Copyright 2007, Alexander Street Press. All rights reserved. Please see license restrictions for guidance on appropriate use.

URL: http://www.ad-fontes.com?LIB=C200&DOCID=CB0030001

Alexander Street Press Digital Library of the Catholic Reformation

Editio secunda

Verification made against digital images of the printed text.

Tagged to "TEI in Libraries" Level 4.

UNIVERSIS CHRISTI fidelibus praesentes literas inspecturis salutem, & Apostolicam benedictionem. Dilectus filius DAVID SARTORIUS Typographus Ingolstadiensis in Bavaria, nobis exponi fecit, habere se in manibus librum Disputationum dilecti filii ROBERTI BELLARMINI, Societatis IESU Presbyteri & Theologi, de fidei Controversiis adversus haereticos conscriptum, quem ad publicam omnium utilitatem rogatu piorum virorum magna sua cum impensa, & labore excudere, & in lucem edere statuit: ac propterea humiliter nobis supplicavit, ut pro nostra parte eius indemnitati consulere de benignitate Apostolica dignaremur. Quare nos eius supplicationibus inclinati omnibus & singulis Bibliopolis ac librorum impressoribus ditioni temporali S. R. E. subiectis, & in ea commorantibus, sub ducentorum Ducatorum auri, partim Camerae nostrae Apostolicae, & partim dicto DAVIDI Typographo applicandorum, & insuper amissionis librorum poenis ipso facto incurrendis, auctoritate Apostolica tenore praesentium inhibemus, ne quis eorum per decennium proximè futurum, à data praesentium computandum, dictum Disputationum librum ROBERTI BELLARMINI excudere, aut ab alio quàm ab ipso SARTORIO eiusúe haeredibus excusum, vendere aut venalem habere, seu proponere quoquo modo audeat, vel praesumat, mandantes provinciarum nostrarum Legatis & Vicelegatis, civitatumque & terrarum gubernatoribus & aliis ad quos spectat, ut quoties pro parte DAVIDIS SARTORII Typographi praefati vel eius haeredum fuerint requisiti, praedicta omnia adversus inobedientes omni mora cessante ad effectum perduci faciant; contrariis non obstantibus quibuscunque. Datum ROMAE apud S. PETRUM sub annulo Piscatoris, die V. Februarii, M. D. LXXXVI. Pontificatus nostri anno primo.

RUDOLPHI II. Romanorum Imperatoris semper Augusti, &c. diplomate cautum est DAVIDI SARTORII Typographo Ingolstadiensi, ne quis uspiam in omnibus suae Caes. Maiestatis regnis, haereditariis provinciis, atque adeò

PASCHALIS Ciconiae DEI gratia Ducis Venetiarum, &c. Privilegio cautum est, ne quis R. P. ROBERTI BILLARMINI Politiani, Societatis IESU, Disputationes à DAVIDE SARTORIO Typographo Ingolstadiensi impressas, in civitate VENETA, vel aliis dominiis Reipub. eiusdem, sine ipsius DAVIDIS SARTORII permillu, intra quindecim annos imprimat, vel alibi typis excusas divendere aut distrahere praesumat, sub poena amissionis omnium librorum, & trecentorum Ducatorum mulcta, ut videre est in ipso diplomate super hoc concesso. Datum VENETIIS in Ducali Palatio, die IV. Ianuarii, Indictione XIV. Anno M. D. LXXXVI.

Quod si priscis illis temporibus unus aliquis error totum Christianum orbem usque adeò commovebat, ut aliquando, summo Pontifice convocante, sexcenti & eo amplius Episcopi ex remotissimis provinciis in una, ut ita dicam, castra momento temporis convenirent: quo tandem animo nos esse oporteret, qui non uno aliquo errore, sed ipsa haeresum colluvione appetimur & exercemur; nec de uno, vel altero capite fidei, sed de tota propemodum religionis summa, cum Ecclesiae hostibus dimicamus? Et tu quidem SIXTE V. Pontifex beatissime, in hoc spirituali praelio operam atque industriam tuam Ecclesiae Catholicae ita probasti, ut hac maximè de caussa in haec periculosissima tempora à divina providentia reservatus, & in summum spiritualis militiae ducem lectus fuisse videare. Multarum quidem in te virtutum splendor elucebat, quae te summo sacerdotio dignissimum ostenderent: integritas morum ex singulari indole tua, & religiosae vitae instituto, quod in clarissima D. Francisci familia suscepisti puer, adolescens piè coluisti, illustrasti Doctor insignis, Generalis autem Minister in pristinum decus & candorem revocare conatus es: Prudentia singularis, qua tibi facem praeferente in Quaesitoris officio, in supremo religiosi ordinis magistratu, in Episcopali functione, in amplissimo & sacrosancto Cardinalium Collegio inoffenso semper pede cucurristi: Celsitudo animi, robur mentis, constantia summo Principe digna, quam nihil unquam à recto, nihil à legum severitate deflexit; quae etsi nunc cum summa potestate coniuncta in improborum comprimenda audacia cernitur maximè; non eam tamen Pontificatus peperit, sed ostendit.

Haec & alia id genus multa, gradum tibi ad summam dignitatem opinione omnium faciebant: sed inter tot clarissimas virtutes illa te, praeter ceteras, Deo Ecclesiae suae prospiciente, ad fastigium istud evexit, quae est hoc tempore summo Sacerdoti praecipuè necessaria, ardor videlicet ac studium haereticae pestis ab Ecclesia avertendae. quod quidem iam dudum in te spiritus Domini, & sacrarum literarum scientia excitavit; acuit deinde Quaesi toris munus fortiter administratum; incenderunt tandem Pii V. Pontificis verè pii exempla, qui te, ut sacrilegis impiorum hominum sectis infestissimum, simul inter Illustrissimos Romanae Ecclesiae Patres ac Principes cooptavit, & Ecclesiae universae ad haereses horum temporum profligandas Ducem praestantissimum

Ego verò, ut ad me ipse nunc veniam, qualiscunque Ecclesiae Catholicae filius, piae matri tam graviter laboranti, accedente praesertim Superiorum meorum imperio, opem, quam potui, tuli. Et cùm annos iam quindecim in Controversiis fidei explicandis posuerim, partim Lovanii in florentissima totius Germaniae Academia, partim Romae, ad eos iuvenes instituendos, quos è Transalpinis regionibus Apostolica benignitas evocarat: ut ea quae docendo disserveram, aliquando typis mandarem, atque in lucem ederem, eorundem me Superiorum meorum compulit auctoritas. Quae porro disputationes, in cuius potissimùm nomine apparere deberent, non fuit mihi magnopere cogitandum. sive enim in libros, qui hoc volumine continentur, sive in rationes dedicandi huiuscemodi laboris, mentem animumque converterem, sola occurrebat Sanctitas tua, quae omnibus aliis summo iure anteponenda videretur; ut non quaerendus fuerit qui legeretur, sed legendus qui emineret. Libri qui offerendi erant, quòd fidei Controversias ex verae Theologiae principiis explicent, nulli sanè iustius debebantur, quàm tibi, qui & summus Theologus es, & unus Controversiarum omnium Iudex, ab ipso Deo singulari providentia constitutus.

Quòd si in operum nuncupatione eius potissimùm ratio haberi solet, qui possit, & velit oblatum sibi munus, vel patrocinio defendere, vel splendore nominis illustrare, nullius certè ratio mihi potius habenda fuit, quàm tui, qui & ea es potestate, qua proximè accedis ad Deum, eaque benignitate, qua (ut communis omnium parens) concedis hominum nemini, & à quo patrocinium ac tutelam opus hoc nostrum iure suo postulare videbatur. quod enim hoc seculo inter tam multas haereses, quibus Catholica oppugnatur fides, nulla sit longiùs latiusque diffusa atque propagata, nulla gravior, nulla infestior ea, quae summum istum Pontificatum labefactare contendit; ut non iam alio nomine Catholici ab haereticis, quàm Papistae voci temur; quasi sola sit inter nos & illos de Papatu contentio: ea caussa fuit, cur in nostro opere nulla disputatio esset diligentiùs copiosiusque tractanda, nulla maior, nulla instructior ea, qua summi Pontificatus institutio & auctoritas asseritur atque defenditur. Quare non immeritò

Accipe igitur, BEATISSIME PATER, munusculum tibi multis nominibus debitum, ac de nostra Sodalitate, exigua illa quidem, sed tibi addictissima, deque universa Christiana Republica, ut hactenus fecisti, bene mereri perge. nostrae videlicet partes erunt, assiduè Deum precari, ut Sanctitatem tuam universo orbi Christiano conservet incolumem, tuumque istum Pontificatum maximè diuturnum, &, quod nomini tuo respondeat, consiliorum ac rerum tuarum cursum iubeat esse felicem.

Opus hoc R. P. ROBERTI BELLARMINI, Societatis IESU, quoniam omnes Christianae fidei controversias adversus huius temporis haereticos, ita copiosè, orthodoxè, eruditè ac solidè explicat, ut non immeritò integerrimum, pulcherrimum, absolutissimumque controversiarum omnium Corpus appellari queat; dignum profectò cum primis est, quod ad plurimorum utilitatem multò maximam typis procudatur.

HABITA IN GYMNASIO ROMANO, ANNO M. D. LXXVI.

Porro Martinus Lutherus, & Ioannes Calvinus, & quotquot sectatores, & discipuli eorum sunt, hunc ipsum Swenckfeldii & Libertinorum errorem, Romano Pontifici, totique Catholicae Ecclesiae impudentissimo mendacio adscribere non verentur. Lutheri verba in lib. de Conciliis & Ecclesia, propè extremo, sic habent:

Moses igitur

Christus verò primùm hîc quater legationem suam Scripturae testimonio confirmat, illis Prophetae verbis in medium allatis,

Iam verò Ioannes Baptista testem legationis suae, non spiritus interni iudicium, sed Isaiam Prophetam adhibuit. Siquidem interrogatus quis esset:

Deinde regula Catholicae fidei certa notaque esse debet; nam si nota non sit, regula nobis non erit: si certa non sit, ne regula quidem erit. Porro privata spiritus revelatio, ut in se certa sit, nobis tamen nota esse nullo modo potest, nisi fortè divinis testimoniis, id est, veris miraculis confirmetur; quorum extrema penuria ii praesertim laborant, qui hoc nostro seculo non minus quàm ceteri spiritum iactant. Nam quis mihi fidem faciet, non mentiri Anabaptistam, cùm se à spiritu afflatum dicit? sed fac, non mentiri: qua via cognoscam spiritum illum, spiritum lucis & non spiritum tenebrarum esse? & cùm tam multi hoc

At sacris Scripturis, quae Propheticis & Apostolicis literis continentur, nihil est notius, nihil certius; ut stultissimum esse necesse sit, qui illis fidem esse habendam neget. Notissimas enim esse testis est orbis Christianus, & consensio omnium gentium, apud quas multis iam seculis summam semper auctoritatem obtinuerunt: certissimas autem atque verissimas esse, nec humana inventa, sed oracula divina continere:

PRIMO testis est veritas vaticiniorum, de qua sic loquitur sanctus Augustinus lib. 12. Civitat. cap. 9.

SECUNDO testis est incredibilis quaedam & planè divina conspiratio, atque concordia tot virorum, qui diversis locis, temporibus, linguis, occasionibus sacra volumina conscripserunt, ut non tam ipsi scriptores diversi, quàm unius scriptoris diversi calami fuisse videantur. Itaque rectè Theodoretus praefatione in Psalmos, & sanctus Gregorius praefatione in Iob, Linguas & manus scriptorum sacrorum nihil aliud, quàm Spiritus sancti calamos appellandos esse censuerunt.

Et sanctus Augustinus libr. 18. Civitat. cap. 41. de hac admirabili concordia Scripturarum loquens:

TERTIO testis est Deus ipse, qui aliquando caelesti animadversione Scripturam hanc suam ab humana prophanatione defendit. Miranti siquidem

QUARTO testis est ipsa Scriptura, cuius si verae fuerunt praedictiones rerum futurarum, ut eventus postea comprobavit, cur vera non sint rerum praesentium testimonia? Verum igitur est, quod ait David lib.

POSTREMO testis est infinitus propè numerus divinorum miraculorum, quae omnibus seculis facta sunt ad ea dogmata comprobanda, quae in his literis continentur.

Quare cùm sacra Scriptura regula credendi certissima tutissim aque sit, sanus profectò non erit, qui ea neglecta, spiritus interni, saepe fallacis, & semper incerti, iudicio se commiserit. Et probè sanctus Augustinus in prologo de doctrina Christiana, his verbis Christianos admonuit:

Huc accedit, quod providentia Dei ita quodque regit, & moderatur, ut cuiusque natura postulat: natura autem hominum id postulat, ut quoniam animo & corpore praediti sumus, & corporalia facilius quàm spiritualia capimus; per ea, quae sensibus corporis percipiuntur, quasi per quosdam gradus, ad spiritualia & caelestia deducamur.

Neque verò si David, Moses, Isaias, Petrus, Paulus, Ioannes, & alii quidam pauci in coetum quodammodo Angelorum admissi, ab ipso fonte veritatis, per se sapientiam hauserunt, continuò ceteri etiam homines, neque divinis literis, neque ullis doctoribus opus habebunt. Alia siquidem ratio esse debet fundamentorum, alia parietum, alia montium, alia collium. Nunquid omnes Apostoli? nunquid omnes Prophetae? nunquid omnes fundamenta? nunquid omnes montes? & si omnes montes; ubi colles? si omnes fundamenta; ubi domus? si omnes Apostoli & Prophetae; ubi synagoga populorum? de qua scriptum est in

Sole exoriente, montium cacumina illustrantur; inde autem ad colles, & usque ad imas valles radii luminis derivantur. Ita iuxta

Postremò, si in quavis humana Repub. sublatis legibus, institutisque maiorum, id unicuique liceret, quod naturali sua prudentia, aequum ac iustum censeret: Quanta perturbatio rerum omnium? quanta confusio sequeretur? quàm brevi tempore tota ea Respub. funditus interiret? & nemo tamen est, qui non aliquid sapiat in rebus humanis, quique omni prorsus iudicio careat. Quid igitur fieret, si in ea Republica, quae divina potius, quàm humana est, & in qua multa necessariò supra rationem naturalem credenda, multa supra humanas vires agenda sunt, sacra eloquia divinitus inspirata tollerentur è medio, & solus internus afflatus exspectandus & sequendus esset? quid, quod maxima pars hominum, ex rudibus & imperitis constat, qui nihil sibi divinitus indicari, ne per somnium quidem unquam senserunt; quid igitur isti? exspectabunt semper? nihil interim credent?

Ad hoc argumentum facilè respondemus, ac primùm si res ita se habet, & nihil ad nos sacrae literae pertinent, cur ipse Christus, ait Ioannis 5. Scrutamini Scripturas? cur Paulus tot literas scripsit? cur

Sed operaepretium erit breviter explicare, lex illa per Mosem data, cur litera, cur occidens, cur Testamenti veteris, propria esse dicatur. Ne, dum Libertinos & Swenckfeldianos refellimus, aliquid Lutheranis concedere videamur.

Ac prima quidem dubitatio facillima & penè

Cur autem occidere lex dicatur, non eadem omnium sententia est. ORIGENES lib. 6. contra Celsum, propè extremo, literam occidentem significare videtur esse Scripturam ipsam, cùm iuxta propriam verborum significationem exponitur: eandem autem spiritum esse vivificantem, si mysticè & spiritualiter exponatur:

Iam verò S. IOANNES CHRYSOSTOMUS in 2. ad Corint. c. 3. & qui eum sequuti sunt, Theodoretus, Theophylactus, Oecumenius, necnon commentarius, qui S. Ambrosio attribuitur, & alii nonnulli, literam occidentem, legem punientem; spiritum vivificantem, gratiam liberantem

Ceterùm haec etiam explicatio non omnino satisfacit. nam lex divina sicut improbis poenas, ita praemia bonis constituit; & sicut scriptum est

Verissima igitur, & verbis Apostoli maximè consentanea sancti Augustini sententia est; legem videlicet sine gratia literam occidentem ab Apostolo Paulo, duabus de caussis esse appellatam. Primùm, quòd cùm impleri non possit, eum cui datur quodammodo praevaricatorem efficiat. Lex, inquit idem Apostolus

Quare nec per se, nec aliqua propria vitiositate

POSTREMA restat quaestio, cur lex sive litera propria Testamenti veteris esse dicatur. Nam nec in Testamento veteri viguit lex sine gratia, sive litera sine spiritu; Cum tam multi floruerint eo tempore iustissimi viri incedentes, ut ait

Quid est igitur quod Apostolus ait, idoneos nos fecit ministros novi Testamenti, non literae sed spiritus? qua ratione literam, hoc est, legem à Testamento novo excludit, in quo tot leges ab pso Christo praescribi videmus? Sed facile quaestio ista dissolvitur, si quid per se, & propriè ad utrumque Testamentum pertineat, ex proprio utriusque Testamenti fine discernamus. Testamenti veteris finis proprius erat id efficere, ut genus humanum in ipso primo parente, tanquam in radice corruptum, & vitiatum aegrotationis vulnerumque suorum admoneretur, atque inde timore & dolore concepto Medicum quaereret. Ad hunc finem lex perducit. per legem cognitio peccati, inquit Apostolus

Quare per se, ac propriè Testamentum vetus legibus, ac literis continetur, timorem adducit, in servitutem generat, ut Paulus loquitur

Igitur Testamentum novum per se, ac propriè non legem adfert, sed gratiam, nec litera, sed spiritus solius ministerium est, nihilque est aliud, quàm caritas Dei diffusa in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. quod tanto ante

Sed quanquam Testamentum novum, per se, ac propriè leges non adferat; leges tamen duplici ratione complectitur. Primùm enim eas omnes leges, quae ad benè, beateque vivendum referuntur, gratia novi Testamenti non destruit, sed confirmat: quippe, quae humanae infirmitati, ad eas implendas vires praebet:

Deinde novas etiam quasdam leges Christus tulit, ut de Baptismo, de Eucharistia, de Sacramentis ceteris, vel exhibendis, vel suscipiendis; quia tametsi Christus non ideo ad nos venit, ut tanquam alter Moses novae legis pondere nos premeret, sed ut iacentes sub onere legis, auxilio gratiae sublevaret; tamen ad vetera morum praecepta saluberrimas illas leges adiungendas putavit, quae dum ad Sacramenta nos ducunt, atque ad gratiam per Sacramenta perducunt, non solùm non premunt onere ponderum, verùm attollunt etiam vice pennarum, ut loquitur Augustinus lib. de perfect.

Obiectiones ceterae, quia communes sunt Swenekfeldianis & Libertinis, cum Lutheranis & Calvinistis, in ea disputatione commodius dissolventur, in qua de interprete scripturarum, & iudice controversiarum adiuvante Domino disseremu.

PRIMI ordinis librorum haec sunt nomina; Pentateuchus Mosis, liber Iosue, Iudicum, Ruth, Regum quartuor; Paralipomenon duo; Esdrae, & Nehemiae, duo; Iob, Psalterium CL. Psalmorum; Proverbia, Ecclesiastes, Cantica, Prophetae maiores quatuor, Prophetae minores duodecim, Evangeliorum libri quatuor, Acta Apostolorum, Epistolae Pauli numero XIII. omissavidelicet sola Epistola ad Hebraeos, Epistolae Canonicae duae, Petri una, loannis altera.

SECUNDUS ordo hos libros continet; Hester, Baruch, Danielis partem, Tobiam, Iudith, Sapientiam, Ecclesiasticum, Machabaeorum primum & secundum, Marci, Lucae, Ioannis partes quasdam, Epistolam ad Hebraeos, Epistolam Iacobi, posteriorem Petri, primae Ioannis particulam, secundam & tertiam Ioannis, Epistolam Iudae, Apocalypsim.

TERTIUS ordo illa omnia comprehendit, quae recensentur ab Innocentio epist. 3. ad Exuperium; Gelasio dist. 17. can. sancta Romana: Athanasio in Synopsi, & Euseb. lib. 3. hist. c. 25. ex quibus haec pauca videntur exstare, oratio Manassae, III. & IV. liber Esdrae. III. item & IV. Machabaeorum, Psalmus centesimus quinquagesimus primus, Appendix libri Iob, liber Hermetis qui inscribitur Pastor.

Ac primi quidem ordinis libros in Ecclesia Catholica divinam auctoritatem semper habuisse, testes sunt omnes summi Pontifices, omnia Concilia, omnes Patres, qui quacunque de caussa libros enumerare studuerunt. Vide ex Pontificibus Innocentium I. in epist. 3. ad Exuperium ca. ult. Gelasium I. in decreto de libris sacris, quod exstat in secundo Tomo Conciliorum. Ex Conciliis, Laodicenum can. 59. Carthaginense III. can. 47. Florentinum in institut. Armeniorum, iuxta fidem summae Conciliorum, Tridentinum sess. 4.

Ex Graecis Patribus Origenem apud Eusebium lib. 6. hist. cap. 18. Ipsum verò Eusebium lib. 3. hist. c. 25. Athanasium in Synopsi, Gregorium Nazianzenum in lib. de genuinis scripturis carmine conscripto, Epiphanium in lib. de mensuris & ponderibus. Item eundem adversus haeresim Anomaeorum, Cyrillum Hierosoly mitanum Catechesi 4. Ioannem Damascenum li. 4. de fide, c. 18.

Ex Patribus Latinis, Hieronymum, cùm in prologo Galeato, tum in epistola ad Paulinum

Porro ceteri Patres Iustinus, Irenaeus, Basilius, Tertullianus, Cyprianus, Ambrosius, omnesque alii, cùm Graeci, tum Latini, quamvis divinorum librorum seriem non describant; passim tamen eorum testimoniis sic utuntur, ut eos omnes in sacris divinisque libris, à se habitos non obscurè testentur.

PRIMA eorum est, qui libros Testamenti veteris, quòd eos à malo Deo quodam dictatos existimarent, in universum respuebant. Ita sensere primum Simoniani, Basilidiani, Marcionitae apud Irenaeum lib. 1. cap. 20. 22. 29. deinde Manichaei apud Epiphanium haeres. 66. Bogomiles apud Eutymium Panopliae parte secunda, tit. 23. cap. primo. Albigenses apud Antoninum, parte 4. tit. 11. cap. 7. Nostro etiam seculo quindecim Anabaptistarum praedicantes in colloquio Franckental, vetus Testamentum haud aliter in disputationem

Refellunt hanc haeresim Epiphanius in haeresi Manichaeorum, Augustinus cùm in lib. adversus Faustum Manichaeum, tum in aliis duobus contra adversarium legis & Prophetarum, & Petrus Cluniacensis in epist. contra Petrobrusianos.

Et sanè mirandum videtur, eos haereticos, qui Testamenti novi libros venerabantur, contemnere potuisse libros Testamenti veteris, cùm hi ab illis & plurima & luculentissima suae auctoritatis habeant testimonia:

ALTERA haeresis Ptolomaei cuiusdam fuit: qui (ut Epiphanius refert haer. 33.) legem Mosis tres in partes dividebat: atque unius quidem, mundi opificem auctorem faciebat; alterius, Mosem; tertiae, seniores synagogae. Nec verò mundi opifex Ptolomaeo Deus verus erat, sed medium quoddam numen inter Deum & Diabolum. Itaque non modò legem universam, sed nec ullam eius partem sacram divinamque esse censebat.

Refellit hanc haeresim Zacharias apud

TERTIA est haeresis Theodori Mopsuesitae Episcopi, qui Prophetas omnes non quidem apertè reiicit; sed dum impudenter affirmat, nihil eos de Christo unquam praedixisse (ut ex fragmentis commentariorum eius, quae in prima Synodo, collat. 4. recitantur, intelligi potest) cùm ipsorum Prophetarum utilitatem & auctoritatem nimium extenuat, tum ipsum Christum & Apostolos clarissimorum mendaciorum reos facit. Quid enim aliud, quàm mendacium erit, quod ipsa veritas de se ait, cùm perlecto testimonio Isaiae subiunxit

Omitto cetera Prophetarum testimonia, quae passim in Testamento novo de Christo ab Evangelistis & Apostolis explicantur. Tot enim sunt, ut brevi enumerari non possint. Vide

QUARTA haeresis Psalmos Davidis, ut humana, vel prophana potius cantica, sine ullo divino afflatu conscripta, repudiat. Auctores huius erroris Philastrius in catalogo haeret. capite 127. Nicolaitas, & Gnosticos facit. Paulum Samosatenum scriptum reliquit Eusebius lib. 7. hist. cap. 25. Psalmos illos, qui in Christum canebantur, tanquam recens excogitatos de Ecclesia sustulisse.

Sed fortasse Paulus iste non tam Psalmos Davidis, quàm Hymnos aliquos Ecclesiasticos ab Ecclesia sua removit. Neque enim credibile est, Davidis Psalmos post tot secula Samosateno recens excogitatos videri potuisse. Sanè deliranentum

QUINTA haeresis Hebraeorum est, qui in Thalmud ord. 4. tract. 3. nec librum Iob in divinis voluminibus habent, nec ipsum Iob unquam vixisse inter homines putant. Posteriores Rabbini, ut R. Salomon, R. Levi ben Gerson, & alii nonnulli librum quidem recipere videntur, quippe quem commentariis illustrare conati sunt: sed ipsum Iob non semel, nec Ieviter reprehendunt. Siquidem R. Salomon audacter affirmat, sanctum Iob impatientem calamitatis, quae illi acciderat, non verbis, sed corde peccasse. R. autem Levi ulterius progressus scribit, hunc beatum virum abnegatae providentiae divinae, resurrectionisque mortuorum iustissimas poenas

Martinus quoque Lutherus in convivialibus sermonibus, tit. de Patriarchis & Prophetis, affirmat se non credere omnia ita esse gesta, ut in libro Iob narrantur. Et rursus tit. de libris veteris & novi Testamenti, ait, librum Iob esse veluti fabulae argumentum, ad proponendum patientiae exemplum.

At profectò, nec historiam Iob esse confictam, & ipsum Iob verè sanctum atque perfectum virum fuisse, locupletissimus testis adversus Hebraeos Ezechiel esse potest:

SEXTA haeresis eorum est haereticorum, qui teste Philastrio in Catal. haereseon, cap. 132. & Iacobo Christopolitano praefatione commentariorum in Cantica, librum Salomonis repudiant, qui inscribitur Ecclesiastes: quòd eum librum Salomon in extrema senectute composuisse videatur, cùm depravatus amore mulierum, summum bonum in corporis voluptatibus constituebat, atque ad Epicuri sive Aristippi philosophiam aditum parabat.

Martinus Lutherus in convivialibus sermonibus

Sed tantum abest, ut Salomonis Ecclesiastes de voluptate concionetur, ut omnes potius ad humanarum rerum despicientiam, Deique metum quasi magister morum severus, & vehemens oratione gravissima adhortetur. Quale est illud exordium?

Quòd si Ecclesiastes interdum edendi & bibendi delectationem non esse aspernandam praecipit, non eò facit quòd omnia voluptate metiacur, sed ut avaros & sordidos quosdam perstringat, qui malunt necessariis ac licitis vitae humanae commodis & delectationibus seipsos fraudare, quàm de cumulo pecuniarum vel minimum detrahere.

Nec pauca etiam sunt, quae in hoc libro non ex sententia Salomonis, sed ex vulgi, atque insipientium, & voluptariorum hominum opinione dicuntur; quod eleganter & copiosè demonstrat S. Gregorius lib. 4. dialog. cap. 4.

Sed nec illud verè ab haereticis affirmatur, librum hunc eo tempore esse conscriptum, quo Salomon amore mulierum corruptus erat. id quod quatuor rationibus demonstrari potest. Primùm enim in 3. lib. Reg. cap. 4. & 11. & in eo libro qui Ecclesiasticus inscribitur, ca. 47. cùm ordine recenseantur acta Salomonis, prius de libris eius, quàm de amoribus narratur.

Deinde in hoc ipso libro, de quo agimus, constanter affirmat Ecclesiastes, sapientiam suam,

Deinde in secundo capite huius libri enumerat Salomon omnes delicias suas, palatia, piscinas, pomaria, servos, ancillas, cantica, modulationes, aurea vasa atque argentea, & alia id genus permulta: tot verò concubinarum atque uxorum, prae quibus omnes alias delicias facilè contemnebat,

Postremò, quis credat ab animo illo tam molli atque effoeminato, qualis erat Salomonis cùm is septingentarum coniugum, & trecentarum pellicum amoribus inseruiret, tam graves sententias, quales paulò antè recitavimus, proficisci potuisse?

Non ignoro, sententiam veterum Iudaeorum esse, teste sancto Hieronymo in caput primum Ecclesiastae, librum hunc esse compositum à Salomone post peractam peccatorum paenitentiam: quam etiam sententiam idem Hieronymus

SEPTIMA haeresis non dissimilis est superiori, ut enim Philastrius cap. 133. & Iacobus Christopolitanus loco notato scriptum reliquerunt, non defuerunt ex antiquis haereticis, qui existimârunt,

At si sponsa illa, quae his carminibus tantopere celebratur, filia Pharaonis, id est, potentissimi Regis esset, quàm multa ineptissimè à sapientissimo homine dicerentur? An illud

At eadem, quae alicubi ut rusticana describitur, alibi filia Principis appellatur:

Ut autem nulla daretur occasio suspicandi, vel filiam Pharaonis, vel aliam certam feminam, isto carmine laudari, ea de sponsa sua scribi voluit, quae nulli uni mulieri aptari possent.

Qua etiam ratione factum esse credimus, ut cum sponsae forma commendatur, & quasi coloribus suis depingitur, ea dicantur, quae aptissimè quidem in Ecclesiam conveniunt, feminam verò aliquam dedecorare potius quàm ornare possint. Quae namque esset species eius mulieris, cuius caput esset vastum, ut Carmelus; nasus, ut turris; oculi, ut piscinae; dentes, ut greges ovium detonsarum; ipsa verò tota nigra, ut tabernacula Cedar?

Neque verò illud alienum est, quod ex decem nominibus DEI, quae passim occurrunt in divinis libris Testamenti veteris, quaeque breviter explicantur in epistola S. Hieronymi ad Marcellam, quae est numero 136. nullum in hoc spirituali epithalamio locum habet. Siquidem in reliquis libris Testamenti veteris, DEUS, quòd ageret cum synagoga, id est, cum ancilla, identidem se Deum, Dominum, fortem, omnipotentem nominabat: in canticis verò amoris, ubi Dei Filius cum Ecclesia, id est, sponsus cum sponsa colloquitur, meritò ea nomina praetermittit, quae ad incutiendum terrorem accommodata erant; & solum se sponsum, patrem, amicum, amantem, atque amatum appellat; quae nomina ad amorem fovendum, vel excitandum pertinent.

OCTAVA haeresis Porphyrii est, de quo ita scribit S. Hieronymus, praefatione commentariorum in Danielem:

Ac, ut omittamus de libro Danielis divinum Christi testimonium ex ca. 24. S. Matthaei, quod à Porphyrio non recipitur, scribit Ioseph. li. 11. antiq. cap. 8. Alexandro Magno venienti Hierosolymam, oblatum à sacerdotibus fuisse volumen Danielis, atque eum locum cap. 8. demonstratum, ubi arietem ab hirco, id est, Regem Persarum à Rege Graecorum devictum ac profligatum iri, Daniel idem & praedicebat, & explanabat. Cùm autem Alexander Antiochum annis amplius centum & quinquaginta praecesserit, qua ratione fieri potest, ut is liber Antiochi tempore scriptus fuerit, qui tanto antè

Atque haec sententia permultos habuit patronos.

Ac priorem quidem haeresim, quae est Manichaeorum, S. Augustinus lib. 32. contra Faustum, cap. 16. & 21. & lib. 33. ca. 7. duplici ratione confutat: Primùm, quòd Manichaei, cùm ex Evangeliis errores suos confirmare nitantur, & tamen eadem Evangelia ab impostoribus quibusdam scripta esse contendant; ita sanè agere videantur,

Deinde, quoniam si ex tam clara tot seculorum sibi invicem succedentium contestatione continua, non satis probatur Apostolorum esse eas literas, quas Apostolorum dicit & tenet Ecclesia, ab ipsis Apostolis propagata, & per omnes gentes longè lateque diffusa, omnium literarum atque librorum fides pereat necesse sit. Siquidem Hippocratis libros, Platonis, Aristotelis, Ciceronis, Varronis, aliorumque huiusmodi auctorum, unde constat esse ipsorum? Unde, si quis hoc neget, nec saltem refellitur, sed ridetur? nisi quia sic eos ab ipso eorum tempore usque ad hoc tempus successionis series commendavit, ut planè sit hac de re dubitare dementis.

Alteram deinde haeresim hisce argumentis idem Augustinus lib. 1. de consen. Evang. ca. 7. & 8. non minus breviter, quàm acutè refellit: Primùm, si de Pythagora atque Socrate, qui nihil ipsi suum scripserunt, discipulis eorum scribentibus credimus; quam caussa est, cur Apostolis de magistro suo scribentibus non sit fides habenda? An illi fortassis, quoniam sapientes erant, discipulos facere veraces potuerunt; non potuit veraces facere discipulos Christus, qui, ipsis etiam consentientibus, sapientia omnibus praestitit?

Deinde cùm illi ipsi, qui falsa scripsisse Apostolos clamant, Christum sapientissimum hominem fuisse censeant, neque id aliunde, quàm ex Apostolorum literis discere potuerint: An non satis perspicuè convincuntur, Apostolorum libris modò credere, modò non credere, non rationis iudicio, sed arbitrio voluntatis? Propterea si magistri gloriam discipuli nimis cupidè scriptis suis amplificare studuissent, debebant certè crucis ignominiam aut silentio tegere, aut attingere quam brevissimè; In reditu verò ab inferis, atque ascensione in caelum explicanda, orationem longissimam ponere. Quo igitur consilio Evangelistae omnes, resurrectionem atque ascensionem vix commemorant: in exponendis vinculis, flagellis, cruce, contumeliis, dedecore, cruciatibus, quàm diutissimè immorantur? Nimirum non magistri laudes falsa narratione prosequi, sed Christi sermones, resque ab eo gestas simpliciter ac verè literis commendare propositum habuerunt.

DECIMA haeresis tres Evangelistas recipit, Matthaeum, Marcum, Lucam; Ioannem ut illis contrarium repudiat. Hanc haeresim sine nomine auctoris, Philastrius refert cap. 60. Sed Alogianorum, sive Alogorum dici posse, censet Epiphanius haer. 51. quem sequitur S. Augustinus haer. 30.

UNDECIMA haeresis solum Matthaeum ex Evangelistis probat, auctorem huius haeresis Ebionem fuisse scribit Irenaeus lib. 1. cap. 26. Vide etiam de hac re Epiphanium haeres. 30. & Eusebium lib. 3. hist. Eccles. cap. 21.

DUODECIMA haeresis, quae est Cherinthi,

DECIMA TERTIA haeresis Marcionis est, ut Irenaeus ibidem, & Tertullianus li. de praescript. adversus haereticos, scriptum reliquerunt, & solum Lucam in pretio habet; quam quam nec integrum, sed mutilum & corruptum, ut ex Tertulliano lib. 4. contra Marcionem, & Epiphanio haeres. 42. planum est.

DECIMA QUARTA haeresis, Evangelistam nullum agnoscit, praeter unum Ioannem; cuius haeresis auctorem Valentinum ibidem Irenaeus facit. Atque hanc haeresim vigere ac florere, vehementer optasse videtur Martinus Lutherus,

Has quinque postremas haereses veteres Patres

QUINTA DECIMA haeresis librum Actorum Apostolorum, è numero divinorum voluminum detrahit. Auctores huius haeresis multos habemus, Cherinthum apud Philastrium cap. 36. Cerdonem apud Tertullianum de praescript. Tatianum apud Eusebium lib. 4. histor. cap. 29. Manichaeum apud Augustinum lib. de utilitate credendi, cap. 3.

SEXTA DECIMA haeresis Ebionitarum est, qui scripta omnia Pauli Apostoli reiiciunt, & ipsum Paulum Graecum atque apostatam vocant. testes sunt Irenaeus lib. 1. cap. 26. & Epiphanius

SEPTIMA DECIMA haeresis, quae est Marcionis, testibus Epiphanio, haeres. 42. ac Hieronymo, praefat. comment. epistolae ad Titum, epistolas ad Timotheum & Titum integras respuit: è ceteris, quod sibi videtur, spongia sua delet. Refellit has tres haereses accuratè Petrus Clunia censis Abbas in epistola priore adversus Henricianos, & Petrubrusianos. Nec est operae pretium in re tam perspicua tempus terere.

POSTREMA, eorum haeresis est, qui in ipsis B. Pauli epistolis, aliisque sacris ac divinis libris, non omnia scripta esse volunt dictante Spiritu sancto, sed aliqua interdum, sola prudentia & ratione humana duce. Quocirca totam epistolam ad Philemonem, ut more humano scriptam contempserunt. Laborabant olim hoc errore tum Anomoei apud Epiphanium haer. 76. tum etiam alii quidam apud Hieronymum in caput quintum Micheae, & praefatione comment. epistolae ad Philemonem, & apud Augustinum lib. 2. contra adversarium legis & Pro phetarum, cap. 2.

Nostro seculo Erasmus eandem haeresim renovavit: siquidem in annotationibus suis ad secundum & 27. caput Matthaei, non obscurè scripist, non esse metuendum, ne totius Scripturae corruat auctoritas, si levis aliquis error in ea deprehendatur, praesertim cùm Evangelistas interdum memoria lapsos Augustinus concedat, lib. 3. de consensu Evangel. cap. 7. & negari nullo modo posse videatur.

Refellunt hanc haeresim Epiphanius, Hieronymus, & Augustinus locis paulò antè notatis. Quia verò sancti Augustini testimonio Erasmus abutitur, operaepretium erit, ut huius unius doctoris verba in medium adferamus. Sic igitur loquitur sanctus Augustinus libro. 2. de consensensu Evangelistarum, capite 12.

Rursum in epistola octava ad sanctum Hieronymum:

Quid igitur, inquies, sibi voluit Augustinus, cùm in tertio libro de consensu Evangelistarum capite septimo, quod apud Matthaeum legatur Hieremias pro Zacharia, nominis errorem tribuit lapsui memoriae? Respondeo, non legisse

Argumenta quae Melchior Canus lib. 2. de locis Theolog. cap. 16. 17. 18. pro hac haeresi adducit & diluit, praetermittenda mihi esse putavi, tùm quod ea apud nullum haereticorum legerim, tum etiam quod ab ipso Cano facilè peti possint.

At librum hunc sacrum & divinum esse, satis certè probant omnia illa Pontificum & Conciliorum decreta; nec non tam multa Patrum Hebraeorum, Graecorum & Latinorum testimonia, quae suprà in quarto huius libri capite annotavimus. Nam si Melitonem, Athanasium, & Gregorium detrahas, reliqui omnes de libri huius divina auctoritate consentiunt. Quod verò attinet ad ea capita, quae in Hebraicis codicibus non habentur, ea quoque ad sacrum Canonem pertinere, his rationibus confirmamus.

Primùm enim negari non potest, quin vetera Concilia Laodicaenum cap. 59. & Carthaginense III. can. 47. veteresque Patres Graeci, Origenes in primum Psalmum, Eusebius lib. 3. hist. cap. 25. Cyrillus catech. 4. & Damascenus lib. 4. cap. 18. necnon Patres Latini, Hilarius in primum Psalmum, Innocentius epist. 3. Ruffinus in Symbolo, & Augustinus lib. 2. doctr. Christi. cap. 8. cùm inter sacros libros volumen Esther numerant, de eo volumine esse locutos, quo tum ipsi, tum Ecclesia universa eo tempore utebatur. Utebatur autem eo tempore universa Ecclesia libris sacris iuxta eam editionem, quam sanctus Hieronymus praefatione in librum Esther, & saepe alibi, vulgatam appellare solet, quae, ut ipse ait, Graecorum lingua & literis continetur; in qua editione septem illa capita libri Esther, de quibus nunc agimus, non defuisse, testes sunt in primis ipsi Graeci textus, qui nomine septuaginta duorum interpretum circumferuntur: testis quoque est sanctus Athanasius in Synopsi, ubi summam, & primas sententias singulorum librorum adscribit: testis denique est S. Hieronymus, qui in sua translatione aliquot locis admonet, septem ista capita in Hebraeis textibus non haberi, sed ex vulgata editione à se esse deprompta. Quare si Concilia & Patres librum Esther, qualem ipsi legere consueverant, in sacrum Canonem retulerunt: certè librum integrum, atque his septem adiunctis capitibus, retulerunt.

Quid, quòd Patres non modò librum ipsum inter sacros numerant, sed etiam ex postremis septem capitibus non raro testimonia petunt? Vide Chrysostomum homil. 3. ad populum Aniochenum, & Augustinum epist. 199. ad Ediciam.

Accedit postremò decretum Tridentini Concilii, sess. 4. quo libri omnes in ipso decreto paulò antè numerati, cum omnibus suis partibus approbantur, prout in Ecclesia legi consueverunt, & in Latina vulgata editione habentur. cuius Concilii auctoritas quamvis apud haereticos nulla sit, apud Sixtum tamen ceterosque Catholicos maxima atque antiquissima est.

Sed Concilium, inquit Sixtus li. 1. de veris librorum partibus loquitur, non de additamentis, qualia sunt postrema capita libri Esther. Atqui si ista Sixti responsio vera esset, multae aliae

Deinde quis ambigere poterat, certis libris à Concilio approbatis, omnes etiam veras partes eorum librorum esse approbatas? Quorsum igitur addit Concilium illa verba (cum omnibus suis partibus) nisi ut omnes intelligant, eas etiam partes, de quibus aliquando controversia fuerat, ad sacrorum librorum Canonem pertinere?

Denique Tridentinum Concilium sententiam suam sequentibus verbis ita luculenter explicuit, ut nullus omnino tergiversationi locus sit relictus. Cùm enim dixisset; Si quis autem libros ipsos integros cum omnibus suis partibus; adiunxit contiunò, prout in Ecclesia Catholica legi consueverunt. Quis autem nescit, feria quarta post Dominicam secundam Quadragesimae, publicè in Ecclesia, inter ipsa sacrorum solemnia, lectionem decantari ex 13. cap. Esther? Et rursum ex eodem capite lectionem pronunciari in ea Missa, quae legi solet adversus Paganos? Ac demum orationem Esther recitari ex cap. 14. eiusdem libri, in Dominica. 22. post Pentecosten,

Aiunt primò, cùm liber Esther Hebraico sermone scriptus sit, septem ista capita, quae apud Hebraeos non habentur, sine dubio censeri debere supposititia. Respondemus cum Origene loco notato, probabile esse, aliquando ista etiam capita in textu Hebraico fuisse, deinde casu aliquo excidisse. Certè Iosephus lib. 11. antiquit. cap. 6. dum historiam Esther enarrat, duas epistolas Assueri, & orationem Mardochaei non praetermittit: cùm tamen nihil horum nunc in Hebraeorum codicibus habeatur: neque credibile est, à Iosepho haec esse conficta, cùm ipse idem lib. 10. ca. 12. de se ista loquatur:

Potest etiam responderi, primum libri huius auctorem, qui Hebraicè historiam Esther scribendam suscepit, summam tantùm historiae conscripsisse: deinde alio tempore scriptam fuisse historiam eandem ab aliquo alio copiosius, & translatam in linguam Graecam à Eysimacho, regnante in Aegypto Ptolemaeo Epiphane & Cleopatra, ut indicatur in hoc ipso lib. cap. 11. Porro prioris auctoris librum ipsum Hebraicum, posterioris autem non ipsum librum, sed solùm translationem ad nos pervenisse.

SECUNDO obiiciunt, non cohaerere postrema ista capita cum superioribus. Nam ca. 2. narrantur insidiae duorum Eunuchorum, & detectio earundem industria Mardochaei. Deinde rursum eaedem narrantur cap. 11. & 12. sed priori loco dicuntur insidiae factae fuisse anno septimo Assueri; & cap. 6. additur, nihil omnino mercedis accepisse Mardochaeum, qui eas patefecerat: in loco autem posteriore dicuntur factae anno secundo Assueri, & additur, datis pro delatione muneribus.

Respondeo septem illa capita libri Esther, quae sunt postrema in editione Latina vulgata, non esse revera postrema, sed quaedam eorum pertinere ad initium libri, ut cap. 11. & 12. Quaedam ad medium, ut cap. 13. 14. 15. 16. Quaedam ad finem, ut cap. 10. quod perspicuum est, tum ex Graecis codicibus, ubi omnia suo ordine collocata sunt: tum ex annotatione sancti Hieronimi inserta cap. 10. & 11. & sequentibus huius libri in Bibliis Latinis. Patitur autem Ecclesia ea capita simul ad finem libri permanere, ubi ea sanctus Hieronymus collocavit, ut intelligamus, quid huius libri sit, & quid etiam non sit in codicibus Hebraeorum.

Narratio igitur insidiarum, quae habetur cap. 12. in Latinis Bibliis, ad initium libri pertinet, atque ibi narrantur insidiae per anticipationem,

Quod verò obiiciebatur de mercede delationis, non habet difficultatem. Nam etsi non habuerat Mardochaeus mercedem pro delatione, quando Rex iussit relegi sibi annales, ut dicitur cap. 6. tamen habuit postea amplissimam mercedem, quae describitur in eodem 6. cap. &

Dices fortasse, si ista narrantur per anticipationem, cur in Graecis textibus sequitur; Et factum est post haec in diebus Artaxerxis, &c. narratur enim convivium Regis Assueri factum anno tertio regni eius, & indicat Scriptura, id factum esse post detectionem insidiarum, quas suprà diximus anno septimo factas esse. Respondemus, illud (post haec) non referri ad ea, quae narrata sunt per anticipationem, sed ad somnium Mardochaei, quod suo loco narratum fuerat.

Obiiciunt TERTIO, pugnare ista capita postrema cum aliis partibus huius libri, totumque librum suspectum reddere. Siquidem in epistola

Adde, quod si ad finem regni Persarum pertineret historia Esther, supervixisset Mardochaeus ferè ad trecentos annos. Fuit enim Mardochaeus

Respondemus, multas esse de tempore, quo vixit Esther, scriptorum sententias; & quamquam non sunt omnes aequè probabiles, tamen nulla est tam improbabilis, ut si eam sequamur, propositam obiectionem diluere non possimus.

ALIQUI igitur historiam Esther ante solutionem captivitatis Babylonicae constituunt, voluntque Assuerum Darii Medi patrem, cuius fit mentio Danielis nono, eum esse qui Esther duxit uxorem. Quae opinio placuisse videtur Melchiori Cano lib. 11. de locis, cap. 6. & Gerardo Mercatori in Chronologia; qui auctores ad illam obiectionem de Aman, qui transferre voluit imperium Persarum ad Macedones, responderent: non ideo hoc voluisse Aman, quod iam tum regnum Macedonum ita floreret, ut cum Persis de imperio orbis terrae contenderet; sed contra potius, quia cùm ipse gente Macedo esset, voluit gentem suam, per ea tempora obscuram, illustrissimam reddere, translato ad se & suos nobilissimo imperio.

Est tamen improbabilis haec sententia. Primò, quia maritus Esther passim dicitur Artaxerxes, quod nomen Medis non convenit, cùm sit proprium regum Persarum.

Secundò, quia maritus Esther regnabat ab India usque ad Aethiopiam, Esther primo. Nunquam autem Medi tam amplum imperium possederunt. Loquimur autem de temporibus regni Medorum ante Cyri Monarchiam. tametsi enim eo tempore maius esset Medorum, quàm Persarum regnum, ut S. Hieronymus testatur in cap.

Tertiò, quia maritus Esther se, & Persam, & Persarum Regem disertè vocat,

Quarto, quia maritus Esther regnum suum

Quinto, quia maritus Esther Susis regiam suam habebat, Esther primo. At Susa non erat Medorum regia, sed Persarum, ut scribunt Solinus cap. 58. Diodorus lib. 11. & Plutarchus in Artaxerxe;

ALIORUM opinio est, Maritum Esther non alium esse posse, quàm Cambysem, qui etiam Assuerus

Porro Iudaei, tres tantum numerant Reges Persarum, Cyrum, Assuerum, & Darium, quia à Magno Alexandro victus fuit. quocirca nulla eis quaestio remanet de aetate Mardochaei & Esther; vel de Aman & regno Macedoniae. Tres autem tantum fuisse Reges Persarum, duobus testimoniis Scripturarum probant. Unum est Danielis 11. ubi Daniel posteaquam dixerat tres Reges futuros fuisse in Perside post Darium Medum, continuò subiungit de Alexandro; Surget verò Rex fortis, & dominabatur, &c. Alterum

Sed haec Iudaeorum opinio nullo modo nobis probari potest. Nam Assuerus maritus Esther supra duodecim annos regnavit, Esth. 3. Cambyses autem non vixit in regno nisi annos septem, & menses quinque, iuxta Herodotum li. 3. vel. annos tantum sex, si Iosepho Hebraeo credimus, li.

Deinde Cambyses toto tempore imperii sui Iudaeos odio prosequutus est, nec unquam permisit templum aedificari Hierosolymae; ut apertè colligitur ex lib. 1. Esdrae cap. 4. Quis igitur credat Cambysem illum Assuerum esse, qui post mortem Aman Iudaeorum amantissimus fuit? Quid, quod Assuerus noster in libro Esther cap. ultimo, indicat, se longo intervallo distare à temporibus Cyri, cùm dicit, beneficio Dei caeli datum fuisse regnum maioribus suis, atque usque ad sua tempora conservatum. quae certè in Cambysem non conveniunt, qui Cyro proximus fuit.

Neque fundamentum Hebraeorum de tribus Persarum Regibus solidum est, cùm non solùm omnes omnino historici Graeci & Latini contradicant, & ipse etiam Iosephus natione ac religione Hebraeus; sed etiam Daniel atque Esdras. Nam Danielis cap. 11. post illa verba; Ecce adhuc tres Reges stabunt in Perside; sequitur: Et quartus ditabitur opibus nimiis super omnes; & cùm invaluerit divitiis suis concitabit omnes adversus regnum Graecorum. Quibus verbis apertè describitur Xerxes, qui cum innumerabili exercitu venit in Graeciam.

In libro autem 1. Esdrae ca. 4. fit mentio Cyri, qui templum exstrui iussit; Assueri, seu Artaxerxis, qui idipsum prohibuit; & Darii, qui iterum imperavit, ut templum aedificaretur. deinde ca. 6. post Darium ponitur alius Artaxerxes, qui etiam nominatur in lib. 2. Esdrae cap. 2. Cur autem Daniel post Xerxem continuò transeat ad Alexandrum Magnum, ratio est, ut scribit in eum locum S. Hieronymus, quia Daniel non proposuerat historiam Regum texere, sed praedicere regnorum mutationes. Numeravit igitur Reges Persarum usque ad Xerxem, qui bellum gessit adversus Graecos, ut indicaret, inde postea natam esse occasionem, ut Graeci armarentur in Persas, eosque tandem, Alexandro duce, imperio spoliarent.

Alterum illud argumentum de numero Pontificum, diluit Beda lib. 3. in Esdr. ca. 32. ubi docet, Nehemiam enumerasse genealogiam Iosue Pontificis usque ad Iaddum, quia Iaddi infantiam attigit. Nam, ut habemus in 2. lib. Esdrae ca. ult. tempore Nehemiae summus Pontifex erat Eliasib nepos Iosue, & proavus Iaddi, qui tempore Alexandri iam senex pontificatum gerebat: inter finem autem Artaxerxis Longimani, cuius pincerna erat Nehemias, & initium Alexandri, sunt anni nonaginta quinque. Fieri igitur optimè potuit, ut Iaddus, qui tempore Alexandri senex erat, tempore Nehemiae infans esset.

ALIA sententia aliorum est, maritum Esther

Dicunt, existimare se Darium Hystaspis esse Assuerum nostrum, tum quia duas uxores habuit, Atossam, & Artystonam; tum etiam quia morabatur in urbe Susa: quae duo referuntur de Assuero nostro in libro Esther. At Herodotus li. 3. docet, tam Atossam quàm Artystonam uxores Darii, filias Cyri fuisse; quod certè nostrae Esther non convenit. incoluisse autem Susam non est proprium

ALIA sententia, & quidem valde celebris, Artaxerxem Mnemonem maritum Esther facit; ita Eusebius docet in Chronico, quem Beda in lib. de sex aetatibus, & permulti alii scriptores sequuntur.

Sed adversus hanc sententiam duo sunt non levia argumenta. Primum, scribit Iosephus in 1. lib. contra Appionem, non haberi apud Hebraeos in canone sacrorum librorum, eos libros, qui post tempora Artaxerxis Longimani scripti sunt. Siquidem librorum sacrorum canonem Esdras composuit, cuius vita non extenditur ultra tempora Longimani: at liber Esther semper in canone

Deinde Artaxerxis Mnemonis vitam diligenter scripsit Plutarchus, qui tamen ne innuit quidem aliquid eorum, quae habentur in libro Esther, quin potius contrarium inde colligitur. Narrat enim Plutarchus, Artaxerxem Mnemonem duas coniuges habuisse, Statiram & Atossam. neutra autem esse potest Vasthi aut Esther, quae uxores Assueri nostri fuerunt. Nam Vasthi repudiata fuit,

ESTIGITUR postrema sententia, eaque meo quidem iudicio maximè probabilis, Iosephi lib. 11. cap. 6. nec non Sulpitii lib. 2. sacrae historiae, & Nicephori Constantinopolitani in Chronico, & multorum aliorum, quos sine nomine refert Eusebius in Chronico, qui docent, Assuerum maritum Esther non alium esse posse, quàm Artaxerxem,

At, inquiunt, si Mardochaeus cum Rege Ioachim translatus fuit ex Hierusalem in Babylonem: quomodo fieri potest, ut usque ad tempus Artaxerxis Longimani supervixerit? Respondeo, non esse id omnino incredibile; sunt enim ab initio captivitatis Babylonicae usque ad Longimanum anni circiter CLXV. Non est autem incredibile eo tempore Mardochaeum superasse annum CLXV. quando diu postea S. Paulus Eremita annum attigit CXV. S. Hieronymo teste, & nos ipsi viderimus senem annorum CV. ita robustum & vegetum, ut multos adhuc annos supervicturus esse videretur.

Deinde, quod Scriptura dicit, Mardochaeum translatum fuisse in Babylonem cum Rege Ioachim: rectè intelligi potest, etiam si nondum natus fuisset Mardochaeus. Siquidem transferri potuit, non in se, sed in parentibus, aut maioribus suis, quemadmodum Zorobabel & Iosue dicuntur rediisse in Hierusalem ex captivitate, quam transtulerat Nabuchodonosor, 2. Esd. 7. & tamen Zorobabel natus est in ipsa captivitate,

Ceterùm nobis contrarium persuadet Ecclesiae Catholicae auctoritas, quae in Conc. Trident. sess. 4. Prophetam Baruch inter sacros libros

Nec desunt etiam veterum Patrum testimonia, quae adversariis opponamus. CYPRIANUS lib. 2. contra Iudaeos, cap. 5.

Denique veteres passim allegant hunc librum sub nomine Hieremiae, propterea quod Baruch notarius, & discipulus fuerit Hieremiae, ut patet

Quae cùm ita sint, non poterit certè Baruch repudiari, nisi Hieremias etiam repudietur. Ut enim nulla fuit unquam apud veteres controversia de libro Hieremiae, ita quoque censendum est de libro Baruch, nullam apud eos controversiam exstitisse.

Nec solùm Haeretici, Pagani, & Iudaei, sed etiam ex Christianis Catholicis, olim Iulius Africanus historiam Susannae tanquam adulterinam & neotericam repudiavit, teste Eusebio lib. 6. hist. cap. 23. Ex recentioribus, Ioan. Driedo lib. 1. de Scripturis & dogmatibus Ecclesiasticis ca. ult. Ex semichristianis, Erasmus in scholiis super praefationem B. Hieronymi in Danielem; idem senserunt.

At nihilominus certum est, has omnes partes Danielis verè esse canonicas. quod probatur primò ex Concilio Tridentino, & usu Ecclesiae; quod argumentum apud Driedonem ceterosque Catholicos magnam vim habere debet. Concilium sess. 4. iubet recipi libros sacros cum omnibus suis partibus prout in Ecclesia Catholica legi consueverunt: Hymnus autem trium puerorum legitur cùm in Missa in Sabbato quatuor temporum, tum omnibus diebus festis in precibus officii matutini: Historia Susannae legitur tota in Missa in Sabbato ante Dominicam quartam quadragesimae; denique historia draconis interfecti legitur in Missa feriae tertiae post Dominicam quintam quadragesimae. Neque solùm hoc tempore, sed etiam ante annos MCC. legebantur in Ecclesia istae omnes partes Danielis, ut Ruffinus testatur lib. 2. adversus Hieronymum.

Probatur secundò testimoniis veterum. B. IGNATIUS in epist. ad Magnesianos citat historiam Susannae ex ca. 13. Danielis. eandem citat TERTULLIANUS lib. de corona militis. B. CYPRIANUS in serm. de oratione Dominica, producit hymnum trium puerorum, ac dicit Scripturam esse divinam, in qua ille hymnus continetur. Idem in serm. de lapsis:

D. AUGUSTINUS lib. de natura boni ca. 6. probat contra Manichaeos res corporeas esse bonas ex hymno trium puerorum, ubi lux & tenebrae, &c. laudant Deum. Et epist. 122. ad Victorianum citat orationem Azariae, quam fudit in fornace ignis ardentis. Et Tract. 36. in Ioannem adducit historiam

Denique credibile est Concilia vetera, ut Laodicenum, & Carthaginense III. & priscos Patres, qui Graeca editione utebantur, cùm Danielem in numerum sanctarum Scripturarum retulerunt, de eo libro Danielis esse loquutos, qui in Graecis vulgatis

Sed obiiciunt adversarii. PRIMO, B. Hieronymi sententiam, qui cùm in praefatione Danielis, à se in Latinum conversi, tum in praefat. comment. in Danielem satis indicat, ista capita non esse alicuius auctoritatis. Respondet ipse Hieronymus in Apologia secunda contra Ruffinum, circa finem, se non quid sentiret explicuisse in prologis illis, sed quid Iudaei dicerent indicasse.

At Hieronymus etiam ibi vocat fabulas, historiam Susannae & draconis. Respondeo, eum cùm dicit fabulas, velle dicere historias, quas Iudaei fabulas vocant; addo etiam, interdum veteres nomine fabularum non res fictas, sed veras narrationes appellare. Quomodo Luc. ult.

SECUNDO obiiciunt, quod in historia Susannae Daniel introducitur tanquam puer:

Si dicas, Scripturam non ordine narrare omnia, sed prius quae postea facta sunt; & propterea in codicibus Graecorum, ubi ordo servatur, ab historia Susannae totum librum incipere. Contrà, nam in isto cap. 13. satis apertè indicatur, historiam Susannae contigisse initio regni Cyri Persarum Regis. Sic enim concluditur caput:

Adde, quòd etiam tempore Nabuchodonosor non videtur Daniel fuisse puer, sed iam olim defunctus; cùm Ezechiel, qui prophetavit tempore Nabuchodonosor, anno quinto transmigrationis, ut dicitur

Respondeo, historiam Susannae contigisse longè ante tempora Cyri, cùm Daniel revera esset puer, & idcirco meritò apud Graecos poni in principio libri: nec tamen malè apud Latinos reiectum esse ad extremum librum, ut intelligeremus eam non haberi apud Hebraeos. Quod autem dicitur in fine cap. 13. post historiam Susannae:

Ad illud autem de Ezechiele, respondet B. Hieron. lib. 1. in Iovinianum, ab Ezechiele mentionem fieri Danielis non olim defuncti, sed adhuc viventis in aetate puerili: annumerari autem viris illis gravissimis Noë & Iob, quia notus erat populo ob liberationem Susannae, & interpretationes somniorum: vel, ut idem Hier. dicit in cap. 14. Ezech. quia sicut Noë vidit felicitatem mundi

Obiiciunt TERTIO, quae dicuntur cap. 14. de Daniele misso in lacum leonum, pugnare cum iis,

Respondeo, bis Danielem missum esse in lacum leonum, semel à Dario Medo, quoniam precatus erat Deum contra praeceptum Regis, & tunc fuisse tantùm una nocte; & hoc narrari cap. 6. iterum autem missum esse à Cyro proprer interfectum draconem, & tunc fuisse sex diebus, ut dicitur ca. 14. Adde, quod non est improbabile, non eundem esse Danielem istum, qui Susannam liberavit, Bel destruxit, ac draconem interfecit, & in lacu leonum sex diebus fuit, cum eo, de quo agitur in superioribus capitibus. Id enim multos olim sensisse testatur Hieronymus praefat. in commentat. Daniel. & apertè Graeca editio LXX. habet, hunc

Obiiciunt QUARTO, historiam Susannae videri omnino confictam ab aliquo Graeco. Nam ubi nos habemus:

Respondet Origenes in epist. ad Iulium Africanum, Danielem non dixisse ilicem, neque lentiscum, sed aliquid aliud nobis ignotum, cui tamen secundum proprietatem linguae Hebraicae, vel Chaldaicae, qua ipse utebatur, aliquod verbum secandi responderet. Plurimas enim voces Hebraei habent, quae significant scindere, vel secare. Porro interpretem Graecum non vertisse ad verbum, sed ad sensum, & ut servaret allusionem, accepisse alias arbores similes, quibus

Ecclesia verò Catholica libros istos ut ceteros pro sacris & canonicis habet. Sed antequam id probetur, notandum est, haereticos, & praesertim Kemnitium, non negare hos libros esse bonos, & sanctos, & dignos qui legantur, sed tamen non esse tales, ut ex iis firma argumenta du ci possint. hoc modo eludere conantur ea testimonia veterum, in quibus hi libri vocantur sacri, vel Ecclesiastici. Quo circa probandum nobis est, hos libros ita esse sacros, ut sint infallibilis veritatis. id quod probatur, primùm de omnibus generatim, deinde seorsim de singulis.

PRIMUM igitur hos libros unà cum ceteris in canone ponunt Concilia, Carthag. III. can. 47. Trid. sess. 4. Pontifices, Innocentius I. in epist. ad Exuperium. Gelasius I. in decreto de libris sacris & Ecclesiasticis, cum LXX. Episcopis. Denique Patres, AUGUSTINUS lib. 2. doct. Christ. cap. 8. ISIDORUS lib. 6. etymol. cap. 1. CASSIODORUS li. 1. divinarum lectionum, & RABANUS lib. 2. de institut. Clericorum. Poni autem in his locis ut libros infallibilis veritatis, inde colligitur, quod numerantur & ponuntur in eodem ordine cum aliis, qui sunt infallibilis veritatis.

Praeterea quòd Concilium Carthaginense, ex quo cetera Concilia istum canonem desumpserunt, vocat hos libros non solùm canonicos, sed etiam divinos. Librum autem esse divinum, quid aliud est, quàm divinam auctoritatem habere?

Et certè vanissima est distinctio Kemnitii, qui libros quosdam canonicos dicit esse infallibilis veritatis, & quosdam non esse nam ut ipsemet rectè deducit ex B. Augustino li. 11. contra Faustum cap. 5. & lib. 2. contra Cresconium cap. 32. dicuntur libri canonici, quia sunt quasi norma & regula, qua imperitiae nostrae regatur infirmitas, & ex qua de omnibus aliis libris iudicetur. Quomodo ergo erunt norma, & regula libri illi, qui non sunt infallibilis veritatis?

At contrà primò obiicit hoc modo Kemnitius:

Respondeo, B. Augustinum fuisse certissimum omnes libros canonicos esse infallibilis veritatis: sed non fuisse aequè certum de omnibus libris quos enumeraverat, an essent canonici. Nam et si

Quod autem D. Augustinus revera senserit, omnes eos libros, quos ibi vocat canonicos, esse infallibilis veritatis, patet tum ex Concilio Carthanginensi

Ad locum Hieronymi dico duo genera hagiographorum Iudaeos habuisse, quaedam intra arcam,

SECUNDO obiiciunt iidem Kemnitius, & ceteri adversarii hanc rationem; Ecclesia quae fuit eo tempore quo libri isti editi sunt, dubia fuit de eorum auctoritate: necessariò igitur etiam Ecclesia posterior de eisdem libris dubia esse debet. Nam duplex est via cognoscendi an aliquis liber sit verè divinus, una ex testimonio alicuius, quem constat Prophetam, vel Apostolum esse, cui Deus mysteria revelare soleat: altera, ut Augustinus docet lib. 33. contra Faustum c. 6. per testimonia certa eorum, qui vivebant dum liber ederetur, qui testentur libros illos à Prophetis, vel Apostolis editos, & quorum testimonia per successionem hominum iis libris utentium ad nos usque devenerint. Sic enim non solùm de sacris, sed etiam de prophanis libris iudicamus.

Non habet locum hoc tempore prima via, non enim nunc Prophetae, vel Apostoli in terris vivunt: ergo secunda via progrediendum est, & ex testimoniis primae Ecclesiae debemus nos de libris canonicis statuere: ergo si prima Ecclesia dubia fuit, multò magis nos dubitandi caussam habemus. Dubitasse autem de his libris synagogam Iudaeorum patet ex Iosepho lib. 1. contra Appionem: in simili dubitatione versatam primam Ecclesiam Christianorum patet ex Origene, Athanasio, Nazianzeno, Epiphanio, Hieronymo, & ceteris Patribus suprà citatis, qui hos libros in canone non ponunt, & apertè dicunt semper de his libris quaestionem inter doctos homines fuisse.

Respondeo, Ecclesiam veterem dubitasse de his libris, duobus modis intelligi posse: Uno modo, quod ita fuerit dubia, ut nulli homines eius temporis essent, qui testari possent eos libros à Prophetis vel Apostolis editos: & hoc modo argumentum suas habet vires, ideo enim librum Henoch non recepit Ecclesia, quia nulla habuit testimonia eius temporis, quo liber scriptus erat, nec etiam temporum proximorum, ut D. Augustinus docet li. 18. de civit. Dei, c. 38. Sed negamus hoc modo dubiam fuisse priscam Ecclesiam, constat enim semper fuisse aliquos fide dignos, qui hos libros canonicos putarent.

Altero modo potest intelligi, Ecclesiam dubitasse quia aliqui dubitabant, nec tamen ipsa Ecclesia tunc rem istam definire voluit, & hoc verissimum est ut rectè probant testimonia adducta, sed non potest inde colligi posteriorem Ecclesian dubiam esse debere, idque hoc modo probamus.

Praeterea si libri isti Testamenti veteris non possunt nunc certò pro canonicis recipi, quia de eis dubitavit prima Ecclesia: eadem ratione non poterunt certò pro canonicis accipi epistola Iacobi, & Iudae, & Apocalypsis, secunda Petri, secunda & tertia Ioannis, & epistola ad Hebraeos, quia de his etiam dubitatum est in prima Ecclesia. At Calvinistae recipiunt pro verè canonicis hos omnes libros, ut patet ex Calvini libris, in quibus

Ad illud autem quod obiiciebant, de duabus viis indagandi librorum auctoritatem, admitto illas duas esse vias, & nunc non esse Prophetas, vel Apostolos, & oportere progredi secunda via, &c. sed affirmo ad hoc ut sequens Ecclesia possit decernere librum aliquem esse canonicum satis esse si habeat aliqua testimonia hominum fide dignorum illius temporis, vel certè proximi.

Itaque non dicimus, ut Kemnitius impudentissimè

Iam haec tria in his libris declarandis canonicis Ecclesia observavit. Primum enim habuit de singulis veterum testimonia. Etsi enim non habeantur testimonia à synagoga ludaeorum, tamen habentur ab Ecclesia Apostolica, & hoc sufficit. Apostoli enim poterant sine aliis testimoniis declarare libros illos esse canonicos, quod & fecerunt; alioqui nunquam Cyprianus & Clemens, & alii, quos citabimus, tam constanter dixissent eos esse divinos. Deinde viderunt esse conformes aliis. Denique observarunt istos libros paulatim ab omnibus Christianis pro canonicis receptos,

POSTREMA obiectio huiusmodi est; Ecclesia eos libros recipit, quos B. Hieronymus recipit, eos reprobat, quos ille reprobat, ut patet dist. 15. can. Sancta Romana. B. autem Hieronymus in prologo Galeato, & in prologo Proverbiorum asserit, hos quinque libros non esse canonicos ita Caretanus, Catholicus alioqui, & pius doctor argumentatur, ad finem commentariorum. Hester.

Respondent aliqui, B. Hieronymum solùm dicere non esse canonicos apud Iudaeos. at certè in prologo Galeato simul cum istis libris veteris Testamenti numerat etiam librum Pastoris, qui est novi Testamenti, & omnes simul dicit non esse in canone: non igitur de canone Iudaeorum tantùm loquitur. Praeterea in prologo Proverbiorum:

Admittio igitur Hieronymum in ea fuisse opinione, quia nondum generale Concilium de his libris aliquid statuerat, excepto libro Iudith, quem etiam Hieronymus postea recepit. Quod autem Gelasius dicit in illa dist. 15. can. Sancta Romana, intelligitur de libris doctorum, ut Origenis, Ruffini, & similium, non de libris sacris, ut ex ipso canone manifestè deducitur.

Contrà verò obiici solet, quod hic liber secum ipse alicubi pugnare videatur. Nam in c. 3. dicitur Sara, quam in uxorem habiturus erat Tobias iunior, habitasse in Rages civitate Medorum: ubi etiam fuisse Gabellum habemus,

Michael Medina lib. 6. de recta in Deum fide c. 14. vitio scriptorum. c. 3. legi arbitratur, in Rages, cùm in Graeco sit

Est autem adversus hunc librum difficillima quaedam obiectio. Nam videtur historia ista omnino conficta, cum ca. 5. dicatur contigisse post reversionem populi à Babylonica captivitate: & tamen dicatur c. 1. eo tempore Nabuchodonosor Rex Assyriorum pugnasse contra Arphaxat Regem Medorum, qui aedificaverat Ecbatana, quae nullo modo cohaerent. nam quo tempore populus

HAEC SUMMA difficultas miro modo exercuit ingenia hominum eruditorum. Duae sunt autem sententiae principales. UNA eorum, qui volunt historiam Iudith contigisse post captivitatem Babylonicam; quorum aliqui referunt eam ad tempora Cambysis, quem esse volunt Nabuchodonosor, ut Eusebius in Chron. Augustinus lib. 18. civit. Dei, cap. 26. Beda in lib. de sex aetatibus. Lyranus in primum caput lib. Iudith. Ioannes Driedo de Ecclesiasticis Scripturis & dogma tibus lib. 1. ca. 2. parte 2. & lib. 3. ca. 5. par. 3. Aliqui referunt ad tempora Darii Hystaspis, ut Gerardus

ALTERA sententia est aliorum, qui docent historiam Iudith contigisse ante captivitatem Babylonicam. Sed horum aliqui eam referunt ad tempora Regis Sedeciae, ut Gilbertus Genebrardus in secundo lib. Chronologiae: aliqui ad tempora Regis Iosiae, ut Ioannes Benedictus in annotationibus marginalibus ad quartum caput libri Iudith.

Sed nulla harum sententiarum videtur esse satis probabilis; & quidem tres priores manifestis argumentis refelluntur. PRIMO, Arphaxat, cum quo pugnavit Nabuchodonosor, aedificavit Ecbatana,

SECUNDO, nusquam legimus Reges Persarum appellatos Nabuchodonosor, nec in sacra, nec in prophana historia, sed solùm Reges Babylonios. non igitur Cambyses, aut Darius est ille Nabuchodonosor, de quo agitur in historia Iudith.

TERTIO, Nabuchodonosor, de quo in libro Iudith, regnabat in Nivine,

QUARTO, Nabuchodonosor, de quo in libro Iudith, occupare conatus est Ciliciam, Damascum, & Palaestinam,

QUINTO, filii Israël paraverunt se ad pugnam contra Nabuchodonosor,

SEXTO, temporibus Iudith summus Sacerdos erat Eliachim, qui & Ioachim dicebatur,

SEPTIMO, metuebant filii Israël, ne Nabuchodonosor everteret Hierusalem, & templum Domini,

OCTAVO, Holofernes interrogavit,

NONO, filii Israël cùmse pararent ad bellum contra Holofernem, muris circumdederunt vicos suos per omnem Samariam usque Hiericho,

DECIMO, scribitur in fine libri Iudith, pacem fuisse in Israël toto tempore quo supervixit Iudith, & multis annis postea: vixit autem Iudith annis CV. ut ibidem habetur. At post annum decimum tertium Ochi, quo vult Sulpitius gestum esse bellum Holofernis, usque ad Ptolomaeum Lagi, qui iterum debellavit Iudaeos, non sunt nisi criginta anni: debuisset ergo tunc Iudith esse annorum LXXX. vel XC.

UNDECIMO, Nabuchodonosor anno decimo

DUODECIMO, accedat probabilis coniectura ex numero Maiorum ipsius Iudith. Nam in lib. Iudith cap. 8. numerantur patres, & avi, aliique maiores Iudith, usque ad Simeonem filium Ruben, vel ut correctius videntur habere Graeci codices filium Israeml, & inveniuntur solum quindecim: in libro autem primo Esdrae cap. 7. numerantur maiores ipsius Esdrae, qui floruit tempore Cambysis, & Darii usque ad Aaron, & inveniuntur septendecim, quibus si addas alios usque ad Levi fratrem Simeonis erunt viginti. Cum igitur

Iam verò posteriores illae sententiae, quae historiam Iudith ad tempora Sedeciae, vel Iosiae referunt, duabus rationibus refelluntur. Prima ratio talis est; In libro Iudith cap. ultimo legimus, nullum fuisse, qui vexaret Israël toto spatio vitae ludith, & multis annis postea. Vixit autem Iudith, ut ibidem legimus usque ad annum centesimum quintum, nec erat vetula, sed puella, quando interfecit Holofernem, ut colligitur ex eo, quod puella vocatur,

Altera ratio est, quia tempore Iudith sacerdos magnus erat Eliachim, qui & Ioachim dicebatur, ut patet

NOBIS IGITUR dicendum videtur, historiam Iudith incidisse in tempora Manassae Regis Iuda. Siquidem eo tempore regnabat apud Medos Diocles, qui Ecbatana aedificavit, teste Eusebio in Chronico, atque hunc Scriptura nostra Arphaxat appellat. Item eo tempore regnabant Assyriorum Reges in Ninive, ut constat ex

Coepit autem regnare tertio anno Manassae, ut probabiliter, & ex coniecturis colligimus (nam certum initium regni eius ex nullo auctore probato haberi potest) quo circa annus eius decimus tertius, in quo bellum movit contra Iudaeos duce Holoferne, incidit in annum XVI. Manassae, quem Manassem paulò antè captivum duxerat in Babylonem.

Exstabant etiam tunc Hierosolyma & templum

Praeterea facile est hac ratione invenire tempus illud longissimae pacis, quod fuit toto tempore

Ab hac Manasse captivitate usque ad regnum Ioachaz filii Iosiae summa pax fuit in terra Iuda. quantum hoc tempus fuerit Scriptura non indicat, sed facilè colliguntur anni LXXII. Nam Manasses regnavit annos LV. è quibus accipio XXXIX. post captivitatem eius. Constat enim initio regni eam captivitatem accidisse, ut etiam

Iam hoc idem tempus ostendemus fuisse post mortem Holofernis usque ad finem vitae Iudith. Iudith vixit usque ad annum centesimum quintum (sic enim intelligi debet quod habetur de numero annorum Iudith in fine libri, ut clarius colligitur ex Graeco textu) ex quibus annis detrahendi sunt illi, quos vixit ante occisionem

Dices fortasse; Si tempore Regis Manassae contigit haec historia, quare in praeparatione illa ad bellum, quae narratur in hoc libro, nulla fit mentio Regis? curnegotium hoc totum tribuitur magno sacerdoti?

Respondeo, fortasse hoc bellum incidisse in ipsam captivitatem Manassae, & idcirco Rege absente per Pontificem negotia regni procurata fuisse. fortasse etiam Regis mentio facta non est, quia non accessit bellum ad ipsam urbem Hierusalem, ubi Rex erat.

Quod autem habetur

Sed rursum obiicies, colligi ex quinto capite libri Iudith, bellum hoc Holofernis contra Iudaeos gestum esse paulò post reditum ex captivitate Babylonica; sic enim legimus:

Respondeo, non esse intelligendum hunc locum de captivitate Babylonica, sed de variis afflictionibus praecedentibus. Nam si sermo esset de Babylonica captivitate, non dicerentur Iudaei exterminati à multis nationibus, sed ab una, id est, Chaldaeorum: nec dicerentur plurimi abducti captivi, sed omnes; fuit enim generalis captivitas Babylonica; paucissimi enim remanserunt relicti à Nabuchodonosor, & illi ipsi paulò pòst fugerunt in Aegyptum,

Igitur loquitur Scriptura de variis afflictionibus populi Iudaeorum, quas variis temporibus à variis nationibus passus est, sed praecipuè de illa ultima, quae acciderat cùm caperetur Manasses;

Nec verò movere quenquam debet, quod in textu Graeco additur, etiam templum fuisse solo aequatum, quando dispersi sunt Iudaei. Nam illa verba supposititia videntur, quando quidem sanctus Hieronymus, qui fidelissimè transtulit hunc

Denique Patres idem docent. Nam DIONYSIUS ca. 4. divinorum nom. ut librum sacrae Scripturae citat. MELITO Asianus in epist. ad Onesimum in Catalogo sanctarum Scripturarum Sapientiam ponit. CYPRIANUS in lib. de habitu virginum:

Et quoniam Kemnitius incredibili impudentia hunc locum Augustini truncatè citat, & asserit apertè ex hoc loco colligi, hunc librum non fuisse Augustino divinum & infallibilis veritatis; totum locum audiamus:

Sed audiamus quae in eodem capite infrà ponuntur:

Ioannes Calvinus lib. 1. Institut. cap. 1. §. 8. librum Sapientiae mendacii coarguit:

Sed obiicies, si statua erecta Belo à Nino filio fuit primum idolum, quomodo verum est, quod liber Sapientiae dicit, primum idolum factum esse à parte in memoriam filii? Respondeo, statuam Beli fuisse primum idolum publicè ad adorandum propositum: at primum idolum absolutè fuisse imaginem filii mortui à parente factam, & privatim honoratam. Inde enim invalescente prava consuetudine (ut in eodem cap. 14. Sapient. dicitur) coepta sunt tyrannorum imperio publicè coli figmenta.

PRIMUM obiicit Calvinus lib. 3. Instit. c. 5. §. 8. quod auctor horum librorum laudat, praeposterum zelum, & superstitiosum factum Iudae Machabaei, qui pro mortuis sacrificium offerri iusit. 2. Machab. 12. Nam praeterquam quod superstitiosum est pro quibuscunque mortuis orare, accedit etiam quod isti, pro quibus Iudas orare iussit, decesserant letali crimine obligati, pro qualibus non esse orandum etiam Catholici docent. sic autem eos decessisse patet. Nam ut ibidem dicitur; Inventa sunt sub vestibus mortuorum omnium quaedam de donariis idolorum contra prohibitionem Domini, quae habetur

RESPONDEO; Orare pro mortuis, quos non est certum esse in caelo, vel in gehenna, pium & religiosum esse, ut ostendemus suo loco; nunc satis

SECUNDO obiicit Calvinus in Antidoto Concilii, non posse huius libri auctorem haberi canonicum, cùm lib. 2. cap. ult. veniam petat erratorum. Adde quod cap. 2. ait:

RESPONDEO, Deum quidem esse auctorem omnium divinarum Scriptuarum, sed aliter tamen adesse solitum Prophetis, aliter aliis, praesertim historicis. Nam Prophetis revelabat futura, & simul assistebat ne aliquid falsi admiscerent in scribendo, & ideo Prophetae non alium habuerunt laborem, quàm scribendi, vel dictandi: aliis autem scriptoribus Deus non semper revelabat ea, quae scripturi erant, sed excitabat, ut scriberent ea, quae viderant, vel audierant, quorum recordabantur, & simul assistebat ne falsi aliquid scriberent: quae assistentia non faciebat, ne laborarent in cogitando, & quaerendo quid & quomodo scripturi essent. Quare S. Lucas praefat. in Evangelium à se scriptum, testatur se assequutum omnia diligenter,

Obiectio TERTIA aliorum. 2. Machab. 1. dicitur:

Obiectio QUARTA, 2. Machab. 2. dicitur Hieremias, cùm spoliaretur & incenderetur Hierusalem, & templum à Chaldaeis, abscondisse tabernaculum, & arcam foederis in spelunca quadam montis Nebo; & dixisse, locum illum forre occultum, donec Deus iterum congregaret populum suum. At hîc duo mendacia continentur. Unum quod Hieremias illud fecerit; nam antequam urbs à Chaldaeis caperetur, Hieremias semper fuit in carcere, & erat invisus penè omnibus in Hierusalem, ut habetur Hierem. 37. & 38. quocirca nec per se, nec per alios potuit id efficere: postquam autem capta est urbs, Chaldaei omnia diripuerunt, ut habetur 4. Reg. ult. proinde non remansit aliquid, quod Hieremias posset abscondere. Alterum mendacium est, quod iterum revertentes à captivitate essent arcam & tabernaculum habituri; non enim unquam eam postea habuerunt.

RESPONDEO, potuisse illud optimè fieri, & ante spoliationem urbis, & templi (ut Epiphanius sentit in vita Hieremiae) & etiam postea, ut alii volunt. Ante quidem; non tempore Sedechiae, sed Ioachim. Ter enim Nabuchodonosor venit in Iudaeam, & abduxit inde captivum regem & populum: Primùm tempore Ioachim, ut habetur 2. Paralipom. ultimo. Secundò, tempore Ioachin, ut habetur

Obiecto QUINTA. Lib.

RESPONDEO, Scripturam, cùm dicit Alexandrum primum regnasse in Graecia, non de regno quocunque, sed de Monarchia Graecorum loqui; & cùm dicit Antiochum illustrem regnasse anno CXXXVII. regni Graecorum, non numerare annos ab Alexandro, sed à Seleuco, qui post Alexandrum primus regnavit in Syria, ut monet Eusebius in Chronico. quia enim Iudaea pars est Syriae, à primo Rege Syriae annos numerabant Iudaei, à Seleuco autem ad Antiochum sunt anni CXXXVII. quibus si addas annos XIX. qui sunt ab Alexandro ad Seleucum, erunt anni CLVI.

Obiecto SEXTA. Lib. 1. Machab. cap. 4. Iudas legitur purgasse templum anno CXLVIII. id est, uno anno ante obitum Antiochi, qui obiit

Ad PRIMAM argumenti huius partem Sixtus Senensis ut respondeat, scribit in li. 8. Bibliothecae sanctae, bis factam esse templi repurgationem: sed neque id verum esse videtur, neque ad argumenti solutionem necessarium. Et quidem verum non esse satis indicat Scriptura, cùm omnia quae de hac repurgatione uno in loco refert, referat etiam in alio. Non esse autem necessarium, inde probatur, quia posita una tantùm repurgatione, in utroque loco adhuc nulla est in hoc libro repugnantia. Tametsi enim repurgatio templi in li. 1. c. 4. narratur ante mortem Antiochi, & li. 2. c. 10. narratur post mortem Antiochi: tamen hoc posteriore loco narratur quidem post mortem Antiochi, sed non asseritur facta post mortem Antiochi. Voluit enim auctor absolvere quae de Antiocho dicturus erat, & tum demum redire ad Iudam & templi repurgationem; quod autem dicitur facta post biennium, non significatur, post biennium à morte Antiochi: sed post biennium à prophanatione. Nam prophanatum fuit templum anno CXLV. ut dicitur li. 1. c. 1. & post biennium exactum anno CXLVIII. repurgatum fuit, ut habetur lib. 1. c. 4. Quare rectè Eusebius in Chronico, & Iosephus li. 12. antiquit. c. 10. scribunt templum repurgatum tertio anno à prophanatione, id est, post biennium iam exactum.

Quod attinet ad ALTERAM partem argumenti, conveniunt ferè omnes, eundem esse Antiochum, Epiphanem videlicet, cuius mors describitur li. 1. c. 6. & li. 2. c. 9. nam potuit in itinere corripi doloribus viscerum, & cadere ex curru, ut dicitur li. 2. c. 9. & postea sic aeger pervenire in Babylonem. & ibi addito dolore animi ex nuntio ad se allato rei malae gestae in Iudaea à suis, tandem mori. At de Antiocho, cuius mors describitur lib. 2. cap. 1. maxima quaestio est. Aliqui volunt esse Antiochum magnum, ut Lyranus in hunc locum, & quidam alii. sed hoc esse non potest. Nam Antiochus magnus obiit antequam Iudas, qui hanc epistolam scripsit, dux Iudaeorum esset, nec fuit ullum bellum Iudaeis cum Antiocho magno. Alii volunt esse Antiochum Demetrii filium, qui etiam Triphon, seu Griphus dicitur ab Eusebio. Ita Rupertus lib. 10. de victoria verbi, cap. 6. sed neque hoc potest esse verum. Nam tempore istius Antiochi non Iudas, sed Ioannes Hircanus dux Iudaeorum erat: & tamen Iudas epistolam scribit. Praeterea epistola scribitur Aristobulo magistro Ptolomaei Philometoris, quem constat ex Eusebio in Chronico fuisse tempore Iudae, id est, diu ante tempora Antiochi Griphi.

Dicendum igitur est, hunc Antiochum esse Antiochum Epiphanem illum ipsum, de quo agitur in li. 1. c. 6. & li. 2. c. 9. nam inprimis tunc vivebat Iudas, qui epistolam scripsit: & etiam Aristobulus ad quem scripta est. Praeterea iste fuit primus & summus ex Regibus Sytiae inimicus Iudaeorum,

Denique quod dicitur lib. 2. cap. 9. de Antiocho illustri, quod templum in Perside spoliare voluit, & turpiter fugatus est; omnino convenit cum eo, quod hîc dicitur de isto Antiocho, quod in templo Nanneae ceciderit, & percussus fuerit, & quod multi eius milites membratim caesi fuerint. Neque verò necesse est affirmare, illic eum interisse ubi dicitur, cecidisse: cecidisse enim dici potest, quoniam exercitus eius fusus fugatusque est. Quemadmodum

Ad TERTIAM probationem aliqui respondent, non esse Iudam Machabaeum, sed aliquem alium, qui eam epistolam scripsit. Ita Rupertus lib. 10. de victoria verbi c. 15. sed non videtur id esse verum. Nam anno CLXXXVIII. non Iudas, sed Ioannes Hircanus dux Iudaeorum erat: nec ullus fuit ex ducibus Iudaeorum, qui vocaretur Iudas praeter unum Machabaeum: nec est verisimile, cum senatu, & populo in titulo literarum alium nominari, quàm principem. Alii volunt hunc Iudam esse quidem Machabaeum; sed annos, qui initio literarum

Sed in ista supputatione tres sunt gravissimi errores. Primus, quod ex 29. & 6. & 148. non fiunt 188. sed 183. ut patet. Secundus, quod omittunt hi auctores annos novemdecim, qui sunt à principio Monarchiae Alexandri usque ad regnum Seleuci: illi enim CXLVIII. anni Graecorum, qui numerantur lib. 1. Machabaeorum, cap. 4. usque ad victoriam Iudae numerantur à Seleuco, non ab Alexandro, ut suprà diximus. Si ergo addas annos novemedecim qui sunt ab Alexandro ad Seleucum, erunt omnes anni CCII. ab anno duodecimo Assueri, non CLXXXVIII. ut ipsi volunt. Tertius error est, quod in ista supputatione faciunt

Igitur cum Melchiore Cano, & aliis nonnullis existimo, sic esse quaestionem dissolvendam, ut dicamus illa verba, Anno CLXXXVIII. non esse principium epistolae sequentis, quam Iudas scripsit, sed finem praecedentis, quae scripta est à toto populo Iudaeorum duce Ioanne Hircano. Id apertè indicant Graeci codices, qui post illa verba, anno CLXXXVIII. distinctionem constituunt. & ratio certè id exigit, ut cùm sint illa verba inter initium unius epistolae, & finem alterius, & numerus annorum in fine potius, quàm in principio poni soleat, ea nos ad epistolam praecedentem non ad sequentem referamus.

Obiectio SEPTIMA sumitur ex eo, quod liber prior Machabaeorum cum Evangelio pugnare videatur. Nam lib. 1. cap. 1. affirmat auctor eius libri vaticinium Danielis de abominatione desolationis stante in loco sancto, impletum esse quando Antiochus Epiphanes idolum in templo Domini collocavit. At Christus

Obiectionem POSTREMAM, quam afferunt nonnulli, ex eo quod in his libris videntur ii commendari, qui semet occiderunt, qualis fuit Eleazarus lib. 1. cap. 6. & Razias lib. 2. cap. 14. diluit iam dudum S. Augustinus in epist. 61. ad Dulcitum, & lib. 2. contra epist. Gaudentii, cap. 23. & summa responsionis est, mortes horum hominum narrari in Scriptura, non laudari, vel certè non ita laudari quasi piè & sanctè fecerint, quod fecerunt, quamvis audacter & viriliter, & hominum iudicio fortiter eos fecisse negari non possit.

Ex CAPITE 22. Lucae quidam in dubium revocant historiam illam de sudore Christi sanguineo, & angelica apparitione, & consolatione; ut Hilarius testatur li. 10. de Trinit. & Hieronymus lib. 2. contra Pelagianos. Caussa, quae hos permovit ea fuit, ne Christo infirmitatem, & animi dolorem tribuere viderentur. Qua etiam de caussa quosdam Catholicos praepostero zelo è suis codicibus ex illis verbis

INITIUM CAPITIS 8. Ioannis, quo adulterae

Neque caussae nostrae officit, sed prodest potius quod Eusebius scribit, Papiam Ioannis discipulum huius historiae meminisse: id enim signum est rem esse veram. Quod autem eam Eusebius in suo codice Evangelii non habuerit, parum refert, fortè enim ab aliquo erasa erat. Adde quod probabile est Eusebium non loqui de hac historia adulterae, sed de alia verè apocrypha; nam in textu Graeco Eusebii non habetur nomen adulterae, sed

De verbis illis, quae habentur cap. ult. epist. 1. Ioannis: TRES

Praeter hos manifestos haereticos Catholicos etiam quosdam, & praesertim Latinos de auctore huius epistolae dubitasse, & propterea eam minoris fecisse, testis est Eusebius lib. 3. hist. ca. 3. necnon D. Hieronymus in lib. de viris illustribus in Paulo, ubi dicit; Hanc epistolam à quibusdam Latinorum negari esse Pauli, sed vel Barnabae, vel Lucae, vel Clementis Romani Pontificis. Addit Sixtus Senensis lib. 7. bibliothecae sanctae, à quibusdam etiam attribui Tertulliano. Nostris temporibus Erasmus ad finem annotationum in hanc epistolam, & Caietanus ad initium commentariorum in eandem epistolam, quaestionem

Verùm hanc epistolam & canonicam esse, & Pauli Apostoli, facilè probari potest. PRIMUM, quoniam nomine Apostoli Pauli legitur in Ecclesia, in die Natalis Domini, & aliàs frequenter. SECUNDO, quia producta in testimonium ac recepta est ut Pauli, à multis antiquissimis Pontificibus, ut Clemente I. in epist. ad Corinthios apud Eusebium lib. 3. cap. 38. Innocentio 1. in epist. 3. ad Exuperium, Gelasio 1. in Concilio Episcoporum LXX. TERTIO, quia ponitur in canone sacrarum Scripturarum nomine Pauli, à Concilio Laodiceno, can. 59. Carthag. III. can. 47. & Trident. sess. 4. & agnoscitur etiam

QUARTO, quoniam recepta fuit semper ab omnibus Graecis Patribus, ut patet, tum quia omnes eam ut Apostoli citant, tum quia B. Hieronymus in epi. ad Dardanum id affirmat, tum etiam quia omnes, qui canonem exponunt, hanc epistolam cum ceteris Paulinis numerant, ut Origenes apud Eusebium lib. 6. cap. 18. hist. &

QUINTO, recepta fuit etiam ab omnibus Latinis post Lactantium. Soli enim Tertullianus, Cyprianus, Lactantius, Arnobius hanc epistolam non videntur agnoscere; nec enim eam unquam citant, quod sciam. at Hilarius libr. 12. de Trin. Ambrosius lib. 2. de Cain, ca. 2. Hieron. in epist. ad Daradanum de terra promissionis, Augustinus lib. 2. doctr. Christ. cap. 8. & Ruffinus in symbolum, & aliii deinceps omnes, eam ut Paulinam agnoscunt, & frequentissimè citant. PHILASTRIUS verò in catalogo haeresum, inter haereticos

SEXTO, videtur B. Petrus huius epistolae mentionem facere; Petrus enim priorem epistolam scripsit ad Hebraeos inter Gentes dispersos, ut patet ex titulo, utque Oecumenius docet, & ipse etiam Erasmus ad initium annotationum in hanc epistolam contendit: posteriorem ad eosdem scripsit, ut colligitur ex illis verbis, cap. 3.

POSTREMO, epistola haec Catholicorum omnium consensu, vel ex Pauli, vel Lucae, vel Barnabae, vel Clementis Romani, vel certè Tertulliani: sed Tertulliani esse non potest, cùm Clemens Alexandrinus, qui aliquanto antiquior Tertulliano fuit, affirmet, hanc epistolam esse Pauli, apud Eusebium lib. 6. hist. cap. 11. Quid, quod ipse Tertullianus hanc epistolam barnabae esse putavit, ut Hieronymus docet lib. de viris illust. in Paulo? Neque etiam esse potest Clementis Romani, cùm ipse Clemens eam citaverit tanquam Apostoli Pauli, in quadam sua epistola ad Corinthios, ut Eusebius refert lib. 3. hist. ca. 38. Et rursum idem Clemens Paulo eam tribuat in canonibus Apostolorum, can. ult. ac demùm cùm in fine huius epistolae auctor dicat:

At contra hanc epistolam quinque argumenta proferunt Magdeburgenses, quibus argumenta Lutheri & Erasmi simul complectuntur. PRIMUM est, quia prudens vetustas de hac epistola dubitavit. RESPONDEO, ineptè dici vetustatem de hac epistola dubitasse, cùm unum solum Caium ex Graecis, & duos vel tres ex Latinis proferre possint, & nos contra tot Pontifices, tot Concilia, omnes Graecos, uno excepto, & omnes Latinos, tribus vel quatuor exceptis, pro nobis habeamus. Et si de antiquitate, non de multitudine agatur, antiquior est Clemens Romanus Caio, & Clemens Alexandrinus Tertulliano, & Dionysius Areopagita utroque, qui tamen hanc epistolam Pauli nomine citat in epistola ad Titum.

SEC UNDUM argumentum est, quia non habet

Addo praeterea, iustis de caussis nomen suum huic epistolae Paulum non addisse. Vel enim

TERTIUM argumentum sumunt à diversitate styli, siquidem oratio huius epistolae longè gravior, copiosior, ornatior est, quàm ceterarum. Neque satisfaceret, qui responderet, hanc epistolam esse scriptam Hebraicè, & Apostolum

RESPONDENT aliqui, hanc epistolam non Hebraicè, sed Graecè primùm esse scriptam, & quidem sententias Pauli esse, verba autem Lucae, aut Clementis, quo tanquam interprete & scriba Paulus usus sit. Et ideo epistolam hanc esse magis ornatam, quàm ceterae sint, quia sermo

QUARTUM argumentum, quo maximè nituntur Magdeburgenses: eiusmodi est; Auctor huius epistole cap. 2. ponit, se in numero eorum, qui ab Apostolis ad fidem conversi sunt, dicit enim:

RESPONDEO primùm, D. Paulum haec dicere, non de se, sed de hominibus sui temporis, quemadmodum

QUINTUM argumentum, auctor huius epistolae pugnat cum doctrina Domini. Dominus enim dicit,

RESPONDEO, inprimis non magis haec loca pugnare cum illo:

Porrò dicuntur talia peccata irremissibilia tribus de causis. PRIMO, quia ut plurimum eiusmodi homines non convertuntur, nec eiusmodi peccata remittuntur; etsi absolutè contrarium

Atque haec quidem responsio satis esse videtur ad eam tollendam difficultatem, quae ex prioribus locis oriebatur. Potest etiam alia adhiberi. Nam priorem locum, qui habetur

Ad illud ex capite 12. dico, Esau duobus modis non invenisse locum paenitentiae: uno modo apud patrem suum, quia res perdita erat irrecuperabilis: altero modo apud Deum, quia non rectè paenitentiam egit, ut Chrysostomus hunc locum exponit. Apostolus igitur deterrere volens homines à lapsu, proponit incertum exitum paenitentiae. Ut enim Esau non potuit recuperare haereditatem, quia erat irrecuperabilis; ita peccator non potest recuperare innocentiam, virginitatem, & similia: & quemadmodum Esau non rectè paenitentiam egit, quamvis fluerit, & ideo Deum non placavit, ita saepe peccatores paenitentiam agere videntur, & tamen Deum non placant, quia non agunt paenitentiam ut oportet.

Argumentum SEXTUM est Caietani in commentario huius epistolae. Auctor huius epistolae probat cap. 1. Christum esse Filium Dei, ex illis verbis lib. 2. Reg. cap. 7.

RESPONDEO, similiter argumentari Apostolum

Argumentum SEPTIMUM eiusdem Caietani est. Ad

RESPONDEO, tempore Salomonis non fuisse in arca aliud, quàm tabulas legis, ut dicitur

Argumentum POSTREMUM Erasmi & Caietani est. Auctor huius epistolae cap. 9. loquens de Testamento propriè dicto, quod morte testatoris confirmatur, allegat verba

RESPONDEO, vel est quaestio de re, vel de nomine; si de nomine, iniustè Erasmus hunc auctorem accusat; nam non solùm iste auctor, sed etiam LXX. interpretes vocem

Si autem non de nomine, sed de re quaestio est, quasi auctor huius epistolae ad Testamentum propriè dictum detorserit hunc locum Exodi, in quo agitur de foedere: respondendum est, promissionem vitae aeternae, de qua per figuras in Testamento veteri, & apertè in novo agitur; esse simul Testamentum & pactum; Testamentum, quia continet dispositionem de haereditate aeterna danda filiis Dei, quae non fuit rata ante mortem testatoris. Testamentum enim est dispositio de haereditate, quae non prius rata est, quàm testator moriatur: est autem simul pactum illa Dei promissio, quia habet annexam conditionem: non enim vult testator Deus dare haereditatem aeternam, nisi iis, qui leges suas observaverint. & hac ratione dicitur foedus & pactum. Iam ergo de eadem re loquitur Moyses

Nobis iam non licet aliud sentire, quàm esse has epistolas Apostolicas & divinas. Probatur primò de omnibus simul, quoniam ponuntur in catalogo nomine Apostolorum Petri, Iacobi, Ioannis, & Iudae, à Concilio Laodicensi, Carthaginensi III. Florentino, & Tridentino suprà citatis; item ab Innocentio 1. ad Exuperium, epist. 3.

EPISTOLA secunda Petri citatur nomine Petri

EPISTOLA Iudae citatur ut Iudae Apostoli à Dionysio de divin. nom. ca. 4. à Tertulliano lib. de habitu muliebri, à Cypriano in lib. ad Novatianum, & à posterioribus frequentissimè. Eadem quoque testimonium habet ab Origene libr. 5. in cap. 5. ad Rom. ab Epiphanio haeresi 76. & à Hieronymo in cap. 1. ad Titum, & in catalogo script.

EPISTOLA secunda Ioannis citatur à Cy priano in lib. 2. sententiarum Concilii Carthaginensis, circa finem. EPISTOLA tertia eiusdem citatur à Dionysio Caelest. hierarch. cap. 3.

At contrà non desunt argumenta. AC PRIMUM quidem Erasmi est contra epistolam Iacobi. Haec epistola si est ullius Iacobi, illius certè erit, qui fuit primus Episcopus Hierosoly morum, & de quo tam multa dicuntur in Actis Apostolorum, & in epist. ad Galat. Sed hunc non verè esse Apostolum ex duodecim, constat ex Hieronymo in comment. cap. 1. ad Galat. ubi dicit, graviter errare eos, qui dicunt, Iacobum istum esse unum ex duodecim.

RESPONDEO, argumentum hoc Erasmi manifesto

Argumentum SECUNDUM. Auctor huius epistolae non utitur solita Apostolorum salutatione, sed prophano more tantùm dicit; Iacobus Dei & Domini nostri IESU CHRISTI servus duodecim tribubus, quae sunt in dispersione, salutem. Ergo non est verisimile, eam esse Iacobi. RESPONDEO ad hoc argumentum, quod est Caietani in hunc locum; Si ista prophana salutatio censenda est, illam esse habendam magis prophanam, quae habetur

Argumentum TERTIUM contra eandem epistolam, est Magdeburgensium, cent. 1. lib. 2. cap. 4. col. 54. quemadmodum & cetera quae sequuntur. Eusebius affirmat lib. 2. hist. cap. 23. hanc epistolam, & illam Iudae esse adulterinas, igitur non sunt firmae auctoritatis. RESPONDEO, mendacium esse hoc, non argumentum; haec enim sunt Eusebii verba loco citato ab adversariis:

Argumentum QUARTUM. Haec epistola multum aberrat ab analogia doctrinae Apostolicae. Nam cap. 2. iustificationen. non fidei soli, sed

At argumentum autem respondemus cum Augustino praefatione in Psal. 31. Apostolos non pugnare inter se. nam Paulus loquitur de prima iustificatione, qua homo fit iustus ex iniustio, & nomine operum intelligit opera, quae fiunt sine fide, & gratia solis viribus liberi arbitrii: Iacobus autem loquitur de secunda iustificatione, qua quis ex iusto fit iustior; iuxta illud Apocalypsis ultimo:

Argumentum QUINTUM. Haec epistola muta est de opere Christi, & doctrina fidei, & solum de operibus concionatur: solent verò Apostoli semper aliquid intersere de fidei doctrina: non igitur Apostolica haec epistola est. RESPONDEO, Apostolum Iacobum de industria totum

Argumentum SEXTUM. Iste auctor cap. 1. &

Sed Augustinum haec ipsa docentem audiamus, lib. de nat. & gratia, ca. 57.

Argumentum SEPTIMUM. Auctor huius epistolae testimonia profert ex epistolis Petri & Pauli, non igitur ipse Apostolus, sed aliquis ex Apostolorum discipulis fuit. RESPONDEO, non citari in hac epistola ulla loca Petri vel Pauli; sed inde adversarios esse deceptos, quod viderint ad marginem libri è regione verborum Iacobi, loca quaedam Petri vel Pauli annotari. At etiam in marginibus epistolarum Pauli notari videmus loca quaedam ex epistolis Petri, & aliorum Apostolorum; & ad marginem prioris epistolae Petri, & primae Ioannis annotantur plurima loca Pauli; nec tamen epistolae istae Petri, Pauli, Ioannis in dubium revocantur. Nec enim eiusmodi annotationes significant

Argumentum OCTAVUM. Epistolae huius auctor non se vocat Apostolum Christi, ut Paulus facit, non igitur credibile est, eum Apostolum

CONTRA epistolam Iudae proferunt iidem Magdeburgenses argumenta quatuor. PRIMUM, quia non se vocat Apostolum, sed hoc iam est solutum. SECUNDUM, quia Iudas asserit, se post Apostolos vixisse, cùm ait:

Argumentum TERTIUM. Iudas non in Graecia, sed in Perside praedicavit, igitur si quid scripsisset, non Graecè, sed Persicè scripsisset. RESPONDEO, Iudam, etsi in Perside praedicaverit,

Argumentum QUARTUM. Iudas refert historiam altercationis inter Michaëlem Archangelum & Diabolum de Moysi corpore, & vaticinium quoddam Henoch, At nihil horum legitur in probatis Scripturis. Igitur epistola haec inter apocryphas numeranda est. RESPONDEO, quamvis Tertullianus lib. de habitu muliebri contendat, librum Henoch esse canonicum, & Beda in hanc epistolam dicat, tempore Iudae librum Henoch verum & canonicum in manibus hominum fuisse, etsi modò non exstet: tamen probabilius videri librum esse apocryphum. Ceterùm, ut Hieronymus in caput primum ad Titum, & Augustinus lib. 15. de civitate Dei, cap. 23. & lib. 18. cap. 38. dicunt, etiam in apocryphis esse aliquid veri, & hoc Iudam protulisse, nec tamen propterea totum librum approbasse; sicut etiam Paulus

At IUDAS, inquit Caietanus, librum Henoch non ut apocryphum, sed ut propheticum citat. RESPONDEO cum Augustino lib. 15. de civit. Dei, cap. 23. sine dubio credendum esse, Henoch aliquid prophetici & divini scripsisse, & eius vaticinium insertum fuisse in eo libro, quem Iudas citat; sed eum librum propterea apocryphum esse, quòd multa incerta & fabulosa contineat, simul cum hoc vero vaticinio, quod Iudas citat.

CONTRA secundam Petri solùm obiicitur diversitas styli à prima, quam constat certò esse Petri; quae obiectio Erasmi est, à quo non parum dissentiunt Magdeburgenses, quippe qui scribunt, sibi videri valde similem stylum huius epistolae stylo epistolae prioris. RESPONDET beatus Hieronymus quaest. 11. ad Hedibiam, styli diversitatem, si quae sit, natam ex interpretis diversitate. Nec enim Petrum semper uno atque eodem interprete usum esse.

CONTRA secundam & tertiam Ioannis solùm obiiciunt auctoritatem Papiae apud Eufebium, lib. 3. histor. cap. 39. & Hieronymum de viris illustribus in Ioanne. Tradidit enim Papias, duos fuisse Ioannes, unum Apostolum, & alterum qui senior dicebatur: & quoniam auctor harum epistolarum non Apostolum, sed seniorem se nominat, verisimile esse videtur duas has brevissimas epistolas à Ioanne seniore, non ab Apostolo Ioanne scriptas esse. At haec levior coniectura est, quàm ut opponi debeat, ne dicam praeponi tot Conciliorum, Pontificum, & Patrum auctoritati, qui has epistolas Ioanni Apostolo tribuunt; praesertim cùm nec Papias dixerit, has epistolas non esse Ioannis Apostoli (solùm enim ille duos Ioannes nominat,

Nec defuerunt olim Catholici, qui de huius libri auctoritate vel auctore dubitarent. Nam Caius quidam vetustus auctor librum hunc Cherinthi haeretici esse affirmabat, teste Eusebio libro 3. hist. cap. 28. DIONYSIUS verò Alexandrinus apud Eusebium lib. 7. cap. 23. hanc opinionem Caii refellens, librum divinum & canonicum esse asserit, tamen subdubitans, sitne Ioannis Apostoli, an alterius Ioannis. Denique B. HIERONYMUS in epistola ad Dardanum testatur, ita Graecos de Apocalypsi dubitasse contra

Veruntamen Apocalypsim tum Ioannis Apostoli verum esse fetum, tum librum admirabilem ac divinissimum esse, facilè probare possumus. PRIMUM ex Conciliis; nam in Ancyrano Concilio ante M. CC. annos, canone ultimo, citatur nomine Ioannis; in Carthaginensi III. can. 47. & in Concilio Romano sub Gelasio I. inter sacros & canonicos libros annumeratur: item in Concilio Toletano IV. can. 16. multorum Conciliorum & Pontificum sanctionibus confirmatur, Apocalypsim esse Ioannis

DEINDE ex Patribus Graecis & Latinis idipsum comprobari potest. Nam DIONYSIUS cap. 3. Eccles. hierarch. vocat Apocalypsim arcanam & mysticam visionem dilecti discipuli. IUSTINUS in dialogo cum Triphone, ultra medium, Apocalypsim dicit esse Ioannis Apostoli, & eandem commentariis illustravit, ut D. Hieronymus testatur libro de viris illustribus in Ioanne. IRENAEUS lib. 5. circa finem asserit, Apocalypsim esse Ioannis Apostoli, & scriptam penè suo seculo, ad finem imperii Domitiani; in eandem quoque commentaria edidit, auctore Hieronymo de viris illustr. in Ioanne. THEOPHILUS Antiochenus, MELITO Sardensis, & DIONYSIUS Alexandrinus Episcopi Graeci antiquissimi & doctissimi, Apocalypsim ut divinitus scriptam receperunt, teste Eusebio libr. 4. cap. 24. & 26. & lib. 7. cap. 23. CLEMENS Alexandrinus lib. 2. paedagog. ca. 12. Apocalypsim citat. ORIGENES homil. 7. in Iosue, & in Psalmum primum, Apocalypsim Ioanni Apostolo tribuit; quod etiam facit Eusebius in Chronico anni Domini XCVI. ATHANASIUS in synopsi, EPIPHANIUS haeresi 51. & 76. CHRYSOSTOMUS homil. 3. in Psal. 91. & DAMASCENUS lib. 4. cap. 18. Apocalypsim ut sacram, & Ioannis agnoscunt. Quocirca Graecos, qui, Hieronymo teste, Apocalypsim non recipiebant, & paucos & obscuros fuisse necesse est.

PROBATUR ultimò ex communi Latinorum consensu; nam TERTULLIANUS lib. 4. contra Marcionem, Apocalypsim Ioannis Apostoli esse affirmat: CYPRIANUS de exhortatione martyrii, cap. 3. 8. 10. 11. & 12. Apocalypsim ut requas divinas Scripturas passim citat; quod etiam facit HILARIUS praefatione in Psal. AMBROSIUS in Psal. 40. Apocalypsim Ioannis Evangelistae esse dicit. Beatus AUGUSTINUS tractat. 36. in Ioannem, dicit, Apocalypsim eiusdem esse Ioannis, cuius est Evangelium; & libr. 2. doctrinae Christianae, cap. 8. inter sacros & divinos libros eam refert; quod etiam facit INNOCENTIUS I. in epist. 3. ad Exuperium; RUFFINUS in expositione Symboli; & ISIDORUS lib. 6. etymolog. ca. 1. Sanctus HIERONYMUS non solùm in epistola ad Paulinum, de studio Scripturarum, Apocalypsim Ioannis esse docet, sed eandem sententiam esse omnium Latinorum affirmat in epistola ad Dardanum, de terra promissionis. Denique SULPITIUS lib. 2. sacrae historiae ait, Apocalypsim à nonnullis aut stultè, aut impiè non recipi.

Ad ARGUMENTUM autem Lutheri, qui inde probat, Apocalypsim non esse paris auctoritatis cum ceteris libris sacris, quia capite primo & ultimo huius libri dicitur:

Sed videamus, quid etiam adferat Erasmus. Is obiicit PRIMO quosdam auctores, qui huius libri non meminerunt, ut Dorotheum & Anastasium, & quosdam, qui dubitarunt, an esset Ioannis Apostoli, ut Dionysium & Eusebium. SECUNDO, quòd passim nomen suum inculcat, dicens: Ego Ioannes, ego Ioannes,

Sed haec levissima sunt. Nam pro duobus, qui huius libri non meminerunt, & duobus, qui de auctore subdubitarunt, nos citavimus quatuor Concilia & plurimos Patres, qui constanter hunc librum Ioanni Apostolo tribuunt. Quanquam Eusebius, quem Erasmus inter dubitantes numerat, apertè in Chronico declarat, se nihil omnino de huius libri auctore, vel auctoritate dubitasse. In SECUNDA obiectione modestiam Erasmi meritò desideramus, qui arrogantiae accusare audeat auctorem huius libri, quem tota Ecclesia ut sacrosanctum semper venerata est. Nec est verum illud: Ego Ioannes, in hoc libro tam saepe repeti, cùm ad summum ter in toto libro inveniatur. Neque verò est novum in Prophetis, ut saepe nomen suum repetant: certè Daniel ut minimum octies ait; Ego Daniel. DENIQUE nihil officit nostrae sententiae, quòd auctor Apocalypsis Ioannes Theologus appelletur. Nullus enim est alius Ioannes, qui cognomen Theologi habuerit, praeter Apostolum & Evangelistam Ioannem, & meritò. Nam, ut Augustinus notat tractat. 36. in Ioannem; ideo Ioannes volanti aquilae comparatur, alii verò Evangelistae animalibus in terra

Igitur vox, Apocryphus, Graeca est, & rem occultam ac reconditam significat, siquidem

Quòd autem glossa in canone, Sancta Romana, distinct. 15. dicit, apocryphos vocari eos libros, quorum auctor ignoratur; non est probabile: nam tunc multi libri sacri essent apocryphi, ut liber Iudicum, Ruth, Iob, primus Machabaeorum, & permulti alii, quorum auctores ignorantur, quod tamen abhorret ab usu loquendi Ecclesiae: Quis enim unquam audivit, librum canonicum esse apocryphum?

Enumerantur libri apocryphi plurimi à Gelasio, ut habetur distinct. 15. canone Sancta Romana, ab Innocentio I. epistola 3. ab Athanasio in synopsi, & ab Eusebio lib. 3. hist. cap. 25. sed magna ex parte non exstant. Qui exstant, hi sunt, Oratio Regis Manasse, quae solet annecti libris Paralipomenon, quam ideo apocrypham, aut non certò canonicam dicere posse videmur, quia non est pars alicuius libri sacri, nec ponitur nominatim in canone ab aliquo Concilio, vel Pontifice, vel Patre suprà citatis; nec habetur in Hebraea aut Graeca, sed solùm in Latina editione. Apocryphus quoque est Psalmus 151. Davidis, cuius meminit Athanasius in synopsi, & invenitur in Graecis Psalteriis. Quem Psalmum apocryphum dico, quia Concilium Laodicenum canone 59. Concilium Romanum sub Gelasio, & Tridentinum sess. 4. nominatim ponunt in canone 150. Psalmos.

ITEM apocrypha est appendix libri Iob, quae tantùm habetur in Graecis codicibus. Concilium enim Tridentinum sess. 4. eos tantùm libros canonicos haberi voluit, qui in Latina vulgata editione habentur. Praeterea B. Hieronymus in quaestionibus in Genesim ostendit, falsum esse, quod in illa appendice habetur, Iob fuisse de stirpe Esau, cùm fuerit de stirpe Hus, qui fuit filius Nachor fratris Abrahae, ut dicitur

Nec minus apocryphus censendus est liber Hermetis, qui inscribitur Pastor. Tametsi enim eum divinitus inspiratum esse putaverit Origenes lib. 10. in epistolam ad Romanos, & ex eodem testimonia proferant, Tertullianus lib. de oratione. Irenaeus lib. 4. cap. 37. Clemens Alexandrinus

Postremò apocryphi sunt, liber tertius &

At de tertio Machabaeorum maior difficultas est, quoniam Clemens in canonibus Apostolorum, can. 84. refert in canonem tres libros Machabaeorum. Nec minor est difficultas de li. 3. Esdrae; nam in Graecis codicibus ipse est, qui dicitur primus Esdrae, & qui apud nos dicuntur primus & secundus, in Graeco dicuntur secundus Esdrae. Quocirca verisimile est, antiqua Concilia & Patres, cùm ponunt in canone duos libros Esdrae, intelligere nomine duorum librorum omnes tres. Sequebantur enim versionem septuaginta interpretum, apud quos tres nostri duo libri Esdrae nominantur. Accedit etiam,

QUOD ad priorem difficultatem attinet, probabile videtur, canonem illum non esse Clementis. Nam inprimis Zepherinus Papa XV. à Petro, in epist. 1. tradit solùm septuaginta fuisse canones Apostolorum; at iste est octuagesimus quartus. Et certè melius noverat Zepherinus, quot essent Apostolorum canones, quàm ulli posteriorum. Quocirca non sine caussa Gelasius distinct. 15. canone Sancta Romana, posuit inter apocrypha canones Apostolorum, quod propter aliquos vel corruptos, vel additos ab haereticis, fecisse videtur. Nec obstat, quòd in canonibus, qui dicuntur VI. Synodi, canone secundo, approbentur LXXXV. canones Apostolorum: nam illi canones non sunt verae sextae Synodi, sed cuiusdam alterius Concilii postea celebrati, quod summus Pontifex Sergius, qui tunc sedebat, non solùm non approbavit, sed etiam reprobavit, ut patet ex Beda in lib. de sex aetatibus, in Iustiniano.

Deinde in isto canone LXXXIIII. numerantur libri canonici, & omittuntur quidam, qui certissimè sunt canonici, ut libri Esdrae, Tobiae, Iudith, Sapientia, Ecclesiasticus, Apocalypsis, quae res non minimi momenti esse videtur. Nam Ecclesia, quae post Apostolos fuit, non aliunde didicit, qui libri sint canonici, & qui non sint, quàm ex traditione Apostolorum. Porrò Clementem exactissimè tenuisse Apostolicas traditiones, quippe qui cum Apostolis Petro & Paulo diu vixerat, testantur Irenaeus li. 3. cap. 3. & Eusebius lib. 5. hist. cap. 6. ergo qui libri à Clemente non ponuntur in canone, absolutè canonici non videntur. Proinde vel libri Esdrae, Tobiae, Iudith, Apocalypsis non sunt canonici, vel decretum illud non est Clementis. Quod autem quidam dicunt, Apocalypsim omissam à Clemente, quia nondum scripta erat eius tempore, probare non possum. Nam Apocalypsim Ioannes scripsit ad finem imperii Domitiani, ut docet Irenaeus li. 5. extremo: Clemens autem obiit anno III. Traiani, ut docet Hieronymus in libro de viris illustribus. Potuit igitur Clemens Apocalypsim videre.

Deinde, nónne in hoc ipso canone octuagesimo quarto ponitur Ioannis Evangelium? At Apocalypsim ante Evangelium scriptam fuisse, plurimi, gravissimique auctores testantur. Eusebius lib. 3. hist. cap. 24.

Theophylactus, Euthymius, Beda, & Rupertus praefatione commentariorum in Ioannem, communi consensu docent, aut in Pathmo, aut post reditum à Pathmo, Ioannis Evangelium scriptum editumque esse. Neque his repugnat quod scribit Dionysius Areopagita in epistola ad Ioannem in exilio agentem: vocat enim Dionysius Ioannem Evangelii Solem, & caelestem eius Theologiam, non ob scriptionem aliquam, quae tunc exstaret nomine Ioannis, sed ob divinam & admirabilem eius praedicationem.

Praeterea in isto eodem canone LXXXIIII. numerantur inter sacros libros non solùm tertius Machabaeorum, sed etiam epistolae duae Clementis, & constitutiones Apostolicae eiusdem Clementis: quos tamen libros Ecclesia nunquam pro sacris agnovit. At si ille canon verè esset Clementis, non posset Ecclesia sine magna temeritate hos libros non recipere: siquidem Clemens summus Pontifex erat, & canones Apostolorum vel ipse condidit, vel quod verius est, ab Apostolis conditos, literis commendavit; non autem licet Ecclesiae Apostolicas leges,

Ad ALTERAM difficultatem respondeo; Etsi in Graecis codicibus duo libri Esdrae, sint nostri tres, tamen non propterea Concilià antiqua & veteres Patres, qui in canone ponunt duos libros Esdrae, intelligere nomine duorum nostros tres. Nam inprimis multi veterum, ut Melito, Epiphanius, Hilarius, Hieronymus, Ruffinus in canone exponendo Testamenti veteris, apertè sequuti sunt Hebraeos, non Graecos, Hebraei autem tertium Esdrae non habent. Deinde nihil ex hoc tertio libro in Ecclesiastico officio unquam legitur: quod argumentum est, à longo iam tempore non fuisse eum librum habitum in numero sacrorum. Praeterea Gelasius in Concilio Romano LXX. Episcoporum, unum tantum Esdrae librum ponit in canone. Quo uno sine dubio nostros duos intelligit qui, ut Hieronymus testatur praefatione in Esdram, uno volumine continentur. Itaque disertis verbis Gelasius priorem illum, qui est apud Graecos, reiecit.

Denique B. Hieronymus praefatione in Esdram apertè significat, tertium & quartum Esdrae non solùm apud Hebraeos non haberi, sed ne apud LXX. quidem. Quare, licet quidam codices Graeci haberent tria volumina Esdrae in duobus libris, correctiores tamen non habebant. Porro veteres Patres utuntur interdum testimoniis ex hoc libro petitis, quem & nos non inutilem esse fatemur, sed & rarò id faciunt, & nusquam sacrum & divinum appellant.

Ut igitur ab editione Hebraica ordiamur, duo sunt, quae veniunt in quaestionem. Unum, An Scriptura illa ipsa, quae à Mose & Prophetis condita est, ad nos usque pervenerit. Alterum, An ea Scriptura, quae Hebraicis codicibus continetur, perverso studio Iudaeorum ita corrupta ac depravata sit, ut auctoritatem nullam in Ecclesia mereatur.

De priore quaestione duplex sententia est. Una eorum, qui docent, Scripturam sacram universam periisse tempore captivitatis Babylonicae, quando civitas eversa, & templum incensum fuit, ac deinde ab Esdra fuisse rursum reparatam, Spiritu sancto ei suggerente, & dictante omnia, sicut antea fuerant. Ita sentire videtur Basilius in epistola ad Chilonem:

Haec opinio improbabilis nobis videtur. Non enim alio fundamento nititur, quàm testimonio libri apocryphi, id est, libri quarti Esdrae, capite 14. ubi disertis verbis scribitur, Esdram totis quadraginta diebus divino spiritu afflatum dictasse quinque viris, qui summa celeritate, quae ab eo dicebantur, excipiebant, atque eo

Quod autem quidam dicunt, id colligi ex libro 2. Esdrae, cap. 8. tantum abest, ut sit verum, ut potius contrarium inde colligatur. Sic enim habemus:

Est ergo altera sententia, fuisse quidem Esdram librorum sanctorum instauratorem, non omnia iterum dictando, sed colligendo, & ordinando Scripturas in unum corpus, quarum partes variis in locis invenerat, & etiam emendando, si quae depravata erant negligentia scribarum, cùm toto tempore captivitatis negligenter lex servata sit, cùm non haberent Iudaei templum & tabernaculum.

Ita sensisse videntur gravissimi auctores. Nam CHRYSOSTOMUS homil. 8. in epistola ad Hebraeos docet, Esdram ex reliquiis Scripturae iterum eam composuisse. HILARIUS praefatione in Psalmos ait, Esdram omnes Psalmos collegisse, & ex eis unum librum confecisse. THEODORETUS praefatione in Psalmos, ait, Scripturam veterem depravatam tempore captivitatis,

B. HIERONYMUS in prologo Galeato dicit, Esdram invenisse novas literas Hebraicas, & antiquas quidem reliquisse Samaritanis, novas autem tradidisse Iudaeis, quibus etiam nunc utimur. Nam ut idem Hieronymus in cap. 9. Ezechielis testatur, litera postrema alphabeti Hebraici antiqui similis erat T Graecorum, & figuram

Denique, si Esdras libros sanctos iterum dictasset, verisimile est, eum id facturum fuisse non lingua Hebraica, sed Chaldaea, vel mixta, ex Hebraica & Chaldaea, quae tunc erat in usu, & qua videmus scriptos esse libros Esdrae, & Danielis; at certum est, sanctos libros praeter istos Esdrae & Danielis lingua Hebraica esse scriptos, & illa ipsa, qua Adam, & Eva, & Patriarchae omnes

Ac ut pauca exempla de multis proferamus. Dixit Adam de uxore sua recens creata:

Denique linguam Hebraicam, qua sacros libros scriptos esse videmus; antiquissimam, atque adeò primam omnium linguarum esse testatur tum ipsius brevitas & simplicitas, tum auctoritas doctissimorum hominum. Vide Eusebium

Cùm igitur planum sit, libros Esdrae plenos esse vocibus Chaldaicis, libros autem legis & Prophetarum puro Hebraico idiomate scriptos esse: planum quoque videri debet, legis & Prophetarum libros non ab Esdra, sed à Mose & antiquis Prophetis conscriptos nos habere.

Quae sententia apertissimè falsa est. Nam in primis Calvinus Institutionum capite sexto, §. 11. contendit, esse legendum Isaiae nono, & vocabitur admirabilis, &c. at Hebraeus textus modò non habet vocabitur, id est,

Praeterea

His igitur omissis, qui Hebraico fonti nimiam puritatem falsò attribuunt: aliis quoque occurrendum videtur, qui zelo quidem bono, sed nescio an secundum scientiam, omnino contendunt, Iudaeos in odium Christianae fidei studiosè depravasse, & corrupisse multa loca Scripturarum. Ita docet Iacobus Episcopus Christopolitanus praefatione in Psalmos, & Canus lib. 2. cap. 13. de locis Theologicis.

Pugnant autem adversus hanc sententiam gravissima argumenta. PRIMUM est Origenis, in 8. lib. in Esaiam, ut Hieronymus refert in cap. 6. Esaiae, & Hieronymi ibidem; qui hunc in modum ratiocinatur: Si Scripturas Hebraei aliquando corruperunt, vel id fecerunt ante Christi adventum, vel postea. Si antea, quare Christus & Apostoli nunquam eos de tam insigni crimine reprehenderunt, praesertim cùm leviora non tacuerint. Quare Dominus ait

ALTERUM argumentum est S. Augustini in lib. 15. de civit. Dei, cap. 13. qui inde hoc probat, quòd non videatur ullo modo credibile, Iudaeos

DICET aliquis, generalem istam depravationem Hebraicorum codicum post Augustini & Hieronymi tempora accidisse: proinde eorum testimonia parum ad rem praesentem facere. At Augustini rationes omni tempore locum habent. Deinde si post illorum Patrum tempora depravatio illa contigisset; quae caussa reddi posset, cur Psalmorum interpretatio Hieronymiana ita cum textu Hebraico, qui nunc exstat, in omnibus conveniret? & tamen de Psalmorum depravatione praecipua querimonia est. num ita Hieron. vertit, sicut Iudaei falsatturi erant? neque his repugnat locus

Argumentum TERTIUM sumi potest ab incredibili religione Iudaeorum erga sacros libros. Scribit Philo in libro de egressu filiorum Israël ab Aegypto, & citatur etiam ab Eusebio libr. 8. cap. 2. praeparat. Evangel. usque ad sua tempora per spatium amplius, quàm duorum millium annorum, ne verbum quidem fuisse unquam in lege Hebraeorum immutatum, & quemlibet Iudaeum centies potius moriturum, quàm ut pateretur, legem in aliquo mutari: De superstitione autem recentiorum Iudaeorum, qui legem ferè ut numen adorant, & si aliquando in terram ceciderit, ieiunium publicum indicunt; vide Ioannem Isaac in responsione ad libros Lindani de optimo genere interpretandi Scripturas.

Argumentum QUARTUM; Si Iudaei falsare voluissent divinas Scripturas in odium Christianorum, sine dubio praecipua vaticinia sustulissent. Id autem minimè fecerunt; siquidem ea, in quibus discrepant Hebraea à Graecis, & Latinis, saepe nullius momenti sunt, quantum attinet ad fidem, & religionem, & saepe codices Hebraei magis Iudaeos vexant, quàm Graeci, aut Latini. Certè in 2. Psal. Latini & Graeci habent:

QUINTUM & ultimum argumentum à providentia ducitur, qua Deus Ecclesiae suae semper

AT contrà obiiciunt. PRIMO Patrum testimonia, ut Iustini in dialogo cum Triphone, Eusebii lib. 4. histor. cap. 18. Origenis homil. 12. in Hieremiam, Chrysostomi homil. 5. in Matth. & Hieronymi in epist. 89. ad Augustinum; in cap. 5. Micheae, & in cap. 3. ad Galatas, qui suspicantur, Iudaeos quaedam erasisse ex Hebraicis codicibus, quaedam in odium Christianorum corrupisse. RESPONDEO, Iustinum & Eusebium nusquam scripsisse, ab Hebraeis textum Hebraicum esse corruptum, sed textum Graecum LXX. interpretum. Verba Iustini haec sunt in dialogo cum Triphone:

ORIGENES quoque apertè loquitur de corruptione versionis LXX. dicit enim, sublatam à Iudaeis in versione septuaginta vocem, Iuda, in illo Hierem. 17.

Porro CHRYSOSTOMUS loquitur de interpretibus Iudaeis, id est, Aquila, Symmacho, & Theodotione, qui in suis interpretationibus de Hebraeo in Graecum multa perperam posuerunt in odium Christianae fidei, & in reprehensionem LXX. interpretum. De quibus etiam loquitur B. Hieronymus in epist. ad Augustinum, quae est 11. inter epistolas Augustini, ubi dicit, se voluisse ex Hebraeo vertere divinos libros, ut restitueret, quae Iudaei vel omiserant, vel corruperant. Idem autem HIERONYMUS in commentariis citatis dubitat, non asserit. At in commentariis Isaiae, quae posterius scripsit, ut patet ex praefatione comment. in Isa. & ex lib. de viris illustr. extremo, apertè ridet eos, qui putant, Hebraeos codices esse falsatos.

SECUNDO obiiciunt confessionem Iudaeorum, qui passim affirmant, multa à quibusdam suis sapientibus mutata esse in sacris libris; & eas mutationes vocant correctionem Scribarum

Addo deinde, si Tikun Sophrim non est fabula, non esse corruptionem, sed veram emendationem, non factam à quibuscunque Scribis, sed ab Esdra, & aliis sanctis Prophetis, qui post reditum à captivitate libros sacros reparaverunt, qui, ut Iudaei perhibent, concilium celebraverunt, quod ipsi vocant magnam synagogam, quia magni viri interfuerunt, & in eo libros sacros, qui tempore captivitatis dispersi & depravati fuerant, suae integritati restituerunt. Certè in editione nostra vulgata ista loca ita habentur, ut Scribae dicuntur correxisse: & B. Hieronymus in commentariis suis in Prophetas, eodem modo ista loca se legisse significat.

Aiunt

Aiunt praeterea

Ex quo apparet, imprudenter quosdam, dum se Hebraeos oppugnare credunt, Ecclesiam ipsam oppugnare. Si enim illae correctiones Scribarum sunt Hebraici textus corruptiones, sequitur apertè, vulgatam quoque editionem esse corruptissimam: quam tamen nobis Ecclesia pro versione autentica tradidit.

TERTIO, obiiciunt, in Psalmo 13. deesse octo versiculos in omnibus impressis Hebraeis codicibus, nimirum illos:

Qui tamen citantur ab Apostolo

RESPONDIT B. Hieronymus ad hanc obiectionem, quae ipsi etiam olim facta fuerat, in praefat. lib. 16. in Esaiam, hos versus non pertinere

Sed instant & probant, aliquando hos versus fuisse in Hebraeo, quia nunc reperiuntur in quodam codice vetustissimo Anglicano. RESPONDEO, illos versus codicis Anglicani manifestè esse addititios. Nam nec verba sunt omnia Hebraica, ut illud

DICES, si ita est, cur Ecclesia in editione vulgata hos versiculos esse patitur? Nimirum ea de caussa, quoniam sunt etiam ipsi sacrae Scripturae partes quaedam; & quoniam sine turbatione & scandalo populi non possent auferri cùm longo iam tempore ibi fuerint: quomodo etiam patitur nonnullos errores typographorum.

ULTIMO obiicit Canus, evidens esse, ab Hebraeis corruptos esse divinos codices, quia

His ergo duabus sententiis refutatis, restat tertia, quam ego verissimam puto, quae est Driedonis lib. 2. de Ecclesiast. dogmat. & Scripturis, cap. 1. & aliorum, qui docent, Scripturas Hebraicas non esse in universum depravatas opera, vel malitia Iudaeorum: nec tamen esse omninò integras & puras, sed habere suos quosdam errores, qui partim irrepserint negligentia, vel ignorantia librariorum, praesertim cùm in Hebraeo facile sit errare ob literas quasdam simillimas, quales sunt;

Ceterùm non tanti momenti sunt eiusmodi errores, ut in iis, quae ad fidem & bonos mores pertinent, Scripturae sacrae integritas desideretur. Plerumque enim tota discrepantia variarum

Quae paraphrasticae translationes apud Hebraeos magnae sunt auctoritatis, & idcirco nobis etiam utiles, ut ex iis convincamus Hebraeos. Alioqui ab Ecclesia non usque adeò magni fiunt, neque ex iis argumentum firmum duci potest. Siquidem (ut rectè ait Franciscus Ximenius Cardinalis praefatione Complutensium Bibliorum)

Certè caput 53. Isaiae, ubi de Christi passione apertissimè Propheta concionatur, totum, paraphrasis detorquet ad calamitates populi Iudaeorum. In ea verò paraphrasi, quae est in Cantica & Threnos, passim leguntur, libri Thalmudi, tertium templum; duo Messiae; liberatio à captivitate Titi & Vespasiani, minae adversus Christianos & Mahumetanos, quos per Esau &

Ac, ut ex libris singulis aliquid exempli gratia proponamus. In

In Exodo cap. 12. n. 44. ubi legimus, in textu Hebraeo

In Levitico ca. 10. num. 6. & cap. 21. num. 10. ubi textus Hebraeus habet

In Numerorum lib. cap. 21. num. 19. ponitur fabula de puteo, quem fingunt Hebraei descendisse cum filiis Israël ad torrentes; & de torrentibus ascendisse cum eis ad colles; & de collibus rursum descendisse ad valles: & cap. 28. n. 9. ubi textus Hebraeus habet:

Denique in Deuteron. cap. 4. num. 28. & cap. 28. num. 64. ubi Scriptura Hebraica, Graeca, & Latina praedicit fore, ut Hebraei serviant Diis alienis; quod etiam impletum novimus non semel fuisse: Chaldaica paraphrasis derivat hoc scelus idololatriae ab Hebraeis ad Gentes. Vertit enim; Servietis populis servientib. idolis. Nunc pauca quaedam de Syriaca editione addenda sunt.

Quod igitur ad PRIMUM attinet, Syriaca lingua quasi proles quaedam est Hebraicae & Chaldaicae linguae. Hebraei siquidem, qui usque ad captivitatem Babylonicam Hebraicè solùm, id est, lingua sua loqui consueverant:

Quod autem pertinet ad SECUNDUM, Primò certum est, nullum librum veteris Testamenti scriptum esse à primo auctore in hac lingua, nisi fortassis liber primus Machabaeorum & Ecclesiasticus, quorum priorem Hebraicum se vidisse scribit Hieronymus in prologo Galeato; de posteriori idem scribit in prologo Proverbiorum. Credibile enim est lingua vulgari Hebraeorum, id est, Syriaca scriptos fuisse hos libros, qui tamen non exstant hoc tempore, nisi Graecè. De ceteris libris constat, aut Hebraicè, aut Chaldaicè, aut Graecè à primis auctoribus scriptos esse.

De Testamento novo maior est dubitatio. & quidem valdè probabile est Evangelium S. Matthaei, & epistolam S. Pauli ad Hebraeos, Syriaca lingua scriptos esse: id enim efficacissimis argumentis probat Albertus Widmestadius Ferdinandi Imperatoris Cancellarius, qui primus in Europa Testamentum novum Syriacum imprimi curavit; & Guido Fabritius, cuius est Latina interpretatio novi Testamenti Syriaci in regiis Bibliis.

Neque his repugnant veteres scriptores, Irenaeus, Origenes, Eusebius, Athanasius, Epiphanius, Hieronymus, qui hos libros, ac praesertim Evangelium S. Matthaei, Hebraicè scriptos fuisse dicunt: loquuntur enim de lingua Hebraica, quae

Quod si verum esset, nulla esset caussa, cur de huius editionis auctoritate, (ut iam ad postremum

Quod si editio Syriaca aetate horum Patrum posterior est, ut ego quidem mihi certò persuadeo, non potest eius auctoritas tanta esse, ut cum editione Graeca, aut Latina meritò comparari possit, ut interim illud omittam, quod non desunt etiam quaedam in ea editione, quae viris doctis, & piis non admodum placeant. Unum tamen est, praeter alia, eius editionis commodum insigne, quod cùm in titulis, ac sectionibus capitum, mentio fiat ieiuniorum, venerationis crucis, precum pro defunctis, vigiliarum, memoriae Sanctorum, aliarumque eiusmodi rerum, quas Lutherani tanquam Romani Pontificis traditiones detestantur, apertissimi mendacii haec ipsa editio Lutheranos convincit. Sed de editione Chaldaica & Syriaca satis multa pro instituti operis brevitate dicta sunt: nunc ad Graecam veniamus.

PRIMA omnium à scriptoribus numerari solet illa, quam Ptolomaei Philadelphi iussu septuaginta seniores ediderunt, de qua in sequenti capite plura dicemus. Vide Eusebium lib. 6. hist. cap. 13. Athanasium in synopsi, & Epiphanium in lib. de mensuris & ponderibus, qui translationes ordine recensent.

SECUNDA translatio Testamenti veteris ex Hebraica lingua in Graecam facta est ab Aquila Pontico, anno duodecimo Adriani Imperatoris, ut Epiphanius loco notato auctor est. Fuit autem Aquila, primùm Gentilis, deinde Christianus, tum ab Ecclesia pulsus, quod Astrologiae iudiciaria studiosus esset, ad Iudaeos se contulit. & quoniam

TERTIA translatio Commodo imperante à Theodotione facta est; qui auctor etsi ex haeretico Marcionista proselytus Iudaeorum factus sit, maiori tamen fide Epiphanio teste in interpretatione usus est, quàm ceteri eius similes. Quocirca semper Ecclesia Danielem ex interpretatione Theodotionis legit, ut Hieronymus testatur praefatione in Danielem.

QUARTA est Symmachi editio, qui Severi Augusti temporibus sacros libros ex Hebraeo in Graecum sermonem transtulit. Nescio autem quo errore factum sit, ut cùm Athanasius, & Epiphanius

Quod verò ad Symmachum attinet, fuit is primùm Ebionita, si Eusebio credimus; vel Samaritanus, si Athanasium & Epiphanium sequimur: & cùm apud suos principatum obtinere non posset, se Iudaeis adiunxit, ac secundò circumcisus est. Ubi obiter admonet Epiphanius non esse mirandum, quod Symmachus bis potuerit circumcidi; siquidem arte medica, & certis instrumentis Iudaei solebant resectum praeputium iterum superinducere, sive attrahere; & hoc esse quod Apostolus ait,

QUINTA editio Graeca sine ullo nomine auctoris reperta est in doliis quibusdam apud urbem Hierico anno VII. Antonini Caracallae, qui Severo patri in Imperium successerat, ut Epiphanius loco notato auctor est.

SEXTA quoque sine nomine auctoris, eodem Epiphanio teste in doliis inclusa apud Nicepolim inventa est Alexandro Mammaeae filio imperante.

Ex quibus omnibus editionibus composuit

SEPTIMA Origenis editio est, qui Scripturas quidem ex Hebraeo non transtulit, sed interpretationem septuaginta seniorum ita emendavit, multis ex Theodotione admixtis, & notatis signo stellae radiantis, multis etiam obelo, id est, veru iugulatis, ut novam editionem fecisse videatur. Ita verò probata est eo tempore haec editio, ut brevi bibliothecas omnes repleverit, ut scribit S. Hieronymus in epist. 89. ad Augustinum quae est 11. inter epistolas Augustini. Eandem quoque editionem

OCTAVA editio S. Luciani Presbyteri & Martyris est, qui cùm in editionibus iam numeratis multa vitia obrepsisse cognosceret, rursum magno labore novam editionem molitus est. Quam editionem scribit Athanasius sub Constantino Imperatore repertam esse Nicomediae ipsius Martyris manibus descriptam, & in pariete quodam asservatam. Passus est autem S. Lucianus in persecutione Diocletiani, & Maximiani, Maximino in Oriente tyrannidem exercente, ut idem Athanasius breviter indicat in Synopsi, & fusius narrat Eusebius lib. 9. hist. cap. 6.

NONA ac postrema editio Hesychii est, qui interpretationem LXX. seniorum iterum emendavit, atque Aegypti Ecclesiis tradidit. De quibus editionibus in hunc modum loquitur S. Hieronymus, praefatione in librum Paralipomenon:

PRIMA quaestio facilis est. Nam etsi Irenaeus lib. 3. ca. 25. & Clemens Alexandrinus lib. 1. Stromat, scribant Ptolomaeo Lagi filio regnante id factum esse; Aristeus autem in historia de hac ipsa re; Iosephus lib. 12. antiquit. cap. 2. Philo li. 2. de vita Mosis; Tertullianus in Apologetico, cap. 18. Athanasius in synopsi; Epiphanius de mensuris & ponderibus, aliique scriptores omnes Prolomaeum Philadelphum nominent: tamen intervallum non est usque adeo magnum, cùm hic Prolomaeus superiori proximè successerit.

Est autem haec sententia posterior multò probabilior

SECUNDA quaestio paulò difficilior est. Nam B. Hieronymus in quaestionibus Hebraicis, & in caput 5. Ezechielis, & in 2. caput Michaeae, propendere videtur in eam sententiam, ut solum Pentateuchum verterint, quod probat ex Aristaeo in libro de septuaginta duobus interpretibus, & ex Iosepho praefatione in libros antiquitat. & lib. 12. antiquit. cap. 2. quibus adde Philonem libr. 2. de vita Mosis, qui solius legis mentionem faciunt. At eos vertisse omnia scribit Iustinus in Dialogo cum Triphone, Irenaeus lib. 3. cap. 25. Clemens Alexandrinus lib. 1. Stromatum, Epiphanius de mensuris & ponderibus, Eusebius lib. 8. cap. 1. praeparat. id quod longè probabilius est. Nam Apostoli usi sunt Graeca versione in testimoniis

Deinde, non est verisimile regem illum, qui ex toto orbe terrarum libros adducebat in suam bibliothecam, noluisse etiam Prophetarum oracula, & alios libros antiquissimos Iudaeorum. Praeterea, quomodo mirabile fuisset, spatio septuaginta duorum dierum potuisse absolvi illam editionem, si Pentateuchus tantùm vertendus erat, qui breviore tempore sine ullo miraculo verti posset? Neque Hieronymus contrarium docet asserendo, sed dubitando: nam alioqui passim in commentariis Prophetarum mentionem facit versionis LXX. & eam explicat. Neque Aristaeus

Iam in TERTIA quaestione illud certum esse videtur, quod omnium consensu celebratur: septuaginta duos viros Hebraeos senes, videlicet ex qualibet tribu filiorum Israël utriusque linguae peritissimos spatio dierum septuaginta duorum mirabili consensione divinas literas apud Pharum Aegypti ex Hebraico sermone in Graecum idioma transtulisse.

IUSTINUS autem in oratione exhortatoria ad Gentes, dicit fingulos in singulis cellulis inclusos, & maiori adhuc miraculo à singulis seorsim totam Scripturam iisdem verbis redditam: & se apud Alexandriam vestigia cellularum vidisse. Iustinum sequuti sunt multi ex posterioribus, ut Irenaeus lib. 3. cap. 25. Cyrillus catechesi 4. Clemens Alexandrinus lib. 1. Stromat. & Augustinus lib. 18. de civit. Dei, cap. 42. quamvis Augustinus lib. 2. doct. Christ. ca. 15. non audeat rem affirmare. His addunt recentiores quidam patroni harum cellularum Philonem lib. 2. de vita Mosis, Tertullianum in Apologet. cap. 19. & Chrysostomum hom. 5. in Matthaeum. Sed isti tres cellularum non meminerunt; tantùm dicunt mirabiliter hos interpretes in eandem sententiam & in eadem verba convenisse.

At B. HIERONYMUS praefatione in Pentateuchum apertè ridet hanc historiam:

Addere possumus nos etiam Eusebium, qui lib. 8. de praeparat. Evang. cap. 1. similiter rem totam narrat sine ulla mentione cellularum, referens ad verbum, quae habentur in libro Aristaei. Addamus etiam Philonem, Tertullianum, & Chrysostomum suprà citatos, qui cùm miracula narrent, quae in hac versione contigerunt, nunquam de cellulis silvissent, quod erat omnium praecipuum, si eas verè fuisse credidissent.

Quod autem ipsi dicunt de summa illa consensione in eandem sententiam, non necessariò convincit eos loqui de cellulis. Nam revera miraculum fuit, quod tot homines simul conferendo, tam brevi tempore potuerint convenire in singulis sententiis transferendis. Ubi enim est multitudo, diversitas iudiciorum evitari non potest, & vel nunquam conveniunt, vel non nisi post longas disceptationes. Quocirca B. Augustinus

Haec sententia mihi probabilior videtur. Ac etiam visa est probabilior Titelmanno in prologo Apologetico pro editione vulgata, & Andreae Masio praefatione suarum annotationum in Iosue. Nam quod Iustino Iudaei fabulam à se confictam persuaserint, & quasdam ruinas ostendentes cellulas esse dixerint septuaginta interpretum, facilè fieri potuit; nec minus facilè ut Iustino viro sancto fidem habuerint aliqui posteriores. At Aristaeum, qui interfuit, falsum scripsisse

AT, inquiunt, Epiphanius Aristaeum legit & citat, & tamen meminit cellularum, quod non faceret si in ipso vero Aristaei libro excluderentur cellulae. Nescio quid Leo à Castro velit conficere ex hoc testimonio Epiphanii: vel enim vult concludere, tempore Epiphanii librum Aristaei integrum fuisse, & postea esse corruptum; & tunc manifestè

Praeterea EPIPHANIUS contra omnium sententiam ponit solùm triginta sex cellulas, cùm alii vel septuaginta duas vel nullas ponant: nec sanè aequum est unum Epiphanium omnibus aliis anteponere. Itaque credibilius est Epiphanium, vel non legisse Aristaeum, sed aliis referentibus credidisse,

Sequitur QUARTA quaestio de auctoritate horum interpretum: & quamvis B. Hieronymus praefat. in Pentateuchum, asserat septuaginta interpretes non vates, sed interpretes fuisse: Et in quaest. Hebraicis in li. de optimo genere interpretandi, in epist. ad Suniam & Fretellam, & in commentariis Prophetarum passim reprehendat versionem septuaginta, nihilominus tamen certissimum esse debet LXX. interpretes optimè transtulisse,

Id inprimis probatur ex communi sententia. Constanter enim hoc asserunt omnes citati auctores, Aristaeus, Philo, Iosephus, Iustinus, Irenaeus, Eusebius, Clemens Alexandrinus, Epiphanius, Chrysostomus, Cyrillus, & ex Latinis Tertullianus & Augustinus, item Hilarius praefat. in Psalmos, & alii omnes. Neque ab hoc numero debet excludi B. Hieronymus, quippe qui praefat. 1. in Paralip. scribit; Si versio LXX. integra haberetur, ut ab eis edita fuit, frustrà se laboraturum in Bibliis transferendis. Et praefat. secunda dicit, septuaginta interpretes Spiritu sancto plenos, quae vera sunt transtulisse. In Apologia quoque contra Ruffinum lib. 2. affirmat, se nunquam LXX. interpretibus detrahere voluisse.

Ex quo intelligimus, eum cùm reprehendit versionem LXX. non reprehendere ipsam versionem, sed vitia, quae in eam postea irrepserunt negligentia, vel malitia, aut etiam ignorantia aliorum. Quod autem ait interpretes eos non vates, non pugnat cum eo, quod alii passim dicunt, Prophetas eos fuisse potius, quàm interpretes: nam nec alii volunt dicere propriè eos fuisse Prophetas, sed tantùm Spiritu sancto peculiariter illustratos: neque id Hieronymus negat, ut ex verbis ipsius ostendimus.

Accedit, quod Apostoli hac versione frequenter utuntur, ut ex eorum citationibus patet, & apertè id asserit Irenaeus lib. 3. cap. 25. immò etiam ipse Hieronymus praefatione Evangeliorum ad Damasum. Et postmodum Catholica Ecclesia multis seculis eandem interpretationem secuta est, ut idem Hieronymus praefatione prima in Paralipomenon scribit. Accedit denique, quod non sine miraculo fieri potuit, ut tanta celeritate, tantaque consensione tantum opus conficeretur. quo factum est, ut Philo scribit de vita Mosis, ut singulis annis festus dies in loco, ubi facta est haec interpretatio, in memoriam tantae rei multis temporibus ageretur.

De POSTREMA quaestione licet non ignorem nonnullos in ea sententia esse, ut existiment interpretationem LXX. seniorum penitus interiisse: multò probabilius censeo, illam adhuc superesse, sed adeo corruptam & vitiatam, ut omnino alia esse videatur. Quod enim adhuc supersit, fidem faciunt plurima testimonia, quae à veteribus citantur ex versione LXX. & eadem nunc in nostris Graecis codicibus inveniuntur. Deinde cùm haec fuerit semper celeberrima, & communissima translatio; quis credere poterit, hac abolita, vel neglecta, aliam aliquam esse conservatam? non esse autem incorruptam, sed valdè vitiatam in pluribus locis, ut iam tutum non sit Hebraicos vel Latinos textus ex Graecis codicibus emendare, probari potest multis argumentis.

PRIMUM, testimonio B. Hieronymi, qui praefatione

SECUNDO, quoniam LXX. interpretes, dicuntur omnia transtulisse ad verbum, ita propriè, ut quicunque sciret utramque linguam, statim iudicaret fidelissimam esse translationem. Sic enim scribit Philo lib. 2. de vita Mosis:

Neque solus Philo, sed etiam ante Philonem Aristaeus, testatus est admirabilem fuisse rerum & verborum consonantiam, inter codices illos Graecos & Hebraeos. Et ad finem libri sui adiecit eam interpretationem à plurimis discussam, consideratam,

At ista Graeca versio quam nunc habemus in pluribus locis dissentit ab Hebraeo, multa non habet, quae sunt in Hebraeo; multa habet, quae non sunt in Hebraeo, ut omnes noverunt, qui in ea versati sunt. Et qui de hac re ob linguarum imperitiam iudicare non possunt, legant Hieronymi praefationem in Pentateuchum, epistolam ad Suniam & Fretellam; quaestiones Hebraicas, comment. in Prophetas, & lib. de optimo genere interpretandi.

Neque videtur satis aptè hoc argumentum solvi ab iis, qui respondent textum Hebraeum esse

Scio quidem Epiphanium libro de mensuris & ponderibus, Hieronymum in praefat. in Pentateuchum, & lib. de opt. gen. interpret. & Augustinum lib. 18. de civitat. Dei, cap. 43. & 44. scriptum reliquisse, septuaginta seniores de industria

TERTIO probatur ex multis sententiis, quae in hac versione inveniuntur, quae nullo modo cum veritate cohaerent. Quale est illud de supputatione annorum Mathusalem

Quem nodum non aliter solvere potuerunt B. Hieronymus in quaest. Hebraicis, B. Augustinus lib. 15. civit. Dei, cap. 13. Eucherius, & alii in cap. 5. Gen. nisi admittendo esse errorem in codicibus Graecis, quem errorem licet non adscribant Patres illis senioribus septuaginta, sed iis, qui primi descripserunt libros ex Bibliotheca Regis Ptolomaei: interim tamen codices, quos nunc habemus vitiatos esse negare non potuerunt. Tale est etiam illud

Probatur ULTIMO, quia satis constat editionem LXX. interpretum à Iudaeis multis in locis fuisse corruptam, ut Iustinus affirmat in Dialogo cum Triphone. Constat item eandem editionem saepe saepius emendatam ab Origene, Luciano, Hesychio, Hieronymo: nihil autem emendatur, nisi quod antè vitiatum est. Neque credibile est, eam editionem, quae primis trecentis annis tot maculas contraxerat, reliquis aunis mille ducentis inviolatam atque integram servatam.

Denique constat tempore B. Hieronymi, ut ipse scribit in epist. 89. ad Augustinum, quae est 11. inter epistolas Augustini, omnes ferè Graecos codices

Ac prior quidem quaestio nec admodum necessaria, nec valdè difficilis est. Nam inprimis constat Testamentum novum Graecè scriptum esse ab iis Apostolis vel Evangelistis, quorum nomina in titulis singulorum librorum, vel epistolarum praefiguntur, exceptis duntaxat Evangelio Matthaei & Marci, & epistola ad Hebraeos. siquidem Matthaeum Hebraico sermone scripsisse Evangelium suum, testantur Irenaeus lib. 3. cap. 1. Athanasius in synopsi, Hieronymus praefat. comment. in Matthaeum; & in c. 11. Oseae, & in lib. de scriptoribus Ecclesiast. in Matthaeo, & alii omnes.

Porro Athanasius loco citato existimat, ab Apostolo Iacobo Matthaei Evangelium in Graecam

MARCI verò librum Latinè ab ipso Marco

IAM VERO quod attinet ad auctoritatem, dubium esse non potest, quin editio Apostolica summae sit auctoritatis, nisi fortè constet eam esse corruptam. De qua re ita sentiendum censeo, ut suprà de Hebraicis diximus, videlicet non esse Graecos codices corruptos generaliter; nec tamen esse fontes purissimos, ut necessariò quidquid ab eis dissentit corrigendum sit, ut falsò existimant Calvinus, Maior, Kemnitius, ceterique huius temporis haeretici.

Et verò, non esse Graecos codices in universum atque omnino corruptos facilè demonstrari potest: nam etsi multa depravare conati sint haeretici, tamen nunquam defuerunt Catholici, qui eorum corruptelas detexerint, & non permiserint libros sacros corrumpi. Plurima ex toto novo Testamento abstulit, mutavitque Marcion, ut testatur Tertullianus lib. 5. contra Marcionem: sed illa omnia ferè notavit Epiphanius haeres. 42. & in nostris codicibus Graecis habentur rectè. Ariani quoque abstulerant ex Evangelio

Quod autem non sint ubique incorrupti, sed aliqui interdum errores irrepserint, saltem negligentia librariorum, & non sit tutum semper Latina ad Graeca corrigere: aliquot exemplis planum fiet. Certè

Praeterea

Denique constat in plurimis Graecis codicibus, deesse multas verae Scripturae partes, ut historiam adulterae,

Ac ut incipiamus à PRIMO, editiones Latinas Testamenti veteris ex Graeca versione LXX. & Testamenti fuisse ante tempora Hieronymi testatur beatus Augustinus li. 2. doct. Christ. cap. 11. his verbis:

Nihilominus tamen una erat communior, quae vetus & vulgata editio dicebatur, ut patet ex D. Gregorio praefat. in libros moral. cap. 5. & ex B. Hieronymo in cap. 14. & 49. Isaiae, & alibi. Et haec videtur esse illa Itala interpretatio, quam B. Augustinus lib. 2. doct. Christ. cap. 15. omnibus aliis

At S. Hieronymus bis Testamentum vetus in Latinum convertit; Primùm ex Graeco, id est, ex versione LXX. ut intelligi potest ex lib. 2. contra Ruffinum, & ex epist. 10. Augustini & sequent. 11. quae est Hieronymi ad Augustinum, nec non ex praefatione in Iob. Et rursum ex Hebraeo, ut ipse idem testatur in lib. de viris illustr. extremo, & in praefationibus singulorum librorum, quos Latinos fecit.

Novum autem Testamentum non convertit de Graeco in Latinum, sed solùm emendavit à multis erroribus, qui vitio librariorum irrepserant.

Porro D. Hieronymi versio ex Hebraeo in Latinum mox coepit à quibusdam Ecclesiis recipi, & publicè legi, ut patet ex epist. 10. Augustini ad Hieronymum, ita tamen ut etiam alia editio antiqua non contemneretur. Quod apertius intelligitur ex D. Gregorio in epist. ante praefat. in lib. moral. cap. 5. ubi dicit suo tempore Romanam Ecclesiam utraque editione uti consuevisse, id est, antiqua versa ex Graeco, & növa Hieronymi versa ex Hebraeo. Post tempora autem B. Gregorii, videntur omnes Latinae editiones evanvisse praeter unam istam, quam nunc veterem, & vulgatam vocamus; de cuius auctore mox dicemus. Hoc autem nostro seculo iterum ad illam aetatem rediisse videmur, in qua omnes, qui aliquid poterant, continuò sacros libros transferebant. Si quidem recentiorum, ac praesertim haereticorum Latinae interpretationes numerari vix possunt. Sed de his hactenus.

Nos igitur gratia brevitatis & claritatis sententiam nostram, quatuor propositionibus complectemur.

PRIMA propositio.

Praeterea constat, Hieronymum emendasse novum Testamentum iussu Pontificis Damasi: constat etiam eius emendationem fuisse receptam, & valdè placuisse hominibus eius temporis, ut intelligi potest ex epistola 10. Augustini ad Hieronymum. Non est igitur verisimile postea fuisse reiectam, sed potius retentam & conservatam.

Neque movere debet, quod quaedam loca non sunt emendata, ut Hieronymus monuit emendanda, quale est illud

Praeterea potest fieri, ut dum ista commentaria scriberet, existimaret illa esse mutanda, quae

SECUNDA propositio:

Dicimus igitur Psalterium nostrum non esse illud, quod B. Hieronymus transtulit ex Hebraeo, idque certum est: nam illud exstat in operibus B. Hieronymi, & ferè ubique dissentit à nostro, saltem quo ad verba.

Addimus, neque esse illud, quod ipse vertit ex Origenis hexaplis, sed illud commune, quod bis emendavit; idque probatur ex epistola ad Suniam & Fretellam: nam ibi dicit, quod habetur

Denique in tota illa epistola saepissimè ponit verba Latini Psalterii, ut tunc erat in communi usu, & in Ecclesiis cantabatur: at illa omnia in nostro invenimus, igitur nostrum est Psalterium illud commune, & pervulgatum. Porro commune à Hieronymo vocari illud, quod Origenes, & postea Lucianus emendavit, perspicuum est ex illa ipsa epist, ad Suniam & Fretellam. Sic enim initio epistolae S. Hieronymus loquitur:

TERTIA propositio:

QUARTA propositio.

PRIMO, quoniam constat B. Hieronymum primum & solum ex antiquis transtulisse ex Hebraeo in Latinum Testamentum vetus: & rursum constat, nostram editionem translationem esse ex Hebraeo in Latinum, exceptis Psalmis, Sapientia, Ecclesiastico, & Machabaeis. Quod Hieronymus transtulerit ex Hebraeo, ipse testatur lib. de viris illustribus extremo. Quod ipse primus ex antiquis, patet ex Augustino in epist. 8. & 10. & lib. 18.

Iam verò quod vulgata editio, translatio sit ex Hebraeo, ipsa quodam modo clamat, dum penè ubique concordat cum Hebraeo, & à Graeco dissentit. Sunt praeterea certa indicia huius rei ferè in omnibus libris. Nam in Pentateucho, praesertim

Praefatione in Iob, dicit in antiqua editione Latina, & Graeca libri Iob, deesse ad 800. versus, quos ipse de Hebraeo in sua editione posuerit: at nostra editio integerrima & plenissima est, non minus, quàm Hebraica. Denique in commentariis Prophetarum, ferè ubique duas versiones ponit & explicat, id est, suam, quae est nostra vulgata, & aliam septuaginta interpretum.

SECUNDO probatur, quia illa omnia, quae B. Hieronymus praefat. in Pentateuchum, & lib. de opt. genere interpretandi, dicit non haberi in editione LXX. & se addidisse in sua translatione ex

TERTIO probatur ex iis locis, quae B. Hieronymus monet, se aliter vertisse, quàm LXX. verterint, quae in nostra editione omnia invenimus, ut ipse se vertisse dicit. In epist. 89. ad August. quae est 11. inter epistolas Augustini, ait Ionae 4. se vertisse

S. Gregorius quoque lib. 20. moral. cap. 24. explicans illud:

QUARTO probatur ex praefationibus. Nam ipse testatur in epist. ad Augustinum iam citata, se editioni suae ex Hebraeo singulis penè libris praefatiunculas praefixisse, quas etiam nunc videmus in Bibliis vulgatae editionis, nec ullus unquam negavit, eas esse Hieronymi: At certè non est credibile totum opus periisse, praeter solas praefatiunculas. Qui enim abiecerunt vel neglexerunt editionem beati Hieronymi, cur, quaeso, praefatiunculas conservarunt?

At in contrarium tria argumenta potissimùm fieri solent. Argumentum PRIMUM Pauli Forosemproniensis & Sanctis Pagnini sumitur ex multis locis, in quibus nostra versio ab Hebraica veritate dissentit; nec enim credibile est, Hieronymum Hebraicae linguae peritissimum in ea re labi potuisse.

RESPONDEO, duplici de caussa accidisse, ut nostra versio ab Hebraico textu aliquando dissentire videatur. Una est, eaque longè lateque patens, incuria librariorum, de qua re passim ipse in praefationibus suis conqueritur. Altera caussa est, quia saepe B. Hieronymus non tam verba, quàm sensum exprimere studuit, ut faciendum esse ipse idem docet in lib. de opt. genere interpretandi. Exemplum sit in illis verbis

Argumentum SECUNDUM Hieron. praefat. in Psal. & in Iob, & in Paralip. admonet se distinxisse suam editionem per asteriscos & obeliscos: at in nostra vulgata non videmus ista signa; non igitur est Hieronymi vulgata nostra editio.

RESPONDEO, ex ipso Hieronymo in epistola ad Augustinum suprà citata, Hieronymum distinxisse per asteriscos & obeliscos eam editionem, quam fecerat ex Graeco, non autem eam, quam fecerat ex Hebraeo. In Psalterio igitur nostro vulgato debuissent esse asterisci & obelisci, quorum meminit Hieronymus in praefatione, sed exciderunt negligentia librariorum: neque hoc est mirum, nam etiam tempore ipsius coeperant excidere, ut patet ex illa ipsa praefatione, & ex epistola ad Suniam & Fretellam. In lib. autem Iob & Paralipomenon nostrae editionis vulgatae, nunquam

TERTIUM argumentum. Multa inveniuntur in nostra editione vulgata, quae B. Hieronymus in quaestionibus Hebraicis, in libro de optimo genere interpretandi, in commentariis in Prophetas, & in Ecclesiastem docet, aliter fuisse vertenda: igitur fieri non potest, ut editio nostra vulgata sit illa ipsa translatio, quam Hieronymus fecerat ex Hebraeo.

RESPONDEO, quatuor de caussis accidisse, ut quaedam in hostro textu sint, quae beatus Hieronymus reprehendit. PRIMA est, error & negligentia librariorum. SECUNDA caussa est, varia significatio vocabulorum, interdum enim possunt duo significare, & D. Hieronymus modò unam, modò alteram significationem sequutus est; exemplum habemus in Ecclesiaste: nam beatus Hieronymus bis vertit Ecclesiastem, ut patet ex praefatione commentariorum in Ecclesiastem, & praefatione Proverbiorum. Et quidem in prima translatione vertit cap. 2.

Quod autem litera

TERTIA caussa est, quia ipsemet postea mutavit sententiam, & loca sua correxit. Ac ut exemplum aliquod proferamus, libro de optimo genere interpretandi, & praefatione in Pentateuchum, dicit Isaiae 11. non debere legi:

QUARTA caussa est, quia etsi B. Hieronymus interdum senserit, quaedam mutanda in sua versione, & ea notaverit in suis commentariis, tamen Ecclesia postea magis iudicavit veram primam versionem, & illam retinere maluit in editione vulgata. Nam li. 5. comment. in Isaiam, ubi B. Hier. dicit se vertisse,

His omnibus addi potest interdum Hieronymum videri reprehendere versionem nostram, cùm tamen eam non reprehendat, sed solùm explicet, quae sit vis Hebraeae vocis, ut cùm in quaestion. Hebrai. dicit cap. 1. Genesis, pro eo quod nos habemus, Spiritus Domini ferebatur super aquas: in Hebraeo esse, Incubabat seu fovebat more avis.

At Zuyingliani quibus Anabaptistae & Calvinistae consentiunt, nullam esse volunt authenticam versionem, ut ex praefatione Tigurinae editionis patet, ubi docent, non debere Ecclesiam alligari ad unam aliquam versionem. Nihilominus tamen tam Lutherani, quàm Zwingliani in eo conveniunt, ut editio Latina vulgata non sit habenda pro authentica, cùm innumerabiles errores in ea deprehendantur.

Hinc ex castris Lutheri prodiit in aciem Martinus

At non pauciores pro vulgata editione scripserunt, in quibus sunt Ioannes Driedo, lib. 2. cap. 1. de Ecclesiast. dogmat. & Script. Franciscus Titelmannus in prologo apologetico pro editione vulgata novi Testamenti, Andreas Vega lib. 15. in Concilium Tridentinum, cap. 9. Iodocus

PRIMUM est argumentum ipsius Concilii. Ait enim Synodus Tridentina, eam à se probari sacrorum librorum Latinam editionem, quae longo tot seculorum usu in ipsa Ecclesia probata est. Nec enim temerè per annos ferè mille, hoc est, à tempore B. Gregorii omnis Ecclesia Latina hac una editione usa est, omnes concionatores hanc explavaverunt, & populis proposuerunt, omnia Concilia

SECUNDUM argumentum sumo ex testimoniis veterum. Nam vel haec nostra versio est Hieronymi, vel certè illa antiqua communis, quam Augustinus vocat Italam: si est illa antiqua, magnum testimonium habet ab Augustino lib. 2. de doct. Christ. c. 15. ubi dicit, eam omnibus esse praeferendam: si autem est

S. ISIDORUS lib. 6. etymol. cap. 5.

Porro qui deinceps secuti sunt, D. Anselmus, D. Bernardus, Rupertus, Haymo, Hugo, Richardus, & alii omnes satis ostendunt, se hanc editionem prae ceteris probasse, cùm eam solùm explanandam susceperunt. Adde etiam, quod non solùm Latini versionem hanc probarunt, sed etiam Graeci, qui quaedam divina volumina à Hieronymo in Latinum ex Hebraeo conversa, ipsi ex Latino in Graecum transfuderunt, ut divus Hieronymus testatur, libro de viris illustribus, in Sophronio, & libro secundo contra Ruffinum.

TERTIUM argumentum. Habuerunt Hebraei sua lingua authenticam Scripturam; Graeci quoque habuerunt Graecè authenticam Scripturam, id est, Testamentum vetus ex versione LXX. & Testamenti novi ipsos primos fontes: igituraequum fuit, ut Latina Ecclesia, in qua sedes Petri est, & in qua perpetuò fides Christiana mansura erat, haberet sua lingua authenticam Scripturam; non autem habuit aliam ferè à mille annis, quàm istam; igitur ista authentica censenda est.

QUARTUM argumentum. In Conciliis generalibus Ecclesiae aut paucissimi, aut interdum nulli inveniuntur linguae Hebraicae periti: malè igitur provisum esset Ecclesiae, si in rebus gravibus non posset fidere Latinae editioni, sed deberet recurrere ad Hebraicos codices, & mendicare à Rabbinis hostibus suis veritatem. Idem dicere possumus de Graeca lingua: nam etsi nunc ut cunque multi inveniuntur, qui Graecè noverint, tamen non semper ita fuit. Nam si Ruffino credimus libro histor. 10. cap. 21. ex sexcentis Episcopis, qui ad Concilium Ariminense convenerunt, nemo fuit qui sciret, quid sibi vellet

DENIQUE idem experimento comprobatur. Videmus enim novos haereticos, qui contempta antiqua editione novis interpretationibus student, adeo diversas, & inter se dissentientes editiones cudere, ut nihil ferè certi ex eorum editionibus haberi possit. Quare Martinus Lutherus in libro contra Zwinglium de veritate corporis Christi in Eucharistia:

Superest argumenta adversariorum solvere, sed antea libet notare mendacia quaedam aperta, quae Martinus Kemnitius & Ioannes Calvinus suis argumentis admiscuerunt.

PRIMUM CALVINI mendacium est, nec iudicio, nec recto delectu factum esse, ut ex interpretationibus diversis una obtinuerit inter indoctos. At certè cum omnibus interpretationibus abolitis, haec nostra supra mille annos in usu totius Latinae Ecclesiae fuerit, aut nulli fuerunt totis mille annis in Ecclesia docti, aut impudenter mentitur Calvinus. Deinde Sophronium, Augustinum, Gregorium, Isidorum, Bedam,

ALTERUM eiusdem mendacium est, decrevisse Tridentinos Patres, minimè esse audiendos eos, qui ex fonte ipso purum liquorem proferunt, & ex certa veritate falsum coarguunt. Hoc ideo mendacium voco, quod nihil eiusmodi in decreto Concilii legatur. Nec enim Patres fontium ullam mentionem fecerunt, sed solùm ex tot Latinis versionibus, quae nunc circumferuntur, unam delegerunt, quam ceteris anteponerent;

TERTIUM mendacium est eiusdem Calvini, adeò nullam esse in vulgata editione integram paginam, ut vix tres sint continui versus, non insigni aliquo errore foedati. At si ita est, cur ibidem Calvinus, cùm suscepisset notandos locos in Psalmis perperam versos, nihil omnino in primi Psalmi translatione notavit? non habet fortasse primus Psalmus tres continuos versus? Sed non est opus, opinor, in tam apertis mendaciis refellendis immorari. Ad Kemnitium veniamus.

PRIMUM KEMNITII mendacium est, Concilium Tridentinum decrevisse, ut pro iis quae Spiritus sanctus in fontibus Hebraicis & Graecis scripsit, ea recipiamus quae à librariis mutata, mutilata vel addita sunt. Hoc esse mendacium manifestum, nemo non intelligit. Quis enim, non dico Catholicus, sed sanae mentis homo, unquam diceret, librariorum vitia suscipienda pro Spiritus sancti verbis? Deinde nónne Concilium eodem loco iubet, ut sacra Biblia, quàm emendatissimè fieri poterit, imprimantur?

SECUNDUM est eiusdem, in indice librorum prohibitorum à Paulo IIII. edito, damnari omnes editiones Bibliorum, etiam veteris interpretis,

TERTIUM eiusdem Kemnitii mendacium est, Concilium Tridentinum sess. 21. cap. 2. ut probet Ecclesiam habere auctoritatem dispensandi in Sacramentorum substantialibus contra institutionem Christi, abuti aequivocatione veteris versionis, ubi

At nobis meritò licet exclamare; Bone Deus, quanta est hominis haeretici impudentia, ut crassissima mendacia pro veritate obtrudere non vereatur? Nam inprimis Concilium ibidem disertè testatur, Ecclesiam non posse mutare substantialia Sacramentorum, sed tantùm statuere modum & ordinem, quo Sacramenta administrari debeant. Deinde Concilium non abutitur voce dispensatoris, ut Kemnitius somniat; non enim dicit, Ecclesiam posse dispensare in Sacramentis, quomodo dispensat in votis & legibus, sed posse dispensare Sacramenta, id est, administrare, porrigere, tradere fidelibus: & instar fidelis ac prudentis oeconomi in dispensandis bonis domini sui, & familia alenda, certam rationem & modum posse praescribere, modò nihil fiat contraleges & mandata principis.

POSTREMUM Kemnitii mendacium est, Concilium Tridentinum ideo voluisse vulgatam editionem esse authenticam, quia tota transformata est ad dogmata Pontificia. Quod mendacium non solùm est hominis impudentis, sed etiam imprudentis, siquidem contra suum auctorem maximè pugnat. Si enim Pontificia dogmata habentur in editione vulgata, sequitur Pontificia dogmata esse antiquissima, & ipsorum dogmata contraria planè esse recentia: nam editionem vulgatam etiam ipsi fatentur esse vetustissimam:

Praeterea, si editio vulgata facta esset post Lutheri tempora, esset aliqua ratio suspicandi, eam esse accommodatam de industria ad Pontificia dogmata: At facta est ante mille annos, & omnia, quae illi reprehendunt in vulgata editione, nos ostendemus sic esse citata ab antiquissimis Patribus, & semper sic fuisse in vulgata editione. Sed adversarii, quod ipsi faciunt, idem etiam ab aliis fieri credunt: & quia Martinus Lutherus Biblia pessima fide convertit, ut patet ex Ioanne Cochlaeo in vita & actis Lutheri anni M. D. XXII. ubi legimus, in nova translatione Testamenti novi per Lutherum facta, fuisse notata ad mille

SECUNDUM argumentum. Magis credendum est esse verbum Dei, quod habetur in fontibus Hebraicorum & Graecorum codicum, quàm quod habetur in rivulis versionum: nam Hebraei & Graeci codices, Prophetarum & Apostolorum sunt, qui errare non poterant: Latini autem sunt variorum interpretum, qui errare poterant. Nam aliud esse interpretem, aliud Prophetam, docet Hieronymus in Pentateuchum. Et idem Hieronymus passim reprehendit veterem interpretem in suis commentariis, & lib. 1. contra Iovinianum; B. Augustinus autem non solùm in genere dicit, interpretes posse errare li. 2. de doct. Christ. ca. 12.

Accedit, quod Patres passim docent ad fontes Hebraeos & Graecos esse recurrendum. Hieronymus in libro contra Helvidium, & in epistola ad Marcellam, quae incipit;

RESPONDEO, negari non posse, quin sint fontes Scripturarum anteponendi rivulis versionum, quando constat, fontes non esse turbatos: nunc autem fontes multis in locis turbidos fluere, iam antè ostendimus: & certè vix dubitari potest, quin sicut Latina Ecclesia constantior fuit in fide retinenda, quàm Graeca; ita etiam vigilantior fuerit in suis codicibus à corruptione defendendis. Quod enim olim Hieronymus scripsit ad Damasum in epist. de nomine hypostasis, nunc maximè habet locum, videlicet profligato à Graecis patrimonio, apud Latinos tantum incorruptam Patrum haereditatem servari.

Ad illud autem quod obiiciebatur, interpretes interdum labi potuisse: non desunt, qui respondeant, veterem interpretem novi Testamenti, & etiam beatum Hieronymum interpretem Testamenti veteris, peculiari Spiritus sancti lumine illustratos, errare non potuisse: sed non est opus eò confugere. Admittimus enim, interpretem non esse Prophetam, & errare potuisse: tamen dicimus, eum non errasse in illa versione, quam Ecclesia approbavit.

Nam vulgata editio non est unius auctoris, sed quaedam habet ex Hieronymo, quaedam ex Luciano, quaedam ex Theodotione, quaedam ex alio quodam interprete innominato: stultum autem videtur dicere, Theodotionem haereticum non potuisse errare, & etiam Hieronymum nusquam errasse, cùm ipse in cap. 19. Isaiae dicat, se errasse, & Ecclesia correctionem eius receperit. Non igitur auctores illos canonizavit Ecclesia, sed tantùm hanc versionem approbavit: nec ita tamen approbavit, ut asserverit nullos in ea librariorum errores reperiri: sed certos nos reddere voluit, in iis praesertim, quae ad fidem & mores pertinent, nulla esse in hac versione interpretum errata.

Ad aliud de emendatione Latinorum codicum ad Hebraeos & Graecos, respondeio, quatuor temporibus licere nobis recurrere ad fontes Hebraeos & Graecos, ut illi Patres monent.

PRIMO, quando in nostris codicibus videtur esse error librariorum, sic videmus nunc in Missalibus novis emendatum illud

Sic

Sic illud Psalmi 41.

SECUNDO, quando Latini codices variant, ut non possit certò statui, quae sit vera vulgata lectio, possumus ad fontes recurrere, & inde iuvari ad veram lectionem inveniendam. Sic

TERTIO, quando verba aut sententia in Latino est anceps, possumus recurrere ad fontes, si fortè ibi non sit ambiguitas. Sic quod legimus

Sic etiam quod legimus Lucae secundo:

QUARTO & ultimo, licet recurrere ad fontes, ad energiam & proprietatem vocabulorum intelligendam. Sic illud

Argumentum TERTIUM sumunt ex variis locis, in quibus videtur omnino vulgata editio errorem continere. Et quamquam absque ullo ordine ista loca ipsi proponunt; nos tamen ordine referemus; primùm loca, quae adferunt ex variis libris Scripturarum Testamenti veteris; deinde quae adferunt ex Psalmis; postremò quae adferunt ex Testamento novo.

Dico SECUNDO, non esse improbabile debere legi,

At DICES, verbum Conteret, in Hebraeo est masculini generis, igitur refertur ad semen, quod etiam est masculini generis, non ad mulierem, quae est feminini. RESPONDEO, id non esse novum in Scriptura, ut cum nominibus femininis coniungantur pronomina,

SECUNDAUS locus est

RESPONDEO, sensum esse eundem; nam illud

TERTIUS locus est Genesis nono, ubi legimus:

QUARTUS locus est

RESPONDEO, inprimis falsò Kemnitium dicere, haberi in vulgata editione verbum offerendi. Nec enim legimus, obtulit, sed protulit panem & vinum. Coniunctionem autem rationalem

Itaque Melchisedech protulit panem & vinum, ut illud Deo in sacrificium offerret, quia erat sacerdos Dei altissimi, & hoc facto gessisse eum

QUINTUS locus est Numerorum ultimo capite, ubi nos habemus:

Denique videtur etiam contra textum Hebraeum, ubi solùm habetur, ut mulieres quae sunt haeredes bonorum paternorum, non possint nubere aliis viris quàm de sua tribu: de viris autem & de mulieribus quae non sunt haeredes, nulla habetur lex.

ABULENSIS in hunc locum dicit, legem istam non inclusisse tribum Levi, nec mulieres alienigenas: & in casu necessitatis, & propter magnos Principes & Reges, potuisse in ea dispensari. sic respondet ad omnia exempla allata. At in lege divina nemo poterat dispensare. Deinde David cùm accepit Michol in uxorem, non erat Rex, nec erat eius coniugium cum Michol tam necessarium, ut propterea debuerit in lege divina dispensari.

Melius respondet CANUS lib. 2. de locis, cap. 14. sed non plenè rem explicat. Sensus igitur legis tam vulgatae editionis, quàm textus Hebraici hic est, ut cùm aliqua mulier caret fratribus, & proinde est haeres, non possit nubere alicui, qui non sit de tribu sua, & nullus vir possit eam accipere, etiamsi ipsa vellet, nisi sit de eius tribu. Itaque datur lex, & viris, & mulieribus, sed tamen propter mulierum bona.

Quod hic sit verus sensus legis, patet ex fine legis. Finis enim est, ut ibi dicitur, nec commisceantur

Ad id autem, quod dicebatur, aliter haberi in Hebraeo, respondeo, falsum esse. Nam inprimis lex data mulieribus, in textu Hebraeo clara est, ut etiam in Latino. Lex autem data viris, quam isti dicunt non haberi in Hebraeo, illis verbis comprehenditur

SEXTUS est primo Esdrae nono, ubi dicit, nos havere, pax illius, cùm esse deberet, paxillus.

SEPTIMUS est Iob quinto:

OCTAVUS locus est

NONUS est

RESPONDEO, interpretem nostrum optimè vertisse, non quidem numerando verba Hebraica, sed ea expendendo, & sensum eorum exprimendo.

Atne quis obiiciat, scire impios, se dignosodio: animadvertendum est, de solis iustis Ecclesiastem loqui, qui cùm nullius peccati sibi conscii sint, tamen certò statuere non possunt, dum hîc vivunt, iusti ne sint, an non: ex quo sequitur, ut ignorent, utrum odio vel amore digni sint.

DECIMUS est Ecclesiastici 5.

Sed etiam hinc convincitur esse falsa haereticorum sententia, qua iubent, hominem certò credere se esse iustum, vel fore iustum, si ita credat: nam vel loquitur Sapiens de propitiatione iam obtenta, ut sit idem, de propitiatione peccati, & de propitiato peccato, & tunc falsum est, quod illi dicunt, hominem debere esse securum de obtenta venia: vel loquitur de propitiatione obtinenda, & tunc falsum est, quod idem dicunt, hominem debere esse securum de venia obtinenda. Sed de his suo loco.

UNDECIMUS est Ecclesiastici 16.

DUODECIMUS est

DECIMUS TERTIUS est, Michaeae quinto, ubi

RESPONDEO, interpretem nostrum rectè vertisse:

Igitur PRIMUS locus est in illis verbis Psalmi secundi:

RESPONDEO, ad verbum in Hebraeo esse:

SECUNDUS locus Psalmo 4.

RESPONDEO, valdè verisimile esse, corruptum esse textum Hebraeum vitio librariorum: nam si mutetur

TERTIUS est

RESPONDEO, nostrum interpretem non posse reprehendi in hoc loco, quia non vertit ex Hebraeo, sed de Graeco transtulit in Latinum; Graecus autem textus nostro textui optimè

Et certè si cùm videmus in Latino textu, facilè potuisse aliquid mutari à librariis propter literarum

QUARTUS est, in eodem Psalmo: ubi enim legimus:

QUINTUS est in

SEXTUS est in

RESPONDEO, verba Hebraea optimè recipere plures sensus, & omnes veros. Unus sensus est; Qui in domo sua, quae est Ecclesia, habitare facit, homines unius moris, id est, unius fidei, unius spei, unius voluntatis, iuxta illud

Neque absurda est eorum expositio, qui sic interpretantur; Facit habitare solitarios in domo, id est, facit, ut quidam prae amore caelestis contemplationis, relicta frequentia ad loca deserta se recipiant, & soli habitent, ut olim Helias, postea Ioannes Baptista, & noster Paulus, Antonius, Hilarion, & alii fecerunt.

SEPTIMUS est in eodem Psalmo, ubi pro eo, quod habemus:

OCTAVUS est in eodem Psalmo, ubi dicitur:

RESPONDEO inprimis, non posse accusari Latinum interpretem, qui vertit fide lissimè, quod in Graeco reperit. Et quanquam in Latina editione locus iste valdè obscurus est, tamen etiam est obscurus in Graeco & Hebraeo, & in ipsa Calvini versione, ut patet.

Dico praeterea, posse facilè Hebraeum textum ad nostram lectionem accommodari: nam illud

Denique illud

Sensus igitur illorum verborum, ut ex Augustino & aliis Patribus colligitur, talis est:

NONUS est ibidem ubi legimus:

DECIMUS est ibidem, ubi legimus:

UNDECIMUS est ibidem, ubi legimus:

DUODECIMUS locus est in eodem Psalmo:

DECIMUS TERTIUS est in Psalmo centesimo tricesimo primo, ubi legimus:

RESPONDEO, bis mentiri Calvinum in hoc loco. Primò, cùm dicit, neminem advertisse hanc varietatem: nam notarunt eam Chrysostomus & Hilarius in hunc locum, nec non beatus Hieronymus in quaestione in Genesim. Item recentiores plurimi, Caietanus, Titelmannus, & alii in hunc locum. Secundò, cùm dicit, sacrificulum lusciosum ita corrupisse hunc locum: nam non ex Latino, sed ex Graeco nata est haec varietas: in Graecis enim codicibus ferè omnibus est

Dico praeterea, si ullus error hic est, esse in Graeco: nam cùm

Quia tamen sensus ferè est idem, & semper in Ecclesia Graeca & Latina lectum & cantatum est, Viduam, non putarem hunc locum debere mutari:

Visum est, ad extremum adscribere verba quaedam Conradi Pellicani, hominis Zuingliani, ut verè de nostra editione dicere possimus, quod de Deo vero Moses ait, non est editio nostra, ut editiones eorum, & inimici nostri sunt iudices. Ille igitur cùm bis Psalterium ad Hebraicam

SECUNDUS locus est Ioannis 14.

TERTIUS est

RESPONDEO, interpretem nostrum optimè reddidisse: nam etsi verbum illud Graecum

Et quoniam ordinatio, & definitio Dei non potest esse temporalis, sed aeterna, ideo interpres noster videns Apostolum loqui de aeterna destinatione, maluit vertere praedestinatum, quàm destinatum. Et sic legerunt omnes Latini etiam antiquissimi, ut Irenaeus lib. 3. contra Valent. cap. 32. Hilarius lib. 7. de Trinitate, Ambrosius, Sedulius, & alii in hunc locum, Augustinus lib. de praedest. ca. 15. & in Ioannem, tract.

QUARTUS locus est

RESPONDEO, nostram lectionem omnino esse meliorem: nam secundum Graecam sensus est, peius esse consentire malè agenti, quàm malum agere: secundum Latinam sensus est contrarius, peius esse malè agere, quàm consentire malè agentibus. At certè absolutè peius est malè agere, quam consentire malè agenti. Quis enim neget peius esse occidere hominem, quàm tantum consentire ut occidatur, id est, permittere cum possis impedire? non enim hîc loquitur Apostolus de imperio, vel incitatione ad malum, sed de simplici consensu.

Igitur ad PRIMUM dico, nihil nos posse certi

Ad SECUNDUM opponimus auctores auctoribus: nam legunt ut nos habemus, & exponunt, CYPRIANUS lib. 1. epist. 4. Ambrosius, Sedulius, Haymo, Anselmus, & alii Latini in hunc locum, Hesychius lib. 6. in Leviticum, exponens cap. 20. & Symmachus Papa in Apologetico contra Anastasium Imperatorem.

Ad TERTIUM dico, id quod habetur in Graeco potius videri falsum. Nam quod dicitur in Latino:

QUINTUS locus est

SEXTUS est

SEPTIMUS locus est

OCTAVUS locus est

NONUS est

DECIMUS est

UNDECIMUS est Iacobi 5.

Hos tres effectus, incipiendo à minus praecipuis disertè ponit Iacobus his verbis:

DUODECIMUS est 1. Ioannis 5.

At Catholica Christi Ecclesia non quidem prohibet omnino vulgares translationes, ut Kemnitius impudenter mentitur, (nam in indice librorum prohibitorum à Pio IIII. edito, Reg. 4. videmus concedi lectionem eiusmodi librorum iis, qui utiliter, & cum fructu ea uti possunt, id est, iis, qui facultatem ab ordinario obtinuerint:) prohibetur tamen ne passim omnibus sine discrimine concedatur eiusmodi lectio, & ne in publico, & communi usu Ecclesiae, Scripturae legantur vel canantur vulgaribus linguis, ut in Concil. Trident. sess. 22. cap. 8. & can. 9. statuitur.

Scripserunt de hoc argumento, quod ego quidem sciam, auctores duo, Hosius Cardinalis Varmiensis in Dialogo de sacro vernaculè legendo,

PRINCIPIO igitur Ecclesiae Catholicae consuetudinem comprobare possumus ex usu Ecclesiae veteris Testamenti, qui fuit à tempore Esdrae usque ad Christum. Nam à temporibus Esdrae desiit in populo Dei lingua Hebraica esse vulgaris; siquidem in illis LXX. annis, quibus Hebraei fuerunt inter Chaldaeos in Babylone, obliti sunt linguam propriam & Chaldaicam didicerunt, & deinceps Chaldaica, seu Syriaca fuit illis materna, quocirca lib. 2. Esdrae 2. cap. 8. habemus,

Praeterea id apertissimè colligitur ex verbis Christi, & Evangelistarum. nam Marci 5.

Denique usque ad hanc diem in sinagogis Iudaei Scripturas Hebraicè legunt, cùm tamen nulli nationi hoc tempore lingua Hebraica sit vulgaris. Neque his repugnat quod exstet paraphrasis

Probatur SECUNDO ex usu Apostolorum: nam Apostoli per totum orbem terrarum Evangelium praedicarunt, & Ecclesias constitierunt, ut patet ex Paulo ad Romam. 10. & ad

Quod autem non scripserint ullis aliis linguis, etsi eas non ignorarent, cùm haberent donum linguarum, potest, multis modis ostendi. PRIMO, quia nullum exstat vestigium ullius scripti Apostolici, nisi Graecè: nec ullus veterum tradit scripsisse nisi Hebraicè, aut Graecè, aut Latinè. PRAETEREA Paulus Romanis Graecè scripsit, cùm tamen Romanis non Graeca, sed Latina esset vulgaris: item Petrus & Iacobus scripserunt Graecè Iudaeis per orbem terrarum dispersis, quibus tamen non Graeca erat materna, nec Hebraea, sed lingua eius regionis, in qua habitabant, ut patet ex illo

Probatur TERTIO ex usu universalis Ecclesiae: nam, ut Augustinus docet epist. 118. contra id quod universa Ecclesia facit, disputare, insolentissimae insaniae est. Universa porro Ecclesia semper his tantùm linguis Hebraea, Graeca, & Latina usa est in communi & publico usu Scripturarum, cùm tamen iam dudum desierint esse vulgares.

Id ita esse, demonstratur PRIMUM ex eo quod beatus AUGUSTINUS lib. 2. doct. Christ. cap. 11. dicit, ad intelligentiam Scripturarum esse necessariam cognitionem tantùm trium linguarum, Hebraicae, Graecae & Latinae, quia in illis

AD HAEC in toto Oriente tempore B. Hieronymi in publico usu erat tantùm editio Graeca LXX. interpretum per Origenem, Lucianum, aut Hesychium emendata. Nam ut ex ipso Hieronymo discimus praefat. in Paralip. à Constantinopoli usque ad Antiochiam in publico usu erat editio Graeca Luciani; ab Antiochia usque ad Aegyptum, id est, per totam Syriam erat in publico usu editio Origenis; per totam Aegyptum utebantur editione Hesychii, & tamen lingua Graeca non erat vulgaris à Constantinopoli usque ad Antiochiam, & multò minus in Syria & Aegypto. Nam Galatia, est inter Constantinopolim, & Syriam,

PRAETEREA, Pontus, Cappadocia, Asia minor, Phrygia, Pamphilia, sunt inter Constantinopolim, & Antiochiam sitae, & tamen non habebant eandem vulgarem linguam, sed diversam, ut alii alios non intelligerent, ut patet ex

Quod autem Aegyptus etiam propriam linguam haberet, testis est Athanasius in vita D. Antonii, ubi dicit, eum per interpretem disputasse cum quibusdam Philosophis Graecis. D. HIERONYMUS quoque lib. de viris illustr. in Antonio, dicit eum scripsisse Aegyptiacè epistolas aliquot, quae postea in Graecam linguam versae sint.

In Africa certum est, quousque ibi Christiani fuerunt, semper in usu publico Scripturarum fuisse

At eo tempore non fuisse Latinam linguam omnibus vulgarem in Africa, idem Augustinus testis est: nam in expositione inchoata epist. ad Rom. circa medium, dicit vocem hanc, SALUS, esse etiam Punicam, sed punicè significare tria, & ibidem affirmat quosdam Latinè, & Punicè, quosdam Punicè tantum scivisse, & tales fuisse penè omnes rusticos. Item serm. 35. de verbis Domini, dicit Punicam linguam affinem esse Hebraicae, & quod Romani lucrum vocant, à Poenis vocari mammon. B. HIERONYMUS etiam praefat. lib. 2. in epist. ad Galat. dicit linguam Afrorum esse linguam Phaeniciae nonnihil immutatam. Phaenicia verò pars est Syriae.

In Hispania fuisse semper in publico usu Scripturarum solam Latinam linguam, patet ex ISIDORO in libris duobus de divinis officiis; item ex Concil. Tolet. IV. cap. 2. ante annos DCCCC. celebrato, ubi statutum est, ut in tota Hispania idem ordo servaretur in canendis Psalmis, in Missis, in Lectionibus, & aliis Ecclesiasticis officiis: & deinde cap. 12. 13. 14. & 15. satis apertè ostenditur, tunc Latinè consuevisse illa omnia legi, qui modus usque ad hoc tempus servatus est.

Nec exstat ulla memoria, aut vestigium mutationis, & tamen à multis iam seculis desiit in Hispania lingua Latina esse vulgaris. Nam ante M. C. annos separata fuit à Romano imperio, & subiecta partim Gothis, partim Mauris, qui novam linguam sine dubio invexerunt. Gothos enim, quos Gethas alii vocant, propriam linguam habuisse, docet Hieronymus initio epist. ad Suniam & Fretellam. Quin etiam antequam Gothi linguam Hispanorum corrupissent, fuisse in Hispaniis propriam linguam, insinuat B. Hieronymus praefat. lib. 2. in epist. ad Galat. ubi dicit, in insulis Balearibus linguam Graecae affinem fuisse tunc vulgarem.

In Anglia testatur BEDA suo tempore lib. 1. hist. gentis suae, cap. 1. quatuor fuisse linguas vulgares, pro diversitate regionum eiusdem Insulae: tamen Latinam communem fuisse omnibus propter Scripturas: quia scilicet omnes utebantur editione Latina Scripturarum, etsi aliqui linguas maternas proprias haberent. Idem postea servatum

In Gallia fuisse etiam usum linguae Latinae in publica Scripturarum lectione, quando Gallis non erat vulgaris lingua Latina, colligitur ex ALBINO Alcuino praeceptore Caroli Magni in lib. de divinis officiis, nec non ex AMALARIO Trevirensi, qui circa annum DCCC. XL. floruit, & accuratissimè scripsit de officiis Ecclesiasticis, ubi etiam ostendit non solùm in tota Gallia, sed etiam in toto reliquo Occidente eodem modo celebrata fuisse divina officia. Tunc autem in Gallia maternam linguam non fuisse Latinam ex eo colligitur, quod CC. annis ante Amalarii aetatem occupaverant Galliam Franci, qui ex Franconia

Iam in Germania eodem tempore solius Latinae linguae usum fuisse in publica Scripturarum lectione, apertè colligitur ex RABANO Episcopo Moguntino, qui fuit ante annos DCC. Is enim lib. 2. de institutione clericorum explicans ordinem

Idem intelligi potest ex RUPERTO Tuitiensi, qui ante annos CCCC. in Germania floruit, & lib. 1. de divinis officiis apertissimè ostendit, in Germania, sicut in reliqua Ecclesia, non nisi Latinè divinas Scripturas in Ecclesia legi consuevisse. Germanis autem nunquam fuisse linguam Latinam vulgarem certissimum est, tum ex Hieron. in epist.

In Boëmia, & finitimis regionibus, quibus etiam nunquam fuit lingua Latina vulgaris ante annos D. Latinè divinae Scripturae in Ecclesiis legebantur. Nam exstat epistola GREGORII VII. lib. 7. epistolarum eius manu scriptarum, ad Ducem Boëmorum, in qua dicit se iustis de caussis non voluisse eis permittere, ut divina officia lingua Sclavonica celebrarent, ut ipsi postulaverant.

Denique in Italia sine controversia ulla, semper Latinè Scripturae divinae in Ecclesia lectae sunt.

Itaque ex collatione horum locorum intelligimus, hoc tempore Romanam Ecclesiam non solùm eadem lingua, sed etiam eodem ordine, & numero lectionum & psalmorum divina officia celebrare, quo ante annos mille tempore Gelasii celebrabat.

Desiisse autem iam dudum in Italia linguae Latinae usum apud populum dubium esse non debet, siquidem Radevicus, qui anno M. CLXX. florebat, lib. 2. de rebus gestis Friderici, cap. 70. scribit, in electione Victoris Papae, his vocibus populum acclamasse;

Sed accedat argumentum QUARTUM ab ipsa ratione petitum. Nam convenit omnino ad Ecclesiae unitatem conservandam, ut publicus usus Scripturarum sit in aliqua lingua communissima: nisi enim sit Scripturarum publicus usus in lingua communi, tolletur inprimis communicatio Ecclesiarum: Nemo enim neque doctus, neque indoctus frequentabit Ecclesias, nisi in sua patria: & praeterea non poterunt fieri ulla generalia Concilia, nec enim Patres omnes, qui ad Concilium veniunt, habent donum linguarum, & haec est ratio à priori cur Apostoli omia ferè Graecè scripserint, quia tunc lingua Graeca erat omnium communissima, ut M. Tullius testatur in oratione pro Archia Poëta:

Deinde autem conversae sunt Scripturae in linguam Latinam, quia paulò pòst crescente imperio Romano, desiit Graeca lingua esse communis in Occidente, & coepit Latina esse communis saltem apud eruditos in tota Italia, Gallia, Hispania,

QUINTO, si ulla ratio esset, cur Scripturae lingua vulgari in coetu fidelium legi deberent, ea certè esset potissima, ut omnes intelligerent: At certè populus non intelligeret Prophetas & Psalmos, & alia, quae in Ecclesiis leguntur, etiamsi lingua materna legerentur. Nos enim qui Latinè scimus, non propterea continuò intelligimus Scripturas, nisi expositores legamus vel audiamus. Quomodo ergo intelligerent homines imperiti? praesertim cùm Scripturae eo sint obscuriores, quo magis in peregrinas linguas

Quid, quòd populus non solùm non caperet fructum ex Scripturis, sed etiam caperet detrimentum? acciperet enim facillimè occasionem errandi, tum in doctrina fidei, tum in praeceptis vitae ac morum: nam ex Scriptura non intellecta natae sunt omnes haereses, ut ostendit Hilarius in extremo libro de Synodis: Quod etiam Lutherus agnovit, qui Scripturam librum haereticorum vocavit. Et experimento idem comprobatur.

Refert enim CASSIANUS collat. 10. cap. 2. 3. 4. & 5. Anthropomorphitarum absurdissimos errores ex sola imperitia esse natos; & Aeneas SYLVIUS in lib. de origine Boëmorum refert,

Praeterea si populus rudis audiret, lingua sua vulgari legi ex Canticis Canticorum:

Audivi ab homine fide digno, cùm in Anglia à Ministro Calvinista in templo legeretur lingua vulgari capitulum 25. Ecclesiastici, ubi multa dicuntur de malitia mulierum; surrexisse feminam quandam, atque dixisse:

SEXTO, si oporteret lingua vulgari Scripturas sacras publicè legere, oporteret etiam singulis aetatibus mutare translationes. Nam linguae vuigares singulis seculis magna ex parte mutantur, ut Horatius in arte poëtica, & experientia ipsa docet. Tot verò translationum mutationes, non sine gravissimo periculo, & incommodo fierent. Nam non semper inveniuntur idonei interpretes; atque ita multi errores committerentur, qui non possent postea facilè tolli, cùm neque Pontifices, neque Concilia de tot linguis iudicare possint.

SEPTIMO, videtur omninò maiestas divinorum officiorum requirere linguam magis gravem & venerandam, quàm sint illae, quibus vulgo utimur, si id commodè fieri possit. Praesertim cùm in sacris mysteriis multa sint, quae secreta esse debent, ut etiam veteres docent. Dionysius cap. 1. & ult. Ecclesiast. hierarch. Origenes homil. 5. in Num. Basilius de Spiritu sancto, cap. 27. Chrysostomus homil. 24. in Matth. & Gregorius lib. 4. Dialog. cap. 56. Neque ad rem est responsio Kemnitii, qui conatur ostendere, non esse ullo modo Latinam linguam sanctiorem, & magis venerandam, quàm ceterae sint. Non enim dicimus esse sanctiorem, nec etiam graviorem, si verba spectemus, sed dicimus, hoc ipso esse graviorem, & magis reverendam, quod non est vulgaris.

His omnibus accedant duorum gravissimorum Patrum testimonia, Basilii Graeci, & Hieronymi Latini, qui quidem non iudicabant expedire, ut omnes homines sine delectu Scripturas tractarent, etiamsi id non posset eo tempore facilè impediri, cùm Graeca & Latina lingua quibusdam populisadhuc essent vulgares. Refert Theod. lib. 4. hist. cap. 17. cùm Praefectus culinae Imperatoris nescio quid de Scripturis protulisset, eum à magno BASILIO reprehensum audivisse:

Quae Hieronymi querimonia nunc maximè locum habet in tota Germania & Gallia. Omnes enim opifices, non solùm viri, sed etiam feminae, Scripturas habent in manibus, & ex earum lectione ad imperitiam suam adiungunt indocilitatem & arrogantiam. Quia enim possunt verba Apostoli recitare, & allegare libros

RESPONDEO, inprimis certum esse, in magna parte huius capitis non agi de lectione Scripturarum, nec officiis divinis, sed de exhortatione spirituali, sive collatione. Ut enim olim Monachi inter se conveniebant, & conferebant de rebus spiritualibus, unde existunt collationes

Ne igitur turbationem pareret multitudo, Apostolus instituerat, ut duo aut tres tantùm in singulis collationibus loquerentur, & ceteri audirent, ac diiudicarent, & si fortè dum unus diceret alteri inspiratum fuisset aliquid melius, ut primus taceret & secundus loqueretur. Et quia apud Corinthios interdum aliqui erant, qui ut ostentarent donum linguarum, peregrina

Hanc esse veram expositionem maioris partis huius capitis intelligi potest, tum ex eo, quòd hunc locum ita interpretati sunt veteres. CYPRIANUS in epist. ad Pompeium, & in epist. ad Quirinum de haereticis rebaptizandis, cuius expositionem laudat B. AUGUSTINUS libr. 2. de Bapt. contra Donatistas, cap. 8. item BASILIUS in quaest. breviter explicatis, quaest. 278. Ambrosius, Sedulius, Haymo, Theodoretus, & Oecumenius in hunc locum: tum etiam ex verbis Apostoli. Nam illud:

At manet adhuc difficultas de illis verbis:

Ad hanc igitur tollendam difficultatem aliqui respondent, etiam in his verbis agi de exhortatione, non de precibus. Ita Basilius, Theodoretus, & Sedulius, paulò antè nominati. Sed videtur difficile hoc defendere: nam

Alii ergo dicunt, Apostolum quidem loqui de divinis officiis, sed non requirere, ut totus populus intelligat, sed solùm ut intelligat aliquis, qui vice populi respondeat. hoc enim significari illis verbis:

Alia est aliorum sententia, Apostolum cùm dicit, qui adimplet locum idiotae, intelligere eum

Sed neque haec explicatio videtur huic loco omnino quadrare. siquidem obiici potest, tempore Apostolorum totum populum respondere solitum in divinis officiis, nec fuisse ullum pro laicis constitutum. Nam IUSTINUS sub finem secundae Apologiae pro Christianis, disertis verbis dicit, totum populum in Ecclesia respondere consuevisse, Amen, cùm Sacerdos terminabat orationem, vel gratiarum actionem.

Idem etiam postea longo tempore servatum esse tam in Oriente, quàm in Occidente, patet ex liturgia CHRYSOSTOMI, quae habetur in fine operum eius, ubi apertissimè distinguuntur quae Sacerdos, quae Diaconus, & quae populus in divinis officiis canebant. Item ex CYPRIANO ser.

Vera igitur sententia est, Apostolum hoc loco non agere de divinis officiis, nec de publica Scripturarum lectione, sed de canticis spiritualibus, quae Christiani componebant, ad laudandum Deum; & gratias ei agendas, & simul ad suam & aliorum consolationem & aedificationem. Non loqui Apostolum de Scripturis, vel officiis divinis, ex eo probatur, quòd Scripturae sine dubio legebantur Graecè, & divina officia fiebant Graecè, in Graecia, ut etiam haeretici admittunt:

Porro consuevisse Christianos cantica spiritualia componere, & canere in Ecclesia tempore collationum spiritualium, certissimum est. Nam hoc docet EUSEBIUS lib. 2. hist. cap. 17. ex philone; item DIONYSIUS, cap. 3. de divin. nom. & capite etiam sequenti, ubi adducit multa ex canticis Hierothei. TERTULLIANUS quoque in Apologet. ca. 39. describens Agapem Christianorum, id est, publicam cenam, quae in Ecclesia fiebat, dicit consuevisse eos qui poterant, ex proprio ingenio aliquid canere Deo. Denique Apostolus ipse

At OBIICIES. Sicut Apostolus volebat ista cantica fieri lingua vulgari, ut populus subiiceret, Amen, ita etiam debuit velle, ut divina officia celebrarentur lingua vulgari, ut populus respondere posset, Amen. RESPONDEO, negando consequentiam, quia divina officia fiebant lingua Graeca, quam multi de populo intelligebant, etsi non omnes. & hoc satis erat; non enim volebat Apostolus, ut omnes possent respondere. PRAETEREA, tunc quia Christiani erant pauci, omnes simul psallebant in Ecclesia, & respondebant in divinis officiis: at postea crescente populo, divisa sunt magis officia, & solis Clericis relictum est, ut communes preces & laudes in Ecclesia peragant. DENIQUE finis praecipuus illorum canticorum, erat instructio & consolatio populi. fiebant enim in collationibus loco exhortationis, & ideo aequum erat, ut à plurimis intelligerentur; & nisi lingua nota facta fuissent, vel mox sequuta fuisset interpretatio, periisset praecipuus fructus ipsorum. at divinorum officiorum nec est finis praecipuus instructio vel consolatio populi, sed cultus Dei: & quae populum scire oportet, ex divinis officiis à pastoribus explicantur.

SECUNDA obiectio. Ex oratione non intellecta nulla utilitas sequitur, Isaiae 29. &

Praeterea, Ecclesia orat pro fidelibus, & aliis peccatoribus, qui saepe non solùm non intelligunt, sed nec audiunt, nec volunt pro se orari, & tamen non frustrà Ecclesia orat; quantò igitur magis non frustrà orat pro fidelibus praesentibus, & cupientibus orari pro necessitatibus suis? Hinc

Neque solùm populus ex oratione alterius fructum percipere potest, quamvis eam non intelligat,

Praeterea idem AUGUSTINUS lib. 6. de Bapt. cap. 25.

Hinc ORIGENES homil. 20. in Iosue:

Praeterea, si necessarium esset intelligere quidquid orantes, vel Deum laudantes dicimus, profectò rari, aut nulli possent Psalmos Davidis canere, & Prophetas, atque Apostolos in divinis officiis legere. Quotus enim quisque est, qui intelligat omnium Psalmorum, Prophetarum, & Apostolorum sententias? Quàm multa occurrunt dum psallimus, quae non intelligimus? nec tamen debemus currere ab Ecclesia ad commentaria, & non propterea frustrà psallimus, modò cum devotione & reverentia psallamus. scimus enim quidquid illud sit, ad Dei laudem pertinere. Quid, quod S. ANTONIUS dicere solebat, illam esse perfectam orationem, in qua animus ita absorbetur in Deum, ut non intelligat ipse verba sua?

Neque his repugnant Scripturae illae:

In posteriore Scriptura, non reprehenditur oratio, quae non intelligitur, sed ei anteponitur oratio, quae intelligitur. Non enim Apostolus dicit orationem esse sine fructu, sed mentem. Qui enim orat lingua, quam non novit, ut cùm rudes homines recitant Latinè septem Psalmos, affectu quidem, & spiritu proficiunt, tamen mens eorum sine fructu est, quia non eruditur. Eiusmodi verò orationem, non reprehendi ut malam, & penitus infructuosam, declarat Apostolus illis verbis:

Obiectio TERTIA Brentii, in decretalibus cap. Quoniam in plerisque, tit. de offic. iudicis ordinarii. Innocentius III. praecipit, ut cùm in aliqua urbe permixti sunt homines diversarum linguarum, Episcopus provideat viros idoneos, qui diversis linguis divina officia celebrent, & Sacramenta administrent diversae linguae hominibus.

RESPONDEO, Innocentium tantùm loqui in eo decreto de lingua Graeca & Latina. Quia enim tempore Innocentii capta est Constantinopolis à Latinis; & Imperatore ac Patriarcha Constantinopolitano Latinis existentibus, permulti erant in Graecia Latini Graecis admixti; postulatum fuit à Pontifice in Concilio generali Lateranensi, ad quod Graeci & Latini convenerant, ut permitteret duos Episcopos ordinari in talibus locis. Pontifex autem cum Concilio respondit, non convenire, ut sint duo Episcopi in una Ecclesia, sed tamen debere Episcopum providere, ut sint ministri idonei, qui Graecè Graecis, & qui Latinè Latinis sacra celebrarent. Estque hoc decretum, cap. 9. Concilii, &

Quòd igitur non loquatur decretum de linguis vulgaribus, patet tum ex historia iam recitata, tum etiam quia decretum fuisset maximè in Italia observatum, ubi Pontifex Max. residet, & temporale dominium habet. At in Italia nunquam id observatum est: nam S. Thomas, qui floruit paulò post decretum factum, officium composuit Latinè de festo corporis Domini, quod etiam hodie retinemus, cùm tamen ipse in comment.

Obiectio QUARTA eiusdem Brentii. Finis divinorum officiorum publicarumque lectionum est populi instructio, consolatio, & aedificatio:

RESPONDEO, & propositionem & assumptionem huius argumenti falsam esse. Nam finis praecipuus divinorum officiorum non est populi instructio, vel consolatio, sed cultus Deo ab Ecclesia debitus. Clericorum enim officium

Neque tria illa Scripturae testimonia sententiae nostrae ulla ratione officiunt. Fatemur enim Scripturas sacras magnam adferre fidelibus consolationem, ut

Itaque per linguam intelligit donum linguarum; per doctrinam intelligit donum docendi, quae ad bonos mores, vel etiam fidem pertinent; per apocalypsim donum revelationis. saepe enim Deus tunc sedentibus in Ecclesia revelabat mysteria; per interpretationem intelligit donum exponendi Scripturas, & de una lingua in aliam transferendi, quod donum etiam prophetiam saepissimè Paulus vocat; per psalmum intelligit donum gratis datum psallendi, ut rectè Chrysostomus exponit, id est, donum componendi spiritualia cantica, & ea in Ecclesia modestè canendi. Sensus igitur est, cùm in vestris conventibus & collationibus possitis exercere haec omnia dona linguarum, revelationis, &c. videte ut nihil fiat ad ostentationem, sed omnia ad utilitatem & aedificationem.

Obiectio QUINTA Kemnitii. Christus praedicavit lingua vernacula: Apostoli in die Pentecostes loquebantur variis linguis magnalia Dei, & postea dispersi per orbem terrarum, praedicaverunt ubique linguis eorum populorum, quibus praedicabant; igitur oportet variis linguis, iisque vernaculis Scripturas divinas habere. Nam si non inquinatur verbum Dei, si proferatur lingua vulgari, cur inquinabitur si scribatur lingua vulgari?

RESPONDEO; hoc argumento nihil concludi:

SEXTA obiectio eiusdem Kemnitii. B. Hieronymus testatur, se vertisse Scripturas in linguam Sclavonicam. Item, Scripturae versae sunt olim in linguam Chaldaicam, quae tunc erat vulgaris; & postea in Graecam linguam, quae etiam tunc erat vulgaris, & Apostoli illa translatione usi sunt. postmodum etiam versae sunt in linguam Latinam, quando illa erat vulgaris: & Christus in cruce Scripturam citavit sermone Syriaco, id est, vulgari. igitur nullum est piaculum eas vertere in linguas vulgares.

RESPONDEO, inprimis nos non negare, posse Scripturas verti in linguas vulgares; sed quod contendimus est, non debere publicè legi lingua vulgari, nec passim omnibus permitti legendas

Quod verò de Graeca translatione adfertur, pro nobis facit. non enim in linguam Graecam translatae sunt Scripturae, quia ea lingua esset

Ad illud de Christo. Etsi Epiphanius haeresi 69. quae est Arianorum, existimet, Christum in cruce partim Hebraicè, partim Syriacè protulisse illam sententiam; Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me: tamen probabilius est, totam Hebraicè à Christo pronuntiatam, ut est in ipso

ERASMUS quoque, cui multum Kemnitius tribuit, in annotatione ad hunc locum docet, Christum purè Hebraicè illa verba protulisse. Adde, quòd Syriacè sic dixisset, Hil, hil lemana sebactani. quod autem in Graeco & Latino habemus sebactani, non azabthani, ut esse debuit, factum est, ut facilius pronuntiaretur: quemadmodum dicere solemus, Isaiam, Ezechiam, Hieremiam, Assuerum, & alia huiusmodi pro Iesaiahu, Irmeiahu, Chizkiahu, Achascueros, & aliis Hebraicis durissimis vocibus.

Obiectio SEPTIMA Kemnitii. Chrysostomus saepissimè hortatur laicos ad lectionem Scripturarum, igitur par est, Scripturas vulgari lingua omnibus permitti. Et quamquam Kemnitius nulla Chrysostomi loca adduxit, possumus tamen nos loca eius annotare. Homil. 9. in epistolam ad Coloss.

RESPONDEO, verba Chrysostomi, quae in concionibus proferebat, semper accipienda esse iuxta mentem ipsius, & occasiones, quibus ad ea dicenda adducebatur. Quoniam igitur eo tempore dediti erant homines Theatris, spectaculis, aliisque nugis, & Scripturas divinas nunquam legebant, ne ii quidem, qui capaces erant, propterea Chrysostomus ad eam desidiam excutiendam, perpetuò hortabatur omnes ad lectionem Scripturarum, non quòd vellet omnes omnino etiam rudissimos id facere, sed ut ii saltem id facerent, qui cum fructu poterant. Sciebat enim se cum iis agere, qui talibus amplificationibus indigerent. Id autem ita esse ex multis eius locis demonstrari posset; sed tribus tantùm in praesenti contentus ero.

Igitur hom. 3. de Lazaro sic ait:

Obiiciunt ULTIMO. Moravis concessum fuisse ante annos DC. ab Apostolica sede, ut lingua Sclavonica divina officia celebrarent, & praeterea nunc Ruthenos, Armenos, Aegyptios, Aethiopes, & nescio quos alios populos suis vulgaribus linguis sacra facere.

RESPONDEO exemplis Ruthenorum, Armenorum, & similium, non magis nos moveri, quàm moveamur exemplis Lutheranorum, Anabaptistarum, & Calvinistarum, qui Germanicè, aut Gallicè, aut Anglicè, aut etiam Polonicè, aliisque linguis vulgaribus Scripturas publicè

Ad illud de Moravis respondeo, fuisse iustam caussam, cur id eo tempore fieri deberet, quia nimirum (ut refert Aeneas Sylvius lib. de origine Bohemorum, cap. 13.) totum regnum simul convertebatur, & non poterant inveniri ministri, qui Latinè celebrarent, visum est summo Pontifici melius permittere, ut Sclavonicè id fieret, quàm nullo modo. Tamen postea ubi crevit eruditio, & ministri idonei inveniebantur, qui possent Latinè idem praestare, melius fuit omittere usum linguae Sclavonicae, & communem totius Ecclesiae consuetudinem sequi, ut hoc tempore Moravi Catholici faciunt. Ac de editionibus Scripturarum hactenus.

Quia tamen videbat Lutherus mox posse obiici, unde sint tot controversiae, si Scriptura est tam clara, duo effugia excogitavit. Unum, quòd

Addit BRENTIUS in Proleg. contra Petrum à Soto tertium effugium, quod etiam interdum sit obscura, propter phrases alienae linguae, id est, Hebraicae & Graecae, tamen sensus eius clarissimus sit. Quae sententia manifestè falsa est: nam inprimis Scriptura ipsa de sua difficultate atque obscuritate testimonium perhibet.

Praeterea, Lucae ultimo Dominus interpretabatur

Denique 2. Petri ultimo, B. Petrus asserit, in epistolis Pauli esse quaedam difficilia intellectu,

DEINDE, praeter Scripturae testimonium, idem ostendi potest ex communi consensu veterum Patrum. IRENAEUS lib. 2. cap. 47. posteaquam in rebus creatis & naturalibus plurima nos latere docuit, adiungit:

ORIGENES lib. 7. contra Celsum:

Iam CHRYSOSTOMUS, quem solum haeretici nobis obiicere solent, homil. 40. in Ioannem, in illud;

AMBROSIUS in epistola 44. ad Constantium:

AUGUSTINUS libro secundo doctrinae Christianae, cap. 6.

GREGORIUS homilia sexta in Ezechielem:

NEQUE deest ad hoc idem confirmandum praeter auctoritates, etiam ratio. Nam in Scripturis duo considerari possunt, res, quae dicuntur, & modus, quo dicuntur. Si res consideres, necessariò fatendum est, Scripturas esse obscurissimas. Siquidem tradunt summa mysteria, de divina Trinitate, de incarnatione Verbi, de Sacramentis caelestibus, de natura Angelorum, de operatione Dei in mentibus humanis, de aeterna

Si verò modum dicendi consideremus, inveniemus innumerabiles rationes difficultatis. PRIMO, sunt in Scripturis plurima, quae prima fronte

ACCEDAT postremò testimonium adversariorum, quod velint nolint, huic veritati coguntur perhibere. Nam, si Scriptura esset tam clara, ut ipsi dicunt, cur tot commentaria Lutherus

LUTHERUS, qui in praefatione assertionis articulorum suorum asservit, Scripturam per se apertissimam & clarissimam esse: & libro de servo arbitrio iactavit, nihil difficultatis esse in sacris literis, & nullum sibi locum adferri posse, quem ipse non facilè interpretetur: idem tamen in praefatione in Psalmos:

BRENTIUS in prolegomenis contra Petrum à Soto:

Iam verò Martinus KEMNITIUS in examine 4. sess. Concilii Tridentini:

RESPONDEO, bifariam hunc locum intelligi solere. Plurimi veterum hunc locum intelligunt, non de facilitate intelligendi Scripturas, sed de facilitate implendi mandata Decalogi, cùm adest gratiae auxilium. Quod est contra omnes Lutheranos, qui docent, impossibilia esse Dei mandata. Ita exponit Tertullianus libro 4. contra Marcionem, Origenes, Ambrosius, Chrysostomus, & alii in caput 10. ad Romanos, & Augustinus lib. de perfectione iustitiae, responsione

Alii tamen, in quibus est ABULENSIS, in hunc locum, intelligunt haec verba de facilitate cognitionis, non quidem Scripturarum sanctarum, quae tunc adhuc nullae erant fortasse, sed praeceptorum tantùm Decalogi, quae cùm sint naturalia, facillimè intelliguntur; & Iudaei illi praecipuè facilè poterant ea scire, qui Mosen explicantem audierant, & confessi fuerant se percepisse omnia, & promiserant se ea observaturos. Ideo subditur:

SECUNDUM argumentum, ex

RESPONDEO PRIMO, non agi hoc loco de universis Scripturis, sed tantùm de praeceptis Dominicis, quae dicuntur lucida, lucerna &

Argumentum TERTIUM,

RESPONDEO, loquitur Dominus de luce exemplorum, probitatis & morum: voluit enim Apostolos esse quaedam exempla sanctitatis omnibus hominibus ad imitandum proposita. Quocirca subiicit continuò:

Argumentum QUARTUM,

RESPONDEO, hoc etiam loco Prophetarum voces vocari lucernam, non quia facilè intelligantur, sed quia intellectae illuminant, & iter ostendunt ad CHRISTUM, qui est verus Sol iustitiae.

Argumentum QUINTUM,

RESPONDEO, Apostolus non loquitur de intelligentia Scripturarum, sed de cognitione & fide in Christum, quam Apostoli praedicabant. Dixerat enim capite superiore, hoc esse discrimen inter vetus Testamentum & novum,

Quoniam igitur poterat aliquis petere, si ita est, cur tam multi post Evangelium praedicatum adhuc non credunt, & nihil vident, praesertim Iudaei, nisi umbras & figuras? Ideo subiungit Apostolus, quibusdam esse opertum Evangelium, quia oculi interni eorum pravis affectibus excaecati

Argumentum SEXTUM. Augustinus lib. 2. doctrinae Christianae, cap. 6. sic ait:

RESPONDEO, inprimis non frustrà beatum Augustinum addidisse illud,

Certè illa verba

Argumentum

RESPONDEO, negatur consequentia & antecedens. Consequentia quidem, quia etis omnia aliquo modo ad illa reduci possint, tamen ipsa in se obscurissima sunt, ut patet de vaticiniis Prophetarum, de Canticis Canticorum, de epistola ad Romanos, de Apocalypsi, &c. Antecedens autem esse falsum, certo certius est. Si enim tam clara testimonia exstarent de omnibus articulis Symboli, omnibusque Sacramentis, omnes controversiae essent finitae; cùm tamen de singulis articulis Symboli, & singulis etiam Sacramentis controversiae sint gravissimae, nec solùm de his rebus Catholici cum haereticis, sed etiam haeretici inter se dissideant.

Argumentum OCTAVUM. Ioannes Chrysostomus homil. 3. de Lazaro, ubi ostendit, Philosophos obscurè loquutos, ita subiungit:

RESPONDEO, CHRYSOSTOMUS ad excutiendum torporem multorum, qui possent si vellent, magno cum fructu Scripturas legere, illis amplificationibus uti solet. Nam alioqui in iisdem locis affirmat, Scripturas esse difficiles. In homil. 3. de Lazaro, ante verba citata, sic ait:

Argumentum NONUM. Hoc est discrimen inter Testamentum vetus & novum, quòd in vetere, Scriptura erat liber signatus, ut dicitur Isaiae 29. in novo autem est liber apertus, ut dicitur Apocalyps. 5. apervit enim Agnus occisus librum. in cuius rei argumentum in morte Domini velum templiscissum est,

RESPONDEO, discrimen veteris Testamenti & novi in hoc consistere, quod tunc non solùm sententiae Scripturarum, sed etiam mysteria Christi non intelligebantur, quia omnia tecta erant figuris. & propterea Isaiae 29. dicitur liber signatus tam scientiliteras, quàm nescienti. At in novo Testamento, quia Christus implevit figuras & prophetias, etsi multi non intelligant sententias Scripturarum, intelligunt tamen ipsa mysteria redemptionis etiam rustici & mulieres. Quòd autem neque Scripturae, neque Hieronymus loquantur de sententia Scripturae,

Argumentum DECIMUM, proprium Lutheri; Patres probant sententias suas ex Scriptura, sed non debet probari, quod notius est ex minus noto, igitur Scripturae sunt clariores, quàm commentaria Patrum.

RESPONDEO, mirum est, cur Lutherus, qui tam saepe Sophistas reprehendit, nunc Sophistam agere non vereatur. Cùm enim Philosophi dicunt, minus notum ex magis noto probandum esse, non loquuntur de notitia verborum, quae in perspicuitate sententiae consistit, quemadmodum dicimus, notiorem esse, id est, faciliorem, & clariorem sententiam propriam, quàm figuratam: sed de notitia veritatis rei, quae in ea posita est, ut quis intelligat id quod dicitur, esse verum, exemplo sint motus & vita. Nam si verba respicias, aequè facilè intelligitur haec sententia, Homo vivit, atque ista, Homo movetur. Et tamen quod ad notitiam attinet veritatis rei, notius est, hominem moveri, quàm vivere. Ita

Argumentum UNDECIMUM. Patres primae Ecclesiae sine commentariis Scripturas legerunt: & idem fecerunt postea omnes alii veteres; quorsum igitur nos novam istam semitam commentariorum ingredimur?

RESPONDEO, contrarium est verum, nec ullum exemplum Lutherus attulit, cùm nos innumerabilia possimus adferre. Aio igitur, primos Patres, qui continuò post Apostolos fuerunt, non legisse commentaria, quia nulla erant: sed tamen adiisse commentaria viva, id est, Apostolos, & eorum discipulos, & non ex proprio ingenio Scripturas intelligere voluisse. Ita PAPIAS de se ipso testatur apud Eusebium lib. 3. hist. capite ultimo, & Clemens Alexandrinus li. 1. Stromatum, ubi enumerat praeceptores suos Apostolorum discipulos, & in iis praecipuè Panthenum. Deinde Iustinus, & Irenaeus, & alii coeperunt commentaria in divinas literas scribere, ut Hieronymus testatur in lib. de viris illustribus in Ioanne: & similiter coeperunt posteriores antiquiorum scripta evolvere; quod de Basilio & Gregorio scribit Ruffinus lib. 11. hist. ca. 9. & Hieronymus de seipso praefat. comment. ad Ephesios. Et idem de aliis omnibus ostendi posset, si opus esset.

Ut igitur inprimis intelligatur, quid sit quod quaeritur, sunt aliqua praenotanda. Ac primùm de sensib. Scripturae. Est enim Scripturae divinae

PHILO in libro de vita Theorica supplicum, & NAZIANZENUS ad Nemesium, literalem comparant corpori, spiritualem animae: & sicut Verbum Dei genitum habet naturam divinam invisibilem, & humanam visibilem: ita verbum Dei scriptum habet sensum externum, & internum. Esse autem hoc proprium solius divinae Scripturae, docet B. Gregorius lib. 21. moral. capite 1.

Porro literalis est duplex; alius SIMPLEX, qui consistit in proprietate verborum; alius FIGURATUS, quo verba transferuntur à naturali signisicatione ad alienam. Et huius tot sunt genera, quot sunt genera figurarum. Cùm Dominus

Spiritualis autem sensus à recentioribus Theologis distinguitur triplex, allegoricus, tropologicus, anagogicus. ALLEGORICUM vocant, cùm verba Scripturae, praeter literalem sensum, significant aliquid in novo Testamento, quod ad Christum, vel Ecclesiam pertineat; quomodo Abraham, qui revera ad literam habuit duas uxores, unam liberam, & unam ancillam,

Haec distinctio spiritualium sensuum à veteribus non semper observatur. Etsi enim agnoscunt, quantum ad rem attinet, hos omnes sensus, tamen interdum omnes vocant allegorias, ut BASILIUS initio homil. 9. Exam. & Augustinus lib. de utilit. cred. cap. 3. Porro HIERONYMUS in epist. ad Hedibiam, quaest. 12. nomine tropologici comprehendit etiam allegoricum: & è contrario in caput 4. Amos, nomine allegorici comprehendit tropologicum.

Ex his sensibus, literalis invenitur in omni sententia, tam veteris, quàm novi Testamenti. Nec est improbabile, interdum plures literales in eadem sententia reperiri, ut B. AUGUSTINUS docet multis in locis, & praesertim lib. 12. Confess. cap. 26. lib. 11. de civit. Dei, cap. 19. & libr. 3. de doctr. Christ. cap. 27. At spiritualis invenitur quidem omnis in utroque Testamento. Nam de Testamento veteri nemo dubitat, quin habeat sensum allegoricum, tropologicum, & anagogicum: de Testamento novo idem sentiunt permulti, & meritò. Nam allegoricè exponit Augustinus Tract. 122. in Ioan. illam capturam piscium, quando sciendebatur rete,

Sed quanquam haec ita se habeant: tamen non invenitur spiritualis sensus in omni sententia Scripturae, nec in Testamento veteri, nec in novo. Illud enim:

De ipso autem sensu literali duabus de caussis interdum dubia oriuntur. Prior est verborum ambiguitas, qualis cernitur in illo

Alii è contrario lapsi sunt, quod simpliciter & propriè acceperint, quae erant accipienda figuratè, ut Papias, & qui eum sequuti sunt, Iustinus, Irenaeus, Tertullianus, Lactantius, aliique nonnulli, qui quae dicuntur Apocal. 20. de nova Hierusalem, & mille annis, quibus regnaturi sunt Sancti cum Christo, hîc in terris implenda existimaverunt. quorum errorem reprehendit

Convenit etiam inter nos & adversarios, Scripturas intelligi debere eo spiritu, quo factae sunt, id est, Spiritu sancto. Quod Apostolus Petrus epist. 2. cap. 1. docet, cùm ait:

TOTAIGITUR quaestio in eo posita est, ubi

At haeretici omnes huius temporis docent, Spiritum sanctum Scripturae interpretem non esse alligatum Episcopis, vel ulli hominum generi, & ideo unumquemque iudicem esse debere, sive spiritum suum sequendo, si ipse donum interpretationis habeat, sive alicui alteri adhaerendo, quem eodem dono praeditum viderit. LUTHERUS praefatione assertionis suorum articulorum, apertè nos remittit ad Spiritum, quem quisque habuit, dum Scripturas diligenter legit. Et in artic. 115. ex illis quingentis, quos Cochlaeus collegit ex libris Lutheri, sic ait:

PHILIPPUS in locis, capite de Ecclesia, videtur quidem aliquid Ecclesiae tribuere: sed revera totum iudicium unicuique privato homini relinquit:

Similiter BRENTIUS docet in confessione Wirtembergica, capite de sacra Scriptura: & copiosius in Prolegomenis contra Petrum à Soto, ubi duo dicit. Primò:

IOANNES CALVINUS lib. 4. Institut. cap. 9. §. 8. 12. & 13. Conciliorum, etiam maximè generalium, definitiones ad amussim Scripturarum examinari iubet; proinde privatos homines iudices facit in caussa fidei, non solùm Patrum, sed etiam Conciliorum, nec ullum omnino

Hoc argumentum à quibusdam eludi solet, quòd dicant; Mosen fuisse Principem politicum,

SED, inquiunt, dicitur Sacerdos Moses, quia erat vir primarius, quomodo libro secundo Regum, capite octavo legimus, filii David Sacerdotes erant. AT contrà, quia si hoc loco viri primarii dicerentur Sacerdotes, etiam Samuel, qui erat vir primarius, fuisset vocatus Sacerdos. Quod tamen non fecit David, qui sciebat, Samuelem non fuisse Sacerdotem, sed iudicem tantùm: non enim descendit ex familia Aaron, sed Core, consobrini eius, 1. Paralip. 6. Verè autem & propriè fuisse Mosen Sacerdotem, patet ex libro

SECUNDUM testimonium habetur

Sed obiicit BRENTIUS, praeceptum esse conditionale, quia additur:

SECUNDO obiicit BRENTIUS, hoc loco non solùm ad Sacerdotem, sed ad iudicem etiam remitti eos, qui dubitant: iudicem autem fuisse politicum principem. RESPONDEO; nomine iudicis posse hîc intelligi Principem Sacerdotum; nam in Hebraeo est:

TERTIO obiiciunt, hîc non agi de dubiis religionis, sed de politicis. RESPONDEO, falsum esse; nam lex generalis est de omnibus dubiis, quae ex lege oriebantur. Praeterea occasio huius legis fuit propter eos, qui serviunt Diis alienis, ut patet ex initio capitis. Servire autem Diis alienis, contra religionem est.

TERTIUM testimonium est

QUARTUM testimonium est Aggaei 2.

ACCEDAT ULTIMO illud ex lib.

ALTERUM testimonium esse potest illud Matthaei 18.

TERTIUM testimonium

TERTIO nota, quòd Dominus de cathedra Mosis dicit, intelligi à fortiori de cathedra Petri. Sic enim veteres intellexerunt, & praecipuè AUGUSTINUS in epist. 165.

QUARTUM testimonium Ioan. ultimo:

Ex his efficitur, Petro & successoribus eius singulariter commissum esse, ut doceant omnes Christianos. Id autem non potest commodius

Si etiam intelligamus solùm de concione & commentariis in sanctas literas, ut quos Pontifex non potest verbo docere, doceat per scripta commentaria, reprehendemus plurimos sanctissimos Pontifices, qui nihil tale fecerunt. Ergo loquitur Dominus de singulari officio docendi totam Ecclesiam, constituendo ac decernendo,

QUINTUM testimonium

SEXTUM testimonium est

SEPTIMUM est in epistola ad Galat. capite 2.

OCTAVUM testimonium

AT, inquiunt, ille est certus, se habere, qui petit; scriptum est enim:

Sicut igitur spiritum loquendi linguis, vel faciendi miracula, non possumus semper impetrare, etiam si scriptum sit:

NONUM testimonium est.

Quare si quis illud:

Neque id CALVINUS negare potest. quippe qui in hunc modum ratiocinatur in Instit. lib. 1. cap. 9. §. 1. contra Swenckfeldium, qui solum spiritum volebat iudicem, repudiatis Scripturis. Si spiritus iste esset bonus, idem esset cum spiritu Apostolorum & primorum fidelium: at spiritus illorum non volebat esse iudex, Scripturis contemptis. Sed ita etiam nos contra Calvinum & alios haereticos argumentamur; Si spiritus ipsorum esset bonus, esset idem cum spiritu Apostolorum & primorum fidelium, sed spiritus illorum non volebat esse iudex, sed recurrebat ad Petrum & ad Concilium, & eorum sententiae acquiescebat, ut suprà ostendimus ex

ET NOTA, nos non tantùm dicere, fuisse omnes caussas iudicatas per Pontificem Romanum & Episcopos qui tunc erant. Nunquam enim propter ullam dubitationem iudicandam creati sunt novus Papa & novi Episcopi. id quod dicimus propter Confessionistas, qui in Confessione Augustana art. 28. fatentur, ad Episcopos pertinere, discernere veram doctrinam à falsa. Sed cùm petimus, cur ergo non acquiescant Concilio Tridentino? Respondent, istos, qui nunc sunt, non esse Episcopos, sed hostes Evangelii. At hoc idem dixerunt Ariani & alii omnes haeretici de Episcopis sui temporis: & tamen hoc non obstante, iam per M. D. annos semper dubia religionis explicata sunt ab Episcopis, qui secundum ordinariam successionem erant in Ecclesiis, quando dubia illa exorta sunt: & qui non acquieverunt, haeretici sunt habiti.

PRIMO igitur Ecclesiae seculo, quod extenditur usque ad annum centesimum à Christo

SECUNDO seculo, id est, usque ad annum ducentesimum, orta est quaestio de celebratione Paschae, quibusdam volentibus Pascha celebrare cum Iudaeis, decimoquarto die primi mensis, sive esset dies Dominicus, sive non; alii autem tantùm die Dominico. Constat autem propter hoc celebrata esse multa Concilia Episcoporum, & tandem à Victore Romano Pontifice ita terminatam, ut omnes Ecclesiae Asiae ab

TERTIO seculo, id est, post annum CC. orta est haeresis Novatianorum, qui negabant, Ecclesiam posse absolvere à peccatis eos, qui post Baptismum lapsi erant. Explicata autem fuit veritas per Concilium Romanum, cui Cornelius Papa praeerat, ut refert Eusebius lib. 6. hist. cap. 33.

QUARTO seculo, post annum CCC. orta est haeresis Arianorum, quae quidem per Concilium

Eodem seculo, haeresis Macedonii contra Spiritum sanctum, iudicata & condemnata est per

QUINTO seculo, haeresis Nestorii condemnata est in Concilio Ephesino I. praeside Cyrillo, nomine Celestini Papae, ut Evagrius testatur lib. 1. cap. 4. Et paulò pòst haeresis Euty chetis in Concilio Chalcedonensi, praesidentibus Legatis Papae Leonis, ut Evagrius testatur lib. 2. cap. 4. & huius etiam Synodi petita est à Pontifice Romano confirmatio. & nec in ista, nec in illa ullam subscriptionem legimus Imperatoris, aut laicorum quorum libet, sed tantùm Ecclesiasticorum. Vide Tomum 1. & 2. Conciliorum, & Breviarium Liberati.

Eodem seculo, damnata est haeresis Pelagianorum, quàm Lutherani prae ceteris videntur odisse, sed à Pontificibus Romanis damnata est. Sic enim AUGUSTINUS ait lib. 2. Retract. cap. 50.

SEXTO seculo, multae haereses damnatae sunt, in V. Synodo, in qua etiam soli Episcopi fuerunt iudices.

SEPTIMO seculo, damnati sunt Monothelitae in VI. Synodo generali, cui praefuerunt Legati Romani Pontificis, & Imperator quidem interfuit, & subscripsit, sed post omnes Episcopos, & non iudicando, vel definiendo, ut Episcopi subscribebant, sed tantùm consentiendo.

OCTAVO seculo, damnati sunt Iconomachi in VII. Synodo, cui praefuerunt etiam Legati Romani Pontificis, & nulla in eo legitur subscriptio Laicorum. De his Synodis lege Tomos Conciliorum, & librum Photii de septem Synodis.

NONO seculo, controversiae quaedam Ecclesiasticae definitae sunt in VIII. Synodo, cui praefuerunt etiam Legati Romani Pontificis. Imperator aderat, & subscripsit quidem post Legatos Pontificis & Patriarchas, sed ibidem disertè affirmavit, ad se non pertinere iudicium rerum divinarum, sed tantùm subscribere in signum consensus, &c. cuius verba paulò pòst adferemus.

DECIMO seculo, quod omnium est obscurissimum, nulla exorta est haeresis, & propterea etiam nullum legimus celebratum Concilium; schisma tamen, & error Graecorum, quae paulò antè coeperant, hoc seculo maximè vigebant, de quorum damnatione mox dicemus.

UNDECIMO seculo, haeresim Berengarii damnavit

DUODECIMO seculo, damnata est haeresis Petri Abailardi ab Innocentio II. ut est in epistolis B. Bernardi epi. 194. Item damnatus est error Gilberti Porretani ab Eugenio III. in Concilio Remensi, teste B. Bernardo, serm. 80. in Cantica.

DECIMO TERTIO seculo, damnatus est error Ioachimi Abbatis ab Innocentio III. in Concilio generali Lateranensi. Et postea error Graecorum à Gregorio X. in Concilio Lugdunensi generali. Unde exstat cap. Fideli, de summa Trinit.

DECIMO QUARTO seculo, damnati sunt errores Begardorum in Concilio Viennensi à Clemente V. Unde exstat cap. Ad nostrum, in Clementi. de haereticis.

DECIMO QUINTO seculo, damnati sunt errores Ioannis Wicleff, & Ioannis Hus in Concilio Constantiensi, praeside Martino V. Et rursum errores Graecorum in Concilio Florentino sub Eugenio IV.

Denique hoc nostro seculo DECIMO SEXTO, damnati sunt errores Lutheranorum in Concilio Tridentino, confirmato à Pio IV. Inveniant iam ipsi unum exemplum antiquitatis, quo probent, aliquem novum errorem verè habitum

Iam Imperatores idem senserunt. Tempore AURELIANI Imperatoris, cùm esset quaestio inter Catholicos & Paulum Samosatenum haereticum de domo Ecclesiae, Imperator licet gentilis

CONSTANTINUS, teste Eusebio lib. 3. de vita Constantini, in Concilio Nicaeno non prius assedit, quàm Episcopi ut sederent annuissent. Quo signo satis indicavit, se non esse praesidentem Concilii. Deinde finito Concilio scripsit epistolam omnibus Ecclesiis, quam Eusebius ibidem totam ponit, in cuius fine sic ait:

De eodem sic loquitur D. Ambrosius epi. 32.

GRATIANUS Imperator sic loquitur in epist. ad Episcopum Aquileiensem, quae lecta est in Concilio Aquileiensi:

THEODOSIUS iunior in epist. ad Synodum Ephesinam, quam etiam citat Nicolaus I. in epist. ad Michaëlem:

MARTIANUS Imperator, l. nemo, C. de summa Trinitate & fide Catholica:

VALENTINIANUS senior, ut scribit Sozomenus lib. 6. hist. cap. 7. rogatus, ut permitteret Synodum congregari ad quaedam fidei dogmata explicanda, sic respondit:

BASILIUS Imperator in VIII. Synodo sic loquitur:

Denique de THEODORICO Rege Gothorum, etsi Ariano in IV. Synodo Romana sub Symmacho Papa sic legimus:

ATHANASIUS in epist. ad solitariam vitam agentes, loquens de Imperatore Constantio Ariano, qui aliquod iudicium sibi in Conciliis usurpabat:

GREGORIUS NAZIANZENUS in oratione, qua se excusat, quòd diu ab Ecclesiastica functione

Ex Latinis. TERTULLIANUS lib. de praescript. haeret. pulchrè deducit id quod volumus. Primò enim docet, non debere cum haereticis disputari ex Scripturis: quia cùm possessio, & intelligentia vera Scripturarum sit Ecclesiae Catholicae, prius debet constare, quae sit vera doctrina Ecclesiae, & tunc ex illa intelligendae sunt Scripturae. Quae sit autem vera doctrina Ecclesiae, non potest tutius quaeri, quàm in Ecclesiis Apostolicis, quarum praecipua est Romana. Nam Deus doctrinam veritatis Christo tradidit, Christus Apostolis, Apostoli successoribus suis. Haec ille in summa. CYPRIANUS libro primo, epist. 3.

AMBROSIUS epist. 32. ad Imperatorem Valentinianum iuniorem, qui ab Arianis depravatus volebat de rebus fidei iudicare:

HIERONYMUS in epistola ad Damasum, de nomine hypostasis:

AGUSTINUS lib. 2. contra Cresconium, ca. 33.

Respondet CALVINUS, loqui Augustinum de quadam persuasione privata fidelium, qua nonnulli convertuntur ad fidem; ut sensus sit: Ego Evangelio non crederem, id est, ego nunc non essem Christianus, nisi me commovissent suis persuasionibus Christiani. AT frigida est ista solutio: nam inprimis de praesenti loquitur

PROSPER in lib. contra collatorem, in fine, non aliter probat, Pelagianos verè esse haereticos, quàm quia damnati fuerant à Romanis Episcopis, Innocentio, Zozimo, Bonifacio, Celestino. VINCENTIUS Lirinensis in suo commonitorio:

GREGORIUS lib. 5. epist. 25.

BERNARDUS epist. 190. ad Innocentium Papam II.

At, inquiunt, ex collatione variorum locorum facilè potest à quovis linguarum perito erui verus sensus. Sed quid si multi sint linguarum periti, & eadem loca inter se conferant, & tamen adhuc convenire non possint, quis tum

Quòd autem Spiritus revelans unicuique privato homini, iudex esse non possit, facilè demonstratur; siquidem ille, qui est in te, à me neque videtur, neque auditur; iudex debet videri & audiri ab utraque parte litigante: nam tales

Praeterea, iudex debet habere auctoritatem coactivam, alioqui nihil prodesset eius iudicium:

Denique, si Spiritus iste revelans privatus esset iudex, praecluderetur via conversioni haereticorum, nec ullae controversiae unquam terminari possent. Nam nemo est haereticorum, qui spiritum non iactet, & qui spiritum suum non praeponat spiritibus aliorum. & sicut 2. Paral. 18. cùm diceret Michaeas Propheta Domini, se loqui in nomine Domini, Pseudoprophetas autem agitari spiritu mendacii; respondit ei Sedecias

Quòd autem non sit Princeps secularis iudex, probatur. Nam nihil potest ultra virtutem à caussis suis acceptam: caussae autem principatus secularis, humanae & naturales sunt; nam efficiens est electio populi, finis est pax, & tranquillitas temporalis Reipublicae. Igitur non habet virtutem, neque auctoritatem princeps, ut talis, nisi humanam, qualem populus dare potuit, & qualis requiritur ad conservandam temporalem pacem. cuius signum est, quòd etiam sine Ecclesia sunt veri Reges, & Principes temporales; & sine illis esse potest vera Ecclesia, ut fuit in orbe Romano primis trecentis annis.

Neque obstat, quod

Quocirca extra Ecclesiam non invenitur verus Pontifex, nec veri Sacerdotes, nec sine his esse potest Ecclesia. Et hinc Nazianzenus in oratione ad cives timore perculsos; Chrysostomus in hom. 4. in verba Isaiae, & Ambrosius lib. de dignitate sacerdotali, cap. 2. dicunt Episcopum tanto esse maiorem Rege, quanto spiritus carni, caelum terrae, aurum plumbo praestat. Et propterea etiam pontificatus, & sacerdotium per se ad Ecclesiam pertinent: principatus autem temporalis per accidens. Igitur cùm res fidei definire, & Scripturas divinas interpretari sit actus spiritualis & Ecclesiasticus, certè non ad Principem temporalem, sed ad spiritualem & Ecclesiasticum pertinet.

SECUNDUM argumentum Hierem. 31.

RESPONDEO cum AUGUSTINO lib. de spiritu & litera, cap. 24. illis verbis:

Si tamen quis contendat, etiam ista ultima verba de hoc tempore intelligenda esse; responderi potest, hîc non loqui Prophetam de mysteriis absconditis Scripturarum, sed de cognitione unius Dei. Cùm enim tempore Testamenti veteris non solùm Gentiles adorarent Deos falsos, sed etiam frequentissimè populus Dei ad idola & Deos alienos converteretur, praedixit Hieremias futurum, ut tempore novi Testamenti

TERTIUM argumentum

QUARTUM argumentum

RESPONDEO; Christus non eguit testimonio hominum pro se, quia maiora testimonia habeabat, sed tamen testimoniis hominum utebatur propter alios.

QUINTUM argumentum

RESPONDEO, non hoc dicit Dominus, ut ostendat, omnes viros bonos per se intelligere posse omnia loca Scripturarum, sed ut doceat, viros probos carere impedimentis quibusdam, propter quae alii quidam, nec per se, nec per alios fidei veritatem intelligere possint: nam cupiditas gloriae, & pecuniarum, & similium rerum excaecat oculos. Unde

SEXTUM argumentum

SEPTIMUM argumentum

ADDO etiam, quod etsi haereticus peccat dubitando de auctoritate Ecclesiae in quam per Baptismum regeneratus est, neque est eadem conditio haeretici, qui semel fidem professus est, & Iudaei aut Ethnici, qui nunquam fuit Christianus, tamen posito hoc dubio, & hoc peccato, non malè facit scrutando, & examinando an loca Scripturae & Patrum, à Concilio Tridentino prolata ita se habeant, modò id faciat intentione inveniendi veritatem, non calumniandi. Deberet quidem ille sine examine recipere doctrinam Ecclesiae, tamen melius est, ut examinando praeparetur ad veritatem, quàm negligendo remaneat in suis tenebris.

OCTAVUM argumentum

RESPONDEO, posset PRIMO negari consequentia: nam Papa, & Concilium magis abundat fide, quàm ullus homo privatus, cùm nec Papa, ut sic, nec Concilium in fide errare possit, omnis autem homo privatus possit. SECUNDO, posset dici, prophetiam hoc loco non accipi pro interpretatione Scripturae, sed propriè pro dono praedicendi futura, ut exponunt Ambrosius, Theodoretus, Theophylactus, Thomas, & alii hoc loco, & Chrysostomus in 1. Cor. 12. Sed TERTIO dico, quomodocunque sumatur prophetia, sive pro dono praedicendi futura, sive pro dono interpretandi, ex hoc loco nihil colligi contra nos: nam illud;

NONUM argumentum

DICES, quid ergo significat illud,

DECIMUM argumentum

RESPONDEO, Apostolum loqui de particularibus hominibus, ac dicere velle, non dari omnibus hominibus passim donum interpretandi. Neque hinc sequitur, non esse in Concilio, vel Pontifice docente ex Cathedra, donum interpretationis. alia enim ratio est Concilii & Pontificis, alia privatorum hominum.

Ad illas confirmationes dico, privilegia paucorum non facere legem generalem. Quod si contendant dari omnibus, quia datum est Amos, & Delborae, etiam concludent dari donum loquendi omnibus iumentis, quia datum est asinae

UNDECIMUM argumentum 1. Thessalon. 5.

RESPONDEO, & dico duo. PRIMO, Paulum & Ioannem cùm aiunt, omnia probate, vel probate spiritus, non velle dicere, ut omnes de Ecclesia id faciant, sed ut id faciant ii, ad quos pertinet. Sicut si scribatur ad aliquam Academiam, ut examinent aliquem librum, non significatur ut detur examinandus liber omnibus hominibus illius Academiae, sed tantùm doctoribus eius facultatis, de qua liber ille tractat. Dico SECUNDO, in utroque loco agi de doctrina dubia, nam illa sola probatione indiget. Non est autem doctrina dubia librorum prohibitorum, apertè enim est mala, cùm sit examinata, & damnata: neque est doctrina dubia Conciliorum, sed apertè bona. Et ideo Paulus Apostolus

DUODECIMUM argumentum

DECIMUM TERTIUM argumentum Apostolus

RESPONDEO, ad hoc argumentum, quod saepe repetit, & inculcat Calvinus, nos non negare, immò defendere contra negantes, verbum Dei ministratum per Apostolos & Prophetas esse primum fundamentum nostrae fidei. Ideo enim credimus quidquid credimus, quia Deus id per Apostolos, & Prophetas revelavit: sed addimus, praeter hoc fundamentum primum, requiri aliud fundamentum secundarium, id est, Ecclesiae testificationem. Neque enim scimus certò quid Deus revelaverit, nisi ex testimonio Ecclesiae. & propterea sicut legimus, Christum esse lapidem fundamentalem, & fundamentum primum Ecclesiae, ita legimus

DECIMUM QUARTUM argumentum. Si Pontifex iudicat de Scripturis, sequitur Pontificem seu Concilium esse supra Scripturam. & si Scripturae sensus sine Pontifice vel Concilio non est authenticus, sequitur verbum Dei accipere robur & firmitatem à verbo hominum, &c.

RESPONDEO, hoc argumentum, quod ab haereticis plurimi fit, totum in aequivocatione versari: nam duobus modis potest intelligi Ecclesiam

DECIMUM QUINTUM argumentum. Si à iudicio Ecclesiae pendet fides nostra, igitur à verbo hominum, ergo debilissimo nititur fundamento. Praeterea Scriptura facta est spiritu Dei, ergo spiritu Dei, non Ecclesiae intelligenda est.

RESPONDEO, verbum Ecclesiae, id est, Concilii, vel Pontificis docentis ex cathedra, non esse omnino verbum hominis, id est, verbum errori obnoxium, sed aliquo modo verbum Dei, id est, prolatum assistente & gubernante Spiritu sancto; immò dico, haereticos esse qui revera nitantur baculo arundineo. Sciendum est enim, propositionem fidei concludi tali syllogismo. Quidquid Deus revelavit in Scripturis, est verum, hoc Deus revelavit in Scripturis, ergo hoc est verum. Ex propositio nibus huius syllogismi prima certa est apud omnes, secunda apud Catholicos est etiam firmissima; nititur enim testimonio Ecclesiae, Concilii, vel Pontificis, de quibus habemus in Scripturis apertas promissiones quod errare non possint.

DECIMUM SEXTUM argumentum. Augustinus & alii Patres cùm Scripturas exponunt, non usurpant praetoriam iudicandi potestatem, sed permittunt explanationes suas ab aliis iudicari.

RESPONDEO, aliud est interpretari legem more doctoris, aliud more iudicis: ad explanationem

DECIMUM SEPTIMUM argumentum.

RESPONDEO, inprimis falsò citari locum à Calvino: is enim in margine ponit, cap. 2. contra Cresconium. At contra Cresconium sunt quatuor libri, & in nullo eorum librorum cap. 2. illa verba inveniuntur, sed habentur lib. 2. cap. 21. ubi loquitur Augustinus de quaestionibus facti, non iuris, in quibus iudices Ecclesiastici falli possunt. Docet enim in eo saepe Ecclesiasticos iudices falli, quod eos baptizent, qui ficto animo accedunt ad Sacramentum, & tamen syncera voluntate accedere videntur. Et quoniam Calvinus videbat nihil pro se facere locum illum, ideo fortè non

ALIA multa argumenta, quae huc pertinere posse videbantur, tunc solvemus, cùm tractabimus, An Ecclesia, vel Concilium, vel Papa errare possint, & cuius sit in Conciliis praesidere.

Igitur scripsit de hoc argumento praeclarè Cardinalis HOSIUS in 4. libr. adversus Prolegomena Brentii; item Petrus à SOTO in sua defensione adversus eundem Brentium parte 2. à cap. 50. usque ad 66. Melchior CANUS lib. 3. de locis Theologicis; Martinus PERESIUS initio operis sui de traditionibus; Iodocus TILETANUS in Apologia contra Kemnitium pro Concilio Trident. Alphonsus à CASTRO lib. 1. cap. 5. sui operis contra haereses; & Episcopus ROFFENSIS initio etiam sui operis contra assertionem articulorum Lutheri; Doctores Colonienses in examine Catechismi Monhemiani, in reprehensione sexti Dialogi; PETRUS CANISIUS in suo Catechismo de praeceptis Ecclesiae, & Gulielmus LINDANUS libris quinque suae Panopliae; Ioannes à LOVANIO in lib. de invocatione Sanctorum, cap. 23. 24. & 25. FELICIANUS Ninguarda in assertione fidei Catholicae; Casper CARDILLUS Villalpandaeus in libello de Traditionibus.

Ex haereticis praecipuè contra traditiones scripserunt Ioannes CALVINUS lib. 4. Institut. cap. 8. §. 6. 7. 8. & cap. 10. §. 18. 19. 20. & in antidoto ad sess. 4. Concilii Tridentini; Ioannes BRENTIUS in suis prolegomenis contra Petrum à Soto; Martinus KEMNITIUS in libro quem inscripsit, Theologiae Iesuitarum praecipua capita; & prolixissimè in examine Concil. Trident. examinans

Tametsi verò traditionis nomen generale sit, tamen hoc ipsum nomen accommodatum est à Theologis ad significandam tantùm doctrinam non scriptam. Sic IRENAEUS lib. 3. cap. 2.

Vocatur autem doctrina non scripta, non ea quae nusquam scripta est, sed quae non est scripta à primo auctore. exemplo sit Baptismus parvulorum. Parvulos baptizandos, vocatur traditio Apostolica non scripta, quia non invenitur hoc scriptum in ullo Apostolico libro, tametsi scriptum est in libris ferè omnium veterum Patrum.

Est autem duplex partitio traditionum; prior sumitur penes auctores traditionum; posterior penes materiam. Prior est, in traditiones divinas, Apostolicas, Ecclesiasticas. DIVINAE dicuntur, quae acceptae sunt ab ipso Christo Apostolos docente, & nusquam in divinis literis inveniuntur: talia sunt ea quae ad materiam & formam Sacramentorum pertinent, pauca enim de his habemus in divinis literis, & tamen certum est, Sacramentorum essentiam non potuisse, nisi à Christo institui. Propterea enim Apostolus

APOSTOLICAE traditiones propriè dicuntur illae, quae ab Apostolis institutae sunt, non tamen sine assistentia Spiritus sancti, & nihilominus non exstant scriptae in eorum epistolis: quale est ieiunium Quadragesimae, & quatuor temporum, & alia multa, de quibus postea. Solent tamen interdum etiam divinae traditiones dici Apostolicae, & Apostolicae dicuntur divinae: divinae traditiones dicuntur Apostolicae, non quod ab illis sint institutae, sed quod ab eis primùm Ecclesiae traditae sint, cùm ipsi seorsim eas à Christo accepissent: & Apostolicae dicuntur divinae, non quod eas Deus immediatè instituerit, sed quod non sine spiritu Dei eas Apostoli instituerint. Quo modo omnes epistolae Apostolorum dicuntur divina & Apostolica scripta, etiamsi quaedam in eis sint praecepta divina, & quaedam propriè Apostolica, ut patet ex illo

ECCLESIASTICAE traditiones propriè dicuntur consuetudines quaedam antiquae vel à praelatis, vel à populis inchoatae, quae paulatim tacito consensu populorum vim legis obtinuerunt. Et quidem traditiones divinae eandem vim habent, quàm divina praecepta, sive divina doctrina scripta in Evangeliis: & similiter Apostolicae traditiones non scriptae eandem vim habent, quam Apostolicae traditiones scriptae, ut in Concilio Trident. sess. 4. asseritur, & ratio est manifesta; nam verbum Dei non est tale, nec habet ullam auctoritatem, quia scriptum est in membranis, sed quia à Deo profectum est vel immediatè, ut sun sermones Domini, vel mediantibus Apostolis, ut est decretum Apostolorum,

Ecclesiasticae autem traditiones eandem vim habent, quam decreta, & constitutiones Ecclesiae scriptae: nam etiam in Republica civili eadem vis est consuetudinum adprobatarum, & legum scriptarum. ut patet distinct. 1. canon. cosuetudo, & l. diuturna, ff. de legibus.

ALTERA partitio traditionum est penes materiam, in traditiones de fide, & traditiones de moribus: quae rursum aut sunt perpetuae, aut temporales; & vel universales, vel particulares; vel necessariae, vel liberae. Traditio DE FIDE est, quod

Traditio PERPETUA est, quae insitutuitur, ut semper servetur, usque ad mundi consummationem, ut in exemplis positis. TEMPORALIS est, quae instituitur ad certum tempus, ut observatio legalium quarundam caeremoniarum, quae servandae erant usque ad plenam Evangelii promulgationem, ut faciliùs Ecclesia ex Iudaeis & Gentibus coalesceret.

Traditio UNIVERSALIS est, quae toti Ecclesiae servanda traditur, qualis est Paschatis, Pentecostes, & similium magnorum festorum observatio,

Traditio NECESSARIA est, quae traditur in forma praecepti, ut celebratio Paschae die Dominico post decimamquartam Lunam Martii. LIBERA est, quae traditur in forma consilii, ut aspersio aquae lustralis, & similia.

At ipsi docent, in Scripturis omnia contineri ad fidem, & mores necessaria, & proinde non esse opus ullo verbo non scripto. LUTHERUS in comment. cap. 1. ad Galat.

SECUNDO dissidemus, quod illi existimant, Apostolos quidem quaedam instituisse praeter Scripturam, quae ad ritus & ordinem Ecclesiae pertinent, quae tamen non sint necessaria, nec praecepta, sed libera: Nihil autem tradidisse praeter Scripturam, ad fidem aut mores necessariò pertinens, id clarè docet Kemnitius cùm agit de septimo genere traditionum, & Calvinus lib. 4. Institut. cap. 10. §. 20. Nos autem agnoscimus traditiones Apostolicas omnium generum, ut suprà exposuimus.

TERTIO dissidemus, quòd illi putant, traditiones Apostolicas, si quae fuerunt, nunc non exstare, id est, non posse certò demonstrari aliquam Apostolicam traditionem. Ita KEMNITIUS ibidem:

NUNC antequam ad probationem veniam, pauca dicam more solito de contradictionibus & mendaciis ipsorum. Inprimis Brentius & Kemnitius locis notatis apertè dicunt, nihil posse aequari sacris Scripturis. BRENTIUS sic ait:

At iidem fatentur Apostolos aliquid tradidisse praeter Scripturas. BRENTIUS ibidem sic ait:

Nunc ad mendacia veniamus. Inprimis commune est Calvino, Brentio & Kemnitio saepius repetere, nos velle omnem ritum Ecclesiae esse Apostolicam traditionem sine ullo delectu. CALVINUS lib. 4. Institut. cap. 10. §. 19.

Sed KEMNITII mendacia singillatim enumeranda sunt. In examine igitur edito anno salutis M. D. LXVI. ad 4. sess. pag. 68. & 69. dicit nos asserere, Deum constituisse ut doctrina Christi & Apostolorum non scriberetur in libris, sed tantùm viva voce traderetur. & ipse postea pagin. 185. asserit, Apostolos habuisse mandatum, ut scriberent. Sed utrumque est mendacium, & veritas

Falsum quoque est, Deum mandasse Apostolis, ut scriberent. Legimus enim Matth. ult. mandatum, ut praedicarent Evangelium; ut autem scriberent, nusquam legimus. Itaque Deus nec mandavit expressè ut scriberent, nec ut non scriberent. Nec tamen negamus, quin Deo volente

Neque obstat, quod in Apocalypsi alioquoties legimus:

Deinde in fine disputationis de traditionibus, pag. 420. sic ait:

PRIMUM est, ubi dicit scripsisse Innocentium III. cap. Cùm Marthae, extra de celebratione Missarum, plura quidem esse verba in consecratione calicis, quàm Dominus in Evangelio dixerit; sed tamen illa haberi ex Apostolica traditione:

SECUNDUM mendacium.

TERTIUM mendacium.

QUARTUM est.

QUINTUM mendacium.

SEXTUM est.

SEPTIMUM est.

OCTAVUM est.

NONUM est.

DECIMUM est.

UNDECIMUM est.

His addamus mendacium DUODECIMUM, ex libro, quem inscribit; Theologiae Iesuitarum praecipua capita:

PRIMUM probo ex variis aetatibus Ecclesiae. Nam ab Adam usque ad Mosen fuit Ecclesia Dei aliqua in mundo, & colebant homines Deum Fide, Spe, & Caritate, & externis ritibus, ut patet ex Genesi, ubi introducuntur Adam, Abel, Seth, Enoch, Noë, Abraham, Melchisedech, & alii homines iusti; & ex Augustino lib. 11. civitat. Dei,

Nam quod praeter Iudaeos multi alii ad Ecclesiam pertinerent, patet ex Iob, & amicis eius. Item ex AUGUSTINO, qui hoc constanter asserit li. 2. de pec. orig. c. 24. & li. 1. de praedest. Sanctorum, c. 9. & lib. 18. civ. Dei, c. 47. & in ipso populo Dei, etsi Scripturae exstarent, tamen magis utebantur Iudaei traditione quam Scriptura, ut patet ex illo

Caussa autem, cur uterentur Hebraei magis traditione quàm Scriptura, videtur fuisse, quia usque ad tempora Esdrae, Scripturae non erant redactae ad formam librorum, ut facilè & commodè haberi possent, sed erant dispersae

Porro à Christi adventu per annos multos fuit Ecclesia sine Scripturis, ita ut adhuc suo tempore scribat IRENAEUS lib. 3. cap. 4. fuisse Gentes

Quod autem Scripturae non omnia ita contineant, ut sufficiant ipsae sine alia traditione, probo PRIMO, quia vel totus canon Scripturarum simul sumptus, est sufficiens, vel singuli libri per se sunt sufficientes. Non potest dici, quòd singuli libri sint sufficientes; nam tunc falsum esset quod dicit Kemnitius, traditionis usum fuisse in Ecclesia usque ad complementum totius canonis Scripturarum. Praeterea videmus Evangelistas non singulos omnia continere. Nam Ioannes nihil scripsit de Annuntiatione, Nativitate, Circumcisione, Epiphania Domini, & aliis multis rebus. idem de aliis dici potest. ITEM, si unus liber continet sufficienter omnia, quid opus fuit tot libris? DENIQUE ipsi apertè dicunt, totum canonem esse necessarium ad hoc, ut sufficiens doctrina habeatur. At neque id verè affirmari potest. Nam multi libri verè sacri & canonici perierunt, igitur non habemus nec habuimus à M. D. annis sufficientem doctrinam, si tota sita est in Scripturis. Nam ex Testamento veteri multos libros periisse docet CHRYSOSTOMUS homil. 9. in Matth. in illud; Nazaraeus vocabitur:

Praeterea Esdras non reparavit libros perditos, sed emendavit & collegit eos qui exstabant. 1. Paralip. ultimo:

SECUNDO, probatur hoc idem ex discrimine,

MATTHAEUM, scribit Euseb. lib. 3. hist. cap. 24.

IOANNEM, scribit idem Eusebius ibidem usque ad extremam senectutem sine ulla Scriptura Evangelium praedicasse; & addit Hieronymus in

Ex quo manifestè colligitur, Apostolos non de scribendo, sed de praedicando Evangelio primaria intentione cogitasse. Praeterea, si doctrinam suam literis consignare ex professo voluissent,

Probatur TERTIO, ex multis, quae ignorari non possunt, & tamen in Scripturis non continentur. Ac PRIMUM, tempore Testamenti veteris sine dubio non minus feminae, quàm viri remedium aliquod habebant, quo à peccato originali purgarentur, & tamen pro masculis instituta erat circumcisio secundum multorum opinionem, quid autem esset pro feminis, nusquam habet Scriptura.

DEINDE, eodem tempore non est ullo modo credibile, non fuisse remedium ullum pro masculis morientibus ante octavum diem, quo solo poterant circumcidi, & tamen nihil exstat de hac re in Scriptura.

TERTIO, gentiles multi salvari poterant, & salvabantur tempore Testamenti veteris, & verè ad Ecclesiam pertinebant, ut suprà ostendimus, & tamen nihil prorsus de eorum iustificatione à peccato originali, aliisque peccatis in Scriptura habetur.

QUARTO, necesse est nosse, exstare libros aliquos verè divinos, quod certè nullo modo ex Scripturis haberi potest. Nam etiamsi Scriptura dicat, libros Prophetarum, & Apostolorum esse divinos, tamen non certò id credam, nisi prius credidero, Scripturam, quae hoc dicit, esse divinam. Nam etiam in Alcorano Mahumeti passim legimus, ipsum Alcoranum de caelo à DEO missum, & tamen ei non credimus. Itaque hoc dogma tam necessarium, quòd scilicet aliqua sit Scriptura divina, non potest sufficienter haberi ex sola Scriptura. Proinde cùm fides nitatur verbo Dei, nisi habeamus verbum Dei non scriptum, nulla nobis erit fides.

QUINTO, non satis est scire, esse Scripturam divinam, sed oportet scire quae sit illa. id quod nullo modo potest haberi ex Scripturis. Quomodo enim colligemus ex Scriptura, Evangelia Marci & Lucae esse vera, Evangelia Thomae & Bartholomaei esse falsa? cùm ratio potius dictet, magis credendum libro praeferenti titulum Apostoli, quàm non Apostoli.

Et unde colligam, epistolam ad Romanos esse verè Pauli, epistolam ad Laodicenses, quae nunc circumfertur, non esse Pauli? cùm utraque praeferat titulum Pauli, & cùm Paulus in epistola ad Colossenses, capite ultimo, dicat se scripsisse ad Laodicenses, nusquam autem dicat, se scripsisse ad Romanos?

SEXTO, oportet etiam non solùm scire, qui sint libri sacri, sed etiam in particulari istos, qui sunt in manibus, esse illos. Non enim satis est, credere, Evangelium Marci esse verum, Evangelium Thomae non esse verum, sed oportet etiam credere, hoc Evangelium, quod nunc legitur nomine Marci, esse illud verum, & incorruptum quod scripsit Marcus. quod certè ex Scripturis haberi non potest. Quomodo enim ex Scriptura

Ad haec tria respondet CALVINUS lib. 1. Instit. cap. 7. §. 1. & 2. Scripturas sacras discerni à non sactis per se, ut lucem à tenebris, dulce ab amoro. AT contrà, nam si ita esset, cur Lutherus iudicaret epistolam Iacobi stramineam, & Calvinus Apostolicam? Ideo addit Calvinus ibidem §. 4. non omnibus apparere hanc differentiam Scripturarum, sed solùm habentibus spritum. nam etiam lucem à tenebris non discernit caecus. AT contra, nam Calvinus ibidem cap. 9. §. 1. contendit,

Praeterea, veteres uno ore testantur, non aliunde nos habere, Scripturam esse divinam, & qui sint libri sacri, quàm ex traditione non scripta. Sic apud Euseb. libr. 6. hist. cap. 10. Serapion reiicit quaedam falsò inscripta Petro, quia per traditionem acceperat, nihil tale scripsisse Petrum. Et cap. 11. Clemens Alexandrinus secundum traditionem sibi à senioribus commendatam, docet quae sint vera Evangelia. Et cap. 18. Origenes:

Sed instat Calvinus, fundamentum Ecclesiae sunt Scripturae Apostolorum & Prophetarum,

BRENTIUS igitur in Prolegomenis, non inveniens exitum, fatetur, hanc unam & solam traditionem non scriptam esse recipiendam. Et idem docet KEMNITIUS, tractans secundum genus traditionum, in Examine Concilii Tridentini. At si ita est, non igitur sola Scriptura sufficiens est, ut ipsi tam saepe & tam seriò docent. Si enim destituatur hac traditione non scripta, & Ecclesiae testificatione, parum proderit. Praeterea si haec traditio ad nos pervenire potuit, cur non per eandem viam potuerunt etiam aliae pervenire? Denique vel haec traditio est verbum Dei,

SEPTIMO necesse est, non solùm Scripturam posse legere, sed etiam intelligere. At saepissimè Scriptura ambigua & perplexa est, ut nisi ab aliquo, qui errare non possit, explicetur, non possit intelligi, igitur sola non sufficit. Exempla sunt plurima; nam aequalitas divinarum personarum, processio Spiritus sancti à Patre & Filio, ut ab uno principio, peccatum originis, descensus Christi ad inferos, & multa similia deducuntur quidem ex sacris literis, sed non adeo facile, ut si solis pugnandum sit Scripturae testimoniis, nunquam lites cum protervis finiri possint. NOTANDUM est enim, duo esse in Scriptura, voces scriptas, & sensum in eis inclusum; voces sunt quasi vagina, sensus est ipse gladius spiritus. Ex his duobus primum habetur ab omnibus. quicunque enim novit literas, potest legere Scripturas: at secundum non habent omnes, nec possumus in plurimis locis certi esse de secundo, nisi accedat traditio. Et hoc fortè dicere voluit Basilius de Spiritu sancto, cap. 27. cùm ait, sine traditionibus non scriptis Evangelium esse purum nomen, id est, esse tantùm voces & verba sine sensu.

OCTAVO credendum est, beatam MARIAM semper fuisse Virginem, contra errorem Helvidii, ut semper tota Ecclesia credidit: & tamen nullum de hac re est in Scripturis testimonium.

NONO credendum est, in novo Testamento Pascha esse celebrandum die Dominico; nam haeretici habiti sunt ab Ecclesia antiqua Quartadecimani: & tamen nihil prorsus de hac re extat in Scripturis. Idem dici posset de multis aliis.

DECIMO credere oportet, & credunt nobiscum Lutherani & Calvinistae, contra Anabaptistas, Baptismum parvulorum esse ratum. Id autem ex solis Scripturis nec Catholici probant, nec Lutherani probare ullo modo possunt. Nam illi existimant, Baptismum sine fide actuali propria nihil valere, & propterea credunt, infantes dum baptizantur, actu credere, id quod non solùm Lutherus docet in cap. 3. ad Galat. & Kemnitius in Exam. sess. 7. Concilii Trident. sed & Synodus generalis Lutheranorum Wittembergae habita definivit. At hoc nullo modo ex Scripturis probari potest. Ubi enim, quaeso, Scriptura indicat, infantes uti ratione, ante usum rationis, dum baptizantur? Hinc videlicet Anabaptistae Lutheranos redigunt ad miras angustias, & cogunt eos, velint nolint ad traditionem & usum Ecclesiae recurrere.

UNDECIMO credit Lutherus purgatorium esse. Sic enim ait in assertionibus art. 37.

DENIQUE credunt omnes haeretici huius

Ac PRIMUM colligi potest ex iis, quae diximus. Nam si Scriptura non continet omnia, & necessarium est verbum traditum, sequitur esse aliquod verbum traditum, alioqui Deus non bene providisset Ecclesiae. SECUNDO, probatur testimoniis Scripturarum. Primum est

Respondent, etiamsi non sint scripta omnia, quae dixit, aut fecit IESUS, esse tamen scripta omnia

SECUNDUM testimonium est,

Alteram quaestionem exorditur etiam à traditione:

TERTIUM testimonium est

SECUNDO respondent, Apostolum hîc loqui de sermone, quem ore pronunciaverat, & quem ipse non scripserat, sed qui tum scriptus erat, vel fuit postea ab Evangelistis. Apostolus enim, ut ipsi dicunt, nihil prorsus docuit, quod non sit alicubi scriptum in novo Testamento. Cui solutioni subscribit etiam Brentius in Prolegomenis. AT contra, Nam primò, in hoc ipso capite Apostolus dicit, se illis praedicasse de Antichristo, & praeter alia docuisse, quando esset venturus:

BASILIUS lib. de Spiritu sancto, cap. 29.

His quinque Patribus, qui disertè exponunt hunc locum pro nobis, obiicit Hermannus alios quinque, Hieronymum, Ambrosium, Primasium, Theodoretum, & Anselmum in hunc locum, quos dicit contra nos exposuisse. SED respondeo inprimis, commentaria illa in epist. nomine Hieronymi inscripta, non esse Hieronymi sed Pelagii haeretici, ut B. Augustin. docet lib. 3. de pecc. merit. & remiss.

Deinde nec Pelagius in hac re est contra nos, solùm enim dicit:

PRIMASIUS quoque est pro nobis, nam ponit inprimis quasi ad verbum Pelagii expositionem, de qua iam diximus, & addit, loqui Apostolum non solùm de Sacramentis Baptismi, sed etiam de iis traditionibus, quae toto mundo observantur, & quae propterea Apostolicae esse dignoscuntur. Hermannus putat, eum loqui de Evangelio scripto, quia toto mundo servatur: sed advertere debuit, multa etiam non scripta toto mundo servari, ut festa Natalis, Paschae, Ascensionis, Pentecostes, ut Augustinus docet in epist. 118. Praeterea cùm dicit Primasius, loqui Apostolum de illis traditionibus, quae dignoscuntur Apostolicae, quia toto mundo servantur, sine dubio loquitur de non scriptis. Ipse enim, quippe qui discipulus

AMBROSIUS neque est contra nos, neque pro nobis. solùm enim dicit, Apostolum hoc loco monere, ut perseveremus in doctrina Evangelii. Nihil autem dicit de scripto, vel non scripto. ANSELMUS est potius pro nobis: sic enim exponit:

Denique THEODORETUM etiam existimo esse pro nobis. sic ille ait:

QUARTUM testimonium est prima Timoth. ultimo:

In his locis nomine depositi, non potest intelligi Scriptura, sed thesaurus doctrinae, intelligentia dogmatum divinorum, id est, tam sensus Scripturarum, quàm aliorum dogmatum, quam totam doctrinam propagari volebat per traditionem, ut explicant Chrysostomus & Theophylactus in hunc locum; quo alludit etiam IRENAEUS lib. 3. cap. 4. cùm ait:

ULTIMUM testimonium 2. & 3. epist. Ioannis:

S. INNOCENTIUS I. in epist. 1. quae est ad Decentium:

Sanctus LEO I. serm. 6. de Quadragesima:

IAM VERO Concilium antiquissimum & celeberrimum Ni CAENUM I. ex doctrina non scripta damnavit haeresim Arii, ut disertè testatur Theodoretus lib. 1. hist. cap. 8. Etsi enim quaedam Scripturae poterant adferri contra Arium, tamen quia Arius etiam proferebat Scripturas; ex doctrina, non scripta, sed tradita per manus Patrum sibi in Ecclesia succedentium, eum damnaverunt.

NICAENUM II.

Ad hoc testimonium nihil respondet Hermannus, nisi non exstare ista scripta Ignatii. At falsum est, non exstare. Scribit enim Hieronymus in libro de viris illustribus. Ignatium scripsisse epistolam ad Ephesios, ad Magnesianos, ad Trallianos, ad Romanos, ad Philadelphienses, ad Smyrnenses, ad Polycarpum. quae omnes nunc exstant, & in eis invenimus ieiunium Quadragesimae, ordines minores, diem Dominicum, & alia quae non sunt in Scripturis, & tamen ab Apostolis sine dubio Ignatius didicit.

DIONYSIUS Areopagita, cap. 1. Eccles. hierarchiae:

EGESIPPUS apud Euseb. libr. 4. hist. cap. 8. Apostolicas traditiones quinque libris comprehendit. qui etsi modò non exstent, tamen satis indicat hoc testimonium, Apostolos non omnia scripsisse, quae docuerant. POLYCARPUS apud Euseb. lib. 5. cap. 20. referebat verba, quae dicta à Domino ab Apostolis ipse audierat, & de virtutibus eius ac doctrina. IRENAEUS autem, ut ibidem habetur, quae Polycarpus tradebat, describebat non in charta, sed in corde suo. Hîc certum

At nihilominus respondet Kemnitius, loqui Eusebium de traditionibus, quae probari possunt ex Scripturis. Ait enim ibidem, illa omnia quae Polycarpus dicebat, fuisse consona Scripturis, sed errat Kemnitius; nam aliud est, esse consonum Scripturae, aliud posse probari ex Scriptura. Omnis enim vera traditio, immò omnis veritas est consona Scripturae, cùm verum à vero dissonare non possit, nec tamen omnis veritas probari

IUSTINUS in fine 2. Apologiae pro Christianis, posteaquam exposuit multa de Christianis, & inter alia quaedam non scripta in divinis literis; ut, quod conveniant singulis Dominicis, & post lectionem Scripturarum & concionem, offeratur & consecretur panis & vinum aqua temperatum, & quod non liceat ullo modo participare de Eucharistia, nisi post Baptismum, & alia; subiungit statim:

Ad hunc locum & similia Cypriani, Ambrosii, Hilarii, Hieronymi, & aliorum, quae adferemus, nihil ferè respondent Hermannus & socii eius, nisi istos omnes alicubi errasse. Sed hoc nobis non officit. Etsi enim erraverint aliqui Patrum in quibusdam dogmatibus, nunquam tamen omnes simul in eodem errore convenerunt: proinde cùm ostendimus, omnes convenire in traditionibus non scriptis asserendis, satis efficaciter probamus, in eo illos non errasse.

IRENAEUS lib. 3. cap. 2. 3. & 4. multa praeclara de traditionibus dicit, quae tamen à Brentio & Kemnitio trahuntur in alium sensum, de quo nunquam

KEMNITIUS autem dicit, loqui Irenaeum de traditione eorum dogmatum tantùm, quae in Scripturis inveniuntur, & quae per Scripturas probari possunt. AT hoc etiam esse falsum, docebunt eiusdem Irenaei verba: nam cap. 2. 3. & 4. docet, non esse aliam viam perveniendi ad veritatem, quàm consulendo Ecclesias, in quibus est successio Episcoporum ab Apostolis, & considerando quid ibi doceatur, & quam dicant illae Ecclesiae esse Apostolicam traditionem. Vult igitur Irenaeus, traditionem latius patere, quàm Scripturas, & sensum Scripturarum difficilium non ex Scriptura, sed ex traditione haberi, ita ut traditio sola sufficiat, Scripturae autem non sufficiant. At falsum esset hoc totum, si nihil aliud traditio contineret, quàm id, quod evidenter colligitur ex Scripturis, ut Kemnitius somniat.

Postquam igitur cap. 2. dixerat, haereticos non posse convinci ex Scripturis; & c. 3. enumeraverat Romanos Pontifices à Petro usque ad Eluetherium, qui tunc sedebat, ut ostenderet, esse in Ecclesia continuatam successionem Episcoporum conservantium traditionem Apostolicam: ita loquitur cap. 4. TANT+

CLEMENS ALEXANDRINUS in libro de Paschate, ut est apud Euseb. lib. 6. hist. cap. 11. dicit extorqueri sibi à fratribus, ut ea quae à Presbyteris Apostolorum successoribus voce sibi sola tradita essent, describeret in libris, ac posteris traderet. nescio quid clarius pro traditionibus dici possit. ORIGENES in cap. 6. epistolae ad Romanos:

EUSEBIUS lib. 1. de demonstratione Evangelica,

ATHASIUS in libro de decretis Nicaenae Synodi,

Respondet KEMNITIUS; haec, quae Basilius

Denique Basilius non solùm ritus quosdam,

BRENTIUS autem inverecundior, respondet has Basilii sententias esse ex naevis & erroribus

Sed omissis convitiis, nec enim nostrum est, reddere mala pro malis; respondeo ad id quod Brentius obiicit, rectissimè aequari traditiones Scripturis. Nam ut in Scripturis quaedam sunt magna praecepta; ut, diligere Deum, quaedam minora; ut, non dicere verbum otiosum, quae non aequè obligant ad observationem, & tamen aequè obligant ad fidem & venerationem. Non enim minus est haereticus, qui non credit, aut non veneratur Scripturam illam, quae dicit:

Denique HERMANNUS non contentus iis, quae Brentius & Kemnitius dixerant, addit:

GREGORIUS NAZIANZENUS Orat. 1. in Iulianum, ultra medium, postquam dixerat propter dogmata Testamenti veteris & novi doctrinam Ecclesiae visam fuisse Iuliano mirabilem: addit continuò:

CHRYSOSTOMUS in 2. Thessalon. 2.

THEOPHILUS lib. 1. & 3. Paschali, disertè docet, legem ieiuniorum Apostolicam esse traditionem. CYRILLUS Hierosolymitanus in catechesibus mystagogicis, nihil ferè explicat aliud, quàm traditiones non scriptas de Baptismo,

Ad haec nihil respondent, nisi blasphemando Epiphanium delectatum esse nimium traditionibus & apocryphis fabulis, &c. Et inter alia putat BRENTIUS non ferendum, quod Epiphanius

DAMASCENUS lib. 4. cap. 17.

Ex Latinis. TERTULLIANUS libro de Corona militis:

Beatus CYPRIANUS lib. 1. epist. 12.

BRENTIUS vertit se ad contumelias, dicit enim, Cyprianum semper esse nimium in suis opinionibus asserendis: & haec illi incogitanter excidisse. Et ratio Brentii est, quia videtur Cyprianus inepta ratione probare hunc ritum. dicit enim:

Sanctus HILARIUS libro contra Constantium Imperatorem, circa medium, obiicienti Ariano principi:

HERMANNUS hunc locum sua glossa depravat. sic enim exponit:

Sanctus AMBROSIUS libro de iis, qui initiantur mysteriis, c. 2. & 6. & lib. primo de Sacramentis, cap. 1. & 2. explicat ritus, qui ab universa Ecclesia servantur in Baptismo. qui nusquam scripti inveniuntur in divinis literis, & quos ceteri constanter referunt in Apostolos auctores. Sermone 25. 34. & 36. docet, Quadragesimam à Christo praeceptam. Epistola 81. & sermone 38. docet, Symbolum Apostolorum Apostolicam esse traditionem non scriptam. Contra Ambrosium multa blasphemat Hermannus, sed nihil officiunt

Sanctus HIERONYMUS in epistola ad Marcellam de erroribus Montani:

Sanctus AUGUSTINUS epist. 118.

At BRENTIUS dupliciter respondet. Primò dicit, si verum si hanc esse Apostolicam traditionem, non esse accipiendam ut legem necessariam, sed ut liberam observationem. AT contrà; nam Augustinus

Idem verò AUGUSTINUS lib. 2. de Baptismo contra Donatistas, cap. 7.

Ad haec KEMNITIUS respondet duo. PRIMO Augustini quaestionem in istis locis esse, an posset proferri exemplum ex Scriptura, quo haereticus aliquis rebaptizatus, vel sine novo Baptismo susceptus fuisse doceretur; non autem, an essent rebaptizandi, vel non rebaptizandi haeretici & quidem Augustinum putasse, non posse proferri tale exemplum, & hoc docere in locis allegatis. SECUNDO ait, Augustinum sine dubio credidisse, exstare certa & aperta testimonia in Scripturis, quibus probetur, non esse haereticos rebaptizandos, proinde hanc traditionem esse scriptam.

PRIMUM probat ex libro 1. contra Cresconium, cap. 33. ubi Augustinus ait:

Respondeo ad PRIMUM, falli Kemnitium;

Quia verò inter disputandum haeretici petiverant,

Ad SECUNDUM dico duo; Primò, nos non adferre illa loca Augustini praecipuè propter id, quod

Dico SECUNDO, illam ipsam consuetudinem nunquam putasse Augustinum posse sufficienter probari ex Scripturis, & ideo attulisse quidem eum undecunque rationes & Scripturas, tamen praecipuum fundamentum constituisse in traditione, quam declarabat Ecclesiae consuetudo, & quam etiam postea declaravit Concilium generale, ut patet tum ex locis citatis, tum ex lib. 2. contra Donatistas, cap. 4. ubi adeo non putabat esse clara testimonia Scripturae de hac re, ut diceret:

Ad PRIMUM ex lib. 1. cap. 7. contra Donatistas, respondeo, mala fide à Kemnitio omissa fuisse verba, quae erant in medio, & coniuncta prima cum postremis. Nam posteaquam dixerat Augustinus:

Dixit ergo Augustinus, non potuisse ex Scripturis finiri quaestionem illam ante Concilium Ecclesiae plenarium, sed postquam Concilium ex plicavit dubitationem, & quaestionem totam, iam adferri posse certa documenta Scripturae. Scripturae enim explicatae à Concilio, firmiter & certò probant id, quod antea non firmiter probabant quod etiam verum esse ostendit locus ex Evangelio, quem adfert B. Augustinus. Adfert enim illud

Ad SECUNDUM respondeo, locum illum non esse ad propositum; ibi enim Augustinus probat ex Scripturis, non licere rebaptizare, quando quis verum Baptismum semel in Ecclesia Catholica suscepit, non autem probat Baptismum haereticorum esse verum Baptismum, de quo est nostra quaestio. Docere enim eo loco volebat, posse admitti in Ecclesiam per paenitentiam eos, qui agnoscebant se malè fecisse rebaptizando Catholicos. Neque aliud Scripturae testimonium profert,

Ad III. IV. V. & VI. dico, Augustinum ibi adferre coniecturas ex Scripturis, quae post definitionem Concilii, & exploratam traditionem non scriptam, aliquid valent ad veritatem confirmandam, per se autem non sufficiunt. Id patet ex verbis Augustini, ubi semper ponit Scripturas post consuetudinem, & Concilium, & utitur illis verbis:

Ad SEPTIMUM dico, Kemnitium mala fide citasse. Illa enim verba (

Praeterea, etiamsi illa verba referrentur ad superiora, adhuc nihil haberet Kemnitius, nam ibi etiam non dicit Augustinus, certum esse, Baptismum haereticorum esse ratum, sed dicit certum esse, eum qui verum Christi Baptismum accepit, non debere rebaptizari, quod etiam Donatistae concedebant: sed postea supererat quaestio, an Baptismus haereticorum esset verus Christi Baptismus, nec ne.

Ad OCTAVUM dico, ibi Augustinum non probare ex Scripturis sententiam suam, sed referre qua Scriptura conabantur adversarii probare contrariam sententiam.

CYPRIANUS quoque cùm errorem illum de Anabaptismo defendere vellet, non aliter id facere potuit, quàm à traditione ad Scripturam provocando, ut apparet ex epistola eiusdem Cypriani ad Pompeium, & ex altera ad Iubaianum. Quamquam antea Cyprianus traditiones agnoverat, ut suprà ostendimus, & errorem etiam posteriorem eum correxisse ante mortem existimat beatus Augustinus in epistola 48. ad Vincentium.

DONATISTAE quoque semper Scripturas urgebant, & B. Augustinus eis traditiones, & Ecclesiae consuetudinem obiiciebat libro de vanitate Ecclesiae, cap. 19. & alibi.

ARIANOS nullo modo quidquam praeter Scripturas admisisse testatur Hilarius, qui in libro contra Constantium introducit Arianum dicentem:

AERIANOS quoque traditiones reiecisse scribit Epiphanius haeres. 75. Idem de EUNOMIANIS patet ex Basilio, libro de Spiritu sancto, cap. 27. & 29. Idem de NESTORIO, EUTYCHETE, DIOSCORO refert Basilius Ancyranus Episcopus in confessione Catholica, quam recitavit in VII. Synodo act. prima. idem de Apostolicis sui temporis Bernardus homil. 62. in Cantica. Idem de IOANNE WICLEFO Thomas Waldensis, libro 2. doctrinae fidei antiquae, cap. 19. Ab his ergo quasi per manus acceperunt Lutharani dogma suum de traditionibus contemnendis: ut nos à sanctis Patribus nostrum didicimus, de iisdem cum omni honore recipiendis.

HIS ADDE morem omnium gentium. Nam Iudaeos habuisse aliquas traditiones extra Scripturam, docent ORIGENES hom. 5. in Num. & in comment. c. 3. ad Rom. & HILARIUS in Psal. 2. nec non ANATOLIUS antiquissimus auctor Christianus apud Euseb. li. 7. hist. c. 28. Et quamquam non desunt aliqui Catholicorum, qui negant ullam fuisse traditionem scriptam apud Iudaeos, tamen non possum illis assentiri, cùm, ut suprà docuimus, non omnia sufficienter continuerit lex vetus scripta, & multo tempore populus ille, etiam post Mosen natum, sine lege scripta vixerit.

DEINDE omnes profanae Respub. magna ex parte legibus non scriptis reguntur. PERICLES apud Thucydidem partitur ius Athenarum in scriptum & non scriptum. ARISTOTELES lib. 3. polit. cap. 11. partim optimis legibus, partim arbitrio optimi viri civitatem regendam esse statuit. & lib. 5. de moribus, cap. 4. iudicem sive arbitrum ius animatum vocat, quod videlicet aliud quoddam

Nobilissimi Philosophorum PYTHAGORAS & SOCRATES, cùm plurima docuerint, nihil tamen scripserunt, ut beatus Augustinus docet lib. 1. de consensu Evang. cap. 7. nisi quod Socrates fabulas ab Aesopo scriptas versibus prosequutus est. DENIQUE in iure civili, leg. diuturna. ff. delegibus,

ACCEDAT Ecclesiae Catholicae dignitas. Nam ut olim Iudaei excellebant omnibus nationibus, quia credita erant illis eloqui Dei, ut dicitur

ACCEDAT postremò dignitas mysteriorum multorum, quae silentium requirunt, nec decet, ut in Scripturis, quae toti mundo leguntur, explicentur. Si enim ad videnda tremenda mysteria Missae non licet admittere ullos non baptizatos, quomodo licebit eis eadem scripta tradere? Hinc Dominus seorsim discipulis interpretabatur parabolas, quas populo loquutus erat

PRIMA igitur regula est. Quando universa

SECUNDA regula est. Quando universa Ecclesia aliquid servat, quod nemo constituere potuit, nisi Deus, quod tamen nusquam invenitur scriptum, necesse est dicere ab ipso Christo, & Apostolis eius traditum. Ratio est similis superiori, Nam Ecclesia universa non solùm non potest errare in credendo, sed nec in operando, ac praesertim in ritu, & cultu divino: recteque Augustinus epist. 118. docet, insolentissimae insaniae esse existimare,

TERTIA regula est. Id quod in Ecclesia universa, & omnibus retrò temporibus servatum est, meritò ab Apostolis creditur institutum, etiamsi illud tale sit, ut potuerit ab Ecclesia institui. Haec regula est Augustini, lib. 4. contra Donatistas, cap. 24. Exemplo sit ieiunium Qadragesimae: Id enim poterat ab Ecclesia institui, si Christus, vel Apostoli non instituissent; tamen dicimus & probamus, à Christo vel Apostolis institutum, quia sursum versus ascendentes & quaerentes originem huius instituti, non invenimus nisi tempore Apostolorum; etiamsi Calvinus lib. 4. cap. 12. Institut. §. 20. doceat esse Quadragesimam

Beatus BERNARDUS serm. 3. de Quadragesima:

Pari ratione CALVINUS lib. 4. cap. 19. Instit. §. 24. dicit ordines minores esse inventum novitium, de quo nusquam legitur, nisi apud ineptos rabulas, Sorbonistas, & canonistas. At nos ostendimus ex regula posita, esse Apostolicae traditionis. Nam antea omnes Sorbonistas, & canonistas fuit ISIDORUS, qui lib. 7. etymol. cap. 12. enumerat singulos ordines, & rationes nominum exponit. Ante Isidorum fuit Concil. Carthag. IV. in quo à cap. 1. usque ad 10. traditur, quo ritu ordinentur Episcopi, Presbyteri, Diaconi, Subdiaconi, Acolythi, Lectores, Exorcistae, Ostiarii. Et ante hoc Concilium fuit HIERONYMUS, qui in cap. 2. ad Titum enumerat ordines omnes, praeter Acolythos, quorum meminit in epistola ad Nepotianum de vita clericorum.

Ante Hieronymum fuit Concilium Laodicenum, in cuius capite 24. nominantur omnes minores ordines. ante quod Concilium CORNELIUS Papa in epist. ad Flavianum Antiochenum, ut est apud Euseb. lib. 6. hist. cap. 33. asserit, in Ecclesia Romana suo tempore fuisse praeter Episcopum, Presbyteros XLVI. Diaconos septem, Subdiaconos septem, Acolythos XLII. Exorcistas cum Lectoribus & Ostiariis LII. Sed & ante Cornelium Ignatius salutat nominatim omnes ordines in epist. ad Antiochenses.

QUARTA regula est. Cùm omnes Doctores Ecclesiae communi consensu docent, aliquid ex Apostolica traditione descendere, sive in Concilio generali congregati, sive scribentes seorsim in libris, illud credendum est, Apostolicam esse traditionem. Ratio est huius regulae, quia si

Hac regula probamus, Apostolicam traditionem esse ritus, qui servantur in Baptismo; quod nimirum qui baptizatur, baptizetur aqua prius à sacerdote benedicta; quòd iubeatur abrenuntiare Satanae, & pompis eius, quòd signetur signo Crucis, quòd ungatur oleo benedicto, &c. Id enim disertè asserunt BASILIUS de Spiritu sancto, cap. 27. TERTULLIANUS de Corona militis, & alii quidam. nemo autem unquam contradixit, cùm nullus ferè sit veterum, qui non meminerit harum caeremoniarum tanquam in Ecclesia ab omnibus receptarum. PARI ratione Quadragesimam esse divinam, vel Apostolicam traditionem, possemus etiam hac regula firmiter

QUINTA regula est. Id sine dubio credendum esse ex Apostolica traditione descendere, quod pro tali habetur in illis Ecclesiis, ubi est integra & continuata successio ab Apostolis. Hanc regulam tradit IRAENEUS lib. 3. cap. 3. & TERTULLIANUS libro de praescript. Ratio regulae est, quia Apostoli tradiderunt successoribus suis cum officio Episcopatus, etiam doctrinam religionis.

Si ergo in aliqua Ecclesia ascendendo per Episcopos sibi invicem succedentes perveniamus

PRIMUM igitur argumentum ex tribus locis constat.

Ad PRIMUM respondeo, PRIMO ibi non agi de verbo scripto, sed tradito viva voce: nam non ait, ad verbum, quod scripsi, sed, quod ego praecipio. SECUNDO dico, veram expositionem eius loci esse, quod Deus velit integrè, & perfectè servari mandata, ut ipse praecepit, & nullo modo ea depravari falsa interpretatione. Itaque non vult dicere, non servabitis aliud, quàm id, quòd nunc praecipio, sed in hoc quod praecipio, nihil mutabitis addendo, vel minuendo, sed integrè facietis, ut iubeo, & non aliter. Quod idem solet Scriptura significare illis verbis:

Respondent Brentius, Kemnitius, Calvinus, Prophetas non addidisse quidquam ad legem, quantum ad doctrinam attinet, sed tantùm vaticinia quaedam de futuris scripsisse, & legis doctrinam explicavisse. Testamentum quoque novum

AT contrà, nam hoc modo etiam traditiones non sunt additiones, sed explicationes. Nam in lege Mosis non continentur Prophetarum scripta, neque in lege & Prophetis continetur Testamentum novum, nisi in universali, & quodammodo in virtute, sicut tota arbor continetur in semine. Habemus enim in lege

Quod verò allegant ex

Sic etiam quia scriptum est,

Ad SECUNDUM, certum est, Ioannem ibi prohibere corruptionem libri illius, non autem ne alii libri scribantur, aut alia dogmata tradantur, alioqui ipse secum pugnasset, qui iuxta Kemnitium in examin. pag. 202. scripsit Evangelium post Apocalypsim.

Ad TERTIUM, quo maximè Brentius & Kemnitius nituntur, duplex solutio est, & utraque solida. PRIOR, quòd Apostolus non loquatur de solo verbo scripto, sed de omni verbo, sive scripto, sive tradito. Non enim dicit, si quis evangelizaverit praeter id quod scripsimus, sed praeter id quod evangelizavimus. Neque obstant illa verba Augustini vel Basilii: illi enim non exponunt ex

ALTERA solutio est, quòd per illud

Sanctus BASILIUS summa morali 72. cap. 1. (quem locum pro se citaverat Kemnitius) docet ex hoc loco haberi, eos recipiendos, qui consona Scripturis tradunt: eos reiiciendos, qui aliena. Denique S. AUGUSTINUS libro 17. contra Faustum, cap. 3. exponit, contra. & tractatu 89. in Ioan. sic loquitur:

Argumentum SECUNDUM sumunt ab iis locis, quae videntur indicare Scripturam sufficienter omnia continere, quae duo sunt. Primus

Confirmat KEMNITIUS ex tribus testimoniis veterum. AUGUSTINUS tract. 49. in Ioan.

Secundus locus est,

Illud verò,

Respondeo ad PRIMUM, Ioannem in eo loco tantùm loqui de miraculis Christi, ac dicere se scripsisse tantùm aliqua miracula, non omnia, quia illa sufficiebant ad persuadendum mundo, Christum esse Filium Dei. sic enim ait:

Ad illa loca Augustini & Cyrilli dico, eos Patres de solis dictis, & factis Christi loqui: ac propterea dicere eos voluisse, scripta esse sufficienter, non omnia absolutè, sed omnia dicta & facta Christi. Praeter quae dicta & facta, multa sunt alia necessaria, alioqui omnes historiae, & documenta Testamenti veteris, & ipsa Acta Apostolorum, & epistolae Petri, Pauli, Ioannis, Iacobi, & Iudae supervacanea essent. Neque hoc pugnat cum eo quod suprà diximus, Scripturas non fuisse absolutè necessarias. etsi enim necessaria est cognitio multarum rerum quas Christus & Apostoli dixerunt, aut fecerunt, ea tamen cognitio, etiam sine Scripturis, sola traditione haberi potuisset, quamquam utilissimum fuisse, ut praecipua capita scriberentur, nullo modo negandum sit.

Adde, quòd sine dubio Patres illi, ex dictis & factis Christi non intelligunt esse scripta sufficienter omnia necessaria absolutè, sed esse scripta sufficienter ea, quae Apostoli scribenda esse putaverunt. Cùm enim quaedam scribenda essent, quaedam sine scripto tradenda, ac praecipuè interpretatio, atque intelligentia Scripturarum: in libris sacris continentur sufficienter omnia, quae scriptis mandanda erant, sive (ut Augustinus loquitur) quae Christus legi voluit. Alia enim non legi in divinis literis, sed ab Ecclesia accipi voluit, quae tamen suo etiam modo in Evangelio continentur, non quidem in particulari, sed in universali, quia Evangelium monet, ut de rebus dubiis Ecclesiam consulamus.

Ad ALTERUM locum ex Paulo, potest inprimis responderi eodem modo, quod nimirum Scriptura sufficienter instruat, & perficiat hominem Dei, quia multa expressè continet; & quae non continet, ostendit, unde sint petenda. Deinde dico, Paulum eo loco ne hanc quidem sufficientiam Scripturae tribuere. quod ex duobus colligitur. Primò ex illo,

Quod autem ita sit, patet PRIMO ex ipso modo loquendi. Nam iudicio omnium Latinè scientium,

Neque obstat quod Kemnitius obiicit, non inveniri in quolibet libro has omnes utilitates: nam falsum est non inveniri. Nulla est enim pars Scripturae brevior epistola secunda Ioannis, & tamen in ea videmus praedicari, Christum esse verum Dei Filium, quod est dogma fidei. Item videmus praedicari, ut diligamus alterutrum, quae est doctrina morum. Praeterea videmus apertè

Iam verò illud (

Et quamvis ipse idem Apostolus non dicat, non sufficere, tamen id colligimus ex aliis eius locis: ut ex illo

Argumentum TERTIUM ex locis, in quibus damnantur traditiones. Isaiae 29.

RESPONDEO, Christum & Apostolos non reprehendere traditiones, quas acceperant Iudaei à Mose & Prophetis, quarum una erat de ipsis libris canonicis, qui essent veri, & qui non essent, sed traditiones quas acceperant à quibusdam recentioribus, quarum aliquae inanes, aliquae pernitiosae erant, & contra Scripturas. Nam nec Christus aut Apostoli unquam, vocant eas traditiones Mosis & Prophetarum: & apertè dicunt se loqui de illis, quae cum Scripturis pugnant. Et praeterea Patres veteres explicuerunt disertè quis fuerit auctor traditionum, quas Christus & Apostoli reprehendunt.

IRENAEUS lib. 4. cap. 25. & 26. disputat contra veteres haereticos, qui putabant nomine traditionum à Christo & Apostolis reprehensarum intelligi legem Mosis, & docet, non Mosis legem, sed recentiorum seniorum traditiones legem corrumpentes, à Christo & Apostolis reprehendi. EPIPHANIUS in haeresi Ptolomaei, docet traditiones Iudaeorum fuisse quatuor expositiones librorum sacrorum. Primam Mosis, & eam non reprehendi. Secundam R. Akibam. Tertiam R. Iuda. Et quartam filiorum Asamonaei, atque has esse, quae reprehenduntur à Domino.

HIERONYMUS in caput 8. Isaiae, & in cap. 3. epist. ad Titum, & in epist. ad Algasiam, quaest. 10. docet traditiones Iudaicas, quas Dominus reprehendit, initium habuissé à Sammai, Killel, Achiba, & quibusdam aliis, qui paulò ante ortum Salvatoris exstiterant, & legem non tam exposuerant, quàm corruperant; quas traditiones ipsi

RESPONDEO, Irenaeum non dicere nihil aliud Apostolos praedicavisse, quàm quod scripserunt: sed solùm scripsisse Evangelium, quod antea praedicaverant, quod est verum, & non contra nos. Sed, etiamsi diceret Irenaeus Apostolos omnia scripsisse, quae praedicaverunt, nihil

PRIMUM est, quaedam in doctrina Christiana tam fidei, quàm morum, esse simpliciter omnibus necessaria ad salutem, qualis est notitia articulorum Symboli Apostolici. item cognitio decem praeceptorum, & nonnullorum Sacramentorum. Cetera non ita necessaria sunt, ut sine eorum explicita notitia, & fide & professione homo salvari non possit, modò promptam habeat voluntatem ea suscipiendi, & credendi, quando sibi fuerint legitimè per Ecclesiam proposita.

Haec distinctio ex eo colligitur, quod sine notitia, & fide mysteriorum primi generis, nemo adultus admittitur ad Baptismum: sine notitia autem, & fide saltem explicita posteriorum, ordinariè admittuntur.

NOTA SECUNDO, ea quae sunt simpliciter necessaria, Apostolos consuevisse omnibus praedicare; aliorum autem non omnia omnibus, sed quaedam omnibus, quae nimirum omnibus utilia erant, quaedam solis Praelatis, Episcopis, & Presbyteris, ut de ratione gubernandae Ecclesiae, de Sacramentis administrandis, de refellendis haereticis, &c. sicut etiam modò alia disputantur in scholis inter doctos, alia explicantur in concione populari. Sic

His notatis, dico, illa omnia scripta esse ab Apostolis, quae sunt omnibus necessaria, & quae ipsi palam omnibus vulgo praedicaverant: alia autem non omnia scripta esse. Cùm igitur Irenaeus ait, Apostolos scripsisse quae praedicaverant in mundo, verum est, & non contra traditiones, quia non praedicaverunt populis omnia, sed solùm ea, quae illis necessaria, vel utilia erant, cetera seorsim perfectiorib. tradiderunt.

SECUNDO profert ORIGENEM, in cap. 3. ad Rom. in Matth. hom. 25. in Ezechiel. hom. 7. in Hierem. hom. 1. ubi dicit, oportere nos de rebus divinis non loqui ex proprio sensu, sed omnia confirmare Scripturae testimoniis:

TERTIO producit in testem CONSTANTINUM Imperatorem, qui in Concilio Nicaeno, teste Theodoreto lib. 1. cap. 7. sic ait:

Sed admissa auctoritate Constantini, dico, eorum omnium dogmatum, quae ad naturam Dei pertinent, exstare in Scripturis testimonia,

Profert QUARTO ATHANASIUM, qui in libro contra Gentes, sive contra idola, in ipso initio:

Profert QUINTO BASILIUM in serm. de fidei confessione; ubi sic loquitur:

Alium locum affert ex epistola 80. ubi BASILIUS ait:

SEXTO profert CHRYSOSTOMUM homil. 1. in Matth. homil. 3. in 2. ad Thessal. & homil. 13. in Genes. ubi Chrysostomus dicit, Scripturam esse utilem, & claram in rebus necessariis. Sed quorsum haec? DEINDE profert eiusdem testimonium ex homil. 49. in Matth. ubi exponens illud cap. 24.

RESPONDEO; Cùm in verbis immediatè praecedentibus Chrysostomus dixerit:

ALIUD profert eiusdem ex homil. 13. in secundam epistolam ad Corinthios:

ULTIMO profert eiusdem Chrysostomi testimonium ex commentario in cap. 22. Matth.

SEPTIMO profert EPIPHANIUM, qui haeresi 61. ait:

OCTAVO profert CYRILLUM, qui libro de recta fide ad Reginas sic ait:

ITEM profert illud eiusdem ex hom. 5. in Levit.

Profert NONO THEOPHILUM lib. 2. Paschali; qui sic ait:

Profert DECIMO APOLLINAREM, qui apud Eusebium lib. 5. hist. c. 15. dicit, se longo tempore distulisse scribere contra Montani haeresim, ne videretur quibusdam aliquid addere Evangelico Dei verbo. RESPONDEO; Primò, ista verba

Profert UNDECIMO TERTULLIANUM, qui libro contra Hermogenem:

Profert DUODECIMO CYPRIANUM, qui sic loquitur in epistola ad Pompeium:

DECIMO TERTIO profert illud celebre dictum Hieronymi in caput primum epistolae ad Titum:

RESPONDEO ad PRIMUM, depravatum esse locum à Kemnitio. sic enim Hieronymus habet:

ULTIMO proferunt AUGUSTINI testimonia. Ac primum illud ex libro secundo de doctrina Christiana, cap. 9.

Item SECUNDO illud ex lib. 3. contra literas Petiliani, capite 6.

TERTIO, profert loca quaedam ex libro 19. de civitate Dei, cap. 18. Tractat. 2. in epist. Ioan. ex epist. 163. ex libro de pastoribus, cap. 14. & lib. 6. Confess. cap. 5. sed in his locis nihil est prorsus contra traditiones. solùm enim dicit B. Augustinus, ex Scripturis probanda esse dogmata, quando testimonia Scripturae habentur: & credendum esse Scripturae, nihil esse dicendum contra Scripturas, & similia, quae sunt verissima, sed frustrà adferuntur contra traditiones,

QUARTO, illud profert ex libro de bono viduitatis, capite primo:

QUINTO, illud ex libro 3. contra Maximinum, cap. 14.

RESPONDEO; Inprimis videri quidem in his locis dici aliquid contra Concilia, sed non contra traditiones: at nec contra Concilia aliquid ab Augustino doceri, facilè possumus ostendere. Nam certum est, Augustinum non voluisse removeri Concilia ab his disputationibus, & solas Scripturas recipi, quod non crederet, maximam esse legitimorum Conciliorum auctoritatem; sed duplici de caussa. PRIMO, ut expediditiùs ageret. Si enim voluisset ex Concilio argumentum sumere, debuisset prius probare, Concilia esse recipienda, quod nimis longum erat. Et haec ratio praecipuè locum habebat contra Arianos, qui nullo modo admittebant Concilium Nicaenum. ALTERA ratio est, quia in illis quaestionibus, quae tunc erant, exstabant in Scriptura clarissima testimonia, quae sine dubio anteponenda sunt omnibus Conciliorum testimoniis. Et haec ratio praecipuè locum habet contra Donatistas in quaestione de Ecclesia. Alioqui idem Augustinus in epist. 118. 162. 165. 166. & in libro de Baptismo, saepe urget Concilia & traditiones; immò etiam responsa Pontificum & Imperatorum.

SEXTO, proferunt illud ex lib. 2. de peccatorum mer. & remiss. cap. 36.

SEPTIMO, illud ex libro de catechizandis rudibus, cap. 3. 6. ubi docet Augustinus, proponendam Catechumenis summam brevem doctrinae ex Scripturis, quàm cùm illi credere se

Haec sunt ergo testimonia veterum ab haereticis citata. in quibus tria notanda sunt; Unum, duplo esse plura ea, quae nos citavimus in contrarium; Alterum, nostra testimonia expressè docere de traditionibus non scriptis recipiendis, adeò ut haeretici cùm id negare non possent, passim verterentur ad blasphemias: Testimonia

RESPONDEO, non solùm non esse impossibile traditiones conservari, sed etiam esse impossibile non conservari. nam cura ista non incumbit praecipuè hominibus, sed Deo, qui Ecclesiam regit. Sicut ergo Deus conservavit veram Ecclesiam usque ad hanc diem, contra tot persequutiones Imperatorum, Philosophorum,

PRIMA est, Scriptura. Etsi enim non sint scriptae traditiones in divinis literis, sunt tamen scriptae in monimentis veterum, & in libris Ecclesiasticis.

SECUNDA est, usus continuus. pleraeque enim traditiones sunt in continua observatione, ut ritus Sacramentorum administrandorum, dies festi, ieiuniorum tempora, celebratio Missae, & officiorum divinorum, & alia generis eiusdem. Ut ergo conservantur linguae vulgares, etiamsi nullae quandoque exstent Grammaticae, propter continuum usum, ut lingua Hebraica, quae conservata est vulgaris in populo Dei ab Adam usque ad captivitatem Babylonis, per tot millia annorum, ita etiam sine ulla Scriptura, usu conservari possent eiusmodi traditiones.

TERTIA caussa, sunt monimenta quaedam externa, quae ad longissimum tempus durant, ut templa antiquissima, & in iis altaria, sacri fontes, memoriae Sanctorum, cruces, imagines, libri Ecclesiastici, & similia. Baleoli in Flandria anno M. D. LXXI. narravit mihi, cùm fortè ad ea loca venissem, Pastor eius loci, quòd cùm minister haereticus persuasisset populo, altarium lapideorum erectionem esse novum inventum, & vix centum annorum: coeperunt cives altaria demoliri. sed cùm essent in opere, adverterunt literas quasdam antiquissimas incisas esse in uno eorum altarium, quibus notabatur annus, quo altare illud dedicatum fuerat. ex illa autem notatione intellexerunt, altare illud fuisse erectum multò antè, &, ni fallor, aliquot centuriis annorum ante illud tempus, quo dixerat haereticus altaria incepisse. Ita lapideum monumentum haereticum confudit, & traditionem Ecclesiasticam conservavit.

QUARTA caussa, est haeresis. Deus enim mirabiliter utitur hostibus Ecclesiae ad Ecclesiam conservandam. quia enim singulis aetatibus orti sunt novi haeretici, qui diversa dogmata Ecclesiae oppugnarunt, ideo etiam singulis aetatibus exstiterunt homines docti, qui ut haereticis resisterent, diligenter investigarunt doctrinam Ecclesiae, & traditiones antiquas, & magna diligentia eas posteris commendarunt. Quemadmodum qui diu pacificè possidet bona sua, facilè amittit instrumenta & literas, quibus continetur, unde illa bona ad eum pervenerint, & quo iure bona illa possideat. At qui semper litigat, diligentissimè illa custodit, nec excidere ulla ratione patitur.

Argumentum SECUNDUM. Literae divinae

RESPONDEO ad maiorem propositionem dupliciter. PRIMO, Scripturae finem proprium & praecipuum non fuisse, ut esset regula fidei, sed ut esset commonitorium quoddam utile, ad conservandam & fovendam doctrinam ex praedicatione

Quòd autem multa sint credenda, quae non

Dico SECUNDO, Scripturam, etsi non est facta praecipuè, ut sit regula fidei, esse tamen regulam fidei, non totalem, sed partialem. Totalis enim regula fidei, est verbum Dei, sive revelatio Dei Ecclesiae facta, quae dividitur in duas regulas partiales, Scripturam & traditionem. Et quidem Scriptura, quia est regula, inde habet, ut quidquid continet, sit necessariò verum & credendum, & quidquid ei repugnat, sit necessariò falsum & repudiandum: quia verò non est regula totalis, sed partialis; inde illi accidit, ut non omnia mensuret; & propterea aliquid sit de fide, quod in ipsa non continetur. Et hoc modo intelligi

Argumentum TERTIUM sumunt ex incommodo, quod secum ferunt traditiones. Si enim aperitur haec porta, ut dicamus esse recipienda dogmata aliqua, quae nullo Scripturae testimonio probari possunt, dabitur occasio multis fingendi & introducendi in Ecclesiam multa falsa sub nomine traditionis. Nam videmus, olim etiam sanctissimos viros hoc modo fuisse deceptos. PAPIAS enim ex traditione fertur docuisse, regnum Christi futurum mille annorum post resurrectionem hîc in terris, cui fidem habuerunt Irenaeus, Tertullianus, Lactantius, aliique permulti. Vide Euseb. lib. 3. hist. cap. 39. Praeterea IRENAEUS lib. 2. cap. 39. & 40. ex traditione docet, Christum anno aetatis suae quinquagesimo aut circiter passum esse: è contrario verò TERTULLIANUS lib. contra Iudaeos, cap. 5. & CLEMENS Alexandrinus lib. 1. Strom. docent, Christum anno XXX. aetatis suae esse passum, quae omnes traditiones falsae sunt.

RESPONDEO. Primò, si quid valeret hoc argumentum, non solùm traditiones, sed etiam Scripturae reiiciendae essent. Nam multi etiam libri falsi & perniciosi ornati fuerunt olim titulo librorum canonicorum, Petri, Pauli, Bartholomaei, atque aliorum Apostolorum, ut patet ex Gelasio in Concilio LXX. Episcoporum; ex Hieronymo in lib. de viris illust. in Luc. Quocirca etiam

Dico SECUNDO, istud incommodum, quod est commune traditionib. & Scripturis, non multum obesse neque veris traditionibus, neque veris Scripturis. Est enim in Ecclesia auctoritas, & certa etiam via ac ratio discernendi veras traditiones & Scripturas à falsis: neque unquam publico iudicio Ecclesiae receptus fuit liber aliquis apocryphus pro canonico, nec falsa traditio pro vera.

Argumentum QUARTUM. Proprium est haereticorum,

RESPONDEO, haereticos esse simias Catholicorum, ut Cyprianus docet in epistola ad Iubaianum,

At mysteria nostra non traduntur solùm quibusdam, quia timeant lucem, sed vel quia non est opus, ut illa sciantur ab omnibus, vel quia non sunt omnes capaces. Alioqui talia sunt, ut possint publicè praedicari. nihil enim, nisi purum & castum agitur ab Ecclesia. Et hoc puto voluisse Dominum, cùm ait

ALTERIUS

PORRO

VENIAMUS

HENRICUM BULLINGERUM

STANISLAUS SARNICIUS,

IACOBUS SCHEGKIUS

IOANNES WIGANDUS

QUAE

Sententia Servetianorum tria docet, & composita est ex tribus. antiquis haeresibus. PRIMO asserit nullam esse in Deo distinctionem personalem. Ita Servet. li. 5. Trinit. pag. 189. & in responsione ad art. 1. & Ministri Transylvani lib. 2. cap. 4. Quod idem olim docuerunt Hermogenes, Praxeas, Noëtus, Sabellius. Quorum omnium meminit Augustinus lib. 1. de haeres. cap. 41. Ac deinde etiam Paulus Samosatenus, & Photinus, teste Hilario, lib. de Synodis. SECUNDO asserit Christum ante in carnationem nihil fuisse, nisi in mente Dei per ideam. Ita Servetus lib. 3. Trinit.

Ac in his quidem omnes novi Samosateni conveniunt. Dissident autem inter se de invocatione IESU CHRISTI, & in tres quasi sectas

Denique GEORGIUS BLANDRATA in thesibus, & Ministri Poloni in iudicio, quod ediderunt de caussa Francisci Davidis, docent, IESUM CHRISTUM non modò invocandum esse, sed etiam debere invocari: nec esse imperfectionem ad eum confugere. Accidit autem peropportunè haec eorum dissensio, non solùm quia, ut ait sanctus Hilarius, bellum haereticorum pax est Ecclesiae, sed etiam quia utraque pars ad miras angustias redigi coepit. Nam qui Christum invocandum esse docent, proferunt plusquam quinquaginta testimonia Scripturae, quibus adversarios repugnare ostendunt; qui verò non invocandum asserunt, certissima ratione demonstrant, adversarios secum ipsos pugnare, quippe qui nolint invocari Sanctos, quia non sunt Dii veri, & tamen Christum invocari velint, quem iidem palam affirmant non esse Deum verum.

PRIMO, tres esse spiritus aeternos, Patrem, Filium, Spiritum sanctum, essentiali numero differentes. ita docet ipse Gentilis prothesi 20. & 23. & refert hoc idem Benedictus Aretius initio historiae de supplicio Valentini Gentilis. quae sententia fuit olim Peratarum apud Theodoretumlib. 1. cap. 18. haeretic. fabul. Isti enim dicebant Trinitatem esse tres Deos, tres mentes, &c. Fuit etiam Ioannis PHILOPONI, ut referunt Suidas verbo Ioan. Grammaticus, & Nicephorus lib. 18. hist. cap. 48. qui etiam cap. 46. dicit, Philoponum tempore Phocae Imperatoris vixisse circa annum Domini DC. IV.

Idem docuit quidam Gallus tempore sancti Anselmi circa annum Domini M. XC. adversus quem scripsit ipse beatus Anselmus librum de incarnatione

SECUNDO, docuerunt Gentilis, & socii eius, has tres personas non esse aequales, sed Patrem longè esse eminentiorem ceteris, ita ut ipse essentiator, ceteri duo essentiati dici debeant. Ita Gentilis libr. Antidotorum, antidoto 3. fol. 26. ubi ait proprium esse Patris, ut appelletur unus, & solus Deus. Similia vide prothesi 8. 10. 22. 24. 38. & 40. itaque novi Tritheitae iam à Philopono ad Arium declinaverunt. Arius enim primus fuit, qui Filium minorem Patre esse docuit, teste Epiphanio haeres. 69. Exortus est autem Arius circa annum Domini CCC. XXIV. teste Theodoreto, lib. 4. de haeret. fabul.

TERTIO, docuerunt Filium Dei non esse ex nihilo, neque in tempore genitum, sed ab aeterno, & ex Patris substantia. Id habet Gentilis prothesi 11. & 21. quae sententia fuit recentiorum Arianorum: nam ut S. Augustinus docet lib. 6. Trinit. cap. 1. posteriores Ariani Filium aeternum esse concesserunt, tametsi contrarium senserat Arius. Unde etiam Maximinus apud Augustinum lib. 1. confitetur Filium non ex nihilo, sed ex Patris substantia genitum, iuxta sententiam Concilii Ariminensis. Non erit fortasse abs re, si aliquas ex prothesibusValentini hîc subiiciamus, ut Lector novorum Arianorum sententiam ex ipsis eorum verbis certius cognoscat.

Prothesis SEXTA.

Probatur PRIMO Scripturis, in lege

Idem probatur ex libris historialibus

Porro ex his omnibus & singulis locis apertè colligi, unum numero esse verum Deum, non unum specie, ex similibus loquutionibus potest intelligi. Non enim de uno aliquo homine, rectè diceremus, iste est solus homo; aut, iste solus est verus homo; aut, praeter istum nullus est homo; aut, iste homo & nemo alius. cuius rei non potest reddi alia caussa, nisi quia natura humana non est in uno solùm individuo, sed in multis. Rectissimè autem de Sole, cui una tantùm natura individua est, dicimus, iste solus est verus Sol, unus est in mundo Sol, praeter eum non est alius Sol. &c.

SECUNDO, probatur ex Patribus. Ac Primùm omnes Patres passim dicunt, esse unum Deum, ut IUSTINUS libro de recta fide, AUGUSTINUS lib. 1. contra Maximinum, & alii. Et de hoc non est dubium; sed quia possent respondere, Patres dum dicunt, unum esse Deum, loqui de unitate specifica, non numerica, propterea multis modis ex doctrina Patrum demonstrabimus, unum numero esse Deum.

PRIMO, si multa essent indiviva divina, ut illi volunt, possent quidem illa dici unus Deus, id est, una species divina, sicut Porphyrius dicit cap. 2. plures homines sunt unus homo, id est, una species humana, at non posset tamen negari, quin etiam rectè dicerentur plures Dii, sicut rectè dicimus, Adam, Abel, & Cain sunt tres homines; At Patres perpetuò negant, tres personas esse tres Deos, unum igitur numero Deum esse volunt. Quod negent, patet ex ATHANASIO in Symbolo:

SECUNDO, Patres negant, numerum inveniri in Divinitate, & solùm in proprietatibus personalibus eum admittunt: At certè non posse Divinitatem numerari falsum esset si Divinitas non

TERTIO, Patres saepe vocant Deum singularem, aut naturam eius individuam. IUSTINUS in li. de Monarc. Dei, probaturus unum esse Deum:

QUARTO, Patres non semel negant, Deum esse unum specie. CYRILLUS lib. 11. in Ioan. cap. 20. in fine, postquam dixerat, Apostolos inter se consubstantiales esse, & similiter Patrem & Filium inter se, addit:

QUINTO, Patres dicunt esse mysterium ineffabile, quomodo tres personae sint unus Deus. at si essent unus Deus specie, nullum esset mysterium. NAZIANZ. in orat. ad Evagrium, conatur ostendere multis similitudinibus, quomodo una & simplex natura Dei sit communis tribus. At nulla quaestio esset, si natura divina esset una specie. Idem oratione in Neronem, seu Maximum, secundum alios:

SEXTO, Patres, ut BASILIUS oratione contra Sabellium & Arium. NAZIANZ. orat. de natali Domini. AMBROSIUS lib. 1. de fide, cap. 1. & 2. dicunt, Sabellium ad Iudaeos, Arium ad Paganos pertinere: Ecclesiam verò mediam viam tenere, quae nimirum nec unam personam credat cum Iudaeis, nec plures naturas cum Gentilibus. At Ecclesia non verè medium tenebit, si naturam divinam multiplicet; sic enim nihil commune habebit cum Iudaeis, & planè conveniet cum Gentilibus, quorum plerique Deos eiusdem speciei colebant, ut Iovem, Martem, Mercurium, &c. ADDE, quod Patres docent, Gentiles etsi vulgò plures Deos colerent, tamen unum Deum naturaliter cognoscere potuisse, sicut re ipsa Philosophi unum Deum cognoverunt, & ea ex parte quasi naturaliter Christiani fuerunt; at si Patres de uno Deo, non numero, sed specie loquerentur, nihil dicerent, nam vulgus Deos caelestes non solùm eiusdem speciei, sed etiam consanguineos faciebat. Unde est illud Virgilii tam crebrò repetitum, & ex Homero desumptum:

Patet hoc inprimis ex testimoniis plurimis & clarissimis veterum Poëtarum, ex quibus IUSTINUS

Denique PAULUS OROSIUS lib. 6. hist. cap. 1. dicit, communem sententiam spaientium esse, unum esse solum & verum Deum, ceteros autem, qui dicuntur Dii, nihil esse, nisi unius illius servos & ministros. Quod idem ferè scripsit PRUDENTIUS in

TERTIO probatur rationibus. PRIMA ratio, Deus est summum ens, ut patet Exodi 3.

SECUNDA, Deus est, suum esse, ut patet tum ex eodem textu Exodi 3.

DICES; Argumento hoc tantùm probari, non posse essentiam huius Dei multiplicari, non autem essentiam Dei in communi. RESPONDEO, probari etiam de essentia Dei in communi. Pro quo nota,

TERTIA, Deus est altissimus, ut Scripturae passim docent,

QUARTA, Deus est ultimus finis omnium rerum, Proverb. 16.

QUINTA, Deus est infinitus in essentia, potentia, sapientia, &c. Ergo unus numero; nam infinitum omnia comprehendit.

SEXTA, Si plures Dii, vel sine principio sunt omnes, vel unus ab alio: Primum est impossibile, quia tunc essent multa principia prima disparata. & in varias partes mundum distraherent, saltem, quia non necessariò convenirent in una eademqque voluntate; sed posset unus unum, alius aliud velle. Unde etiam Ethnici vocabant Iovem Deotum parentem. Si est unus ab alio, vel creatione, vel generatione. Si primum, ergo secundus est creatura. Ergo non est Deus. Atque hinc videlicet Ariani recentiores, & Tritheistae non audent dicere, Filium esse creatum, cùm Deum esse velint: Quamquam secum ipsi pugnant, cùm increatum Deum faciunt, & tamen alium Deum à Deo vero esse volunt. Si secundum, vel dedit totam substantiam, vel partem; si partem, ergo partibilis Deus; si totum, ergo habent eandem Deitatem numero.

SEPTIMA, Deus est Rector mundi:

Atque ex his intelligi debent loca quaedam Patrum, quae alioqui paulò duriora esse videntur. Nam Basilius, Nyssenus, & alii interdum comparant tres divinas personas tribus hominibus, aut tribus Angelis. Sed nihil aliud docece volunt, quàm esse tria vera supposita, sive personas eiusdem naturae. Porro naturae identitatem longè esse maiorem in tribus, divinis personis, quàm in tribus hominibus, aut in tribus Angelis, etsi

SECUNDUS locus est

TERTIUS locus

QUARTUS & QUINTUS locus

SEXTUS locus Isaiae 6.

SEPTIMUS locus Isaiae. 8.

At hoc ipsum tribuunt Christo Lucas, Petrus, Paulus. nam

OCTAVUS locus Isaiae 40.

NONUS locus Isaiae 45.

DECIMUS locus Isaiae 41. 44. 48.

UNDECIMUS locus

SED operae pretium erit videre quid adversarii respondeant. Nam etsi non respondent ad omnia, tamen ad aliqua respòndere conati sunt. Igitur TRANSYLVANI libr. 2. cap. 20. generatim respondent, posse de Christo exponi, quae de Deo dicuntur, quia Deus Christo suam Deitatem communicavit. Deinde in particulari. Ad PRIMUM respondent, sensum esse; Non tentemus nos nostrum Christum, sicut illi tentaverunt

Ad QUINTUM respondent Ministri Transylvani libro 2. capite ultimo, & FRANCISCUS DAVID disputatione Albana tertiae diei, verba illa (

Ad SEXTUM ex Isaia 6. &

SED HAEC omnia facilè refelluntur. Ac primùm, non ideo possunt exponi de Christo, quae dicuntur in Testamento veteri de Deo Israël, quia Deus Israël cum Christo communicavit suam Divinitatem. Nam si, ut ipsi dicunt, Christus antequam nasceretur ex Maria, non erat; & proinde Deus in tempore fecit Christum Deum,

Nec PRIMI loci solutio aliquid valet, nam Paulus, & illorum tentationem, & nostram refert ad eundem Christum, non ergo possumus distinguere, ac dicere, illos tentasse Deum, nos Christum. Quod autem addunt de figura, nihil est. Nam figurae Testamenti veteris sunt historiae verae ad literam, & secundum verborum proprietatem exponendae, quamvis aliquid aliud praeterea significent, ut patet ex toto isto

TERTII loci solutio nihil valet. Nam etiam David

QUARTI loci solutio non est solida, quia nos non argumentamur ex adoratione, sed ex eo, quod Paulus dixit, scriptum esse de Christo,

QUINTI loci solutio est mera corruptio Scripturae; nam Paulus non facit Apostrophen ad Patrem, sed citat varia loca de Christo, & inter alia istum locum, ut patet ex illa particula coniunctiva (ET)

Ratiunculae autem Transylvanorum levissimae sunt, & mirum est, non visse à Petro Melio refutatas. Ad PRIMAM & SECUNDAM dico, Patrem Christi, esse creatorem, sed non sine Verbo suo, cum quo sicut est Deus unus, ita & unus creator. Ad TERTIAM dico, non pugnare, esse creatorem, & esse eum, per quem Deus Pater creat. Nam idem Christus dixit

Ad QUARTAM dico, Paulum conferre Christum cum Angelis, quia dicturus erat, eum paulò minus ab Angelis fuisse minoratum per passionem. Itaque ne putaremus, Christum esse omnino Angelis minorem, confert eum cum Angelis, & ostendit, nullam esse inter eos comparationem, cùm Christus sit Filius, Angeli autem servi. Vide Athanasium oratione 2. in Arianos.

SEXTI loci solutio nihil valet, quia etsi Isaias non vidit essentiam Dei, tamen species illa, quam vidit, Deum Israëlis repraesentabat: & cùm Ioannes dicat, ea specie demonstratum esse Christum, sequitur Christum esse Deum Israëlis.

NONI loci solutio nulla est, quia Paulus

DECIMI loci solutio similis est prioribus. Nam non ideo sumi debent haec verba:

Nota praeterea in sequentib. verbis:

SECUNDUS locus, Isaiae 48.

Probat Franciscus David suam sententiam.

PRIMO, quia si iste locus intelligeretur de Christo, Christus fuisset ante incarnationem. At

Ad PRIMUM, Ioannes non ait, Christum non fuisse ante carnem, sed ait, Antichristum esse, qui negat Christi incarnationem, ut negabant eo tempore Ebion & Cherinthus, & nunc ipsi Transylvani. Haec enim sunt verba Ioannis:

Ad SECUNDUM, Paulus non negat, Dei Verbum loquutum ante incarnationem, sed tantùm ait, Deum ultimo tempore loquutum esse corporali ore & voce per Filium incarnatum,

Ad TERTIUM dico, legem datam in Syna à Deo Patre, & Filio, & Spiritu sancto, sed ministerio Angelorum. Quod autem Isaias ad literam loquatur de Christo, patet primò ex Patribus. nos enim habemus inprimis consensum Patrum. Nam Origenes lib. 1. contra Celsum, ultra medium. Eusebius lib. 5. demonstrat. cap. 6. Athanasius in sermone de sanctissima Deipara, ultra medium. Chrysostomus de sancto & adorando Spiritu, circa finem, Tomo 3. Ambrosius lib. 2. de fide, cap. 4. Hieronymus & Cyrillus in hunc locum Isaiae, & Augustinus lib. 20. de civit. Dei, cap. ult. ita exposuerunt. PRAETEREA textus ipse id clamat:

Alii intelligunt per illud (HOC) legem datam in Syna, & hoc etiam non convenit Prophetae in persona sua; quippe qui natus est multis

TERTIUS locus est Isaiae 35.

SECUNDO, quia nunquam Deus per ullum Prophetam haec signa fecit. Qui enim tempore Testamenti veteris miracula fecerunt, sunt Moses, Iosue, Helias, Heliseus, & ipse Isaias. At nulli eorum curarunt caecos, surdos, mutos, claudos: quae signa Isaias nominavit, & Christus passim fecit. Praeterea loquitur Isaias de tempore futuro:

TERTIO, quia Patres sic exponunt. IRENAEUS lib. 3. cap. 22. CYPRIANUS lib. 2. contra Iudaeos, cap. 7. Eusebius lib. 6. demonst. cap. 21. Hieronymus & Cyrillus in hunc locum Isaiae. Item Cyrillus lib. 4. in Ioannem, cap. 28. Augustinus libro de quinque haeresibus, cap. 6. Athanasius lib. de humanitate Verbi, ultra medium. Quod autem Dominus Deus, de quo hic est sermo, sit Deus Israël, patet, quia absolutè Propheta dicit, Deus ipse veniet. nam Deos falsos & metaphoricos nunquam absolutè appellant Deos Prophetae, & praesertim illud pronomen, Ipse, indicat verum Deum, non autem ministrum aliquem loco eius venturum.

QUARTUS locus est Isaiae 52.

Quòd autem idem ipse sit Christus, probatur; Nam dicit:

QUINTUS locus est Isaiae 45.

SEXTUS locus est Baruch 3.

SEPTIMUS locus est Zachariae 2.

Respondet tamen Franciscus DAVID disputatione octava, hunc locum non esse ad propositum, quia est vaticinium de futuro, licet Propheta loquatur in praeterito: nam loquitur de conversione Gentium, quae facta est post Christi ascensionem; ex quo non potest probari, Christum ante incarnationem fuisse. Praeterea negat Franciscus David scriptum esse, Iehova misit me Iehova.

AT contrà, nam nos non vim facimus in praeterito aut futuro, sed in eo, quod iste, qui se missum dicit à Domino exercituum, vocat etiam se ipsum Dominum exercituum. Et cùm constet, unum tantùm esse Dominum exercituum, sequitur, Christum esse unum & eundem Deum & Dominum exercituum cum Patre suo, licet distinguantur personaliter. Impudenter autem negat Franciscus David scriptum esse, Iehova misit me Iehova, nam etiamsi non sit scriptum his verbis simul positis, scriptum tamen est his verbis, licet quibusdam interpositis, quae non mutant sensum, ut patet.

OCTAVUS locus Zachariae cap. 3.

Posset aliquis respondere, hoc loco Angelum

NONUS locus Zachariae 12.

Denique Christus accusatus fuit, quòd se praedicasset Filium Dei,

Respondent Ministri Transylvani lib. 2. cap. 7. & BLANDRATA, disputat. 6. Albana, Christum esse Filium verum & proprium Dei, quia de Spiritu sancto conceptus fuit, & probant. Nam Lucae primo dicitur, Spiritus sanctus superveniet in te, & virtus Altissimi obumbrabit tibi, ideoque quod nascetur ex te sanctum, vocabitur Filius Dei.

AT contrà; nam etiam Adam, Eva, Angeli omnes, non geniti sunt ex semine viri, sed immediatè opera Dei. Quomodo ergo dicitur Filius unigenitus? Secundò, si ideo est Filius Dei Christus, quia conceptus est in utero Virginis opera Spiritus sancti, ergo Filius Spiritus sancti dici poterit: at hoc nusquam habet Scriptura, immò contrà, Spiritum à Filio procedere dicit

Ad locum illum Lucae primo, dico cum AMBROSIO serm. 5. in Psalmum 118. GREGORIO lib. 18. moral. cap. 12. Beda & Bernardo in hunc locum, virtutem Altissimi esse Verbum Dei, quod in uterum Virginis descendit, ibique carnem induit, ac ideo Filius MARIAE Filius Altissimi dicitur. Posset etiam dici, conceptionem de Spiritu sancto, signum, non caussam esse, cur Christus dicatur Filius Dei. Decuit enim, ut si Dei Filius, hominis Filius fieri vellet, non nisi ex Virgine nasceretur; & si Virgo paritura esset, non nisi Deum pareret, ut rectè ait B. Bernardus sermon. 2. super Missus est.

Porro Iacobus PALAEOLOGUS, qui unus cùm esset ex praecipuis Doctoribus novorum Samosatenorum, Romae tandem, ut suprà diximus, ad veram fidem conversus est; argumentum nostrum non solùm nihili faciebat, sed etiam adversus nos hac ratione retorquebat. Non potest ullus verus Dei Filius esse Deus verus: Christus autem est verus Dei Filius, non igitur

Respondebat, secundum Philosophiam quidem, verum Filium eiusdem esse naturae cum Patre suo, non autem secundum Scripturam. Siquidem Scriptura eos veros Dei filios facit, qui à Deo constituuntur haeredes, ut de Christo dicitur

Non exspectas, credo, prudens Lector, harum ineptiarum refutationem. Quid enim? non erat secundum Scripturam verus filius Adami Seth, & Abrahami Isaac, & Iacobi Ruben? & nónne erant eiusdem naturae cum patribus suis? Deinde Scriptura nónne apertè dicit, hominem esse haeredem, quia filium; non filium, quia haeredem?

SECUNDUM testimonium

TERTIUM testimonium Ioannis 5.

Ad hoc posset aliquis dicere, Christum non

At parum refert, utrum Evangelista referat sententiam Iudaeorum, an exponat id quod erat. Nam, ut Chrysostomus, Cyrillus, Augustinus, & alii omnes in hunc locum dicunt, vera erat opinio Iudaeorum, & hoc Evangelista narrat, nimirum illos bene intellexisse, Christum praedicare se aequalem Deo. Nam si falsa fuisset opinio Iudaeorum, ut rectè notavit Chrysostomus,

QUARTUM testimonium Ioannis 10.

At quòd de unitate essentiae hic locus intelligatur, probo PRIMO cum Basilio lib. 1. in Eunom. circa finem, & Chrysostomo in hunc locum ex praecedentibus verbis. Christus enim ut probet non perituras suas oves, facit hoc argumentum:

SECUNDO probo cum Augustino & Chrysostomo in hunc locum:

TERTIO, quia Christus exposuit, quid sit,

AT obiiciunt haeretici, ac inprimis Franciscus David disput. 8. Albana, & Ministri Transylvani libro 2. cap. 7. Nam Christus in sequentibus verbis videtur corrigere sententiam Iudaeorum, ac declarare, se esse Deum per solam gratiam, sic enim ait:

RESPONDEO cum Hilario lib. 7. de Trinit. Christum voluisse dicere, si illi possunt appellari Dii, qui dono Dei participant Deitatem, quia sermo Dei ad eos factus est, & sunt à Deo principes aliorum constituti, auctoritate ab ipso accepta, quantò magis ego possum dici verè Deus, licet homo sim, cùm Pater me singulari dono sanctificaverit, id est, sanctum sanctorum fecerit, in ipsa conceptione uniendo naturae meae humanae hypostasim Verbi sui? Quia enim Iudaei dixerunt:

VALENTINUS GENTILIS ex hoc ipso loco argumentabatur pro suo errore, ut testatur Calvinus in libro suo contra Gentilem. Nam Dominus non ait:

Quòd autem hic locus non sit pro Gentili,

Ad locum Ioannis 17. respondet AUGUSTINUS lib. 2. contra Maximin. cap. 12. & lib. 3. cap.

Facilius cum CHRYSOSTOMO homilia 1. in Ioannem, & Cyrillo libro 11. in Ioannem, capite 20. dicere possumus, Christum non velle, ut Apostoli sint ita unum omnino, ut sunt unum divinae personae, sed velle, ut Apostoli per gratiam Dei efficiantur unum ex concordia voluntatis, & eo modo imitentur divinas personas, quae sunt naturaliter unum voluntate & consensu, & proinde etiam essentia. Non enim possunt naturaliter agentia libera idem velle, nisi habeant eandem numero naturam. Praeterea etiamsi absolutè ex eo, quòd Pater & Filius dicuntur unum, non sequeretur esse unum in essentia: tamen

QUINTUM testimonium

CYRILLUS lib. 9. cap. 37. in Ioannem, convincit ex hoc loco, Christum esse unum Deum cum Patre. Non enim potest esse verum, non posse cognosci Christum, quin cognoscatur Pater, nisi sit una utriusque natura. Accedit, quòd Apostoli bene noverant, IESUM esse hominem bonum, sapientem, Prophetam, Christum; & tamen audiunt:

Respondet Franciscus DAVID in disputatione 2. Albana, Christum hominem fuisse imaginem Dei, & ideo qui Christum videbat, in sua imagine Deum videbat. CONTRA. Nam si admitteret Franciscus, Christum ese imaginem naturalem Patris, & eiusdem essentiae, rectè diceret: at ipse putat Christi formam visibilem & creatam, esse imaginem Dei: Talis autem imago distat longissimè ab exemplari: Nihil enim creatum potest esse perfectè & expressè Deo simile, ut dicitur

SEXTUM testimonium

SEPTIMUM testimonium est illud

NESTORIANI (ut cognosci potest ex V. Synodo, cap. 12.) dicebant, illa verba;

OCTAVUM testimonium ad

ERASMUS tamen conatur in annotationibus in hunc locum argumentum infringere, sed levissimis coniecturis. PRIMO dicit voculam,

SECUNDO dicit Erasmus, posse illud (

Quod ibidem notat Erasmus, non esse scriptum à Paulo

NONUM testimonium habetur in epistola ad

DECIMUM testimonium

Sed occurrunt Ariani, Transylvani, & Erasmus. Ac ut distinctè procedamus, Primò explicandum est, quid sit;

At expositio communis omnium aliorum veterum & recentiorum est, formam Dei significare essentiam Dei. Et prima sententia Francisci Davidis est mera corruptio textus: nam inprimis

SECUNDO, si esse in forma Dei, est facere opera divina, nimirum miracula, ergo Apostoli quoque dici possent fuisse in forma Dei, cùm miracula fecerint maxima.

TERTIO, forma Dei opponitur formae servi hoc loco, at forma servi, est natura humana, non opus aliquod; nam explicans Paulus quid sit formam servi accipiens, subiungit:

Nec argumentum Erasmi quidquam valet. Nam Christus licet sit Filius, non servus, si hypostasim respiciamus, tamen ratione naturae humanae rectè dicitur servus. ut enim quia est Deus & homo, dicitur aequalis Patri, & minor Patre; immortalis & mortalis; creator & creatura: ita etiam dici potest Dominus & servus. & sic appellatur ab Isaia cap. 49. Ex quo loco HIERONYMUS in primum caput ad Titum docet, Christum rectè dici servum ratione humanae naturae. Et illud Isaiae 42.

ULTIMO accedat, quod omnes interpretes huius loci, excepto Ambrosio, de cuius commentariis non parum dubitatur, an sint eius, per formam Dei intelligunt essentiam Dei: & praeter interpretes, ita etiam intelligunt Athanasius serm. 4. contra Arianos. Nazianzenus orat. 5. de Theologia. Nissenus lib. de serm. in monte, explicans primam beatitudinem. Hilarius in Psal. 138. & lib. 8. de Trin. ultra medium. Cyrillus lib. 3. thesauri, cap. 1. & 2. Hieronymus in 1. cap. ad Titum. Augustinus lib. 2. contra Maximinum, cap. 5. Denique Ambrosius epist. 47.

Quantum ad alteram partem huius sententiae:

Sed quaero ab illo, quomodo habeat omnipotentiam, an intrinsecè, ita ut ipse homo Christus sit omnipotens, an extrinsecè per inhabitationem, quia habet in se habitantem Deum omnipotentem? Si primo modo, redit prior difficultas, quia si ille homo habet intrinsecè infinitam potentiam, ergo & infinitam essentiam,

Quia igitur ista expositio non quadrat, Transylvani Ministri lib. 2. ca. 6. dicunt, Paulum non dicere, Christum esse aequalem Deo Patri, sed contrarium potius, hunc enim esse volunt sensum; non rapinam arbitratus est, nimirum faciendam, ut esset aequalis Deo. quomodo exponit Erasmus hoc loco, & ante eum Maximinus Arianus apud Augustinum lib. 2. cap. 5. Et probant PRIMO, quia particula adversativa (SED) id videtur ostendere. Si enim sic legamus, Christus meritò se censuit Patri aequalem, sed semetipsum

SECUNDO probant ex Tertulliano, qui libro de Trinitate sic ait:

Ad illud de adversativa, respondeo vocem, SED, & Graecè

Latini accipiunt ut sit adversativa, & aequivaleat particulae, tamen, sive, sed tamen. Ita AUGUSTINUS lib. 2. contra Maximinum, ca. 5. ubi hunc vult esse sensum; cùm in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem Deo, sed tamen exinanivit se, &c. id est, licet esset aequalis Deo, non tamen horruit formam servi. Ita etiam AMBROSII commentarius; etiamsi erat aequalis Deo, non tamen sibi defendit aequalitatem, sed exinanivit se, id est, non voluit praetextu aequalitatis cum Deo, quam naturaliter habebat, recusare humilitatem passionis & mortis.

Ad locum TERTULLIANI dico duo. PRIMO, librum de Trinitate, qui Tertulliano tribuitur, non esse ipsius, sed potius Novatiani, ut Hieronymus asserit libro secundo in Ruffin. & de scriptoribus Ecclesiasticis, in Novatiano. SECUNDO dico, sententiam huius auctoris non esse contra nos. ille enim dicit, Filium non se comparasse Patri, solùm propter originis auctoritatem, non propter aliquam differentiam naturae. Nam ibidem clarè asserit, Filium fuisse in forma Dei, quia in natura Dei, & super omnia, sicut est Pater: & tamen, quia ipse est à Patre, non è contrario, detulisse eum semper aliquid Patri. Neque est hoc solius Tertulliani, sed Hilarii lib. 9. de Trinitate, Basilii lib. 1. in Eunomium, Nazianzeni lib. 4. Theologiae, & Cyrilli libro 2. thesauri, cap. 3. qui exponunt de Filio Dei, non solùm ut est Filius hominis, sed etiam ut est Filius Dei:

UNDECIMUS locus est

Sed obiicit Georgius BLANDRATA in disputat. 2. Albana. PRIMO, illa verba (tres sunt qui testimonium dant in caelo) à nullo auctore legi, excepto Hieronymo, qui parum pudens fuit. SECUNDO, non secus dici de spiritu, aqua,

RESPONDEO, Blandratam non esse parum pudentem, sed multum impudentem, cùm S. Hieronymum parum pudentem, Erasmum videlicet imitatus, appellat. nec solùm aio, multum impudentem esse Blandratam, sed etiam imperitum, aut mendacem, cùm ait solùm Hieronymum ita legisse. Nam ita etiam legerunt HIGINUS in epist. 1. Cyprianus lib. de unitate Ecclesiae; Idacius in lib. adversus Varimadum;

Quod autem attinet ad illud (

DUODECIMUS locus est

Sed obiicit SERVETUS illud

Deinde Patres de Filio exponunt. HILARIUS lib. 6. de Trinit. ultra medium, postquam citaverat hunc locum, addit post 17. lineas: & cùm hic verus Dei Filius nobis sit & vita aeterna, &c. ubi quod citaverat, hic est verus Deus, & vita aterna, exponit de Filio, cùm dicit ipsum esse vitam aeternam. HIERONYMUS in cap. 65. Isaiae:

EUNOMIANI olim convicti evidentia huius testimonii, admittebant, ut refert Gregorius Nazianzenus orat. 3. de Theologia, Patrem esse verum Deum, & similiter Filium esse verum Deum, sed aequivocè, sicut canis caelestis & terrestris dicuntur aequivocè canes, uterque tamen propriè & verè. AT facile est, hanc solutionem refutare. Nam velloquitur Eunomius de aequivocatione perfecta, vel de analogia quadam. Si de perfecta aequivocatione, qualis

DECIMUS TERTIUS locus

PRIMUM sumitur ex nomine Verbi; Verbum enim seu

SECUNDUM argumentum sumitur ex eo quod Verbum dicitur Deus. Nam hoc loco Verbum Dei, quod est Christus, expressè nominatur Deus, & sine dubio idem Deus, qui est etiam Pater. Nam Ioannes in toto illo ferè capite semper repetit initio sequentis sententiae id,

TERTIUM argumentum est in illis verbis:

Sed respondent ad PRIMUM Ministri Transylvani lib. 2. cap. 3. & 11. Verbum hoc loco significare Christum hominem, dicique Verbum, quia verba Dei nobis annuntiavit; & probant. nam cùm dicitur:

Ad SECUNDUM respondent Franciscus David disputat. 9. Albana, & Ministri Transylvani lib. 2. cap. 11. Christum meritò vocari Deum, sed non eundem cum Patre; nam in hoc ipso loco dicitur Verbum apud Deum, nimirum Patrem; cùm autem subiungitur, & Deus erat Verbum, si vox Deus acciperetur eodem modo, significaretur Filium esse Patrem.

Ad illud autem:

Refellitur utrorumque error. PRIMO ex sequentibus, quia hoc Verbum, quod factum est caro, erat Deus, & Deus creator omnium rerum, non ergo creatum. SECUNDO, quia hoc Verbum erat in principio apud Deum, antequam mundus fieret, nec unquam in tota Scriptura dicitur factum. TERTIO, quia si Christus est imago verbi illius aeterni & interni, quod est in Deo; non debuit dicere

Ad argumentum autem ex voce

Quantum ad SECUNDUM argumentum, iam diximus, Ioannem in isto capite solere frequentissimè idem bis repetere, in fine unius sententiae, & principio alterius. Ita igitur hîc nomen DEUS, bis ponitur in eadem significatione, & sensus est,

Ad illud autem:

PRIMO probant, non agi de creatione, quia Christus non erat natus tunc, cùm mundus creabatur: At negamus, non fuisse tunc Christum natum ex Patre Deo, licet nondum esset natus ex matre, dum autem adversarii assumunt, quod probare deberent, nónne principium petunt? SECUNDO probant, quia Scripturae passim tribuunt Patri opus creationis. At non soli Patri tribuunt, tribuunt etiam Filio. Proverb. 8.

Dico QUARTO, hunc locum explicari paulò infrà, cùm dicitur:

At contrà. Nam inprimis adversarii mutant ordinem verborum; volunt enim prius mundum non cognovisse, & deinde factum fuisse. At Evangelista dicit primò:

DECIMUS QUARTUS locus habetur

Respondent tamen Transylvani lib. 2. cap. 12. & Franciscus DAVID disputat. 7. Albana. in toto isto capite vocari creationem reparationem spiritualem, quae facta est per Christum. Probat PRIMO, quia ita exposuit Procopius in caput primum Genes. pag. 39. SECUNDO, quia non ait Paulus, caelum & terram creata per Christum, sed ea quae sunt in caelo & in terra, id est, Angelos & homines, quos creasse dicitur Christus, quia eos pacificavit, & reconciliavit

At contrà. PRIMO omnes interpretes hunc locum intelligunt de prima creatione. unde adversarii, cùm omnes bibliothecas lustrassent, non potuerunt invenire, nisi unum auctorem Procopium, meliorem Rhetorem quàm Theologum, & qui non interpretatur hanc epistolam, sed obiter cùm scriberet in Genesim, allegavit ad suum propositum unam sententiam ex hac epistola, non respiciens quid praecederet, & quid sequeretur. Et ne glorientur tamen se invenisse unum socium sui erroris, notandum est, PROCOPIUM eundem folio praecedenti, dum exponeret illud:

SECUNDO probo ex praecedentibus. nam dixerat, Christum esse primogenitum omnis creaturae, id est, prius à Patre genitum, quàm ulla creatura fieret, ut rectè exponit Chrysostomus. Deinde hoc probaturus subiunxit:

TERTIO ex sequentibus. nam postquam Paulus dixerat, per Christum omnia creata, subiungit alia encomia Christi, dicens ipsum etiam esse caput Ecclesiae, & primogenitum mortuorum, & per ipsum instaurata omnia, & pacificatos per crucem eius Angelos cum hominibus. Nisi ergo faciamus Paulum ineptè loquacem, qui semper eadem repetat, oportet fateri, in prima parte capitis agi de creatione, in secunda de reparatione.

QUARTO probo ex ipso contextu. nam dicit omnia creata per Christum, etiam Thronos, & Dominationes: at Angeli non fuerunt renovati per Christum, quippe qui non facti sunt veteres per peccatum. dicuntur quidem pacificati cum hominibus, sed pacificare non est condere & creare, neque ullum exemplum in Scriptura proferre poterit.

Nec obstat locus ad

DECIMUS QUINTUS locus est

Atque hinc ERASMUS in cap. 5. ad Ephes. notat Patrem intelligi, quoties absolutè Deus nominatur. Quod Erasmi dictum falsum est, ut modò patebit; sed testimonium eius annotare placuit, ut constaret, etiam adversarii testimonio vocem (DEUS) absolutè positam soli vero Deo convenire. Et sine Irenaei vel Erasmi testimonio res ipsa per se clamat. Nam cùm Scriptura nihil saepius repetat, quàm unum esse Deum, quomodo non pugnaret secum, si non solùm Deum verum, sed etiam aliquid aliud, Deum absolutè vocaret? Iam hoc nomen tribuitur absolutè Christo, Isaiae 9.

ALTERUM nomen, & quidem maximè proprium

Sed Rabbini respondent, non significari hoc loco, nomen Christi fore

Sed hoc facilè refellitur. Nam verum quidem est, Christum non fuisse vocandum quasi proprio nomine,

Praeterea nomen hoc

ALTISSIMUS. Nomen est solius veri Dei.

Praeterea, quomodo datum est Christo

INVISIBILIS. Nomen est ferè proprium veri Dei. Nam etsi in Symbolo dicimus, Deum esse factorem visibilium & invisibilium rerum: tamen in Scripturis hoc nomen ferè non tribuitur nisi Deo,

ALIUD nomen Deo vero proprium est, DEUS GLORIAE, sive etiam REX GLORIAE. illud enim

REX REGUM, & DOMINUS DOMINANTIUM tribuitur soli Deo vero,

At haec omnia etiam dicuntur de Filio.

Transylvani Erasmum sequuti, illud;

Igitur AETERNITAS Filio tribuitur Prover. 8.

Ad hunc locum respondet Franciscus DAVID disputatione Albana 2. & BLANDRATA disputatione 6. & Ministri Hungarici libro secundo, capite 10. librum Proverbiorum non esse canonicum: at haec est nimis crassa ignorantia. Nam de hoc libro numquam fuit dubitatum, nec à Iudaeis, nec à Christianis, ut patet ex Prologo Galeato Hieronymi; sed decepti sunt adversarii ex eo, quòd Sapientia & Ecclesiasticus non recipiuntur à Iudaeis, nec à Lutheranis: Existimarunt

Praeter hunc locum habemus alium Micheae 5.

Respondet Franciscus DAVID disput. 3. dies aeternitatis vocari primos illos sex dies mundi, protper continuam successionem. tunc autem dici egressum Christum, quia tunc facta est promissio de Christo ad Adam. AT inprimis Hieronymus,

Alius locus est

RESPONDENT Transylvani lib. 2. cap. 11. illud,

Alius locus est

Praeter haec loca, sunt alia quaedam, ad quae nihil respondent. Unus est

IMMENSITAS tribuitur Filio Dei. Baruch. 3.

Alius locus est

Alius locus est

POTENTIA, seu potius OMNIPOTENTIA, tribuitur Filio Dei in Apocalypsi saepissimè, cap. 1.

Sed obiiciunt Ariani illud

TRANSYLVANI obiiciunt illud Matth. ult.

SAPIENTIA tribuitur Filio adeo frequenter, ut à Theologis sapientia vocetur appropriatum eius.

Sed occurrunt Ariani cum eo loco

DICES, hoc loco solus Pater dicitur scire, ergo excluditur Filius etiam ut Deus. RESPONDEO cum Augustino lib. 3. in Maxim. cap. 13. particulam,

Instant Transylvani; nam

BONITAS tribuitur Filio.

Quomodo ergo (inquiunt Ariani & Transylvani) Dominus

MAIESTAS adoranda tribuitur Christo, Hebrae. 1.

Praeterea Christus habet templum, quod est proprium latriae signum.

Sed quia adversarii eludunt haec loca propter ambiguitatem textus Graeci, ubi illud:

Denique omnes ferè Prophetae praedixerunt, post adventum Messiae exterminandam idololatriam; Ecclesia autem semper in toto orbe terrarum Christum coluit templis, aris, invocationibus, festis diebus. ergo vel Christus est verus Deus dignus latriae cultu, vel omnes Prophetae decepti sunt. Nam si Christus non est verus Deus, nunquam fuit tam insigne idolum in mundo, nec tam floruit idololatria, quàm post Christi adventum; & tamen clamat Spiritus sanctus

Respondent ad hoc de adoratione Transylvani lib. 2. cap. 4. & Franciscus David disput. 3. & Blandrata disputatione 4. & 6. Christum esse adorandum, tum quia Deus Pater id iussit, tum quia in se habet adorandam divinitatem. AT CONTRA. Nam si Christus non est verus Deus, non potuit Deus Pater id iubere, quin ipse sibi contradiceret. nam

Propter haec argumenta Franciscus David, etsi antea saepe docuerat Christum esse Deum, & adorandum, non quidem ut altissimum, sed ut Filium altissimi, tamen postea mutavit sententiam, ac docuit Christum non esse vocandum Deum, nec esse adorandum, nec invocandum: & respondit ad omnia loca, quae nos suprà citavimus pro invocatione Christi, ut patet ex libro eius contra Faustum. Sed non est opus, ut tempus conteramus in eius refutatione; nam argumenta eius aut sunt merae nugae, aut si vim habent, efficiunt aliquid contra Blandratam, qui vult Christum non esse verum Deum, & tamen esse adorandum & invocandum, contra nos autem nihil efficiunt: nam ea sunt praecipua argumenta. Si Christus est adorandus cultu divino, & invocandus, ut Deus, ergo cum Papistis dicendum erit, Christum esse unum Deum cum Patre, & oportebit restituere Trinitatem, quam hactenus impugnavimus. Item si Christus non est verus Deus, & tamen invocari potest, ergo etiam Spiritus sanctus, immò & MARIA, & Angeli, & Sancti ceteri invocari poterunt. quorsum igitur hactenus Papistas accusavimus idololatriae, quia Sanctos invocabant?

Haec argumenta demonstrationes sunt certissimae contra Blandratam, & Faustum, & ceteros Antitrinitarios; qui tamen, ut manifestè convincuntur à Francisco Davidis, & eius sectatoribus, quod secum ipsi, & cum ratione clarissima pugnent: Ita contrà convincunt ipsi Franciscum Davidis, & eius socios, quòd incredibili temeritate Scripturarum testimonia pervertant.

Libet autem loco exempli proponere responsiones

At nunquam legimus alibi, Domine IESU, in eo sensu, ita ut, IESU, sit genitivi casus; Legimus autem Apocalypsis ultimo in casu vocandi,

PRIMUM opus Dei proprium est CREATIONIS, Isaiae 44.

His addamus illud Proverb. 8.

Ad hoc argumentum diversimodè respondent Samosateni & Ariani. SAMOSATENI novi negant Christum esse Creatorem, cùm non fuerit ante Virginem Matrem: & quid respondeant ad loca allegata, suprà retulimus, & refutavimus. UNUM addo contra illos. Si Christus non creavit caelum & terram, aut non esse Deum, aut debere exterminari de mundo. Nam Hier. 10. dicitur:

ARIANI veteres apud Augustinum libro 1. contra Maximinum, & in sermone Arianorum, & Valentinus GENTILIS Arianismi renovator prothesi 24. respondent, solum Patrem esse principalem auctorem caeli & terrae, Filium autem ministrum fuisse Patris in creatione. TRANSYLVANI quoque lib. 2. cap. 6. dicunt, Christum non esse Deum aeternum, nec quidquam egisse in mundi creatione, tamen, si deberet ei concedi aliquid, non posse plus concedi, quàm ut instrumentum fuerit Patris.

Argumentum praecipuum ipsorum, quo etiam utuntur Transylvani, est, quia in Scriptura semper dicitur, Pater per Filium fecisse, & Patri tribuitur praepositio, Ex; Filio praepositio, PER,

Demonstrandum igitur nobis est, Filium Deum non ut instrumentum, sed ut principalem caussam creasse mundum. AC PRIMUM id patet ex illo

SECUNDO, probo ex Isaia cap. 48. nam is qui dicit:

TERTIO, ex

QUARTO, ratione demonstrativa per resolutionem: si Pater creat per Filium, vel Pater solùm iubet, & Filius solùm facit; vel uterque facit, sed Pater ut caussa prima, Filius verò secunda;

ARIANI quidem aiebant, Patrem per se nihil fecisse, sed Filium omnia fecisse iussu Patris, eò quòd creaturae non sint capaces immediatae actionis divinae; & quia indignum est, summam illam Virtutem ad ista minima descendere, ut CYRILLUS refert lib. 5. thesauri, cap. 3.

At contrà. Nam Proverb. 8. legimus etiam

Nec ratio Arianorum valet. nam ut bene eam refellunt Athanasius serm. 3. contra Arianos, &

Rursum, non potest illud dici, quod uterque fecerit, sed Pater maiorem, Filius minorem partem; nam id pugnat cum Scriptura Proverb. 8.

Et praeterea quid est, quod ait Paulus

DICES, habet virtutem creandi, non tamen est principalis, quia Pater suo arbitratu agit, Filius alieno. CONTRA. nam

Ad ARGUMENTUM de praepositione, Ex, &

PRIMO, indicando haec omnia convenire eidem Deo. Nam dicitur

SECUNDO, providit miscendo has praepositiones; nam interdum, PER, tribuitur Patri,

AD canonem Concilii Syrmiensis, respondeo cum Hilario ibidem, Filium dictum esse ministrum, non quòd propriè sit inferior, aut subiectus, sed quia est à Patre. Ministravit enim non ut famulus domino, sed ut filius patri, inter quos licet non sit inaequalitas naturae, aut dignitatis, est tamen in Patre auctoritas principii, quae non est in Filio respectu Patris. Est enim Filius à Patre, non contrà. Quòd autem hoc non faciat propriam servitutem, patet, quia alioqui omnes filii essent servi. Adde, quòd nescio quantam auctoritatem habeat Concilium hoc Syrmiense,

Ad Irenaeum, Tertullianum, Eusebium, & Lutherum idem respondeo, quamquam Tertulliani, & Eusebii in dogmatibus parva sit auctoritas; Lutheri autem nulla, omnes enim manifesti haeretici sunt, sed Tertullianus & Eusebius doctissimi fuerunt; Lutherus plus habet loquacitatis, quàm solidae doctrinae.

ALTERUM opus Deo proprium, est CONSERVATIO totius mundi, quae est quasi quaedam creatio, de quo

TERTIUM opus, est SALVATIO, Isaiae 43.

QUARTUM opus, PRAEDICTIO est futurorum, & scrutatio cordium, Isaiae 45.

DICES, etiam Prophetas praedixisse futura, & pravidisse cordium cogitationes, ut de Elisaeo

QUINTUM opus, est PATRATIO miraculorum,

PRIMAE AETATIS, quae extenditur usque ad annum centesimum Domini, habemus Clementem, Ignatium, Dionysium, Martialem. Primus prodeat CLEMENS, qui lib. 8. constitut. cap. 16. dicit, Patrem sine medio genuisse Filium ante omnia, quod est dicere, Filium non esse factum, sed naturaliter & necessariò prodiisse ex Patre. Nam, ut docet Basilius lib. 4. in Eunom. Nihil factum est immediatum opus artificis, quia mediat operatio, & inter Deum & creaturas

Iam B. DIONYSIUS AREOPAGITA B. Pauli discipulus in libro de divin. nomin. cap. 1.

S. MARTIALIS in epistola prima ad Burdegalenses, cap. 20.

S. IGNATIUS Ioannis Apostoli discipulus & martyr in epistola ad Philippenses:

Rursum idem in epistola ad Antiochenos:

PRIMO, proferunt epistolam ad Magnesianos, ubi dicitur:

SECUNDO, proferunt epistolam ad Tarsenses,

TERTIO, proferunt epistolam ad Philippenses, ubi de Patre exponit illud

QUARTO, proferunt ultima verba epistolae ad Antiochenos:

ULTIMO, profertur illud ex epistola ad Ephesios:

SECUNDAE AETATIS usque ad annum CC. habemus quatuor alios Patres, Iustinum, Athenagoram, Irenaeum, & Clementem Alexandrinum. IUSTINUS in libro de recta fidei explicatione, initio:

Idem repetit prolixè in Dialogo cum Triphone, ubi etiam non procul à fine docet, Patrem & Filium verè esse duos, & tamen unius essentiae:

Ex quibus solvitur obiectio Gentilis ex Iustino. Obiicit enim, quòd in Dialogo cum Triphone dicat, Christum esse alium Deum, praeter mundi conditorem. At IUSTINUS non hoc ait, sed tantùm docet, esse alium, id est, aliam personam, quae sit, & dicatur Deus & Dominus, praeter Patrem, cui attribuitur mundi creatio. haec enim sunt verba eius:

DICES; Si distinguitur Christus à conditore mundi, ergo non est ipse conditor mundi. RESPONDEO, per conditorem mundi describi Patrem, quia Patri attribi solet potentia & creatio.

ATHENAGORAS in Apologia ad Antoninum:

S. IRENAEUS lib. 3. cap. 6.

Sed obiiciunt Gentilis & Transylvani multa ex Irenaeo. PRIMO illud ex libro primo cap. 2.

RESPONDEO, hîc vocem, UNUM, tenere se ex parte Dei, non ex parte Patris. Non est enim sensus, quòd unus Pater, id est, solus Pater sit Deus creator, sed quòd Pater sit ille Deus, qui est unus & solus creator caeli & terrae; Quòd autem non dicatur etiam de Filio, quòd sit ille unus Deus creator, id factum est, quia Irenaeus ibi recitat Symbolum fidei, & Symbolum debet esse brevissimum, & ideo non debent repeti, quae possunt colligi ex dictis. Poterat autem intelligi, Filium esse etiam illum unum Deum creatorem, tum, ut docet Cyrillus in explicatione Symboli Nicaeni, quia in Patre Filius intelligitur, tum etiam, quia dictum erat unum tantum esse Deum; & tamen fides in Deum dicebatur esse fides in Patrem, in Filium, & in Spiritum sanctum. Unde idem Irenaeus in locis citatis à

SECUNDO, proferunt multa loca ex lib. 2. cap. 3. & lib. 3. cap. 6. 9. 11. 12. 16. 18. & lib. 4. cap. 1. 2. & 37. & libr. 5. ubi repetit saepissimè Irenaeus, Deum Israël creatorem caeli & terrae esse Patrem Christi, & quòd Christus seductor, fuisset, si alium Deum praedicasset praeter Patrem suum, &c. Hinc enim deducunt, Christum non esse unum Deum cum Patre, cùm Pater & Filius distinguantur, & sint duo, non unus; & alter eorum dicatur Deus Israël creator.

RESPONDEO, Irenaeum tam saepe illa repetere propter Valentinum & Marcionem haeresiarchas, qui introducebant alium creatorem & Deum Israëlis, praeter Patrem Christi. Ceterùm ex eo, quòd Pater Christi dicitur Creator & Deus Israëlis, non modò non sequitur, Filium non esse illum ipsum Creatorem & Deum Israelis, sed potius sequitur, esse. Nam sicut homo hominem generat, & Rex Regem, ita Creator Creatorem, & Deus Deum, cum hoc tamen discrimine, quod quia natura divina est impartibilis, Deus gignit eundem numero Deum, sed distinctum tamen in persona, homo verò gignit hominem eundem tantùm in specie.

TERTIO obiiciunt, quod IRENAEUS exponat de solo Patre, non de Trinitate, illa verba

RESPONDEO. Non dicere Irenaeum de solo Patre, eum locum debere intelligi, nec nos ita de Trinitate eum intelligere, ut non intelligatur etiam de qualibet persona seorsim. Nec enim Trinitas est, ut somniant adversarii, à Patre, Filio, & Spiritu sancto distincta. Sed quod de qualibet persona dicitur seorsim, dicitur etiam de omnibus simul, & contrà, exceptis tantùm proprieta tibus personalibus. CLEMENS Alexandrinus libr. 1. paedagogi, cap. 6.

TERTIAE AETATIS habemus alios sex. ac primum Origenem. ORIGENES Clementis discipulus, habet quidem in suis scriptis apertissimas blasphemias contra Filium Dei, & Spiritum

Praeterea, magister Origenis Clemens, & discipulus Origenis Gregorius Thaumaturgus rectissimè de Trinitate sentiunt, quomodo igitur probabile est, ipsum tam malè sensisse? ORIGENES

Sanctus GREGORIUS THAUMATURGUS Neocaesariensis Episcopus in confessione fidei, quae exstat apud Eusebium ex versione Ruffini libro 7. hist. cap. 25. & apud Gregorium Nissenum oratione in Gregorium Thaumaturgum, & in tomis Conciliorum ante V. Synodum, dicit, Verbum Dei esse verum Filium veri Patris, Deum ex Deo, invisibilem ex invisibili, aeternum ex aeterno. Et addit:

Sanctus DIONYSIUS ROMANUS Episcopus volumina edidit praeclara: de quibus ita Athanasius in epistola de sententia Dionysii Alexandrini:

Sanctus DIONYSIUS ALEXANDRINUS Episcopus, cùm accusatus fuisset apud Romanum Episcopum Dionysium, quòd Filium Dei creaturam dixisset, scripsit apologiam, ex qua quaedam citat Basilium libro de Spiritu sancto, ca. 29. Multa verò ATHANASIUS in epistola de sententia Dionysii Alexandrini, inter alia haec ponit:

TERTULLIANUS libr. 4. in Marcionem, ultra medium:

NOTA, vocari à Tertulliano oeconomiam Dei, ordinem & dispositionem trium personarum. Infrà:

EX HIS explicari possunt loca in contrarium adducta à Gentili & Transylvanis. PRIMO obiiciunt, ex libro contra Hermogenem, non procul ab initio:

RESPONDEO, verba ista malè sonare, nec usurpanda esse, non tamen apud Tertullianum significare Filium Dei, ut Deum, non semper fuisse. nam in libro contra Praxeam sic ait:

SECUNDO, obiiciunt ex libro contra Praxeam;

TERTIO, obiiciunt illud ex eodem loco:

QUARTO, obiiciunt illud ex eodem libro:

RESPONDEO, apud Tertullianum Patrem dici invisibilem, & Filium visibilem, non quod natura Filii visibilis sit, Patris autem invisibilis, sed quia Pater, ut Tertullianus & multi alii putant, nunquam apparvit in forma corporea, Filius autem multoties tam in Testamento veteri assumens, ad tempus formas visibiles, quàm in novo assumens carnem; Cùm autem dicit, Filium visibilem pro modulo derivationis, non loquitur de derivatione Filii à Patre per aeternam generationem, sed de derivatione ad nos per assumptionem formae visibilis: id verò ita esse, patet. PRIMO, quia paulò pòst sic ait TERTULLIANUS:

Est autem hîc observandum, Tertullianum unde cunque arripere occasionem probandi, Patrem non esse Filium, quae erat haeresis Praxeae. Et quoniam Scripturae dicunt, Deum esse visum Abrahae, Iacob, Mosi, Isaiae: & Christum Deum

QUINTO, obiiciunt ex libro de Trinitate, unum

Respondeo, PRIMO librum non esse Tertulliani, ut patet, tum quia nominatim refelluntur in hoc libro Sabelliani, qui nondum orti erant tempore Tertulliani, tum etiam quia B. Hieronymus libro 2. contra Ruffinum, hunc librum tribuit Novatiano. SECUNDO dico, ea loca non esse contra nos: nam verè unus Deus Iudaeorum est Pater Christi, neque Christus eripuit Patri, ut sit unus Deus, quia Christus non est aliquis secundus Deus, sed idem Deus cum Patre. Nec tamen Patri quidquam comparari potest, si spectes originem, cùm ille sit principium allarum

Sanctus CYPRIANUS tractatu de idolorum vanitate, ultra medium:

EX CYPRIANO allegant pro se Transylvani lib. 2. cap. 6. locum unum in explicatione Symboli, ubi dicitur Creator Deus Pater Christi, & unum esse Deum Patrem, unum Dominum Iesum Christum, unum Spiritum sanctum.

Respondeo PRIMO, Symboli explicationem non esse Cypriani, sed Ruffini; nam ibi refelluntur nominatim Arius, Eunomius, & Photinus, qui tempore Cypriani nondum nati erant. Ex quo habes, quanta sit eruditio historica Transylvanorum, qui nondum didicerunt, quo temporeexstiterint ipsorum praedecessores & parentes. SECUNDO, dico paulò infrà ea verba, qua

QUARTAE AETATIS habemus inprimis generalem Synodum NICAENAM Patrum CCC. XVIII. quae Symbolum edidit, quod recitatur à Ruffino libr. 10. hist. cap. 6. & rursum repetitur in Symbolo Constantinopolitano, cap. 1. & explicatur ab Athanasio, & Cyrillo; & cuius omnes ferè Patres cum honore meminerunt. In eo Symbolo haec de Filio dicuntur. PRIMO, quòd sit verus Deus. SECUNDO, quòd sit

De hoc Symbolo Transylvani mirum iudicium protulerunt: nam lib. 1. cap. 1. dicunt esse Symbolum Antichristi, & illa verba,

At in utroque verè ipsi delirant. Symbolum enim cùm ait, Filium genitum, non factum, loquitur de Christo, ut Deus est. nam paulò infrà dicitur, Et incarnatus, & homo factus est. Itaque idem Symbolum asserit, Filium factum, & non factum: factum, quâ homo est; non factum, quâ Deus est. Quemadmodum etiam B. Paulus factum dicit ex muliere, & ex semine David, quod attinet ad naturam humanam, quam assumpsit in tempore; & alio loco dicit, non factum ex materia creata, sed genitum à Patre ante omnem creaturam.

Porro Pater lic dicitur unus Deus, ut saepe iam

Praeter Concilium Nicaenum habemus hoc eodem seculo Synodum CONSTANTINOPOLITANAM CL. Patrum, quae iterum asservit, Filium, Patri homousion. Praeterea habemus in hac aetare multos Patres Graecos & Latinos. ATHANASIUS enim scripsit quinque sermones longissimos contra Arianos, & omnia praeterea

Ex Latinis scripsit HILARIUS libros duodecim de Trinitate. LUCIFER Caralitanus lib. ad constantium pro Athanasio, & alterum quòd sit moriendum pro Dei Filio. Marius Victorinus libros quatuor contra Arium. Gregorius Beticus

Ex Patribus quartae huius aetatis adversarii solùm obiiciunt Hilarium & Abbrosium. nam HILARIUS lib. 9. de Trinit. dicit, solum Patrem esse unum verum Deum, licet etiam Christus sit Deus. AMBROSIUS in cap. 1. 1. ad Timoth. explicat de solo Patre illa verba:

RESPONDEO, Hilarium dicere, solum Patrem

Adiocum Ambrosii, PRIMO obiicio istis commentariis, quae non certò sunt Ambrosii, librum 2. de fide, cap. 1. & 3. lib. 3. cap. 2. ubi contendit illa

Et quia Transylvani lib. 2. cap. 6. audent dicere, Ambrosium ubique defendere Patris aeterneminentiam, notemus unum, aut alterum locum eius, lib. 5. de fide, cap. ultimo:

QUINTAE AETATIS ab anno CCCC. usque ad D. habemus duas Synodos generales, quae iterum approbaverunt Symbolum Nicaenum, nimirum Synodum primam EPHESINAM, in epistola ad Nestorium, & CHALCEDONENEM, action. 2. Praeterea multos Patres, qui ex professo scripserunt pro vera Christi divinitate: nimirum ex Graecis CHRYSOSTOMUS multa eloquentissimè ac doctissimè scripta reliquit in oratione, quòd Christus sit Deus. Et in praecedente in dictum Apostoli:

Ex Latinis GAUDENTIUS tractat. 7. in Exodum, & in epist. ad Paulum de dicto Evangelii, Pater maior me est, eleganter Arianos refellit. Hieronymus saepe Arianos reprehendit, atque etiam convincit, ac praesertim in lib. contra Luciferianos, in epistola ad Marcellam de erroribus Montani; item in alia ad Avitum de erroribus Origenis, & in duabus ad Damasum de nomine hypostasis. AUGUSTINUS scripsit libros quindecim

Ex his Patribus Transylvani lib. 2. cap. 6. obiiciunt PRIMO Chrysostonum, qui in primum caput primae Timoth. dicit, illa epitheta:

SECUNDO, obiiciunt Cyrillum qui lib. 10. thesauri, ca. 4. exponit de Patre, non de Trinitate. illud

TERTIO, obiiciunt Hieronymum, quem dicunt diu reluctantem veritati, tamen claritate Scripturae victum, confessum esse unum Deum esse Patrem: nam in cap. 4. ad Ephes. illud, Unus Deus, & Pater omnium, dicit, de Deo Patre esse intelligendum. At HIERONYMUS ibidem istam calumniam refellit. dicit enim, non excludi Filium, cùm dicitur Pater unus Deus, sicut non excluditur Pater, cum dicitur Filius unus Dominus:

ULTIMO, obiiciunt Augustinum lib. 6. Trinitat. cap. 9. ubi sic ait:

At miseri Transylvani aequivocatione decepti sunt. Nam ista propositio (Solus Pater est verus Deus) potest habere duplicem sensum. UNUM eiusmodi, Solus Pater est verus Deus, id est, nulla persona est verus Deus praeter Patrem. ALTERUM, Solus Pater est verus Deus, id est, Pater etiam seorsim, & solus consideratus, adhuc est verus Deus. Prior sensus est Arianus, & eum arripuerunt Transylvani; posterior est Catholicus, & ab Augustino intentus, ut patet ex verbis citatis. dicit enim ideo fortè vocari solum Patrem verum Deum, ne putaremus nomen Dei non convenire nisi tribus simul, id est, non posse tribui singulis personis seorsim. Praeterea ibidem Augustinus nominatim excludit Arianos, qui Filium verum Deum esse negabant. & concludens disputationem ait:

SEXTAE AETATIS habemus QUINTAM SYNODUM, quae cap. 1. asserit tres personas unius essentiae, & cap. 11. anathema dicit Ario, Eunomio. &c. Item habemus FULGENTIUM lib. de fide ad Pet. cap. 1. in 3. lib. ad Monimum, in libro alio ad obiectiones Arianorum, item in libris ad Trasimundum. VIGILIUM Tridentinum libr. 4. & 5. contra Eutychen, & in disputatione Athanasii, Sabellii, Arii & Photin. Ioannem MAXENTIUM in professione fidei. Habemus denique BOETIUM Severinum, qui librum acutissimum de Trinitate scripsit. Hunc Transylvani lib. 2. cap. 5. apertissimè delirare, & Sabellianismum docere asserunt, quia dicit, repetitionem eiusdem esse, non enumerationem diversam, cùm dicitur Pater Deus, Filius Deus, Spiritus sanctus Deus. At ipsi verè delirant à diabolo fascinati. Boëtius enim non ait, esse repetionem eiusdem personae, sed eiusdem divinitatis, quod necessariò dicere cogimur, nisi multos Deos cum Paganis introducere velimus.

SEPTIMAE AETATIS habemus VI. SYNODUM generalem,

OCTAVAE AETATIS habemus VII. SYNODUM,

NONAE AETATIS habemus VIII. SYNODUM, act. ultima. Item Photium, & Theophylactum, Haymomen, & Rabanum in cap. 9. ad Romanos, & 2. ad Philippen. & alibi.

DECIMAE AETATIS, quae obscurissima omnium fuit, habemus Ambrosium ANSBERTUM in commentariis in Apocalypsin, praesertim in initio &

UNDECIMAE AETATIS habemus. S. ANSELMUM in lib. de S. Trinit. Item Giselbertum in lib. de altercatione Ecclesiae, & Synagogae ad Anselmum.

DUODECIMAE AETATIS habemus RICHARDUM de S. Victore, in libris sex de Trinit. & S. Bernardum in epistola 190. ad Innocentium contra Petrum Abailardum.

DECIMAE TERTIAE AETATIS habemus Concilium LATERANENSE cap. 1. ac simul multos insignes Theologos, ut etiam omnibus sequentibus, aetatibus, qui vel ad sententias Petri Lombardi commentaria addiderunt, vel ipsi proprias summas Theologicas ediderunt, ut Alexander Alensis,

DECIMAE QUARTAE AETATIS, Concilium VIENNENSE, Unde exstat Clementina unica de summa Trinitate & fide Catholica.

DECIMAE QUINTAE AETATIS, Concilium FLORENTINUM sess. ultima in decreto de processione Spiritus sancti.

DECIMAE SEXTAE, Concilium TRIDENTINUM sess. 3. Continuata est igitur fides S. Trinitatis consubstantialis, quae unus Deus verus est, ab Apostolicis temporibus usque ad nos; quod est argumentum insigne veritatis. nec enim haereses tam diu duraverunt unquam.

Et suprà dixerat de Christo venturo ad iudicium:

Legi possunt haec carmina in oratione Constantini Magni ad Sanctorum coetum, quae habetur apud Eusebium post vitam Constantini; In qua etiam oratione Constantinus dicit, Ciceronem incidisse in ista carmina, & ea Latina fecisse. Et licet non inveniantur inter opera Ciceronis, tamen lib. 2. de divinatione affirmat Cicero se vidisse carmina Sibyllae, quae initialibus literis certam sententiam redderent, quod genus carminis Graecè dicitur

Praeterea LACTANTIUS lib. 4. cap. 18. & AUGUSTINUS lib. 18. civitat. Dei, cap. 23. referunt haec carmina Sibyllarum de Christi divinitate:

Praeterea libr. 6. Sibyllinorum circa finem haec legimus.

PRIMO igitur, annis circiter quinquaginta ante exortam Arii haere sim, apparvit S. Gregorio Thaumaturgo Virgo MARIA & cum ea S. Ioannes Evangelista, & Virgine imperante Ioannes tradidit Gregorio eam fidei confessionem, in qua praedicatur Verbum, Deus verus, aeternus, invisibilis, increatus, & Trinitas consubstantialis. Refert hanc visionem Gregorius NISSENUS in orat. de laudibus eiusdem Thaumaturgi.

SECUNDO, paulò antè Arianam haeresim revelavit Deus S. Antonio, ut Athanasius scribit in eius vita, horribilia illa mala quae Arius in Ecclesia invecturus erat. Ex quo factum est ut Antonius nullum Arianum ad montem suum ascendere pateretur, sed ut pestem quandam ex toto illo monte fugaret.

TERTIO, circa idem tempus S. Petro Martyri Episcopo Alexandrino, cùm iam prima semina Arianae haeresis apparere coepissent, apparvit in

QUARTO, Arius ipse Constantinopoli in publicis latrinis subita ventris solutione occupatus intestina omnia cum vita profudit. Scribunt haec ATHANASIUS in orat. 1. contra Arianos. RUFFINUS lib. 10. hist. cap. 13. Gaudentius in epist. ad Paulum. Epiphanius haeres. 68. & 69. & alii. Addit Athanasius in epistola ad Serapionem fratrem, antequam hoc fieret, Arium Constantino iureiurando affirmasse, se Catholicam fidem colere; à Constantino

QUINTO, cùm LUCIUS Episcopus Arianus Catholicos

SEXTO, S. Hilarius ab Arianis in exilium relegatus, insulam quandam solo imperio & praesentia sua à serpentibus liberavit, postmodum etiam mortuum ad vitam revocavit, ut scribit Fortunatus in eius vita.

SEPTIMO, S. MARTINUS, ut Sulpitius scribit, adeo vehementer Arianis resistebat, ut publicè virgis caesus, & à patria expulsus fuerit, cùm interim innumerabilibus quotidie miraculis coruscaret.

OCTAVO, S. BASILIUS cùm quaestio esset de

NONO, cùm IUSTINA Imperatrix Ariana cum suis, Ambrosium & Catholicos persequeretur, revelavit Deus eidem Ambrosio corpora incorrupta sancti Gervasii & Prothasii, & per ea

DECIMO, scribit VICTOR UTICENSIS libr. 1. de persecutione Wandalica, cùm sancti Martyres pro fide Catholica ab Arianis flagellarentur usque ad ossium denudationem, saepe accidisse, ut sequenti die divino miraculo incolumes conspicerentur. Lib. 2. idem auctor scribit, à S. Eugenio caecum illuminatum eo ipso tempore, quo Ariani Catholicos maximè vexabant. Lib. 3. scribit, aliquot Catholicis hominibus iussu regis Ariani linguas radicitus evulsas fuisse, & eos tamen semper loquutos optimè quousque vixerunt. cuius miraculi meminit etiam S. Gregorius lib. 3. dialog. cap. 32. ac dicit se loquutum cum quodam Episcopo sene, qui unum ex illis viderat sine lingua loquentem.

UNDECIMO, idem GREGORIUS eodem lib. 3. cap. 29. 30. & 31. tria mirabilia narrat, quae suo tempore acciderunt. PRIMUM accidit in urbe Spoletana. Cum enim Arianus Episcopus in Ecclesia sancti Pauli intrare, & suo errori eam Ecclesiam dedicare vellet, Catholici metuentes, Ecclesiam lampadibus omnibus extinctis, diligentissimè clauserunt, sed cùm accederet Arianus cum suorum grege impetum facturus, continuò omnes portae simul magno fragore edito per se patuerunt, & effuso caelitus lumine lampades omnes accensae sunt, sed simul caecitate Episcpus percussus est, tantoque terrore omnes affecti, ut intrare ausi non fuerint, sed Episcopum suum caecum effectum in domum suam confusi retulerint. SECUNDUM Romae accidit; nam cùm Ecclesiam quandam, quae Arianorum fuerat, ipse beatus Gregorius introductis Sanctorum reliquiis reconciliasset, Diabolus in specie horrendae suis exivit. Item nubes lucidissima super altare descendit, & simul ingens suavitas odoris in eum omnem locum effusa est, lampadesque omnes accensae divinitus. TERTIUM in Hispania, ubi cùm Herminigildus regis filius à patre Ariano propter fidem necatus esset, visae sunt noctu circa eum lampades accensae, & Angelorum cantus à multis est auditus.

DUODECIMO, ut scribit GREGORIUS Turonicus lib. 2. hist. Franc. ca. 3. cùm in Africa Cyrola quidam Patriarcha Arianorum Catholicos persequeretur, & eodem tempore tres sancti Episcopi, Eugenius, Vindemialis, & Longinus, qui praeter ceteros ei resistebant, omnes miraculis coruscarent, voluit etiam haereticus miraculum facere. itaque cuidam quinquaginta aureos numeravit, ut se caecum fingeret, sed dum transeunte per viam Cyrola, ille caecum se simulans Cyrolae auxillium postularet, accessit Cyrola, & ocu

His igitur, aliisque divinis testimoniis satis apertè probatur, eorum sententiam Deo inimicam esse, qui Dei Filium Deum verum esse negant. Sed iam tempus est, ut ad confirmandam Spiritus sancti divinitatem accedamus; quae erat quinta pars disputationis institutae.

PRIMA Classis ex Testamento veteri, quae multa loca suppeditare posset, sed quia brevitati studemus, sufficiet unus locus. Sic igitur loquitur Scriptura divina

SECUNDA Classis ex novo Testamento, quod multa quoque loca subministraret, si opus esset; sed ille unus erit satis, ubi Dominus Apostolis dicit Matth. ult.

TERTIA Classis ex utroque simul Testamento clarissimum nobis testimonium praebet ad probandam Spiritus sancti divinitatem. Nam

QUARTA Classis ex nominibus est, & quidem ex hac Classe tria sumuntur argumenta. PRIMUM negativum, quia nusquam in Scripturis Spiritus sanctus dicitur creatura, aut factus, cùm tamen multis in locis enumerentur omnes pracipuae creaturae, ut

SECUNDUM argumentum sumitur ab ipso nomine Dei; nam solus Deus verus in Scriptura dicitur absolutè Deus, ut suprà ostensum est ex Irenaeo libr. 3. cap. 6. At Spiritus sanctus vocatur absolutè Deus.

TERTIUM ex confessione adversariorum; nam Ariani eraserant ex suis codicibus illa verba

QUINTA Classis constat ex attributis. solus Deus est immensus & ubique. At de Spiritu sancto legimus

SEXTA Classis ex operibus. PRIMO solius Dei opus est creatio, & tamen legis

SECUNDO, solius Dei est conservare, & tamen legis Sapient. 1.

TERTIO, solius Dei est salvare, & iustificare,

QUARTO, solius Dei est futura praedicere, & scrutari corda, & tamen legis

QUINTO, solius Dei est miracula facere; at Christus ipse:

SEXTO, solius Dei est Ecclesiam regere absoluta potestate. At Spiritus sanctus gubernat Ecclesiam, quae est regnum Christi planè ut Dominus absolutus, & non minus quàm Pater & Filius.

SEPTIMA Classis constabit ex comparatione Spiritus sancti ad Christum: nam si probemus Spiritum sanctum maiorem Christo esse, qua tenus Christus homo est, probatum erit quoque Spiritum sanctum unum esse Deum cum Patre. Siquidem adversarii nihil omnino esse volunt Christo, quem nudum hominem faciunt, maius praeter Deum Patrem.

Esse igitur Spiritum sanctum homine Christo maiorem, demonstratur illis omnibus argumentis, quibus adversarii probant, Deum Patrem esse Christo maiorem. Maior est Pater homine Christo, qui eum misit,

OCTAVA Classis ex Patribus: Patres citati pro Christi divinitate, loquuntur & ibidem ferè omnes etiam de Spiritu sancto. idcirco satis erit hîc notare eorum nomina, qui ex professo scribunt de solius Spiritus sancti divinitate. ATHANASIUS in epistola ad Serapionem. BASILIUS

NONA Classis ex miraculis constat: sed quia

Nunc ad postremam disputationis partem veniamus, atque adversariorum argumenta breviter confutemus.

Propositionem his testimoniis probant.

RESPONDEO, Miram esse Diaboli astutiam qui argumentum Catholicorum ab antiquitate, & consensu totius orbis terrarum petitum, in nos retorquere conatur. Sed facile erit obiectionem hanc primam diluere. Constat enim, propositionem,

Ad PRIMUM locum dico, ibi non haberi statim venturum Antichristum, nec abolendam esse omnino fidem Christi; sed venturum suo tempore Antichristum, videlicet prope finem mundi, & venturum in nomine suo, non in nomine Patris. At noster Christus, quem totus mundus colit, Patrem

Ad SECUNDUM locum dico, ibi per noctem, non intelligi tempus, quod fuit, & est ab ascensione Christi; quasi dies tantùm fuerit tempus

Diem ergo ibi Christus vocavit totum tempus huius vitae, & cursum omnium seculorum usque ad mundi consummationem, in quo licet salubriter operari; noctem verò, tempus vitae futurae;

Ad TERTIUM posset dici cum Caietano, illud:

Ad QUARTUM dico, Paulum loqui de haereticis, qui non diu postea ex ipsa Asia prodituri erant. sic enim ait:

Ad QUINTUM dico, Paulum alloqui homines illius temporis, quia nondum nati erant Scholastici, qui disputant de Trinitate. Praeterea Philosopia non docet unum Deum in tribus personis. nec enim solo lumine naturali tam sublimia mysteria unquam investigari, aut persuaderi potuissent. & nostri doctores non disputant philosophicè, ut ostendant Trinitatem, sed ut solvant sophismata Philosophorum.

Ad RELIQUA dico, Apostolos praedixisse haereticos, qui fuerunt paulò post illa tempora, ut Ebionitas, Marcionistas, & caeteros, quos etiam vocant Antichristos, non quòd essent eximius ille Antichristus, qui in fine mundi veniet, sed quia erant praecursores illius, & illi similes in oppugnando Christo: sicut unus est Christus summus & eximius, & tamen omnes Prophetae, & Reges, dicti sunt Christi in Testamento veteri, iuxta illud:

RESPONDEO, & hanc etiam miram Diaboli artem fuisse, qua haeresis Ebionis, quam Transylvani verè sequuntur, nobis attribuitur. Dico igitur veram haeresim Ebionis fuisse, Filium MARIAE nundum esse hominem, sed anno XXX. in eum descendisse, & in eo habitasse aliam perso nam, quam dicebat Ebion esse Christum, & hoc modo fuisse IESUM unitum cum Christo per coniunctionem & inhabitationem. quod idem Transylvani docent.

Ac ut mendacium eorum arguatur, proferamus

RESPONDEO, nomen Dei, si respiciamus etymologiam, non significare imperium, sed providentiam. Dicitur enim

Ad PRIMUM ergo locum ex

Adde, quod Chrysostomus in hunc locum, & Cyrillus libr. 2. thesauri, cap. 3. & Augustinus lib. 2. Trinitat. cap. 7. meminerunt etiam prioris

Ad SECUNDUM locum idem responderi potest. Venit enim Christus facere voluntatem Patris sui, non voluntatem suam, quatenus videlicet

Ad TERTIUM locum:

At videtur huic explicationi repugnare quod Paulus dicit, illum subiectum fore Patri, cui Pater subiecit omnia; ille autem est Filius in persona sua. COMMENTARIUS Ambrosii, Oecumenii, & Theophylacti accipiunt hanc Pauli sententiam de Filio Dei absolutè, sed volunt illam subiectionem non significare servitutem, sed concordiam cum Patre, & processionem Filii à Patre, ita ut Filius dicatur subiectus, quia est de Patre, non contrà. Sed non est opus ad has angustias redigi; possumus enim cum Ambrosio libr. 5. de fide, cap. 6. & Augustino lib. 1. de Trinitat. cap. 8. & Theodoreto, Primasio, Sedulio, & aliis in hunc locum, simpliciter exponere de natura humana Christi, quae verè subiecta erit Deo.

Sed cur dicit:

Confirmant hoc argumentum his sophismatibus; Christus est Filius unicus veri Dei, ergo qui non habet Christum Filium, non est unus verus Deus, sed Trinitas non habet Christum Filium, ergo Trinitas non est unus verus Deus.

PRAETEREA Christus est mediator unius veri Dei, ergo qui non habet mediatorem, non est ille unus verus Deus, sed Trinitas non habet mediatorem, sed solus Pater, alioqui idem esset mediator sui ipsius, ergo Trinitas non est verus Deus, sed solus Pater. Et confirmatur; Quia

RESPONDEO ad primum locum dupliciter. PRIMO cum Chrysostomo, Cyrillo, Augustino in hunc locum, & Ambrosio lib. 5. de fide, cap. 2. particulam, SOLUM, non restringi ad Patrem, sed extendi etiam ad Filium. Nam dictum est:

SECUNDO & facilius dico cum HILARIO lib. 9. Trinitat. solum Patrem hîc dici verum Deum, sed tamen in Patre intelligi etiam Filium, & Spiritum sanctum, quae sunt personae eiusdem essentiae cum Patre, ita ut illud,

Ad SECUNDUM idem dico. Illud enim,

Ad PRIMUM sophisma, negatur prima consequentia. Est enim similis huic, Petrus est filius unius veri hominis, ergo qui non habet filium

Ad SECUNDUM, nego assumptionem illam, Trinitas non habet mediatorem. nam Christus mediator est, ut homo, non ut Deus, & ideo mediator est non solùm Patris, & Spiritus sancti, sed etiam sui ipsius, quatenus ipse Deus est. Sed de hac re in ultimo libro erit peculiaris disputatio.

Ad TERTIUM, de usu precandi, fateor, ut plurimum orationes Ecclesiae dirigi ad Patrem, quia hoc modo commodius terminantur

Praeterea DIONYSIUS lib. de mystica Theologia, inquit:

Possumus addere ad confirmationem huius erroris (ut ex solutione magis elucescat veritas) quae proferebant testimonia veteres Ariani. Igitur illi quidem Christum fuisse ante incarnationem agnoscebant, sed creatum probabant ex illo

RESPONDEO ad argumentum Transylvanorum, nos quoque non agnoscere alium Christum, quàm eum, qui natus, passus, mortuus est. Unus enim est Christus non plures, tamen illum unum credimus bis natum secundum duas naturas.

Ad illud, quòd Evangelistae non meminerunt

Ad locum

Ad illud Proverb. 8.

SECUNDA est Athanasii sermon. 3. contra

TERTIA est eiusdem Athanasii ibidem, & Nazianzeni orat. 4. de Theologia, Cyrilli libr. 5. thesauri, cap. 4. 5. 6. 7. & Augustini libr. 1. Trinit. cap. 12. qui monent in hoc eodem capite scriptum esse:

QUARTA est Basilii libr. 2. in Eunomium, Epiphanii haeresi 69. quae est Arianorum, & Hieronymi in epist. ad Cyprianum, qui monent recurrendum ad fontem Hebraicum; siquidem in Hebraeo non est

QUINTA est pulcherrima, & servit etiam sequenti testimonio

Dicimus igitur productionem Filii Dei nunc vocari generationem, nunc creationem, quia nullo vocabulo perfectè explicari potest. nam generatio significat productionem in eadem substantia, sed cum mutatione quadam generantis: creatio significat productionem alterius substantiae, sed sine mutatione creantis. Porro Filius Dei ita producitur, ut recipiat substantiam gignentis, & ea ratione dici potest generari, sed recipit sine mutatione, aut alteratione producentis, & ea ratione dici potest creari. Utrumque igitur dicitur, ut ex utroque sumatur quod est perfectionis, & quod est imperfectionis omittatur.

Ad illud

Ad illud:

Illud

Ad ultimum patet responsio. Non enim dicitur Christus simpliciter factus ad

Neque satisfaciet qui respondeat, Patrem dare quidem Filio omnia, sed naturaliter & necessariò, non liberè & gratuitò; tunc autem solùm beatius

RESPONDEO, tunc solùm esse beatius dare quam accipere, quando qui recipit est in potentia ad recipiendum; & proinde est indigens & imperfectus. Porro Filius Dei sic accepit vitam, ut tamen nunquam fuerit non vivens; sic accepit potentiam & sapientiam, ut nunquam fuerit infirmus & ignorans: nam haec omnia accepit nascendo,

Ad illam confirmationem ex

At, inquies, illi merebantur, nam ait Dominus:

Veteres Ariani obiiciebant quaedam loca Scripturae, quae tamen facilè à sanctis Patribus explicabantur. PRIMO obiiciebant illud

SECUNDO obiiciebant illud

TERTIO, obiiciebant illud Ioëlis 2.

Sed respondit Augustinus, missionem per modum imperii, significare excellentiam mittentis, non autem quamlibet missionem. Porro Filium & Spiritum sanctum non mitti secundum imperium, sed solùm dici mitti, quia à Patre Filius procedit, & Spiritus sanctus à Patre & Filio; & tam Filius, quàm Spiritus sanctus coepit ex tempore, novo modo, & quidem manifesto, ac visibili esse in creatura. Nam Filius apparvit in carne, Spiritus sanctus autem in columbae specie, & rursum aliâs in linguis igneis.

Itaque illa manifestatio visibilis personae invisibilis,

QUARTO obiiciebant illud

Obiiciebant POSTREMO eiusmodi ratiunculam. Sunt modi duo agendi, per naturam & per artem, nam per naturam gignuntur Filii, per artem efficiuntur opificia: at solum Verbum productum est à Deo per modum naturae, siquidem est Filius unigenitus, igitur Spiritus sanctus ex arte processit, proinde opificium est.

Respondemus, modum agendi per naturam duplicem esse in iis rebus, quae mente, atque intelligentia

Nam Valentinus GENTILIS & eius sectatores, etsi fatentur cum Ario, Patrem, Filium, & Spiritum sanctum esse tria distincta re, tamen non agnoscunt in ipso vero Deo intrinsecam distinctionem, ita ut eadem essentia sit in tribus, & idcirco nolunt Patrem dici personam primam, immò dicunt personam primam esse personam sophisticam, &, quod horribilius est, diabolicam, ut patet ex historia Benedicti Aretii de supplicio Valentini Gentilis, & idcirco etiam rident ista nomina, Essentia, Persona, Relatio, Proprietas, &c.

PORRO TRANSYLVANI agnoscunt etiam Patrem à Christo distinctum, quippe qui Christum purum hominem faciunt, tamen ante incarnationem, nullam agnoscunt in Deo distinctionem, ut patet ex lib. 2. cap. 4. ubi dicunt, Verbum & Spiritum sanctum, quae leguntur in Scripturis Testamenti veteris, esse potentias seu virtutes Patris, non distinctas ab ea persona, relatione, aut proprietate. Unde etiam ipsi in toto opere rident ista omnia nomina.

Nos ergo PRIMO disseremus de istis nominibus, ac ostendemus deduci ex Scriptura, & antiquissimis Patribus. SECUNDO, probabimus, verè tres esse re distinctos, Patrem, Filium, & Spiritum sanctum, licet unus Deus sint, ut libro superiore ostendimus. TERTIO, solvemus praecipuas difficultates circa hoc ineffabile mysterium, quo unum numero Deum, tres personas reipsa distinctas esse credimus, & docemus. QUARTO, disputabimus in particulari de distinctione Filii à Patre, propter eos, qui Filium,

Ad PRIMAM respondent non esse facienda mala, ut eveniant bona, & praeterea haereticos, qui non vincuntur Scripturis, multò minus his vinci

Ad SECUNDAM respondent, ergo recipiendi erunt omnes errores Patrum. Sed negamus consequentiam. Patres enim nunquam omnes simul errant, etiamsi aliquis eorum interdum erret: nos verò sequimur eos, quando simul aliquid docent,

Ad TERTIAM respondent, stultum esse loqui, ut nihil dicas. Sed non intellexerunt isti verb AUGUST. libr. 5. Trinit. cap. 9. cùm ait, dici tres personas in Deo, non ut dicatur, sed ut non taceatur. Voluit enim Augustinus dicere, nullum nomen satis explicare quid sint illa tria, tamen dici personas, non ut perfectè declaremus vim & naturam divinarum personarum, sed ut non omnino muti videamur, cùm interrogamur, quid tria?

Ad QUARTAM respondent, nomina ista exotica & obscurissima esse, proinde inutilia ad explicanda mysteria fidei. Sed falsum id esse, paulò pòst demonstrabimus, cùm de singulis disseremus. Certè exotica dici non possunt, quae iam tot seculis fuerunt in communi usu totius Ecclesiae Catholicae.

Ad QUINTAM, negant inveniri synonima, & aequivalentia in Scripturis. Sed hoc esse mendacium, mox planum faciemus.

Denique habetur ipsum nomen essentiae in sua radice: nam essentia dicitur ab esse, & est abstractum eius nominis, quod in concreto dicitur ens. Porro ens & esse in Scripturis de Deo dicitur,

Ad hunc locum ridiculè Transylvani respondent. Dicunt enim Deum posse vocari ens, sed non

Sed primam calumniam duobus modis Patres refutarunt. PRIMO demonstrarunt, nomen hoc non ideo esse reiiciendum, quod in Scripturis non sit, cùm constet, in Scripturis sensum huius nominis reperiri, dicente Domino

Alteram calumniam de novitate huius nominis multi Patres apertissimè confutarunt, atque ostenderunt, non fuisse inventum hoc nomen in

AMBROSIUS lib. 3. de fide, cap. 7. scribit, Patres in Concil. Nicaeno occasionem accepisse huius nominis usurpandi ex verbis Euseb. Nicom. haeretici Ariani, qui scripserat in epistola quadam:

Sunt autem hoc loco duo notanda de hoc nomine; PRIMUM est, non solùm Arianis displicuisse hoc nomen, sed etiam quibusdam Catholicis, propterea quod Patres Concilii Antiocheni contra Paulum Samosatenum disertè negaverunt, Filium esse Patri homousion, idque acciderat ante natam haeresim Arii. Quibus ATHANASIUS inprimis obiicit auctoritatem Dionysii Roman. & Alexandr. quod antiquiores fuerunt Concilio illo Antiocheno, & Filium Patri homousion dixerunt. Deinde conciliat omnes, ac dicit Antiochenos Patres negasse homousion Patri esse Filium ad mentem

Notandum est SECUNDO, hoc nomen divinitùs

Potest hoc illustrari ex antepraedicamentis Aristotelis, ubi vocat

Tametsi enim hi Patres nonvideantur aliam differentiam ponere inter essentiam & suppositum, quàm eam quae est inter speciem & individuum, ut inter hominem & Petrum. tamen iidem Patres apertissimè profitentur (ut suprà ostendimus lib. 1. ca. 3.) ita esse Deum unum numero, non specie, ut tres divinae hypostases non possint dici

Haec igitur vox, licet quibusdam suspecta videretur, ut quae ad significationem substantiae, id est, essentiae, trahi posset, ut patet ex HIERONYMO in epistolis duabus ad Damasum de hypostasibus, ex Gregorio NAZIANZ. orat. de laudibus Athanasii, & ex MARIO Victor. in lib. de homousio: tamen omnino recipienda est, & tutò dici possunt in Deo tres hypostases.

Et probatur PRIMO ex Apost.

Sed occurrit Franciscus DAVID in 2. disputat. Albana, ubi volens ostendere, Paulum non posuisse in Deo personam, adfert alia loca eiusdem epistolae, ubi nomen hypostasis non accipitur pro persona, seu supposito,

RESPONDEO, haec loca pro nobis facere. His enim locis explicatur nomen hypostasis in genere significare fundamentum seu basim, quae alia sustentat, & ipsa pe se subsistit. Quemadmodum etiam

SECUNDO, probatur ex usu Ecclesiae & Patrum. nam DIONYS. lib. de divin. nomin. cap. 1. & alibi, vocat tres personas tres hypostases. Idem facit Iustinus in lib. de recta fidei confess. Idem Athanasius in Symb. idem omnes Graeci Patres, & Concilium

Nec his repugnat Concilium SARDICENSE apud Theodoret. lib. 2. hist. cap. 8. ubi legimus, haereticorum esse, tres hypostases asserere: Catholicorum autem unam tantùm. Nam Concilium idem ibidem explicat sententiam suam, affirmans unam tantum esse in Deo hypostasim, si hypostasis accipiatur pro essentia, ut haeretici accipere solent. Sed operaepretium erit ipsa verba Graeca Concilii adscribere, ne hîc ullus scrupulus remaneat. Sic igitur ait:

Obiiciunt TRANSYLVANI lib. 1. cap. 8. auctoritatem Nicephori, qui lib. 10. hist. cap. 15. haec dicit de nomine hypostasis & usiae. PRIMO, primum qui mentionem fecit horum nominum in disput. de Deo, fuisse Hosium Cordubensem, quem miserat Constantinus Alexandriam ad sedandos tumultus ab Ario excitatos. SECUNDO, Concilium Nicaenum noluisse attingere istam quaestionem, de differentia essentiae, & subsistentiae, tanquam indignam quae tractaretur. TERTIO, Concilium Alexandr. paulò post Nicaenum celebratum, statuisse, ut non dicerentur ista nomina de Deo, quando quidem substantiae & subsistentiae nomen non est in Scriptura. QUARTO, apud veteres Philosophos nomen hypostasis non reperiri, esseque barbarum. QUINTO, ex huius distinctionis inventione multa nugamenta in Ecclesiam invecta, & breviter, apertè reprehendit usum horum vocabulorum.

RESPONDEO, Nicephorum ea quae dicit accepisse à Socrate lib. 3. cap. 5. & Sozomeno lib. 5. ca. 11. qui auctores non tam ipsa nomina reprehendunt, quàm novam quaestionem de distinctione earum vocum. Itaque etsi fortè HOSIUS primus fuit, qui de hac distinctione disservit: non tamen ipse primus haec nomina excogitavit, siquidem inveniuntur apud Dionysium & Iustinum locis citatis, & apud ipsum Paulum nomen hypostasis; & de nomine homousios, quod ab usia descendit, iam ostendimus antiquissimum esse. PORRO Concilium Nicaenum, licet quaestionem non explicuerit de differentia essentiae & subsistentiae, tamen ab his vocibus non abhorruit, ut patet ex Symbolo, quod est apud Cyrillum libr. 1. de Trinitat. & habetur Graecè etiam in Latinis codicibus: in eo enim Symbolo utrumque nomen est

Quod autem Socrates & Nicephorus addunt, vocem

Iam verò nomen SUBSTANTIAE ambiguum est; nunc enim hypostasim, nunc essentiam significat. quocirca in rigore possent dici, in Deo tres substantiae, ut Hilarius concedit in lib. de Synod. ubi

Sed malè agit Valla personam Theologi; nam in Deo persona est, in quo tamen nulla est qualitas. vel si placeat in Deo ea nomine qualitatis appellare, quae per modum qualitatis significantur, non iam tres, sed infinitae personae divinae numerandae erunt, aut una tantum constituenda. Siquidem ea quae aliquo modo in Deo qualitates dici possunt, non re, sed ratione solùm distinguuntur. quare si personales proprietates in Deo, qualitates sunt, una erit persona divina re ipsa, plures autem ration. Id si Vallae placeat, praeclarè aget idem Valla personam Sabelliani.

Quamvis igitur sciamus personae nomen saepe accipi pro qualitate, & pro larua historinum; tamen etiam pro substantia prima à Scripturis & Patribus accipi non ignoramus. Nam in Scripturis passim legimus, Deum non esse acceptatorem personarum, ut

Ac ne glorietur Valla, se saltem personam Grammatici probè egisse, prodeat etiam M. Tullius qui lib. de invent. in topicis & partitionibus saepe utitur nomine personae in hac nostra significatione, cùm dicit, alia esse rerum, alia personarum attributa, & rursum personam in Deo, & in homine considerari. Item Valer. Maxim. lib. 2. ca. 21. quoslibet homines personas vocat. Et in Institutione Iustiniani, quae Latinissima est, lib. 2. tit. 9. in hac significatione ponitur persona. Quid, quod ipsi etiam Grammatici cùm in verborum inflexionibus distinguunt tres personas, Primam, Secundam, & Tertiam; non qualitatem intelligunt nomine personae, sed res quascunque inter se distinctas?

PROPRIETAS, RELATIO, NOTIO, non sunt nomina Scripturarum, tamen ex Scripturis colliguntur, per evidentem consequentiam. Nam si Filius est

Pari ratione, si Christus est verus Filius veri

Denique, si Pater à Filio distinguitur secundum Scripturas, cur non potest paternitas dici notio Patris, id est, nomen quo Pater distinctus cognoscitur à ceteris personis? Utuntur autem hoc nomine Basilius epist. 43. & Augustinus libr. 5. Trinit. cap. 6. & inde acceperunt Scholastici, qui quinque numerant notiones, innascibilitatem, paternitatem, filiationem, spirationem activam,

CIRCUMINCESSIO, Graecè

TRINITAS, Graecè

Est autem observandum, Trinitatem non significare trium unitatem, ut putavit Valentinus GENTILIS, sed simpliciter ternarium personarum, ut patet tum ex Graeca voce

Est etiam observandum, non rectè Genebrardum lib. 2. de Trinitate tribuere Calvino, quòd dixerit in personis non comprehendi essentiam. Nam ut perspicuum est ex libr. de perfidia Valentini GENTILIS Genevae excuso, & ex ipso etiam loco, quem Genebrardus adducit, id est, libr. 1. Institut. cap. 13. §. 25. Valentinus dixerat, Trinitatem esse trium Unitatem, & illa tria esse declaraverat Essentiam, Filium & Spiritum sanctum. quibus verbis essentiam posuerat loco primae personae, & eam numeraverat cum aliis duabus. Haec enim sunt verba Gentilis:

Ac ne id, quod dico, Rabbinismum redolere videatur, à quo ego longè abesse cupio, proferam rationes sententiae meae. Moveor igitur his rationibus. PRIMO, quia video in Scriptura hoc idem fieri, quando est sermo de hominibus, aut falsis Diis, ut

DICES, Scriptura non ponit nomen Dei in plurali, nisi coniungendo cum verbo singulari. RESPONDEO, hoc non esse verum: nam

TERTIO, quia nunquam septuaginta, nec Hieronymus vertit Dii, nec ullus ita vertere auderet. Quod est argumentum, pluralem significationem in iis locis ea nomina non habere, sed singularem.

QUARTO, quia si nomen Dei in textu Hebraico haberet pluralem significationem, ubicunque

Igitur his omissis, PRIMUM argumentum & quidem demonstrativum est hoc: Qui accipit esse ab alio, necessariò ab eo distinguitur re ipsa: nec enim fieri potest, ut aliquis producatur à seipso; nam si ita fieret, simul esset, & non esset; cùm producere exigat, rem iam esse quae producit, produci autem exigat rem non esse antequam

Rursum, in Deo nihil potest fingi inhaerens, seu non subsistens, quia in Deo nullum est accidens, nulla compositio: Ergo haec tria cùm sint re distincta, sunt tria substistentia, & proinde tres hypostases, seu personae.

Probanda est assumptio primi argumenti ex Scripturis; nam per se cetera sunt evidentia. Ac Filium quidem habere ipsum suum esse à Patre, probatur primò ex illo Proverb. 8.

Praeterea

Denique

SECUNDUM argumentum sumitur ex voce,

TERTIUM argumentum sumitur ex particulis quibusdam denotantibus distinctionem, ut APUD, CUM, IN, ET.

Dicent, Patrem, & Filium, & Spiritum sanctum non esse sola nomina, sed Patrem esse verum Deum, Verbum autem, & Spiritum sanctum esse virtutes, sive attributa Dei Patris, ratione tamen, non re distincta ab ipso. AT nec de virtutibus, seu attributis eiusmodi sententiae verè dici possunt. Quis enim diceret, Sapientia est apud intellectum? vel sapientia cum intellectu? hoc fecit? vel homo & manus eius hoc fecerunt? Confitendum est igitur, aut Scripturam in eptissimè loqui, aut veram esse distinctionem inter Patrem, Filium, & Spiritum sanctum.

QUARTUM argumentum ex eo sumitur, quod Scriptura inducit Deum loquentem in numero multitudinis, vel loquentem de Deo tanquam de alia persona.