PONTIFICIA UNIVERSITAS OREOORIANa

IUS CANONICUM
AUCTORE

P. FRANCISCO XAV. WERNZ S. J.
AD

CODICIS

NORMAM

EXACTUM

OPERA

P. PETRI VIDAL S. J.

\vf p w z -■ i I π a r
TOMUS I

NORMAE GENERALES

ROMAE
APUD AEDES UNIVERSITATIS OREGORIANAE

Piazza della Pilotta

1938

IMPRIMI POTEST

Romae, 25 Martii 1938.
P. Raphael Bitetti, S. I.
Praep. Prov. Rom. S. I.

IMPRIMATUR

Romae. 6 Aprilis 1938.

t A. Traglia
Archiep. Caesarien. Vic. yer-

TYPIS PONT, universitatis gregorianak

PRAEFATIO

Ultimo loco, oh rationes practicas, prodit in publicum To­
rnus I huius operis iam ad finem perducti, qui ex ordine logico

primum locum tenere debuisset. Quae referuntur ad completam
historiam fontium seu collectionum iuris ecclesiastici et ad histo­
riam literariam scientiae canonicae, quae ante Constitutionem
« Deus scientiarum Dominus > optimam exhibebant introductio­
nem ad iuris canonici studium, post memoratam constitutionem
(art. 27) cum adnexis Ordinationibus exulant a commentariis Co­
dicis seu textus canonici, et amandanda sunt ad disciplinam au­
xiliarem cum propria schola in illa constitutione praescriptam,
ideoque separato volumine suo tempore publicando expla­
nandam.
Si ad promovenda studia canonica opus, ita iam comple­
tum, modicum saltem contribuerit, id omne ut in Dei gloriam

et Ecclesiae bonum cedat sincere exopto.
Romae in festo Paschalis
17 Aprilis 1938.
Petrus Vidal, S. I.

//7^7

INDEX ANALYTICUS

PAG.

Prooemium........................................................................................................ 3

Introductio generalis .............
•

♦

' -

*

9
if

De fundamentis iuris ecclesiastici................................... 9
De religione .. ................................................................................... 9
De Ecclesia catholica...................................................... 11
De relatione Ecclesiae catholicae ad aliassocietates re­
ligiosas
14
§ 4. De relatione Ecclesiae catholicae adsocietatem civilem . 16
§ 5. Historia relationis inter Ecclesiam catholicam et socie­
tatem civilem........................................................... 25

Titulus I.
§ 1.
§ 2.
§ 3.

Titulus II. Praenotiones generales iuris ecclesiast.................................... 66
§ 1. De iure ecclesiastico universim spectato................................... 66
§ 2. De scientia iuris ecclesiastici................................................. 81
Liber Primus Codicis................................................................................. 110

Titulus III. Canones praeliminares............................................................. 110
Praenotiones de fontibus existendi iuris ecclesiastici .
.
. 140

Titulus
§
§
§

IV. De Deo legislatore et legibus divinis....................................... 143
1. De Deo legislatore et lege naturali...................................... 145
2. De Deo legislatore et lege veteri............................................. 147
3. De Christo legislatore et lege nova...................................... 149

Titulus V. De legibus Ecclesiae catholicae............................................. 152
Cap. I. De natura legis et de legifera potestate ..... 153
§ 1. De potestate legislativa Ecclesiae
• « · ....................................... 157
§ 2. De eius subiecto activo
...........................................................
158
’
I
.*
.*■/··.
f.

Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.

II. De
III. De
IV. De
V. De
VI. De
VII. De

obiecto legum ecclesiasticarum........................................168
forma et promulgatione legum........................................ 185
subiecto passivo sive de subditis................................. 197
effectibus legum ecclesiasticarum.................................212
effectibus legis quatenus confirmatae .... 223
interpretatione legum ecclesiasticarum .... 227

INDEX ANALYTICUS

PAG.

Cap. VIII. De iure suppletorio post Codicem .
Cap. IX. De cessatione legis..........................
Cap. X. De praeceptis ecclesiasticis

241
249
256

Titulus VI. De Constitutionibus RR. Pontificum .
§ 1. De decretis vel decretalibus RR. Pontificum
§ 2. De decretis SS. Congregationum .
§ 3. Ius particulare pontifificium ....

274
276
282
292

Titulus VII. De concordatis............................................
1. De subiecto concordatorum..........................
2. De forma concordatorum..........................
3. De obiecto concordatorum..........................
4. De necessitate et convenientia concordatorum
5. De vi et obligatione concordatorum .
6. De interpretatione concordatorum .
7. De derogatione et abrogatione et cessatione oncordator.

293
303
306
308
311
314
335
337

Titulus VIII. De consuetudine .
§ 1. De iure tradito .
§ 2. De iure consuetudinario
Scholion: De legibus civilibus

342
343
343
369

Titulus IX. De temporis supputatione .
§ 1. Praenotiones.........................
§ 2. Usus fori ecclesiastici
§ 3. Regulae Codicis . . . .

375

Titulus X.
§ 1.
§ 2.
§ 3.
S 4.

391
396
409
421
429

De
De
De
De
De

rescriptis.......................................................................
personis ad danda vel recipienda rescripta habilibus
forma legitima, conditionibus et vitiis rescriptorum
interpretatione et exsecutione rescriptorum .
rescriptorum cessatione..............................................

380
383

432
Titulus XI. De privilegiis
1. De personis habilibus ad concedenda et accipienda pri­
vilegia ...................................................................... 438
.
441
2. De obiecto et forma privilegiorum . . . .
. . 448
3. De usu et interpretatione privilegiorum . .
amissione privilegiorum.......................
De
450
Scholion: De facultatibus apostolicis.......................
456

Titulus ΧΠ. De dispensationibus

•

463

NORMAE GENERALES

DILECTO FILIO
FRANCISCO XAVERIO WERNZ, SAC. E SOC. IESU,
GREGORIANAE STUDIORUM UNIVERSITATIS
RECTORI

Dilecte Fili, salutem et apostolicam Benedictionem.
Sollertium sane curarum, quibus doctorcs decuriales Lycei
magni Gregorian i lectos frequentes numero adolescentes rite sa­
cris disciplinis instruunt, praeclarum specimen Nobis, rector
ipse Lycei, dedisti nuper de scientia et facultate tua. Volumina
enim quatuor muneri obtulisti, a te adhuc edita de lure Decre­
talium. Quod opus, etsi susceptum habes, ut alumnis disciplinae
tuae esset usui, sic tamen videmus probari, ut omnibus ecclesia­
sticarum legum studiosis, eis etiam, qui hanc ipsam profitentur
doctrinam, accommodatum valde atque utile praedicetur. In quo
quidem docti atque intelligentes viri et dispertitam subtiliter ma^
teriem laudant, et singulorum copiosam eruditissimamque tracta­
tionem capitum, et petita vel ab historia canonum vel a philo­
sophia iuris vel a finitimis doctrinis in rem lumina. Quum au­
tem cetera merito efferuntur, tum numeris omnibus absoluta
habetur ea pars operis tui. quae de Matrimonio est; ob singula­
rem nempe summamque peritiam, quam diuturno usu eius ge­
neris causarum, consultor apud sacra Urbis Consilia, ea conse­
cutus. Est igitur, hoc tuorum laborum exitu, quod tibi et incli­
tae Societati lesu gratulemur; idque quum libenter ex animo­
que facimus, te, ut instituta absolvere simili studio pergas, ve­
hementer hortamur.
Auspicem interea divinorum munerum,
ac testem peculiaris benevolentiae Nostrae, tibi, dilecte Fili, Apostolicam benedictionem peramanter in Domino impertimus.

Datum Romae apud S. Petrum die xxvi. lunii anno
Pontificatus Nostri secundo.
9

PIUS PP. X.

mdccccv.,

PROOEMIUM

1. Imperator lustinianus praeter Digesta sive Pandectas et
Codicem etiam promulgavit Institutiones, quae essent totius le­
gitimae scientiae prima elementa, iisque plenissimum suarum
Constitutionum robur accommodans simul vim collectionis au­
thenticae iuris Romani impertitus est (1). Praeterea Const. « Om­
nem reipublicae » 16 Dec. 533, praescripsit, ut, qui legitima per­
agerent studia, primo anno suas haurirent Institutiones, servata
in reliquam anni primi partem et quattuor annos subséquentes
Digestorum et Codicis lectione.
Quae lustinianus in omne aevum ab omnibus tam profes­
soribus quam legum auditoribus observanda esse sanxerat, ea
magna ex parte usque ad nostram aetatem moribus recepta erant.
Nam etiam in universitatibus litterarum duplex esse solebat
schola iuris Romani, sci. una de Institutionibus, altera de Pan­
dectis (2).
2. In foro ecclesiastico numquam exstiterunt Institutiones,
quae et scientiae canonicae prima essent elementa et simul iuris
pontificii brevem et authenticam exhiberent collectionem. Si­
quidem Institutiones iuris canonici Lancelotti (f a. 1590), quae
prima vice Perusiae anno 1563 publicatae fuerunt et inter ap­
pendices corporis iuris canonici referri solebant, ut pontificio
nomine exirent, cum gravi auctoris moerore non sunt conse­
cutae (3).
(1) Laurin, Introd, in corp. iur. can. pag. 246.
(2) Leo XII Const. «Quod divina sapientia* 28 Aug. 1824, n. 209;
Arndts (t a. 1878), lurist. Encyklop. u. Methodolog. §§ 160, 164; Vering,
Gesch. u. Pand. § 2; Accarias, Précis de droit romain p. V sq.
(3) Laurin, 1. c. p. 227.

4

PROOEMIUM

Attamen longo saeculorum usu in scholis catholicis (-1) et
ultimo quoque tempore praesertim in studiis generalibus Roma­
nis Institutiones canonicae praelectionibus de iure Decretalium
praemitti solebant (5), Quam methodum, si commode Heri pos­
sit, in scholis canonicis omnino retinendam esse luculenter do­
cuerunt Romanorum Pontificum auctoritas et praxis longo tem­
pore comprobata et rationum pondus virorumque doctorum
effata (6).
Et prior illa schola in facultate canonica aptissime ex iure
Romano obtinuit nomen Institutionum canonicarum : in ea enim
tradi solent scientiae canonicae prima elementa. Altera vero
schola, cum ex propriis fontibus iuris canonici conveniens ap­
pellatio repeti possit, ex antiqua praxi merito dici potest schola
textus canonici (i. e. Codicis canonici), sicut in facultatibus iuris
civilis a Pandectis nominabantur scholae, in quibus absolutis
Institutionibus diligentissima atque exactissima interpretatione
singula tradebantur iura populi Romani. Cfr. § 2, Inst, de iust.
et iure I. 1.
In Constitutione « Deus scientiarum Dominus » (de Univer­
sitatibus et facultatibus studior. ecclesiast. cum adnexis S. Congretationis Ordinationibus) schola Institutionum non ponitur in
facultate canonica sed supponitur ex cursu theologico (can. 1365
§2); ab his vero qui illam scholam non frequentarunt supplenda
dicitur art. 22 Ordinationum. Similiter ius publicum ecclesiasti­
cum ponitur inter disciplinas principales eiusdem facultatis (Or­
dinationes art. 27), cuius systematica expositio lucem praefert in­
tegrae tractationi iuridicae, cuius praecipua quaedam principia
per totum Codicem sparsa reperiuntur.

(4) Canisius (f a. 1610), Summa iur. can.; Doujat (t a. 1688), Praenot. can. lib. V, cap. 21; Zech (t 1772), Praecognita iur. can.
4 sq.;
Scherer. Handb. d. Kirchenr. t. I, p. 121 sq.
(5) Leo XII, cit. Const.; Pius IX, Const. « Cum Romani Pontifices >
28 lun. 1853 et Const. <Ad piam 3 Oct. 1853; Leo XIII, Const. Magni
nobis» 7 Mart. 1889; Constitutiones generales catholicae universitatis
Americae Washingtonensis apud .Villes. Comment, in Cone. plen. Baltirn.
tert. P. II. p. 205 sq. et praesertim p. 220.
(G) Fessler, Sammlung verm. Schrift. p. 107; Arch. f. k. K. t. 59,
p. 181 sq., p. 193.

PHOOEMIUM

5

3. Quodsi praelectiones de iure canonico extensione et am­
bitu materiae Institutiones superent oportet, ut perfectiore quo­
que disputandi genere praestent, omnino requiritur. Id quod fit
tribus potissimum modis.
I. Principia fundamentalia et generalia universae scientiae
canonicae accurate sunt evolvenda. Quem finem non pauci com­
mentatores iuris Decretalium v. g. Devoti praemissa disserta­
tione prooemiali sibi consequendum praestituerunt. Zallinger
vero suis commentariis quinque librorum Decretalium praemisit
proprium librum de iure ecclesiastico publico una cum libro sub­
sidiario, « qui est isagogicus et principia ac fontes iuris eccle­
siastici exhibet ». Talis expositio principiorum generalium nunc
apte fit per amplam explanationem libri I novi Codicis (7). De
historia fontium, institutorum et scientiae canonicae, in facul­
tatibus canonicis nunc habentur peculiares cursus inter discipli­
nas auxiliares.
II. Ortus et progressus, mutationes et fata institutorum et
decretorum canonicorum inde a primis saeculis usque ad no­
stram aetatem explicari debent, ut historia iuris cum non me­
diocri scientiae canonicae emolumento ob oculos ponatur. Quam
provinciam scholae iuris canonici merito iam vindicavit Zech
1. c. § 12, neque historiam iuris ecclesiastici ad scholam Institu­
tionum canonicarum amandandam esse arbitratus est. Quin immo
Devoti, ius canon, univ. tom. I, praef. p. VI, ingenue fatetur in
operibus antiquorum classicorum canonistarum v. g. « Fagnani,
Leurenii, Pirhingii, Anacleti, Schmalzgrueberii, ceterorum simi­
lium, qui... nihil de rerum originibus et antiquitatibus investi­
gandis laborarunt », lacunam quandam esse explendam conso­
ciata historica eruditione cum iuris praescriptione (8). Quae ex­
plicatio de originibus, progressionibus, mutationibus disciplinae,
mansit praescripta in deer. S. Congregationis (9).
(7) Ampla disputatio de fontibus iuris eccl. eorumque historia nunc
est minoris momenti practici, cum fontes iuris vigentis reducantur ad
praescripta Codicis et ad ius divinum. Cfr. Decr. S. C. de Semin, et Univ.
7 Aug. 1917 (AAS IX, 439). Retinet tamen momentum historico-iuridicum.
(8) Cfr. quoque Zallinger, Instit. iur. nat. et eccl. pubi. vol. II, p. 371
sq.; Fessler, Sammlung verm. Schrift. p. 111 sq.
(9) S. C. de Univ. Stud, et Seminar. 7 Aug. 1917 sic statuit: «Itaque
Sacra haec Congregatio, ut in re tanti momenti rectae alumnorum insti-

6

PROOEMIUM

III. Denique disciplina vigens in Eeclesia universa, non per
generales quasdam normas, sed usque ad ultimas et particulares
conclusiones est exhibenda et ex fontibus accurate citatis demon­
stranda et rationibus quoque intrinsecis comprobanda atque de­
fendenda.
Praeterea controversiae inter ipsos iuris canonici interpre­
tes agitatae, explicatis et expensis utriusque partis fundamentis
sunt discutiendae, sublatis per conciliationem apparentibus an­
tinomiis indicatisque differentiis iuris civilis, si forte de eadem
materia canonica leges civiles exsistant.
Tandem doctrina tradita optime illustratur, si ad deciden­
das causas quasdam particulares in foro ecclesiastico agitatas
congrue applicatur (10).
Ubi ius canonicum traditur tamquam disciplina secundaria
in ipso cursu theologico, facta congrua distributione inter theo­
logiam moralem et institutiones canonicas, hae pro parte quam
tractant, magis accedant oportet ad scholam textus, seu tradant
oportet totius fere iuris compendium.
Mediam hanc quandam viam iam tenuit Devoti in suis In­
stitutionibus canonicis cum notis a se ipso, non a Cardinali Ca-

tutioni pro officio suo consulat, omnibus ac singulis studiorum Universi­
tatibus et iuris canonici Lyceis quae, ad normam can. 256, § 1, eidem
Sacrae Congregationi parent, praecipit et mandat, ut in schola antehac
textus aptissime nuncupata, in qua ius canonicum penitus copioseque
praelegitur, ita in posterum eiusmodi disciplina tradatur, ut alumni, non
modo Codicis sententia syntetice proposita, sed accurata quoque unius­
cuiusque canonis analysi, ad cognoscendum et intelligendum Codicem
veluti manu ducantur: debent scilicet doctores iuri canonico tradendo,
ipso Codicis ordine ac titulorum capitumque serie religiosissime servata,
singulos canones diligenti explanatione interpretari. lidem tamen magi­
stri, antequam dicere de aliquo instituto iuridico aggrediantur, apte ex­
ponant qui eius fuerit ortus, quae decursu temporis acciderint progres­
siones, mutationes ac vices, ut discipuli pleniorem iuris cognitionem as­
sequantur.
Nullo ceterum, praeter Codicem, libro alumnos uti necesse erit; quodsi doctoribus placuerit eos unum aliquem adhibere librum, id sancte reti­
nendum, ut non eius libri ordini ordo Codicis, sed huic ille aptetur et
accommodetur». Cfr. quoque litteras Benedicti XV ad Patriarch. Vene­
tiae. 16 Iui. 1917 in AAS IX, 382.
(10) Zech, 1. c. § 12.

PHOOEMIUM

7

sliglioni, qui postea fuit Pius VIII appositis (11), quem praeser­
tim ultimo saeculo quam plurimi canonistae in conscribendis li­
bris scholasticis secuti fuerant.
4. Illud demum animadvertendum esse videtur, quod si liber
scholasticus auditoribus facultatis canonicae sit suppeditandus
pro canonica formatione in scholis recipienda, is ita debet esse
completus, ut nihilominus supponat uberiorem explanationem
in ipsa schola et scholastica palaestra faciendam et novis oppor­
tunis additamentis complendam (cfr. Devoti, Instit. canon, praef.
i. f.), habita quoque ratione de disciplinis auxiliaribus, quibus
certae iuris partes iam fere universim separatim tractantur et
seorsim a schola sic dicta textus traduntur. Qua methodo appli­
cata labor scribendi minuitur et ad legitimos reducitur limites,
res in scholis explicandae facilius possunt praevideri, studio pri­
vato scriptoribus canonicis accurate citatis non deest occasio ul­
terius progrediendi per repetitiones et disputationes, per lectio­
nem et scriptionem. Nam ut probe iam tenuerunt Scholastici:
«Docere est adminiculari exterius inventionem discipulorum
propriam » (12).
Qui scopus optime videtur posse obtineri, si praelectiones
duplici constent elemento scii, compendio sive synopsi atque so­
lidis ordinatisque explicationibus sive commentariis professoris
viva voce in schola datis, ex quibus auditores notas sibi pro suo
ingenio atque commodo seligant. Quare Maldonatum S. I., prae­
clarissimum illum in civitate Parisiensi theologiae professorem,
inter quinque consilia bene studendi sapienter illud primo loco
statuisse tradunt: Primum est audire professorem. Etenim schola
cum omnibus suis exercitationibus convenientissima est palae­
stra ad ingenia excitanda et formanda. Quod si S. Petrus Canisius a. 1589 scribit: « Magnos in scholastica theologia progressus
(11) Nilles in Zeitschr. f. k. Theol. (Act. theol. Oenip.) t. l,t p. 282
iunct. Devoti, Instit. canon, praef. i. f. II, tit. 3 § 2, not. 1.
(12) Qui plura cupiat praesertim de methodo studendi iuri canonico,
adeat Do^jat,. Praenot. can. 1. V, cap. 21; Masçhat, Instit, canon, vol. II.
proleg. § 6; Zech, Praecognita iur. can. tit 1; Pons, lus canonic, iuxtà na­
tivam eius faciem seu De ratione dicendi ius can. Fulginiae 1794.; Arndts,
lurist. Encyklop. §§ 53 sq.; infra h. tom. I, tit. II, § 2, IV; Kihn, Encykl.
u. Methodolog d. Theolog. p. 67 sq.

PROOEMIUM

frustra meditatur, qui nunquam in ea praeceptores docentes au­
divit et firma non ierit philosophiae fundamenta... et qui in dis­
putandi palaestra sese, ut decebat, minus exercuit », huiusmodi
consilium a studiosis quoque iuris ecclesiastici non est asper­
nandum. quo etiam pertinent exercitationes in facultatibus per
Const. « Deus scientiarum. Dominus » art. 30 praescriptae. Quibus
praemissis ad explanandos libros Codicis, post generalem intro­
ductionem, implorato auxilio divino ad honorem Dei et B. V.
Mariae atque utilitatem Ecclesiae iam propius est accedendum.

i

INTRODUCTIO GENERALIS

TITULUS I
DE FUNDAMENTIS 1URIS ECCLESIASTICI

§ 1. DE RELIGIONE

5. Religio (1), quae est complexus veritatum et officiorum
relationes hominis ad Deum determinantium, ipsa lege naturali
instituta est (2). Verum cum ordo pure naturalis numquam ex­
ii) Si vis nominis latini religionis sit explicanda, inter varias deri­
vationes illa videtur ceteris esse praeferenda, quam tradit Cicero, De
natur, deor. 1. II, cap. 28, n. 71, 72, ubi religioneni derivat a relegendo.
Quod verbum significat potissimum ea, quae pertinent ad cultum divinum,
diligenter retractare. Quare qui Deum timet et colit, dicitur religens sive
religiosus, atque verba graeca εύσέβίια et θεοσέβεια et θρησκεία optime­
correspondent voci latinae religionis. Cfr. Forcellini, Lexicon tot. latin,
v. v. Religio, Religens; Georges, Lat.-D. Handwoerterb. v. v. Religio, Re­
ligo. Quod si Lactantius; Instit. div. 1. IV, cap. 28 (Migne, PL VI, 535 sq.)
atque S. Augustinus, De vera religione cap. 55, n. 113 (Migne 1. c. XXXIV,
172) et Thalhofer, Handb. d. k. Liturgik t. I, p. 150 verbum religionis de­
rivant a religando, et deinde S. Augustinus, De civit. Dei 1. X, cap. 3 (Mi­
gne 1. c. XLI, 280) praeferat eiusdem vocis derivationem a reeligendo,
huiusmodi derivationes sane res verissimas denotant (cfr. S. Thom.,
Summ. theol. Ia-II“e, q. 81, art. 1), sed verbo nativo religionis sunt minus
conformes. Cfr. quoque Zallinger, Instit. iur. nat. et eccl. pubi. vol. II,
p. 207 sq.; Sudrez, De virtute et statu religionis tract. I, 1. 1, cap. 1 sq.;.
Thalhofer, loc. cit.
(2) Schulte, Die Lehre v. d. Quell, d. k. Kirchenr. p. 2 si traditiona­
listarum placitis inhaerens opinatus est, sine revelatione positiva veri­
tates fundamentales religionis solo rationis lumine certo et integre co­
gnosci non posse, doctrinam tenuit nunc a Cone. Vatic. Sess. Ill, cap. 2

10

rlTL'LUS 1

stiterit, de facto quoque numquam exstitit religio mere natura­
lis (3). Inde enim ab exordio generis Immani Deus etiam positi­
vam et supernaturalem religionem hominibus promulgavit.
Quod (4) iam factum est primis parentibus in statu natu­
rae integrae; post lapsum vero Adami Deus ipsis protoparentibus et patriarchis futurum praedixit redemptorem paucaque
adiecit praecepta positiva (5). Deinde per Moyseu, singularem
suum atque eximium legatum, sapienlissimam condidit legem
positinam sive complexum legum positiuarum, quibus prima nice
aliquam congregationem particularem hominum i. e. populum
Israeliticum in veram et unam rempublicam religiosam consti­
tuit (6). Tandem lesus Christus, verus Deus et homo, religionem
Christianam annuntiavit, in qua plenitudo gratiae et veritatis
cum hominibus communicaretur (7).

de revel., can. 1 de revel, omnino proscriptam. Cfr. Gramlerqlh, Constit.
dogm. Concilii Vaticani p. 32 sq.; Calhrein, Moralphilosophic t. II, p. 4 sq.
546 sq.; Schiffini. Disput. philos, mor. η. 245 sq. 415, 595; Meyer, Inst,
iur. natur, t. II, n. 4 sq.; Pesch, Praelect. dogm. t. IX, n. 293 sq.; Saurez,
1. c., I. IV, cap. 2, n. 3.
(3) Cfr. Saurez, De leg. 1. IX cap. 1 n. 4, cur lex ante Moysen fuerit
dicta < lex naturae». Quae Phillips, Compend. iur. eccl. p. 2 et Kirchenrecht. tom I, § 1 contra pseudophilosophos disputat, ad terminos in nota
praecedenti statutos sunt exigenda.
(4) Uberior huius rei expositio datur in priore parte theologiae fun­
damentalis, ubi theologi methodo rationali et apologetica de vera reli­
gione agere solent. Cfr. Oltiger, Theolog. fundam, t. i, p. 1 sq. 339 sq.
Quae disputationes apologeticae utiliter cum studio historiae revelationis
et religionis coniunguntur. Cfr. Kteutyen, Theolog. d. Vorz. t. Ill, sect. 6,
cap. 1; Scheeben, llandb. d. k. Dogmatik. t. 1. p. 33 sq.; Dankd, Historia
revelationis divinae; Zschokke, Hist, sacra antiq. testam.; Calhrein, Moralphilosophie t. I, p. 569 sq.; Saurez, De fide disp. 9.
(5) Zschokke. I. c. p. 48 sq.; Lehmkuhl, Theologia moral, t. I, n. 196;
Saurez, De leg. I. IX, cap. 1; Hummelauer, Commentarius in genesim
p. 274 sq.; Franzelin, De Ecclesia Christi p. X sq.
(6) Saurez, I. c., I. IX, cap. 1. 1 sq.; Zschokke, I. c., p. 83 sq.; Saurez,
I. c. 1. 111. cap. 12. η. 9; I. IV. cap. 2, praesertim η. 4. 5, 6 sq.; Franzelin,
I. c. p. 21 sq.
(7) Saurez. I. c. I. X. cap. 1 sq.; Zollinger, 1. c. p. 207 sq. et 1 sqq.;
Deuoti, Instit. canon, proleg.. lus canonic, universum pubi, et privat, t. I.
■cap. 2 sq.; Wilmers. De religione revelata p. 1 sq. 46 sq. 171 sq. 305 sq.;
Tanqiierey. Synopsis thcol. t. I p. 22 sq.; Franzelin, I. c. p. 34 sq. 65 sq.

DE FUNDAMENTIS WHIM ECCLESIASTICI

§ 2.

11

DE ECCLESIA CATHOLICA

6. Icsus Christus, Deus ac Dominus noster, qui a Deo ho­
minibus datus est non solum redemptor, cui fidant, sert etiam
legislator, cui obediant (8), ut religionem a se fundatam conser­
varet et propagaret, Ecclesiam (9) instituit tamipiam aerum re­
gnum suum spirituale (10). Etenim S. Petro et infallibilis magi­
sterii praerogativam et primatum verae jurisdictionis sacrumque
ministerium ad docendos, regendos, sanctificandos homines in
(8) Cone. Trid. Sess. VI, can. 21; Cone. Vatic. Sess. IV, Consi. « Pa­
stor aeternus * prooem.; Suarez, 1. c. 1. X, cap. 1, ubi praeclare exponit
et probat Christum Dominum perfectissimum fuisse legislatorem novi te­
stamenti: Wilmers, De Christi Ecclesia p. 25 sq. 38 sq. 96 sq.; Pesch, 1. c.
t. I, n. 65 sq., t. VI, n. 559 sq.
(9) Ecclesia εκκλησία (cfr. Card. Herf/enroether-Kirsch, Handb. d.
allg. Kircheng. t. I, p. 3, not. 1; not. 1; Palmieri, De Romano Pontifice
p. 1 sq.; Pesch 1. c. t. I, n. 260 sq. 305 sq. 309; praesertim Schanz, Apo­
logie d. Chrlstenth. t. III, p. 53 sq.: Franzelin 1. c. p. 1 sq.) est verbum,
quo ipse Christus apud Maith. XVI, 18, XVIII, 17 universam societatem
religiosam a se fundatam bis insignivit. Apostoli hunc modum loquendi
sunt secuti. Cfr. Act. Apost. V, 11; I Corinth. XV, 9; Calat. I, 13. Quod
nomen Ecclesiae cum addito aut in numero plurali etiam designat par­
ticulares coetus fidelium. Cfr. I Corinth. IV, 17; Act. Apost. XV, 41. A
populis latinis mutatione facta pro diversa indole linguarum retinetur
ad designandum regnum spirituale Christi Domini. Inde orta sunt voca­
bula église, iglesia, chiesa. Populi germanici et slavici suas voces, quibus
denotant societatem a Christo fundatam, potius ex vocabulis graecis κιριακή i. e. οΙκία vel κυριακόν i. e. οίκεϊον (cfr. c. 15 Cone. Ancyr. a. 314)
dicuntur derivasse. Cfr. Walafrid. Strabo, De reb. eccl. cap. 7; Thalhofer,
Handb. d. k. Liturg t. I, p. 726 sq.; Grimm, Deutsch. Wocrterb. v. Kirche.
Qua ratione viri quidam docti recte explicant vocabula Kirche et church,
vel cerkiew, zerkow, zyrkew, quae alii derivant a circa (έρκος). Cfr. Ca­
techism. Rom. P. I, cap. 10, de variis significationibus nominis Ecclesiae;
Laemmer, Instit. d. k. Kirchenr. § 3; De Grool, Summa apologetica
p. 25 sq.; Friedberg-Ruffini, Trattato del diritto eccl. § 1, not. 1.
(10) Palmieri, 1. c. p. 2 sq. 9 sq. 12 sq. 59 sq. 72 sq.; Devoti, lus ca­
nonic. t. I, cap. 2. Exceptiones Protestantium ex falsa quadam notione
spiritual i tat is Ecclesiae solide refutant: llamrnerslein, De Ecclesia et Statu
iuridice consideratis p. 33 sq.; Palmieri, I. c. p. 27 sq. 40 sq.; De Groot,
1. c. p. 26 sq.; Pesch, 1. c. n. 305 sq.; Wilmers 1. c. p. 25 sq. 58 sq.; Cathrcin, 1. c. t. II, p. 553 sq.; Schiffini, 1. c. n. 586 sq.

TITULUS I

ordine supernatural! concessit, ipsos vero Apostolos S. Petro ut
capiti coadunatos et subiectos pariter infallibilis magisterii dono
sacroque imperio et ministerio ad eundem finem instruxit. Qua
ordinatione factus est auctor Ecclesiae tamquam verae et reli­
giosae et supe maturatis, unicae et universalis, hierarchicae at­
que monarchicae (inaequalis) societatis, quae ex Christi volun­
tate sub S. Petri et Apostolorum magisterio et imperio atque mi­
nisterio religionem Christianam profiteretur et exerceret. Quae
Ecclesia cum sit condita perfecte independens a potestate civili
atque supremum habeat finem, societas quoque perfecta vereque
iuridica et summa in ordine religioso exsistit (11). Porro eandem
(11) In his atque sequentibus tantum paucis delinearnentis adumbra­
tur. quomodo in altera parte theologiae fundamentalis methodo vere ra­
tionali et apologetica universa doctrina de Ecclesia Christi proponatur.
Quem tractatum theologicum simul cum Institutionibus iuris publici ec­
clesiastici. ubi eadem doctrina additis argumentis iuridicis retractatur,
hoc loco supponimus atque remittimus ad theologos velut Mazzella, Pal­
mieri, De Groot, Billot. Tanquerey, Murray. Franzelin, Schanz, Gulberlet,
Pesch, Mendive, Ottiger. Wilmers aliosque et ad auctores Instit. iur. publ.
eccl. velut Zallinger, Tarquini. Cavagnis, Cappello. Rivet et etiam ad
Philipps, Kirchenrecht ed. germ, vel gallic, t. I, §§ 2, 9 sq., cuius modus
procedendi vel ab ipso relatore in Concilio Vaticano debitis laudibus ce­
lebratur. eo quod a Christo Rege eiusque Vicario in terris, B. Petro, uni­
versam tractationem de Ecclesia incipiat. Cfr. Collect. Lac. t. VII, coi.
315 sq.; Devoti, Ius canon, t. I. cap. 3 sq.. quem Phillips I. c. secutus est;
Aichner, Compend. iur. eccl. §§ 21 sq.; Lôpez, Inst. iur. pubi. eccl. t. I,
p. 21 sq.; 149 sq.; Card. Hergenroether-Kirsch. 1. c. t. I, p. 67 sq. 101 sq.;
Matthaeus a Coronata, Ius pubi. eccl.
Longe alia sunt placita Protestantium de institutione Ecclesiae Chri­
sti. Qui omnes facile admittunt aliquam Ecclesiae per Christum institu­
tionem; at penitus negant ipsum Christum in Ecclesia sua tamquam vera
societate instituisse sacrum principatum sive hierarchiam ordinis et iurisdiclionis. Alii enim opinantur ex iure divino in Ecclesia Christi veram
iurisdictionem nullam esse ideoque ab initio religionis Christianae veram
societatem iuridicam fidelium omnino non exstitisse, sed meram unionem
charismaticam et caritativam. Cfr. De Dominis, De republica ecclesia­
stica cap. 7, n. 2; Lipsius, Lehrb. d. evang. prot. Dogmatik § 862; Sohm,
Kirchenrecht t. I, p. 1 sq. 23 sq.; Pfleiderer, Grundriss (Γ. chr. Glaubens. u.
Sitteniehre § 79. Alii licet concedant primis temporibus singulas com­
munitates vel ecclesias particulares habuisse simplicem quandam formam
regiminis (Gemeindeverfassung) atque adeo saltem ex saeculo tertio reperiri organizationem socialem Ecclesiae cuiusdam universalis sive < ini­
tium Ecclesiae catholicae », tamen originem diversarum istarum forma-

DE FUNDAMENTIS IURIS ECCLESIASTICI

13

Ecclesiam Christus Dominus voluit esse societatem perennem et
necessariam, atque apostolicitatis, unitatis, calholicitatis, sancilatis notis insignitam omnibus hominibus facile cognoscibilem
effecit. Haec Ecclesia a Christo vero Deo et homine fundata
rum regiminis repetunt ex causis mere humanis v. g. ex imitatione reipublieae Romanae, non ex institutione divina Christi. Cfr. Harnack, Lehrbuch d. Dogmengesch. t. I, p. 39 sq. cum aliis v. g. Ritschl, Koestlin,
Hatch, Loening. Quorum virorum acatholicorum arbitrarias assertiones
de primitiva constitutione particularium communitatum vel ipse Sohm
1. c. p. 23 refutat.
Ab istis erroribus dogmaticis theologorum protestanticorum de Ec­
clesia Christi usque ad nostram aetatem etiam canonistae protestantici in
suis disputationibus profisciscuntur atque imprimis constitutionem Ec­
clesiae repetunt ex solo iure humano. Cfr. Biedermann, Christi. Dogmatik II, § 561; Hinschius, System d. k. Kirchenr. t. IV, p. 691 sq. et in
Holtzendorff, Encyklop. d. Rechtswissensch. t. I, p. 819 sq. 849 sq. Immo
Sohm, 1. c. pro suis principiis de organizatione charismatica, non iuridica Ecclesiae Christi tandem aliquando eo pervenit, ut omnem organizationem iuridicam Ecclesiae dicat institutioni Christi esse contrariam at­
que adeo neget vel ipsam exsistentiam veri iuris ecclesiastici. Qui cano­
nistae acatholici cum praeterea plenissime imbuti sint perversis doctri­
nis de omnipotentia Status (cfr. Pii IX Syllab. prop. 39), praesertim non
intelligunt totisque viribus impugnant Ecclesiam Christi esse societatem
perfectam (sovrana). Qua ratione Dove, professor universitatis Goettingensis, in senatu Borussiae 3 Iui. 1880 declaravit: «.Ecclesia tamquam iuridice organizata communitas cultus divini... maiestati Status est subtecta,
non perfecte independens (sovrana); una tantum potestas in his terris
potest esse suprema ». Cfr. quoque Hinschius, Staat. u. Kirche p. 269.
Canonistae schismatici rituum orientalium quamvis non eodem am­
bitu atque asseclae sectarum protestanticarum a definienda genuina no­
tione Ecclesiae Christi deficiant, tamen negato primatu iurisdictionis
R. Pontificis naturam Ecclesiae ut societatis vere monarchicae atque per­
fectae i. e. a potestate civili plane independentis perspectam non habent.
Cfr. Milas, D. Kirchenr. d. morgeni. K. p. 3 sq. 8, 269 sq. 576 s. 600 sq.
iunct. p. 17 n. 1, 3, ubi allegatur melior et recentior theologus schisma­
ticus, qui de theologia fundamentali scripsit, sci. Macarius (Introductio
in theolog. orthodox, a. 1871). Cfr. quoque ibidem Archim. Sylvester (Or­
thodoxa theolog. dogmat. cum histor. expos, dogm. a. 1881 sq.).
Quorum errorum refutationem habes praesertim apud Pesch 1. c.
n. 310, 365 sq.; Billot, De Ecclesia Christi t. I, p. 130 sq., t. II, p. 122
sq.. t. III, p. 32 sq.; Wilmers, De Christi Ecclesia p. 25 sq. 38 sq.; Kam­
merstein 1. c. p. 14 sq. 132 sq.; Holhveck, D. k. Strafges. p. I sq.; Schanz.
Apologie d. Christen th. t. Ill, p. 91 sq.; Gordillo, Compendium theol.
orient, p. 58 sq.

14

TITVLUS I

unice est Ecclesia Romano-catholica (12), quae definitur: Socie­
tas religiosa hominum baptizatorum a Christo instituta, quae
eiusdem fidei Christianae professione et eorundem sacramento­
rum communione et regimine legitimorum pastorum (Episcopo­
rum) atque praecipue R. Pontificis colligatur (13).

§ 3.

DE RELATIONE ECCLESIAE CATHOLICAE

AD ALIAS SOCIETATES RELIGIOSAS

7. Quamvis Ecclesia catholica sit societas religiosa plane di­
stincta a Synagoga, tamen intimus exsistit nexus inter religionem
legis naturalis et legis Mosaicae atque religionem legis gratiae
sive Ecclesiam catholicam (14). Nam religio veteris testamenti
fuit praeparatio quaedam partim remota partim proxima ad re­
ligionem Christianam. Porro licet in ratione generica congrega­
tionis fidelium credentium in Christum redemptorem omnes ve­
rae religiones supernaturales conveniant, tamen Ecclesia catho­
lica est specie distincta ab omnibus praecedentibus religionibus
et unica esi societas religiosa ab ipso Christo domino fundata (15).
(12) Pesch 1. c. n. 413 sq.; Billot I. c. t. I, p. 131 sq. Wilmers I. c.
p. 478 sq.; Gutberlet, Lehrb. d. Apolog. t. II, p. 340 sq., t. III, p. 71 sq.;
Schanz, Apoiog. d. Christenth. t. III, p. 85 sq.
(13) Definitiones Ecclesiae, quae ordinarie in catechismis catholicis
inveniuntur, omnino accuratae sunt neque tantum exhibent descriptio­
nem vitae ecclesiasticae bonorum catholicorum, sed quoad substantiam
tradunt ipsam definitionem Bellarmini (Disput. de controversiis fidei,
de Ecclesia militante 1. HI. cap. 2) a plerisque theologis et canonistis
optimo iure receptam. Cfr. Laemmer 1. c. § 3; Deuoti 1. c. cap. 7, §§ 2,
3. I; Palmieri De Rom. Pontif. p. 2 sq. p. 25 sq.; Phillips, Kirchenrecht.
t. 1, § 2 1. 1.; Tanquerey 1. c. t. I. p. 311 sq. 568 sq.; De Groot 1. c. p. 28 sq.;
Pesch 1. c. n. 309; Wilmers, De Christi Ecclesia p. 19 sq. 1 sq. 34 sq.
53 sq. 146. 478 sq. 619 sq. 646; Schanz 1. c. p. 80 sq.
(14) Palmieri 1. c. p. 7 sq. 14 sq.; Pesch 1. c. n. 311 sq.; Schanz 1. c.
t. II, p. 318 sq.
(15) Suârez, De leg. 1. IV, cap. 2, 1. IX, X. De fide disp. 9, sect. 2,
et 3, Defensio fid. cath. et apost. advers. Anglic, sect, errores 1. Ill;
Phillips, Kirchenr. t. II, §§ 91 sq.; Wilmers 1. c. p. 32 sq.; Pesch 1. c.;
Franzelin 1. c. p. 8 sq. 21 sq.

DE FUNDAMENTIS IUKIS ECCLESIASTICI

15

Ab illa vero unice vera Ecclesia Christi, quae est catholica Ro­
mana supra Petrum tamipiam fundamentum aedificata, variae
aliae societates religiosae, disruptis obedientiae et pietatis vin­
culis, se separarunt ac nomen ecclesiae Christianae sibi usur­
parunt (16).
Cum agendum sit de iure solius Ecclesiae catholicae, uni­
versa inquisitio de forma sociali religionis legis naturalis et Mo­
saicae earumque regimine, iurihus atque officiis ex professo in­
stituenda, a disputationibus de iure ecclesiastico omnino aliena
est. Hinc sicut illi scriptores historiae ecclesiasticae (17) optime
videntur consuluisse et conexioni et distinctioni inter Ecclesiam
Christi et societates religiosas veteris testamenti intercedenti, qui
nequaquam inde ab Adamo universam historiam ecclesiasticam
conscribunt, sed ab ipsa fundatione Ecclesiae per Christum Do­
minum facta annales ecclesiasticos proprie auspicantes, solum­
modo ad instar propylaeorum Domus Domini introductionem
quandam de historia sacra veteris testamenti historiae ecclesia-,
sticae praemittere solent, ita multo magis a canonistis huiusmodi iuris quaestiones non nisi obiter attingendae sunt. Summo­
pere vero commendandum est, ut vel ipsi canonistae pro meliore
et profundiore cognitione universae oeconomiae supernaturalis
atque mutuae conexionis quaestionum huc spectantium prae­
sertim citata opera Suaresii et Palmieri aliorumque attente le­
gant et maturo studio expendant.

8. Quod si de relatione Ecclesiae catholicae ad alias societa­
tes religiosas post adventum Christi exsistentes agatur (18), du(16) Apposite Walter (Lehrb. d. Kirchenrechts § 3, contra Richter,
Lehrb. 82, not. 1) : « Affirmari vero nullo modo potest, diversas eccle­
sias, licet inter se essentialiter discrepent, unam veram Ecclesiam Chri­
sti nihilominus constituere eo quod aliquid adhuc commune retinuerint».
Qui aliquid de fide et de Ecclesia retinet, in aliis discrepat eisdem
reiectis, non minus se separat a fide, ab Ecclesia, a Christo, a salute,
quam qui totam fidem reiicit et Ecclesiam prorsus non agnoscit.
(17) Card. Hergenroether-Kirsch 1. c. t. I, p. 38 sq.; Doellinger, Heidenth. n. ludenth. Eine \Torhalle zur Gesch. d. Christenth.; Phillips 1. c.
A. Weiss, Hist. eccl. t. I, p. 1 sq. 8 sq.
(18) Phillips 1. c. §§ 96 sq.; Cavagnis 1. c. P. I. p. 353 sq.; Tarquini,
Instit. iur. eccl. pubi. p. 69 sq.; Palmieri 1. c. p. 115; Saegmueller, Lehrb.
d. k. K. p. 54 sq. In terminologia Codicis acatholici vocantur omnes qui

16

TITULUS I

bitari nequit, quin omnes societates religiosae infidelium omnesque sectae Christianae ab Ecclesia catholica habeantur plane il­
legitimae omnique iure exsistendi destitutae, licet certis in re­
rum adiunctis boni communis causa possint vel etiam debeant
a potestate civile tolerari (tolerantia politica, non tolerantia dog­
matica, quam Ecclesia respuit et respuere debet). AI (piamvis ma­
gistratus et socii illarum societatum infidelium, (pii in suis erro­
ribus et vitiis pertinaciter persistunt. Dei ordinationi resistant,
tamen formaliter subditi rebelles Ecclesiae catholicae non sunt;
etenim omnino extra Ecclesiam exsistunt et per baptismum po­
testati ecclesiasticae directi nondum sunt subiecti (19). Quam oh
rem infideles per fidei praedicationem (20) mediis legitimis (21)
inducendi sunt, ut rite suscepto baptismo (22) Ecclesiae catboEcclesiae auctoritatem non agnoscunt, sive baptizati (can. 1099), sive
baptismo carentes; infideles vero ii soli, qui baptismo carent. Qui usus
non est constans; nam v. gr. canonibus 542, 987, 1061-1063 appellatio
acatholici limitatur ad haereticos et schismaticos; in aliis vero sensus
non est clarus v. gr. can. 1102, 11 19, 1152, 1350. In doctrina vero cano­
nica acatholici habentur Christiani haeresi aut schismati adhaerentes.
Standum est notioni traditae in can. 1325 § 2.
(19) I Cor. V, 12; cap. 8, X. de divort. IV, 19; (’one. Trid. Sess. VII,
de bapt. can. 8.
(20) Maith. XXVII, 19 sq.; cap. 10. X. de lud. V. 6,
(21) Cap. 3, X. de bapt. III. 12; cap. 9, X. de lud. V. 6; cap. unie, de
lud. V. 2 in Clern.
(22) De modo agendi Ecclesiae cum iudaeis cfr. breviter: Chelodi,
De personis n. 38; Van Houe, De legibus n. 188; Ojelti, in (iodic. I, p.
101 sq.; fusius et plenius: Dictionnaire Apolog. Il, 1725-1736. Cfr. quo­
que Wernz-Vidal, lus poenale, n. 100 sq.; lieiffenstuel, lus can. univ. I,
tit. 2, n. 278 sq.
At de potestate Ecclesiae in infideles non videtur assentiendum sen­
tentiae (piam tenuit Innocentius IV in V. libros Décrétât, comment, ad
cap. 8 de uolo III. 31, his verbis: Bene tamen credimus quod Papa qui
est vicarius lesu Christi, potestatem habet non tantum super Christia­
nos et super omnes infideles; cum enim Christus habuerit super omnes
potestatem, unde in Psalmo Deus indicium tuum regi da »... Omnes
autem tam fideles quam infideles oves sunt Christi, per creationem, li­
cet non sint de ovili Ecclesiae. Et sic per praedicta apparet quod Papa
super omnes habet iurisdictionem et potestatem de iure. licet non de
facto. Unde per potestatem quam habet Papa, credo quod si gentilis,
qui non habet legem nisi naturae, si contra legem -naturae facit, potest
legitime puniri per Papam... Item iudaeos potest indicare Papa, si con-

hl, I UNhAMENTLS JUULS ECCLESIASTICI

17

licar srsi' subicianl. (.uni ipsis infidelibus eorumqiie societatibus
Ecclesia eas babel iustiliae et cantatis relationes quae ex lege na­
turali el ex partis oriuntur. Id tamen ex divino mandato, cui
etiam infideles subiciunlur, merito sibi vindicat: 1°) itis in uni­
verso mundo omnes gentes evangelicam doctrinam docendi, et
licet ad eam amplectendam cogere non possit, iura tamen sua
vindicare potest contra eos qui liberam praedicationem impe­
diant; 2°) Ius legem divinam naturalem et positivam interpre­
tandi; 3") Ius .sr.se defendendi contra iniustos aggressores, quod
cuivis personae et societati convenit, et contra eos qui ipsam in
prosecutione sui finis impediant (23). Sectae vero chrislianae,
quorum asseclae baptismum valide susceperunt suisque errori­
bus vel schismati pertinaciter adhaerent, formaliter etiam re­
belles erga Ecclesiam exsistunt; illi enim vi baptismi vere et ab­
solute et perpetuo Ecclesiae subiciunlur (24). Quare vehementer
errat, quicumque existimat varias sectas Christianas v. g. Anglicanorum, Lutheranorum, Russorum esse partes legitimas uni­
versalis cuiusdam Ecclesiae Christi atque Ecclesiae catholicae
tamquam ecclesias sorores coordinatas (25). Neque institui pos­
sunt nationales ecclesiae ab auctoritate Romani Pontificis sub­
ductae planeque separatae; eo ipso enim huiusmodi ecclesiae
desinerent esse partes unius vereque catholicae Ecclesiae Chri­
sti (2G).
tra legem Evangelii faciunt in moralibus, si eorum praelati eos non
puniant, et eodem modo si haereses circa suam legem inveniant», nisi
haec intelligenda sint de potestate temporali Papae in subditos. Cui sen­
tentiae, cui videtur assensisse Abbas antiquus, Hostiensis, loannes An­
driae, non adiicit calculum Bulla Unam Sanciam Bonifacii VIII in cap.
1, de maiorit. et obedient. I, 8 in Extvg. comm.
(23) Cap. 2, de lud. V. 2 in Extravag. corn.; Sudrez De leg. 1. IV.
cap. 19, n. 2.
(24) Cone. Trid. Sess. VII, 1. c. can. 7 sq.; Siuircz 1. c.; Phillips I. c.
§ 102.
(25) Syllab. Pii IX prop. 18; Palmieri 1. c. p. 250 sq.; Richter-Dove,
Lehrb. d. Kirchcnr. S 2, not. 1; Schulte, Lehrb. d. k. Kirchenr. p. 5,
not. 18, p. 153 sq.
(20) Syllab. prob. 37; Schulte, Lehrb. d. k. K. §§ 31, 33. Recte vero
Papp-Szilàf/ifi, Enchirid. iuris Eccles, orientalis cathol. § 23, p. 45 lo­
quitur de «sorore Ecclesia (/raeca* (i. e. unita) et de «sorore Ecclesia
latina*; Wilmers, De Christi Ecclesia p. 49 sq. 618 sq.

18

TITULUS I

§ 4. DE RELATIONE ECCLESIAE CATHOLICAE

AD SOCIETATEM CIVILEM

9. Relatio Ecclesiae catholicae ad societatem civilem in con­
creto reducitur ad disquisitionem, quaenam relatio intercedat
inter potestatem ecclesiasticam et civilem (27). Quae relatio
utriusque potestatis sub multiplici respectu considerari potest
atque imprimis ratione originis. Qua de re extra controversiam
est utramque potestatem immediate Deum habere communem
auctorem. Et potestas quidem civilis procedit a Deo ut auctore
naturae, non a diabolo vel a R. Pontifice; potestas vero ecclesia­
stica originem repetit ex positiva ordinatione Dei tamquam au­
ctoris gratiae et ordinis supernaturalis (28).
Inde iam consequitur praeterea inter utramque potestatem
intercedere relationem duarum potestatem perfecte distinctor
(27) Martin. Collect, doc. Cone. Vatic, p. 49 sq.; Phillips 1. c. §§ 103
sq.; Tarquini 1. c. p. 13 sq.; Cauaynis 1. c. p. 235 sq.; Sudrez I. c. 1. I.
cap. 8, n. 5 sq.; Wilmers 1. c. p. 96 sq. 112 sq. 133 sq.; Liberatore, La
chiesa e lo stato; Saeymueller. Lehrb. <1. k. K. p. 32 sq.; Choupin, Valeur
des décisions doctr. et discipl. du Saint-Siège, p. 214 sq.; Billot, De ha­
bitudine Eccl. ad civilem societ, p. 64 sq.
Praeclare et plura Conte
a Coronata, Ius pubi, ecclesiast. p. 97 sq.; Chelodi, De personis I, n. 23
sq. — Quae relatio societatum inulto melius intelligitur et in concreto
proponitur, si fiat quaestio de relatione inter potestates quae duplici so­
cietati praesunt, ex quorum exercitio respectivae societatis ordo iuridicus pendet.
(28) Rom. XIII, 1; Leonis XIII Encycl. < Diuturnum* 29 lun. 1881 et
Encycl. « Immortale » 1 Nov. 1885 iunct. Act. theol. Oenip. t. XI, p. 385
sq. (Wernz) t. XXVI, p. 263 sq. (Michael): Sudrez 1. c. I. Ill, cap. 3 sq.
1. IV. cap. 1 sq. cap. 2, n. 10, 11. cap. 3; Phillips, Kirchenr. t. II, §§ 105 sq.;
Moulart, L’église et l’état 1. I, II; Hammerstein, De Ecclesia et Statu p.
26 sq. 76 sq.; Palmieri 1. c. p. 105 sq. 59 sq. 72 sq.; Michael in Act. theol.
oenip. t. XV, p. 164 sq. exponit, quae fuerit genuina sententia Gregorii VII de origine potestatis civilis. Cfr. Sudrez 1. c. 1. Ill, cap. 1, n. 1, 12;
Vilmers 1. c. p. 5 sq. 96 sq.; Billot 1. c. t. Ill, p. 1 sq. iunct. Schiffini 1. c.
n. 408 sq.; Cathrein 1. c. t. II. p. 451 sq.; Meyer, Inst. iur. nat. t. II.
p. 241 sq.

DE FUNDAMENTIS IUKIS ECCLESIASTICI

19

ruin. Etenim potestas civilis a potestate ecclesiastica fine, na­
tura, inediis, effectibus prorsus differt (29).
Porro illa distinctio non est qualiscumque, quae etiam ha­
betur inter familiam vel corporationem forte privilegiatam et
societatem civilem, sed est distinctio perfectae independentiae.
Utraque enim potestas est in genere suo suprema atque una­
quaeque societas est nere perfecta (sovrana). (30) Quae perfecta
independent!» societatis civilis et Ecclesiae in ordine suo inter­
dum parum accurate vocatur coordinatio (31) et materiam sub­
ministrat pulcherrimis theoriis et disputationibus de concordia
et amicitia inter Ecclesiam et principatus civiles atque de vi­
tanda separatione et discordia utriusque potestatis (32).
Nihilominus ne quis in media via sistat atque adeo ad si­
nistras deveniat conclusiones, sedulo examinandum est, num
inter potestatem ecclesiasticam et civilem interveniat relatio ve(29) Sudrez, De leg. 1. IV, cap. 8, Deiens, fid. cathol. 1. Ill, cap. 6 sq.
1. IV, cap. 2; Cavagnis 1. c. p. 100 sq. 114 sq.; Phillips 1. c. § 108; Moularl, 1. c. 1. II, p. 1; Michael in Act. theol. Oenip. t. XXVI, p. 253 sq.
(30) Leonis XIII cit. Encycl. « Immortale » et Encycl. « Sapientiae »
10 Ian. 1890; Pii IX Encycl. « Quanta cura» 8 Dec. 1864 et Syllab. prop.
19, 20, 39, 41, 44; Phillips 1. c. § 109; Palmieri 1. c. p. 105 sq. 115 sq.;
Wilmers 1. c. p. 112 sq. 141 sq. 133 sq.; Saegmueller 1. c. p. 34; De Groot
1. c. p. 373 sq.; aliter scriptores protestantici supra not. 11 allegati v. g.
Hinschius, Dove, Sohm aliique, qui Ecclesiam reducunt ad corporationem
iuris publici a Statu dependentem.
(31) Saegmueller 1. c. p. 33, 89. Si quis utatur verbo coordinationis
secundum proprium et obvium sensum, illae perfectae societates solum­
modo vere coordinatae dici possunt, quae in eodem genere versantur
circa eundem finem supremum v. g. duae perfecte independentes civi­
tates in ordine politico. At Ecclesia et civitates certissime non versan­
tur in eodem genere circa eundem finem supremum; hinc coordinatae
appellari nequeunt, nisi saltem terminologia adhibeatur parum propria,
aut errores philosophici et dogmatici non satis caveantur. Cfr. Bonifacii VIII Const. « Unam sanctam » in cap. 1 de maior. I. 8, in Extravg.
com.; Leonis XIII Encycl. « Immortale*; Act. theol. Oenip. t. XI, p. 387
sq.; Tarquini, Inst. iur. eccl. pubi. p. 27 sq.
(32) Pii IX Syllab. prop. 55 et Encycl. « Quanta cura*; Leonis XIII
Encycl. « Libertas » 20 lun. 1880 et cit. Encycl. «Immortale * atque «Sa­
pientiae*; Ivo Carnut. in epist. 238 ad Paschal. II apud Migne, PL
CLXII, 246; Phillips 1. c. §§ 106, 107; Moulart I. c. 1. II, cap. 3 sq.; Saegmueller 1. c. p. 34.

20

mi l.l's i

rae subordinationis (33). Plenam independentiam principum ci­
vilium a potestate sociali Rom. Pontificis in temporalibus asserta
fuit in Declaratione cleri Gallicani a. 1682; articulus autem in
qua praecipue illa assertio fiebat, ab Innocentio XI, ab Alexan­
dro Vili et a Pio VI (Denzinger-B. n. 1312, 1599) damnatus fuit.
Cui errori addebant Rcgalistae alium assertae potestatis Status
in Ecclesiam quoad quoslibet actus, qui regimen politicum tan­
gerent, inde inferentes ius appellandi ab abusu, placiti regii, vi­
gilantiae circa canonum observantiam et ad alia quibus libertas
et independentia Ecclesiae arctis limitibus coercebatur, extende­
bant (34). Porro hac in re principalis difficultas non est in ea
subordination potestatis civilis, quae oritur aut ex Ecclesiae
maiore dignitate et excellentia aut ex directione quadam morali
per magisterium et consilia aut ex iure merae defensionis, in quo
sensu catholicorum dissensus nullus esse potuit; sed agitur de
subordination ex vera potestate iurisdictionis Ecclesiae, vi cuius
potestas civilis potestati ecclesiasticae vere fit subdita et ad obedientiam tenetur.
Huiusmodi subordinatio potestatis civilis in ordine ad po­
testatem ecclesiasticam certissime non est directa (35) i. e. intra
(33) Smirez, De leg. 1. IV, cap. 9; Phillips 1. c. §§ 115, 116; Palmieri
1. c. p. 548 sq.: Moulart 1. c. II, cap. 2, art. 2; ubi tamen doctrinam Bellarmini neque clare recteque proponit neque solidis argumentis impu­
gnat; Hammerstein 1. c. p. 117 sq.; Bouix, De Papa t. III, p. 2 sq.; Lopez
1. c. t. I, p. 212 sq., t. II, p. 53 sq. 318 sq.; Scherer 1. c. t. I, § 14, ubi
refert varias theorias recentiorum scriptorum de relatione inter Eccle­
siam et Statum, quae nituntur philosophicis et dogmaticis erroribus. ■—
Praeclare diversa systemata exponit Conte a Coronata 1. c. n. 81.
(34) Ita Pithous, Les libertés de l’Eglise gallicane, 1594; Bicherius,
Tractatus de ecclesiastica et politica potestate 1611; Hontheim sub nom.
Febronii, De statu Ecclesiae et legitima B. Pontif. potestate 1763. Cfr.
damnationes factas in Syll. pr. 20, 28, 29, 41; in Cone. Vatic, sess. 4,
cap. 3; in Allocut. Pii IX Luctuosis 12 Martii 1877.
(35) Cap. 6. (Innoc. Ill a. 1201) X. de M. et Ο. I 33; cap. 13 (Innoc. Ill a. 1204) X. de iudicis II 1; cap. 10 (Innoc. III a. 1206) X. de
for. comp. II, 2; cap. 7 § 1 (Alex. III a. 1202) X. qui Hl. IV, 17; Leo­
nis XIII Encycl. < Immortale >; Innocent. IV, Apparatus Decretal, in cap.
13 X. qui fil. IV, 17 et in cap. 13 X. de iudicis II, 1; Suarez, De leg.
1. Ill, cap. 6., Defensio fidei cathol. 1. III. cap. 5; Bellarmin., De controvers. christ, fid., tert, controvers. de S. Pontifice I. V, cap. 1, 5; Lu</o.
De fide disp. 19, sect. 2, n. 95; Palmieri 1. c. p. 116 sq.; Cauaynis, Inst.

DE FUNDAMENTIS IUDS ECCLESIASTICI

21

üncin cl terminos eiusdem potestatis, sed indirecta quae solum
nascitur ex directione ad finem altiorem et ad superiorem excellentioremque potestatem ecclesiasticam pertinentem, quae in se

iur. pubi. eccl. 1*. 1, p. 248 sq.; Billot 1. c. p. 79 sq.; Mililia De Ecclesiae
potestate indirecta, aliique optimo hire potestatem directam Ecclesiae
in Statum omnino reiciunt. Termini potestas directa et potestas indi­
recta iam altero saee. XIII decennio reperiuntur adhibiti, ut ostendit
Gillmann in A. f. k. K. XCVIII, 407 sq.
Tempore vero medii aevi saltem nonnulli viri docti v. g. Augustinus
Triumphus (t a. 1328), Summa de potestate cedes, q. 1. a. 1. q. 44 sq.
aliique v. g. Alvariis Pelagias (t a. 1352) non defuerunt, qui argumentis
plane improbabilibus susciperent patrocinium istius directae potestatis
Ecclesiae. Qui viri docti cum recte refutarent errores Marsilli Patavini
et Ludovici Bavari de primatu R. Pontificis, ipsi in propugnandis prae­
rogativis Sedis Apostolicae iustos excesserunt limites; etenim, admissa
unitate substantiali potestatis spiritualis et civilis, principibus saecula­
ribus in ordine politico solummodo tamquam Vicariis pontificiis vindica­
runt usum vel exsecutionem sive admfnistrationem potestatis a /?. Pontifice
concessae. In dubium quoque vocari non potest Gregorium IX et Inno­
centium IV ex spuria donatione Constantini (Galante, Fontes n. 22) quam
post ipsos etiam alii R. Pontifices v. g. Nicolaus III a. 1278 in cap. 13
de elect. I. 6, in Sext. et Clemens V a. 1314 in cap. un. de iureiur. II, 9
in Clem, aiiique v. g. loannes XXII genuinam habuerunt, inefïicacia
petiisse argumenta (salvo valore aliarum rationum) contra Fridericum II.
Cfr. Card. Hergenroether, Kathol. Kirche u. christl. Staat p. 420; Hefele,
Conciliengesch. t. VI, p. 340 sq.; Michael 1. c. t. XXVI, p. 264. sq. Quod
systema potestatis directae Ecclesiae post Concilium Tridentinum non­
nisi paucissimos nactum est patronos nostraque aetate penitus derelictum
et obsoletum dici debet, ita ut vix iam ab ullo viro vere docto serio
defendatur, nisi excipias Laing, The blessed virgin’s root traced in the
tribe of Ephraim, Londini 1871.
Vicissim erroribus historicis (cfr. cit. capita Decretal.) et falsae no­
tioni de perfecta societate civili est adseribendum, si qui (cfr. Half in
Staatslex. ed. Bruder-Bachem v. Voelkerrecht IV) asserat tempore medii
aevi populos Christianos, etsi non de facto, saltem ex principiis iuridicis
illius aetatis (?) unum solummodo formasse Statum (?), qui insuper su­
premae potestati R. Pontificis fuerit subiectus (?); hinc fundamentum
iuris internationalis i. e. independentes et perfectas (sovrane) societates
civiles tunc non fuisse admissas (?). Quae opinio manifeste confundit
elhnarchiam quondam Christianam cum unico Statu (cfr. Hefele, Concilieng. t. IV, p. 1 sq.; Meyer, Inst. iur. nat. t. II, n. 766 sq.) et falso ad
notionem perfectae societatis civilis non solum excludit omnem depen­
dentiam directam in eodem genere politico, sed etiam indirectam. Cfr.
Suarez, Defensio fid. cathol. 1. Ill, cap. 5, n. 1 sq., cap. 30, n. 1 sq.

22

titulus

i

temporalis non est, sed spiritualis, licet propter spiritualia ver­
setur circa temporalia. Quae dependentia sive subordinatio me­
rito vocatur indirecta, quia superior illa potestas circa tempora­
lia non per se aut propter se, sed quasi indirecte et propter aliud
interdum versatur (36). Porro eadem subordinatio non mere neVehementer tandem erravit Gierke, D. deutsche Genossenschaftsrecht
t. III, p. 521, 523, qui opinatus est ipsos Horn. Pontifices eorumque as­
seclas inde a Gregorio VII fuisse concordes in adscribenda Sedi Apostolicae substantia potestatis spiritualis et civilis atque tum demum ad­
misisse aliquam divisionem. cum distributio administrationis iure divino
praescripta habuerit locum. Cfr. cit. cap. iur. Decretal.·, Michael 1. c. p.
264, 269.
(36) Cap. 13 X. qui fil. IV, 17, ubi Innocentius III hisce classicis
verbis potestatem indirectam Ecclesiae in Statum enuntiat: < Rationibus
igitur his inducti regi (quem Galliae regem Innocentius III in praece­
dentibus expresse dixerat Superiorem in temporalibus minime recogno­
scere) gratiam fecimus requisiti...... quod non solum in Ecclesiae patri­
monio, super quo plenam in temporalibus gerimus potestatem, verum
etiam in aliis regionibus, certis causis inspectis, temporalem iurisdiclionem casualiter exercemus . Eadem doctrina traditur in capitibus
not. 32 h. tit. citatis; Bonifacii VIII Const. <Vnam sanciam »; Pii VI
Constit. < Auctorem fidei > 28 Aug. 1794 i. f., ubi damnatio quattuor ar­
ticulorum cleri Gallicani (a. 1682), non excluso articulo primo, iam ab
Innocentio XI 11 Aprilis 1682 et Alexandro VIII 4 Aug. 1690 facta denuo
confirmatur; Pii IX Encycl. < Quanta cura > et Syllab. prop. 24, 42; Leon.
XIII Encycl. Immortale . Cfr. Hefele. Concilieng. t. V, p. 1130 sq.;
Innocent. IV, Appar. Decretal, in cap. 13 X. de iudic. II, 1, ubi ad verba
Innoc. Ill: « Non enim intendimus indicare de feudo » addit interpre­
tationem: < Directe, secus indirecte, quia non potest agere poenitentiam,
si non restituat»; at Gierke 1. c. p. 523 not. 13 ista verba Innocentii Ιλ’
perperam interpretatur de divisione eiusdem potestatis quoad meram
administrationem; Suarez, De leg. 1. IV, cap. 9, 11, ubi n. 12 docet Ec­
clesiam non tantum declarando, sed etiam constituendo et eximendo
sibique reservando posse propter rationem spiritualem efficere, ut ma­
teria quaedam sit canonica sive obiectum legum ecclesiasticarum; Sudrez,
Defensio fidei cathol. 1. Ill, cap. 5. 21 sq.. ubi totam theoriam de subordinatione potestatis civilis ex suis principiis repetit; Bellarmn. 1. c. cap.
6; Cuvagnis 1. c. P. I, p. 251 sq.; Molitor. Die Decretale Per venerabilem
p. 190 sq. et Card. Ilergenroelher 1. c. p. 434 sq., unde luculenter constat
doctrinam de potestate indirecta Ecclesiae tum ante reformationem tum
post illam communiter a theologis et canonistis catholicis, si paucos exci­
pias extremarum sententiarum sectatores, tamquam indubitatam fuisse
propugnatam v. g. a. S. Thoma. Victoria, Molina. Solo, Mauclero, Staple­
ton. Bianchi. Mamachi. Petra, Gengler, Philipps. Cfr. Sudrez, De leg. 1. IV,

DE EUNDA M ENTI S J UK l S ECCLESIASTICI

23

yatiua est dicenda, propter quam potestas civilis ex natura rei
etiam intra limites sui obiecli nihil agere potest, quod ex indicio
Ecclesiae redundet in ipsius damnum et iniuriam, sed positiva
quoque sit necesse est, i. e. potestas civilis ita pendet a potestate
ecclesiastica, ut suis actibus id exigente Ecclesia ad bonum et
commodum societatis ecclesiasticae conferre debeat (37).
Qua ex doctrina unice vera et certa de potestate indirecta
Ecclesiae in Statum sponte sequitur, duo alia systemata quan­
doque etiam a catholicis praesertim ultra alpes propugnata sci.
de potestate mere directiva (38) Ecclesiae in Statum aut de abcap. 9, n. 2 « Esi ergo conclusio haec certa et communis apud catholicos ».
Quae doctrina praesertim post promulgatum Syllabum Pii IX a Libera­
tore, Tarquini, Palmieri, Manning, Molitor, Bargillial, Hammerstein, Pérez,
Biederlack, Billot aliisque multis pariter pro certa recte defenditur.
Quare illi scriptores, catholici errant, qui theoriam de potestate indirecta
Ecclesiae tractant ad instar liberae cuiusdam opinionis plus minusve
probabilis, vel cum quadam prudentia seponunt, ut neglectis principiis
vere fundamentalibus ex concordatis vel « evolutione historica·» rela­
tionem Ecclesiae et Status explicent, vel etiam argumentis inefficacibus
impugnent, v. g. quod huiusmodi systema saltem nostra aetate exsecutioni
mandari non possit. At veritas doctrinae et iura Ecclesiae non pendent
a condicione temporum et difficultate exsecutionis; secus etiam alia iura
certissima Ecclesiae essent neganda. Praeterea falsum est nostra aetate
theoriam indirectae potestatis carere practice exsecutione; nam si v. g.
certae leges civiles ab Ecclesia declarantur invalidae, etiam nunc in
ipso foro civili vi obligandi sunt destitutae. Cfr. Scherer 1. c. t. I, p. 54
sq.; Saegmueller 1. c. p. 37 iunct. Biederlack in Act. theol. Oenipont.
t. XXVI, p. 156 sq. et Wernz ibidem t. XI p. 344 sq.; Suarez, Defensio
fid. cathol. 1. Ill, cap. 22, n. 6, 7, 8.; Conte a Coronata 1. c. n. 83 sq.
(37) Sudrez, Defensio fid. cathol. 1. Ill, cap. 22, n. 9 sq., De leg. 1. IV,
cap. 9.
(38) Potestas directiva hoc loco non eo sensu intelligitur, quo illam
defendit etiam Sudrez, Defens. fid. cath. 1. Ill, cap. 22, n. 1 atque hisce
verbis explicat: *Per potestatem enim directivam non intelligimus solam
potestatem consulendi, monendi aut rogandi; haec enim non sunt propria
superioris potestatis, sed intelligimus propriam vim obligandi et cum
morali efficacia movendi, quam aliqui solent coactivam appellare, sed
haec vox magis ad poenas pertinet, de quibus in capite sequenti dicturi
sumus; hic autem de iurisdiclione ad obligandum in conscientia loqui­
mur ». At patroni huius systematis potestatis directivae veram iurisdictionem Ecclesiae in Statum sive directam sive indirectam, cui insita sit
vis obligandi vel cogendi, omnino negant, atque suam potestatem dire­
ctivam Ecclesiae in potestatem civilem intelligunt de facultate quadam
Ecclesiae docendi, monendi, consulendi, rogandi, quae, ut scite observat

THl’LVS I

soluta coordinatione (39) Ecclesiae et Status solido fundamento
carere atque vix effugere notam theologicam saltem falsitatis (40).
Suàrez, non est propria potestas superior. Quod systema potestatis directivae iam a Fenelon propugnaturi^ potissimum a Gosselin (Le pouvoir'
du Pape au moyen âge, Lovanii 1845) per modum theoriae plene evo­
lutae propositum est atque alios quoque nactum est defensores v. g. van
Gils, Moechler, Reidtel. At universa ista theoria insufficientibus nititur
rationibus et tot gravibus obnoxia est exceptionibus, ut cum doctrina
catholica communiter et constanter tradita conciliari non possit.
(39) Ista theoria constat duplice elemento. Eius enim patroni im­
primis recte asserunt tum Ecclesiam tum Statum esse societates in genere
suo perfectas, licet quandoque ex illo principio illegitimas deducant
conclusiones. Cfr. Reichensperger, Culturkampf p. 27 sq. 33; Mar tens,
Die Beziehungen der Teberordnung, Nebenordnung u. Unterordnung
zwischen Kirche u. Staat p. 347. Praeterea negant non solum directam,
sed etiam indirectam subordinationem Status, quae nitatur vera eaque
superiore iurisdictione Ecclesiae. Qua ex coordinatione utriusque pote­
statis, quam adeo urgent, ut vix videantur admittere ullam superiorem
polestatem Ecclesiae in Statum, eruunt singulares conclusiones de neces­
sitate concordatorum, de auctoritate Ecclesiae in personas, leges, iudicia
civilia et criminalia, potestatem coercitivam principum civilium, de obedientia R. Pontificis legibus civilibus debita, cuius immunitatem perso­
nalem iure divino constitutam non satis attendunt, Cfr. Suàrez, Defens.
fidei cath. 1. IV, cap. 4 sq.; aliter Saegmueller 1. c. p. 34, n. 4, p. 36, n. 7.
Quae theoria coordinationis aliquo modo a Dante praeformata postea
praesertim a Goerres in Germania propugnata est. Quem praeclarissimum
defensorem libertatis Ecclesiae non pauci viri docti, seposita genuina
doctrina a Gengler et Phillips iam tradita v. g. Waite, Schulte, Vering,
Kober, Saegmueller atque singulari rigore Reichensperger op. cit. secuti
sunt. At haud difficulter demonstrari potest duplex argumentum v. g.
a Reichensperger pro ista theoria petitum ex origine divina et distinctione
utriusque potestatis evidenter non esse ad rem; nam origo divina et
distinctio v. g. familiae et societatis civilis non excludunt subordinalionem. Quare mirum non est, quod etiam Martens 1. c. p. 250 huiusmodi
argumenta fallaciis adnumeret. Neque Gengler, Phillipps, Molitor, Hammerstein, Palmieri, Tarquini, Liberatore aliisque viris doctis difficilis
fuit refutatio istius theoriae coordinationis, quae ob finium subordina­
tionem utriusque potestatis admitti non potest; ipsa vero finium coordi­
natio Ecclesiae et Status est in se absurda et ducit ad aliam absurditatem
duorum principiorum absolutorum, a quibus duae illae potestates abso­
lute coordinatae sunt ortae. Cfr. Act. theol. Oenip. t. XI, p. 387. sq.;
Saegmueller in 4a editione sui operis Lehrbuch d. k. KR. opinionem
pristinam valde temperavit p. 73 sq.
(40) Pius IX Syllab. prop. 24 : <■ Ecclesia vis inferendae potestatem
non habet neque potestatem ullam temporalem directam vel indirectam ».

DE EUNDA M ENTI S IURIS ECCLESIASTICI

25·

§ 5. HISTORIA RELATIONIS INTER ECCLESIAM CATHOLICAM
ET SOCIETATEM CIVILEM

10. Postquam (41) genuina principia de relatione inter Ec­
clesiam et societatem civilem exposita sunt, summopere expedit,,
ut in historiam (42) huius relationis diligentius inquiratur. Quam­
vis enim principia fundamentalia hac de re nitantur iure diuino
atque immutabilia sint (43), tamen forma, qua applicantur, mulCuius propositionis prior pars profecto agit de ambitu coerciliuae pote­
statis ecclesiasticae; altera vero de potestate Ecclesiae in se spirituali,
quatenus versatur circa res temporales atque idcirco ratione obiecti ma­
terialis dicitur temporalis. Cfr. Innoc. Ill in cit. cap. 13, X. qui fil. IV, 17,.
iunct. Suàrez, Defensio fid. cath. 1. Ill, cap. 22, n. 2. Cuius secundae
partis contradictoria non est: «Ecclesia habet temporalem potestatem
directam et indirectam», ut contra regulas logicae in opusculo «Der
Papst u. d. modern. Ideen II » p. 64 plane perverso modo enuntiata fuit,
sed potius ita est exprimenda: «Ecclesia habet aliquam potestatem tem­
poralem, etsi non directam, saltem indirectam ». Cum patroni potestatisdirectivae et absolutae coordinationis veram potestatem iurisdictionis
indirectae Ecclesiae in Statum negent, sine dubio tenent theoriam in
Syllabo damnatam, quae certe ex professo defendi nequit (cfr. S. C.
Indic. 23 Maii 1898). Praesertim quia etiam cum aliis propositionibus
Syllabi v. g. prop. 30 atque decretis pontificiis conciliari non potest.
Circa potestatem Ecclesiae indirectam in temporalia non omnes con­
troversias esse finitas apparet ex his quae tradit Vermeersch, Epitome
n. 14-17. Cfr. Conte a Coronata 1. c. n. 88; Rivet, Quaestiones iur. eccl.
publici p. 149; Cavagnis 1. c. libr. III, n. 195 sq.
\
(41) Scherer 1. c. § 9 aliique auctores primas partes historiae in hac
quaestione nimis urserunt; e contra Phillips postquam universam theo­
riam iuridicam relationis inter Ecclesiam catholicam et societatem civi­
lem 1. c. t. II §§ 91 sq. exposuit, demum t. III de historia huius relationis
i. e. relationis de facto exsistentis fuse disserit. Quod exemplum recte
sequuti sunt Saegmueller et Phil. Hergenroether in suis Institutionibus
iuris ecclesiastici.
(42) Cfr. Bianchi, Delia potestà e della politia della chiesa; Phillips1. c. t. III, §§ 117 sq.; Card. Hergenroether, Kath. Kirche u. christ. Staat
(La chiesa cattolica e lo stato cristiano); Scherer 1. c. §§ 9 sq.; Horry,
Des rapports du sacerdoce avec l’autorité civile... jusqu’à nos jours au
point de vue legale; Chelodi 1. c. n. 28 sq.
(43) Martens, Die Beziehungen der Ueberord. Nebenord. u. Unterord.
zwisch. Kirche u. Staat theorias defendit, quas recte refutat Hammerstein,
De Eccl. et Stat. p. 63.

<

26

TIT V LUS I

tipiices subire potest vicissitudines. Neque Ecclesia atque socie­
tas civilis impediuntur, quominus pro concordia et amicitia, quae
forte inter illas etiam de facto intercedit, sibi mutuo favores con­
cedant. Denique relationes Ecclesiae etiam in concreto attenden­
dae sunt cum particularibus regnis, non solum cum societate ci­
vili in abstracto et in genere. Quae concretae relationes sane in
singulis regnis multum differre atque haud raro a suprema per­
fectione deficere, immo de facto Ecclesiae iniuriosae et intolera­
biles esse possunt (44).

1. A fundatione Ecclesiae catholicae
usque ad edictum tolerantiae Constantini M. (a. 29-312)

11. Christus Dominus cum potestatem illam politicam, qua
principes civiles instructi esse solent, neque in universum orbem
terrarum neque in particulare quoddam regnum assumpsis­
set (45). regibus temporalibus sua reliquit imperia (46); non
enim eripuit mortalia, qui regna dat caelestia.
Pariter divinus Salvator a theocratia (47) quadam, cui po­
pulus Israeliticus fuerat sublectus. in novo testamento instituen­
da prorsus abstinuit uniceque fundavit Ecclesiam, quae esset
regnum spirituale in hoc mundo, sed non de hoc mundo (48).
Quare multo minus Apostoli eorumque successores a Christo
Domino constituti sunt principes civiles et domini orbis terra­
rum (49); ipsis enim solummodo commissa est potestas propa­
gandi et regendi Ecclesiam a Christo fundatam usque ad ex­
tremos fines terrae atque consummationem saeculorum (50).
(44) Vering, Lehrb. d. k. K.
30 sq.; Giobbio, Lezioni di diploniazia eccles. t. I, II. III.
(45) Luc. XII, 13 sq.; BeUarmin., De Rom. Pont. 1. V, cap. 4; Suârez,
Defens. fid. cath. 1. Ill, cap. 5. n. 11; Pesch. Praelect. dogmaticae t. IV.
n. 559 sq. 566 sq.
(46) Matth. XXII, ‘21: r Reddite ergo, quae stint Caesaris, Caesari, et
quae sunt Dei, Deo*; Suârez I. c. cap. 5, De leg. 1. HI. cap. 6.
(47) Wilmers. De religione revel, p. ‘206.
(48) Ioan. XVIII. 36.
(49) Bellarmin. 1. c.; Suârez 1. c.
( 50) Matth. XXVIII. 18 sq.

27

DE FUNDAMENTIS IUBÏS ECCLESIASTICI

Hisce institutionibus legislator novi testamenti licet systema
quoddam scholasticum de relatione inter Ecclesiam et Statum
explicitis verbis non tradidisset, tamen naturam Ecclesiae eiusque ad societatem civilem habitudinem legibus vere divinis et
fundamentalibus, quae hominum arbitrio obnoxiae non essent,
accurate definivit (51).

12. Apostoli divina legatione fungentes (52) pro suo iure (53)
etiam a republica ethnicorum postularunt, ut divina ipsorum
missio plene agnosceretur. Nulla enim fingi potuit ratio, ob
quam potestas civilis religionis Christianae liberam praedica­
tionem atque exercitationem licite prohiberet. Nam ut Aposto­
li legitimis potestatibus obedientiam propter conscientiam prae­
standam esse iusserunt (54) atque S. Paulus I Timoth. II, 1 sq.
pro regibus et omnibus, qui in sublimatate sunt, orationes fieri
statuit, ita etiam de facto primi christiani fuerunt optimi cives.
Nihilominus non solum in imperio Romano post brevem mo­
ram (55), sed ordinarie apud plerosque populos infideles dirae
persecutiones, quas Christus Dominus praedixerat (56). initio rei
christianae excitatae sunt.
13. Plurimae quidem nefandae istius persecutionis in im­
perio Romano fuerunt causae (57), inter quas certe non ulti­
mum locum occupat illa, quod Ecclesia religioni Romanorum
non solum sese non subordinaret, sed etiam falsam istam reli­
gionem cum republica intime connexam omnino abolendam
esse constanter praedicaret. Nequaquam enim Romani omnes
•
(51) Suârez, De leg. 1. Ill, cap. G, 1. IV, cap. 9, 1. X, cap. 1; Card. Iler­
genroether-Kirsch, Handb. d. allg. Kircheng. t. I, p. G8 sq.
(52) Matth. 1. c.; Act. Apost. V, 29; Card. Ilergenroether-Kirsch 1. c.
t. I, p. 71 sq. 113 sq.
(53) Lugo, De virt. fidei div. disp. XIX, sect. 2; Phillips I. c. § 117;
Moulart 1. c. 1. II, cap. 7 art. 1, 2.
(54) Paul, ad Boni. XIII, 1 sq.; I Petr. II, 13 sq.
(55) Terlullian., Ad Scapul. c. 2; Brueck, Lehrb. d. Kircheng. (Istituzioni di storia eccles., Manuel de l’histoire de l’église, History of the
cath. church) § 12; Card. Ilergenroether-Kirsch 1. c. 2G8 sq.
(5G) Ioan. XV, 20.
(57) Brueck 1. c.; Card. Ilergenroether-Kirsch 1. c.

28

TITULUS I

religiones tolerabant (58), sed eas, quae Pontifici maximo i. e.
Caesari subesse detrectabant aut ex sua opinione bono reipublicae nocebant ipsamque religionem Status reiiciebant, peni­
tus exstirpare et prohibere conati sunt.
Quare mirum non est. quod Ecclesia Christi a potestate
civili imperii Romani collegiis illicitis (59) fuerit adnumerata,
eiusque asseclae gravissimorum delictorum v. g. laesae maiestatis, sacrilegii, magiae etc. sint accusati (60).
Quae persecutiones divinam originem atque plenam perfectamque independentiam Ecclesiae a potestate civili eviden­
tissime demonstrarunt (61). Hinc illa aetas persecutionum pro
disciplina ecclesiastica maximi est momenti; etenim disciplina
canonica, quae iam tribus illis saeculis vigebat, sine dubio non
nitebatur legibus civilibus vel principum concessione v. g. cele­
bratio Conciliorum, libera exercitatio iurisdictionis ecclesiasti­
cae, acquisitio bonorum temporalium.
14. Ecclesia ut societas religiosa cum in imperio Romano
religionibus novis et peregrinis et illicitis (62) adnumeraretur,.
(58) Doellinger, Heidenth. u. ludenth. p. 608.
(59) Digest. XLVII, 22 de collegiis et corporibus; Minut. Felix, Octav.
cap. 8; Tertullian., Apolog. cap. 38; Brueck 1. c. § 17.
(60) Tertullian., Apolog. cap. 10: < Deos, inquitis, non colitis et pro
Imperatoribus sacrificia non impenditis ... Itaque sacrilegii et maiestatis
rei convenimur. Summa haec causa, imo Ma est >. Digest. XLVIII, 4 ad
legem luliam maiestatis, 13 ad leg. Iui. peculat. et de sacrilegis; Le Blant,
Sur les bases juridiques des poursuites dirigés contre les martyrs; Thiel
in Act. theolog. Tubing. (Tuebing. Quartalschr.) t. 37, a. 1855, p. 237 sq.;
Goerres in Kraus, Real-Encykl. v. Christenverfolg. (iudicio examinan­
dus); Allard, Histoire des persécutions; Dieci conferenze sul martirio
(versio italica Radaelli)·, Les persécutions et la critique moderne; Diet,
apol. ΠΙ, 346 sq. Conrat, D. Christenverf. im Roem. Reiche vom Standpunkt des Juristen (*?); U'ei.s, Christenverfolgungen; Kneller in Stimmen
a. M. Laach vol. 55, p. 1 sq.; Batiffol, Eglise naissante. Ex quibus scripto­
ribus apparet adhuc nunc controversiam agitari circa fundamentum iuridicum persecutionum, utrum Christiani fuerint damnati vi legis specialis
(institutum Nerorianum) an vi communis 1. luliae maiestatis et politicaepotestatis coercitionis.
(61) Brueck 1. c. § 11; Card. Hergenroether-Kirsch. 1. c. p. 121 sq.
(62) Goerres 1. c.

DE FUNDAMENTIS IÜHIS ECCLESIASTICI

29

per modum collegii fratrum vel tenuiorum (63), qui suis sociis
honestam procurarunt sepulturam, sibi legalem quandam exsi­
stentiam obtinere studuit.

II. Ab edicto tolerantiae Constantini M. (a. 312)
usque ad interitum imperii occidentalis (a. 476)

15. Post crudelissimam Diocletiani persecutionem Constan­
tinus M. iam a. 312 edicto quodam tolerantiae in favorem Chri­
stianorum promulgato tandem a. 313 per edictum Mediolanense
plenissimam libertatem religioni Christianae concessit (64).
Qua tolerantia et permissione non contenti (65) mox Con­
stantinus M. (66) aliique Imperatores Christiani excepto luliano
apostata patrocinium atque defensionem Ecclesiae catolicae in
sese suscipientes (67) illam reiecto paganismo et exclusis hae­
reticorum sectis (68) tandem religionem Status effecerunt (69),
(63) Digest. XLVII, 22 de colleg. et corpor.; Rossi, Roma sotterranea
cristiana t. I, p. 101 sq.
(64) Euseb., Histor. eccles. 1. X, cap. 5; Kirch, Enchiridion fontium
hist. eccl. antiq. n. 314 sq.; Galante, Fontes iur. can. select. 21. Christia­
nismus inde fiebat religio licita, reliquis religionibus aequiparata et om­
nibus legitimis iuribus praedita.
(65) Riffel, Gesch. Darstellung des Verhaelt. zvv. K. ut St. (opus insi­
gne, sed incompl. de rei. int. Eccl. et St.); Broglie, L’Eglise et l’empire
au IV siècle; Phillips 1. c. §§ 118, 119.
(66) Grisar in Act. theol. Oenip. t. VI, p. 554 sq., 585 sq., ubi contra
recentiores quosdam scriptores solide defendit sinceritatem Constantini
M. in profitenda fide Christiana; Funk, Abhandl. u. Untersuch. t. I, p. 1 sq.
(67) Cod. I, 1 de sum. Trinit. et fide oath., 2 de sacros, ecclesiis, 3 de
Episc.
(68) L. 1, 2 Cod. de sum. Trinit. I, 1; Cod. I, 10 de paganis et sacrif.
et tempi., 5 de haereticis, 7 de apost., 9 de lud. Cfr. Schulte, Gesch. d.
Unterg. d. griech-roem. Heident.; Boissier, La fin du paganisme; Broglie,
L’église et l’empire rom. au IV siècle; Allard, Le christianisme et l’em­
pire rom. de Néron à Théodose; Rauschen, Jahrb. d. christ. K. unter K.
Theodos, d. Gr.
(69) Euseb. 1. c. 1. X, cap. 5; L. 1 Cod. de sum. Trinit. I, 1 (Theodos.
M., Gratian., Valentian. II a. 380). — Inde haeretici et schismatici, delicti
in rempublicam rei habiti sunt, et deorum sacra tandem (392) sub gra­
vissima laesae maiestatis poena fuerunt prohibita. Cfr. Galante, Fontes
in. 25.

30

TITULUS 1

atque singularibus prosecuti sunt favoribus (7(1). Hinc factum
est, ut Imperatores Romani, deposito (71) nomine et officio Pon­
tificis maximi, quo huc usque perfuncti erant, potius titulis ad­
vocati Ecclesiae et Episcopi externi (72) gloriarentur. Porro ipsi
Caesares pro Episcoporum ad Concilia itineribus, pro ecclesia­
rum aedificatione etc. ex aerario publico suppeditarunt sum­
ptus. Immunitas quoque personalis et realis et localis iam tum
introduci coepta est. Item Episcopis permissum est, ut non pau­
cas litigantium causas in suo foro componerent. Nova quoque
utriusque potestatis relatio in imperio Romano maxime illud ef­
fecit, ut leges re.ipublicae magis magisque legibus divinis reli­
gionis Christianae atque sacris Ecclesiae canonibus conforma­
rentur (73).

16. At praesertim Imperatores Byzantini in eo a recto tra­
mite deviarunt, quod in exstirpandis haeresibus limites legiti­
mae tuitionis egressi definitionibus dogmaticis sese immiscere
atque edictis imperialibus res ecclesiasticas ordinare praesum­
pserunt. Cuius perversae praxis iam tempore Constantini M.
(f a. 337) prima occurrunt vestigia (74). et multo frequentius
postea accidit ut Imperatores Byzantini potius haereticis quam
Ecclesiae catholicae concederent favorem et protectionem (75).
Ex miro illo principio lustiniani I (Novell. 7. cap. 2). quod non
«multum differant ab alterutro sacerdotium et imperium, et
res sacrae a communibus et publicis*, facile iam explicatur,
quare Imperatores leges dederint etiam de Episcopis et clericis,
de numero clericorum in ecclesiis Constantinopolitanis. de mo­
nachis, de electione et depositione Episcoporum, de translatione
et residentia clericorum, de sacris mysteriis in domibus privatis
(70) Euseb. 1. c. 1. X, cap. 2; L. 2, 6 Cod. de Ep. I, 3; Grashof in
Arch. f. k. K. t. 36, p. 3 sq. 193 sq. 321 sq.; t. 37, p. 256 sq.
(71) Gratianus a. 382 titulo Pont. max. primus renuntiavit.
(72) Costantinus M. apud Euseb., Vita Const. 1. IV, cap. 24.
(73) Brueck I. c. §§ 46, 47. 48; Thornmasin., Vet. et nov. Eccl. discipl.
P. Ill, 1. 1, cap. 33 sq.: Aichner, Comp. iur. eccl. §41; Cardinal, Hergenroelher-Kirsch 1. c. p. 320 sq.
(74) Hefele 1. c. t. I, p. 448 sq. 477 sq.
(75) V. g. Constantius (t a. 361); Valens (t a. 378) aliique. Cfr. He­
fele 1. c. 488 sq. 735 sq.

DE FUNDAMENTIS IURIS ECCLESIASTICI

31

non celebrandis (76). Immo complures Imperatores eo progres­
si sunt, ut in materia quoque fidei catholicae pro suo arbitrio
conderent leges (77).
Quodsi istae leges Imperatorum fuissent canonum pedissequac, i. e. ad auctoritatem canonum accessiset vis legum, civi­
lium (78) et brachii saecularis, nihil sane mali continuissent (79);
at plerumque sacros Ecclesiae canones antecedebant et subsequentibus saeculis usque in hodiernum diem triste constituunt
exemplum abusus potestatis civilis, quod faciles invenit imita­
tores. Qua in re antiquum ius Romanum etiam Imperatorum
Christianorum magis quam in aliis sanctionibus iuste reprehen­
ditur.
17. Mirum igitur non est, quod iam inde ex saeculo quarto
a Praelatis ecclesiasticis (80) et praesertim a Romanis Pontifi­
cibus libertas Ecclesiae in suis rebus ordinandis, salva mutua
concordia et amicitia utriusque potestatis (81), gravissimis ver­
bis contra Imperatores Romanos fuerit vindicanda. Cuius pon­
tificiae firmitatis exemplum est celeberrimum effatum Gelasii I
a. 494 in epistola ad Imperatorem Anastasium I, quod sae­
culis sequentibus iterum iterumque repetitum in sollemnem
transiit formulam : « Duo quippe sunt, Imperator auguste, qui(76) Cod. I, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8; Novell. 3, 5, 6, 7, 123, 131, 133.
(77) V. g. Zeno (a. 482) publicavit henoticon; lustinianus vero (c.
a. 543) promulgavit edictum contra Origenis errores, deinde (c. a. 544)
primum edictum de tribus capitulis, cui (c. a. 551-553) alterum edictum
accessit; ab Heraclio (a. 638) ecthesis publicata est, et Leo Isauricus
(a. 726) suo edicto doctrinam et praxim de sacris imaginibus impugna­
re coepit. Cfr. Hefele 1. c. t. II, p. 567, 786 sq. 798 sq., t. III, p. 376 sq.;
Kirch, c. enchir. n. 883 sq., 757 sq.
(78) lustinian. I (a. 545) in Novell. 131, cap. 1: «Sancimus igitur
vim legum (τάξιν νομών) oblinere sacros ecclesiasticos canones in san­
ctis quatuor Synodis expositos et confirmatos »; Marcianus de canon.
Cone. Chalcedon, (a. 451) in c. 2, 3, D. 96; Hefele 1. c. t. II, p. 474 sq.
544 sq.
(79) Cfr. de vi legum lustiniani atque similium legum Hispanica­
rum: Suarez, De leg. 1. IV, cap. 11, η. 16.
(80) Hefele 1. c. t. I, p. 652 sq. 666; at non singula verba tunc ab
Episcopis prolata ex nostro modo loquendi diiudicanda sunt.
(81) Cfr. c. 2, 8 Cone. Carthag. V (a. 401); S. August, in c. 39, 41, 42,
43, C. XXIII, q. 4; S. Leo (a. 450) in epistol. ad Pulcher. August. — c. 21.
C. XXIII, q. 5.

bus principaliter mundus hic regitur: auctoritas sacrata Ponti­
ficum et regalis potestas. In quibus tanto grauius est pondus sa­
cerdotum, quanto etiam pro ipsis regibus hominum in divino
reddituri sunt examine rationem » (82).

18. Episcopi orientales iam ante ortum schisma Photianum
non raro in suo sensu abundarunt et n. g. in ipsa Synodo Constantinopolitana (a. 448) Theodosium II appellant: «Sacerdo­
tem Imperatorem » atque in act. sext. Cone. Chalced. a. 45/ per
solemnem acclamationem Marcianum salutarunt : « Tu es simul
sacerdos et Imperator, nictor in bello et magister fidei ».
Pronum igitur fuit, ut audaciores Imperatores Byzantini
verba illa superlata per sinistram interpretationem in praxi
studerent applicare ad cohonestandas suas usurpationes. Ita v. g.
Leo III Isauricus in controversia de sacris imaginibus a. 729 ad
Gregorium II scribit se esse simul Imperatorem et sacerdotem.
Quae verba Gregorius II in sua responsione ad genuinum sen­
sum reduxit (83) et Imperatori iconoclastae terminos utriusque
potestatis a Deo statutos denuo in memoriam revocavit. Quo ma­
gis autem Praesules Ecclesiae orientalis in schisma prolapsi sunt,
eo minus habiles fuerunt ad conservandam independentiam Ec­
clesiae a dominatione Imperatorum (84).
III. Ab interitu imperii occidentalis (a. 476)
usque ad Carolum M. (a. 768-814) (85)

complures populi germanici (86) velut Gothi, Bur­
gundiones, Longobardi, Vandali religionem christianam haeresi
(82) Cfr. c. 10, D. 96; Thiel, Epist. Rom. Pontif. t. I, p. 350 sq. De
aliis Romanor. Pontif. epist. cfr. c. 1 sq. D. 96.
(83) Hefele 1. c. III, p. 399 sq.
(84) Card. Hergenroelher, Photius 1. I, p. 296 sq., t. III, p.653 sq.
(85) Phillips 1. c. §§ 119 sq; Grosselin, Pouvoir du Pape au moyen
âge; Scherer 1. c. t. I, § 12; Glasson. Les rapports du pouvoir spirituel et
du pouvoir temporel au moyen âge; Friedberg, De finium inter eccle­
siam et civitatem regundorum iudicio, quid medii aevi doctores et leges
statuerint (pro suis principiis protestanticis de hac re disserit); Wab
1er. Deutsche Rechtsgesch. (Hist. iur. german.), t. I n. 19. 20, 53. 66, 67,
75, 80. 91, 97 sq. 158, 170, 187 sq. 230 sq. 249 sq.

DE FUNDAMENTIS ILHIS ECCLESIASTICI

33

Ariana deformatam amplexi essent, princeps populus germanicus. qui fidem catholicam susciperet, fuit gens Francorum (post
a. 496).
Quod exemplum Burgundiones (87) in Gallia ineunle sae­
culo sexto, Visigothi in Hispania (a. 586), Longobardi in Italia
ex fine saeculi sexti, Saxones et Angli in Britannia (post a. 596)
secuti sunt. In Germania proprie dicta inde ex saeculo sexto
usque ad sacculum nonum inter Alamannos et Bavaros et Sa­
xones etc. religio catholica propagata et stabilita est.
20. Qui populi barbari, sed non corrupti, cum singulari qua­
dam animorum devotione fidem catholicam suscepissent, reli­
gionem christianam non solum ut legem singulorum hominum,
sed etiam universae societatis atque ipsius civitatis admiserunt.
Hinc inter Ecclesiam catholicam et illos populos paulatim orta
est intima quaedam coniunctio. Cuius coniunctionis solidum
fundamentum fuit concordia utriusque potestatis mutuumque
subsidium in prosequendis finibus Ecclesiae et civitatis, salva
independentia uniuscuiusque potestatis (88). Neque in dubium
vocari potest, quin huiusmodi cooperatio societatis ecclesiasticae
et civilis praesertim apud Visigothos et Francos supremum quendam attigerit gradum, unde nata est multiplex competentia mu­
tua, sed simul etiam non levis dependentia Praelatorum eccle­
siasticorum a potestate regum gravibus abusibus coniuncta (89).
Ecclesiae indubitatum caput fuit Romanus Pontifex, ad
quem vel ipsi reges novarum civitatum Christianarum recurre­
bant (90). Episcopi secundum constitutionem civilem illorum re­
gnorum fuerunt status quidam publicus bonis temporalibus et
(87) Hefele 1. c. t. II, 269 sq 667 sq.
(88) Cfr. c. 1, D. 96; Hefele II, 633 sq.
(89) Schnuerer, D. polit. Stellung. d. Pepstt. z. Zeit Theoderichs d.
Gr. in Hist. Jahrb. t. IX, p. 251 sq.; Pfeilschifter, D. Ostgotenk. Theoderich;
c. 6 Cone. Tolet. XII (a. 681) de iure regis Visigothorum in nominatione
Episcoporum; Walter 1. c. n. 66, 67, 98, 125; Grisar in Act. theol. Oenip.
I. XIV, p. 447 sq.; Card. Hergenroelher-Kirsch 1. c. p. 657 sq.; Saegmueller
1. c. p. 41, not. 2.
(90) Hefele 1. c. t. II, p. 580 de accusatione principis Friderici, fra­
tris regis Theodorici, a. 462 apud Hilarium Papam contra Hermetem
Narbonnensem prolata, p. 591 de simili querela regis Burgundiorum a. 463.

34

riTULUS I

privilegiis dotatus, qui cum aliis optimatibus ad Concilia murta
convenerunt (91). Keges quoque censebantur habere sacram
quandam dignitatem, ad quam vehit Antistites Ecclesiae solemni unctionis et coronationis ritu sunt assumpti (92).
Quemadmodum vero ius publicum populorum germanicorum principiis Christianis innitebatur, ita etiam tus priuatum
legibus fidei et sacris Ecclesiae canonibus magis magisque fuit
adaptatum (93).

21. Denique mutua concordia utriusque potestatis effecit,
ut etiam Ecclesia in suo foro reciperet complura instituta iuridica istis populis propria, quae reiectis abusibus disciplinae ec­
clesiasticae promovendae apta videbantur (94).
IV. A Carolo M. (a. 768-814) usque ad dissidium de
investituris inter Gregorium VII (a. 1073-1085) et Henricum
IV (a. 1056-1106).
22. Perfectissima facta est coniunctio utriusque potestatis
sub Carolo M., neque principia de distinctione et independentia
Ecclesiae et civitatis grave damnum passa sunt. Cum S. Bonifacius Carolo M. in restauranda disciplina ecclesiastica effica­
cissime viam parasset, Pippinus, Caroli M. pater, in eodem ope­
re coadiuvando fuit strenuus praedecessor (95), subsidiumque a
Romanis Pontificibus acceptum (96) per gesta Francorum et li­
beralibus donationibus abunde compensavit, unde magna ex
parte ortus est principatus civilis Romanorum Pontificum (97).
Carolus M. secutus exemplum S. Bonifacii et praeclarissimi gc(91) Walter 1. c. n. 66, 67, 81, 108 sq. Quae condicio Episcoporum
fuit causa principalis, ob quam reges in nominandis Episcopis et in cele­
bratione Synodorum multa sibi vindicarent iura.
(92) Walter 1. c. n. 90. 57 sq. 87 sq.
(93) Walter 1. c. n. 141 sq. 166.
(94) Waller 1. c. n. 158.
(95) Hefele I. c. t. III, p. 513 sq. 518 sq. 545 sq.; Card. HeryenroetherKirsch 1. c. t. II, p. 43 sq.
(96) Hefele 1. c. p. 569 sq.; Grashof in Arch. f. k. K. t. 41, p. 193 sq.
t. 42 p. 209 sq. 305 sq. de patriciatu Imperatorum germ.
(97) Hefele 1. c. p. 577 sq.; Schnuerer, L’origine dello stato della
chiesa (vers. A. Mercati)-

1>E FUNDAMENTIS ILIUS ECCLESIASTICI

35

nitoris praesertim unionem inter Sedem Apostolicam et regnum
Francorum sapienter inchoatam magis promovit atque ad cul­
men perfectionis adduxit. Ipse enim destructo (a. 774) regno
Longobardorum novis beneficiis Romanos Pontifices cumulavit
et suo fideli patrocinio disciplinam ecclesiasticam restauravit fi­
demque catholicam propagavit.
Post adeptum cum patre a. 754 titulum patricii Romano­
rum (98), quo saltem ex anno 774 utitur, a. 789, ipse sese appel­
lavit deuotum sanctae Ecclesiae defensorem humilemque adiutorem. Quare tandem in festo nativitatis I). N. I. Ch. a. 800 a
Leone Ili (99) solemniter Imperator coronatus est, ut, qui of­
ficio advocati Ecclesiae diu functus erat, deposito titulo patricii
insigniretur supremo honore Imperatoris. Quod novum impe­
rium Carolo M. concessum sane a principatu antiquorum Im­
peratorum Romanorum occidentalium est distinctum, neque
Graecis fuit ereptum et in Francos sive Germanos translatum,
neque naturam induit novae cuiusdam monarchiae universalis
Francorum, neque cum dignitate regia unius determinataeque
nationis v. g. Germaniae est confundendum (100), sed consistit in
officio aduocatiae Ecclesiae universalis atque praesertim Eccle­
siae Romanae et personae Romani Pontificis eiusque principa­
tus civilis. Inde evidenter consequitur huiusmodi officium Im­
peratoris per se a solo R. Pontifice potuisse institui atque con­
cedi (101). Cui officio accesserunt iura quaedam honorifica et
(98) Grashof 1. c.; Brunengo, ii patriziato romano di Carlomagno;
Niehues, Commentatio histor. de imperat. Henrici III patriciatu romano.
(99) Brueck 1. c. §§ 86, 87 sq.; Walter 1. c. n. 53, 91, 170, 171; Ottolenghi, Delia dignità imperiale di Carlo Magno; Card. HergenroetherKirsch 1. c. p. 65 sq. 82 sq. 87 sq.
(100) Suarez, De leg. Ill, cap. 7, 8, ubi absonas opiniones antiquorum
iuristarum cum sobrietate theologica refutat; Phillips 1. c. t. III, p. 52 sq.
192 sq.; Wernz in Stimmen aus Maria-Laach t. X, p. 198 sq. 246 sq.;
Staatslexikon t. Ill, v. Kaiser; Cavagnis 1. c. P. II, p. 103 sq.: Michael
in Act. theol. Oenipont. t. XXVI, p. 265 sq. 270 sq. et Gesch. d. d. Volk.
t. I, p. 266 sq.
(101) loannes VIII (a. 872-882) in epist. 21, 227, 315; Imperator Lu­
dovicos II in epist. ad Imper. Basilium (Baronins, Annal, a. 871); cap. 34,
X de elect. I, 6 (Innoc. Ill a. 1202) iunct. Hefele 1. c. t. V, p. 788 sq. Cfr.
iiiramentum fidelitatis non ligii vel homagii uasalli ab Ottone I a. 962
R. Pontifici praestitum in c. 33, Dist. 63 iunct. cap. unie, de iureiur. II, 9
in Clem, et Hefele 1. c. t. IV, p. 605 sq.; Scherer 1. c. t. 1, § 12 not. 49.

36

TITULUS I

utilia et iurisdictionalia partim ex naturali aequitate partim ex
positiva concessione Romani Pontificis (102). Hinc sicut novi
illi Imperatores iuramento fidelitatis, quod Romano Pontifici
praestiterunt, non facti sunt vasalli Sedis Apostolicae, ita etiam
ipsi reliquos reges independentes v. g. in Hispania vel Anglia
et in Italia principatum civilem Romanorum Pontificum ad mstar vasallorum subiectos non habuerunt (103) multoque ininus
rebus ecclesiasticis ordinandis praepositi sunt.
23. Quae dignitas imperialis cum postea a Romanis Pontificibus diversorum regnorum principibus fuisset concessa (104)
inde a tempore Ottonis I, qui anno 962 iterum Imperator coro­
natus fuerat, vi privilegii pontificii per modum taciti pacti cum
dignitate et potestate regia Germaniae a dignitate imperiali om­
nino diversa stabiliter est coniuncta (105).

24. Post mortem Caroli M. unio illa inter Ecclesiam Roma­
nesque Pontifices atque Imperatores, etsi multis vicissitudinibus
obnoxia, tamen quoad substantiam non fuit sublata (106). At ne­
gari non potest unionem istam praeter multa commoda etiam
non levia damna et pericula Ecclesiae attulisse (107). Quodsi
iam
II Otto I arbitrarie de Sede Apostolica Romanoque Pontifice
disposuit, multo magis Henricus III nominationem quandam Ro­
ll 02) Grashof 1. c. t. 42, p. 209 sq. 226.
(103) Saurez 1. c.; Grashof 1. c.; Michael 1. c.
(104) Cfr. c. 11. D. 96 (loannes VIII?); Hefele 1. c. p. 295, 513 sq.
(105) Brueck 1. c. §§ 88 sq. Quare Ludovicus Bavarus graviter erravit, si in sua controversia cum loanne XXII hanc sollemnem publicavit
declarationem: < De consensu Electorum et aliorum Principum imperii
declaramus" quod imperialis potestas et dignitas est immediate a solo
Deo*. Cfr. Wilmers, De Christi Ecclesia p. 10; Michael 1. c.: Card. Her­
genroether-Kirsch 1. c. t. II, p. 202 sq. Pariter Dante. De monarchia libri
tres et multo magis Marsilius Patavinus tenuerunt falsas opiniones de im­
perio Romano atque relatione inter R. Pontificem et Imperatorem. Cfr.
Card. Hergenroether-Kirsch 1. c. n. 747, not. 1, p. 755 sq. 833 sq.
(106) Cfr. c. 28, 31. D. 63; Lapôlre, L’Europe et le Saint-Siège à l’épo­
que carolingienne (I Le pape Jean VIII) ; Card. Hergenroether-Kirsch
1. c. t. II, p. 101 sq. 189, 296 sq.
(107) Thomassin. 1. c. P. Ill, 1. 1, cap. 26 sq.; Brueck 1. c. § 91.

DE El’NDAMENTIS IVKIS ECCLESIASTICI

37

manorum Pontificum exercuit (108). Quae nominationes licet
pro singulari virtute Henrici III nonnisi de dignissimis fierent
personis, tamen liberam electionem supremi pastoris Ecclesiae
nimis arctarunt atque sub alio Imperatore Henrico III multum
dissimili (ut de facto iam fuit ipsius filius HenricUs IV) gravis­
simis abusibus ansam dare potuerunt (109).
Libertas Ecclesiae, (piae in eligendo Romano Pontifice fue­
rat violata, magis magisque etiam in electione Episcoporum de­
trimentum passa est (110). Imperatores enim et reges ob ratio­
nes politicas sibi nominationem Episcoporum vindicare studue­
runt. Qua in nominatione iis formis et symbolis usi sunt, quibus
sedes episcopales ad instar magistratuum civilium sunt conces­
sae, ita ut distinctio utriusque potestatis iure divino statuta in
dubium vocaretur. Quod si complures Imperatores et reges sal­
tem dignos pastores ecclesiis cathedralibus et conventualibus
praeficere studuerunt, alii ad capienda lucra a nominationibus
simoniacis perditorum clericorum non fuerunt alieni.
Quibus malis alii gravissimi abusus in clero accesserunt et
imprimis turpissimum concubinatus vitium etiam in superio­
ribus gradibus hierarchiae. Maximum igitur fuit periculum, ne
Ecclesia, sponsa Dei, in omnimodam redigeretur servitutem.
V. A Gregorio VII (a. 1073-1085) usque ad conflictum
inter Bonifacium VIII. (a. 1294-1303) et Philippum Pul­
chrum (a. 1285-1314).

25. Gregorius VII (111), ut simoniam et concubinatum in
clero eradicaret suamque Ecclesiae restitueret libertatem, forti
constantique animo imprimis causam et originem malorum
i. e. investituram laicorum (112) auferre studuit. Qua in pugna
(108) Hefele 1. c. p. 599 sq. 660 sq. (de spuria Const. Leonis VIII
(Pseudopapae) in c. 23, D. 63); Card. Hergenroether-Kirsch 1. c. t. II,
p. 204 sq. 218 sq.
(109) Brueck 1. c. § 90; Hefele 1. c. p. 702 sq.
(110) Thomassin. 1. c. P. 1, 1. 2; Card. Hergenroelher-Kirsch 1. c.
p. 303-sq.
(111) Brueck 1. c. § 114; Hefele 1. c. t. V, p. 1 sq.; Card. Hergen­
roether-Kirsch 1. c. p. 350 sq.
(112) Cfr. decret. Synod. Later, a. 1075 et Hefele 1. c. p. 47 sq.

··.

38

TITULIS I

in Hispania et in Anglia (113). ubi regem Guilelmum fortissimum habuit adiutorem, facilius reportavit victoriam; at in Ita­
lia. Gallia et praesertim in Germania contra reformationem
Gregorii VII multi et potentes insurrexerunt adversarii, inter
quos maxime eminet Henricus IV, rex Germaniae.
Qui fuerit scopus Gregorii VII in sustinenda sua causa, prae­
sertim ex ipsius epistolis clarissime patet: in eo enim positus
est. ut pro munere sanctitatem et libertatem Ecclesiae vindicaret.
Quare si quis Gregorio VII tribueret intentionem instituendi uni­
versalem quandam monarchiam vel theocratiam (114), is non­
nisi ex verbis Gregorii VII. male intellectis vel ex suis praeju­
dicatis opinionibus huiusmodi consilium sancti Romani Ponti­
ficis deduceret. Nequaquam enim Gregorius VII putavit omnes
principes civiles esse suos vasallos multoque minus absurdam
tenuit sententiam, quasi ipsa potestas civilis non Deum, sed
diabolum haberet auctorem (115).
26. Quamvis Gregorius VII in exsilio moreretur, tamen ipsius
causa vicit, atque per concordatum Wormatiense in Concilio La­
teranensi I a. 1123 confirmatum pax inter Ecclesiam et impe­
rium denuo stabilita est (116). Quae perfecta amicitia maxime
viguit, cum Lotharius III (a. 1125-1137). qui fuit vere exemplum
boni principis, imperio potiretur ideoque ab Innocentio II (cfr.
Phillips 1. c. t. III. § 126. p. 173 sq.) merito debitis laudibus est
celebratus. Porro Ecclesia, ut in imperio, ita etiam in aliis regnis
v. g. in Anglia et in Gallia libertatem ab iniustis laicorum inve­
stituris consecuta est.

27. At quamvis primum saeculum post finita dissidia de in­
vestituris sane melioribus temporibus medii aevi sit adnumerandum, tamen suis controversiis inter utramque potestatem non
(113) Cone. Winton, a. 1076.
(114) Hefele quoque 1. c. t. V. p. 20 sq. consilium atque doctrinam
Gregorii VII minus accurate exponit quam Scherer 1. c. t. I. p. 35 sq.
(115) Cfr. h. tit. in nota 26 Sudrez et Michael 1. c.; Bianchi 1. c. t. I.
1. 1 §§ 13 sq.; Card, Hergenroether. K. Kirche u. christ. Staat p. 138 sq.;
Saegmueller 1. c. p. 44 not. 1; Card. Hergenroether-Kirsch 1. c. p. 368 sq.
(116) Hefele 1. c. p. 186 sq. 363 sq.; Brueck 1. c. § 115; Seniis, D. Mo­
narchia Sicula p. 14 sq.

DE FUNDAMENTIS IURIS ECCLESIASTICI

39

caruit. Praesertim vero duo conflictus sunt commemorandi, quos
sustinuit Alexander III (a. 1159-1181) cum Imperatore Friderico
Barbarossa (a. 1152-1190) (117) et cum Henrico II (a. 1154-1189),
rege Angliae (118), pro libertate Sedis Apostolicae atque Eccle­
siae contra Caesaropapismum illorum principum civilium.
Quibus controversiis compositis per pacem Venetiis (a. 1177)
inter Alexandrum III et Fridericum Barbarossam initam atque
per reconciliationem Henrici II (a. 1176), tandem Ecclesia sub
Innocentio III (a. 1198-1216) in pace a gravibus perturbationibus
non omnino libera obtinuit toto medio aevo suae maioritatis ve­
rae et efficacis supremum fastigium (119).
28. Post pontificatum Innocentii III mox exorta est nova
pugna inter imperium et sacerdotium, cum Fridericus II e stirpe
Stauforum prava exempla patris et avi secutus iura Ecclesiae
Sedisque Apostolicae gravissime laederet, promissis etiam iuratis non staret aliaque patraret delicta. Inde factum est, ut Fri­
dericus II post multas vicissitudines ab Innocentio IV in Conci­
lio Lugdunensi I (a. 1245) deponeretur (120).
•

*

1

■'

...

*

VI. A Bonifacio VIII. (a. 1294-1303)
usque ad reformationem (a. 1517)

29. Cum reges Galliae in periculosis controversiis, quibus
Alexander III et Innocentius IV cum Imperatoribus erant im­
plicati, non raro fidele praestitissent subsidium (121), ex natura
rei Gallia penes Romanos Pontifices maiorem obtinuit auctori­
tatem. Cuius rei vestigia iam anno 1266 reperiuntur quo Cle­
ft 17) Brueck 1. c. § 117; Hefele 1. c. p. 533 sq. 644 sq.; Card. Hergenroelher-Kirsch 1. c. p. 447 sq.
(118) Brueck 1. c. § 117; Hefele 1. c. p. 606 sq.
(119) Brueck 1. c. § 120; Hefele I. c. p. 768 sq. Quae maioritas Eccle­
siae nequaquam tamen eum gradum obtinuit, ut de facto et de iure quasi
actum esset de independentia potestatis civilis. Cfr. Scherer 1. c. p. 38,
53. iunct. Card. Hergenroether-Kirsch 1. c. p. 481 sq.
(120) Brueck 1. c. § 121; Hefele 1. c. p. 907 sq.; Card. HergenroetherKirsch 1. c. p. 555 sq.
(121) Hefele 1. c. t. V, p. 593, 644 sq.

40

TITULUS I

.................................
............... ..
-

____ _

mens IV Carolo, fratri S. Ludovici, regis Galliae, Siciliam in
feudum Sedis Apostolicae concessit (122).
Quae amicitia inter Sedem Apostolicam et Galliam regnante
Philippo Pulchro in apertum dissidium est conversa. Profecto
in isto dissidio Bonifacius VIIl in suum favorem habuit « veri­
tatem et iustitiam >, licet in nonnullis documentis forma minus
opportuna usus sit (123); at Philippus Pulcher (124) armis men­
dacii et violentiae pugnavit, ideoque mirum non est. quod ap­
parentem quandam vereque tristem reportari! victoriam. Ex illo
enim tempore, salutifera illa vis et auctoritas, quam Romani Pon­
tifices in civitates et reges hucusque exercuerant, magis magisque
imminui coepta est. Bonifacius VIII vero in sua Const. « Unam
sanciam » 18 Nov. 1302 cuius sola clausula finalis continet defi­
nitionem dogmaticam, denuo etiam ad futuram rei memoriam
sollemniter adumbravit genuinam relationem inter Ecclesiam et
civitatem (125).

-

— — --------------------- ------------- ------------------------------

(122) Brueck 1. c. § 122; Hefele 1. c. t. VI, p. 1 sq.; Card. Ileryenroether-Kirsch 1. c. p. 573 sq.
(123) Hefele 1. c. p. 266 sq.; Brueck 1. c. § 123; Tosti, Storia di Bo­
nifacio VIII; Card. Heryenroether, K. Kirche u. chr. Staat, p. 260 sq.;
Card. Heryenroether-Kirsc 1. c. t. Π, p. 583 sq. 597 sq.
(124) Boularic, La France sous Philippe le Bel; Hefele 1. c. p. 289 cq.;
cuius nimis severa iudicia de Bonifacio VIII prolata a Card. Heryenroether
in sua historia ecclesiastica tacite corriguntur.
(125) Cfr. de aliis Decretalibus Bonifacii VIII: r Les registres de Boniface VIII par Diyard, Faucon et Thomas: Hefele 1. c. p. 282 sq.; speciatim de Const. < Unam sanctam ; Palmieri. De R. Pontifice p. 548 sq.;
Brueck 1. c. § 123 i. f; Moulart 1. c. 1. II. cap. 2, art. 3, § 3, quam alii
aliter sine solidis rationibus explicant. Cfr. Saeymueller 1. c. p. 44 sq.
not. 4, 5 iunct. Michael in Act. theol. Oenipont. t. XXVI, p. 270, not. I.
(126) Hefele 1. c. p. 3*93 sq.; Brueck !. c. § 124; Card. HergenroetherKirsch 1. c. p. 735 sq.

_________________ ______ .____________________ __________________________-

30. Cum residentia Romanorum Pontificum a Clemente V
(a. 1305-1377) ex infelici consilio in Galliam esset translata (126).
cum gravi damno Ecclesiae crevit vera et non raro saltem appa­
rens dependentia Romanorum Pontificum a regibus Galliae. Hinc
in dies maior orta est separatio populorum et principum a Sede
Apostolica, cum illi aversioni a dominatione regum Galliae ac­
cederent novi conflictus inter imperium et Romanos Pontifices

I>E Ι Ι.ΝΟΑΜΕΝΊ IS IL’KIS ECCLESIASTICI

41

infeliciter porotracli v. g. inter Clementem V et Henricum VII
(cfr. cap. 2 de sent. II, 11 el cap. un. de iureiur. II, 9 in Clem.),
loannem XXII et Ludovicum Bavarum (127). Qui conflictus eo
periculosiores exstiterunt, quod a viris doctis de potestate pon­
tificia et imperiali plane novae et falsissimae theoriae ex utra­
que parte divulgarentur (128).
31. Cum tandem Romani Pontifices derelicta civitate Avenionensi denuo Romae suam residentiam collocarent, atque fe­
liciora viderentur appropinquare tempora (129), inde ab Urba­
ne VI usque ad Martinum V (a. 1378-1417) magnum illud et fu­
nestissimum schisma occidentale ortum est. Quo accidit, ut non
solum potestas pontificia vel in ipso foro ecclesiastico per per­
versas praxes et falsas theorias deprimeretur, sed ipsa Ecclesia
principum civilium arbitrio magis fieret obnoxia (130). Exstin­
cto quoque schismate in Concilio Constantiensi et compluribus
initis concordatis (131) pravae doctrinae Concilii Basileensis
praerogativis Sedis Apostolicae adeo infensae a principibus ci­
vilibus avide sunt susceptae ipsisque legibus civilibus insertae.
Ita v. g. in comitiis Moguntinis (a. 1439) complura decreta Basileensia fuerunt confirmata, postquam in conventu Bituricensi
(a. 1438) sanctio quaedam pragmatica est compilata et in senatu
Parisiensi promulgata. Quibus molitionibus schismaticis Rom.
Pontifices in Germania per concordata Viennensia (a. 1448), in
Gallia per concordatum (a. 1516) cum Francisco I initum obviam
ire lentarunt (132).
Relaxato vinculo unionis, quo populi et reges et Episcopi
cum Sede Apostolica erant colligati, ordo societatis Christianae
inultum est perturbatus. Porro schismata illa et scissiones illud
effecerunt, ut singulae nationes sua iura nationalia vehementius
appeterent quam connexionem cum Ecclesia universali. Qua ra­
tione via parata est ad perfectam illam scissionem, qua tempore
(127) Hefele I. c. p. 575 sq.; Card. Hergenroether-Kirsch 1. c. p. 746 sq.
(128) Hefele 1. c. p. 585 sq.; Brueck 1. c. § 124 p. 428 sq.; Saegmueller
1. c. p. 46; supra h. tit. § 4; Card. Hergenroether-Kirsch I. c. p. 749 sq.
(129) Hefele 1. c. p. 727; Brueck 1. c. p. 435 sq.
(130) Brueck 1. c. §§ 125, 126.
(131) Hefele 1. c. t. VII, p. 326 sq.; Brueck 1. c. §§ 127, 128.
(132) Hefele 1. c. p. 426 sq.; Brueck 1. c. § 128. p. 456 sq.

42

TITULUS I

reformationis integrae nationes ab Ecclesia catholica separatae
sunt (133).
32. Scholion. I. Vt principia cognoscantur, quibus tempore
medii aevi habitudo inter Ecclesiam et imperium et regna est
definita, praesertim consulendae sunt epistolae Romanorum Pon­
tificum, inter quas nonnullae ob rei gravitatem et doctrinae ex­
positionem plane singularem merentur attentionem (134). Nam
etiamsi in medio aevo aliae viguerint formae regiminis in socie­
tate civili, atque Romani Pontifices etiam ad iura humana (135)
non raro provocarint v. g. ad ius in uasallos Sedis Apostolicae (136), ad ius tutelae (137) et census, tamen in definienda mu­
tua utriusque potestatis relatione principaliter iis insistunt ra­
tionibus, quae non ex iure quodam historico et humano tam­
quam adminiculo (138). sed ex immutabilibus principiis iuris
(133) Brueck 1. c. > 129; Card. Hergenroether-Kirsch 1. c. p. 776 sq.,
996 sq.
(134) Cfr. v. g. Innoc. HI. in cap. Per venerabilem 13, X, qui filii. IV,
17, cap. Venerabilem 34. X. de elect. I. 6, cap. Novit 13. X, de iud. II, 1;
Innoc. IV. in cap. Ad Aposlolicae Sedis 2, de sent. II. 14, in Sext.; Clem. V,
in cap. Homani Principes unie, de iureiur. II. 9. in Clem.; loannes XXII,
in cap. .Si fratrum unie. tit. 5 ne sede vacante in Extravg. Ioann. XXII;
Phillips 1. c. t. III,
127 sq.; Molitor. I). Decretale Per venerabilem, quem
impugnat Martens. Ein deutscher (sic!) Vertreter des Hierokratismus
(sic!); Ilefele 1. c. t. V, p. 775 sq.; Bonifac. VIII in cap. Unam sanctum 1,
de maior, et obed. 1. 8, in Extravg. coni, iuncl. Clem. V, cap. Meruit 2, de
privil. V, 7. in Extravg. coni.; Gregor. XI. Const. c Salvator 8 Apr. 1374.
(135) Qua in re factum est. ut interdum tituli iuris allegarentur, qui
solido fundamento historico carebant, v. g. si Clem. V. in cap. unie, de
iureiur. II, 9, in Clem. provocat ad spuriam donationem Constantini M.
At istis argumentis inefficacibus reliquae rationes ad comprobandam do­
ctrinam verissimam de indirecta potestate Ecclesiae suam vim non ami­
serunt. Cfr. Scherer 1. c. t. I, § 12. not. 21, 36, 40; Saegmueller, D. Con­
stant. Schenkung. im Investilurstreit (Act. theol. Tubing, a. 1902, p. 89 sq.);
Michael 1. c. in Act. theol. Oenip. t. XXVI.
(136) Phillips 1. c. t. V, § 243; Hoefler, Kaiserth. u. Papstth. p. 35 sq.
(137) Cfr. i. f. cit. cap. unie, de iureiur. in Clern.; cap. 18. X, de pri­
vil. V, 33; Blumenstok, D. paepstl. Schutz iunct. Hinschius, System d. k.
Kirchenr. t. V. p. 330 sq.. 971 sq.
(138) Molitor 1. c.; Hinschius 1. c. p. 391 sq.. 974 sq.; Scherer 1. c.
p. 35 not. 15.

HE EUNDAM KNTIS IURIS ECCLESIASTICI

43

divini petuntur (139). Quae principia procul dubio diversis mo­
dis potuerunt applicari, neque negandum est certas potestatis
ecclesiasticae ad civilem principatum relationes supponere cer­
tas temporum et hominum condiciones. Inde autem minime effi­
citur omnia illa iura Ecclesiae· in se esse mere humana et histo­
rica. Condiciones quoque historicae, quae requiruntur, ut iura
ecclesiastica efficaciter et opportune exerceantur, causa efficien­
tes sive fontes et origines illorum iurium (140) dici nequeunt.
II. Quod si epistolae Romanorum Pontificum sunt fontes prin­
cipales genuini iuris medio aevo de relatione inter Ecclesiam et
civitatem constituti, haud spernendae sunt disputationes, quibus
eodem tempore viri docti suas theorias (141) de eodem argu­
mento proposuerunt. In mediis dissidiis inter utramque potesta­
tem constituti non pauci theologi et canonistae et iiiristae ab
extremis sententiis sibi non caventes pro more certorum advo­
catorum iura partis, cuius patrocinium susceperant, exaggera­
runt cum non levi detrimento veritatis (142). Quae exaggeratio­
nes haud raro suum habuerunt fundamentum in factis quibus­
dam historicis v. g. in spuria donatione Constantini (c. 14 D. 96)
nimia facilitate admissis. Accesserunt non leves confusiones idea­
rum, quae solida disputatione scholastica per claras legitimasque notiones et distinctiones et argumentationes non sunt sub­
latae (143). Hinc diu quoque desiderata est accurata terminologia, quae disquisitionis vere scientificae solet esse effectus. Quae
perfectior terminologia potissimum ex saeculo decimo sexto per
*

(139) Cfr. cap. cit. in not. 134, praesertim cap. Per venerabilem 1. c. et
cap. Unam sanctam 1. c.
(140) Molitor 1. c.; at Card, Hergenroether opinatur « historicum sy­
stema» sufficere ad explicandas exercitationes potestatis ecclesiasticae
tempore medii aevi.
(141) Cfr. .S’. Greg. Naz. (t a. 390) in c. 6, D. 10; S. Thomas (+ a. 1274.),
De regim. principum (opus a S. Thoma inchoatum, sed a discipulo fini­
tum); Bouix, De Papa t. III, p. 7 sq. cum indicio tamen legendus tum in
quaestionibus canonicis tum in disquisitionibus historicis.
(142) Cf. quinque articulos Marsilii Patavini et loannis de landuno a
loanne XXII, 29 Oct. 1327, damnatos apud Denzinger-Bannivart, Enchiri­
dion n. 495 sq. et ex adverso doctrinam August. Triumphi (t a. 1328) in
Summa de potestate eccl. q. 1, a. 1, q. 44 sq.; Alvarus Pelagius (a. 1352);
cfr. Chelodi 1. c. n. 24; supra dicta in § 4.
(143) Scherer 1. c. § 12, not. 20, 27, 35 sq.

44

TITULUS 1

Card. Bellarminum (t a. 1621 (144) est itnroducta. At dolcnduni
est quod etiam nostra aetate de re adeo gravi nee obscura apud
viros catholicos non levis vigeat differentia opinionum (145).

Vil. A reformatione (a. 1517)
usque ad revolutionem gallicam (a. 1789)

33. Reformatores, ut ordinem quendam in suis sectis reti­
nerent. tandem ius in sacra Romano Pontifici et Episcopis dene­
gatum saltem practice in principes saeculares transtulerunt.
Quam praxim. ut aliquo titulo cohonestarent, ad triplicem con­
fugerunt hypothesim sub nomine systematis episcopalis, colle­
giatis, territorialis satis notam (146). In systemate episcopali iura
principum in sacra derivantur ex titulo devolutionis; illius enim
patroni putarunt saltem in Germania per recessum imperialem
(a. 1555) ius episcopale in territoriis protcstanticis esse suspen­
sum et ad principes civiles devolutum. Quae devolutio potestatis
cum sit manifeste falsa, alii velut scriptores reformati in Gallia
adoptarunt systema collegiale. Defensores huius systematis fin­
gunt Ecclesiam ab initio fuisse collegium quoddam aequalium
sociorum, qui postea ex usurpatione hierarchiae suis iuribus
fuissent spoliati, at facta reformatione iurisdictionem ad com­
munitates rediisse et ab iisdem libera voluntate in principes protestanticos translatam esse dicunt. Ex quo systemate principibus
civilibus duplex genus iurium in religionem competit scii, iura
maiestatica, quae ipsi imperio sunt adnexa, et iura collegialia
a communitate ecclesiastica accepta. Denique Hugo Grotius
(t a. 1645) aliique excogitarunt systema territoriale, quo prin­
cipi civili ius in religionem etiam christianam ex ure quodam
(144) Disput. de controv. christ, fid. t. I. De R. Pont. L. V, cap. 1 sq.,
cap. G sq.
(145) Cfr. v. g. quae tradidit Scherer 1. c. I. p. 36 sq., 52 sq., 47 not. 14,
Staatslcx v. Kirche u. Staat iunct. Biederlack ibid. v. Oberaufsichtsrecht
(ed. 1); Saegmueller, Lehrb. d. k. K. p. 32 sq. iunct. Biederlach in Act.
theol. Oenip. t. XXVI, p. 156 sq.
(146) Phillips 1. c. §§ 138 sq.; Scherer 1. c. t. I, p. 42 sq.; Veriiig,.
Lehrb. d. k. Kirchenr. § 69; Wilmers, De Christi Eccl. p. 133 sq.; Saegrmieller 1. c. p. 48.

a*
t* ;

<

DE FUNDAMENTIS lUHIS ECCLESIASTICI

45

naturali et intrinseco eadem ratione competere asseritur atque in
quodcumque aliud obiecluin regiminis civilis. Quod systema ter­
ritoriale cum utramque potestatem, ecclesiasticam et civilem, in
unam conflaret solisque concederet principibus saecularibus,
competentiam potestatis civilis in rebus sacris ultra omnem mo­
dum amplavit. Cuius exaggerationis sollemnis formula contine­
tur illis verbis: « Cuius regio, eius religio·» (147).
34. Quae Protestandum placita in civitatibus quoque catho­
licis, non obstante studio Concilii Tridenlini denuo inculcandi
genuinam doctrinam et disciplinam ecclesiasticam, plurimum no­
cuerunt, neque difficulter a guberniis politicis similia systemata
fuerunt adoptata.
L Inter ista systemata in civitatibus catholicis eminet Gallicanismus (148).
Inde a tempore Philippi Pulchri et multo magis post san­
ctionem pragmaticam Bituricensem in Gallia, non obstante con­
cordato inter Leonem X et Franciscum I inito, iura Ecclesiae et
Sedis Apostolicae frequenter a regibus christianissimis violata
sunt. Quae violationes ut plurimum factae sunt sub praetextu
libertatum gallicarum, quae a Petro Pithou 83 articulis a. 1594
in una collectione fuerunt comprehensae. Patroni istius syste­
matis asserere non dubitarunt Romani Pontificis potestatem in
Gallia moribus antiquisque canonibus esse arctioribus limitibus
*
(147) Ab isto systemate territoriali, quo summum imperium etiam in
sacris rebus vindicatur potestati civili, non pauci recentiores iuristae in
suis disputationibus de civitate quoad rem non recesserunt. Cfr. v. g.
Hinschius, Staat u. Kirche, quem cum aliis sectatoribus huius absurdi
systematis refutat Hammerstein, De Eccles, et Stat. p. 132 sq. Optimo
quoque iure Scherer I. c. § 13, not. 10, exiguum profectum scientiae in hac
materia apud quosdam recentiores scriptores iuris publici videtur repre­
hendere. Neque quisquam mirabitur, quod non desint iuristae acatholici
huiusmodi principiis imbuti, qui dicant catholicos carere sensu monarchico (utique regis ut summi quoque episcopi) et extra patriam suam ha­
bere principem (utique in rebus sacris, non politicis).
(148) Quod si imprimis falsum systema Gallicanismi commemoratur,
in Hispania quoque systema quoddam oppressionis libertatis ecclesiasti­
cae sub diversa forma paulatim fuit introductum, quod a Byzantinismo et
fiallicanismo parum differt. Cfr. Card. Hergenroelher in Arch. f. k. K.
t. X-XV, de relationibus inter Hispaniam et Sedem Apost.; Sentis, D. Mo­
narchia Sicula p. 55 sq.

46

TITULUS I

circumscriptam, gubernio civili competere ius vigilandi' et in­
fluendi in rebus ecclesiasticis (droit de la surveillance, droit de
l'influence) ipsasque ordinationes Sedis Apostolicae veiut decreta,
provisiones officiorum etc. vim non obtinere, nisi rite essent per
placitum regium approbatae et receptae, denique contra senten­
tias indiciorum ecclesiasticorum praesto esse appellationem tam­
quam ab abusu. Quae principia gallicana tandem sub Ludo­
vico XIV (a. 1682) in conventu cleri gallicani a rege convocato
ad quattuor propositiones fuerunt reducta et per sollemnem de­
clarationem promulgata. Quibus in propositionibus non solum
iurisdictio R. Pontificis ad res spirituales i. e. ex mente Gallica­
norum ad negotia potius mere interna coarctatur, sed etiam de
relatione Ecclesiae ad potestatem civilem temerario ausu ea pro­
clamantur principia, quae a Sede Apostolica ob multiplices ra­
tiones merito sunt proscripta (149).
II. Febronianismus (150) est alterum systema falsum, quod
a Justino Fcbronio i. e. a ficticio nomine Nicolai Hontheim (t
a. 1790) suflraganei Archiepiscopi Trevirensis, nomen sortitum
est (151). Qui auctor adoptatis doctrinis Gallicanorum atque ve­
stigia sui magistri Van Espen (f a. 1728). canonistae lanseniani,
secutus longius a recto tramite aberravit. Nam non solum de uni­
versa Ecclesiae constitutione iuribusque Sedis Apostolicae plane
falsas divulgavit theorias, sed praesertim de Statu eiusque re­
latione ad Ecclesiam ea tenuit principia, quibuscum libertas et
independentia Ecclesiae ut perfectae societatis religiosae conci­
liari nequit.
Febronius enim tantum admittit Statum quondam absolu­
tum, cui in suo territorio pro modo loquendi antiquorum patro­
norum systematis
territorialis et recentiorum iuristarum omnia
•r
(149) Denzinger-Bunruuart, 1. c. n. 1322 sq.; Deshayes, Memento iur.
eccl. p. 573 sq.; Bossuet, Defensio declarationis etc.; Ballerini, De vi ac
rat. primatus Rom. Pontificum. De potestate Eccles, etc.; Bouix, De Papa
t. III, p. 2 sq., 54 sq., 248 sq.; Brueck 1. c. S 190; Friedberg-Ruffini, Trattato dei diritto ecclesiastico § 17; Duballet, Traite des Principes de Droit
('anon. tom. I, Append. II, III, IV.
(150) Brueck 1. c. § 191; Scherer 1. c. p. 44 sq., 119; Saeymueller 1. c.
p. 49 sq.
(151) De statu ecclesiae (a. 1763). Quod opus Febronii impugnarunt:
Zaccaria, Antifebronio (a. 1767); Ballerini. De potestate ecclesiast. (a. 1768)
aliique, postquam illud a Clemente XIII a 1764 damnatum fuit.

DE 1TNDAMENT1S IUH1S ECCLESIASTICI

47

sunt subordinata suoque fini servire debent, vel ipsa Ecclesia
non exclusa. Cfr. Scherer 1. c. p. 51 sq. not. 11. Quo ex principio
fundamentalis iuris maiestatici sive verius omnipotentiae Sta­
tus facile deinde Febronius deduxit ius Status fere universam
vitam externam. Ecclesiae suis legibus ordinandi v. g. per con­
vocationem Conciliorum, concessionem vel revocationem immu­
nitatum, reformationem disciplinae ecclesiasticae, administrationem bonorum temporalium Ecclesiae. Cui iuri accedit ius ca­
vendi, quod potissimum exercetur per placitum regium et appel­
lationem tamquam ab abusu; denique ius protectionis, in quo sub
specie cuiusdam advocatiae nova habetur usurpatio iurium et
violatio libertatis Ecclesiae.
III. losephinismus (152) vocatur illud systema, quod losephus II iam sub matre sua praeformatum secundum doctrinas
canonistarum aulicorum eo tempore in Austria vigentes obfirmato animo in praxim deducere studuit. Quod systema est spe­
cies quaedam Febronianismi suamque habet originem ex illis
doctrinis iuristarum, qui in iure publico civitatis potestatem principum quam latissime extendebant, iura vero hominum priva­
torum angustis limitibus definiebant. Praeterea fingebatur ius
quoddam eminens in omnia bona et iura privatorum, cui Eccle­
sia quoque non esset subducta. Per distinctionem inter essentialia
et accidentalia religionis pro arbitrio statutam novus inventus
fuit modus supprimendi iura Ecclesiae. Etenim principi civili
dicebatur omni ope elaborandum esse, ut essentialia ♦ religionis
rite doceantur et ubique observentur; accidentalia vero, in quan­
tum reipublicae noceant, limitentur (153).
35. Sedes Apostolic a (154) toto illo tempore non cessavit con­
tra novas istas theorias et praxes tueri et vindicare libertatem
(152) Brueck 1. c. §§ 192, 193, 194. Idem fere systema (Leopoldinismus, Tanuccianismus, Monarchia Sicula) mutato nomine vigebat in plerisque Statibus Italiae. Cfr. Bianchi (t a. 1758) 1. c.; Friedberg-Ruffini,
Trattato dei diritto ecclesiastico p. 90 sq.
(153) Aichner 1. c. §§ 43, 44; Scherer 1. c. p. 47 sq. 98 sq.
(154) Cfr. v. g. damnationes Gallicanismi apud Denzinger-Bannwart
1. c. n. 1322 et Deshayes 1. c., placiti regii apud Tarquini 1. c. p. 134 sq.
et Mueller, De placito regio p. 162 sq., recursus ad potestatem civilem
contra ordinationes Superiorum ecclesiasticorum in Urbani VIII Const.
< Pastoralis » 1 Apr. 1627.

48

TITULUS I

et independentiam Ecclesiae, nec defuerunt viri docti vehit BcL
larminus, Suarez. Bianchi aliique, qui post Concilium Tridentinum genuina principia .de habitudine Ecclesiae ad societatem
civilem defenderent. At negari non potest inde ex sacculo de­
cimo septimo multos theologos et canonistas « prudentiae cau­
sa » de ista salebrosa quaestione tacere aut non nisi obiter dispu­
tare (155). Inde facile explicatin', quod crescentibus erroribus
non in omnibus regionibus sana doctrina catholica per vivam
quandam et claram traditionem scholasticam a singulis viris
doctis fuerit retenta (156).

VIil. A revolutione gallica (a. 1789)
usque ad nostram aetatem.
36. Revolutio gallica (157), qua universa fere Europa per­
turbata est. etiam relationem inter Ecclesiam et Statum in com­
pluribus regionibus praesertim vero in Gallia et Germania mulium diuque immutavit. Quae procella sane non leves abusus
sustulit, at mala quoque non pauca introduxit, quibus penitus
exstirpandis postea vires non fuerunt pares atque sufficientes.
Finita periculosissima tempestate sane manus ad restauratio­
nem admotae sunt, sed dispari successu, ubi de restauranda le­
gitima relatione inter Ecclesiam et Statum actum est. Certe non
defuerunt principes civiles, qui horrenda revolutione gallica ad­
moniti aliquid didicerunt et concordatis (158) cum Sede Apostolica initis pacem et concordiam inter utramque potestatem sta­
bilire lentarunt. Alii moderatores civitatum, etsi formis paulis­
per immutatis, tamen re eadem principia Caesaropapismi in
praxi tenuerunt, quibus saeculo decimo octavo in suis cum Ec­
clesia catholica relationibus usi sunt (159). Quae principia By­
zantina a viris doctis per novas theorias de natura Status inter(155) Phillips 1. c. t. II. post p. 340. praef.
(156) Phillips 1. c. t. II, §§ 91 sq, 115 sq.; Devoti, Ius canonic, uni­
versum t. I. cap. 12.
(157) Brueck 1. c.
214 sq.
(158) Aussi, Conventiones.
(159) Brueck I. c. §§ 216 sq.; Scherer 1. c. p. 47.

DE EUNDAM ENTIS IUHIS ECCLESIASTICI

49

dum sunl aliquantisper emollita (160), ipsaque. gubernia prae­
sertim post a. 1830 et a. 1848 libertati et indcpendcntiae Eccle­
siae magis faverunt, donec non raro nostra aetate praesertim
inde ab anno 1859 ad pristinas usurpationes atque adeo perse­
cutiones reverterentur. Cum haec in Europa aliisque regionibus
agerentur, in Statibus confoederatis Americae septemtrionalis ad
vitandos conflictus inter societates religiosas et civiles introducta
est in praxi separatio Status a societatibus religiosis, quae brevi
tempore etiam inter catholicos nacta est laudatores atque inter
ipsos legislatores suos invenit asseclas (161).
Viri catholici non omiserunt huiusmodi novas theorias refutare sanamque opponere doctrinam catholicam (162). Praeser­
tim vero Romani Pontifices, ut in praxi v. g. in concordatis mu­
tuam utri usque potestatis relationem ad perfectiorem formam
redigere studuerunt, ita pro suo officio errores theoreticos con­
demnare non omiserunt. Denique Pius IX 8 Dec. 1864 in Encycl.
« Quanta cura » et in Syllabo prop. 19 sq. atque Leo XIII in En­
cycl. « Immortale » 1 Nov. 1885. de hac materia tam multiplicem
atque praeclaram doctrinae catholicae dederunt definitionem et
expositionem, ut integrum quoddam systema de habitudine in­
ter Ecclesiam et Statum tradidisse dicendi sint (163). Quod sy­
stema a duobus Romanis Pontificibus delineatum certe non re(160) Scherer 1. c. p. 48 sq.; Biederlak in Staatslex. (ed. 1) v. Oberaufsichtsrecht. At cum in novis istis theoriis supremum falsum princi­
pium de iuribus maiestaticis civitatis in rebus sacris retineretur, patroni
novarum theoriarum praesertim in Germania in conclusionibus practicis
ab antiquis regalistis et aulicis parum differunt. Cfr. Scherer 1. c.; Hinschius in Encyklop. d. Rechtswissensch. t. I, p. 846 sq.
(161) Quae theoria propugnata est aut ad meliorem defensionem li­
bertatis Ecclesiae (L’église libre dans l’état libre) aut propter indifferen­
tiam quandam in rebus religiosis. Cfr. Scherer 1. c. p. 50 sq.; Moularl
1. c. 1. II, cap. 4, art. 3; Conte a Coronata 1. c. n. 91 sq. Cfr. quoque n. 95
re relatione Eccl. cum statu illegitimo.
(162) Liberatore, La chiesa e Io stato; Cavagnis, Institutiones iuris
pubi, eccles.; Moulart, l’église et l’était; Hammerstein, De Ecclesia et
Statu; Card. Hengenroether, K. Kirche u. chr. Staat. Quae Scherer 1. c.
p. 52 sq. aliique v. g. Martens contra multos scriptores catholicos dispu­
tant, quos curialistas et patronos hierocratismi nominare solent, in iure
et in facto gravibus exceptionibus sunt obnoxia.
(163) Biederlack 1. c.

50

TITULUS I

futatur, si per ancipitem novamque terminologiam in scholis ca­
tholicis non receptam hierocratismi nomine notatur (164).

Ha|

J ·
K»
I

SjV
H I
g-’Jfe- 1?
j
. I
I
I
I I
■jS;
■■
g I

E M

37. Quod si universim quaeratur, quaenam de facto nostra
aetate sit habitudo utriusque potestatis, triplex relatio inter Ec­
clesiam catholicam et civitatem vigere dicenda est:
I. Mutua quaedam intercedit amicitia inter utramque pote­
statem. quae concordatis cum Sede Apostolica a gubernis initis
accuratius definitur. Quae relatio per se commendari potest ne­
que carpenda est sive a catholicis sive a liberalistis. etsi diversis
ex rationibus id fiat, dummodo concordata fideliter serventur
neque civilibus legibus arbitarie adiectis immutentur vel abrogentur (165).
II. Plena separatio Ecclesiae catholicae et Status, quae v. g.
viget in Belgio, America septemtrionali. Anglia, sane ut princi­
pium absolute verum proclamari nequit (166). quasi ista sepa­
ratione contineatur perfectissima utriusque potestatis habitudo;
at certe in praxi Ecclesia catholica in civitatibus supra enumeratis maiore gaudet libertate quam in nonnullis civitatibus concordatariis de facto praedita est.
III. Auctoritas civilis pro suo iure maiestatico (167) plane
inconsulta Ecclesia legibus civilibus mutuam Ecclesiae catholicae et Status relationem definit atque ex propria potestate determinat, quae iura Ecclesiae conveniant v. g. in Borussia et
Austria (168). Qui modus ordinandi habitudinem societatis ec­
clesiasticae et civilis, quantopere laedat veram perfectamque mdependentiam Ecclesiae, si solummodo formaliter et ratione
competentiae spectetur, non est multis argumentis demonstrandum nec novis verbis inventis dissimulandum. At non raro insuper istae leges civiles, si materialiter spectentur, eas continent
dispositiones, (piae Ecclesiae sunt nocivae atque iniuriosae. Quod
si legislatores civiles suis ordinationibus idem statuunt, quod in
(164) Scherer 1. c. p. 40 not. 40, 52.
(165) Aussi. Conventiones; Conventiones de rebus ecclesiasticis initae (a Leone XIII); Pii IX Syllab. prop. 43.
(166) Pii IX Syllab. prop. 55.
(167) Ilinschius 1. c.; Friedberg-Ruffini, Trattato dei diritto eccle­
siastico §§ 18 sq.
(168) Scheicher in Staatslex. v. losephinismus i. f.

DE I I NDAMENTIS IL’HIS ECCLESIASTICI

51

sacris canonibus vel concordatis abrogatis decretum fuerat vel
ab Ecclesia toleratur, saltem in praxi graviora dissidia ad tem­
pus vitari possunt.
38. Si iam accurate definiendum sit, quaenam nunc de iure
et de facto vigeat relatio inter Ecclesiam catholicam et singulas
civitates orbis terrarum, id fieri vix potest, nisi completa quae­
dam historia ecclesiastica nostrae aetatis conscribatur. Id, quod
a nostro scopo alienum est. Neque in schola Romana derelictis
aliis nationibus unius tantum civitatis habitudo ad Ecclesiam ca­
tholicam fuse tractari potest. Quare unice restat, ut indicatis
scriptoribus (169), qui prolixis disquisitionibus historicis et ca­
nonicis hanc materiam illustrarunt, solummodo generalis qui­
dam conspectus illius relationis exhibeatur.
39. Intra Europam. I. Penes populos latinos et meridionales:

a) In Italia (170) post sedatam primam procellam revolu­
tionis gallicae a. 1803 per concordatum relationes inter Eccle­
siam et Statum denuo ordinatae sunt. Quod concordatum Eccle­
siae fuit favorabilius quam conventio a. 1801 a Pio VII cum pri­
mo consule Galliae inita. Restauratione a. 1815 facta in plerisque Italiae principatibus antiqua rerum ecclesiasticarum con­
dicio per nova concordata (cfr. Nussi 1. c.). saepe a guberniis non
servata, parum immutata est, atque in praxi principes civiles
a regalismi principiis aegre recesserunt. Postquam gubernium
subalpinum inde ab anno 1848 causam politicam unitatis Italiae
suam fecit, etiam cum Ecclesia catholica gravior in dies con­
flictus de causis ecclesiasticis ortus est. Quod dissidium per oc­
cupationem Urbis Romae summum attigit gradum; etenim non
(169) Verinff, Lehrb. d. k. K. §§ 37 sq.; Brueck 1. c. §§ 214 sq.; Schere
1. c. §§ 15 sq.; Eloy Montero, Derecho canonico comparado I, p. 145 sq.
381 sq.
(170) Nussi 1. c. p. 1 sq.; Grassi, Manuale di legislazione e giurispr.
ital. in ordine al diritto pubblico eccles.; Geigel, D. italianische Staatskirchenr.; Sentis, D. Monarchia Sicula; Brueck I. c. § 224; Calchi-Novati,
II diritto ecclesiastico dello Stato Italiano; Friedberg-Ruffini 1. c. p. 90 sq.
123 sq. (« Lo stalo e la Chiesa in Italia·») ubi historiam et presentem con­
dicionem (utriusque potestatis) pro suis principiis acatholicis et libera­
libus exponunt.

52

TITULUS I

iam intra unius nationis fines contineri, merito censebatur, sed
cum de libertate et independent!;! supremi pastoris Ecclesiae
ageretur, omnium catholicorum animos vehementer affecit ne­
que arbitrio unius nationis solvi posse (171) communiter cense­
batur. Cui dissidio felix terminus positus per Tractatum Late­
ranensem cum adnexo Concordato a. 1929 (172).
b) In Gallia destructo antiquo ordine civili et ecclesia­
stico (173) Napoleo I 15 Iui. 1801 cum Pio VII conventionem
iniit, qua Ecclesiae pax quaedam et securitas reddita est. At per
articulos organicos 8 Apr. 1802 aliaque acta et decreta gubernii
gallici legitima iura Ecclesiae et Sedis Apostolicae mox iterum
graviter laesa sunt (17-1). Post devictum Xapoleonem I sane Ludovicus XVIII nova conventione 11 Iulii 1817 cum Pio VII inita
antiquum ordinem repristinare studuit; sed nova conventio ef­
fectum sortita non est. Quare non obstantibus vicissitudinibus
sub Ludovico Philippo et Napoleone III et nova republica gal­
licans conventio a. 1801 manebat adhuc lex quaedam funda­
mentalis in Gallia de relatione inter Ecclesiam et Statum, a qua
Sedes Apostolica singulari constantia noluit recedere, immo ean­
dem 31 Dec. 1860 ad territoria recenter acquisita extendit (175).
(171) De civili principatu Rom. Pontif. Exerpta ex actis Pii IX et . ..
Leonis... XIII; Giobbio, Lezioni di diplomaz. eccl. t. 1 p. 82 sq.; Pinchetti-Sanmarchi, Guida diplomatica ecclesiastica p. 41 sq. 307 sq. -Wonetti, Lit questione Romana e il laicato cattolico italiano. Cfr. leg. ital.
(Guarentigia pontificie) 13 Maii 1871 iunct. Pii IX alloc. 12 Martii 1877;
Priedeberg-Buffini 1. c. p. 252 sq.; Calchi-Novati 1. c. p. 21 sq.
(172) De hujusmodi Tractatu et adnexo Concordato, plurima opera
statim publicata sunt et in dies publicantur, in quibus magis magisque
acceditur ad catholica principia, et inde etiam in dies firmatur illa pax
inter Ecclesiam et Statum italicum, cui ab utraque potestate consultum
esse voluit, cfr. v. gr. Cairoli, Piola, Stocchiero, infra ubi De Concordatis.
(173) Cfr. legem de constitutione civili cleri 12 iul. 1790. condem­
natam a Pio VI 13 Apr. 1791.
(174) A’ussz 1. c.; Bargilliat 1. c. n. 163 sq. Cfr. de historia const, civ.
cleri concord., artic. organic.: Theiner. Documents inédits relatifs aux
affaires relig. de la France; Crétineau-Joly. L’eglise rom. en face de la
révol.; Sciout. Histoire de la const, du clergé; Haussonville, L’église rom.
et le premier empire 1800-1814; Herbrard, Les articles organiques; controvers. inter Theiner et Crètineau-Joly; Constantin, in Diet, de Théolog.
cath. t. III, p. 1537 sq.
(175) Nova respublica gallicana tot edidit leges et decreta contra iura
et libertatem Ecclesiae (cfr. v. g. decr. 29 Mart. 1880, leg. 28 Mart. 1882),

Ÿ.i

DE FUNDAMENTIS lUlUS ECCLESIASTICI

53

c) Hispania (176) post depulsam dominationem gallicam
(a. 1808-1814) funestis controversiis politicis agitata est, e qui­
bus etiam conflictus inter Ecclesiam et gubernium regis catho­
lici orti sunt; factio enim liberalium pro suis principiis usque
ad apertam persecutionem et spoliationem Ecclesiae processit.
Tandem superatis multis difficultatibus post diuturnas negotia­
tiones 16 Mart. 1851 inita est nova conventio inter Sedem Apostolicam et reginam Hispaniae. Quae conventio exceptis quibus­
dam additionibus (et etiam violationibus a gubernio postea fa­
ctis) mansit norma, qua multiplices relationes inter utramque
potestatem ordinarentur (177). At everso a manipulo facinoro­
sorum hominum, sub ductu et protectione sectae massonicae, re­
gimine monarchico, saecularibus innixo radicibus et catholica
traditione firmato, a. 1931 nova respublica instaurata est, quae,
non obstantibus catholicorum luctis, hodiernum statum praepa­
ravit, in quo lucta contra Ecclesiam et persecutio in sacros mi­
nistros et fideles catholicos indicta est, qualis forte nulla similis
fuit in historia christianismi in crudelitate et barbarie, fortiter
et generose resistentibus catholicis.
d) Lusitania (178) recuperata independentia a Gallorum
imperio tristem hereditatem regalismi praecedenti saeculo do­
nt separatio inter Ecclesiam et Statum fuerit discussa. Cfr. contra hiusmodi consilium Leonis XIII Encycl. 16 Febr. 1892, ad omnes Galliae ca­
tholicos; Bargilliat 1. c. n. 29 sq.; Convent. Leonis XIII p. 44 sq. 108 sq.
Tandem gubernium Galliae novis legibus et actis manifeste iniustis eo
pervenit, ut a. 1904 omnem cum Sede Apostolica abrumperet relationem.
Cfr. de Associationibus cultualibus, quas Gubernium gallicum voluit sub­
stituere hierarchiae ecclesiasticae, post legem separationis 9 Dec. 1905,
Pii X Allocut. « Gravissimum > 21 Febr. 1906; encyclica « Gravissimo » 10
Aug. 1906; encycl. iUne fois encore» 6 lanuarii 1907; encycl. « Iam
(ludum > 24 Alaii 1911. — Procella aliquantulum sedata est circa a. 1921,
in quo gubernium relationes cum Sta. Sede restituit et tandem a. 1923 in­
ductus est modus vivendi, et consociationes dioecesanae, prorsus diver­
sae a damnatis civium consociationibus, approbationem obtinuerunt a
Pio XI Litt. encycl. « Maximum gravissimumque » 18 lan. 1924, quo pax
quaedam non omnino stabilis firmata est.
(176) iVussz 1. c. Card. Hergenroether in Arch. f. k. K. t. X-XV de
historia negotiationum inter Hispaniam et Sedem Apost.; Sentis 1. c.
(177) Cfr. convent. 25 Aug. 1859; art. 11 novae constit. civ. Hispan.
30 lun. 1878, quo unitati fidei gravissimum vulnus illatum est per intro­
ductam et saepius male applicatam tolerantiam cultuum.
(178) Nussi 1. c. Append, p. 1 sq; Brueck 1. c. § 223.

54

TITULUS ï

minantis non respuit v. g. placitum regium etc. Cum iisdem fere
perturbationibus politicis et ecclesiasticis vexata esset atque His­
pania, similia quoque dissidia v. g. ob usurpationem bonorum
ecclesiasticorum inter Sedem Apostolicam et regem fidelissimum
inducta sunt. At ab Hispania exemplum non petiit, ut novum
concordatum de ordinandis rebus ecclesiasticis regni cum Sede
Apostolica iniret atque exsecutioni mandaret. Singulari tantum
cura studuit antiqua privilegia regibus Lusitaniae in India orien­
tali concessa etiam novis concordatis initis sarta tectaque con­
servare (179). Everso regimine monarchico et instaurato regimine
Ecclesiae hostili Ecclesia multa passa est atque bonis etiam fuit
spoliata. Ultimis autem annis cum nova Constitutione (19 Martii
1933) sancita est separatio inter Ecclesiam et Statum, in praxim
deducta valde benevolo animo erga Ecclesiam cath.
II. Apud populos gemianicos et septemtrionales :

a) Anglia (180) sive Magna Britannia post longum tempus
crudelis persecutionis tandem per legem de emancipatione ca­
tholicorum 13 Apr. 1849 a rege Georgio IV approbatam, abro­
gatis saltem iniquissimis edictis. Ecclesiae catholicae modestam
quandam libertatem induisit. Quamvis in Anglia inter Eccle­
siam catholicam et Statum ex officio non soleat intercedere mu­
tua quaedam coniunctio, tamen ibidem et praesertim in colo­
niis (181) anglicis Ecclesia catholica paulatim maiorem conse(179) Cfr. convent. 20 Febr. 1857; convent. 23 lunii 1886; Aussi 1. c.
Append, p. 31; Conventiones Leonis XIII. p. 46 sq. Post eversum anti­
quum regimen et proclamatam novam reipublicae formam. 6 Oct. 1910,
novum gubernium multiplici ratione Ecclesiam vexavit, atque nefario
operi fastigium imposuit. 20 Apr. 1911, promulgata pessima ac pernicio­
sissima lege separationis Ecclesiae et Status, mox in praxi in veram Ec­
clesiae persecutionem conversae, quam Pius X sollemniter damnavit Encycl. litt. 24 Mail 1911. Recentius tamen ad pristinam traditionem catho­
licam redit Lusitania, conspirantibus in eam rem cum novo aequiori gu­
bernio Episcopis, et restituta etiam publica tranquillitate et prosperitate,
cum qua religiosus progressus in aliorum exemplum est factus. Eloij Mon­
tero 1. c. p. 193 sq.
(180) Conventiones Leonis XIII, p. 95 sq.; Brueck 1. c. § 288.
(181) Missiones catholicae ritus lat. cara S. C. de Prop. Fid. descri­
ptae p. 1 sq. 172 sq. etc.
In Canadensi ditione, in Australia et reliquis
maioribus coloniis anglicis, talis est habitudo Status erga Ecclesiam, ut

DE FUNDAMENTIS IUHIS ECCLESIASTICI

55

cula est libertatem atque independentiam ab iniustis vexationi­
bus guberniorum civilium quam in picrisque aliis civitatibus
etiam catholicis. A. 1916 in pleno bello Europaeo legationem in­
stituit apud S. Sedem.
b) Belgium (182) postquam losephi II gubernium in rebus
politicis et ecclesiasticis injustissimum excussit, mox sub iugum
dominationis gallicae et hollandicae redactum in utroque foro
avitam libertatem denuo amisit. Separatione facta a. 1830 inter
Belgium et Hollandiam Ecclesia catholica in novo regno Belgii
absque ullo concordato ex ipsa constitutione civili a. 1841 ple­
nissimam obtinuit libertatem. Quae libertas aliqua separatione
inter Ecclesiam et Statum et omnimoda cultuum libertate innixa
solummodo a factione liberalium, qui in locum fanaticorum Calvinistarum Hollandiae videbantur successisse, pluries in dubium
vocata est; at ipsorum tentamina saltem stabilem exitum non
habuerunt (183).
c) Hollandia (184) tristi experientia amissi regni Belgii me­
lius edocta quam iustitiae rationibus et amicorum consiliis post
a. 1830 in dies aequius coepit tractare catholicos. Inde vero ab
a. 1848 etiam ex nova regni constitutione civili catholici plenio­
rem consecuti libertatem, sine novis conventionibus cum Sede
Apostolica initis sub aequo gubernio generatim fruuntur liber­
tate et pace religiosa.
d) In Scandinavia a. 1849 Dania in nova lege fundamen­
tali etiam catholicis plenam libertatem cultus, ipsis lesuitis non
exceptis, liberaliter permisit. Norvegia quoque sublatis vel sal­
tem emollitis antiquis legibus catholicos praesertim ex iure nunc

theoria separationis in stricto huius theoriae sensu in praxim non sit
deducta. Hibernia post obtentam a. 1869 libertatem, ex conventione cum
Anglia 6 Dec. 1921, ff Dec. 1922, factus est Status liber cum proprio gu­
bernio (self - government - Irish Free State) et cum libertate politica,
militari, oeconomica etiam maiorem libertatem religiosam nacta est. Cfr.
Eloy Montero 1. c. p. 204 sq.
(182) Brueck 1. c. § 226; Friedberg-Iiuffini 1. c. § 19 p. 82 not. 29.
(183) Èloy Montero 1. c. p. 128.
(184) Conventio a. 1827 cum Sede Apostolica inita exsecutioni man­
data non est; Brueck 1. c.; Missiones catholicae p. 73 sq.; Eloy Muniero
1. c. n. 129.

vigente secundum aequitatem tractat. Quod exemplum saltem
ex parte Suecia est secuta (185). .
jj
e) In Helvetia (186). si excipias maiorem numerum pago­
rum catholicorum, non obstantibus duobus concordatis a Sede
Apostolica cum nonnullis pagis initis (187), condicio Ecclesiae
catholicae usque ad nostra fere tempora fuit tristissima (188).
Fuit enim quasi perpetuus conflictus utriusque potestatis propter
vere tyrannicam suppressionem Ecclesiae catholicae in illa li­
bera republica solummodo hisce ultimis annis paululum remis­
sam (189).
/) In Germania (190), ubi per revolutionem gallicam et
saecularizationem principatuum ecclesiasticorum (a. 1803) et in­
teritum anitqui imperii (a. 1806) universa condicio Ecclesiae ca­
tholicae eiusque ad potestatem civilem habitudo fuit penitus im­
mutata. post devictum Napoleonem I non nisi aegre per concor­
data (191) cum Sede Apostolica inita ordo ecclesiasticus restau­
ratus est. Cum pleraque gubernia essent protestantica aut certe
regalismi principiis imbuta, mirum non est, quod Ecclesia ca­
tholica etiam post congressum Viennensem a. 1815 potius duram
subierit servitutem. Quae praepotentia principum saecularium
vehementer concussa est. postquam Clemens Augustus, Archiepiscopus Coloniensis. ex a. 1837 in Borussia libertatem Ecclesiae
coepit vindicare. Aucta est illa libertas, cum Fridericus Guil. IV
(185) Missiones catholic, p. 59 sq.; Brueck 1. c. p. 870; Arch. f. k. K.
t. 25 p. 161 sq. t. 33 p. 222 sq. (de Suecia), t. 72 p. 375 (de Norvegia).
Elog Montero 1. c. n. 146 sq.
(186) Aussi 1. c.; Brueck 1. c. $ 275; Scherer 1. c. p. 64 sq.: Vering
1. c. § 46.
(187) Convent. 26 Mart. 1828 de erigenda dioec. Basil.; convent. 7
Novem. 1845 de constituenda dioec. S. Galli.
(188) Cfr. articulos Badenses 20 lan. 1844 a Gregorio XVI, 17 Maii
1835 proscriptos. Ipsa constitutio confoederationis helveticae a. 29 Maii
1874, denuo promulgata iam continet complures articulos Ecclesiae ca­
tholicae summopere iniuriosos. Quibus legibus iniustis confoederationis
alia iniqua decreta in non paucis pagis accedunt. Cfr. Vering 1. c.
(189) Convent. Leon. XIII. p. 30 sq.; Arch. f. k. K. t. 49 p. 461 sq. et
passim t. 53. 56, 59.
(19Ό) Aussi 1. c.; Brueck I. c. § 216 et praesertim eiusdem auctoris
historiam Ecclesiae cath. in Germania 1887 sq.; Vering 1. c. §§ 38 sq.;
Scherer 1. c. § 16; Friedberg-Ruffini 1. c.
18. 19.
(191) V. g. a. 1817 cum Bavaria, a. 1821 cum Borussia. Cfr. Aussi 1. c.

DE FUNDAMENTIS lUHiS ECCLESIASTICI

rerum potiretur, et imprimis post a. 1848 complures articuli independentiae Ecclesiae favorabiles novae legi fundamentali sive
constitutioni Borussiae fuissent inserti. Inde factum est, ut toto
illo tempore usque ad a. 1872, quamvis iustarum querelarum
causae non deessent, pax inter utramque potestatem conserva­
retur, atque catholici Borussiae generatim maiore libertate gau­
derent (piam in aliis principatibus Germaniae.
At a. 1871 vehementissimus conflictus inter Ecclesiam catho­
licam et gubernium Borussiae excitatus est, cui a. 1887 per adi­
tum ad pacem, ut cum Leone XIII loquamur, non per veram
perfectamque pacem aliqua ratione finis impositus est; illo enim
modo vivendi catholicis pristina libertas ante a. 1872 iam acqui­
sita plene non est restituta, multoque minus ea gaudent independentia, quam pro suo iure postulant, vel catholici in Anglia
et Hollandia de facto iam pridem obtinent. Cfr. Bachem in Staatslex. v. Culturkampf.
De minoribus civitatibus Germaniae hoc loco ex professo
agere non vacat (192); nunc autem etiam superfluum est agere
pro praesenti rerum condicione.
A. 1918 rebus Germaniae denuo ex integro mutatis nova
Respublica Constitutionis Weimariensis (11 Aug. 1919) articu­
lis 135 usque 149 in causa religionis ad principia a. 1848 rediit
eo modo, ut Ecclesiae ea fere independentia praestaretur, qua
in Statibus Unitis Americae Septentrionalis gaudet, et necessi­
tudo inter Ecclesiam et Statum condicioni Germaniae accom­
modata retineretur. Quae duo principia adhuc magis, firmata,
evoluta, in praxim deducta sunt Concordatis a Pio XI cum Ba­
varia (1924), Borussia (1929), Baden (1932) conclusis. Cum tunc
a. 1933 Respublica Weimariensis revolutione socialistica natio­
nal! eversa esset, novum gubernium mox (20 Iui. 1933) pro toto
Reich Germanico Concordatum cum S. Sede iniit, quod Concor­
data modo nominata includit eisque alias materias, praesertim
de schola et organisationibus catholicis, addit. De novo Concor­
dato vix concluso conflictus immanis exortus est. qui adhuc per­
durat (cf. Encvclicam Pii XI « Mit brennender Sorge » 14 Mart.
1937).
(192) Cfr. Vering 1. c. §§ 38, 40 sq.; Scherer 1. c.; Brueck 1. c
|§ 117 sq.

I

t

f

Hi *
E:î r

$
’•r/

g) In Austria (193) usque ad a. 1818 vigebat losephinismus,
qui paulatim modice fuerat emollitus. Imino licet Imperator
Franciscus losephus duobus edictis 18 et 23 Apr. 1849 publi­
catis et praesertim per concordatum 18 Aug. 1855 cum Sede
Apostolica initum, quod etiam vim legis civilis obtinuit, antiqua
decreta ex losephinismi principiis condita omnino abrogasset,
tamen losephinismus in animis multorum clericorum et magi­
stratuum civilium et in praxi nequaquam fuit exstinctus. Hinc
facile explicatur, quare nova conventio a multis acriter impu­
gnata sit. Post bellum a. 1866 infeliciter gestum factio liberalis
ad gubernacula admissa concordatum novis legibus a. 1868 latis
graviter iam violatum deinde a. 1870 omnino abrogavit atque
iniustis legibus civilibus supplere studuit. Quodsi in praxi gravio­
res conflictus (194) utriusque potestatis secuti non sunt, id prae­
sertim ex eo repetendum est. quod non paucae leges pleno ri­
gore exsecutioni η n mandarentur, aut quoad partem dispositivam cum articulis concordati a Sede apostolica non revocati con­
venirent. In nova Republica Austriaca post europeum bellum
exorta concordatum a. 1855 habitum est ut « res inter alios acta »
sed 5 lunii 1933 cum hac nova Republica se catholicam pro­
fessa in petra Ecclesiae fundatam, concordatum initum est, in
quo praecipua et magis necessaria iura Ecclesiae agnoscuntur.
Restrepo, Concordata Pii XI. p. 620 sq.
/i) In Hungaria (195), ubi ius canonicum etiam ut ius civile
catholicorum fuerat receptum et sollemni iuramento a rege con­
firmatum, quasi in compensationem rex apostolicus plurima ob­
tinuit privilegia ecclesiastica. Concordatum a. 1855 initum etiam
in Hungaria habuit vigorem, ubi multis oh disparatas tamen ratones omnino displicuit. Hinc post annum 1867 Episcopi Hunga­
rian practice ad concordatum provocare non solebant, sed po­
tissimum ad antiqua iura et independentiam Ecclesiae. Catho­
lici Hungariae. ut illam independentiam melius defenderent con­
tra iniurias plurimas gubernii, praesertim ex a. 1867 autono(193) Xu.ssi I. c.; Brueck 1. c. §§ 220, 221; Veriny 1. c. § 37; Scherer
(194) (ionvent. Leon. XIII, p. 23 sq., ubi reperitur conventio 8 lunii
1881 de erectione hierarchiae in Bosnia. Eloy Montero I. c. η. 132 sq.
(195) Cfr. auctores allegatos in not. 190 h. tit.

■

I>E EL'NOAMENTIS fUHIS ECCLESIASTICI

59

miam (piandam obtinere studuerunt in administratione bono­
rum ecclesiasticorum, in cura scholarum atque exercitio iurispatronatus (196). Cum gubernium hungaricum ab a. 1893 multas
publicaret leges iuribus Ecclesiae summopere contrarias (197),
denuo a. 1897 consilium captum est de introducenda autonomia
catholicorum. Quosnam salutares effectus illa autonomia auspi­
cata produxerit, nondum exploratum est, si indicium proferen­
dum est non de externa forma relationum inter Ecclesiam et
Statum, sed de interno statu religionis catholicae in Hungaria.
Quando post magnum bellum Europeum, exstincta periodo revo­
lutionis a. 1918, 1919, Hungaria sortita est pacem, libertatem et
independentiam ab Imperio, duplici monarchia constante, bo­
nae relationes Hungariae cum Sta. Sede conservatae sunt; sed
ipsi imposita est plena libertas cultuum (Tractatus Trianon (198).
III. Apud populos slavicos et orientales:

a) Russiae (199) Imperator Alexander I pro suo studio pro­
movendi principia Christiana videbatur etiam promptus catho­
licis concedere libertatem sollemnibus pactis promissam. Quae
spes penitus frustrata est, cum Nicolaus I fratri suo in imperio
succederet. Is enim post devictam Polonorum rebellionem (a.
1830) ad immanem persecutionem Ecclesiae catholicae in Russia
et Polonia progressus est. Neque ullius practici momenti vel pro
ipsis catholicis latinis fuit concordatum 3 Aug. 1847 cum Sede
Apostolica initum; catholici vero ritus graeci, in quorum favorem
in laudato concordato nihil fuerat statutum (200), crudelissimae
persecutioni vel verius excidio manserunt sublecti. Quae perse­
cutio sub Alexandro II eiusque successore non cessavit vere ne­
gotiationibus longis, quae saepe omni effectu carebant, vel inter(196) Verinff 1. c. § 37 i. f.; Arch. f. k. K. t. 19 sq. t. 25 p. 218 sq.
254 sq.
(197) Arch. f. k. K. t. 71 p. 135 sq. t. 72 p. 277 sq. t. 73 p. 368.
(198) Eloy Montero 1. c. n. 135. Post decisionem Generalis Parlamenti, qua decisum fuit memoratam periodum revolutionis (1918-1919) esse
considerandam ut parenthesim in Historia Hungariae, valde singularis esi
condicio politica Hungariae, quae habetur ut monarchia sine rege, quem
interim in plerisquc substituit Regens.
(199) Nussi 1. c. e append, p. 19 sq.; Brueck 1. c. § 227.; Vering 1. c.
.§ 52.
(200) Xu.s-.si 1. c. in appendice.

TITU LCS I

rupta dici potuit. Spem ex novis (201) conventionibus a. 1882
cum Sede Apost. initis aliisque ex causis conceptam fore, ut inter
Ecclesiam catholicam et Russiam ex aequitatis et iustitiae legibus
pax stabiliretur, subséquentes eventus fefellerunt, saeviit enim
iterum persecutio et oppressio Ecclesiae eo periculosior, quo
magis subdola.
Post fmitum bellum europeum. in quo magnam partem Rus­
sia habuit, hoc magnum imperium Europae Orientalis et partis
Septemtrionalis Asiae (Siberia) in tractatu Brest-Litowsk (3 Maii
1918) divisum fuit in plures status fere independentes; sed orta
magna revolutione gubernio potiti sunt Soviets (comitatus ope­
rariorum et agricolarum), qui imposuerunt regimen communisticum et a. 1922 erecta est Unio Statuum socialistarum, fere ad
instar reipublicae foederalis. Inde catholicae Ecclesiae et catho­
licorum persecutio saevissima, quam cum revolutione communistica Soviets conantur per totum mundum excitare (202).
b) Polonia, recuperata independentia, se constituit in rempublicam. publicata Constitutione 17 Martii 1921. quae aliquas
mutationes subiit 2 Augusti 1926 et 20 lunii 1927, in qua Eccle­
sia cath. primum locum tenet respectu ad alias confessiones; re­
lationes inter Ecclesiam et Statum debebant regi inito Concor­
dato, quod reapse conclusum est 10 Febr. 1925.
c) In regionibus orientalibus Europae imperium Turearum.
nostro saeculo ad angustiores limites redactum est, in quo Chri­
stianis speciali edicto Imperatoris 3 Nov. 1839 libertas cultus
promissa est. Quae promissio in lege 18 Febr. 1856 et in art. 62
congressus Beroliniensis a. 1878 fuit repetita. Illud in imperio
Turearum est ius singulare, quod usque ad nostram aetatem Pa­
triarchae diversorum rituum in suos fideles etiam jurisdictionem
quandam civilem consequantur (203).
d) Reliquae civitates peninsulae Balcanicae, i. e. Rumania,
Bulgaria, Serbia, Montenegro, Graecia (204). quae praecedenti
(201) Conventiones Leonis XIII, p. 26 sq.; Scherer I. c. t. I p. 10 sq.
(202) Immutatio hoc anno 1937 facta in Constitutione a. 1918 non in
bonum fidelium et Ecclesiae est facta quae in tota Russia obnoxia est
saevissimae persecutioni, exorto bello etiam contra ipsum Deum ad intro­
ducendum ubique atheismum. Sed non praevalebunt!
(203) Veriru) 1. c. §§ 63. 164. 166.
(204) Scherer 1. c. p. 71 sq.

DK FUNDAMENTIS IÜIUS ECCLESIASTICI

61

saeculo plenam independentiam a iugo Turearum obtinuerant,
paucos habent incolas catholicos. Cum illi catholici ex articulis
congressus Berolinensis a. 1878 aut etiam ex constitutione pro­
prii principatus fruantur libertate cultus, facile intelligitur, quae
relatio inter Ecclesiam catholicam et potestatem civilem in sin­
gulis illis principatibus per se et theoretice (205) intercederet.
Sed exortae ex bello europeo novae nationes, etiam gravia dis­
sidia in re religiosa excitata sunt. Itaque:
1°) In republica Cecoslovacha, in statum independentem
exorta ex unione antiquae Bohemiae cum provinciis septemtrionalibus antiquae Hungariae, initio eaedem leges retentae sunt,
quae in monarchia Austro-Hungarica viguerant. At in constitu­
tione 20 Febr. 1920 omnes religiones habitae sunt ut iisdem iuribus praeditae; expresse permissa erat cadaverum crematio (1
Apr. 1919), matrimonium civile et divortium (22 Maii 1919);
subsequuta est libertas data parentibus circa determinandam fi­
liorum religionem (15 Apr. 1920). Post varias difficultates et la­
boriosas negotiationes inter utramque potestatem, tandem ven­
tum est ad statuendum Modum Vivendi (1 Mart. 1928) ab utra­
que potestate approbatum, quo saltem provisoria pax et con­
cordia sancita fuit. Restrepo 1. c. p. 178 sq.
2°) In Romania relationes inter Ecclesiam et Statum re­
guntur conventione inita cum S. Sede, 10 Maii 1927, quae solum
7 lulii 1929 ratihabitionem obtinuit.
Hanc conventionem subsequuta est concordia inter S. Se­
dem et Statum, propter dissensiones exortas circa art. 9, prae­
cedentis concordati relate ad institutum et naturam sic dicti
« Status Romano-Catholici Transvlvaniensis », cui nova statuta
data et sollemniori concordiae forma promulgata sunt. Restrepo
1. c. pag. 374 sq. 478 sq.
3°) In lugoslavia ex Constitutione de die 27 lun. 1921 ad­
missa est libertas religionis et conscientiae. Laboriose actum est
pro stabilienda concordia, mediante concordato, ad quem no­
stris diebus ventum est; sed promotis gravibus conflictibus schi(205) (Convent. Leon. XIII, p. 71 sq.. ubi legitur conventio Sedis Apostolicae cum Principe Montis nigri 18 Aug. 1886 inita, Missiones cathol.
ritus lat. p. 89 sq.

TITULUS I

smatici omnibus modis tentant impedire, ne talis modus con­
cordiae civilem sanctionem obtineat.
4°) Bulgaria nondum relationes stabiles cum Sta. Sede
iniit; ibi autem maxima pars populi schismati graecorum ad­
haeret.
5°) Lithuania, unus ex statibus post bellum europeum
enatis, oh difficultates exortas propter concordatum S. Sedis cum
Polonia initum relationes cum S. Sede abrupit (mense Maio
1925); quae difficultates inde exortae evanuerunt post Const.
Pii XI « Lithuanorum gente » 4 Aprilis 1926 et 27 Sept. 1927 con­
cordatum initum est. Restrepo 1. c. p. 146 sq.
6°) Etiam Lettonia Respublica, post bellum europeum a
Russia seiuncta, prima ex novis nationalitatibus fuit, quae ae­
quum et stabile pactum cum Ecclesia ad rem catholicam rite
ordinandam inire decrevit, quod praestitum est per Concorda­
tum 30 Maii 1922. Restrepo 1. c. p. 229.

I. Ex constitutione 17 Sept. 1787 et 15 Dec.
1791 Statuum foederatorum Americae septemtrionalis (206) vi­
get separatio Status a determinata societate religiosa, quae sese
habeat ad instar religionis Status vel saltem religionis dominan­
tis; praeterea plena libertas cultus est concessa. Quod systema
relationis inter Ecclesiam catholicam et potestatem civilem, li­
cet theoria absolute vera et perfecta non sit atque etiam in
praxi non levia habeat incommoda, tamen hucusque non impe­
divit. quominus Ecclesia catholica in Statibus illis foederatis
mirum in modum cresceret atque propagaretur. Quare catho­
lici Americani sua libertate viribusque propriis confisi atque
tutela iuris communis contenti ad illam « protectionem » Status,
quae in Europa haud raro est potius oppressio Ecclesiae, mi- ■
nime adspirant.
II. Americae latinae civitates (207) post excussam domina­
tionem Hispaniae et Lusitaniae habitudinem ad Ecclesiam ca­
tholicam Sedemque Apostolicam ordinarunt partim ex legibus
et moribus antiquii imperii hispanici et lusitani. cum omnibus
40. In America:

1

(206) Missiones catholicae p. 348 sq.; Scherer 1. c. § 15 i f.; Vering
1. c. § 53; Kircheniex v. America.
(207) xVussi 1. c. p. 1 sq.; Convent. Leonis XIII, p. 1 sq. 75 sq.;
Scherer I. c.

DE FUNDAMENTIS 1ÜH1S ECCLESIASTICI

63

suis abusibus, partim ex novis concordatis ut plurimum a gu­
berniis non servatis. Sane pleraeque civitates Americae latinae
in legibus fundamentalibus aut etiam in primo articulo concor­
datorum sollemniter declararunt Ecclesiam catholicam maiori
minorive rigore religionem Status sive reipublicae, quae cum
omnibus iuribus et praerogativis, quibus ex Dei ordinatione et
sacris canonibus frui deberet, sarta tectaque esset servanda (208).
Cui sollemni declarationi vel promissioni mirum in modum con­
tradixerunt usurpationes bonorum ecclesiasticorum et violatio­
nes omnigenae libertatis et independentiae Ecclesiae atque adeo
violentae et cruentae persecutiones (209).
In republica Mexicana vi legis civilis 14 Dec. 1874 vigebat
aliqua separatio inter Ecclesiam et Statum. Nova constitutio 5
Febr. 1817, immutata a. 1920 et iterum a. 1928 est Ecclesiae ma­
xime adversa: prohibiti ordines et instituta religiosa, actus cul­
tus solum intra templa perfici possunt, reductus numerus sa­
cerdotum; caret Ecclesia capacitate bonorum, templa pertinent
ad nationem sicut alia omnia religioni inservientia, scholae im­
piae etc. adest vera persecutio in Ecclesiam in dies periculosior,
quia nunc quaeritur obtegi et dissimulari. In Brasilia post de­
structam monarchiam idem systema separationis inter utram­
que potestatem a gubernatoribus novae reipublicae proclama­
tum est, et per const. 14 Febr. 1891 Ecclesia satis ampla liber­
tate fruitur (210). Ex nova Status constitutione, hoc ipso a. 1937
proclamata, felicior religiosus status sperari posse videtur.
(208) xVizssi 1. c.; con.stit. reipubl. Mexicanae 4 Febr. 1857, reipublicae
Argent. 6 lun. 1880, Columbiae 8 Maii 1863, imperii Brasiliani 12 Maii 1840.
(209) Arch. f. k. K. t. 40 p. 321 Cfr. cit. convent. Leon. XIII, p. 75 sq.,
ubi respublica Columbiae per novas illas conventiones a. 1887 et 1892
dedit laudabile exemplum, a quo nunc imprudenter liberales discedere
velle videntur.
(210) In ceteris civitatibus Americae latinae pariter relatio inter Ec­
clesiam et Statum varias subiit alternas vices. V. gr. in Republ. Argentina
Constit. 25 Maii 1853, aliquantum mutata annis 1860, 1866, 1897 protegit
religionem catholicam, tolerat alios cultus. In Aequatoriana Republica
viguit Concordatum 26 Octobr. 1862, successerunt tamen persecutiones
in Ecclesiam et Concordatum fuit suppressum; a. 1884 promulgata est con­
stitutio Christiana, quae non impedivit varias Ecclesiae oppressiones. De
aliis civitatibus, ubi satis communiter viget cultuum libertas cfr. Eloy
Montero 1. c. p. 236 sq.

i
’i1

64

TITULUS I

•11. Asiae (211) vastissimae regiones magna ex parte sub­
sunt dominationi guberniorum Europae, ideoque in istis coloniis
dependentibus eadem viget relatio inter Ecclesiam et Statum
atque in imperio principali v. g. in Siberia. India orientali, in­
sulis Philippinis nunc subiectis dominationi Statuum foederato­
rum Amcricae septemtr.
I. In imperio laponiae cum extincto fere nomine Christia­
no ex medio saeculo decimo septimo omnis aditus missionariis
catholicis interclusus esset, a. 1868 antiqua regiminis forma sub­
lata est. atque Mikado denuo verum imperium exercere coe­
pit. Novum laponiae gubernium post brevem religionis Christia­
nae persecutionem (a. 1870-1873) tandem a. 1876 omnia edicta
contra christianos abrogavit et concessit cultus libertatem, immo
Leo XIII a. 1886 per suum Delegatum ad Imperatorem laponiae
litteras dedit, quibus ille respondit se Christianis parem cum aliis
subditis protectionem esse concessurum (212).
II. In imperium Sinense missionarii catholici inde a sae­
culo decimo sexto aegre penetrantes tantum inter multas vicis­
situdines et persecutiones religionum Christianam propagarunt.
Ultimo saeculo Imperatores Sinenses post clades inflictas iterum
iterumque coacti sunt, ut sollemnibus pactis v. g. 1844, 1848.1858,
1860, concederent missionariis libertatem. At in praxi illa pro­
missa libertas praesertim in partibus interioribus imperii haud
raro ad nihilum est reducta. Cum protectio illa ab una alterave
natione missionariis Christianis impertita non levia quoque de­
trimenta afferre videretur, quippe quae Sinensibus religionem
Christianam redderet odiosam, post mutuum commercium litte­
rarum inter Leonem XIII et imperatorem a. 1885 inchoatum tan­
dem a. 1886 consilium discussum est in civitate principali im­
perii Sinensis stabilem erigendi Nuntiaturam Apostolicam. Cuius
consilii exsecutio ob difficultates ex protectorat!! Galliae ortas
in meliora tempora dilata est (213). Quam spem Ecclesiae of­
ferat eversio antiqui regiminis, quae nostris diebus consumma­
tur, incertum est. Nunc assiduam operam ac iuvamen et pro(211) Missiones cath. p. 145 sq.
(212) Staatlex. v. lapan 1. ΙΠ p. 355 sq.
(213) Staatslex. v. China t. I p. 1342.

DE l-UNDAMENTIS IUIIIS ECCLESIASTICI

65

tectionem missionariis praestat Delegatus S. Sedis, permanen­
tem residentiam ibidem fovens.
111. Complures reges Siam nostra aetate christianis liber­
tatem concesserunt et cum Vicariis Apostolicis ipsisque Roma­
nis Pontificibus amice agere coeperunt (214).
(215), cuius regiones a mari dissitae ultimo sae­
culo magis exploratae sunt, pauca habet regna independentia
atque vix unam alleramvc civitatem cultui et humanitati vere
deditam. Quare condicio Ecclesiae catholicae in provinciis do­
minio directo vel protectioni Europaeorum subiectis eadem fere
est atque in civitatibus dominantibus; valde precaria autem di­
cenda est apud tribus aliquo modo independentes, quae a cru­
delibus persecutionibus non refugiunt. Abessinia, nunc sub im­
perio Italiae et Morocco sub protectione Galliae et Hispaniae
catholicis missionariis certam securitatem et libertatem conce­
dunt. In « republica meridionalis Africae » sive Transuaal et in
Statu libero Orange sive Oranje, cum nunc vigeat libertas cul­
tuum et dominatio Angliae, etiam catholici ab iniustis vexatio­
nibus Calvinistarum liberati sunt.
42. Africa

43. Australia (216) fere universa i. e. Australia continens et
insularis, quae etiam Oceania insularis vocatur, dominio anglico
subiacet praeter paucas insulas gubernio Galliae vel Germaniae
vel indigenarum subditas. Quare Ecclesia catholica generatim
in istis regionibus post sublatas difficultates ex antiquo regi­
mine anglico ortas eadem gaudet libertate, qua aliae quoque
coloniae anglicae iam ex longo tempore fruuntur, aut catho­
lici in Gallia etc. praediti sunt.
(214) Missiones cathol. p. 209 sq.
(215) Missiones cathol. p. 299 sq.
(216) Missiones catholicae p. 469 sq.

TITULUS II
praenotiones generales iuris ecclesiastici

§ 1. DE IURE ECCLESIASTICO
UN1VERSIM SPECTATO

I. De notione iuris ecclesiastici

i

I
i
I

I

-14. Ordo iuridicus et ordo ethicus. In qualibet perfecta socie­
tate humana distinguendus est ordo ethicus et ordo iuridicus (1).
Prior innititur ipsa lege naturali unicuique homini signans ho­
nesti et inhonesti limites, eique imponens determinata officia erga
Deum, erga semet ipsum et erga alios homines. Ordo iuridicus
respicit relationes sociales hominis in societate viventis, ad quam
ab ipsa natura ducitur, et imponitur per leges humanas ordi­
natas ad obtinendum finem societati propositum. Qui ordo iuridicus est pars universi ordinis moralis, nec ulla dari potest
vera obligatio iuridica, quae sit contraria ordini ethico seu ad
rem intrinsece inhonestam. Ordo ethicus prospicit immediate in­
ternae rectitudini, quae non nisi per liberam voluntatis determi(1) L'berior de iure et ordine iuridico tractatio pertinet ad discipli­
nam iuris naturalis et philosophiae iuris. Sicut autem reiiciendus est positiuismus morulis discrimen intrinsecum inter bonum et malum morale
variis modis negans, ita respuendus positwismus iuridicus ordinem iuridicum naturalem repudians, quem profitentur: a) omnes illi qui positi­
vism© morali adhaerent; b) qui civitatem vel auctoritatem civilem om­
nium iurium fontem esse docent (Hobbes, Bentham, A. Lassou, E. de Hart­
mann et horum asseclae); c) qui ius omne ex aliquo tacito vel expresso
hominum pacto derivant, ut Rousseau; d) asseclae scholue historicae,
cuius fundator fuit C. F. de Savigny ad haec usque ultima tempora pa­
tronos nactae, quae omne proprie dictum ius positivum esse asserit, ne­
que alium admittit iuris fontem nisi historicum, sc. publicam legem et
consuetudinem populi, huic prae illa praecellentiam tribuens et digni­
tatis et auctoritatis, negata ratione stricti iuris rationis dictaminibus, quae
olim nomine iuris naturalis comprehendi solerent.

PRAENOTIONES GENERALES

67

nationem obtinetur; ordo iuridicus immediate respicit externam
actionis humanae conformitatem cum lege, quae etiam per ex­
ternam coactionem obtineri potest.
Hoc idem valet de Ecclesia positivae divinae institutionis,
cui divinus Conditor Christus Dom. indidit naturam perfectae
societatis, cum hoc tamen discrimine, quod, sicut potestatem so­
cialem qua regeretur ipse divinus Conditor instituit ac determi­
navit, ita ad ipsum ordinem iuridicum talis sui regni voluit per­
tinere quaevis praecepta divina sive naturalia sive positiva ab
Ecclesia sua auctoritate sociali proponenda, interpretanda et
urgenda, collata insuper eidem vicaria fori divini potestate ad
curandam internam et supcrnaturalem rectitudinem sine qua
finis conducendi homines ad supcrnaturalem vitae aeternae beatitudinem obtineri non poterat. Ergo ordo iuridicus in Ecclesia
continetur legibus divinis et humano-ecclesiasticis, quem pote­
state sociali tuetur et urget etiam coactive; sed insuper eadem
Ecclesia alia potestate vicaria universum ordinem moralem sive
ethicum supernaturalibus mediis premovet et urget.

45. Notio iuris ecclesiastici. Ius (2), quod graece vocatur
δίκη vel το δίκαιον vel melius ό νόμος vel το νόμιμον, apud Ro­
manos dicebatur id quod a populo iussum (3) fuerat. Ex com(2) De iure in genere agunt etiam legistae sive civilistae (Cfr. ArndtsSerafini, Lehrb. d. Pand. § 21; Scherer 1. c. § 1), atque mirum est, quan­
topere sese torqueant, saepe haud felici cum successu, in definitione
iuris. Qui labor iuristis catholicis multum imminueretur, si derelictis
acatholicis fontibus apud philosophos atque theologos catholicos genui­
nas haurirent iuris notiones. Cfr. Lugo, De iust. et iur. disp. 1 n. 5 sq.;
Cavagnis 1. c. P. I p. 1 sq.; Costa-Rosetti, Synopsis philosoph. moralis
n. 255 sq. Schiffini, Disp. phil. moral, n. 181 sq. 309 sq.; Cathrein, Moralphilosophie t. I p. 446 sq.; optime Chelodi, De personis n. 2-4; fu­
sius Van Hove, Prolegomena pag. 3 sq.; Conte a Coronata, Ius pubi. eccl.
n. 1 sq. 8 sq.
(3) Cfr. de etymologia verbi iuris: Forcellini, Lexicon tot. la.t.
v. Ius; Georges, Lat.-D. Handw. v. Ius et praesertim Krieg in Liter.
Rundsch. (1887) p. 221; Laemmer, Inst. d. k. K. § 1 not. 1; Chelodi, De
personis 2; Bonfante, Istituz. di dir. romano, p. 6 in nota; Eichman,
Lehrbuch des Kirchenrechts § 1, n. 2 in nota. Veteres auctores in ety­
mologiis huius vocis proponendis interdum minus felices exstiterunt.
Cfr. Suârez, De leg. 1. I cap. 2; Schmalzgr. Ius eccles., dissert, prooem.
n. 1 sq.

68

TITULUS II

pluribus autem significationibus, quas nomen latinum iuris nactum est, pro re nostra duae (4) tantum commemorandae sunt.
Significat enim haec vox:
I. Facultatem moralem aliquid possidendi aut agendi vel
exigendi vel omittendi inviolabilem (ius dominatiuum). Quam
facultatem non pauci recentiores iuristae vocant ius subiectiuum (5).
.
\
II. Legem (ius praeceptivum) vel potius integrum quendam
complexum legum, quibus societas aliqua ordinatur v. g. ius
Romanum. Huiusmodi complexus legum a iuristis saepe dicitur
ius obiectivum, atque haec est principalis quaedam iuris (6) si­
gnificatio. Nam lex est iusti regula normaque iustitiae et fons
sive fundamentum illius facultatis sive iuris subiectivi in crea­
turis.
4-6. Utraque significatio iuris ad ius quoque ecclesiasti­
cum (7) applicari potest. Hinc ius ecclesiasticum si obiectiue
(4) Cap. 2 de const. 1. 2 in Sext.; L. 1 pr. L. 11 D. de iust. et iur. I
1; Schmalzgr. Ius ecclesiast. univers., dissert, prooemia!, n. 3 sq. 16 sq.;
Suarez, De leg. 1. II cap. 14 η. 16, 17 cap. 17 η. 2 1. IX cap. 1 η. 2. In
linguis quoque vivis verba diritto, droit, direito, derecho, Hecht eandem
duplicem significationem habent atque nomen iuris in lingua latina. Quae
duplex significatio apud recentiores quosdam canonistas fuit causa non
levis confusionis, quoniam ex notione iuris nimis limitata argumenta de­
duxerunt ad perperam excludenda non pauca obiecta a scientia iuris
canonici i. e. a scientia canonum sive legum ecclesiasticarum. Cfr. Schul­
te, Die Lehre v. d. Quellen etc. p. 10. 11, 12; Scherer 1. c. § 4 not. 4. Quo­
rum auctorum opinionem solido fundamento carere iam demonstravit
Sudrez, De leg. 1. I c. 2 1. III, c. 12 1. IV, c. 11. Cfr. quoque Haring, Der
Reehts-u. Gesetzesbegriff in d. k. Ethik u. modern. Jurisprud.
(5) Schiffini 1. c. n. 182 sq.; Cathrein 1. c. 454 sq.; Cauagnis 1. c.
P. I p. 1 sq.
(6) S. Thom., Summa theol. IIa ΙΙ’- q. 57 a. 1; Meger, Inst. iur. nat
t. I, p. 352 sq., ubi doctrinam S. Thomae bene exponit et contra moder­
nos scriptores protestanticos solide defendit; Cathrein 1. c. t. I. p. 332 sq.
406 sq. 452 sq.; Schiffini 1. c. n. 105 sq. 181.
(7) Tarquini, Inst. iur. eccl. pubi. p. I; Aichner, Compend. iur. eccles. §§ 1, 2, 3; Scherer 1. c. p. 112 sq. At qui perperam docent Statum
esse omnium iurium originem et fontem (cfr. Syllab. Pii IX, prop. 39)
vel negant Ecclesiam esse societatem perfectam (cfr. cit. Syllab. prop.
19, 24), tandem etiam duplicem illam speciem iuris ecclesiastici a iure
civili vere distincti et independentis negare debent, vel cum Thudichum,

PHAENOTIONES GENEHAI.ES

69

spectatur, est complexus legum, sive a Deo sive ab ecclesiastica
auctoritate latarum, quibus Ecclesia catholica ordinatur; si vero
subjective consideratur, est complexus omnium facultatum mo­
ralium et inviolabilium Ecclesiae catholicae tam in Praelatis
quam in subditis aliquid possidendi, agendi vel exigendi vel
omittendi sive ex ordinatione divina sive ex lege ab auctoritate
ecclesiastica lata (8).
At cum ius subiectivum etiam Ecclesiae reducatur ad ius
obiectivum (9), et praeterea theologia theoretica non spectet ad

Deutsches Kirchenr. t. I, p. 6, coguntur reducere universum ius eccle­
siasticum ad umbram i. e. ad mera placita (« Beliebungen »). Quod si
Sohm, Kirchenr. t. I, p. 1 sq. unice admittit organizationem charismaticam vel caritativam, mirum non est, quod negata potestate legifera Ec­
clesiae etiam perveniat ad negationem veri iuris ecclesiastici, immo no­
tionem stricti iuris ecclesiastici ipsi naturae Ecclesiae putet esse con­
trariam. Quae opiniones omnino absonae et falsae istorum canonistarum
acatholicorum Germaniae alibi feliciter parum notae statim a viris doctis
catholicis in Germania solide refutatae sunt. Cfr. Bendix, Kirche u. Kir­
chenr.; Hollweck, D. k. Strafg. p. IX sq.; Saegmueller 1. c. p. 5 sq. et in
Arch. f. k. K. t. 68, p. 445 sq. In Gallia quoque Taine religionem Statui
subiectam esse docet, ideoque ex ipsius principiis verum ius ecclesiasti­
cum exsistere nequit. Cfr. Billot, De Ecclesia Christi t. II, p. 124 sq.
(8) Huiusmodi iura subiectiva Praelatorum vel institutorum eccle­
siasticorum interdum etiam originem ducunt ex legibus civilibus, v. g.
si cum sede episcopali officium senatoris est coniunctum. Porro « ius
ecclesiasticum » vel « ius Ecclesiae » ab antiquis Conciliis vocatur ius
illud subiectivum Ecclesiae in bona sua temporalia. Cfr. c. 22 Cone. Au­
rei. III (a. 538); c. 26 Cone. Aurel. IV (a. 541); c. 1, 2 Cone. Hispal,
(a. 590); Schmalzgr. 1. c. n. 20 sq.
(9) Cavagnis 1. c. p. 3 sq. Ius obiectivum sive canones vel leges Ec­
clesiae multiplici ratione distingui possunt. Alii distinguunt canones
dogmaticos et disciplinares, alii canones fidei, canones morum, canones
disciplinae. Ex his divisionibus secunda facile ad primam reducitur.
Nam dogma, quod canone quodam enuntiatur, potest esse theoretician aut
practicum; lex autem disciplinaris continet non tantum ius ab Ecclesia
propositum, sed etiam constitutum et conditum. Cfr. Franzelin, De Ec­
clesia Christi p. 54 not. 1.
Praeterea canones dogmatici in quattuor species dividi possunt sci­
licet 1) in canones fidei, qui continent veritates theoreticas et per emi­
nentiam dicuntur dogmatici canones; 2) in canones morum, qui propo­
nunt leges decalogi a Deo stabilitas sive veritates practicas vel morales;
3) in canones liturgicos, qui enuntiant leges a Christo latas de substan-

I:

70

TITULIS II

ius ecclesiasticum, neque theologia practice (10), quatenus agit
de actibus mere internis aut de actibus quidem externis, sed
nulli legi disciplinari vel sanctioni ecclesiasticae in foro externo
subiectis solique foro poenitentiali reservatis (11). universum ius
tialibus in cultu et sacramentis novi testamenti; 4) in canones politicos
(hierarchicos), qui continent leges divinas de politia sive de constitu­
tione (hierarchia) et regimine Ecclesiae conditas. Quae divisio analoga
est illi, qua in vetere testamento distinguuntur leges fidei, leges morales
decalogi, leges caerimoniales, leges iudiciales. Cfr. Suarez, De legib.
1. IX, cap. 4, 5 1. X, cap. 2; Pesch, Praelect. dogm. t. V, n. 550 sq.;
Kleulgen, Instit. theol. t. I, p. 22; at Kihn, Encyklop. p. 384 sq. divisio­
nem theologiae theoreticae et practicae alio sensu explicat, qui apud
doctores scholasticos non fuit receptus et merito etiam nunc antiquae
significationi magis logicae et scientificae postponitur. Cfr. Pesch, Prae­
lect. dogm. t. I, n. 20 sq.
Canones disciplinares sive iuris humani pariter refuruntur 1) ad
fidem; quatenus illam promovent, conservant, tuentur v. g. per ordina­
tiones de professione fidei vel de libris imprimendis; 2) ad mores, in
quantum accuratius determinant, quod iure divino tantum generali qua­
dam ratione est prohibitum vel praescriptum v. g. de sanctificatione diei
dominicae, aut quatenus Ecclesia leges divinas prohibentes vel prae­
scribentes sua quoque auctoritate et sanctione munit v. g. de simonia;
3) ad liturgiam Ecclesiae; nam Christus Dominus tantum in substantia­
libus determinavit cultum divinum et ritus sacros sacramentorum; hinc
legibus Ecclesiae disciplinaribus multa in sacra liturgia sunt ordinanda;
4) ad politiam sive hierarchiam et constitutionem et regimen Ecclesiae,
de quibus iure divino non omnia sunt definita, ideoque multa canoni­
bus disciplinaribus v. g. de Metropolitis et Conciliis provincialibus, de
ordine iudiciario, de usu potestatis coercitivae fuerunt determinanda.
Cfr. Concil. Vatic. Sess. IV, Const. < Pastor aeternus » cap. 3; Card. Sofflia,
Inst. iur. pubi, eccles. t. I, §§ 8 sq.; Zallinger, Instit. iur. eccl. vol. II,
§ 389, vol. Ill § 86.
(10) Clementis Papae VIII. Decretales ed. Sentis p. XII. XXVIII, sq.
Qui auctor 1. c. p. XVI scribit: < In canonum... collectionibus non do­
gmata, sed iura desiderantur » ideoque Pinelli consilium reprehendit indiscriminatim recipiendi canones dogmaticos in collectionem Clementis
VIII. Id sane verum est atque latente ipso Pinello 1. c. p. XXVIII sq.
praxi antiquarum collectionum comprobatur, si de canonibus agatur ad
theoreticam theologiam spectantibus; at nequaquam a collectionibus et
tractatibus canonicis omnia dogmata sunt arcenda; multa enim iura sunt
vera dogmata.
(11) De Angelis, Praelect. iur. can. lib. V, tit. 1. p. 8 sq. de notione
delicti; Vering. Lehrb. d. k. K. § 1; Scherer 1. c. p. 19, rite explicatis
minus accuratis exemplis et assertionibus de foro interno et externo.

PRAENOTIONES GENERALES

71

ecclesiasticum ita definiri (12) potest: Complexus legum sive a
Deo sive ab ecclesiastica potestate latarum, quibus constitutio
atque regimen et disciplina (13) Ecclesiae catholicae ordinatur.

Ergo in sola Ecclesia catholica exsistit ve­
rum ius ecclesiasticum, atque ius obiectivum et subiectivum,
quod in aliis societatibus religiosis sive infidelium sive hebraeorum sive haereticorum sive schismaticorum interdum vocatur
« ecclesiasticum », est non nisi putativum (14). Hinc facile quoque
deducitur nequaquam approbandam esse illam methodum (15)
uno eodemque libro exhibendi ius ecclesiasticum catholicorum,
schismaticorum orientalium (16), protestantium, nisi speciales
circumstantiae talem commixtionem excusent.
47. Corollarium.

Communi usu loquendi atque adeo iure ca­
nonico et civili haud raro ius distinguitur ab aequo, et iustitia
opponitur aequitati, tum si ius sumatur pro iusto sive iure subiectivo, tum pro lege sive iure obiectivo (17). Duplex enim di­
stinguitur iustum; unum est naturale, quod est rectum secun­
dum naturalem rationem et numquam deficit, si ratio non erret;
alterum est iustum legale, quod lege humana constituitur et in
particulari deficere potest, licet in universali iustum sit. Ne48. Scholion.

(12) Soglia 1. c. § 2; Bouix, De principiis iur. canon, p. 61; Scherer
1. c. 112; Bargilliat 1. c. n. 5 sq.
(13) Concil. Vatican. 1. c.; Cavagnis 1. c. P. I, p. 12; Zallinger 1. c.
vol. Ill, §§ 49, 74 sq.
(14) L. 57 D. pro socio XVIII 2: «Si maleficii societas coila sit, con­
stat nullam esse societatem. Generaliter enim traditur, rerum inhonesta­
rum nullam esse societatem »; Meyer, Inst. iur. natur, t. I, p. 296 sq.
Sicut sola doctrina vera de Deo sibi optimo iure vindicat nomen theolo­
giae (cfr. S. August., De civit. Dei 1. VI, cap. 5; Scheeben 1. c. p. 1), ita
solius verae Ecclesiae proprium est verum ius ecclesiasticum. Cfr. ad rem
Scherer 1. c. t. I, §§ 6, 18, 36, t. II p. 260, not. 12: « Das des akalholischen Beligionsgesellschaften eigenthuemliche Recht existirl fuer die
Kirche nicht >; Kihn 1. c. p. 29.
(15) Schulte, Die Lehre etc. p. 32 sq.
(16) Apte Vering, Lehrb. d. k. Kirchenr. disputationi de iure Eccle­
siae occidentalis coniungit tractatum de iure Ecclesiae oriçntalis cum
Sede Apostolica unitae.
(17) Cap. 13, X de off. et pot. iud. del. I, 29; cap. 11, X, de transact
I, 36; Suarez, De leg. 1. I, cap. 2, n. 9; Schulte 1. c. p. 195.

72

riTLi.is π

que propterea lex dicitur iniusta; haec enim necessario debet
esse universalis, defectus autem aliunde provenit.
Similiter duplex exsistit aequum sci. aequum naturale et
legale. Aequum naturale idem plane est atque iustum naturale.
Quo sensu vel ipsa iura civilia saepe loquuntur de aequitate na­
turali: « Neque enim inaudita causa quemquam damnari aequi­
tatis ratio patitur » (18). Aequitas hoc modo intellecta non est
emendatio iuris, sed potius regula ipsius iuxta L. 90 D. de R.
I. I. 17: « In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas
spectanda est ».
Aequum vero legale dicitur prudens moderatio legis scri­
ptae (19) praeter rigorem verborum illius atque ita opponitur
stricto iuri. Huiusmodi emendatio iusti legalis sive aequitas exer­
cetur per epikeiam (20). Ad virtutem enim epikeiae spectat con­
tra verba legis humanae agere in particulari, quando illius ob­
servatio esset illicita et contra naturalem aequitatem aut saltem
nimis gravis et difficilis (21). Quo in casu index dicitur agere
non iure i. e. materialiter spectato, et ut verba sonant, sed aequo
et bono, et ius ipsum iuxta intentionem legislatoris servatur, dum
contrario agendi modo ius potius violatur iuxta R. I. 88 in Sext. :
« Certum est, quod is committit in legem, qui legis uerba com­
plectens contra legis nititur voluntatem ».

II. De variis nominibus iuris ecclesiastici

49. Ius ecclesiasticum (22) dicitur: I. Ius sacrum, a personis,
quae illud condunt, et a materia, de qua disponit, et a fine, ad
quem ordinatur.
(18) L. 1 pr. D. de requir. XLVIII 17.
(19) L. 2, § 5, D. de aqua XXXIX. 3.
(20) Scherer 1. c. t. I. § 10. communem sententiam, quae epikeiam
admittit inefficacibus rationibus impugnat. Cfr. Siuirez i. c. I. VI. cap. fi,
7. 8; Ailles in Act. theol. Oenipont. t. X. p. 273; aliter Saegmueller 1. c.
p. 97.
(21) Siuirez 1. c. cap. 7. n. 8 sq.; Cathrein in Act. theol. Oenip. t. XXV.
p. 645 sq.; Pesch, Praelect. dogm. t. IX. n. 291.
(22) Cardin. Soglia I. c. § 1. Primis saeculis illud verbum iuris ec­
clesiastici ad designandum complexum legum ecclesiasticarum non oc­
currit. sed norma quaedam obiectiva, cui actio fuit conformanda, in foro

PRAENOTIONES GENERALES

73

ii. Ius divinum (23), cl sensu stricto quidem, si ab ipso
Deo immediate esl constitutum mit ex institutione quadam di­
vina necessario deducitur; sensu vero latiori, quatenus ab eccle­
siastica potestate divinitus instituta ipso Spiritu Sancto coopé­
rante conditur (24), praesertim secundum aliquam praeformationem vel exemplum quoddam veteris testamenti, vel ad per­
fectiorem determinationem alicuius iuris a Deo solummodo
quoad substantiam et in genere, non quoad specialem quendam
modum definiti v. g. lex de decimis.
III. Ius pontificium sive ius Decretalium, partim ut oppo­
natur iuri caesareo, partim quia omnes leges Ecclesiae aut ab
ipso Romano Pontifice conduntur aut saltem vi iurisdictionis ab
ipso derivatae feruntur (25) aut non raro sine positiva quadam
Romani Pontificis approbatione vel confirmatione vim obligan­
di non obtinent aut certe ipso contradicente omni valore desti­
tuuntur.
IV. Ius canonicum; nam ex usu antiquissimo iam saeculo
quarto vigente κανών (regula) designat legem ecclesiasticam, ut
vel ipso nomine differentia a lege civili atque suavior et mode­
stior imperandi modus Ecclesiae insinuetur (26).
ecclesiastico dicebatur δρος c. 19. 23 (Cone. Ancyr. a. 314) vel κανών
εζκλησιαστικός, κανονικός νόμος (c. 24, Concil. Ancyr. a. 314); c. 15, Concil.
Neocaes. (a. 314-325); c. 1, 2, 5, 6, 10, 13, Cone. Nicaen. (a. 325). Prima
vice a Siricio in op. ad Himer. cap. 7, (a. 385) leges publicae et iura ec­
clesiastica distinguuntur et opponuntur. Cfr. quoque c. 10, Cone. Aurei.
IV, (a. 541); c. 3, Cone. German, (a. 742); c. 4, Cone. Suess. (a. 744).
Inde a saeculo 12, ius canonicum vel ius ecclesiasticum promiscue adhi­
bentur ad designandum universum complexum legum ecclesiasticarum.
Cfr. Scherer 1. c. p. Ill; Schulte, Geschichte d. Quell, u. L. d. c. R. t. I,.
p. 29 sq. 255.
(23) Cap. 10, X de testam. III, 20; cap. 2, de privil. V, 6 in Sext.;
Ibidem (i. e. apud Sed. Ap.) de cetero regatur et vigeat studium iuris
divini et humani, canonici videlicet et civilis ». Immo iam Rufinas circa
a. 1104, et Stephan. Tornac. (f a. 1203) et loann. Favenlinus (t a. 1190)
ius ecclesiasticum appellant divinum. Cfr. Schulte 1. c. p. 30, 245, 252;
hagnez, Disp. Trid. ed. Grisar. t. I, p. 2 sq.
(24) Act. Apost. XV, 28; c. 5 (S. Leo a. 446?) C. XXV, p. 2; Zallinger
1. c. vol. Π, p. 207.
'
· 1
(25) Lagnez 1. c. p. 9 sq.
(26) .Cfr. c. 2, 5, 6. 9, 10, 13, 15, 16. 18, Cone. Xicaen. (a. 325);
Novell. 137 praef.; D. 3 diet. Gratiani ante c. 1 et post c. 2. Cfr. de

74

TITULUS Π

V. Ius ecclesiasticum (27) tum ratione originis, quia infal­
libilibus Ecclesiae definitionibus est declaratum v. g. ius di­
U con­
vinum primatus Rom. Pontificis, aut ab Ecclesia est etiam
stitutum v. g. aetas ad suscipiendum ordinem sacrum, tum ra­
tione materiae, quoniam disponit de personis et rebus, quae
spectant ad solum ecclesiasticum forum.
III. De divisione iuris ecclesiastici
50. Ius ecclesiasticum dividitur: I. Ratione originis sive
fontis in ius divinum sive naturale sive positivum, quod Deum
habet auctorem (28) et in humanum ab auctoritate Ecclesiae
constitutum.

terminologia nunc vigente: Benedict. XIV, De Synod, dioec. 1. I, cap. 2,
n. 3; Schulte 1. c. p. 30, ex quo canonis nomine solae illae Constitutio­
nes denotantur, quae sive a R. Pontifice sive a Concilio oecumenico
(non ab inferiore Praelato) latae universam obstringunt Ecclesiam. Immo
Concilium Tridentinum regulariter (non semper, ut patet ex prooem. ad
primum cap. de reform. Sess. XIV, ubi decreta disciplinaria reformatio­
nis appellantur < canones *) haeresum damnationes per canones propo­
suit. Concilium Vaticanum secutum est eandem consuetudinem. At nihil
profecto obstat, quominus denuo sustineatur praxis antiqua, qua leges
quoque disciplinares Ecclesiae vocabantur canones. Qua ratione in Co­
dice iuris canonici singulae leges iterum insigniuntur nomine canonum,
ut distinguantur ab articulis vel paragraphes modernorum codicum ci­
vilium.
(27) In Concil. Nicaeno (a. 325) c. 18, κανών distinguitur a συνηβεαι
(consuetudine). Ita etiam ius canonicum a iure ecclesiastico, quod latius
patet, distingui potest; at communiter haec verba promiscue adhibentur.
Cfr. Phillips, Kirchenrecht t. I, § 3. Denique nunc post promulgationem
novi Codicis iuris canonici multo minus inter ius canonicum et ius ec­
clesiasticum ea differentia est admittenda, quasi ius canonicum restrin­
gatur ad ius medii aevi cum suis dispositionibus iuris privati (etiam
nunc a iure ecclesiastico non alieni) aut excludat recentiores leges Eccle­
siae (pariter in iure canonico comprehensas). Aliter Saegmueller 1. c.
p. 7 sq.
(28) Laynez 1. c. in ed. cit. p. 2 sq. 7 sq. Quae Schulte 1. c. p. 30,
•contra interpretationem iuris divini a Gratiano datam profert, solidis ra­
tionibus non commendantur.

PRAENOTIONES GENERALES

75

IL Ratione materiae sive obiecti in publicum (29) et priva­
tum (30). Quae verba diversas significationes habent.
(29) Cfr. c. 11 D. 1. « Ius publicum est in sueris et sacerdotibus et
magistratibus» ex L. 1 § 2, 1). de iust. I. 1, ubi legitur: t Huius studii
duae sunt positiones, publicum et privatum. Publicum ius est, quod
ad statum rei Romanae spectat, privatum, quod ad singulorum utilita­
tem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim. Publicum ius
in sacris, in sacerdotibus, in magistralibus consistit. Privatum est tri­
partitum; collectum etenim est ex naturalibus praeceptis aut gentium
aut civilibus » (Ulpianus).
(30) Phillips 1. c. t. I, § 3; Scherer 1. c. t. I, p. 112 sq.; Saegmueller
1. c. p. 8, aliique v. g. Vering hanc divisionem iuris ecclesiastici putant
non esse fundatam, immo eidem contrariam. Quae opinio nullo solido ar­
gumento nititur, si genuinae iuris publici et privati significationes at­
tendantur, nec solummodo spuriae quaedam acceptationes illorum voca­
bulorum impugnantur, ut non raro videtur esse laudabilis intentio alle­
gatorum scriptorum catholicorum. (Cfr. Soglia 1. c. Praef. et § 6; Cavagnis 1. c. P. I, p. 4 sq. 10 sq.; Tarquini, Inst. iur. eccl. pubi. p. 1, n. 2;
Mueller, De placito regio p. 127; Nilles in Act. theol. Oenip. t. I, p. 394 sq.)
Nam si adversarii inde arguunt, quod universum ius ecclesiasticum sit
publicum, aut proficiscuntur ab assertione omnino falsa aut eam ado­
ptant significationem iuris publici, quae sane aliquid veri continet, sed
alias magisque fundatas interpretationes vocabuli iuris (i. e. legum) pu­
blici non excludit. Etenim in iure ecclesiastico quamplurimae reperiuntur
leges, quae evidenter referuntur ad ius privatum v. g. de matrimonio
contrahendo, de separatione a thoro et cohabitatione. Quod si iidem ad­
versarii ius ecclesiasticum appellant publicum, quatenus est ius cogens,
imprimis ipsi admittere debent nequaquam universum ius ecclesiasticum
esse cogens i. e. in sua applicatione arbitrio subditorum subductum; suis
enim assertionibus subiungunt limitationem, « nisi leges ecclesiasticae
expresse tale arbitrium permittant ». Cfr. Saegmueller 1. c. iunct. Nille.s
1. c. p. 396 sq.
Praeterea nemo profecto prohibetur, quominus ius ecclesiasticum
vero sensu dicat publicum, utpote non pactis privatis, sed publica
auctoritate Ecclesiae conditum, quod constituat proprium systema iuris
sacri perfectae societatis religiosae distinctum ab altero systemate iuris
civilis; cuius iuris civitatis seu Status nequit ius ecclesiasticum haberi ut
pars. At manifeste liquet ita totam controversiam reduci ad litem de voce;
nam istud verbum iuris publici Ecclesiae sumitur sensu omnino lato, ne­
que satis attenditur hoc loco agi de divisione intra ipsum
systema iuris
I
ecclesiastici cum propria strictaque verborum significatione.
Porro patroni contrariae sententiae etiam sibi fingere videntur no­
tionem iuris privati, quae non est ad rem. Nam si hic etiam ius ecclesia­
sticum dividitur in privatum, proxime non intelliguntur subiectiva iura
privata, sed obiectiva i. e. ille complexus legum ecclesiasticarum, quibus

76

titulos

n

a) Dicitur enim ius publicum a causa efficiente, co quod
a publica auctoritate Ecclesiae constitutum est, eiqiie opponitur
ius privatum, quod a pactis sive conventionibus hominum pri­
vatorum originem ducit. Cfr. L. 38 D. de pact. II 14. « Ius pu­
blicum privatorum pactis mutari non potest ».
b) Praeterea ius publicum vocatur illud, quod est com­
mune omnibus atque universos subditos fideles concernit. Quo
sensu praesertim distinguitur a privilegio, quod non pertinet ad
omnes; sed ad singulos atque lex privata dicitur. Cfr. R. I. 116
§ 1, D. L. 17.
c) Deinde ius publicum sensu proprio et ordinario appel­
latur. quod ad bonum commune sive utilitatem publicam diimmediate et principaliter bonum privatum singulorum fidelium promo­
vetur. Huiusmodi leges ecclesiasticae indubitanter exsistunt. Insuper ista
notio iuris privati ab adversariis allata sub alio quoque respectu est nimis
limitata. Nequaquam enim solummodo ea iura subiectiva et privata dici
possunt, de quibus quis pro suo urbitrio disponere valet; sunt enim alia
quoque iura subiectiva et privata, quae arbitrio privato fidelium non sunt
permissa.
Multo minus probant aliae rationes adversariorum. Nam exinde divi­
sio quaedam nequit carpi, quod ex iure Romano sit deprompta; secus
multae aliae divisiones in iure canonico essent delendae. Deinde ista
terminologie iuris Romani in se est optima et in natura societatis perfe­
ctae sive civilis sive ecclesiasticae solidum habet fundamentum. Penitus
seponenda est alterç ratio, quod ius privatum sit subordinatum potestati
civili. Id enim verissimum est de privato iure civili, non de ecclesiastico,
quod subest soli potestati Ecclesiae tamquam verae societatis perfectae.
Quare haec difficultas solummodo contra illos v. g. Schulte aliosque mo­
veri potest, qui a falsa notione iuris privati Ecclesiae proficiscentes illam
revera v. g. in bonis temporalibus acquirendis etiam de iure subiectam
esse legibus civilibus existimant. Denique tertia difficultas exinde repe­
titur, quod ius publicum dicatur spectare ad generalem oeconomiam so­
cietatis perfectae ut societatis, privatum vero referri ad bonum singulo­
rum. Quae explicatio si reprobetur, aut perperam reiicitur divisio in se
verissima supra ex Ulpiano relata (cfr. quoque Cavagnis 1. c. p. 15; Nilles
I. c. p. 394 s<l). -aut non satis attenditur divisionem stricti iuris publici et
privati ab oblecto, non a subiecto esse depromptam.
At concedendum est patronos huius divisionis in definitionibus iuris
ecclesiastici publici et privati non leviter inter se discrepare multoque
magis in diversas abire sententias, si hanc divisionem applicent partitioni
et tractationi si/Stematicae universi iuris canonici. Cfr. Soglia 1. c.; Cava­
gnis 1. c.; Ailles 1. c.; Schulte. Syst. d. k. K. p. 89 sq.; Laenimer, Inst.
d. k. K. p. 51 sq.; 339 sq.; Lega, De iudiciis eccl. t. I. p. 11, Sq.

77

PRAENOTIONES GENERALES

recte et principaliter ordinatur v. g. de constitutione Ecclesiae,
de ordinatione tribunalium ecclesiasticorum, et tantum remote
et indeterminate et consequenter ad bonum singulorum. Contra
ius privatum, quod huic i uri publico opponitur, directe et prin­
cipaliter singulorum respicit utilitatem v. g. de pactis privato­
rum hominum atque solummodo remote et consequenter bonum
commune. Cfr. § 4 Inst, de iust. I, 1; L. 1, § 2, D. de iust. I, 1 (31).
d) Tandem sensu specifico ius publicum dicitur systema
sive complexus legum divinarum, quibus constitutio (i. e. po­
testas eiusque subiectum) Ecclesiae ut societatis perfectae ordi­
natur; ius vero privatum audit systema vel complexus (omnium
reliquarum) legum ab Ecclesia propositarum vel latarum, quibus
regimen (directio, gubernatio, administratio per leges, indicia,
coercitionem omnium membrorum) Ecclesiae ordinatur (32).
III. Ratione ambitus a) in universale (33), quod in universo
orbe catholico viget; b) in particulare, quod tantum in aliquo
territorio limitato vim habet; c) in generale, quo omnes fideles
ligantur, et in singulare, cui certae tantum personae v. g. clerici,
religiosi, pupilli subiiciuntur; d) in commune (34) quod regulam
4

(31) Schmalzgr. 1. c. n. 149; Cavagnis 1. c. p. sq.; Cathrein, Moralphil. t. I, p. 535.
(32) Si variae notiones publici iuris ecclesiastici praesertim sub c)
datae inter se comparentur, facile patet ius publicum haud raro latius
sumi quam sub d) definitum est, ubi ius publicum legibus quoque hu­
manis constitutum non continetur. Cfr. Cavagnis 1. c. p. 12, ubi publicum
ius ecclesiasticum definitur: Systema legum divinarum determinantium
iura et officia Ecclesiae tamquam societatis perfectae. Quae definitio adeo
larga est, ut dempto vocabulo « divinarum » citra difficultatem etiam com­
plectatur saltem maximam partem iuris privati sub d) descripti sci. de
regimine plebis Christianae.
Hinc liquet cur vocabulum iuris privati ibidem definiti melius alio
videatur esse commutandum, ut fatetur etiam Cavagnis 1. c. p. 17. Nam
universa materia illius partis nequit subsumi sub specie iuris privati, nisi
ius privatum sumatur sensu valde lato atque adeo improprio. Neque mul­
tum proficitur, si loco iuris privati dicatur ius canonicum. Quod verbum
est genericum et etiam comprehendit ius publicum neque clare designat
materiam secundae parti assignatam. Quare claritati et perspicuitati vide­
tur consultum, si simpliciter distinguatur ius constitutionis et ius regimi­
nis Ecclesiae.
(33) Vering, Lehrb. d. k. K. § 10.
(34) Gap. 7, X. de procur. I, 38; cap. 51, X. de appell. II, 28.

78

titulus h

ordinarie servandam constituit atque generale vel singulare esse
potest v. g. ius commune regularium; e) in speciale, quod ex­
ceptionem a regula ordinaria continet sive favorabilem sive
odiosam. Quod si exceptio illa v. g. sit favorabilis, dicitur pri­
vilegium.
IV. Ratione formae in scriptum et non scriptum. Illud ab
ipso legislatore expresse conditum, tabulis consignatum, pro­
mulgatum est; alterum comprehendit tum ius traditum tum ius
consuetudinarium, quod ab ipso legislatore saltem scripto datum
et promulgatum non est.
V. Ratione temporis in ius antiquum inde a fundatione Ec­
clesiae usque ad Decretum Gratiani conditum; in ius medii aevi,
quod a Decreto Gratiani usque ad Concilium Tridentinum con­
stitutum est; in ius novum, quo inde a Concilio Tridentino
usque ad promulgationem novi Codicis iuris canonici utebamur:
et in ius novissimum quod novo Codice praesertim continetur.
VI. Ratione effectus in favorabile et odiosum, quatenus spe­
cialis quidam favor conceditur, aut speciale quoddam onus im­
ponitur (35). Quod si effectus iuris attendantur, huc quoque re­
vocari potest divisio a) in ius cogens et dispositivum; illud ab­
solute obligat, hoc tantum condicionate, sci. si negotium pactis
privatis non fuerit ordinatum; b) in ius permissivum, praece­
ptivum, prohibitivum, irritans, poenale; c) in ius perfectum, cui
tamquam sanctio addita est nullitas actus in contrarium
gesti (36); in ius minus quam perfectum, cuius transgressio ac­
tum non reddit nullum, sed alia quadam poena obnoxium; in
(35) Sudrez, De leg. 1. V, cap. 2.
(36) At in foro ecclesiastico non absolute recepta est R. I, 64 in Sext,.
prout sonat: « Quae contra ius fiunt, debent utique pro infectis haberi
sed potius attendendum est principium Innoc. Ill, cap. 16, X de regular.
III, 31: < Multa fieri prohibentur, quae si facta fuerint, obtinent roboris
firmitatem >, sci. si desit expressa clausula irritans·, et in novo Codice,
can. 11 « Irritantes aut inhabilitantes eae tantum leges habendae sunt,
quibus aut actum esse nullum aut inhabilem esse personam expresse vel
aequivalenter statuitur». Cfr. L. 5, C. de leg. I, 14; Gregor. M. (a. 598),
in c. 13, C. XXV, 2; c. 2. C. XXXV, q. 6. iunct. part. dec. cap. 3. X, qui matr.
IV, 8, (Coelest. III, a. 1191-1198?) de rigidiore sententia; Gasparri, De matrim. n. 246; Scherer 1. c. t. II, p. 250, not. 6.

PRAENOTIONES GENERALES

79*

ius plus quam perfectum, quod actum contra ius gestum irritat
et praeterea speciali poenae subiicit; in ius imperfectum, cui
sanctio specialis de exsecutione expresse non est addita, sed poe­
na infligenda prudenti arbitrio magistratus relinquitur (37).
VII. Ratione relationis ad extraneas societates vel personas
religiosas et civiles ius ecclesiasticum dicitur externum ad instar
iuris internationalis sive publici sive privati, cum ius internum
vocetur, quo Ecclesia in se constituitur et regitur quoad proprior
suos subditos (38).
VII. Ratione rituum distinguitur ius Ecclesiae occidentalis
et ius Ecclesiae orientalis (39).
51. Scholion. Haud abs re etiam nostra aetate commemora­
tur ius ecclesiasticum pseudonatural e et pseudohistoricum. Et
profecto quae v. g. Hinschius et Schulte post suam a fide catho­
lica defectionem aliique saepe sub specie quadam eruditionis hi­
storicae proferunt, non sunt solidae disquisitiones historicae, sed
iura ecclesiastica pseudohistorica secundum praeiudicatas ipso­
rum opiniones ex monumentis historicis collecta (40).

IV. De relatione iuris ecclesiastici
ad alia iuris systemata

52. Ius ecclesiasticum nequit esse pars iuris priuati (41) in
genere multoque minus iuris civilis privati. Nam Ecclesia est
societas religiosa et perfecta (sovrana). non corporatio quaedam
(37) Arndts, Jurist. Encyklop. § 22; Vering, Gesch. u. Pandekt. § 11;
Scherer 1. c. t. I, p. 11.
(38) Mueller, De placito reg. p. 127; Phil. Hergenroether, Lehrb. d. k.
K. p. 11 sq.
(39) Collect. Lac. t. II; Synod. Sciarf. Syror. (a. 1888).
(40) Vering, Lehrb. d. k. K. §§ 3, 4; Ph. Hergenroeiher, Lehrb. d. k. K.
p. 6 sq.; Zollinger 1. c. vol. II, pag. 352 sq. 362 sq.
(41) Ita revera existimavit Falk in enciclop. iurist. Cfr. Philips 1. c§ 3, not. 11.

.80

TlTVl.lS II

privata in Statu (-12). Neque iuri publico adscribi potest.
ius
publicum intelligatur. quod iuristac vulgo appellant ius civitatis
sive Status. Etenim quamvis veteres Romani suo iuri publico ius
quoque sacerdotum et sacrorum adnumeraverint (43), tamen id
naturae Ecclesiae ut religiosae societatis universalis et perfectae
manifeste repugnat (44).
j
Neque ius ecclesiasticum coordinari potest ut tertia quae­
dam species iuri publico vel Status et iuri internationali (45).
Nam ius internationale, quo et lege naturae et pactis positivis
determinantur relationes inter societates aequales eiusdem or­
dinis civilis, ut pars sive species sub universo genere iuris saecu­
laris continetur. At ius Ecclesiae, cum haec sit societas religiosa
plane singularis, perfecta et ab omnibus et singulis
t civitatibus
· ·*
independens iliisque omnino superior, est ius quoddam sui ge­
neris, plane singulare et proprium et ab universo ordine civili
independens; ergo iuri publico et internationali ut tertia species
-coordinata non accedit. Quod si ius publicum vocetur ius cuius­
vis societatis perfectae proprium, sane ius ecclesiasticum sub hac
generica notione ut species continetur, ideoque duo tantum sy­
stemata iuris distingui possunt sci. ius ecclesiasticum sive sa-crum atque ius saeculare sive civile. Quae divisio utriusque iuris
cum nitatur intrinseca rerum natura, non tantum medio aevo
fuit propria, sed reiectis opinionibus modernis (46) etiam nostra
aetate est unice vera.
(42) Pius IX in Sytlab. prop. 19 sq.: Leo XIII in Encycl. « Immor­
tale 1 Nov. 1885. Hammertein. De Ecclesia et Statu p. 211 sq. contra
falsam theoriam Hinschius: Bendix, Kirche u. Kirchenrecht; Cavagnis
1. c. P. I. p. 115 sq., ubi falsas notiones Ecclesiae a Mamiani, Minghetti,
•Oadorna, Castagnola in Italia traditas solide refutat.
(43) L. 1 S 2 I). de iust. et iur. I. 1; c. 11 D 1; Vering, Geschichte
u. Pand. § 8.
(44) Zallinger 1. c.; Arndts, lurist. Encyklop. p. 33 sq.
(45) Cfr. contra huiusmodi theorias recentiorum Protestantium vel ut
Hicht, Savigny, Puchta. Stahl, Bluntschli aliorumque: Schulte, D. Lehre
etc. p. 18 et Buss, Methodol. d. K. p. 80 et praesertim Bendix 1. c.
(46) Hinschius in Encyklop.d. Rechtswissensch.. quam ed. Holtzenaiorff P. I, p. 820, ubi species iuris publici hac serie enumerantur: Pro­
cessus civilis, ius ecclesiasticum, ius poenale, processus poenalis, ius con­
stitutionis germanicum. ius administrationis, ius internationale Europ.I
Cfr. quoque Hammerstein 1. c.; Kihn 1. c. p. 513: Cathrein. Moralphilos.
il. I, p. 535 sq.

81

PRAENOTIONES GENERALES

$ 2. DE SCIENTIA IURIS ECCLESIASTICI.

1. Ds definitione et partitione scientiae iuris ecclesiastici
Λ

53. Ius ecclesiasticum, ut est pars scientiae theologicae (47),
definiri potest: Scientia legum sive a Deo sive ab ecclesiastica
potestate latarum, quibus constitutio atque regimen et disciplina
Ecclesiae catholicae ordinantur. Cum autem scientia sit cogni­
tio rerum per causas sive systema conclusionum demonstratarum
in eadem facultate sive disciplina, facile innotescit, quae sit na­
tura scientiae iuris ecclesiastici.
54. Partitio legitima universae materiae canonicae non le­
vis est momenti. Requiritur enim a vera ratione scientiae, atque
singula doctrinae canonicae capita melius intelliguntur, si apto
ordine sunt colligata et suo loco convenienti in systemate collo­
cata. At etiamsi quis plena utatur libertate in partitione iuris ec­
clesiastici nec certo ordini magis minusve sit adstrictus, is omne
videtur tulisse punctum, qui non solum partitionem vere logi­
cam et naturae scientiae canonicae accommodatam (48) propo­
nat, sed etiam rationem habeat, quantum fieri potest, connexio­
nis cum ordine fontium atque partitionis a viris doctis saltem
quoad substantiam communi quodam consensu et stabili tradi­
tione retentae neque negligat practicam utilitatem et sana prin­
cipia paedagogica.
(47) Quamvis ius ecclesiasticum distinguendum sit a theologia theo­
retics vel dogmatica aliisque particularibus disciplinis theologicis, tamen
nequaquam ut disciplina quaedam mere iuridica ab universo theologiae
systemate est seperanda et disputationibus iuristarum tamquam scientia
quaedam neutra relinquenda. Nam ius canonicum cum theologia morali
constituit partem principalem theologiae praeficae. Cfr. Scheeben 1. c.
p. 2 sq.; Wernz in Act. theol. Oenipont. t. XI, p. 333 sq.; Lehmkulh, Theol.
moral, vol. I, proleg. § 1; Kihn 1. c. p. 6 sq. 20 sq. 512 sq.
(48) Quare nequaquam divisio quaedam ex iure civili repetita indiscriminatim est applicanda iuri ecclesiastico, quod, quamvis in non pau­
cis cum iure civili conveniat, tamen indolem habet propriam et singula­
rem et saepe a iure civili diversam.

32

TITULUS II

55. Veteres auctores (49) in explicando i ure ecclesiastico
ordinem librorum et titulorum atque non raro etiam capitum
collectionis Gregorii IX (50) secuti, universum ius ecclesiasticum
in quinque libros diviserunt secundum vulgatum versiculum:
Index, indicium, clerus, sponsalia, crimen (51).
Inde a saeculo decimo sexto secundum analogiam Institu­
tionum Imperatoris lusliniani ius quoque canonicum dividi coe­
ptum est in tres vel quattuor libros, in quibus agebatur de perso­
nis. de rebus, de indiciis, de criminibus atque poenis (52). Cu­
ius divisionis speciem referunt institutiones iuris canonici a Lancelotto (53) a. 1563 conscriptae, quae reperiuntur in appendici(49) Goffredus de Trano (t a. 1243) unus ex primis canonistis fuit,
qui ordine legali librorum et titulorum retento sub singulis rubricis uni­
versam doctrinam canonicam ordine quodam systematic© in sua Summa
exposuit. Cfr. Scherer 1. c. p. 262; Schulte, Geschichte etc. t. II, p. 89 sq.
Quem morem plerique commentatores iuris Decretalium a saeculo 13 v. g.
Uostiensis (t ad 1271) (Schulte 1. c. p. 123 sq.) usque ad nostrum saecu­
lum secuti sunt v. g. De Angelis, Santi, Grandclaude, Thephamj.
(50) Innocentius IV (t a. 125), Commentaria ... in quinque Decreta­
lium libros. Cfr. Schulte 1. c. p. 91 sq.
(51) Qui ordo minime, ut fit ab Eybel cum contemptu tamquam
plane ineptus erat reiiciendus (cfr. Ailles in Act. theol. Oenip. t. I, p. 399),
neque per incongruas hyperbolas, ut placet Devoti, Ius canonic, univer­
sum pubi, et priv. praefat. t. II. p. VII. VIII, summis laudibus erat cele­
brandus; suos enim habuit defectus suasque lacunas. Neque omnes ra­
tiones ob quas Zallinger, Instit. iur. eccles. maxime privati vol. Ill, p. 2
ordinem Decretalium sibi rigorose retinendum esse censuit, nostra aetate
erant plane convincentes. Cfr. Phillips 1. c. § 8; Gaspard, De matrim.
prooem. p. XI.
(52) Quae partitio saltem libros in meliorem redigit ordinem atque
nequaquam serviliter imitata est ordinem iuris privati Romanorum, sed
iuris quoque publici et personarum publicarum sufficientem habuit ra­
tionem. ut maxime patet ex Devoti. Inst. canon, quae usque ad nostram
aetatem tum propter ordinem tum ob soliditatem et elegantiam disputa­
tionis canonicae recte magni aestimantur. Cfr. Phillips 1. c.; Schulte
1. c. t. III b, p. 315, 320 sq. 326 sq. de tempore, quo propria cathedra Instit.
canon, paulatim etiam Romae aliisque in locis instituta est.
(53) Iam antea Conradus Lagus (t a. 1546), professor protestantic,
(cfr. Schulte 1. c. t. 111 b. p. 319) in suo libro: Iuris utriusque traditio me­
thodica, meliorem ordinem systematicum in tradendo iure canonico et
civili introducere tentavit. Cfr. quoque Schulte t. II. 397, 403 sq. de aliis
antiquis scriptoribus compendiorum iuris ecclesiastici vel Instit. canon.

ΡΗΑΕΝΟΊ IONES GENEHAI.ES

83

bus inultarum editionum corporis iuris canonici. At plurimi canonistae ordinem collectionis Gregorii IX etiam sacculis se­
quentibus praesertim in prolixioribus commentariis omnino re­
tinebant.
Ultimis demum saeculis, Neller (f a. 1783) (54) professor
in academia Trevirensi, Ickstatt (t a. 1776) (55), Endres (t a.
1791) (56) ordinem Decretalium plane derelinquendum esse rati
divisionem iuris ecclesiastici in publicum et privatum summo­
pere commendarunt. Quae partitio nova nequaquam a suis pa­
tronis unanimi consensu explicata multoque minus aequali ra­
tione in praxim deducta est, neque multum arrisit sectatoribus
antiquae scholae catholicae (57). Nam praeter exceptiones ca­
nonicas. quibus fuit obnoxia, certe ab indole primorum patronorum (cfr. Bathel (t a. 1771) apud Schulte, Geschichte etc.
1.111 a, p. 183 sq. et alios 1res supra citatos auctores) viris catho­
licis non fuit probata (58). At ut non raro fit, ad melius impu­
gnandos adversarios vel ab ipsis adversariis depromuntur arma.
Item mox post Lancelottum etiam Cucchi, prof. iur. canon, in univ. Papiensi, a. 1564 publicavit Institutiones iuris canonici meliori ordine dige­
stas. Cfr. Schulte 1. c. t. III a, p. 450.
(54) Principia iur. publici eccl. (relat. in Indicem 9 Septembris 1750).
Cfr. Schulte 1. c. p. 213 sq.
(55) De studio iuris ordine atque methodo scientifica instituendo, Ingolstad. 1747. Cfr. Schutte 1. c. p. 206; Soglia, Instit. iur. pubi. eccl. t. I,
praef.
(56) De necessario jurisprudentiae naturalis cum ecclesiastica nexu
etc., Virceburg. 1761. Cfr. Schulte 1. c. p. 244.
(57) Zech (t a. 1772), Praecognita iur. can. § 47; Nilles in Act. theol.
Oenip. t. I, p. 398.
(58) Primus, qui novis consiliis aures praebuisse videtur, fuith Ph.
Anton. Schmidt (t a. 1805)) in suo opere: Instit. iur. eccle. a. 1771. Quod
exemplum Zallinger (f a. 1813) non nisi aegre et reluctans secutus est
(a. 1784, 1791), ut patet ex ipsius Instit. iur. eccl. maxime privati ordine
Decretal, vol. Ill, §§ 75 sq. Tandem vel ipse Leo XII Const. « Quod divina
sapientia» 28 Aug. 1824 n. 209 proprias cathedras iuris ecclesiastici pu­
blici in Statu pontificio institut. Idem factum est a Leone XIII in semina­
rio Romano atque in nova universitate catholica Washingtonensi. Cfr. Act.
theol. Oenip. t. XV, p. 566. Multae exinde prodierunt ultimo saeculo Insti­
tutiones iuris publici ecclesiastici (cfr. Cauagnis 1. c. P. I, p. VIII sq.), quas,
si quis attente examinet, facile in eam consentiet opinionem, causam fi-

84

TITULUS II

Hinc paulatim etiam canonistae catholici hanc partitionem ado­
ptarunt. Dubitari enim non potest, quin huic divisioni verus at­
que genuinus subsit sensus, et alias difficultates ex verbo parum
apto iuris privati petitas patroni solvere solent per speciales ex­
plicationes aut mutatione nominis aut alia quadam distributio­
ne materiae (59).
56. Citimo tempore magna partitionum exstitit diversitas,
e quibus non paucae a consueto ordine multum recedentes, non
semper acumine logico vel practica utilitate commendaban­
tur (60). Cum Romae (61) duplex schola Institutionum canonica­
rum et textus canonici existeret, in priori systema Institutionum,
in altera vero ordo legalis Decretalium Gregorii IX quoad sub­
stantiam adoptabatur (62). Nunc, sicut partitio Codicis in li­
bros V optimum exhibet ordinem legalem, ita partitionem scicntificae tractationis suppeditat.
ninm regundorum inter professores philosophiae moralis, theologiae fun­
damentalis et dogmaticae, iuris publici ecclesiastici, iuris Decretalium,
Institutionum canonicarum praesertim iuris privati nondum apta qua­
dam ratione generaliter esse diremptam.
(59) Seposita lite de vocibus aliis doctis viris ea partitio ceteris visa
est melior, quae universum ius ecclesiasticum dividit in duas partes prin­
cipales: I. De constitutione Ecclesiae catholicae. II. De regimine Ecclesiae
catholicae. Cfr. Zech 1. c.; Tarquini 1. c. p. 1 sq.; Cavagnis 1. c., p. 8 sq.;
Aichner. Compend. iur. eccl. S 7; Scherer 1. c. t. I. p. 114.
(GO) Ita v. g. partitiones, quas derelicto ordine antiquo adoptarunt
Waller, Vering aliique. rigoroso ordine logico prae antiquioribus scripto­
ribus certe non excellunt. Immo partitio a Schulte proposita in cit. opere:
D. Lchre etc. nititur falsis doctrinis de iure consuetudinario, de concor­
datis legibusque civilibus; divisio vero eiusdem auctoris in altero opere:
System etc. pariter supponit plane falsam relationem Ecclesiae ad leges
civiles. Felicior quoque non fuit Hinschius in illa partitione, quam ex­
hibet apud Hollzendorff, Encyklop. d. Rcchtsw. p. 819 sq.
(61) Leo XII Const, cit. 1. c. Cfr. de praxi antiqua: Zech. Praeco­
gnita iur. can. §§ 3 sq. atque de disciplina nova: Const, cit. universitatis
Washingtonensis a Sede Apostolica approbatas, ubi haec leguntur: c Quoad
ius canonicum erigentur cathedrae institutionum ac textus necnon iuris
publici ecclesiastici: totum vero studium tribus saltem annis absolvetur *.
Cfr. Arch. f. k. K. t. 65, p. 44, 45.
(62) Cfr. de ordine legali retinendo et convenienter adaptando: Biederlak in Aci. theol. Oenip. t. IX, p. 353 sq. et eadem Act. t. XIII, p. 894 Sq.

ΙΉΑΕΝΟΊ IONES GENEKALES

85

II. De relatione scientiae iuris ecclesiastici
ad alias scientias

57. Scientia iuris ecclesiastici maxime cohaeret cum philo­
sophia et theologia et iure civili. Philosophiam enim universam
supponit ut condicionem necessariam, praesertim logicam atque
philosophiam moralem (63).
Praeterea in scientia canonica merito tamquam fundamen­
tum etiam supponuntur theologia fundamentalis sive institutio­
nes propaedeuticae de vera religione, Ecclesia Christi, locis theo­
logicis. Nam in iure ecclesiastico excolendo iam versamur intra
Ecclesiam catholicam invicte demonstratam. Quare probato in­
fallibili Ecclesiae magisterio definitiones dogmaticae canonistis
sunt principia cognoscendi, unde constat, quid de se ipsa decla­
raverit Ecclesia.
Quod si ratio habeatur fontium i. e. revelationis et obiecli
materialis i. e. legum
divinarum
et ecclesiasticarum de constitu_
·
tione et regimine Ecclesiae, ius ecclesiasticum est pars theologicae
scientiae, sed practicae, non theoreticae vel mere speculativae.
Denique ius canonicum differt a theologia dogmatica et mo­
rali ratione obiecti formalis. Theologiae enim dogmaticae est
inquirere in omne verum demonstrabile ex fontibus revelationis,
quatenus est obiectum credendorum; ius autem canonicum non
sistit in veritate, cognoscenda, sed in eadem obiecta v. g. in con­
stitutionem Ecclesiae inquirit, quatenus sunt leges sive regulae
agendorum, ut pax et recta gubernatio in Ecclesia habeatur.
Ab altera autem specie theologiae practicae i. e. theologia
morali ius canonicum distinguitur, quia agit de actionibus fide­
liam, quatenus referuntur ad ordinem externum et socialem Ec(63) Soglia 1. c. t. I, §§ 3, 4; Zallinger, Instit. i. ecc. pubi, et pr. liber
subsidiar, vol. II, p. 208 sq.; Cavagnis 1. c. p. 18 sq.; Kihn 1. c. p. 6 sq.
20 sq. 30 sq. 84 sq.; ubi in opere suo egregio propter diversam a scho­
lasticis acceptionem theologiae theoreticae et practicae tribuit iuri eccle­
siastico aliam sedem in systemate theologico. Cfr. Schiffini, Disp. philosoph. mor. n. 1; Pesch, Praei, (login. t. I, n. 6 sq. 20 sq.

TITULUS H

clesiae, et quae idcirco etiam in foro externo legibus ecclesiasti­
cis praescriptae vel prohibitae sunt. Theologia vero moralis generatim inquirit in rectitudinem sive liceitatem vel illiceitatem
omnium actionum humanarum in ordine ad finem ultimum at­
que internam sanctificationem hominum , etiamsi illae actiones
ad ordinem externum et socialem Ecclesiae vel civitatis respectum
non habeant et primario et directe in solo foro interno sint indi­
candae neque in foro externo legibus ecclesiasticis praescriban­
tur vel prohibeantur vel statuta quadam sanctione puniantur.
Manifestum igitur est discrimen inter ius canonicum et theolo­
giam moralem, sed aeque patet non paucas quaestiones iuris ec­
clesiastici a moralistis tractari posse v. g. de obligationibus pa­
rochorum. quae legibus ecclesiasticis nituntur. Hinc a practica
quadam distributione materiarum pendet, in qua schola de cer­
tis quaestionibus theologiae practicae sit agendum (64).
Tandem ius canonicum non raro adoptavit sive, ut dicitur,
canonizabit leges civiles. Praeterea in iure canonico excolendo
multi canomstae ob similitudinem materiae usi sunt methodo
iuris civilis praesertim Romani, sicuti theologi philosophiam Aristotelicam eiusque methodum in theologia scholastica applica­
runt. Propter fontem quasi materialem istarum legum ecclesia­
sticarum canonizatarum. propter similitudinem materiae et me­
thodi ius ecclesiasticum iuridica quoque appellatur disciplina,
quae in multis universitatibus litterarum iuridicae facultati fuit
incorporata (65). At sicuti theologia scholastica propter usum
philosophiae Aristotelicae et methodum philosophicam non de­
sinit esse pars theologiae neque fit disciplina quaedam philoso­
phica, ita ius ecclesiasticum propter similes rationes ex albo di­
sciplinarum theologicarum minime est expungendum neque soli
scientiae iuridicae vindicandum (66).
(64) Suârez, de legib., praef.. ubi praeclare exponit, qua diversa ra­
tione theologi, philosophi, iuristae, canonistae de legibus disputent.
(65) Benedict. XIV. De Synod, dioces. 1. IX. cap. 10 sq., 1. XIII, cap. 10
n. 12.
(66) Hinc quae Schulte, Gesch. d. Quell, u. Lit. d. c. R. t. Ill b.
p. 279 sq. scribit, non semper aequo nituntur iudicio; at v. g. p. 321 sq.
324 sq. 326 sq. utiles iustasque inserit animadversiones.

I* 11Λ KNOT 1 ONES (JENEHA LES

87

III. De scientiis auxiliaribus iuris ecclesiastici

58. Inter scientias auxiliares iuris ecclesiastici sine dubio
primum locum occupant theologia dogmatica (67) tum positiva
Ium speculativa (68) atque theologia moralis et postoralis cuius
hodie sunt innumera optima compendia (69). Quoniam sacra
scriptura el traditio tum divina tum apostolica tum ecclesiastica
sunt fontes, e quibus in iure quoque ecclesiastico argumenta de­
promi solent, ideo manifestum est exegesim sacrae scriptu(67) Quare illi iuristae, qui non nisi obiter studiis philosophicis et
theologicis imbuti iuri canonico operam dant, facile periculo graviter er­
randi sunt expositi, ut ipse Schulle proprio suo exemplo probavit. Xeque
lacuna scientiae philosophicae et theologicae eruditione quadam iuridica
suppleri potest. Scientiae igitur canonicae parum consultum est, si iuri­
stae solida cognitione dogmatum catholicorum destituti principales partes
in iure canonico occupant. Desiderandum igitur est, ut praesertim theo­
logi subsidio scientiae iuris civilis muniti iuri canonico theoretice et pra­
ctice excolendo strenuam dent operam. Cfr. Acta theol. Oenip. t. XI,
p. 333 sq.; Zollinger 1. c. vol. II p. 209 sq.
(68) 5. Thom., Summ. theolog. De aliis theol. praeclarioribus medii
aevi et recentioris aetatis optime disserit Scheeben 1. c. t. I, p. 419 sq.
Ex iis, qui theologias dogmaticas completas nostra aetate conscripserunt,
utiliter a canonistis consuluntur: Hurler, Compend. theol. dogm.; (pro­
pter insignem eruditionem patristicam); Kalschlhaler. Theol. dogm. cath.
spec., qui bene exponit historiam haeresum. Praesertim de Ecclesia, Ro­
man. Pont., Concil., locis theolog. atque similibus quaestionibus consulen­
di sunt: Turrecremata, Summa de Ecclesia (antiquissimus et solidus de
hac re tractatus); Canus, De locis theologis; Stapleton, Principior, fidei
doctrinal, demonstratio; Bellarmihus, Disput. de controv. Christian, fidei;
Kilber, De prine, theolog.; Franzelin, De trad, div., De Eccl.; Murray, De
Ecclesia Christi; Hettinger, Fundamentaltheolog. aliique supra iam lau­
dati. Praeterea tractatus singulares utiliter adhibentur v. g. Suârez et
Lugo, De fide; Suârez, De leg., De virt. et stat, relig., Defens. fidei cathol..
De censuris; Molina, Lessius, Lago, De institi et iure; De Augustinis, Billot
aliique, De re sacramentaria, preesertim, de sacramentis ordinis et matri­
monii. Cfr. Kihn 1. c. p. 384 sq. 373 sq.
(69) S. Alphonsus, Theolog. moral.; Scavini, Gury, Ballerini. Ferre­
rez, Mueller, Lehmkuhl, Marc, Bucceroni, Cardin. D’Annibale, Benger,
Noldini, Goepfert, Amberger, Schuech, Primer, Cornelisse, Génicot, Simar,
Bouquillon, Berardi, Schindler. Cfr. Kihn 1. c. p. 435 sq. 463 sq.

88

TITI'LU S II

rae) (70). patrologiam (71). notitiam Conciliorum (72), historiam
ecclesiasticam sensu latissimo acceptam (73) esse scientias auxi­
liares iuris ecclesiastici canonistae summopere utiles atque adeo
necessarias.
Denique philosophia moralis sive ius naturae et philosophia
iuris (74), ius hcbraicum (75). Romanum (76), germanicum (77),
ius internationale (78) ob multiplices connexiones cum iure ca-

(70) Comely, Cursus sacrae scripturae; Kinh 1. c. p. 103 sq. 218 sq.
(71) Fessier-Iungmann, Instit. patrologiae; Bardenheiver, Patrolog.,
Gesch. d. altk. Lit.
(72) Hefele, Conciliengeschichte nach den Quellen bearbeitet-Freiburg 1855 sq. 7 vol. Octavum et nonum vol. addidit Card. Hergenroether
Freiburg i. B. 1887-1890. Versio Gallica (Delarc et Goeschler) Paris 18691876. Versionem et revisionem operis perfecit Leclercq O. S. B. vol. 16
Paris 1907-1921.
(73) Baronins cum suis continuatoribus; Rohrbacher (Darras); Card.
Hergenroether-Kirsch; Brueck: Funk; lungmann; .4. Weiss. — Martîgny,
Dictionnaire des antiquités chrétiennes; Krauss, Realencyklopaedie d.
christl. Alterthuemer.; Cabrol., Dictionn. d’archéolog. chrét. et de liturg.
Cfr. Zallinger 1. c. vol. II, p. 371 sq. de historia et critica tanquam neces­
sariis adminiculis iuris sacri; Nirschil, Propaed. d. Kircheng.
(74) Ferretti, Inst, philosoph. moral.; Costa-Rossetti, Synopsis philo­
sophiae moralis; Schiff ini, Disput. philosoph. moral.; Cathrein, Moralphilosophie vel eiusd. auctoris compendium: Philosophia moralis.
(75) Schegg, Bibl. Archeolog.; Spencer, Selden, Michaelis, Saalschuelz,
Keil.
(76) Alciatus (t a. 1550); Connanus (t a. 1551); Cuiacius (t a. 1590);
Donnellus (t a. 1591); Bruiinemann (t a. 1672); Gothof redus (t a. 1652);
Vinnius (t a. 1657); Voëtius (t a. 1713); Pothier (f a. 1772). Ex recentioribus scriptoribus utiliter consuli possunt: Arndts-Serafini, Vering, Ac­
canas, Van Welter, Walter, Willems. Ortolan. Padellelti, Heumann, Handlex. zu d. Quellen d. roem. R. Voigt .W. Rom. Rechtsgschte, 1892, Heilfron
E. Rom. Rechtsgschte u. System d. rom. Rechts, 1907 et plurimi alii.
(77) Walter, Deutsche Rechtsgeschichte; Phillips, Deutsche Reichs
u. Rechtsgesch.; Zoepfl, Deutsche Rechtsgesch.; Schulte, Lehrb. d. d. R.
u. R.; Walter, System d. g. d. Privatrechts; Gerber, Grundzuege d. d.
Staatsrechts et Syst. d. g. d. Privatrechts; Stobbe. Handb. d. d. Privat­
rechts; Schroeder, Lehrb. d. d. Rechtsg.
(78) Philliniore, Commentaries on international law; Casanova, Lezioni di diritto pubblico internazionale; Heffler, D. europ. Voelkerrecht.
Cfr. Holtzendorff, Encyklopaedie d. Rechtswissensch P. I. p. H89 sq.

PRAENOTIONES GENERALES

89'

nonico, item historia profana (79), cognitio linguarum tum anti­
quarum (80) tum rcccntioruin (81) utilissima exsistunt subsidia
scientiae canonicae.

IV. De methodo docendi atque discendi

ius ecclesiasticum.

59. Cum finis scientiae iuris ecclesiastici sit plena atque per­
fecta cognitio canonum, quadruplex methodus adhibeatur necesse est.
I. Methodus positiva sive exegetica, quae imprimis in eo
consistit, ut ipsae leges ecclesiasticae ex genuinis fontibus iuris
canonici deductae, quibus ex disciplina nunc vigenti Ecclesia
catholica regitur, per accuratam interpretationem perfecte et
ordinate cognoscantur et exponantur. Quam methodum anti­
quissimi scriptores de iure canonico ita exclusive secuti sunt, ut
omnia et singula capita secundum ordinem chronologicum et ex­
ternum, quo in collectionibus iuris posita fuerunt, explicarent
atque declararent. Methodus ista antiquorum Glossatorum (82)
sua sane habet commoda, et postquam multa a viris doctis dispu­
tata fuerunt contra methodum exegeticam tendem etiam nostra
aetate praxim interpretandi leges Romanas et capita iuris De­
cretalium Romae numquam intermissam, in seminariis iuridicis
universitatum litterarum maiore fervore denuo adoptarunt (83).
(79) Mabillon (t a. 1707), De re diplomatica; Lupi, Manuale di paleografia delle carte; Leist. Urkundenlehre; Lersch, Einleitung in d. Chronol.
(80) Du Fresne, Du Cange, Glossar. ad scriptor, inediae et infini, graecitatis, Glossar. med. et inf. latinit.; Suicerus, Thesaurus ecclesiastic, ePatrib. graecis; Kihn 1. c. p. 80 sq. 303 sq. 334 sq.
(81) Schulle 1. c. t. III b, p. 325; ubi morosum, at non semper iniustum agit censorem.
(82) Schulle 1. c. t. I, p. 212 sq.; Scherer 1. c. t. I, p. 254 sq. 258 sq.;
Rouix, De prine, iur. can. p. 577 sq.
(83) Esmarch. Pandekten-Exegeticum p. Ill sq.; Arch. f. k. K. t. 61,
p. 3 sq. t. 31, p. 225; Paulsen, D. d. Universit. p. 266 sq. At quamvis a me­
thodo vere scholastica etiam in interpretatione capitum non sit refugien­
dum (cfr. Scherer 1. c. p. 118), tamen schemata antiqua et recentiora mulloque magis formae absonae et antiquatae non sunt serviliter adhibenda-

<)0

[
•
I
I
(

TITULUS II

IL Cum methodo exegetica necessario coniimgenda est me­
thodus systematica vel potius scholastica, quam qui a verbo scho­
lasticae methodi sine causa abhorrent (81), aliis verbis vocant
iuridico-doymaticam. Ratio enim scientiae imprimis requirit, ut
leges vigentes omissis obsoletis et antiquatis statutis canonicis in
ordinatum quoddam systema sive corpus doctrinae redigantur.
Deinde proficiscendum est more scholastico a legitimis definitio­
nibus et diuisionibus. Mox conclusionibus ex legibus deductis
aptae et solidae subiungendae sunt rationes extrinsecae et intrinsecae ex fine et motivis legum petitae. Vindicandae quoque sunt
leges ecclesiasticae contra difficultates et exceptiones. Denique
nexus ipsarum cum aliis statutis canonicis atque supremis principiis et doctrinis theologicis et philosophicis et civilis iuris est
explicandus, et consectaria particularia ex principiis stabilitis de- ,
ducantur neccsse est (85). Hinc sicuti theologi scholastici primo
loco ex fontibus positivis sua dogmata hauriunt et solide pro­
bant, deinde illa in ordinatum quoddam systema redigunt et
profundiore speculatione explicare et defendere student, ita ca­
nonistarum est ex genuinis fontibus sua iura sive dogmata hau­
rire, ordinare, probare, vindicare praecisione illa atque metho­
do vere iuridica, quae etiam in scientia iuris ecclesiastici merito
requiritur (86).
III. Ad plenam perfectamque cognitionem iuris ecclesiasti­
ci habendam maxime nostra aetate accedat necesse est metho­
dus historica (87). Nam disciplina vigens nequaquam perfecte
intclligilur, nisi ipsius origo et occasio, vicissitudines et mutatio­
nes. cessatio et restauratio ob oculos habeantur (88). Praeterea
nostra aetate canonislae acatholici (89) non iam obsoletis armis
antiquorum theologorum protestantium utuntur, sed praesertim
(84) Scherer 1. c. 113, 118.
(85) Suarez, De leg. 1. cup. 20 1. Ill, cap. 4, 8.
(86) Methodus philosophica, quatenus genuinam habet significatio­
nem, iam sub vera methodo scholastica continetur neque specialem me­
retur tractationem. Cfr. Phillips 1. c. § 4; Scherer 1. c. p. 114.
(87) Phillips 1. c.; Scherer 1. c. p. 113; Schulte 1. c. t. III b. p. 328 sq.
p. 334 assertiones congerit contra viros catholicos solidis argumentis non
probatas. Cfr. Act. A. S. v. IX, p. 439.
(88) Zech, Praecogn. iur. can. § 12; Zallinger I. c. vol. II, p. 373 sq.
(89) V. g. Hinschius, System d. k. Kirchenr.

PHAENOTtONP.S GENEHALES

91

ex historia pro suo modo intellecta et subsidiis modernis instru­
cti doctrinam canonicam catholicorum impugnant. Quare catho­
lici quoque canonistae, ut suo tempore iam monuit Devoti (90),
non solis scutis et hastis Panormitani et Ancicleti confidere atque
neglecta eruditione historica ad iuris ecclesiastici explicationem
accedere debent (91).
IV. Postquam (piis scientia theoretica iuris ecclesiastici suf­
ficienter imbutus est, methodo practica, qua generales leges ad
causas particulares frequenter et rite applicantur, etiam iurisprudentiam acquirat neccsse est, i. c. dexteritatem illam vel fa­
cilitatem, <piae consistit in habitu quodam practico leges eccle­
siasticas vere interpretandi et facile recteque ad causas particuculares in praxi occurrentes applicandi. Id, quod fieri potest iam
in ipsa schola textus canonici dum quis finita parte systemati­
ca (92) in studium causarum selectarum in SS. Congregationi­
bus (93) et in S. Rota decisarum vel pendentium pro virili parte
sese impendit. Multa tamen hac in re relinquenda sunt illi tem­
pori. (pio quis apud SS. CC. (94) vel apud S. Rotae Auditores ex
professo causis practicis operam dare potest, aut opportunitatem
nanciscitur in oflicio quodam ecclesiastico propria longaque ex­
perientia sibi dexteritatem illam comparandi. Denique ut oratio
humilis et assidua in studio thcoretico est efficacissimum me­
dium acquirendae scientiae canonicae, ita etiam in difficiliori­
bus causis dirimendis lumen supernum firmissima spe est im­
plorandum. Quod praeclarum medium quamvis a multis cano­
nists inter subsidia litteraria non recenseatur, tamen in schola
(90) Ius canonicum universum t. I p. V sq.
(91) Ex catholicis canonists methodo illa historica sollerter usi sunt:
Thomassinus, Benedicius XIV, Zaccaria, Muzzarelli, Devoti, Walter Phil­
lips, Scherer, Saegmueller aliique, item Schulte in operibus ante suam
defectionem a fide catholica scriptis.
(92) Maschat, Institut, canon, vol. II proleg. n. 33 ad. 3.
(93) Act. S. Sed.; Thesaur. résolut. S. C. C.; Causae selectae S. C. C.
edi Lingen et Reuss.
(94) Bangen, Die Roemische Curie p. 170 sq., 449 sq., ubi refertur
ordinatio pro clericis studii data 1 lan. 1847; Lega, De indic, eccle. t. II
p. 187 sq. Illa schola practica Studii S. C. C. post novam ordinationem
Curiae Rom. de facto fuit suppressa deinde vero restituta, addita deinde
opportunitas per studium practicum apud S. Rotae Auditores, dexterita­
tem acquirendi in decisione causarum atque in earum patrocinio.

TITULUS π

92

vere catholica et in cubiculo studiorum canonistae catholici prin­
cipem occupabit locum. Cfr. praefationes vel proem, antiquor,
scriptorum v. g. Tancred., Ordo iudiciar. prooem.

Quod si quis inquirat in methodum magis determinatam
docendi atque discendi ius ecclesiasticum, utilissimus sane est
ille modus Romae usque ad nostram aetatem (95) retentus, (pio
universum studium iuris ecclesiastici duplici continetur et absol­
vitur schola sci. Institutionum canonicarum et textus Codicis.
Quod studium iuris ecclesiastici eo maiore cum fructu peragetur,
si simul quis secundum ordinem Leonis XII cum studio iuris ca­
nonici coniungat studium iuris civilis praesertim Romani, at­
tentis tamen progressibus hoc saeculo factis et speciali ratione
habita iuris propriae patriae. Denique ut vero et solido profe­
ctui in scientia canonica consulatur, atque decretis Leonis XIII
debita praestetur obedientia, omnino requiritur accurata obser­
vatio temporis exclusive studio iuris canonici assignati.
60.

Quod Maldonatus (t a. 1583), celeberrimus
quondam in civitate Parisiens! professor sacrae theologiae, suis
auditoribus traditur consuluisse ad studium theologicum recte
ordinandum, id attenta diversitate materiae optimo consilio
etiam studio iuris canonici applicantur. Quae consilia Maldonati
hisce verbis breviter enuntiari possunt: Audire professorem, re­
petere, disputare, legere, scribere. Item vel ipse Schulte, Gesch.
d. Quell, u. Lit. d. c. R. t. III b, p. 323 sq., p. 325 eundem usum
conficiendi proprium quendam commentarium auditoribus prae61. Scholion.

(95) Duplex illa schola praesertim ex saeculo 16 paulatim videtur
fuisse introducta (cfr. Schuile 1. c. t. III b. p. 321). 326 sq.), atque in archigymnasio Romano Alexander VII cathedram Institutionum canoni­
carum reliquis cathedris Decreti et Decretalium a'. 1658 primus adiecit.
Quam institutionem Benedictus XIV 23 Maii 1718 et Leo XII in cit. Const.
« Quod divina sapientia > ratam habuerunt. Cfr. /os. Carafa, De gymnasio
Romano et de eius professoribus ab urbe condita (sic!) usque ad haec
tempora (i. e. a. 1751) libri duo. Constitutio < Deus scientiarum Domi­
nus » de Universitatibus et Facultatibus, Institutiones canonicas aut per­
solutas supponit aut aliqua ratione supplendas esse statuit. Eadem Const,
cum adnexis « Ordinationibus » completam methodum tradit pro Facul­
tatibus iuridicis ecclesiasticis.

93

1ΉΛΕΝΟΊ IONES GENERALES

lectionum consulit, quem iam S. Ignatius, Const. P. IV, cap. 6
η. 8 et declar. 1 et n. 16 et declar. 0 commendaverat (96).
9

N. De praestantia atque necessitate
et utilitate scientiae iuris ecclesiastici.

62. Ius Ecclesiae universalis imprimis illa singulari instru­
ctum est praerogativa, quod sit lex vera, iusta, sancta (97). Quod
si constitutiones civitatum et leges humanae a principibus sae­
cularibus conditae non raro supremis principiis veritatis et iuslitiae repugnant, constitutio fundamentalis Ecclesiae ipsum
Deum habet auctorem, et Ecclesia pro sua infallibilitate etiam
in ferendis universalibus legibus disciplinaribus nihil umquam
statuit statuetque fidei atque moribus contrarium (98). Quare
leges quoque disciplinares Ecclesiae universalis licet maiori minorive gradu opportunae esse possint, tamen mirum in modum
cum doctrina revelata congruunt, ut non nisi corollaria ex prin­
cipiis dogmaticis deducta videantur. Cuius conformi tatis cogni­
tio magnam animis ingeret aestimationem et reverentiam legum
ecclesiasticarum, quae non solum ad vitae sanctitatem fideles in­
formant, sed etiam lumen subministrant recte iudicandi.
Quantopere leges ecclesiasticae sapientia et prudentia prae­
stent, etiam exinde efficitur, quod non solum a viris catholicis
et acatholicis laudentur, sed non paucae ipsarum v. g. de proces­
su civili in ipso foro saeculari fuerint receptae (99).
Quod si iam cuilibet fideli pro condicione sui status aliqua
cognitio legum ecclesiasticarum est necessaria, perfectior quae­
dam cognitio iuris canonici requiritur in magistratibus politicis.
Quae cognitio huiusmodi magistratibus non tantum convenit
(96) Cfr. quoque Paulsen, D. d. Universit. p. 203 sq., ubi sepositis suis
erroneis principiis non raro de studiis universitariis pariter suggerit com­
plura practica et sana consilia; Kihn 1. c. p. 67, 91 sq. 512 sq.; Card. Ilerfienroelher-Kirsch 1. c. t. II p. 784, ubi refert reprehensiones a loanne XXII
a. 1317 de methodo universitati Parisiens! datas.
(97) Sudrez, De leg. 1. IV cap. 8.
(98) Mazzella, De vera relig. et Eccles, n. 814; Wilmers. De Christi
Ecclesia p. 472 sq.
(99) Hinschius in cit. Encyklop. d. Rechtsw. P. T, p. 182, demptis
tamen compluribus falsis assertionibus.

94

TITULUS H

propter intrinsecum valorem iuris canonici, quo unicuique
viro erudito et praesertim iuristae commendatur, sed nostra ae­
tate tot agitantur quaestiones in foro civili et in comitiis publicis
cum iure canonico connexae, ut magistratus civilis vel iurisperitus scientia canonica destitutus iisdem rite solvendis prorsus im­
par exsistat. Praeterea si praesente aetate haud raro a laids in
foro saeculari libertas Ecclesiae est vindicanda, aut de factis
historicis a cultoribus scientiarum historicarum indicia sunt pro­
ferenda. id fiat necesse est secundum genuina principia cano­
nica ab Ecclesia probata, non secundum conficta quaedam liber­
tatis et iuris simulacra. At imprimis clericis incumbit necessitas,
quae rectius vocatur obligatio, sibi pro suis gradibus completam
quandam et solidam comparandi cognitionem sacrorum cano­
num. Nam si magistratus, qui communibus reipublicae muneri­
bus funguntur, ad recte administrandam provinciam sibi com­
missam legum civilium cognitione instructi sint necesse est. sine
dubio sacerdotes, quibus gravissima negotia curae animarum et
regiminis ecclesiastici sunt commissa, competenti canonum scien­
tia praediti esse debent. Hinc iam Coelestinus Papa monet :
« Nulli sacerdotum liceat canones ignorare » (100), atque Conci­
lium Toletanum IV (a. 633) c. 25 statuit: « Sciant sacerdotes scri­
pturas et canones ». Nostra vero aetate Pius IX (101) et Leo Xtll
et Pius X atque Pius XI gravissimis verbis clero solidam sacro­
rum canonum scientiam commendarunt.
Neque ullum dubium exsistere potest, quin ex mente Eccle­
siae et Bom. Pontificum summopere curandum sit. ut pro diver­
sitate regionum semper existant aliqui viri selecti, qui profun­
dioribus studiis in universitatibus litterarum peractis in scientia
etiam utriusque iuris vere emineant.
VI. De bibliographia scientiae iuris ecclesiastici.
63. Quod si litterarum cognitio in omni scientia est utilissi­
ma atque adeo necessaria, maxime ad excitanda et promovenda
(100) Cfr. c. 4 D. 38 (a. 429); c. 1 (Gelasius a. 494), c. 2 (Zosimus
a. 418) D. 36.
(101) Pii IX Encycl. < Inter multiplices 21 Mart. 1853 ad Episc. Gall.
Leon. XIII Encycl. v. g. ad Episc. Hungariae 22 August. 1886.

ΡΗΑΕΝΟΊ IONES GENEHAI.ES

95

studia iuris ecclesiastici omnino requiritur, ut, qui scientiae ca­
nonicae dediti sunt, litterarum monumenta etiam rccentiora ple­
ne cognoscant. Qua ratione fiet, ut legum ecclesiasticarum stu­
diosi. quod publicae institutioni deest, eo maiori facilitate et uti­
litate privato studio supplere possint (102). At ne nimis longus
atque inutilis contexatur catalogus librorum, omissis obsoletis
atque exiguae utilitatis scriptoribus ut plurimum soli scriptores
catholici iique principaliores atque probatae solidaeque doctri­
nae sunt allegandi. Scriptores quoque acatholici, quorum libri
aliqua utilitate non carent et saltem placita et opiniones adver­
sariorum insigniorum continent, non sunt omissi. — Qui post
publicatum codicem scripserunt ultimo loco simul proponentur.
1. Introductiones.

64. Epo (t a. 1599), De iure sacro (vel principiorum iuris
pontificii libri III), Duaci 1588; Gibalinus S. I. (f a. 1671), Scien­
tia canonica et hieropolitica, Lugdun. 1670; Doujat (Doviatus)
(t a. 1688), Praenotion. canonical’, libri quinque, Paris. 1687;
Plettenberg S. I. (f a. 1693?), Introductio ad ius canonic. Hildesh.
1692; Zech S. I. (t a. 1772), Praecognita iuris canon., Ingolst. 1749;
Zallinger S. I. (t a. 1813), Instit. iur. eccles., ubi in ed. Roman,
a. 1832 vol II habetur liber subsidiarius, qui est isagogicus cum
appendice; Bouix (t a. 1870). De principiis iur. can.. Paris 1852;
Cardin. Gousset (f a. 1866) Exposition des principes du droit ca­
nonique, Paris 1859; Schulte, D. Lehre von den Quellen d. k.
Kirchenrecbts, Giessen 1860; Romero P. Prodromus ad ius ca­
nonic. universum. 1907.

2. Fontes
65. Corpus iuris canonici edit. Roman. 1582, ed. Petr. et Franc.
Pilhou, Paris. 1687, ed. Boehmer, Halae 1747, cd. Freiesleben,
(102) Zcch, Praecognita iur. can. § 440; Kihn 1. c. p. 520 sq.; Paulsen
I. c. p. 403 sq. Ipso iam medio aevo fuit notissimum adagium: « Haurit
aquam cribro, qui discere vult sine libro»; at recte monet Arndts. Iur.
Encykl. p. 83, ut lectio librorum sit rationabilis, moderata, solida et prae­
sertim sese extendat ad insignes monographias.

96

TITUIA S Π

Colon. 1757. ed. Richter, Lipsiae 1839. ed. Friedberg, Lipsiae,
1879-1881 (103). Collectiones Conciliorum, quas curarunt; Man­
si C. M. D. (t a. 1769). Sacror. Concilior, nova et ampliss. collect..
Florent. 1769- 1798; Harduin S. I. (t a. 1729), Collect, maxim.
Concil. general, et provinc., Paris 1715; Sehneemann S. I. (t a.
1884). Act. et decr. Sacr. Concil. recentior. Collectio Lacensis, Friburg. Brisg. 1870-1890 (104) Decretales Romanor. Pontif.... ab
ann. Christi 67 ad ann. 440, Paris. 1721; Thiel, Epistol. Rom.
Pont... (a. S. Hilario usque ad S. Hormisd. a. 461-523), Brunsbergae 1868; Monumenta Germaniae historica. Epistolarum torn. 1-7;
Acta Gregorii XVI (Romae 1901, 1904); Acta Pii IX (Romae. 9
vol. 1854 sq); Acta Leonis XIII (Romae vol. 23. 1881-1905); Acta
Pii X (Romae 5 vol. 1905-1913); Cherubini, Bullarium (105)
Roman. (106), Rom. 1586-1617; Cocquelines, Bullar. Rom. 17541758. Mechlin. 1826 sq.; Barbéri, Bullarii Rom. continuatio (Clem.
XIII - Gregor. XVI) Rom. 1835-1857; Tomassetti, Bullarium (inde
a Leone M. usque ad an. 1740). Aug. Taurin. 1857 sq. Desideran­
dum esset, ut continuatores vel novi editores Bullariorum seve­
rae, sed iustae censurae a Grisar (107) contra varias collectiones
Decretalium Rom. Pontif. prolatae tandem aliquando rationem
haberent. Concil. Trident., cuius edit, a Richter et Schulte curata
praesertim canonists est utilissima. Thesaurus resolution. S. C. C.,
Rom. 1718-1907 (108); Decreta authentica Congreg. s. rit. . . (col(103) Laurin. Introductio in corp. iur. can. p. 221 sq. p. 230 sq.;
Schulte I. c. t. III a, p. 69 sq.
(104) Salmon (t a. 1736), Traité de l’étude des conciles et de leurs
collections. Paris 1724; Hefele (t a. 1893), Conciliengesch. p. 74 sq.;
Schulte 1. c. p. 92 sq.
(10ό) Cfr. de Bullariis optimam dissertationem, quam in Act. theol.
Bonnensibus (Theol. Lit. Bl.) a. 1870, p. 503 sq. publicavit Sentis; Orto­
lan, in Diet, de Théolog. vol. II. col. 1243 sq.; item Schulte 1. c. p. 65 sq.
omissis assertionibus ad rem non pertinentibus.
(106) Inter Bullaria particularia facile principem locum occupat Bul­
larium pontificium S. C. de Prop. F.. Rom. 1839 sq., cuius nunc nova pro­
diit editio: Ius pontifie, de Prop. F., Rom. 1888 sq. Cfr. quoque Collecta­
nea S. C. de Prop. F., Rom. 1893, cuius collectionis nova editio prodiit
a. 1907, ubi quamplurima decreta S. O. aliarumque Sacr. Congr. reperiuntur.
(107) Grisar in Act. theol. Oenip. t. XII p. 487 sq.
(108) Cfr. de privatis collect, decisionum huius S. C. : Scherer 1. c.
p. 291; Schulte 1. c. p. 76 sq.

PRAENOTIONES GENERALES

97

leda cura Gardellini (t a. 1826?), Bomae 1808 sq. 1898 sq. (109)
nova prodiit Collectio authentica vim legis habens « Decreta
aulh. Gougr. Sacr. Hit. ». Bomae 1898 sq. cum duplici appendice
(1. 1912; II, 1923). Decreta authentica S. C. Ind. et Bel. 1668-1882.
Ratisbon. 1883. Autenthicae collectiones decretorum aliarum
Sacr. Cong. non exsistunt (110).

3. Historia fontium et bibliographiae canonicae
66. Don j at 1. c.; Phillips, Kirchen redit t. IV; Schulte, Gcscliichte d. Quellen u. Literatur d. canon. Bechts, Stuttgart 18751880, quem librum post suam defectionem a fide cath. publici
iuris fecit ideoque errores non leves eidem inseruit. Idem auctor
cum adhuc catholicus esset, breviorem et vere utilem historiam
litterariam iuris canonici publicavit in suis Instit. iur. eccl. (Lehrbuch d. k. Kirchenrecht §§ 4 sq. ed. see., Gicsen 1868); Maassen,
Geschichte d. Quellen u. d. Literal, d. can. B. im Abendl. bis zum
Ausgang d. Mittelaltcrs, Graz 1870 tom. I (et ut videtur ultimus)
usque ad Pseudo-Isidor; Tardif, Histoire des sources du droit ca­
nonique, Paris 1887; Laurin, Introductio in corp. iur. can., Friburgl889; Hurter S. /., Nomenclator litterarius recentioris theolog. cath., Oenipont. 1892-1895, Theologia catholica medii aevi
ab a. 11009-1563 ibid. 1899, cuius egregii operis nova prodiit edit,
locupletior (aetas prima, media, recens) a. 1903-1911 quinque
vol. constans, cui sextus accedere debet; Schneider Ph. Die Lehre
v. d. K. Bsquellen, 1892; Bersani F., Le fonti del diritto canon,
prima della codificazione, Borna 1918.
(109) Βοιιίχ, De Curia Rom. p. 355 sq.
(110) Multa documenta ecclesiastica utiliter collegerunt: Roskovdnyi,
Episc. Nilrens. (t a. 1892), Monumenta pro indep. potestatis eccl.. Quin­
que eccl. 1847 sq., Pestin. 1850 sq., Nitriae 1875 sq. Qui auctor alias quo­
que collectiones publici iuris fecit; sed perfectior quaedam ars critica
atque magis circumspecta selectio et editio in eo desideratur.
Waller.
Fontes iur. ecclesiast. antiqui et hodierni, Bonnae 1861; Schneider, Fon­
tes iur. eccl. novi.ss., Ratisbon. 1895.
Fontes iuris Ecclesiae orientalis
collegii Cardin. Pilra (+ a. 1889), Iuris ecclesiastici Graecor. historia et
monum., Rom. 1864-1868.

7

98

TITULUS II

4. Historia constitutionis et disciplinae Eccl. catholicae.

67. Thomassinus Or. Gall, (t a. 1695), Vet. et nova Ecclesiae
disciplina, Paris 1688 (111) (gallice, Lyon 1678-1679); Du Mesnil
S. 1. (t a. 1727) Doctrina et disciplina Ecclesiae, Colon. 1730;
Ruprecht S. B. Μ. V. (t a. 1763). Notae historicae univers, iur.
can.. Pragae 1751-1753; Pons S. I. (a. 1816), De antiquitatib. iur.
canon, secund, titulos Decretal., Spolet. 1807. Biner S. /. (f a.
1768), Apparatus eruditionis ad iurisprudentiam praesertim ec­
clesiasticam. Oenipont. 1745; Binterim (t a. 1855), I). Vorzuegl.
Denkwuerd. d. christ.-kath. Kirche, Mainz 1825-1841 et Pelliccia
(t a. 1822). De christ. Ecclesiae primae, mediae, novissimae po­
litia, Neap. 1777; Card. Hergenroether (t a. 1890) in sua historia
ecclesiastica (Handb. d. allgem. Kirchengesch., Freiburg 1876 sq.
1902 sq. ed. Kirsch) et Kath. Kirche u. christl. Staat, ibid. 1872;
item Phillips (t a. 1872) in opere maiore infra citando (Kirchen?
recht) quaestiones historicas ad ius canonicum spectantes fusius
exponunt (112). Inter acatolicos scriptores ultimo tempore hanc
partem historicam jurisprudentiae canonicae magna cum eru­
ditione et diligentia, at non sine multis praeiudicatis opinionibus
et assertionibus solida probatione destitutis excoluit Hinschius,
System d. k. Kirchenrechts, Berlin 1869 sq. (113); Cfr. quoque
Card. Segna Franc. De Ecclesiae Christi constitutione ac regi(111) De Marea (t a. 1662), De concordia sacerdotii et imperii, Paris
1611 (in Indic, relat., 7 Apr. 1642), quod opus denuo ed. et complevit Ba­
luze (t a. 1718), Paris 1663 (in Indic, rei. 5 Nov. 1664); Dupin (t a. 1719),
Dissert, hist, de antiq. Eccl. disciplina, Paris 1686 (in Ind. rei. 22 lan. 1688)
secundum sua principia gallicana disputant de constitutione et disciplina
Ecclesiae.
(112) Probst. Kirchliche Disciplin in d. drei ersten christi. larhunderten, Tuebingen 1873. Qui liber quamvis theologiae pastorali proxime
sit destinatus, tamen etiam canonistis est utilissimus.
(113) Sinistro modo agit de historia iuris ecclesiastici: Castellari, II
diritto ecclesiastico nel suo svolgimento storico, Torino 1888 sq. Cfr. Arch,
f. k. K. t. 63, p. 281. Castellari opus quoad partem iuridicani completur
a Scaduto, Diritto ecclesiastico vigente in Italia. Napoli 1889 sq.. qui de­
siderio flagrabat etiam in Italiam introducendi leges in Borussia post
a. 1870 contra Ecclesiam latas.

PBAENOTIONES GENERALES

99

mine, Romae 1900 una cum suo « Libellus retractionem », Bo­
urne 190"). Bianchi Ο. M. (t a. 1758), Della potesla e della politia
della chiesa, Romae 1745-1751.

5. Commentarii in fontes
68. Praetor antiquos Glossatores (114) scripserunt commen­
tarios :
In Decretum Gratiani·. Dariis (f a. 1651), In universum iuris
canonici corpus commentarii; Van Espen (f a. 1728 lanscnista
et Gallicanus), Brevis commentarius ad Decretum Gratiani;
Guido de Bagsio (Archidiaconus) Rosarium Decreti pluries edi­
tum; Barbosa in Collect. Doctorum tom. V et tomo VI; Turrecremata, Com. in D. Grat. Lugd. 1519, 6 vol.
In Decretales Gregorii IX: Gonzalez Téllez (t a. 1649), Com­
mentaria perpetua in singul. textus quinque libror. Decretal.
Greg. IX, Lugd. 1673 et plurimi alii (Cfr. Laurin p. 116 sq.).
In Decretales Bonifacii VIII: Passerinus O. Pr. (t a. 1677),
Commentaria (in libr.) Sext. Decretalium, Rom. 1667. Barbosa
in Collect. Doctorum tom. IV, VI alii plures apud Laurin p.
194 sq.
In Const. Clementis V: Altesserra (Hauteserre) (t a. 1682),
In libros Clementinarum commentarii, Paris 1680; Baldassini
(t a. 1761?), Clementis V Constitutiones... notis locupletatae, au­
ctae et illustratae, Rom. 1769 alii plures apud Laurin p. 207 sq.
In Concil. Trid.: Barbosa (ta. 1649), Collectanea eorum do­
ctorum, qui in suis operibus Concil. Tridentini loca referentes
illorum materiam incidenter tractar., Lugd. 1642.
Insuper consuli possunt: Barbosa, Collectanea doctorum tam
veterum quam recentiorum in ius pontificium universum (i. e.
Decret. Grat, et omnes collect. Decretal, in corp. iur. can.), Lugd.
1647; Wagnereck S. I. (t a. 1664), Commentarius exegeticus ss.
014) Cfr. de Glossatoribus et commentatoribus medii aevi: Scherer
I. c. p. 254 sq.; Laurin I. c. p. 53 sq., 149 sq., 181 sq., 204: Zech, Praeco­
gnita iur. can. § 440 sq., ubi § 4 13, auctoritatem Glossae ad i ustos limites
restringit; Schulte 1. c. t. I et II.

100

TITULUS 11

canonum (i. e. omn. collect. Decretal, in corp. iur. can.), Dilingae
1672; Giraldi O. Sch. P. (f a. 1775), Expositio iur. pont., Rom.
1769 et Maschat 0. Sch. P. (t a. 1747), Instil, canonicae, ed. Gi­
raldi, Ferrar. 1760. ubi ad meliorem cognitionem iuris Decreta­
lium et disciplinae vigentis summmaria cum aptis notis (115)
et utiles elenchi exhibentur.
in Bullarium secundum edit. Angeli Cherubini scripsit
Card. Petra (t a. 1747). Commentaria ad Horn. Pontif. Consti­
tutiones, Rom. 1726.

6. Scriptores de iure publico ecclesiastico
69. Schmidt S. 1. (i a. 1805), Instit. iur. cedes., Heidelbergae
1871; Ditterich (t a. 1811), Primae lineae iur. pubi, eccles.. Ar­
gentin. 1778; Zallinger S. 1. (t a. 1813), Instit. iur. nat. et eccles.
pubi, libri 5. August. Vind. 1784. Inst. iur. eccl. pubi, et priv. 1. I.
subsid., qui est isagogicus.. Aug. V. 1791; Salzano O. Pr. (t a.
1890). Lezioni di diritto canon, pubblico e priv., Napoli 1875 ed.
XIII; Card. Soglia (t a. 1856). Inst. iur. pubi, eccles., Laureti
1843; Card. Tarquini S. /. (i a. 1874). Iur. eccl. pubi. Instit., Rom.
1860; Concha, Derech. pubi, eccles., Santiago de Chile 1872; Canagnis, Inst. iur. pubi. eccl. Rom. 188. ubi P. I. p. VIII, sq. alii
scriptores hanc materiam tractantes allegantur; Pérez, Inst. iur.
pubi. eccl.. Tarrac. 1901; Cappello S. /. Inst. Iur. pubi, eccl., Tau­
rini 1907., 1908., ubi etiam de iur. pubi, status itqlici in relat. ad
Eccl.; postea. Summa iuris publici ecclesiastici. Romae 1923 sq.;
Rolddn, Ius publicum eccl. Hispali 1910.

7. Commentatores iuris Decretalium
secundum ordinem legalem
70. Bernard Papiens. (t a. 1213). Summa Decretalium (scri­
pta 1191-1198) ed. Laspeyres, Ratisbon. 1860; Goffredus de Tra(115) Similia summaria et paratitia ad faciliorem fontium cognitio­
nem alii quoque scriptores ediderunt, quorum catalogum composuit Schcrer 1. c. p. Γ23. Cfr. v. g. Beker (t a. 1791). Compend. iur. Decretal ex
ipsis Decretal, collet.. Monaster 1772; Vallensis (Delvaulx) (t a. 1636),
Paratitia sive summaria et methodica explicatio Decretal. Gregorii P. IX,
Lovan. 1628.

PKAENOTIONES GENEKALES

101

/io (t a. 1245), Sununa super rubricis Decretalium (scripta cir­
citer inter 1241-1213) ed. Leonard, a Lege, Venet. 1570; Hostîensis
(f a. 1271), Sumina super titulis Decretalium (scripta inter 12501261), Venet. 1574 (116); Engel O.S.B. (f a. 1674), Collegium
universi iur. canon., Salisburg. 1671-1674; Pirhing S. L (t a. 1679),
Ins canonic., Dili ng. 1674-1678 (117); Reiffensluel O.S.Fr. (t a.
1703), lus canonic, univers., Frising. 1700; Krimcr S. I. (t a.
1703), Quaestiones canonicae in V lib. Decretal., August. 17021709; Wiestner S. I. (t a. 1709), Instit. canonicae sive ius eccl. ad
Decretal, etc.. Monachii 1705-1706; Sehmalzgrueber S. I. (t a.
1735), lus ecclesiastic., Ingolst. (1712-1718), 1717-27; Schmier O.
S. B. (t a. 1728), Jurisprudentia canonico-civilis, Salisburg. 1716;
Leuren. S. I. (I a. 1723). Forum ecclesiasticum, Mogunt. 1717*
1729; Pichler S. 1. (f a. 1736), Summa iurispr. sacr., August. 17231
Boeckhn O. S. B. (f a. 1752), Commentarius in ius canonicum
universum, Salisburg. 1735-1739; Maschat 1. c. supra n. 33;
Zallinger S. I. (t a. 1813), Instit. iuris eccl. maxime privati or­
dine Decretal., August. Vind. 1792-1793; Devoli (t a. 1820), lus
canonicum universum publicum et privatum. Rom. 1803, 1804,
1815(118). Quod opus tantum complectitur prolegomena (t. I)
el comment, lib. 1 et II Decretal, (t. II III); De. Angelis, Praele­
ctiones iur. can., Rom. 1877-1891 ; Grandclaude, Ius canonicum.
Paris 1882, 1883; Santi, Praelect. iur. canon., Ratisbon. 1886, ed.
Leitner 1898 sq.; Sebastianelli, Prael. iur. can., Rom. 1896 sq.;
Lega, Prael. de indiciis eccl., Rom. 1896 sq.; Téphany, Exposi­
tion du droit can., Paris 1898.
(116) Schulte 1. c. t. I. p. 175 sq. t. Il p. 88 sq., 123 sq., 477.
(117) Ex saeculo decimo septimo huc referri potest Fagnanus (ta.
1678), Commentaria in quinque libros Decretalium, Rom. 1661, qui licet
non nisi selecta capita interpretetur, tamen est scriptor magnae auctori­
tatis et utilitatis praesertim ad cognoscendam praxini et disciplinam post
Concilium Trid. in Curia Romana probatam.
(118) Ex numero antiquorum illorum scriptorum assumuntur saepis­
sime canonistae, quorum doctrina in Curia Romana magni habetur, velut
Gonzâlez, Barbosa, De Luca, Fagnanus, De Petra, Schamizgrueber, ReifIensluel, Pirhing, Giraldi, Benedictus XIV, Pignalellus, Pitonius, Sanchez,
Cascius, Garcias aliique. Cfr. Bangen 1. c. p. 171. Quae sit vis et auctoritas
communis sententiae canonistarum, optime exponunt: Benedictus XIV in
Epist. « Redditae i 5 Dec. 1744 § 8; Melch. Canus, De locis theol. 1. VIII,
cap. 7; Zech, Praecognita 1. c. §§ 454 sq.

102

■

I
■

■

“»

•

’
;
.
’. '
·'
ΗB

Γ
I

I
I
;·ι^3

TITULUS

π

8. Institutiones canonicae.

71. LanceUottus (t a. 1590), Institutiones iuris canonici,
Perus. 1563; Augustinus (t a. 1586), Epitome iuris pontificii ve-'
teris, Tarracon. 1587 et Rom. 1611; Canisius (t a. 1610). Summa
iur. canon.. Ingolst. 1594 (119); Strein S. 1. (t a. 1663), Summa
iuris canon.. Colon. 1658-1659; Febeo S. /. (t a. 1705), Institu­
tionum iuris can. sive primor. totius sac. iurispr. element. libri
quat., Rom. 1698; Chiavetta S. !.. Institutiones iur. can., Panorm.
1711-1713; Clericatus (Chiericato) Congr. Orat.. Patav. (t a. 1717),
Via lact. s. Inst. iur. can. Venet. 1713 (?); 7„ech S. /. (t a. 1772)
inde ah a. 1749-1766 sex voluminih. sub propriis titulis optimas
Institut, canonicas publicavit; Gagliardi (t a. 1778), Instit. iur.
can. com. el Neapol., Neap. 1766-1767); Devoti (f a. 1820), Instit.
canonicae, Rom. 1758; Ferrante (i a. 1803), Elementa iur. canonic. (ed. ab ips. discipul.), Rom. 1854. 1880; Card. Soglia (t a.
1856). Institut, iur. priv. et pubi, eccles., Paris 1859; Ferrari (t a.
1876). Summa instit. canonicar.. Genuae 1847, Paris. 1866; Sanguineti S. J. (4 a. 1893), Iuris ecclesiastici (privati) Instit.. Rom.
1884, 1890. Mocchegiani, lurisprud. eccl. ad Claras Aquas 1904
sq. Quibus auctoribus Institutionum non pauci alii in Italia sunt
addendi velat Scavini. Vecchiotti. De Camillis. Nardi. Luise,
Cercià, Lombardi. Nasoni. De Luca aliique.
Ex Gallia (120) nostra aetate commemorandi sunt: R. de M.,
Inst. iur. can. pubi, et priv., Paris 1853; Mau pied (t a. 1878?).
luris canonici... compendium. Paris 1861; Craisson (t a. 1881).
Manuale totius iur. can., Pictav. (1861) 1872. 1877; Icard.,
Snip, (t a. 1893). Praelect. iur. can., Paris 1859. 1875; Bouix
(t a. 1871). Institutiones iuris canonici in varios tractatus divisae v. g. De princip. iur. can.. De Capitulis. Paris; Bargilliat, Praelect. iur. can.. Paris 1895, 1903 sq.; Duballet, (’ours
complet de droit canonique. Paris 1895 sq.; Iluguenin, Expos,
method, iur. canon.. Paris 1887.
(119) Ambitum Institutionum longe excedit: Barbosa, Iuris ecclesiast
universi libri tres. Lugd. 1633.
(120) Ad instar modernorum codicum civilium conscripserunt Insti­
tutiones canonicas : Pillet. Ius canonicum generale. Paris 1890; Colomiatti,
Codex iuris pontificii. Taurin 1888 sq.; Pezzani, Deshayes, qui eandem
methodum redigendi ius canonicum in codicem secuti sunt.

phaenotiones genekales

■ ■I
■

Ex Belgio: Brabandère, iur can., campend., Brug. 1881,
1898 sq.
Ex Germania: Walter (t a. 1879), Lehrbuch d. Kirchenr.
aller chr. Conf. Bonn (1822) 1825, ed. 14, 1871; Phillips (t a.
1872), Kirchenrecht, Regensb. 1845 sq.; Lehrbuch d. Kirchenr.
ibid. 1859-1862, 1871, Compend. iur. eccl. Ratisbon. 1875; Schulte
(ante suam defectionem a fide cath.), System d. allg. kath. Kir­
chenrechts, Giessen 1856, I). Le h re v. d. Quellen d. k. K. ibid.
1860, Lehrb, d. k. K., ibid. 1863, 1868; Vering, Lehrbuch d. kath.,
orient, u. prot. Kirchenrechts, Freiburg 1874, 1893; Phil. Hergenroether, Lehrbuch d. k. K., Freiburg 1888, 2 ed. Holl week
1905 (121); Heiner, Kath. Kirchenr., Paderborn 1905; Laemmer,
Instit. d. k. K., Freiburg 1892; Laurentius, Inst. iur. eccl., Friburg.
1903; Prümmer O. P., Manuale iur. can. Friburgi, 1920.
Ex Austria-Hungaria: Aichner, Compendium iur. eccl.,
Brixin. 1862, 1900; Scherer, Handbuch des Kirchenrechts Graz
1885 sq. (incompl.); Gross. Lehrb. d. k. K., Wien 1896, 1900;
Demkô, lus ecclesiastic, pecul. resp. habit, ad Hungar., Agriae
1888; Haring, Grundzüge d. k. KR. Graz, 1906 sq. (122).
Ex Polonia: Slotwinski (f a. 1863), Instit. iur. eccles., Cracov. 1839 sq.; Krasicki (Ep. Wiln. a. 1862 in exsil. puls.), Prawo
kanoniezne krôtko zebrane, Wiln. 1863, Bittner, Prawo koscielnc
katolickie, Leop. 1878-1879.
Ex Hispania: De la Fuente, Disciplinae ecclesiasticae lectio­
nes, Matrit. 1894; Manjon, Derecho eclesiâstico, Granada 1884;
Gômez Salazar (Episcop. Legion.), Instituciones de derecho ca­
nonico, Matrit. 1877; Lopez Pelàez Estudios canonicos; Aguilar,
Scientiae iurid. compendium.
Ex America: Smith, Compend. iur. canon., Neo-Eboraci
1890 (123); Villela de Castro-Taueres, Compendio de direito ec(121) Pro Helvetia consuli potest: Winkler, Lehrbuch d. Kirchenr.,
Luzern 1862, 1878.
(122) Optimum compendium pro catholicis rituum orientalium prae­
sertim in Austria et Hungaria publici iuris fecit Papp-Szilàgyi, Enchiri­
dion iuris Ecclesiae orient, cath., Magno-Varadini 1862, 1880. Cfr. Cara.
Heri/enroether de hoc libro in Arch. f. k. K. t. 9, p. 160 atque de universo
iure Eccl. orient, catholi. 1. c. t. 7, 8, 9; V ering. Lehrb. d. k. K. § 10, VI, 5.
(123) Zitelli, Apparatus iuris ecclesiastici, Romae 1886, ex intentione
auctoris maxime iis regionibus videtur inservire, quae S. C. de Prop. Fide
subsunt.

1

104

TITULUS 11

clcsiastico, Recife (in Brasil.) 1855; Donoso-Silua, Inslituciones
de derecho canon.. Friburgo 1909.

9. Collectiones dissertationum et tractatuum

72. Tractatus ex universis iuris interpretibus collecti, Lug­
duni 1549; Tractatus universi iuris. Venet. 1584-1585; Roccaberti
0. Pr. (t a. 1699), Bibliotheca maxima pontificia. Rom. 1695 sq.;
Schmidt S. /. (i a. 1905). Thesaur. iur. eccl.. Heidelberg 17721779; Card. De Luca (t a. 1683). Theatrum veritatis et justitiae,
Rom 1671 sq.

10. Repertoria et lexica
73. Barbosa, Repertorium iur. civ. et canon.. Lugd. 1675;
De appellativa verbor. utr. iur. signifie.. De diction, etc. (Tra­
ctatus varii 1651); Begnudelli Basso (t a. 1713) Bibliotheca iuris
canonico-civilis practica, Frising. 1712. Mutin. 1757-1758. Ferra­
ris Ο. .1/. (t a. 1760?). Prompta bibliotheca canonica. Bonon.
1746. Monte-Cassin. 1844-1855. Paris ed. Migne 1852-1857, Rom.
1883-1899; Alberici de Rosate (i a. 1354). Dictionarium iuris tam
civilis quam canonici. Venet. 1573; Ioan. Calvini, Magnum le­
xicon iuridicum. Colon. Allobr. 1725; Philippi Vicat (t a. 1770),
Vocabularium iuris utriusque. Neap. 1760; Moroni (t a. 1883),
Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, Venezia 1840-1879.
Similia lexica exsistunt etiam in aliis regionibus v. g. André
Cours alphabétique et méthodique du droit canon., Paris 1852-53;
André, Diccionario del derecho canonico. Madrid 1847-48; (Card.
Heryenroether) Kaulen, Kirchenlexikon. Freiburg 1882 sq.; Va­
cant-Mange not, Dictionn. de Théolog. cathol. 1903 sq.; Herbermann etc., The Cath. Encyclop. 1907 sq.; Ojetti, Synopsis rerum
moral, et iuris pontificii. Rom. 1909 sq.

11. Libri casuistici et practici (124)
74. Pichler S. /., lus canonic, practice explicatum etc., Ingolst. (1724) 1728. 1735. 1746. denuo ed. Zaccaria, Pisauri 1758;
(124) Inter libros casuisticos sane principem locum occupant collectio­
nes causarum, quae authentice a supremis tribunalibus Ecclesiae scilicet
a SS. Congr. Card, vel a S. Rota decisae sunt.

ΡΗΛΕΝΟΊ IONES GENERALES

10.')

Ilolznuuui O. M. (t a. 1748), Ius canonicum... casibus... illustra­
tum, Campid. 1719, 1762; Piynatelli (t a. 1675?), Consultatio­
nes canonicae, Bom. 1675, Novissimae consultat. 1711; Pitonius
(t a. 1729), De controversiis patronorum et disceptationes eccle­
siasticae, Romae 1716, 1723; Schmalzyr. Consilia seu responsa
iuris, Ingolstad. 1722; Prosper Lumbertini sive Benedictus XIV
(t a. 1758) Institutiones ecclesiasticae (italice Bologn. 1731, la­
tine Bom. 1747), Quaestiones canonicae sive relat., cum Secretar.
S. C. C. esset, ab. ann. 1718-1728. Cfr. Thesaur. resol. S. C. C.
vol. 1-4, Urbin. 1739, Bom. 1740, aut Bened. XIV, Opera omnia,
De Synod, dioec. edit. 1 (8 libr.) Bom. 1748, ed. 2 (13 libr.) Bom.
1755, ubi de universa fere praxi et disciplina ecclesiastica cum
insigni eruditione historica et canonica disseritur; Monacelli (t
a. 1714?), Formularium legale practicum fori ecclesiastici. Ve­
net. 1706-1715, Bom. 1844 (125). Card. Gennari, Consultazioni
morali, canon, liturg. Bom. 1902-04; Quistioni teologico-morali,
Bom. 1907; Quistioni canon. Bomae 1908; Quistioni liturg. Bom.
1908. Cfr. Veriny, Lehrb. d. k. K. § 10 VIII.
Libris practicis etiam adnumerandae sunt illae lucubratio­
nes, quibus colliguntur, ordinantur, explicantur leges a potesta­
te civili de facto per fas et nefas de rebus ecclesiasticis la­
tae (126). Cfr. Scherer 1. c. § 62.
(125) Alios scriptores practices et casuisticos recensent Zech, Praecog. § 452, et Scherer 1. c. p. 128, e quibus canonistis quoque utiles sunt
Card. Lugo (a. 1660), Responsor, moralium libri sex, Lugdun. 1651 et
Clericatus, Discordiae forenses, Venet. 1708 sq., Decisiones sacramentales
Venet. 1730.
(126) Cfr. v, g. Lôpez Pelàez, El derecho espanol. Madrid 1902; Pellicar, Derecho civil, procesal, penal y administrativo, Zaragoza 1908. Grassi,
Manuale della legislazione e giurisprudenza italiana, Firenze 1878 aliosque
auctores apud Cauagnis 1. c. P. 1 p. 16; Campion. Manuel pratique de
droit civil ecclesiastique, Paris 1876; Cappello, Inst. iur. publ. eccl.; Calchi-Nouali, Il diritto eccl. dello Stato Italiano, Milano 1903; Geigel, D.
franz. u. reichslaend. Staatskirchenr., Strassburg 1884; idem auctor etiam
singulari praedilectione et non minore diligentia atque acumine scripsit
de hire regni Italiae in reb. ecclesiasticis; D. ital. Staatskirchenr., Mainz
1886, de quo longe aliter disserunt duo iuristae liberalium scholae addi­
cti sci. Schiappoli, Diritto ecclesiastico vigente in Francia, Torino 18921893 et Scadulo, Diritto ecclesiastico vigente in Italia, Firenze 1891, Tori­
no 1894. Cfr. Friedberg-Ruffini, Trattato del diritto ecclesiastico cattolico ed evan., Torino 1893, p. 9 sq.; Milas, D. Kirchenr. d. Morgenlaend.
Kirche, Czernovitz 1897.

106

TITULUS II

12. Folia periodica
75. Analecta iuris pontificii. Recueil des dissertations de
droit canonique, Romae 1853 sq., Paris 1869-1890; eiusdem folii
quasi continuatio sunt Analecta cedes. Rom. 1893-1911, Act. S.
Sod.. Rom. 1865-1909; Archiv f. k. Kirchenr., Innsbruck 1857 sq.,
Mainz 1861 sq.; Le canoniste contemporain, Paris 1878 sq.; Jour­
nal du droit canon, et de la jurisprudence canonique. Paris 1881
sq.; Nuntius Romanus. Romae 1882 sq.; Consultore Giuridico
civile ecclesiastico. Firenze 1877 sq. Cfr. Archiv. f. k. KR. torn.
61. pag. 366 sq. Non pauca, quae studio iuris canonici utilia
sunt adminicula et subsidia continentur in foliis periodicis theo­
logiae, jurisprudentiae. historiae ecclesiasticae et profanae v. gr.
in Monitore ecclesiastico. Nouvelle Rev. Theologique; Razôn y
Fe, De Religiosis et Missionariis Periodica; nunc Periodica de
re morali, canonica, liturgica; Ephemerides Lovanienses etc.
Apollinaris. Commentarium pro religiosis, Ius Pontificium.
76. R. P. Matthaeus Conte a Coronata in V vol. « Institutio­
num iuris canonici ». in Appendice Bibliographica publicavit
duplicem longum atque utilem catalogum: a) auctorum qui ante
Codicis iuris canonici promulgationem scripserunt; b) alterum
eorum, qui post publicatum Codicem scripserunt. Ex hoc altero
scriptorum genere practicae utilitati consulitur, si praecipui qui­
dam auctores indicentur, cum alii ut plurimum iam allegati fue­
rint in tractatione singulorum institutorum ecclesiasticorum,
quae explanantur in aliis sex tomis huius operis.

Andreuc.ci
11 trattato Lateranense commentato. Firenze 1929.
Augustine Chas. - A Commentary on the new Code of ('anon
Law, vol. 8, London 1919-1922.
Amor Ruibal. El derecho penal de la Iglesia catolica. Compos­
tela 1919 sq.
Radii. — Ius canonicum comparatum. Taurini 1925. — Institu­
tiones iur. canon. 2 vol. Florentiae 1921.
Bruno. — Codicis iuris canon, interpretationes authenticae. Ro­
mae 1935.
Bidagor. — La Iglesia propia en Espana. Roma 1933.

PRAENO'! IONES GENERALES

107

filat 4, — Comment. Textus Codicis iur. canon. 5 vol. Romae
1921-1927.
Bondini. — De privilegio exemptionis. Romae 1918.
Boudinhon.
La nouvelle Législation de l’index (2a ed.) Paris
1925.
Brys. — De dispensatione, in iure canonico, Brugis 1925.
Bueno Monreal. — Las relaciones entre la Iglesia y cl Estado en
los modernos concordatos. Madrid 1933.
Cairoli. — Il Concordato fra la S. Sede e l’Italia. Monza 1933.
Cappello S. I. — Tractatus canonico-moralis De Sacramentis,
tom. 3 ab a. 1928. — Summa iuris canonici, Romae 19301936 — Summa iuris publici ecclesiastici, Romae 1932 sq.
— Tractatus canonico-moralis De censuris, Romae 1933 sq.
— De lubilaeo anni 1929, Romae 1929.
Cerchiani E. — Cappellani Papae et Apost. Sed. — Auditores
causarum Sacr. Palatii Apost. seu de S. R. Rota ab origine
ad a. 1870, 4 vol. Romae 1919-1921.
Chelodi. — Ius de Personis — Ius matrimoniale — Ius poenale.
Tridenti 1922, 1921, 1933.
Cicognani. — Ius canonicum — Prolegomena — Historia Fon­
tium — Commentar, in 1. I. Codicis, Romae 1925.
Clemens. — Personnalité morale et Personnalité juridique, Pa­
ris 1935.
Cocchi. — Commentar, in Codicem, 8 vol. Taurini 1920 sq.
Coronata P. Matth. Conte. — De locis et tempor. sacris. Taurini
1922 — Ius publicum eccl. 1934 — Institutiones iuris cano­
nici vol. 5 — Il terz’ordine Francescano 1933.
Dabin J. — La philosophic de l’ordre juridique pontif. spécia­
lement dans les rapports du droit privé, Paris 1929 — Le
technique de l'élaboration du droit pontif., spécialement du
droit privé, Paris 1935.
D’Auak. — La base giuridica del nuovo diritto matrimoniale
concordatario in Italia, Roma 1932.
De Meester A. — Iuris canonici et iuris canonici-civilis com­
pendium, Brugis 1921-1928.
De Smet. — De sponsalibus et matrimonio, Brugis 1927 (4a ed.).
Eichmann E. — Lehrbuch des Kirchenrecht (4a ed.). Paderborn
1934 — Staat. Religion und Religiongesellschaften nach der
Reichsvervassung. Muenchcn 1930 — Das Prozessrecht des

TITULUS u

108

è

Codex iuris canonici, Paderborn 1920
Kirchc und Staat,
Paderborn 1925 (2* ed.).
Ferreres. — Instituciones canonicas. Barcelona (5* ed.) 1934
Derecho sacramental ib. 1932 Las Misas Manuales, Madrid
1924
Los Esponsales y el Matrimonio. Madrid 1927
Las Religiosas en la disciplina vigente, Madrid 1920
Theo­
logi^ Moralis, Barcinone 1932
Epitome Theol. moralis
ibid. 1933 — La muerte real y la muerte aparente ibid. 1930
— ('.asus conscientiae ibid. 1934.
Haring J. — Grundzuegc des Katholischen Kirchenrecbtes. Graz
1924
Das Eherecht auf Grund des C. I. C. Linz 1918
Den Kirchliche Eheprozess mit einen Anhang ueber der
Weiheprozess. Graz 1932
Der Kirchliche Strafprozess,
Graz 1931
Kommentar znm neuen ocstcrreich Konkordat. Innsbruck 1934.
IJjdsmann.
Introductio in ius canon, cum uberiori fontium
Studio. Hilversum.
Maroto.
Instit. iuris canonici (3 ed.) vol. 3. Matriti 1918 sq.
Mercati. — Raccolta di Concordati, Roma 1919.
Michiels. — Normae generales 2 vol. Lublin 1929
De delictis
et poenis, Lublin 1934.
Muniz.
Procedimientos eclesiasticos 3 vol. Sevilla 1926 —
Derecho parroquial. Sevilla 1923
Derecho Capitular, Se­
villa 1917.
Nouai.
Commentar, libri IV Codicis, Taurini 1920. 1932.
Olivi. - Diritto internazionale pubbl. e privato. Milano 1933.
1934.
Ottauiani .4.
Institutiones iuris publici ecclesiast. Romae 1925.
Payen.
De matrimonio in missionibus ac potissimum in Sinis
2 vol. Zi-ka-wei — Deontologia medica. Ibid. 1935.
Perugini .4.
Concordata vigentia notis illustrata. Romae 1935.

Quae A. R. P. Wernz in secunda et tertia parte
primi voluminis operis « Ius Decretalium » fuse tractabat: a) de
fontibus cognoscendi iuris ecclesiastici sive de collectoribus el
collectionibus iuris ecclesiastici; b) de historia litteraria scien­
tiae canonicae, dum de hac duplici re speciales scholae non ha­
berentur, erant complementum pro iuris studiosis aliqua ratione
necessarium, licet ut plurimum in praelectionibus textus cano77. Scholion.

PHAENOTIONES GENEKALES

109

nici non explanarentur ; sed aut aliqua incidenter eruditionis
causa breviter attingebantur, aut eorum compendiaria tractatio
ad separatam scholam Institutionum amandabatur.
Post­
quam vero, publicato (Lodice, alia ratione ordinata est schola
textus caltolici, cui suo opere iuvamen praestare voluit prae­
clarus Auctor, et (piae in illis duabus partibus tomi I tractantur
in Facultatibus iuris canonici specialibus cursibus et specialibus
professoribus commissa sunt, videntur hoc tomo novi operis
omittenda, remittendo lectorem ad speciales cursus specialesque
tractatus, etiam ad mentem Constitutionis « Deus scientiarum
Dominus » cum adnexis « Ordinationibus ».
Ipsa quoque historia Codificationis videtur hic omittenda,
cum ea. plena quadam ratione, tradatur in « Praefatione » cum
ipso Codice, ad modum historicae introductionis, publicata.
Fontes nunc vigentes (Atentis sex prioribus canonibus Co­
dicis) sunt sequentes: 1°) Ius divinum sive naturale sive posi­
tivum — 2°) Conventiones ab Apost. Sede cum variis nationibus
initac — 4°) Libri liturgici Eccl. Latinae, nisi in (Lodice expresse
sint correcti — 5°) Privilegia a S. Sede concessa et ante (Lodicem
vigentia nec in eo expresse revocata — 6°) Consuetudines (Lodici
non contrariae, vel etiam contrariae, si centenariae vel immemotabiles non expresse reprobatae et per Episcopos conserva­
tae— 7") Leges anteriores implicite in (Lodice contentae — 8°) Le­
ges particulares non contrariae Codici.
Ius anterius, cui Codex plerumque conformis est, quaeren­
dum est in Collectionibus contentis in « Corpore iuris canoni­
ci»; in Pontificiis Constitutionibus, quatenus usui essent ab
auctoribus iam citatae et in variis Bullariis privatis collectio­
nibus publicatae et in decretis SS. CC. etiam ut plurimum pri­
vation aut authentice collectis, et praesertim in decretis Concilii
Tridentini — Collectiones anteriores Corpori iuris canonici mo­
mentum habent dumtaxat historico-iuridicum.

LIBER PRIMUS CODICIS

NORMAE GENERALIS

TITULUS III
CANONES PRAELIM1NARES
1·

78. Xormae Generules intelliguntur principia omnibus ma­
teriis canonicis communia, quae proinde praesupponuntur in
qualibet canonica materia circa quam versantur praescripta Co­
dicis in reliquis quattuor libris contenta.
Normas ipsas praecedit introductio, in qua determinatur re­
latio inter ius Codicis et ius praecedens.
Normae ipsae generales comprehenduntur sex titulis sub
propria rubrica: I. De legibus ecclesiasticis; II. De consuetudi­
ne; III. De temporis supputatione; IV. De rescriptis; V. De pri­
vilegiis; VI. De dispensationibus. Duo priores versantur circa
fontes iuris, sc. scripti et non scripti; tertius definit modum quo
tempus supputandum est, quando agitur de determinato tempo­
ris spatio eiusque initio et fine. Ceteri tituli continent principia
quibus regulantur actus, qui derogationem continent a lege com­
muniter et ordinarie servanda, quae derogatio fit per rescripta,
privilegia, dispensationes, quibus ius singulare constituitur.
Relatio inter ius Codicis et ius praecedens

1. Praeservatur ius Orientalium

79. Codex unam respicit Latinam Ecclesiam, neque Orien­
talem per se obligat (can. 1). Ne autem Orientales priventur
commodis ex codificatione provenientibus, praesertim vero ut
apud ipsos cesset iuris incertitudo, assidue paratur novus quo-

CANONES PIIAELIM INARBS

111

que Codex Ecclesiae Orientalis, quo, non penitus suppressis
nonnullis rebus peculiaribus singulorum rituum, communis quae­
dam inducatur disciplina pro omnibus Orientalibus.
In genere sub nomine Ecclesiae Latinae intelligitur com­
plexus omnium ecclesiarum quae a Patriarchatu Romano de­
pendent; dum Ecclesia Orientalis complectitur omnes ecclesias
quae iurisdictioni patriarchatuum Orientalium subsunt aut sub­
ditae fuerunt, se. illis patriarchis, qui suffecti sunt quattuor pa­
triarchis Orientalibus saec. V, videlicet Constantinopolitano, An­
tiocheno, Alexandrino, Hierosolymitano (1). Quae orientales ec­
clesiae ut plurimum schismate a vera Christi Ecclesia defece­
runt: quae vero ad unitatem redierunt et primatum R. Ponti­
ficis admiserunt unitae dicuntur, ceterae se vocant ecclesias or­
thodoxas.
Inter se et ab Ecclesia Latina praesertim differunt ritu seu
modo liturgiam celebrandi; quamvis simul cum ritu plures ha­
bent peculiaritates in rebus disciplinaribus. Quae varietas iam ab
antiquo tempore exsistens maximum incrementum coepit a ma­
gno schismate Orientali sub Michaele Cerulario a. 1054 et Photio;
pronum enim fuit ut denegata obedientia R. Pontifici etiam le­
gislatio Pontificia repudiaretur, et de pluribus disponerent li­
bere secundum privata criteria cuiusvis Patriarchae praesertim
vero patriarchae Constantinopolitani; de cetero unice respicien­
tes leges antiquorum conciliorum oeconomicorum atque leges
Imperatorum Orientis. Ecclesia autem Romana seu Rom. Pon­
tifices. ut Orientales ad unitatem redirent, voluerunt mores et
ritus eorum, quantum liceret, revereri. Quae autem acta sunt
ad unitatem constabiliendam recenset Benedictus XIV, const.
Allatae 26 Iulii 1755.

80. Orientales, quos primus canon Codicis respicit, ratione
ritus comprehenduntur sub quattuor familiis, quae in varias spe­
cies subdividi possunt: I. Ritus graecus, cuius species sunt:
graecus purus, gracco-melchiticus, rumcnicus, slavicus. Slauicus
vero subdividitur in graeco-russicum in graeco-ruthenicum et
graeco-bulgaricum. II. Ritus syriacus, cuius species sunt: syrus
(1) Primitus quidem distinctio unius Ecclesiae Christi in occiden­
talem seu latinam et orientalem exorta est occasione divisionis Imperii
romani in Occidentale et Orientale.

Γ IT I’Ll S III

purus, syrus maroniticus et syrus chaldaeus. III. Hilus copius seu
copticus. qui dispescitur in coptum aegyptiacuin et coptum
abissinum seu aethiopicum. IV. Hilus armeniis, cuius non sunt
variae species. Hi quattuor ritus comprehenduntur sub nomine
ecclesiae Orientalis; qua vero ratione ad determinatum ritum
fidelis pertineat definitur canone 93.
81. Praescriptum Codicis praecessit decisio data ab Innocentio III in ('.one. Lateranensi IV a. 1215 (cap. 6. X. de bdptismo
III. 42). Dubium autem omne sustulit in praxi decisio Congre­
gationis theologorum apud Cardinalem Pamphilii (qui postea
fuit Innocentius X) anni 1631 in hunc modum data: «Subditi
quattuor Patriarcharum Orientis non ligantur novis pontificiis
constitutionibus, nisi in tribus casibus: primo in materia dogma­
tum fidei; secundo si Papa explicite in suis constitutionibus men­
tionem faciat et disponat de praedictis; tertio si implicite in
iisdem constitutionibus de eis disponat, ut in casibus appellatio­
num ad futurum Concilium ». (Cfr. Albitius, De Inconst. in fide
cap. 30. n.° 317 sq.; Cit. Const. Benedicti XIV Allatae § 44). Inde
enim coepit proponi ut doctrina tenenda atque etiam in docu­
mentis pontificiis allegari, licet BB. PP. eam expresse sua aucto­
ritate nondum sanxissent (2).
Codex talem expressam sanctionem continet quoad Codi­
cis praescripta, nihil dicens de futuris legibus post Codicem pro­
mulgandis. Codicis disciplina Orientalem ecclesiam non obli­
gat, nisi de iis agatur (piae ex ipsa rei natura etiam Orientalem
afficiunt; insuper plura ad Orientales spectantia etiam in ca­
nonibus Codicis allegantur et firmantur.
82. Ex natura rei: a) tenentur Orientales legibus circa doc­
trinam fidei et morum, quae plurimae habentur in Codice (3).
b) tenentur legibus, (piae aut continent aut declarant ius
diuinum positivum et naturale; etiam huius generis plurimas
continet Codex.
c) pariter tenentur legibus disciplinaribus iuris commu­
nis, quae expressam de Orientalibus mentionem faciunt; iuris
(2) Cfr. Benedicti XIV Const. Etsi Pastoralis 26 Maii 1742, § 8, n.
24; Card. Ilergenr in Arch. C. K. K. t. 7. pag. 200; Pappszilàfjiji. Enchirid. S 23 p. 43 sq. et S 55 p. 120.
(3) S. C. pro Eccl. Orient. 26 Maii 1928 in A. A. S. XX, 195.

CANONES l’HAEl.l.MINAHES

113

communis, inquam, quare si lex (Lodicis refert praescriptum iu­
ris communis praecedentis in (pio de Orientalibus expressa men­
tio fiebat aut de tali praescripto communi fuerat data decisio
quod Orientales quoque concerneret, etiam post Codicem illo
iuris communis praescripto ligantur Orientales, tametsi Codex
ipsos expresse non memoret (4); nam Codex disciplinam legi­
timam Orientalium non mutat, nisi expresse dicat. Hoc autem
est discrimen inter canones statuentes aliquid de iure Orienta­
lium, et praecepta iuris communis praecedentis in Codice mere
relata, non facta mentione Orientalium, quod illa Orientales obli­
gant ui ipsius Codicis et iuxta eius tenorem, non iuxta legem
proprii ritus, si haec a iure Codicis sit diversa; alia vero ex vi
legis praecedentis, sive communis sive peculiaris determinati
ritus (5).

83. Ius peculiare Orientalium. Citra memoratas exceptio­
nes, Orientales suam peculiarem retinent disciplinam ex vetere
praxi conservatam et a S. Sede modo dicto recognitam. Cuius
praecipui fontes sunt: I. Octo priora Concilia Oecumenica, in
quibus pauca de re disciplinari statuuntur; II. Plures Consti­
tutiones Pontificiae et Decreta S. C. P. F. v. gr. Const. Etsi Pa­
storalis Bened. XIV 26 Maii 1742 pro italo-graecis in Italia do­
micilium habentibus; eiusdem Const. Allatae 26 Jul. 1755 in
Collect, n. 338, 395; Consi. Leonis XIII Orientalium dignitas 30
Nov. 1894 (de disciplina Orientalium conservanda et tuenda)
Collecf. n. 1883; Const. Ea semper Pii X 14 Aug. 1907 (A. S. S.
XL1, 3).
III. Synodi peculiares singulorum rituum, ubi a S. Sede
non fuerint reprobatae: a) Pro Ruthenis: Synodus Provinc. Ru­
thenorum a. 1720. Item Acta et Decreta Syn. Prov. Rutheno­
rum a. 1891, Romae edita a. 1906. b) Pro Maronitis, Synodus
Maronitarum in monte Libano a. 1836. c) Pro Melchitis: Act. et
Decr. Synodi Prov. Melchitarum a. 1872. d) Pro Coptis: Synodus
Alexandrina Coptorum, habita Cairi in Aegypto a. 1898. e) Pro
(t) Cfr. cap. 6 X de der. coning. III. 3; cap. 7 X. de poenit. V, 38;
Arch. f. k. K. t. 7, p. 198 sq. t. 10, p. 193; A. S. S. I. 108; S. C. P. F. 8
Nov. 1882 (collect, n. 113); Papp-Szilaffiji I. c. p. 48.
(5) Cfr. Van Hove, De legibus η. 4.

114

TITULUS III

Syris: Synod. SciarfensisSyrorum, habita in monte Libano a. 1888.
f) Pro graecis Rumenis: Cone. I Provinc. Alba-Iuliense et Frogariense... In quibus Synodis, praeter plures lacunas non levis
momenti, alii quoque defectus reperiuntur; praesertim vero ma­
gna cernitur varietas disciplinae, quae non levem parit con­
fusionem, cum in eadem regione atque adeo in eodem loco de­
gant permixti fideles ad diversos ritus pertinentes ubi pariter
adsunt schismatici fixam disciplinam non observantes. Unde
patet ius Orientalium fere habere characterem iuris particula­
ris pro singularibus ritibus omnino sui generis, cum non habeat
relationem ad aliquod ius vere commune omnibus Orientalibus,
id quod luculentius patet ex recenter post Codicem publicatis
fontibus iuris cuiusvis ritus in praeparationem codificationis iu­
ris Orientalium, quod vere ipsis sit commune, solis retentis pau­
cis singularitatibus.

84. Plures iam sunt datae decisiones de iure communi ante
Codicem Orientales quoque obligantes.
1. Decr. Tametsi Cone. Trid. de matrimoniis clandestinis,
ubi tamen peculiaris promulgatio, ipso decreto imperata, facta
fuisset, quae tamen apud plerosque Orientales non fuit facta.
Substitutum decr. Ne temere Orientales non comprehende­
bat (6): sed fuit exstensum ad Ruthenos prov. Galicianae (decr.
S. C. P. F. pro negotiis ritus Orientalis 5 Maii 1911), ad Ruthe­
nos degentes in Canada (decr. 18 Aug. 1914), ad eosdem degen­
tes in America septentrionali (decr. 17 Aug. 1914) et in America
meridionali (decr. 27 Martii 1916) (7).
2. Constitutiones contra sollicitantes, ex Benedicti XIV
Const. Etsi pastoralis et ex Decr. S. Offici 13 lun. 1710 (Collect,
n. 279). Est delictum quod de fide suspectum reddit.
3. Censurae ab Apostolica Sede latae « in materia dogma­
tum. et in Constitutionibus in quibus implicite de iis Orientali­
bus disponitur, nempe ubi materia ipsa demonstrat eos com­
prehendi, quatenus non de lege mere ecclesiastica agitur, sed
ius naturale et divinum declaratur» (S. C. P. F. 6 Aug. 1885 in
Collect, n. 1640). Huiusmodi poenae apud ipsos manent vi iuris
praecedentis, quidquid de illis delictis statuat novus Codex.
(6) S. C. C. 1 Febr. 1908 ad I in A. S. S. XLI. 108.
(7) A. A. S. V, 398, VI, 463, VIII. 107; Periodica t. 14 p. 99 sq.

CANONES PRAEI JMINABES

115

In iure Codicis canones qui Orientales memorant apte dis­
tribui possunt: Alii solum referunt disciplinam Orientalium ad
determinandas relativas obligationes Latinorum (98, 257, 542
u. 2, 622 § 4, 644 § 2, 733, 756, 782 § 4, 804, 823, § 1, 955 § 2,
1604,1606 § 5, 2411); alii Orientalibus imponunt obligationes cum
iure ipsorum proprio conformes (866 § 1, 3, 1009). Ita apte Van
Hove, De legibus eccl. p. 8.
Quibus ex dictis addendi sunt: a) canones qui dogma pro­
ponunt velut 218 de primatu Rom. Pontificis etc.; b) qui decla­
rant ius divinum v. gr. 228 de negata appellatione a Papa ad
Concilium.
Quoad canones qui favores concedunt ritui Orientali non
contrarios, declaratum est Orientales posse lucrari omnes in­
dulgentias a R. Pontifice decreto universali concessas (8); at non
fuit admissa facultas trium Missarum in Commemoratione om­
nium fidelium defunctorum (9). Pariter favorem canonis 866
pertinere etiam ad Orientales declaratum est a S. C. pro eccl.
Orientali (26 lan. 1925) cum tamen prius evulgatum fuisset re­
sponsum (31 Octobr. 1922) 14 Apr. 1924) quod iuxta Const. Pii X
Tradita ab antiquis (14 Sept. 1912, η. IX) Orientales tenerentur
ad recipiendam communionem pasqualem proprio ipsorum ri­
tu. Inde autem videtur inferri non esse certum Orientales generatim gaudere favoribus spiritualibus in Codice concessis,
cl qui non sentiunt onera per Codicem imposita posse indiscriminatim gaudere concessis favoribus v. gr. mitigatione in ieinnioet abstinentia, in impedimentis matrimonialibus etc., nisi spe­
cialis fiat concessio (10).
(8) S. Poenitent. 7 Iui. 1919 in A. A. S. IX, 399; Periodica IX, 67 sq.
(9) S. C. P. F. pro negot. rit. orient, in A. A. S. VIII, 104, cuius re­
sponsa 22 Mart. 1916 approbationem Pontificiam obtinuerunt. Scitum
autem est Orientales non habere in suo Kalendario diem specialem pro
commemoratione omnium fidelium defunctorum; ex antiqua consuetu­
dine unum habere altare in quo tantum semel in die fit celebratio; et plu­
ribus Missis applicandis solitum esse fieri satis per plurium sacerdotum
in eadem Missa concelebrationem; quae tamen paulatim immutata vi­
dentur per parvas cappellas .secundarias. Cfr. Çicognani in 1. I Cod. p. 13,
338 sq.
(10) Decr. S. C. P. F. (17 Martii 1916) de Ruthenis in Américain me­
ridionalem immigrantibus art. 14 «Ad vitanda gravia incommoda, quae
inde Graeco-Ruthenis evenire possent, facultas eis fit dies festos et ieiu-

116

TITULUS IU

Post Codicem data est declaratio, quod Orientales sicut ce­
leri fideles, teneantur decretis quibus S. Officium damnat libros
et diaria, quae damnatio ad materiam doctrinalem pertinet;
quod videtur extendendum ad damnationem propositionum et
theoriarum. S. C. pro E. 0. 26 Maii 1928.
Orientales teneri ad ius Ecclesiae latinae, ubi deficit prae­
scriptum proprii iuris, ita ut illud sit suppletorium pro Orien­
talibus ut nonnulli voluerunt (11) non admiserim; sed in defectu
propriae normae succedit ius constituendum per respectivam
auctoritatem legiferam cuiusque ritus, a qua congruum est ut
respiciatur normq latina cum vi mere directiva, non praeceptiva,
hoc ipso quod Orientales pertinent ad unam Christi Ecclesiam,
quae unitas maxime ostenditur et fovetur uniformitate legisla­
tionis.
•

—

»

85. Orientales extra proprium territorium residentes teneri
iure suo proprio, nisi a S. Sede in aliquo derogatum fuerit, in­
dubium videtur, et hoc sensu videtur posse dici personalis eorum
legislatio, sicut est personalis legislatio latina pro latinis (12); et
sicut hi ita illi, ubicumque versentur subiciuntur ministris pro­
prii ritus, salva facultate, in eorum defectu, recurrendi ad mi­
nistrum alieni ritus in sacramentis recipiends (131). Illud autem
est valde difficile definire, num adsit et quibus limitibus defi­
niatur aliquod verum ius commune Orientalium; nam S. Sedes,
cui omnes Orientales subduntur, ius commune, quo omnes Orien­
tales teneantur, noluit hactenus constituere, sed eorum peculia­
ria statuta et consuetudines revereri; inter varios Patriarchas
Orientales, nullus est qui supra omnes alios habeat potestatem
cosque adigat ad certas communes leges in respective patriarnia observandi iuxta consuetudinem locorum in quibus degunt (A. A. S.
VIII. 105 sq.). Cfr. quoque Decret, pro Graeco-Ruthenis in Foederatis Civitat. Amer, septentr. 1 Martii 1929 (A. A. S. XXI. 159) art. 39; Decr. de
administratione ordinariatus Graeco-Rutheni in regione Canadiens!, 24
Maii 1930. art. 45 (A. A. S. XXII, 352).
(11) Cfr. de ha re Murolo, Institutiones I, n. 173, 198; Cappello,
Sumina iur. canon. I. n. 61; Van Hove, De legibus p. 7.
(12) Cfr. can. 13 et quae suo tempore de hac re disputavit Bonacina,
Opera omnia, t. 11 de legibus, disp. L. q. 1, punct. 6, n. 59 et Sdnchez,
De matrim. 1. Ill, disp. 18.
(13) Const. Pii X Tradita ab antiquis 14 Sept. 1912.

CANONES PKAELÏMINABES

117

chatu observandas; nisi quis velit dicere ius commune Orienta­
lium complexum illorum praescriptorum, quae in ipso can. 1
dicuntur etiam perlinere ad Orientales, paucis adiectis praescri­
ptis a Sede Apost. datis. Sperare licet in codificatione iuris Orientalum verum pro illis constitutum iri ius commune.
11. Praeservatio luris Liturgici

86. « Codex plerumque nihil decernit de ritibus et caeremo­
niis quas liturgici libri, ab Ecclesia latina probati, servandas
praecipiunt in celebratione sacrosancti Missae sacrificii, in ad­
ministratione Sacramentorum et Sacramentalium aliisque sa­
cris peragendis. Quare omnes liturgicae leges vim suam reti­
nent, nisi earum aliqua in Codice expresse corrigatur » (can. 2).
Leges liturgicae illae dicuntur quae ordinant ritus et cae­
rimonias in sacra liturgia adhibendas, i. e. preces et actiones
quae verba comitantur. Earum complexus dicitur ius liturgicum,
quod Codice praeservatur, nihil intendens in hac parte prae­
scribere, salvis paucis exceptionibus.
De libris liturgicis ab Ecclesia probatis pro usu Ecclesiae La­
tinae cfr. Wernz-Vidal, tom. IV de rebus n. 330 sq. Manent iure
Codicis, ubi non corrigantur omnes leges liturgicae in praedictis
libris contentae aut alibi publicatae, praesertim vero conten­
tae in Collectione authentica S. C. R. sub Leone XIII usque ad
a. 1900 confecta et promulgata, cui deinde accessit appendix I
referens nova decreta ad a. 1912, a Pio X promulgata, deinde
appendix II decreta exhibens usque ad a. 1926 et sequentia de­
creta in A. A. S. publicata et promulgata.
Quae autem Codex in materia liturgica mutavit (cfr. v. gr.
c. 947 de ritu extremae unctionis) in respectivis canonibus dicetur:
secundum mutationes inductas iam nova editio Ritualis Romani
(10 lun. 1925) aptata est.
Addendum videtur generatim loquendo, normas generales
libr. I Codicis, praesertim quaei continent principia generalia
iuris etiam in materiis liturgicis applicari, exceptis quae perti­
nent ad ipsos ritus et caerimonias; in hisce enim materiis multa
habentur praecepta disciplinaria, quae sub legibus liturgicis (li­
cet in materia liturgica) comprehendi non possunt; ipse autem

^ΒΙΒΗΗΒΒΒΕΒΒΙ^ ; ' ·'

118

WOll.l I.... —Ill.... .. ............ Illi UJIIJLIirniMUSi J

TITULUS III

Codex can. <31 voluit ut salvae manerent leges liturgieae de tern
poris supputatione. Cfr. Van Hone 1. c. pag. 13.
III. Praeservatur ius concordatariurn

to

.
,
,
•
,
4
»
j
1
!

87. « Codicis canones initas ab Apost. Sede cum variis na­
tionibus conventiones nullatenus abrogant aut iis aliquid obro­
gant: eae idcirco perinde ac in praesens vigere pergent, con­
trariis huius Codicis praescriptis minime obstantibus » (can. 3).
Post declaratum ambitum, intra quem intendit legislator
constituere et promulgare novam universalem legislationem codificatam, declarat relationem novae legislationis cum iure particulari inducto per conventiones cum variis nationibus initis.
quae declarantur permanere prout ante Codicem exsistebant sine
ulla prorsus immutatione.
Conventiones, alias appellatione vulgari atque etiam iuridica (can. 1471) concordata vel etiam pacta conventa, ut ipsum
nomen indicat, sunt varia pacta inita a S. Sede cum autoritate
sociali diversarum nationum., quibus varii favores potestati civili in materiis ecclesiasticis et mixtis concedi solent, recepta ex
parte Status recognitione i urium ad Ecclesiam spectantium (14).
Quidquid sit de originario et proprio sensu verborum abro­
gare et abrogare (15) sensus canonis est clarus propter adiectam
(14) Xon est hic locus agendi de vera notione ac de propria vi Con­
cordatorum circa res ecclesiasticas, qua de re alio huius tomi loco ex
professo tractatur
Concordatorum textus ante Codicem initorum re­
censet .VzLssi. Conventiones de rebus ecclesiasticis, Romae 1869; modo
magis completo usque ad a. 1914 recenset Mercati, Raccolta dei Concor­
dati su materie ecclesiastiche, Romae 1919.
(15) Si attendatur ius Romanum, quod ante Codicem erat suppletprium Ecclesiae, quodque adhuc habetur ut fundamentale in notionibus
juridicis, ex dicto Ulpiani: Lex aut rogatur i. e. fertur; ut abrogatur,
i. e. prior tollitur; ut derogatur i. e. pars primae legis tollitur; aut sub­
rogatur i. e. adiicitur aliquid primae legi; aut obrogatur, i. e. mutatur
aliquid ex prima lege (Ulpiani. Liber singularis Regularum Pr. § 3). Bre­
vius Modestinus: < Derogatur legi aut abrogatur: derogatur legi cui pars
detrahitur; abrogatur legi cum prorsus tollitur - (L. 102 D. de verbor.
signifie. 50, 16).
Ubi a canonistis facta est expressa distinctio inter illa quattuor vo­
cabula iuridica abrogatio, derogatio, subrogatio, obrogatio satis commu-

CANONES PEAK LI M INAKES

119

declarationem «pergent vigere perinde ac in praesens», non
obstante quovis contrario praescripto novi Codicis. Illae ergo
conventiones integrae et immutatae manent, prout tempore pro­
mulgationis Codicis valebant, nec per promulgatum Codicem,
quidquam sive explicite sive implicite eis detrahitur, additur vel
immutatur. Illud autem operae pretium est animadvertere, quod
Benedictus XV declaravit, nonnullas conventiones cum variis na­
tionibus a S. Sede initas, ob mutatam personam moralem, quacum S. Sedes conventionem inierat (penitus immutata forma
regiminis Status) iam omne vi destitui, cum sint res inter alios
acta, quae neque emolumentum neque praeiudicium ceteris af­
ferat (16). Unde ob mutatum regimen politicum novae post Co­
dicem conventiones initae sunt.

IV. De lure quaesito, privilegio et induito obtento
ante Codicem in ordine ad ius Codicis

88. « lura aliis quaesita, itemque privilegia et indulta, quae,
ab Apostolica Sede ad haec usque tempora personis sive physicis
sive moralibus concessa, in usu adhuc sunt nec revocata, integra
manent, nisi huius Codicis canonibus expresse revocentur »
(can. 4).
lura quaevis factis humanis acquisita, nec ex iure naturali
facta irrevocabilia, posse absolute per Rom. Pontificem, iuris
communis auctorem, auferri, itemque privilegia et indulta ab
niter ita intellecta est, ut abrogatio dicebatur totalis legis revocatio di­
recte et expresse facta a competente Superiore; derogatio revocatio par­
tialis; subrogatio facta additio ad legem iam exsistentem; obrogatio vero
ablatio legis per contrariam legem.
Quamvis frequenter doctores modum loquendi Modestini usurpa­
runt. etiam ex hoc quod illa Modestini explicatio haberetur sub rubrica
de verborum significatione, ut dicerent abrogationem esse totalem abla­
tionem legis, derogationem vero partialem, quocumque modo illa fie­
rent sive expresse sive implicite. Cfr. Wernz, Ius Decretalium n. 118;
Schmalzgrueber 1. I, tit. 2 n. 47 Codex obrogationem et derogationem
can. 22, videtur accipere in determinatum sensum, quem tamen non vi­
detur constanter retinuisse, cfr. can. 2226.
(16) Benedicti XV Allocutio Consistor. 21 Nov. 1921 in A. A. S. XIII,
521. Confr. Ojetti in Codic. 1. I. Excurs. 1 ad can. 3.

"•A -*w5·’

120

TITULUS HI

ipso concessa, indubium est modo adsit insta et proportionahi
causa. A fortiori auferri per eandem potestatem possunt indultu
et privilegia ab auctoritate inferiori v. gr. Episcoporum, de qui­
bus in hoc canone non est sermo. Pronum autem est, ut Codex
iam ab initio decernat de illis iuribus, induitis et privilegiis ante
Codicem obtentis, et introdnctorio can. 4 decernit eadem maneri*,
si ante Codicem adhuc vigebant et in usu erant, non obstan­
tibus canonum praescriptis, nisi in ipsis canonibus expresse re­
vocentur.

$ 1. De h

hibi s quaesitis

89. Sunt nonnulli doctores, qui in Codice explicando con­
jungunt quaestionem de iuribus quaesitis non tollendis (can. 4)
cum quaestione de neganda legibus praesentis Codicis vi retroactiva (can. 10). Cfr. Van Hove qui in tomo De legibus (Prooe­
mio lib. I cap. 3) rem egregie tractat ac in omnem partem ver­
sat. adhibita in subsidium doctrina civilistarum (17). Meo in­
dicio duae quaestiones sunt quidem inter se conexae, non ita
tamen ut independenter ac separatim tractari et explicari non
possint, sed potius crediderim iuris nostri intelligentiae magis
consuli si separatim sub respectivi canonis expositione tradantur.
Multum disputatum est de notione iuris quaesiti et variae
datae sunt definitiones, quae tamen rem integre non videntur
comprehendere et in aliquo casu non resultant verae. Porro
ius quaesitum in canone refertur ad iura subiectiva et eviden­
ter contraponitur iuri acquirendo: agitur autem in canone di­
recte non de iure quaesito prout hoc in considerationem venit in
iure publico, de quo Codex egit in canone praecedenti ubi per
concordata, quae dicuntur manere, alterutri potestati in con(17) Ita pariter Vermeersch, Epitome I n. 92 sq. a quo tamen scite
notatur, quod, admissa conexione utriusque quaestionis, legem non retrotrahi et praeservare iura quaesita, nec convertuntur, nec ubi unum verilicatur semper et alterum verificari. et v. gr. lex aplicans delicto ante­
riori mitiorem sanctionem, retrotrahitur quidem, sed nullum ius quae­
situm aufert, seu dantur retrotractiones legis sine ulla ablatione, iuris
quaesiti, quamvis vice versa lex quae non retrotrahitur iura quaesita, si
quae dentur, non aufert.

CANONES I’HAEMM INAKES

121

ventione partem habenti advenire iura quaesita possunt, sed
versatur canon in iure privato. Privatum autem ius hic intelligas
velim illud ius quod oritur ex exercitio iurium privatorum in
suis ad invicem relationibus per pacta, contractus aliosque actus
juridicos: cui contraponitur ius publicum hoc sensu intellectum
ut complectatur relationes iuridicas inter personas privatas et
publicam auctoritatem. Relationes iuridicas inter personas pri­
vatas hoc can. 4. directe respici, praeter rationem traditam ex
can. praecedenti, ipsa formula videtur clare indicari cum sermo
sit dc iuribus aliis quaesitis; quae personae privatae ut tales
possunt esse physicae vel morales, (piamvis ipsae personae pu­
blicae etiam privatorum more et in iure privato agere possunt.
♦.

Ita circumscripta quaestione, ius quaesitum imprimis
non est: 1") facultas generalis aliquid agendi, quod lege non
prohibeatur; quae facultas a quovis habetur independenter a
imitatione legum, ideoque intelligi non potest ubi est quaestio,
num iura quaesita maneant vel pereant per promulgationem
novi Codicis. Si in hac facultate consisteret nulla nova lex pro­
hibens, publicari posset, quae non auferret iura quaesita.
2°) Nec consistit in facultate speciali aliquid agendi quod
a lege anteriori permittebatur, saltem quando quis ante legem
novam prohibentem illa facultate non est usus. Nimis enim evi­
dens est quod facultas orta ex negata exsistentia legis prohiben­
tis, penitus cadat a momento subsecutae legis prohibentis.
Ante
Codicem adulescens annorum quindecim poterat matrimonium
contrahere (matrimonium ea aetate non erat prohibitum); Codi­
ce promulgato sexdecim requiruntur anni. Quare si Titius attigit
decimum quintum aetatis annum decimo post promulgationem
Codicis mense (Codex ut lex universalis vacavit per integrum
annum), si in duobus remanentibus vacationis mensibus matri­
monium non contraxit his elapsis contrahere non poterit, sed
exspectaro debebit 1G aetatis annum expletum, quin tamen ex
hoc privetur iure quaesito. Si autem in illa facultate speciali
consisteret ius quaesitum, per Codicem hoc can. 4. praeservan­
tem iura quaesita, non fuisset mutatum impedimentum aetatis
pro matrimonio prout revera factum est.
3°) nec consistit ius quaesitum in exspectativa iuris obti­
nendi aut in spe fundata in facto determinato, v. gr. spes aut
90.

122

TITULUS HI

exspectativa aliquid obtinendi ex testamento amici vel propin­
qui. qui necdum testamentum fecit, etiamsi ostenderit volunta­
tem atque promissionem: inde nullum ius certum ex facto con­
creto determinatum oritur, sed mera spes, mera expectativa;
non ergo esse potest quaestio de hire (piaesito.

I
1

I
J
j
i

I
I
I
j
j*

I

91. In his omnes debent convenire, sed non conveniunt dec­
lares in notione positiva iuris quaesiti (piae paucis verbis facile
tradi non potest. Eius saltem descriptio ita videtur proponi posse:
Ius quaesitum est facultas moralis et inviolabilis ad aliquid agendum, acquirendum i>el possidendum, acquisita a singulari persona physica uel morali idonea, propter factum proprium vel
alienum rite et legitime positum vel quandoque omissum et cum
iure efficaciter conexum sub imperio legis.
a) Facultas moralis inviolabilis intelligenda est secundum
genericum conceptum iuris subiectivi. quod ulteriore explicaliane non eget.
a) Acquiri debuit ab aliqua singulari privata persona, eaque tamen sive physica sive morali; est quaestio de singulari
privata persona « iura aliis quaesita », exclusis personis moralibus publicis, velut Status, nisi forte non considerentur ut tales,
sed ut privatae v. gr. ut subiectum dominii particularis rei in
alieno Statu secundum principia iuris internationalis privati.
e) Porro subiectum debet esse idoneum seu iuridica ca­
pacitate praeditum; factum enim ab incapaci positum non est
vere iuridicum. et actus nullus nullum ius inducere potest con­
tra novam legem; (piae capacitas in iure dominii dicitur capa­
citas acquirendi, possidendi, in iurisdictione capacitas agendi,
regendi etc.
d) Propter factum proprium aut alienum. Supposita ca­
pacitate iuridica et facultate generali tale determinatum ius ac­
quirendi, a lege vel naturali vel positiva data, requiritur prae­
terea aliquod determinatum factum, quod sit voluti actuatio illius
facultatis, quae poterit vocari quasi usucapio iuris. v. gr. occu­
patio rei nullius.
r) Factum debet esse, rite positum seu his omnibus condi­
cionibus vestitum, (piae a lege requiruntur, ut sit aptum ad ca­
piendum ius v. gr. pro iure (piaesito ex praescriptione, requiri­
tur tranquilla seu pacifica rei possessio.

CANONES PRAELIMINARES

123

f) Cum iure efficaciter conexum, ad quod duo requirun­
tur: alterum negative, videlicet ut lex positive non resistat, se­
cus iam non est rite et legitime positum nec verum factum iuri­
dicum, ideoque ineptum ad sortienda seu gignenda iura; alte­
rum positive, videlicet ut lex permittat, approbet seu ratum ha­
beat tale factum ex quo oritur ius quaesitum. Erit v. gr. factum
iuridicum cum lege efficaciter conexum testamentum ad nor­
mam legum conditum, lege non contradicente sed potius per­
mittente, quod morte fuerit confirmatum ante novam legem, de
cuius vi quoad iura quaesita agitur.
g) Sub imperio legis, videlicet positivae, cum non verse­
mur in iure naturali et iura naturalia auferri non possint, sed
versamur in relationibus socialibus privatorum, quae potestati
sociali subduntur. Qui legis influxus sub duplici respectu con­
siderari debet 1°) in quantum factum ex lege obtinet vim iuridicam aut talem vim lex ratihaheat; 2°) in quantum significatur
subiectio iuris quaesiti ad legem, a (pia possit immutari et etiam
aliquando revocari; nam etsi iura quaesita generatim immuta­
bilia sint, non adeo tamen, ut ob exigentiam boni publici re­
vocari non possint.
92. Res ipsa exemplis nostri iuris ulterius illustrari potest:
I. Clericus legitime electus beneficiatus habet ius quaesitum ac­
cipiendi beneficium (ius ad rem, ius ad beneficium, non ipsam
proprietatem seu dominium tituli beneficialis); confirmatio elec­
tionis facta a legitimo superiore, dat ius in re (titulum ipsum
beneficii) non confundendum cum ipsa beneficii possessione. Est
exemplum iuris quaesiti ex facto alieno rite posito (legitima
electio, legitima electionis confirmatio, qui actus non ab ipso
clerico promoto, sed ab aliis ponuntur. Subsequens lex abrogans
electionem tamquam modum provisionis, ius quaesitum electo
ante legem non aufert, nisi expresse dicat.
II. Patronus prae­
sentare potest clericum, ad beneficium vacans, intra certum ta­
men tempus, quo inutiliter elapso, beneficium fit liberae colla­
tionis, et Ordinario obvenit ius quaesitum ad beneficium libere
conferendum : en exemplum iuris quaesiti ex facto alieno omisso.
III. Plura iura quaesita oriri possunt ex lapsu termini fatalis
in materia iudiciali.
IV. Idem pariter obtinet in praescriptio­
ne; factum positum a praescribente cum omnibus condicionibus

124

TITULUS ni

ad praescriptionem requisitis praescribenti dat ius quaesitum ex
praescriptione, quod non tollitur per legem, novam ad praescri­
ptionem condicionem requirentem, nisi expresse caveat.
V. Ex
voto in favorem tertii facto (votum promissorium); quod vo­
tum fit Deo, sicut omnia vota, sed in favorem tertiae personae
physicae vel moralis cui facta est rei promissio, haec persona
habet ius quaesitum ex voto, et obligatio implendi promissa, quae
antea erat ex iustitia, mediante voto fit etiam ex religione. Idem
dicas de iuramento (cfr. can. 1313. 1320).
Ex voto religiosi
professi exsurgit ius quaesitum tam pro vovente quam pro Re­
ligione; exsurgit ius quaesitum, quia tale votum non tenet sine
professione seu quasi-contractu.
VI. Ecclesiae non paroeciali,
potuit esse ius quaesitum, habere fontem baptismalem (cfr. can.
774). VII. Contractus sunt uberrimus fons ex quo oriantur plu­
ra iura quaesita: generalis facultas ad contrahendum seu acqui­
rendi ius per contractum coniungitur cum facto peculiari, quo
illud ius quasi usucapitur, ius quaesitum ex contractu v. gr.
ex promissione acceptata; tametsi facultas contrahendi habea­
tur ex positiva lege saeculari ius tamen quaesitum in Ecclesia
exoritur, si condiciones ab Ecclesia requisitae fuerint servatae. —
VIII. Clericus ab uno Episcopo legitime ordinatus, vel pro tali
Episcopo ad clericatum promotus, habet ius quaesitum ut a tali
Episcopo promoveatur (servatis servandis) ad ceteros ordines;
et in tali Episcopo resultat ius quaesitum ut ulterius ab aliis non
promoveatur sine propriis dimissoriis.
IX. Etiam in praece­
dentia inter personas morales aut inter membra alicuius capituli
seu collegii, potest haberi exemplum iuris quaesiti. Ita iuxta prae­
scriptum can. 370 § 1 Vicarius Generalis praecedentiam obtinet
etiam in capitulo cathedrali; sed sub imperio legis praeceden­
tis. potuit Decanus vel Praepositus Capituli habere praeceden­
tiam cum ipsius possessione; Codex non videtur sustulisse hoc
ius quaesitum praecedentiae cum quo ad novum ius Codicis
subintrat; at praedicto Decano vel Praeposito mortuo nullus ex
tali titulo ius quaesitum praecedentiae habet, et Vicarius Ge­
neralis praecedentiam occupat sine violatione cuiusvis iuris
quaesiti ex novo Codicis iure (18).
(18) Nihilominus, non obstante iure quaesito quod videretur compe­
tere exsistenti decano (seu primae dignitati) momento publicati Codicis,

CANONES PBAEMMINAHES

125

Plures alii adsunt fontes iuris quaesiti: 1) Generalis illa Re­
gula XVIII Cancellariae Apostolicae «de iure quaesito non tol­
lendo»; 2) Rescripta Pontificia; 3) Ipse Codex, sicut ius prae­
cedens: v. gr. ex can. 642 religiosi saecularizati arcentur a be­
neficiis in ecclesiis cathedralibus, a magisterio exercendo in Se­
minariis etc. Sed si saecularizatus ante Codicem legitime obti­
nuit memoratum beneficium vel magisterium, per legitimam
collationem seu nominationem obtinuit ius quaesitum, quod per
Codicem non tollitur (19); 4) Testamenta sunt etiam fontes unde
exoriantur iura quaesita. Testamentum morte testatoris firma­
tum ante novam legem, quae capacitatem recipiendi non mutat,
tribuit heredi nominato ius quaesitum ad hereditatem testa­
mentariam adeundam (20).

93. In allegatis exemplis ex diversa materia canonica de­
sumptis manifeste patent omnia elementa supra requisita ad
iusquaesitum; unde argumentum deduci potest ex inductione ad
firmandam notionem traditam. Insuper habentur in notione data
S.C.C. statuit legein esse applicandam in omnibus Capitulis, saltem ob
hanc rationem, quod si non immediate applicaretur, dispositio omni ef­
fectu careret. Cfr. cans. Cuneen et Uticen « Praecedentiae » 17 Maii 1919
in A.A.S. II, 349 sq.
(19) Si Commissio Codicis (24 Nov. 1920) resolvit prohibitiones can.
642 afficere etiam religiosos ante Codicem saecularizatos, decisio valet
de religiosis ante Codicem saecularizatis, qui ante Codicem inemoratinn
beneficium vel magisterium non obtinuerant, qui proinde ius sibi quae­
situm ad beneficium vel magisterium non habebant, sed solani capacita­
tem ut assumerentur per Codicem sublatam; non pertinent ad eos qui
iam assumpti erant ad beneficium aut magisterium et ex tali legitima as­
sumptione ius quaesitum habebant, quod can. 4 diserte statuit per Co­
dicem non auferri. Cfr. votum Consultoris in causa diei 17 Maii 1919 apud
1. c. in A. A. S. a. 1919 p. 351. Hanc can. 642 legem non esse novam sed iam
fuisse introductam per Decr. « Cum minoris » 15 lunii 1909 et additam
Declarat, diei 5 Apr. 1910, contendit Cicognani, tom. I, p. 88.
Decisio
data a Commiss. Codicis circa can. 423 (29 Ian. 1931, in A.A.S. p. 110)
non habet adeo facilem explicationem, nisi agatur de iisdem religiosis
saecularizatis.
(20) Si ante mortem testatoris, lex nova capacitatem hereditate ac­
cipiendi mutat, non videtur clarum quod heredi nominato non auferat
efficaciter ius hereditarium subsequuta testatoris morte, cum testamen­
tum morte non firmatum non sit factum completum, quod etiam sub im­
perio legis praecedentis iura tribuat.

126

TITULUS in

omnia elementa quae requiri possunt ad verum ius quaesitum:
ius, facium, et ratio formalis cur subsistere debeat tametsi adve­
niat lex contraria. Generalis ratio cur manere debeant iura quae­
sita, illa afferri potest, ipsum bonum commune postulare ne
societatis membra in pacifica rerum et iurium legitimorum pos­
sessione turbentur et semper debeant timere ne iura legitima
acquisita quovis memento amitti possint per legis novae pro­
mulgationem (21).
Alii modi explicandi ius quaesitum traditi a doctoribus, ve­
ram aliquam ideam continent, sed aut vagum et obscurum tra­
dunt conceptum, aut non omnes casus complectuntur aut in non­
nullis casibus applicationem non habent: ab illis tamen exami­
nandis aut confutandis supersedendum videtur.

Etiam in iure publico ius quaesitum conside­
rari posse iam est insinuatum, quamvis de illo non agit can. 4,
sed potius can. 3, quod uberius considerabitur ubi quaestio erit
de vi concordatorum. In hoc publico iure ius quaesitum, distin­
guitur: «) a iure precario, i. e. a concessione principis omnino
gratuita et nullo intercedente pacto facta, quae ad nutum con­
cedentis est revocabilis valide et licite etiam sine insta causa,
praesertim vero ex exigentia boni publici (22); b) a iure stricto
quod exoritur ex tali concessione, unde in utraque parte (aucto­
ritate publica concedente et persona privata accipiente) obligatio
nascitur, quae est causa iuris in utraque parte v. gr. concessio
in proprietatem alicuius domus ecclesiasticae a publica auctori­
tate alicui Instituto ecclesiastico absolute facta et ab instituto ac­
ceptata, vel ex titulo oneroso alicuius cessionis Instituti. Tale ius
strictum, nequit valide tolli invita altera parte. — Ius ergo quae­
situm, quod aliquo modo de utroque praecedenti participat sed
ab utroque specifice differt, est concessio facta a publica aucto94. Scholion.

I
»
I
I

(21) Cfr. de hac re. secundum principia exposita egregie disputantem
Mostaza in suis praelectionibus ad libr. I Codicis.
(22) Nulla est specialis difficultas, ut etiam in iure publico possit
admitti ius quoddam precarium ad imitationem precarii iuris pri­
vati, cuius notionem tradit Ulpianus (1. 1 pr. D. XLIII, 26) < precarium
est quod precibus petenti utendum conceditur tamdiu quamdiu is qui
concessit patitur -. Cfr. v. gr. immunitatem postalem, seu servitium po­
stale gratuitum alicui concessum, si concessio non nitatur pacto.

< *·

CANONES I’BAEl JM1NAHES

127

ritate ex aliqua pactione, quae dat ius strictum iustitiae comm il­
lativae relate ad tertias personas; relate vero ad concedentem.
non producit obligationem iustitiae commutati vae, licet illa con­
cessio possit habere firmitatem ex fidelitate. Non est ergo rigorose ius strictum, nec est ius mere precarium et prorsus gratui­
tum. Hoc ius quaesitum semper tolli valide potest a concedente,
licite vere tolli non potest sine iusta causa boni publici. Tale est
ius patroni praesentandi clericum ad beneficium, quod fuerit
acquisitum ex fundatione. Cum sit evidens ius precarium au­
ferri lege contraria, etiam in hoc iure publico; ius quaesitum
regitur praescripto can. 3 et 4, cum fuerit obtentum ex Concor­
dato vel ex privilegio.

§ 2. De

privilegiis et indultis.

95. Inter ea, quae Codex praeservavit, praeter iura quaesita,
reperiuntur privilegia atque indulta, quae ab Apostolica Sede
personis sive physicis sive moralibus concessa fuerant, dummo­
do in usu adhuc essent et non fuissent antea revocata, semper
cum eadem exceptione « nisi Codicis canonibus expresse revo­
centur» (can. 4).
Si hoc canone simul connumerantur iura quaesita, privile­
gia, indulta, haec tria tamen non sunt eiusdem rationis; nam
iura quaesita plurima oriuntur ex privilegiis et induitis (sc. ex
actibus vel factis positis in vim accepti privilegii vel indulti);
quare abrogatio nunc facta privilegii vel indulti, non hoc ipso
tollit ius iam quaesitum ex legitimo usu privilegii vel indulti;
et independenter a privilegio vel induito ius quaesitum haberi
potest ex actu rite posito secundum legem vigentem. Porro cum
canon non faciat distinctionem, non solum vi ipsius manent pri­
vilegia per varia indulta acquisita, sed ea etiam quae praescrip­
tione acquisita erant, ex qua praescriptione etiam originem tra­
hunt iura quaesita.
Iura quaesita praeservantur seu non tolluntur ex quadam
iustitia, saltem legali; privilegia et indulta potius ex quadam fi­
delitate. iuxta iuris principium: « decet concessum a principe be­
neficium esse mansurum (Reg. 16 De Rcg. Iuris in VI0). Quare

Γ2Η

TITULUS HI

difficilius auferuntur iura quaesita quam privilegia et indultu,
quae sunt magis gratiosa (23); et clausula revocans privilegia
« revocato quolibet privilegio » ius quaesitum non tollit.

Canon agit de privilegiis et induitis concessis ab A postalica Sede, non ab aliquo inferiori intra limites suae competen­
tiae, haec si sint contra ius comune Codicis cessant; si contra
ius particulare manent.
Privilegia ex consuetudine obtenta vices consuetudinis ex
can. 5 sequuntur: valde tamen difficile est in multis casibus dis­
cernere, num privilegium sit ortum ex consuetudine vel ex prae­
scriptione; qua in re praeprimis erit considerandum subiectum
privilegii, nam consuetudo supponit communitatem legis reci­
piendi capacem, sine qua capacitate nihilominus iura via prae­
scriptionis acquiri possunt; sed iura ita acquisita vix honestari
possunt nomine privilegii.
96.

Quaestionem specialem excitavit Ojetti in Excursu ad
can. 4 sui Commentarii ad libr.I p. 60. num praeservatio privi­
legiorum facta per can. 4 referatur ad privilegia tam praeter
quam contra ius. an sola comprehendat privilegia praeter ius;
hoc alterum ipse defendit, sed argumentis non probantibus. Nam
primo arguit ex eo quod privilegium contra ius est exemptio
a lege, qua sublata ex natura rei cessat exemptio. Sed hic est
falsus conceptus privilegii contra ius, quod non est mera exem­
ptio a lege, sed est ius determinato quodam modo operandi, non
obstante quod lex aliud praescribat v. gr. privilegium ordini,
capitulo etc. concessum lucrandi in propria ecclesia indulgen­
tias. quae sint affixae visitationi alterius determinatae ecclesiae,
non est mera exemptio a can. 925 § 2; sufficit legere catalogum
privilegiorum, quae can. 239 largitur Cardinalibus ut falsus ap­
pareat ille conceptus, quo privilegium contra ius confunditur
cum mera exemptione a lege; privilegium sive contra sive prae­
ter ius constituit pro privilegiato ius singulare seu peculiare per­
sonae privilegiatae: merito autem can. 4 non distinguit inter
97.

(23) Indultu sunt quasi-privilegia, a quibus inde discrepant quod per
sr perpetua non sunt, facultates potius sunt et gratiae ad tempus con­
cessae praeter vel contra ius ex indulgentia legislatoris.

CANONES PHAEL1MINAMES

129

privilegia contra et praeter ius, nec licet privato doctori illam
facere (24): ceterum in sensu maxime proprio et in communi et
vulgari sermone iuridico praecipue privilegia inlelliguntur ea
quae sunt contra ius. Porro ipso momento quo cessabat ius prae­
cedens per novum ius Codicis, huius auctor in ipso novo iure
condendo reservavit omnia privilegia sine distinctione quae
usque ad illum iuridicum momentum non fuissent revocata et
adhuc essent in usu.
Porro ius Codicis manifeste adversatur illi singulari et pror­
sus rarae et arbitrariae interpretationi. Nam Codex retinet ean­
dem doctrinam iuris praecedentis, quod per novam legem in fu­
turum edendam contra ius Codicis, non perimuntur privilegia
obtenta contra ius nisi expresse revocentur (can. 71 iunct. can. 60
§ 2), idem videlicet principium quod ante Codicem viguit. —
Nec satis intelligeretur clausula revocatoria privilegii contrarii
frequenter in variis canonibus apposita « revocato quolibet con­
trario privilegio », quae esset prorsus inutilis, si generali modo
per Codicem sine speciali mentione essent revocata quaelibet
privilegia contra ius.
Quae autem laudatus Auctor addit de disciplina S. C. de
Religiosis, parum sunt efficacia, nam Romanae Congregationes,
nisi expresse de privilegio interrogentur, rescripta et responsa
dant, nulla habita privilegii consideratione: iura novit Curia,
facta non novit, nisi exprimantur, sunt autem privilegia factum
allegandum et probandum.

§ 3.

De habitudine canonum Codicis

AD PRAEEXISTENTES CONSUETUDINES.

98. De iure consuetudinario seu non scripto post Codicem
inducendo, agetur inferius sub propria rubrica in Codice appo­
sita (tit. II): hic solum quaestio est de consuetudinibus iam vi­
gentibus ante Codicem seu ipso tempore quo Codex publicatus
(24) Si memoratus auctor insistit in hoc, quod identica lex Codicis
nihilominus est ius novum excludens velus (est ius novum formatiler tan­
tum non materialiter), ex eodem principio sequeretur, quod cum iure
praecedenti caderent etiam privilegia praeter ius, quae corruere debe­
rent simul cum iure corruente.

130

TITULUS ΙΠ

fuit, circa quas Codex potius severius agit, quam circa privilegia
et indulta.

Consuetudinum tres classes distinguuntur: a) consuetu­
dines in Codice reprobatae, non tantum prohibitae; b) consuetu­
dines non reprobatae quae sint immemorabiles vel centenariae;
c) non reprobatae, quae sint minoris durationis.
A) Quoad priores iubet Codex ut corrigantur nec renasci
permittantur, nam per reprobationem significatur non agi de le­
gitima consuetudine sed de abusu, aut saltem propter reproba­
tionem redditae sunt irrationabiles, quae verum ius constituere
saltem in posterum nequeant (Cfr. in Indice alphabetic© sub v.
consuetudo canones in quibus habetur illa reprobatio). Munus
eas corrigendi, sicut pro secunda specie, committitur Ordinario,
qui plerumque erit Ordinarius loci, quamvis si agatur de con­
suetudine Ordinis vel provinciae religiosae erit quoque Superior
maior religionis clericalis exemptae.
B) Quoad secundas seu centenarias et immemorabiles non
reprobatas, licet forte prohibitas, auferendae seu abrogandae
erunt a respective Ordinario, nisi forte Ordinarius legitime exi­
stimaverit eas prudenter submoveri non posse ob peculiares lo­
corum et personarum circumstantias v. gr. ob grave periculum
ordinis publici. In hoc casu excepto, interim saltem, tolerari ab
Ordinariis poterunt tamipiam minus malum intuitu maioris boni
obtinendi. Quod si post aliquod tempus, etiam post aliquot an­
nos. iam removeri prudenter possint. Ordinarii uti poterunt sua
potestate, quae potius est officium ipsis commissum sine ulla tem­
poris limitatione.
Uniusmodi consuetudines videntur a Codice revocari, cum
illa tamen limitatione de prudenti indicio Ordinarii, quae limi­
tatio merito fundatur in maiori intrinseca difficultate suppres­
sionis iuris. cui communitas a tempore adeo diuturno assueta est.
Positivam autem approbationem Ordinarius non videtur posse
dare, sed tacite tantum exhibere illam tolerantiam quam ius eius
prudentiae commissit, quamvis nihil prohibet, quominus pro­
priam tolerantiam manifestet, ne iura in incerto maneant. In
difficultate vero in qua versatur Ordinarius patet recursus ad
S. Congregationem in respectiva materia competentem, quae au­
ctoritatem Ordinarii roboravit declarando consuetudinem non
99.

CANONES PBAEL1M INABES

131

sustineri, vel in raro aliquo casu consuetudinem approbabit, si
ad hoc habeantur efficaces rationes in hunc sensum ab Ordina­
rio allegatae.
Etiamsi canon provocet ad Ordinarium, tam in prima (piam
in altera specie, est sermo non solum de consuetudine particulari,
id quod magis erit frequens, sed etiam de consuetudine univer­
sali. Porro consuetudines formaliter universales, fiunt materia­
liter particulares (piando determinato loco applicantur; et dif­
ficultas quae in uno loco non verificatur pro consuetudine sub­
movenda, potest verificari in alio, et has peculiarium locorum
circumstantias legislator communis ignorare censetur. Leges au­
tem communes pro suo territorio vel pro suis subditis Ordinarii
tenentur applicare earumque observantiam urgere.
Attento canone 27 et 30 consuetudines immemorabiles et
centenariae iuridice aequiparantur ideoque illa duo vocabula
disiunctive sumenda sunt, non copulative, ideoque satis est ut
constet unum verificari de determinata consuetudine, ut Codicis
praescriptum urgeat.
C) Quoad tertiam speciem consuetudinum minoris dura­
tionis, eae per Codicem habendae sunt suppressae, nisi aliud ex­
presse caveat.
Scholion. Cum de consuetudinibus praeter ius canon 5 nihil
dicat; ideo servari poterunt et vim suam habebunt secundum
generales normas de consuetudine.

§ 4. Relatio Codicis ad ius scriptum praecedens.

100. De relatione inter ius scriptum novum et vetus prin­
cipia ponuntur in canone 6, quae sunt maximi momenti.
Primum generale principium initio proponitur: « Codex vi­
gentem. huc usque disciplinam plerumque relinet, licet oppor­
tunas mutationes afferat ». Non est nova legislatio quae induci­
tur per Codicem, sed praecedentis legislationis systematic seu
codificatio, quae ad tenorem praescripti Pii X (Motu-proprio
t Arduum sane munus» 19 Mart. 1904) eo debebat spectare ut
<universae Ecclesiae leges, ad haec usque tempora editae, lu­
cido ordine digestae, in unum colligerentur ». Quoniam autem

1.32

TITULUS ΙΠ

illae praecedentes leges, non simul eodem tempore viguerunt, sed
haud raro subséquentes praecedentibus fuerunt oppositae, prout
temporum circumstantiae exigebant; labor coditicationis eo
etiam respicere debuit, ut « obsoletae leges » amoverentur et aliae
€ nostrorum temporum conditioni proprius aptarentur»; quod
fieri debuit per convenientes mutationes inductas. Indoles iuris,
quo quaevis societas regitur, continuitatem quandam exigit et
raro patitur totalem mutationem, quae in multis rebus ne fieri
quidem potest, cum ordo juridicus per legislationem inductus
immutabilibus principiis iuris naturalis subordinari debeat, nec
indoles societatis cuiusvis brevi lapsu temporis penitus ita muta­
tur ut prorsus novam legislationem exigat; quod a fortiori valet
de Ecclesia ex positiva immutabili institutione Christi Domini
originem ducente. In quantum novus Codex est codificatio iuris
praecedentis. Codicis praescripta non obligant vi iuris praece­
dentis tametsi iuri praecedenti sint conformia; in quantum vero
per ipsum intendebatur obtineri disciplinae ecclesiasticae unificatio debuerunt abrogari quae illi unification! obstarent. —
Quare debuerunt auferri consuetudines et leges particulares no­
vae legislationi oppositae, idque quoad consuetudines praestitit
canon 5, quoad leges oppositas praestat can. 6, omissis obliga­
tionibus quae provenirent ex antiquis legibus universalibus in
Codice non relatis. Triplicem legum speciem can. 6 commemo­
rat: a) Codici oppositas, quae abrogantur (n. 1); b) quae in toto
vel in parte ex praecedenti legislatione referuntur, et hac reti­
nentur (n. 2-1); c) illas de quibus silet, quibus omnis vis ablata
est, exceptis legibus ritualibus et disciplinaribus, (piae continen­
tur in probatis libris liturgicis (can. 2) et. ut per se patet, le­
gibus iuris divini sive positivi sive naturalis (n. 5-6) (25); d) le­
ges poenales, quibus novae substituuntur.
101. Primum speciale principium: « Leges quaelibet sive uni­
versales sive particulares, principiis Codicis oppositae, abrogan­
tur». Abrogatio fit de solis legibus Codici oppositis, in quantum
oppositae sint. Et quoad leges universales res est evidens; non
possunt simul consistere procedentes ab eodem legislatore pro
(25) Quae huc canone 6 sancita sunt, prius posita fuerunt in sche­
mate Bullae publicationis Codicis; praevaluit deinde critérium ea recen­
sendi inter primos canones praeliminares.

CANONES PHAELIM INAKES

133

eodem tempore duae leges contrarium praescribentes vel prohi­
bentes; ex natura autem rei praevalet ultima seu praesens volun­
tas legislatoris per Codicem manifestata. Quoad leges vero par­
ticulares nisi abrogarentur, unificalio legislationis non obtine­
retur et ipse Supremus legislator, licet iura a se constituta ha­
beat in scrinio pectoris, non posset scire quo iure regatur aliqua
dioecesis vel regio, si contra ius Codicis subsisteret lex ipsi op­
posita ab inferiore legislatore lata: fit exceptio de illis legibus
particularibus, quae Codex expresse praeservat: non pauci sunt
canones, in quibus fit praeservatio legis seu iuris particularis
oppositi (26).
Vi huius principii non disparuit per Codicem ius particu­
lare cuiusvis loci vel regionis legitime constitutum per legislateores R. Pontifice inferiores; amplus autem patet campus rerum
circa quas hi possunt leges ferre in futurum Codici non contra­
rias, quae accedant his quae iam ante Codicem fuerunt latae,
et huic non opponuntur: inde non est ablata utilitas Concilio­
rum provincialium, quae potius de novo urgentur in Codice.
Principium agit de legibus, sed, publicato Codice, a legisla­
tore idem principium applicatum est aliis normis agendi obieclivis, praescindendo a quaestione num sint habendae necne ut
verae leges. Ita in eodem Codice can. 489 sancitur: « Regulae et
particulares constitutiones singularum religionum, canonibus
Codicis non contrariae, vim suam, servant; quae vero eisdem op­
ponuntur, abrogatae sunt ». Atque huc spectat praescriptum S. C.
de Religiosis factum religionibus iuris pontificii de emendandis
ad cit. can. normam propriis Constitutionibus et de emendatio­
nibus factis indicio S. Congregationis subiiciendis (26 lunii 1918,
26 Oct. 1921, in A.A.S. t. X p. 230, t. XIII p. 538). Cfr. quoque eius­
dem S. C. praescriptum de libris continentibus consuetdines,
usus, preces (31 Martii 1919 in A.A.S. t. XI p. 239). Huc quoque
spectat mandatum S. C. C. (25 Iui. 1923) Capitulis datum, de con­
ficiendis vel emendandis ad novi iuris normam statutis capitu­
laribus (A.A.S. XV, 453).
De singularibus seu particularibus legibus post Codicem pu­
blicandis standum est praescripto can. 13 § 2; semper tamen ma­
nente principio subordinatonis hierachicae, vi cuius nullus le(26) Cfr. v. gr. canones 101, 291, 408, 417, 418, 422, 431, 1182, 1236 etc.

134

TITULUS III

gislator inferior quidquam statuere potest contra id quod legisla­
tor supremus constituit ideoque contra ius commune
Post Codicem una est lex communis vim habens ex promul­
gatione Codicis; leges communes quae ex iure antiquo subsistunt
formaliter ex Codice subsistunt, etiamsi plurimae in ipso reti­
neantur quae materialiter seu originarie sint leges iuris prae­
cedentis.

(can. 6 n. 5) respicit leges
poenales seu poenas iuris communis; illae (piarum in Codice
nulla fit mentio, cuiusvis naturae eae sint, abrogatae manent.
Inde autem fit. ut interpretatio legum poenalium novi iuris fa­
cienda est attento tenore et vi verborum ipsius Codicis. Quod si
lex poenalis Codicis referat etiam quoad verba ius vetus, hoc
inservit quidem pro interpretatione veri sensus Codicis i. c. pro
substantiali interpretatione doctrinae, non pro interpretatione
iuridica, nisi solum in subsidium; sed iuridica interpretatio fa­
cienda est adhibitis principiis novi iuris poenalis. At non abro­
gantur leges poenales particulares, nisi sint Codici oppositae:
(piare sicut Regularibus, non est ablata potestas coactiva, quam
habebant iure praecedenti, sed potius firmatur canone 2220, exer­
cenda secundum ius proprium cuiusque Ordinis, ita speciales
poenae iam ante Codicem per proprios Superiores constitutae
manent, non autem eae (piae in regulares iure communi erant
constitutae, v. gr. silentio Codicis abrogatae manserunt poenae
iure communi inflictae contra regulares extremam unctionem
illegitime administrantes etc.

*v*n r*.*

102. Alterum speciale principium

(can. 6 n. 6). Salvis principiis prae­
cedentibus, « ceterae disciplinares leges, quae usque adhuc vi­
guerunt et nec explicite nec implicite in Codice continentur, eae
vim omnem amisisse dicendae sunt, nisi in probatis liturgicis li­
bris reperiantur, aut sint leges iuris divini sive positivi sive na­
turalis ».
I. Praescriptum intelligendum de legibus universalibus, non
de particularibus Codici non oppositis, quod patet: 1°) ex oppo­
sitione inter n. 1 et 6. unde patet solas leges particulares Codici
oppositas abrogari; 2°) ex ipsa condicione abrogationis, quod eas
C.odex. nec explicite nec implicite referat aut retineat; atqui
Codex, cum sit C.odex universalis Ecclesiae, ex ipsa sua na103. Tertium principium

Γ* wwrwww^wr· ■ r 1 ■

— ” · <* ·

CANONES PKAELIMINARES

135

lura solas leges universales continere debet, non particulares,
quae a legislatore universali nequidem cognosci possunt, v. gr.
omnes leges ab Episcopis, a Superioribus religiosis, a Conciliis
porticularibus latae. 3°) lus particulare non intendit legislator
uniformare et codificarc; quod si vellet, et quidem efficaciter,
practice saltem annullaret Episcoporum potestatem legiferam,
qua remanente illa unilicatio esset inutilis et inefficax, cum statim post Codicem Episcopi, ea utentes, possent ius proprium par­
ticulare Codici non oppositum uno simplici actu legifero resti­
tuere. 4°) Canon 22 Codicis id ipsum evincit, secundum quem
deducendum est processisse legislatorem in promulgando novo
iure communi. 5°) Ex ipsis canonibus Codicis idem infertur; nam
licet generatim ius omne particulare ignorare merito censetur,
aliqua tamen iura particularia sub generali ratione cognoscit, et
de ipso ita cognito aliquid statuit v. gr. in can. 489 « Regulae et
particulares constitutiones singularum religionum canonibus hu­
ius Codicis non contrariae vim suam servant; quae vero eisdem
opponuntur abrogatae sunt ». Ius particulare religionum uniformat hoc pacto ut nullius religionis ius adversetur iuri Codicis
nisi in hoc alicui competat privilegium can. 4 praeservatum. in
ceteris noluit uniformare efficiendo ut omnes religiones sint vol­
uti unius coloris, non obstante maxima peculiarium finium di­
versitate. Idem dicatur de variarum dioecesium et praesertim
regionum maxima in pluribus diversitate (27).
II. Aliae optimae rationes habentur pro abrogatione legum
universalium, quas legislator praesumitur praesentes habere (« ius
commune dicitur habere in scrinio pectoris sui »); ipse autem
declarat velle omnes in unam collectionem redigere. Cfr. Bullam
promulgationis « Providentissima Mater Ecclesia» ubi « consi(27) Quare non sustinentur quae tradit Falco, Introduzione alio stu­
dio del C. i. c. p. 60 sq.; vel Grentrup, Ius missionum I. Steyl, 1925
p. 19 sq.; aut Eppler, Quelle und Fassung k. KR. p. 169.
Quibus vel
ipsa jurisprudentia post Codicem aperte contradicit, cfr. S. C. Consist,
responsum de legibus et decretis Conciliorum provincial. Westmonaster.
3 Aug. 1918 A.A.S. X, 365; Signaturam Apost. in cans. Romana larium de
exigendis peculiaribus dotibus ad munus advocati in curia dioeces. obeun­
dum 23 lunii 1923 in A.A.S. XVI, 105; S. C. C. in c. Wratislavien. de li­
centia gestandi barbam 10 lan. 1920 in A.A.S. XII, 42 sq. etc. Van Houe
1. c. p. 71.

136

TITULUS HI

lium iniit universas Ecclesiae leges, ad haec usque tempora edi­
tas, lucido ordine digestas in unum colligendi: amotis inde quae
abrogatae iam essent aut obsoletae; aliis, ubi opus esset, ad no­
stros praesentes mores opportunius accommodatis » (Ex Motuproprio * Arduum sane*). Quod consilium exsecutioni mandavit
per hunc n. 6 canonis 6. Qua in re legislator id praestitit, quod
pro futuro sancivit canone 22 et quod praeterito tempore ex fixo
principio ex natura rei petito semper valuit.

Remanet difficultas de illis legibus universa­
libus. quae ut temporaneae et provisoriae publicatae sunt. De his
legibus Codex non curavit, cum voluerit promulgare legem com­
munem de se perpetuam, illae vero provisiones ex ipsa ipsarum
natura et eorum tenore sunt mutabiles cum ipsis adiunctis pro
quibus datae sunt. Bis iam S. Sedes hanc ipsam rationem alle­
gavit. cum declaravit adhuc vigere praescripta etiam discipli­
naria de Modernismo (28) et decr. « Inter reliquas » S. C. de Rei.
1 lan. 1911 de clericis militiae adseriptis (29). Nec Codex pro iis
quibus suscipiendum est aliquod officium aliam praescribit fidei
professionem nisi Tridentinam in ipso Codicis vestibulo posi­
tam (30); nec can. 572 facit mentionem de servitio militari aut
de decr. « Inter reliquas » cum enumerat requisita ad professio­
nem. Nihilominus et S. O. declaravit manere obligationem emit­
tendi iuramenti antimodernisti. et S. C. de Rei. manere prae­
scripta decr. « inter reliquas ». quia circumstantiae pro quibus
illa praescripta facta sunt adhuc immutatae manebant.
De hac duplici declaratione cum Claeijs-Simeon (31) cui con­
sentit Vermeersch merito dixeris: «Ista responsa constituunt
declarationes authenticas restrictivas iuris vigentis in c. 6 n. 66
contenti. Quare speciali indigent promulgatione et vim rclroactivam non habent. Nec ad privatum interpretem pertinet easdem
declarationes ad casus apparenter similes extendere, saltem cum
effectu veram et universalem obligationem producendi ». Quare
ex illis generalis regula deduci non potest, sed praevalet norma
101. Scholion.

(28) S. Officium 22 Mart. 1918 (A.A.S. X. 136); Periodica IV. 30.
(29 S. C. de Relig. a. 1911 et 1912 instr. 25 Iui. 1919 (A.A.S. XI. 329);
Periodica X, 70.
(30) Cfr. v. gr. can. 332 § 2; can. 1406-1408.
(31) Manuale I, n. 150; Vermeersch, Epitome I. n. 78.

CANONES PRAELIMINAHES

137

deducta ex can. 6 n. 6°, quae nullam exceptionem continet, et
ratio ex fine Codicis quae normam firmat. Porro facile orirentur
molestae insolubiles ex Codice quaestiones (v. gr. verane est lex
ea quae dicitur temporanea? et magis molesta quaestio facti sc.
adiuncta temporaria adhuc perstant?) quae impedirent facilem
cognitionem iuris completi ex Codice. — Leges temporarias ex
Codice non prorsus exsulare exemplo sit can. 459 § 4.

♦
i
I

Canones qui ius uetus ex integro
referunt, ex veteris iuris auctoritate, atque ideo ex receptis apud
probatos auctores interpretationibus, sunt aestimandi ». « Qui
vero ex parte tantum cum veteri iure congruunt, qua congruunt
ex veteri iure aestimandi sunt; qua discrepant, sunt ex sua ipso­
rum sententia diiudicandi ». Quaedam quasi-praesumptio (i. e.
praesumptio non sensu iuridico sed sensu vulgari) statuitur circa
conservatum ius antiquum, plerumque dicitur canon. 6; quae
praesumptio eo est validior, quo maior adisit conformitas, in ipsis
verbis, utriusque iuris antiqui et novi: quare in dubio de conformitate cum veteri iure, nisi alia iuris principia contrarium exi­
gant, in interpretando a veteri iure non est recedendum : « In
dubio num aliquod canonum praescriptum cum veteri iure di­
screpet, a veteri iure non est recedendum ». Valet principium quod
iuris correctio est odiosa, et solum ob evidentem utilitatem con­
venienter adhibetur, ut iam voluit legislator Romanus: «In re­
bus novis (i. e. novo iure) constituendis evidens esse utilitas de­
bet, ut non recedatur ab eo iure, quod diu aequum visum est »

;

105. Principium quartum: «

I. Hoc praescripto revocamur ad ius praecedens, non qualecumque, sed ad ius vigens ante Codicem, pro quo cognoscendo,
ultra legitimum significatum verborum, attendenda est praeprimis ipsa iurisprudentia, ea praesertim quae deducitur ex authen­
ticis S. Sedis declarationibus. Quae praecedens iurisprudentia
et doctorum doctrina, tunc maxime applicanda est. cum prae­
scripta Codicis integre ex iure antiquo exscripta atque adeo ad
litteram transcripta sunt; vis legalis venit ex Codice, contentum
doctrinale ex vetere iure; atque idem dicatur de casu (pio ius
novum ad ius praecedens expressam relationem facit.
II. Probati auctores quinam sint, ius non definit. Sed sunt
plures scriptores qui in Curia Romana bene audiunt (Cfr. Wernz

» ·

1
’ Ii
'I

4I

X ;

I

»
0

138

TITULUS 111

lus Decret. I n. 70 nota 120), quorum scripta in Romanis dicasteriis afferuntur ad quaestiones iuris solvendas sc. scriptores
aevi moderni (32), additis illis recentioribus, quorum auctoritas
ab iisdem dicasteriis invocatur; latius tamen illa vox patet et
comprehendit omnes jurisperitos scientia canonica praestantes
et catholicae doctrinae addictos.
Horum omnium communis et constans doctrina ex can. 20
est fens suppletorius iuris et optima regula interpretationis iuris
praecedentis; eorum auctoritas, ut cum Zallinger loquar, est vis
illa «quam hominum privatorum quidem, sed in arte sua peri­
torum sententiae ad persuadendum et similiter indicandum ha­
bent ». Eorum auctoritas, ut idem Zallinger habet, pendet « ex
ampla eruditione, profunda cogitandi vi et solertia indicandi et
acumine ingenii casus varios, qui similes apparent, accurate di­
stinguentis. aut dissimilium analogiam inspicientis, ex longa item
rerum tractatione, maturitate aetatis, integritate animi et studio
veritatis, variisque istarum laudum gradibus » (33).
III. Expressa provocatio ad ius praecedens ipsa canonum
(32) Inter hos Van Hove 1. c. p. 69 merito dicit adnumerari : a) ex
Italis: Prosper Fagnanus; loannes Baptista de Luca, Antonius Thesaurus,
loannes B. Riganti, Vincentius Petra. Prosper Lambertini (Benedict. XIV),
Lucius Ferraris, Devoti; inter Ibericos: Franciscus Suarez, Thomas San­
chez, Augustinus Barbosa, Emmanuel (ïonzàlez-Téllez; inter Germanos:
Enricus Pirhing, Ludovicus Engel, lacobus Wiestner, Anacletus Reiffenstuel, Petrus Leu-enius, Franciscus Schmalzgrueber, Franciscus et Be­
nedictus Schmier, lacobus Antonius Zallinger, et alii. Cfr. Van Hove 1. c.
p. 69-70; De Becker. De recta methodo interpretandi Codicem i. e. in
Ephem. Lovanien. t. 2 p. 244 sq.
(33) Zallinger, Institutionum iuris natur, et eccles. libri V.
Liber
subsidiarius qui est esagogicus cap. IX n. 137 sq. 143.
Apposite, de communi sententia doctorum, Benedict. XIV, Const.
? Redditae nobis* 5 Dee. 1744 § 8: «Nobis enim persuasum manet opi­
niones doctorum, non ita facile parvipendendas esse; idque didicimus
ex celeberrimo vestrate Mclchiore ('ano. qui in suo tract, de locis theolog.
1. VIII cap. 7 ita de communibus canonistarum sententiis in his quae per­
tinent ad doctrinam canonum loquitur: « In huiusmodi canonum inter­
pretatione Ecclesiae indices et administri concordem omnium iurisconsultorum sententiam amplectuntur. Qui enim in actionibus vel indiciis
ecclesiasticis, suo sensu et non communi indicio iurisperitorum omnium
duceretur, sine dubio suo illum indicio Ecclesia coerceret».

•WW

-•w

CANONES PRAELIMINAHES

textu sistitur cl difficultate caret (34); at non adeo facile est per
principium generale definire (piando canones (Lodicis implicite
continent legem praecedentem in Codice non relatam
Impli­
cite dicendae videntur in Codice contineri illae anteriores leges,
quarum praescripta necessariae sint consequentiae ex canonum
textu tamquam certae applicationes alicuius principii Codicis,
vel sine quibus canon aliquis aut intelligi aut rite applicari non
possit (35).
At ne (piis excedat in reputando conservatas anti­
quas leges et in multiplicandis legibus extra ambitum Codicis
vagantibus, in interpretando et aplicando canone 6 n. 6° atten­
dat necesse est ad can. 22 de priori lege per novam abrogata seu
derogata, si posterior « totam, de integro, ordinet legis prioris
materiam ».
Multo magis .saltem implicite contineri in Codice dicendae
sunt leges, quae explicite allegantur, earum tamen praescripta
expresse non proponuntur: cfr. v. gr. instructiones de stipe a re­
ligiosis quaeritanda, quas memorat can. 624.
(34) Cfr. v. gr. canones 106 n. 7 et 328, de legibus quibus regitur
domus pontificia; can. 243 § 1 provocantem ad regulas generales et par­
ticulares SS. Congregationum, Tribunalium et Officiorum S. Sedis; can.
451 § 3 remittentem ad peculiares leges circa militum capellanos etc.
Creusen, L’abrogation de l’ancien droit in Nouv. Rev. de Théol. t. 50
p. 199; Orlscheid, Essai concernant la nature de la codification η. 122 sq.;
Van Houe 1. c. De legibus n. 63 sq.
(35) Vermeersch, Epitome I, n. 77, ubi allegat exemplum can. 142
de prohibita clericis per se vel per alios negotiatione, qui sine pluribus
decretis et declarationibus antea datis intelligi nequit
item implicite
censet confineri decr. S. C. de Sacr. 7 Martii 1910, quo S. Sedi reser­
vatur dispensatio matrimonialis pro personis regiae stirpis, cum can. 220
R. Pontifici causas maiores reservet, nulla facta taxativa earundem enu­
meratione.

DE FONTIBUS EXSISTENDI IURIS ECCLESIASTICI
SIVE

DE LEGISLATORIBUS ET LEGIBUS
IN ECCLESIA CATHOLICA (1).

Praenotiones

Postquam secundum methodum vere rationalem et apo­
logeticum ex genuinis fontibus historicis demonstratum est Ec­
clesiam catholicam esse infallibilem magistram religionis Chri­
stianae, eadem sancta Ecclesia nos infallibiliter docet in canone
librorum divinitus inspiratorum atque in traditionibus divinis
universam contineri doctrinam a Deo hominibus revelatam. Hinc
theologi post (2) disputationes apologeticas de Ecclesia recte
agunt (3) de sacra scriptura et traditione divina tamquam de
duobus fontibus vel principiis vel locis scientiae theologicae.
106.

Similiter canonistae circulum vitiosum non commit­
tunt (4). si demonstrata in theologia fundamentali ex fontibus
historicis constitutione divina Ecclesiae catholicae ab eadem Ec­
clesia catholica, infallibili magistra et rectrice fidelium baptizatorum. edocentur, quid ipsa de se doceat atque statuat (5) et ad
quosnam fontes sui iuris cultores sacrae jurisprudentiae remit­
tat. Immo huiusmodi procedendi ratio canonistis summopere est
propria. Illi enim optimo iure tractatum apologeticum de Ec­
clesia supponunt et iam intra Ecclesiam versantes non dentio
107.

(1) Cfr. scriptores supra h. tom. I n. 64 sq. allegatos.
(2) Rellarmin., De controvers. christ, fidei t. I 1. Ill cap. 3 (de indice
controvers.); Kilber (theol. Wirceb.), De princip. theol. aliique diversum
videntur sequi ordinern.
(3) Pesch, Praelect. dogm. t. I n. 560 sq.
(4) Scherer 1. c. § 21: Zallinger 1. c. vol. II p. 263 sq., ubi recte cir­
culum vitiosum negat: Palmieri. De Roman. Pont. p. 238 sq.
(5) Cfr. v. g. Syllab. Pii IX prop. 19 sq.: Leon. XIII Encyclic, cit.
v. g. < Immortale Dei*, « Sapientiae >.

DE FONTIBUS IUIUS ECCL.

141

per dubium methodicum Ecclesiam quaerunt, sed potius suas
disquisitiones canonicas ad instar partis practical tractatus de
Ecclesia cum disputationibus theologicis coniungunt.
Ius autem ecclesiasticum cum formaliter sit scientia legum.
de constitutione et regimine atque disciplina Ecclesiae catholi­
cae latarum, non veritatum mere theoreticarum, primo loco in­
quirat necesse est in causas efficientes (6), sive ut alii dicunt, in
principia vel fontes exsistendi (7), unde leges in Ecclesia vi­
gentes dimanant. Quae inquisitio canonistis eo magis est neces­
saria, quod noua quidem dogmata non iam condantur, sed tan­
tum definiantur, novae autem leges in Ecclesia condi possint et
de facto condantur. Quare imprimis ab Ecclesia catholica di­
scendum est, quaenam sint verae causae efficientes legum, qui­
bus Ecclesia ordinatur et regitur. Porro cum causa efficiens le­
gum sit potestas legifera, quae in aliquo subiecto exsistit, uni­
versa quaestio reducitur ad illam, quinam in Ecclesia catholica
sint competentes legislatores. Nequaquam vero huic rei soli est
insistendum, sed disquisitio ad generalem theoriam de legibus
in Ecclesia constitutis est extendenda (8).
Qua quaestione principali resoluta altera iam est enuclean­
da, sci. ubinam sive quibusnam in monumentis vel promptuariis
vel collectionibus leges illae a competentibus legislatoribus in
Ecclesia catholica latae reperiantur, unde tamquam ex medio
obiectiuo cognoscantur. Quae collectiones dicuntur fontes co­
gnoscendi iuris ecclesiastici.
108. Quibus notionibus praemissis facile iam patet divisio
fontium exsistendi iuris ecclesiastici:
I. In fontes iuris divini sive naturalis sive positivi et iuris
humani (9). Causa efficiens iuris divini est voluntas Dei legi­
fera sive necessario pro rerum natura per lumen rationis sive
libere per positivam revelationem hominibus manifestata. Inde
distinctio iuris divini in naturale et positivum originem ducit.
Causae vero efficientes iuris humani in Ecclesia sunt omnia sub­
iti)
(7)
(8)
(9)

Sudrez, De leg. 1. IV pr. cap. 11 n. 1, 1. IX cap. 2, 1. X cap. 1.
Bouix, De prine, iur. can. p. 137 sq.; Zallinger 1. c. vol. II p. 216 s.
Sudrez 1. c. 1. IV cap. 1 sq.
Sudrez 1. c. 1. I cap 3.

142

PRAENOTIONES

iecta activa perfectae iurisdictionis ecclesiasticae, ex quibus di­
versae appellationes v. g. iuris pontificii vel iuris consuetudinarii
ortae sunt.
II. In fontes primarios et derivatos (10). Fons primarius
omnis iuris etiam in foro ecclesiastico sensu absoluto est solus
Deus: omnes autem legislatores humani in Ecclesia derivatam
habent potestatem legiferam, quae tandem aliquando nititur
concessione Christi. At Romanus Pontifex relative potest dici
fons primarius iuris ecclesiastici. Nam ipse in ordine suo est su­
premus legislator, qui solus a Deo. non ab ullo Superiore hu­
mano accipit potestatem legiferam. Reliqui legislatores ecclesia­
stici a Romano Pontifice tamquam ex fonte primario et proximo
suam derivant iurisdictionem ad condendas leges ecclesiasti­
cas (11) ideoque etiam in ordine ad Romanum Pontificem fonti­
bus derivatis sunt adscribendi. Cfr. Pii VI Const. «Auctorem
fidei » 28 Aug. 1794 prop. 6, 8.
III. In fontes iuris scripti et non scripti, iuris universalis et
particularis, quatenus legislator divinus et humanus in legibus
ferendis forma scripta utitur aut ab illa abstinet, vel omnibus
suis subditis in toto orbe terrarum vel tantum parti subditorum
in certo territorio leges condit. Et re vera vel ipse legislator di­
vinus suas leges positivas ad populum particularem restringere
potest, ut patet ex multis legibus soli populo Israelitico datis.
(10) Quae verba non ab omnibus eodem sensu accipiuntur. Cfr. Sche­
rer 1. c. §§ 4, 21; Suarez, De leg. 1. IV cap. 6 η. 11 sq. Certe fons deri­
vatus iuris non est confundendus cum lege, quae utique tamquam effectus
productus a causa efficiente potestatis legiferae < derivata * dici potest,
at sensu stricto fons exsistendi iuris non est.
(11) Suarez 1. c. 1. IV cap. 4, 5; Mlles in Act. theolog. Oenip. t. I
p. 287 sq.

TITULUS IV
DE DEO LEGISLATORE ET LEGIBUS DIVINI

109. Fontes: Decret. Grat. Dist. 1-9 (1) — Compil. I 1. I tit. 1 de const,
(cap. 3, 5); çpl. IV 1. I de fide cath. — Decretal. Greg. IX, Bonif. VIII,
Constit. Clem. V 1. I tit. 1 d. s. Trin. etc. — Concil. Trid. Sess. VI can. 18‘21, Sess. XXIV can. 3 de sacram, matrim. — Syllab. Pii IX prop. 56 sq.
prop. 67; Leon. XIII Encycl. « Quod apostolici » 28 Dec. 1878, t Immor­
tale Dei » 1 Nov. 1885. (Fontes alii, qui potius de professione fidei quam
de Deo legislatore et legib. div. agunt, hoc loco non videntur accurate
enumerandi. Cfr. Cone. Trid. Sess. XXIV de ref. cap. 12, Sess. XXV de
ref. cap. 2).
Scriptores: Commentatores iur. Decretal, in h. t. et potiss. in proleg.
v. g. Schmalzgrueber 1. c. Dissert, prooem. §§ 2, 3.
Auctores Instit. ca­
non. v. g. Zech, Praecognit. §§ 57 sq. §§ 69 sq.; Devoti, Instit. canon,
proleg. §§ 27 sq.; Soglia, Inst. iur. pubi. eccl. §§ 14, 20 §§ 39, 40. — Auct.
tractat, sing, sive monograph, v. g. Suârez, De leg. I. I, II, IX, X; Bouix,
De principiis iur. can. p. 8 sq., 18 sq.; Deville, Le droit canon, et le droit
naturel; Act. theol. Ooenip. t. I p. 281 sq., 404 sq., t. XI p. 378 sq.; Hammerslein, De Ecclesia et Statu p. 26 sq. - Commentatores Codicis in
Prolegomenis.

110. Quemadmodum Imperator Justinianus Codicem exor­
ditur a rubrica: «De summa Trinitate et fide catholica, et ut
nemo de ea publice contendere audeat », ita Gregorius IX suae
compilationis libri I titulum 1 inscribebat: «De Summa Trini­
tate et fide catholica ». Cuius rei sane plures atque aptae pos­
sunt reddi rationes (2); at fatendum quoque videtur huius ru­
bricae aptitudinem non raro ab antiquioribus canonistis exag(1) Cod. lust. I, 1 de sum. Tr. etc.; Cod. Theodos XVI, 1 de fide catholica, 11 de religione.
(2) Zech, Praecogn. §§ 57 sq.; Schmalzgr. 1. c. h. t. pr. Cfr. Begola·
mento penale Gregoriano artic. 73, ubi delicta contra Deum primo loco
castigantur, non delicta contra principem vel Statum.

144

TITULUS IV

gerari (3). Etenim in omnibus quinque compilationibus antiquis
etiam certo authenticis (3, 5) iste primus titulus non reperitur,
nisi excipias compilationem quartam, cui prima rubrica: « Dc
fide catholica » est praefixa. Praeterea in his rubricis potissimum
habetur imitatio quaedam partim Codicis Theodosiani partim
Codicis lustiniani (4). Denique disputatio de fidei catholicae pro­
fessione tam parum spectat ad hunc titulum, ut antiquissimi
commentatores vehit Goffredus de Trano, Hostiensis aliique sub
hac rubrica nihil habeant de fidei catholicae professione. Quare
haec materia, quae ex sese potius aliis locis in systemate iuris
ecclesiastici est explicanda (5), non nisi extrinseca quadam ra­
tione huic titulo est subiuncta (6). Multo minus canonistarum
est mysterium SS. Trinitatis et articulos fidei catholicae (7) om­
nium symbolorum et definitionum dogmaticarum vere explicare,
nisi quis evidenter provinciam theologis scholasticis propriam
occupare velit aut mere compendiariam vel catecheticam sup­
peditare expositionem (8). Ad mentem illius rubricae merito hoc
loco si conexio materiae attendatur, videtur esse agendum de Deo
legislatore et legibus divinis. Nam ita legislatio etiam canonica
a Deo uno et trino tamquam a supremo iuris principio profici­
scitur atque ex Deo ultimo iuris fonte leges suas repetit (9).
(3) Zallinger 1. c. vol. II p. 218 sq.
(4) Cod. Theod. XVI, 1 de fide catholica; Cod. (lustiniani) 1. c.
(5) Wernz, Ius Decret, tom. Ill tit. 1 sq. (de administratione magi­
sterii ecclesiastici); Scherer 1. c. t. II p. 28 sq.; Aichner, Cornpend. iur.
eccles. §§ 148 sq.
lure Codicis de fidei professione agitur sub rubrica
De magisterio ecclesiastico (can. 1406 sq.) Wernz-Vidal tom. IV n. 629 sq.
Merito tamen in ipso Codicis limine ponitur Formula professionis fidei
catholicae, qua viva fide in studium sacrorum canonum est incumbendum.
(6) Reiff enstuel 1. c. h. t. n. 151 sq. Cfr. quoque recentiora Concilia
provincialia, quae non tantum a professione, sed non raro etiam ab expo­
sitione fidei catholicae inchoantur.
(7) Verba illius rubricae: «Et fide catholica non denotant actum
vel habitum subiectiuum fidei, sed fidem catholicam obiectiue spectatam
i. e. post enuntiatum disertis verbis: De Summa Trinitate » supremum
mysterium nostrae religionis, verba sequentia « et fide cath. denotant
collectionem summariam omnium articulorum fidei, qui in symbolis vel
definitionibus ecclesiasticis continentur.
(8) Cfr. v. g. ieiunas expositiones Goffredi di Trano. Hostiensis, immo
ipsius Reiffenstuel aliorumque h. t.
(9) Rom. XIII. 1. Non est enim potestas, nisi a Deo; Matth. XXVIII.
18. 19. 20; Syllab. Pii IX prop. 39, 56 sq.; Suàrez 1. c. 1. II cap. 1 sq. 1. X

DE LEGIBUS DIVINIS

§ 1. De deo

145

legislatore et lege naturali.

111. Cum philosophi atque theologi catholici ex professo
probent Deum verae legis naturalis verique iuris naturalis esse
auctorem (10), hoc loco unice inquirendum restat, utrum Deus
ut auctor naturae et veri iuris naturalis etiam, inter fontes iuris
canonici sit recensendus, necne. Cfr. quoque Catech. Rom. P. III
cap. 1 q. 3, 4, 11.
Non defuerunt canonistae etiam catholici, qui unice posi­
tivam voluntatem Christi atque potestatem legislativam Eccle­
siae tamquam fontem iuris ecclesiastici admitterent, omisso aut
etiam disertis verbis reprobato iure naturali ut fonte iuris prae­
sertim canonici (11).
At perperam voluntas Dei legifera nobis per ius naturale
manifestata ex numero fontium iuris canonici expungitur (12).
Nam Ecclesia universa tum docens et regens, tum audiens et
obediens vere et proprie iuri naturali est subiecta; v. g. pacta
non sunt violanda; salvus conductus haereticis promissus est ser­
vandus. At complexus legum, cui universa quaedam societas est
subiecta, certe fontibus iuris illius societatis est adnumerandus.
Porro universum ius positivum etiam canonicum atque divinum
omni solido fundamento vel praevia condicione necessaria caret,
nisi admittatur ius naturae, quo Deus tamquam auctor naturae
suam nobis promulgat voluntatem: Deo revelanti atque legiti­
mae auctoritati praecipienti est obsecundandum. Huiusmodi vocap. 1; Hammerstein 1. c. p. 26 sq.; Bouix 1. c. p. 3 sq.; Aichner I. c. § 1;
Calhrein, Moralphilosophie t. I p. 322 sq., 515 sq. Cfr. In.st. lustin. prooem.:
<In nomine Domini Nostri lesu Christi»; L. 2 D. de leg I, 3: « Omnis
lex inventum et munus Dei est»; L. 1 C. de vetere iure I. 17: « Deo au­
ctore nostrum gubernantes imperium, quod nobis a coelesti maieslale tra­
ditum est ».
(10) Calhrein, Moralphil. t. I p. 332 sq., p. 485 sq., Philosoph. moral,
n. 156 sq., n. 237 sq.; Ferrelti, Instit. philosoph. inor. t. I n. 100 sq.;
Suàrez 1. c. 1. I cap. 3, 1. II cap. 5 sq.; Schmalzgr. 1. c. Dissert, prooem. § 2.
(11) Cfr. v. g. Schulte, D. Lehre v. d. Quell, p. 43 sq.; Scherer 1. c.
p. 9. 10. 129, 130, atque eodem modo de iure naturae non recte philoso­
phatur protestanticus canonista Jlinschius 1. c. t. III, p. 769 sq.
(12) Act. theol. Oenip. t. XI, p. 378, sq.; Schiffini 1. c. n. 1;>8; Billot.
De Eccl. Christi t. II, p. 150 sq.
10

146

TITULUS IV

Imitas sane a primariis fontibus iuris canonici non est exclu­
denda.
Praeterea non paucae sunt materiae iuri canonico omnino
propriae volui impedimenta quaedam matrimonii, quae directe
iure naturae atque nequaquam solis positivis legibus Dei vel Ec­
clesiae sunt ordinatae (13). Quae res maximi momenti est cum
de dispensatione super lege agitur; nam leges divinae dispensa­
tioni humanae non sunt obnoxiae. Denique supposita et positive
probata exsistentia certarum institutionum ecclesiasticarum san­
ctiones iuris naturalis illico sunt applicandae, et non pauca ex
natura rei deducuntur (14); v. g. Papa dubius est Papa nullus.
Ita ex iure naturae sane probari non potest exsistere in Ecclesia
potestatem iudicialem. At postquam illa potestas directe ex fon­
tibus positivis vel per deductionem ex potestate Icgislativa iam
probata solide est demonstrata, illico etiam in foro ecclesiastico
ex natura rei valent sanctiones iuris naturalis; v. g. reo accusato
legitima defensio non est neganda: reus accusatus est legitime
(itandus. Quare v. g. veteres canonistae inquirere solent, utrum
citatio rei in indicio nitatur iure naturali, an tantum humano:
huiusmodi investigationes nullum haberent sensum, nisi ius na­
turale esset fons iuris canonici. Inde tamen nequaquam sequitur
spurium quoddam ius naturale a Rousseau (15) aliisque pseudophilosophis confictum inter fontes iuris positivi esse recensen­
dum. Neque ex conficto quodam iure naturali iura Ecclesiae po­
sitiva concessione Christi data definiri vel potius impugnari pos­
sunt (16). Quare optimo consilio in universitate Lovaniensi pu­
blice propugnata est thesis: * Omnino contradicendum est Hu(13) Cap. 11. X. de consuet. I. 4; Syllab. Pii IX prop. 67; Leon. XIII.
Encycl. « Quod apostolîèi » 29 Dec. 1878.
(ID Qiiain rem Lugo, De virt. fid. div. disp. 19. n. 43 iunct. Sirdrez,
Deiens, fid. cath. 1. IV, cap. 4. n. 5, ita explicat dicendo v. g. ius Eccle­
siae praedicandi evangelium sine molestatione principum saecularium in
radice quidem esse positivum, formaliter tamen et proxime esse naturale.
Cfr. quoque Syllab. prop. 32.
(15) Zallinger 1. c. vol. II. p. 330. sq.; Cathrein, Moralphilos. t. I.
p. 503 sq.
(16) Suârez. De leg. 1. X. cap. 1. 2. praesertim n. 16; Aci. theol.
Oenip. 1. c. p. 383 et t. I, p. 281 sq., 399 sq.; Billot 1. c. p. 150.

DE LEGIBUS DIVINIS

117

(joui Grotto affirmanti principium, Ecclesiae constitutionem a
iure nul arae ci gentium esse repetendam » (17).
Reck· igitur scribit Card. Soglia I. c. § 40: « Duo in usu iuris
naturalis errores vitandi sunt: alter eorum, (pii argumenta iuris
naturalis ab ecclesiastica iurisprudentia ita removent, ac si utro­
que disciplina sibi esset adversa: alter eorum, (pii plus aequo ra­
tioni tribuunt, dum omnia indiscriminatim ex naturali iure de­
finiunt ».

§ 2. De

deo legislatore et lege veter e.

112. Deus ante Moysem nequaquam factus est auctor legis
cuiusdam positivae, complexum praeceptorum divinorum con­
tinentis, per (piam universum genus humanum vel aliqua ho­
minum congregatio in unam rempuhlicam religiosam coaduna­
rentur (18), ut postea accidit in institutione Synagogae atque Ec­
clesiae Christi. Immo ne leges quidem speciales eo tempore a Deo
positive datae absolute et in perpetuum universum genus huma­
num etiam post Christi adventum ligarunt, nisi quatenus nitun­
tur iure naturali et iterum a Christo confirmatae sunt (19) veluti
lex in paradiso data de unitate et indissolubilitate matrimoni (20).

113. Deus quamvis in universa lege Mosaica danda usus
sit ministerio Angelorum atque Moyse tamipiam suo praecone
et proximo promulgatore, tamen ipse eiusdem legis est prin­
cipalis et proximus auctor (21). Quare nequaquam cum Salmerone vel potius Lainez teneri potest Deum solius decalogi
fuisse immediatum auctorem, legum vero caerimonialum et
judicialium Moyseu vi potestatis divinitus acceptae vere fuisse
auctorem, non tantum promulgatorem. Immo ne unius quidem
(17) Henry, De residentia benef. i. f. thes. 3.
(18) Siuirez 1. c. 1. IX, cap. 1, iunct. 1. IV, cap. 2; Franzelin, De Eccles.
Christi p. 8, sq.; Wilmers, De relig. revel, p. 187 sq.
(19) Saurez 1. c. 1. IX cap. 1 n. 5 sq.; Zech. Praecog.
82-sq.; Wil­
mers 1. c. p. 191 sq.
(20) Wernz-Vidul tom. V n. 23.
(21) Saurez 1. c. cap. 2; Wilmers I. c. p. 176 sq.. 688 sq.; /’rsc/i.
Praelect. dogm. t. V n. 454 sq.

148

TITULUS IV

praecepti particularis legis Mosaicae proprie dictae (22) Moyses
fuit verus auctor, sed in omnibus et singulis praeceptis munus
tantum ministri et promulgatoris sustinuit.
114. Universum ius veteris testamenti reducitur ad ius cre­
dendorum et ius agendorum sive ad dogmata et praecepta.
Porro dogmata alia veteri testamento communia: v. g. dogma
de unitate Dei, alia ipsi soli sunt propria et particularia v. g.
de exspectatione Messiae, cum dogmata de sacrificio eucha­
ristico vel constitutione Ecclesiae unice spectent ad novum te­
stamentum. Quae dogmata ut veritates revelatae sine dubio ab
omnibus et singulis firmissima fide admittantur necesse est. Veruntamen theologia dogmatica veteris testamenti non spectat ad
canonistas novae legis. Cfr. Wilmers, De Christi Eccl. p. 74 sq.,
193 sq.
Praecepta vero veteris testamenti reducuntur ad praecepta
moralia, caerimonialia, iudicialia. Neque supervacanea est in­
quisitio, qua ratione triplex illa species legum Mosaicarum etiamnunc ualeat in Ecclesia Christi fontemque iuris ecclesiastici con­
stituat (23). Et profecto leges caerimoniales et iudiciales veteris
(22) Sudrez 1. c. 1. IV cap. 2 n. 6 sq. et Palmieri, Re R. P. p. 207 sq.
et Wilmers, de Christi Eccl. p. 111, 137 sq. de potestate gubernandi et do­
cendi in Summo Sacerdote veteris testamenti. Cfr. Lainez, Disput. Tri­
dent. et Grisar t. I p. 21 sq., 53 sq., ubi Grisar solide probat tractatum
ab editore operibus Salmeronis insertum non esse nisi deformatam dispu­
tationem Lainezii.
(23) Innocentius III in responso dato a. 1198 Archiepiscopo Arrnachano et postea cap. unie. X de purif. post part. Ill, 47 debuit declarare
mulieres post partum purificationi lege Mosaica praescriptae non esse
subiectas. Praeterca propter errores Graecorum tum in Concilio Floren­
tino (a. 1439-1445) tum postea in professione fidei Orientalibus ab Ur­
bano VIII et Bened. XIV praescripta ex professo doctrina catholica fuit
declaranda. Cfr. Denzinger-Banniuart 1. c. n. 712 sq. Idem Concil. Trid.
Sess. XXIV d. sacram, matrim. can. 3 contra pseudoreformatores male as­
sertam obligationem legis Mosaicae reprobavit; Benedict. XIV Const. < Ex
quo » 1 Mart. 1756 §§ 61 sq. fuse exponit Archiep., Episc. aliisque viris
eccles. ritus graeci, qua ratione leges veteris testamenti sint abrogatae
iunct. Boecknhoff, D. apostolische Speisegesetz; Pesch 1. c. t. V n. 536
(de vi transitoria et locali legis apostolicae de abstinentia ab idololotbytis,
sanguine, suffocato). S. C. Inq. 20 lun. 1866 provocans ad decretum oecumenici Concilii Florentini ritum circumcisionis apud Gallas usitatum de-

DE LEGIBUS DIVINIS

149

testamenti inde a momento mortis Christi, quo velum templi
scissum est, cessarunt et mortuae sunt, immo paulatim mortiferae
sunt effectae. Nam omnes illae leges ad Christum futurum erant
ordinatae et uni populo Israelitico, non universo generi huma­
no accommodatae et promulgatae.
Leges autem morales antiqui testamenti quamvis in vim
promulgationis Mosaicae non iam ligent, tamen ut leges in ipsa
hominis natura fundatae rationisque lumine promulgatae atque
a Christo Domino sublatis dispensationibus veteris testamenti
datae plenam vim etiam in novo testamento retinent (24).
Quare si aliquae leges caerimoniales vel judiciales inter cano­
nes ecclesiasticos receptae sunt, vim obligandi ex potestate legi­
fera Ecclesiae, non immediate ex voluntate Dei obtinuerunt ideoque iuri humano, non divino nunc adseribendae sunt. Cfr. cap.
1, 3, X. de homie. V. 12; cap. 1, X. de furt. V. 18; cap. 1 sq., X.
de iniur. V. 36; cap. 1, 2, X. de adult. V. 16.

§ 3.

DE CHRISTO LEGISLATORE ET LEGE NOVA.

115. Christus Dominus, verus Deus et homo, non tantum
a Deo hominibus datus fuit ut redemptor, cui fidant, sed etiam
ut legislator, cui obediant. Cfr. Concil. Trid. Sess. VI can. 21 (25).
Quae veritas a pseudoreformatoribus in dubium vocata nostra
aetate eo maioris est momenti, cum sit fundamentum alterius
veritatis. Ecclesiam Christi vera potestate legislativa esse instru­
ctam, qua fideles non tantum doceat et moneat ut praeco, sed ve­
ris praeceptis et legibus etiam invitos liget.
Et rc vera Christus Dominus in scripturis verus perfectus­
que dicitur rex spiritualis (26); at verus et perfectus rex est ne­
cessario verus legislator. Porro qui absolute supremus est index,
nuo proscripsit. Cfr. Collect. S. C. de Prop F. η. 1663; Wilmers, De relig.
revel, p. 493 sq.; Franzelin 1. c. p. .34. sq.; Pesc 1. c. n. 489 sq., 506 sq.
(24) Suarez 1. c. 1. X cap. 2; Zech, Praecogn. iur. can. § 80; Pesch
1. c. 511 sq.
(25) Sudrez 1. c. 1. X cap. 1; Schmalzgr. 1. c. Dissert, prooem. n. 99 sq.;
Phillips 1. c. t. I §§ 9, 10; Wilmers, De Christi Ecclesia p. 96 sq., 102 sq.;
Pesch 1. c. V n. 537 sq
(26) Psalm. 2 v. 6; Luc. 30 sq.; Ioann. XVIII, 33 sq.

150

TITULUS IV

is etiam verus et supremus est legislator; sed Christus lesus est
absolute supremus index, qui etiam condonare potest; ergo etiam
verus legislator (27). Denique Christus, qui suis miraculis et pro­
phetiis verum infallibilemque legatum divinum luculenter sese
probaverat, etiam de facto usus est potestate legislativa (28);
ergo re vera illam potestatem habet, cum legatus divinus et in­
fallibilis iura sibi concessa eorumque limites ignorare non possit.
116. Immo C.hristus Dominus non solum fuit verus legislator
sive auctor vel conditor legis, sed etiam suam legem nequaquam
tantum per angelos vel praecones humanos promulgavit, sed
proprio ore personaliter et per se suae legis pro omnibus homi­
nibus omnium temporum et locorum datae exstitit verus et pri­
mus promulgator (29). Nihilominus ipse C.hristus omnibus legem
a se latam et promulgatam non annuntiavit. Nam personalis il­
lius legatio quasi a latere Patris aeterni ad solum territorium et
populum Israeliticum fuit limitata; quare Apostolos suos legem
a se conditam omni creaturae praedicare iussit.
Quin immo neque ab Apostolis omnia et singula praecepta
legis novae ipsius Christi ore accepta fuerunt, sed alia ab ipsis
Apostolis Spiritu Sancto dictante primum visibiliter et sufficien­
ter et vere promulgata sunt. Quo discrimine primi visibilis pro­
mulgatoris in legem novam non inducitur diversitas auctoritatis
(universa enim lex nova est manetque divina), sed distinctio
quaedam accidentalis oritur, unde repetendum est fundamentum
divisionis traditionum in traditiones dominicas et traditiones
dinino-apostolicas (30).

117. Lex nova imprimis constat lege fidei, qua Christus
plura mysteria supcrnaturalia (piam in vetere testamento homi(27) lacob. IV, 12.
(28) Matth. V s Iq. (sermo in monte) XXVIII. 18. 19. 20 « Data est mihi
om. potestas... euntes eryo ; Luc. XXII, 19 Hoc facite in meam com. .·■;
Ioann. III. 3 < Xisi quis renatus >. VI. 54 .Visi manducaveritis earn.),
XIII. 34 < Mandatum nov. do vob. . XX. 23 «Quorum remiseritis pec­
cata >; I Corinth. VII. 10, 12 Praecipio non eyo, sed Dorn. >.
(29) Sudrez 1. c. I. X cap. 8 n. 11·, Pesch 1. c, n. 542 sq.
(30) Cone. Trid. Sess. IV decret, de canon, script.; Franzelin, De
div. tradit, p. 13.

DE LBG1UÜS DIVINIS

151

nibus credenda proposuit. Accedunt leges morales (31). At quam­
vis Christus moralia praecepta, quae nituntur iure naturali, etiam
positiva sua confirmatione munierit, tamen iisdem moralibus
praeceptis legis naturalis nova praecepta moralia positiva non
addidit (32), sed abrogatis dispensationibus veteris testamenti do
pluralitate uxorum et libello repudii legem moralem in suo re­
gno ad perfectam puritatem reduxit. Porro leges caerimoniales
in nova lege a Christo datae sunt solummodo de substantia sa­
crificii et sacramentorum (33).
Denique Christus Dominus cum regnum vel indicium tem­
porale sibi non assumpserit, neque rempublicam temporalem,
sed unice Ecclesiam tamquam regnum spirituale fundarit, etiam
in nova lege divina leges iudiciales proprie dictas non condidit.
Cfr. Bellarmin. De Roman. Pontif. 1. V cap. 4; Pesch, Praelect.
dogm. t. IV n. 559 sq., 566 sq.
Quod si ultra legem naturalem et caerimonialem ad promo­
tionem disciplinae, cultus divini, ordinis et regiminis ecclesia­
stici aliae ordinationes sunt necessariae. Christus Ecclesiae sa­
pienter providit per amplissimam iurisdictionem imprimis Vi­
cario suo in terris concessam (34).
(31) Sudrez 1. c. cap. 2; Schmalzgr. 1. c. n. 105 sq.; Zallinger 1. c.
vol. II p. 262 sq.; Pesch, Praelect. dogm. t. V n. 550 sq.; Schiffini 1. c.
n. 373 not. 1.
(32) At Christus in materia morali diversa addidit consilia. Cfr.
Schmalzgrueber 1. c. n. 106.
(33) In his legibus caerimonialibus institutio, obligatio, initium et
causa obligationis sedulo sunt distinguenda. Cfr. Sudrez 1. c. cap. 2 n. 16,
17, cap. 4 n. 4.
(34) Sudrez I. c. cap. 2 n. 2; Schmalzgr. 1. c. n. 100; Billot, De Eccles.
Chr. t. II p. 122 sq., 148 sq.

TITULUS V
DE LEGIBUS ECCLESIAE CATHOLICAE

Praenotiones
118. Fontes: Decret. Grat. Dist. 1-21. 29, 38, 96.
Compil. I, II, III,
V, 1. I tit. 1 de const. — Decretal. Greg. IX et Bon if. VIII 1. I tit. 2 de
const. — Cone. Trid. Sess. XXV cap. 2, 18 de ref.
Decretal. Clem. VIII
ed. cit. p. 2 sq. — Const. Pii X < Promulgandi 3 Kai. Oct. 1908 (1).
Comm. iur. Decretal, in h. t.
Zech, Praecog. §§ 97 sq.;
> Scriptores:
I
Ferrari, Summa inst. can. 1. I tit. 4 de legib. ecclesiast.; Scherer 1. c. t. I
§§ 4, 21 sq.; Siidrez, De legib. 1. IV; Schulte, D. Lehre v. d. Quellen d. k.
Kirchenr.; Haring I., Der Rechts. u. Gesetzesbegriff in d. Kath. Ethik. u.
mod. lurisprudenz, 1890.
Hinschius 1. c. t. Ill p. 668 sq. pro suis prin­
cipiis protestanticis disserit de historia et disciplina vigente legislationis
ecclesiasticae.
Utiliter consuluntur disputationes iuristarum (2) et phi­
losophorum et theologorum catholicorum de legib. hum. universim spe­
ctatis atque speciatim de legibus civilibus. Cfr. Saurez 1. c. 1. I et III;
Cavagnis 1. c. P. I p. 60 sq.; Calhrein. Morpiphilosophie t. I p. 332 sq.,
406 sq.. 533 sq.; Balle rini-Palmieri. Opus theolog. t. I p. 258 sq.; D'Anni­
bale, Summula theol. mor. P. I n. 160 sq., 198 sq. (3).
Comm. Cod. in
h. tit.
Ferreres S. I.. Instit. canon, vol. I n. 138 sq.; Vermeersch-Creusen
S'. /., Epitome iur. can. n. 80 sq.; Muroto, Instit iur. can. n. 177 sq.; Chelodi, Ius de personis nn. 1-89; Van Hove. De legibus eccl. tit. I; Michiels,
Normae general. I, p. 119 sq.; Ojelti. Comment, in Cod. I. can. 8-24.

Conexio materiae. Explicato primario fonte universi iuris
ecclesiastici, qui est Deus legislator ut actor iuris divini in Ec(1) Instit. I. 1. de iust. et iur., 2. de iur. nat. gent, civ.; Dig. I. 1. de
iust. et iur., 2. de orig iur., 3. de leg. senatusq. cons., 4. de constit. prin­
cipium; Cod. 1. 14. de leg. et const, princip. et edict., 15. fle mandatis
prine., 16. de senatuscons., 17. tie vetere iur. enucl. et de auct. iur. pru­
dentium; Novell. 66 ut novae const, post al. duos menses, quam insinua­
tae fuerint, valeant; cod. civ. Ital. art. 1 sq.
(2) Arcarias, Précis de droit romain, t. I η. 8 sq.; Arndls-Serafini,
Lehrb. d. Pandekt. §§ 2 sq.; Vering, Geschichte u. Pand. §§ 4 sq.
(3) Cod. iur. can. 1. I tit. I can. 8-24.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

153

clesia. recensendi sunt fontes iuris humani in Ecclesia catholica
constituti. Codex de legibus principia generalia tradit tit. I,
quem subsequitur tit. II De consuetudine sive alio fonte iuris
humani.

Caput I
De natura legis et de legifera potestate

119. I. Definitio. Lex (4) in genere, cum sit ordinatio ratio­
nis ad bonum commune ab eo, qui communitatis perfectae cu­
ram (cum auctoritate publica) habet promulgata (S. Thomas),
sive commune praeceptum iustum ac stabile sufficienter pro­
mulgatum (Suarez) (5), facile patet, quid sit canon sive lex eccle­
siastica (6) sci. ordinatio rationis ad bonum commune ab eo, qui
communitatis ecclesiasticae curam habet promulgata. Qua defini­
tione facile patet discrimen, quod intercedit inter veram legem
ecclesiasticam atque inter merum consilium vel praeceptum Su­
perioris ecclesiastici (7). Similiter leges ecclesiasticae, quae tan­
tum condi possunt a vero Superiore ecclesiastico i. c. persona phy­
sica vel morali perfecta iurisdictione spirituali instructa, distin­
guuntur a statutis conventione sociorum aut vi alicuius potestatis
dominativae, non iurisdictionis spiritualis datis. Quare solutio
quaestionis, utrum persona vel corporatio vel congregatio quae(4) Circa etymon vocis cfr. Van Hove η. 71.
(5) Suârez, De leg 1. I cap. 12, 1 sq. — S. Thomas, S. Th. I-II q. 9 a. 4.
— 0. Lottin, La définition classique de la loi, in Rev. neoscol. de philos,
t. 25 p. 129 sq., 243 sq..
(6) Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. I cap. 3; Scherer t. I p. 111;
HinschiuS 1. c. t. III p. 781. Legi quoque ecclesiasticae qualitates conve­
niant necesse est, quae omni legi positivae et humanae essentiales sunt.
Cfr. Suârez 1. c. 1. I cap. 5 sq., 9 sq.; Calhrein 1. c. t. I p. 332 sq. At uni­
versam istam materiam de legibus humanis in genere, utpote a canonistis supponendam, non fuse explicandam, philosophis et theologis relin­
quimus.
(7) L. 1, 8 D. de leg. I, 3; Suarez, De leg. 1. I cap. 6 n. 1 sq., 10 sq.,
cap. 7 n. 1 sq., 6 sq., cap. 8 n. 1 sq., 8 sq.; Reiffenstuel h. t. n. 43 sq.;
De Angelis h. t. n. 1; Lehmkuhl, Theolog. mor. t. I n. 72; D’Annibale,
Summula n. 248 sq.
De praeceptis inferius sub propria rubrica erit
agendum.

154

titulus

v

dam ecclesiastica veras leges ecclesiasticas condere possit, necne,
ab illa quaestione praeiudiciali pendet, num praedita sit illa per­
fecta sive completa iurisdictione spirituali, quae etiam potesta­
tem legiferam comprehendat (8). Qua norma rite applicata haud
difficulter iustum verumque indicium proferri poterit de mo­
derna illa triplici divisione « fontium derivatorum » in consue­
tudinem, legislationem, autonomiam (9).
II. Quod si intimius ipsa legis notio est perscrutanda, illa
intimior notio manifestatur ex actibus qui in ferenda lege inter­
veniunt (id e. ex parte ferentis), deinde ex analyst condicionum
seu qualitatum quibus ipsa lex pollere debet.
Iam vero in danda lege in ipso legislatore hi actus interve­
niunt: 1) generica intentio seu voluntas bene gubernandi pro
communi societatis bono; 2) mediorum consultatio; 3) indiciumb*
intellectus rem talem esse convenientem, quae communitati pro
publico bono praecipiatur, ad quod indicium legislatori iuvamen
praestat prudentia; 4) actus voluntatis eligentis quod prudens
seu conveniens visum est — qui quattuor actus sunt praerequisiti. ex quibus tamen nondum habetur lex. sed consilium, volun­
tas. desiderium vel propositum legem ferendi. Requiritur insu­
per: 5) actus efficax voluntatis subditos obligandi seu producendi
primarium legis effectum (10).
Relate vero ad subditos seu communitatem requiritur: 1) Vo­
luntas manifestandi illam internam voluntatem obligandi; 2) Ipsa
externa manifestatio uno ex variis modis possibilibus et aptis
v. gr. per praeconem, per affixionem ad valvas aedificii pu­
blici etc.
De determinato actu in quo formaliter consistit lex. eiusque
sit veluti interna forma disputant Doctores:
a) D. Thomas formam legis videtur reponere in aliquo
actu intellectus, sive sit electio sive imperium, ex illa ratione,
(8) Cfr. can. 501 § 1 et infra ubi de singularibus legislatoribus eccle­
siasticis sermo erit. Cfr. quoque Wernz-Vidal, De religiosis n. 127, 125 sq.
(9) Suarez 1. I cap. 7, 8; Scherer 1. c. §§ 4, 21; Ballerini-Palmieri t. I
p. 259 sq.
(10) Non desunt qui requirant praeterea mentale imperium, quo lex
imponatur subditis, sed effectus ligandi seu obligandi obtinetur per so­
lum voluntatis actum exterius manifestatum seu intimatum.

&?'.<!>.· j*.

DE LEG t HUS ECCLESIAE

155

quod lex sit «ordinatio rationis», ordinare autem est intel­
lectus (11);
b) S. Bonavcntura, Sentus, Suarez, et alii eam reponunt
formaliter in actu voluntatis, cum formalis effectus legis sit li­
gare voluntatem, quod a voluntate legislatoris unice pendet (12);
c) Nec deest tertia sententia, qua lex formaliter reponitur
in actu utriusque facultatis (13).
Secunda sententia videtur praeferenda, licet actus intellec­
tus etiam necessarius sit. Pro scopo iuridico, quae teneatur sen­
tentia non multum interest.

Leges ecclesiasticae dividuntur:
a) Ratione obiecti in leges affirmativas et negativas;
b) Ratione subiecti in leges Rom. Pontificum, Concilio­
rum, Episcoporum, etc.;
e) Ratione formae in scriptas et non scriptas;
d) Ratione effectus in praescribentes, prohibentes, per­
mittentes, poenales, irritantes, odiosas, favorabiles (cfr. Suarez
1.1 cap. 13 sq.).
120. Divisio.

Cum divisione conexa est quaestio de vi directiva
et coactiva legis: Vim legis declaravit hoc pacto Modestinus (1. 7
D. de legibus I. 3) « Legis virtus haec est. imperare, vetare, per­
mittere, punire ». Quod idem repetit Gratianus ex S. Isidoro in
c. 4 D. III et S. Thomas explicat L II q. 92 art. 2 in corp., quae
clare pertinent ad effectum legis. In doctrina doctorum ad vim
directivam, obligationem conscientiae ad legem servandam intelligentium, pertinent praeceptum, prohibitio et permissio; ad
uim coactivam legis pertinet punitio ex qua subditus tenetur sub­
ire malum in lege comminatum ratione ipsius transgressionis.
Ad vim directivam vel coactivam spectat irritatio, prout in poe­
nam statuitur vel non. Porro haud raro lex simul vim directivam
vel coactivam habet: in legislatore autem adest potestas vim di­
rectivam reddendi efficacem per additam vim coactivam seu
poenae comminationem, qua addita lex dicitur poenalis.
Scholion.

(11) S. Thom., Summa I-II q. 90 a. 1 ad 3; q. 13 a. 1; q. 97 a. 3; Lol­
lia, La définit, classique de la loi, p. 273; Van Houe 1. c. n. 77.
(12) Suarez, De leg. 1. I cap. 4, 5.
(13) Cfr. Alexandr. Halensem Summa theol. p. Ill q. 26.

156

titulus

v

e) Ratione ambitus vel modi exercendi suam vim in ter­
ritoriales et personales, in universales et particulares, in gene­
rales et singulares et speciales (14);
f) Ratione sanctionis in imperfectas, perfectas, minus
quam perfectas, plus quam perfectas (15).

de legibus ecclesiasticis sit agen­
dum, vel ipsa ratio temporis exigit, ut nequaquam primo loco
tractetur de consuetudine. Nam ut in iure divino novi testa­
menti ius disertis et expressis verbis a Christo Domino datum et
deinde traditione transmissum tempore prius est quam ius di­
vinum scriptum in sacris libris (16), ita etiam ius humanum
expressis verbis ab Apostolis constitutum tempore omnino prae­
cedit vero iuri consuetudinario. Nam dubium exsistere non pot­
est. quin Apostoli statim ab initio religionis Christianae veras et
expressas leges etiam ex parte scriptas tulerint, neque primis
temporibus universam disciplinam ecclesiasticam mera quadam
consuetudine atque observantia fundatam esse solide demon­
stratur (17).
121. Notae historicae. Cum

(14) Universalis et generalis saepe confunduntur, nonnumquam dis­
tinguuntur: haud raro et universalis et generalis declaratur per meram
oppositionem cum particulari et hoc sensu est illa lex quae ad universam
Ecclesiam extenditur, sive omnes subditos comprehendat sive unum dum­
taxat subditorum genus v. gr. solos clericos, solos religiosos, solos laicos
etc. Proprie tamen universalis est quae vim obtinet in universo orbe;
cui opponitur particularis vim habens in limitato territorio; generalis
quae ad omnes fideles pertinet, specialis quae ad certam fidelium classem;
communis designat iuris regulam ordinarie servandam, si opponitur sin­
gulari seu exceptioni a regula ordinaria sive favorabili sive odiosa; ex­
ceptio autem favorabilis dicitur privilegium. Attento can. 6 n. 1 et can. 13.
Codex universalem et generalem opponit particulari.
(15) Imperfecta dicitur lex si non habet sanctionem adnexam; mi­
nus quam perfecta, cuius violatio aliqua quidem poenali sanctione ple­
ctitur, manet tamen validus actus contra ipsam positus; perfecta si actus
contrarius nullitatis poena sancitur; plus quam perfecta cum actum contrarium irritat et plectit sanctione poenali. Cuius terminologiae usus ho­
die est parum frequens et a Codice alienus, ripianus. Liber singularis
Regular. 1.
(16) Franzelin 1. c. p. 221 sq.; Devoti. Ius canonic, univer. t. I cap. 13,
16; Pesch, Praei, dogm. t. V n. 555 sq.
(17) Phillips 1. c. t. IV p. 3 sq. aliique nimis urgent consuetudinem
prima Ecclesiae aetate nec a traditione satis distinguunt.

c* <■

DE LEGIBUS ECCLESIAE

157

Recenti ores Protestantes aut textus sacrae scripturae, quibus
catholici iam pro aetate apostolica potestatem legislativam pro­
bant, silentio premunt, aut inefficacibus argumentis impugnant,
aut ex evolutione historica pro suo arbitrio sibi fingunt consti­
tutionem quandam Ecclesiae primorum saeculorum. Ita v. g.
Hinschius 1. c. 1. III p. 668, eique accensendi sunt Harnack, Hatch,
Sohm, Koestlin, Ritschl. Cfr. Hammerstein, De Eccl. et Statu
p. 33 sq., 64; Pesch, Praelect. dogm. t. I n. 310.

)

\
l’
i

I
N

I
*

LEGI S LATI VA ECCLESIAE CATHOLICAE
«

4

122. Christus Dominus supremus et perfectus legislator novi
testamenti etiam Ecclesiam suam (18) vera atque proprie dicta,
spirituali et supernatural! potestate legislativa instruxit (19).
Ipse enim Ecclesiam suam ita fundavit, ut esset verum quod­
dam regnum (20) spirituale et supernaturale; sed perfecta gu­
bernatio communitatis vel regni fieri non potest, nisi per leges.
Hinc Ecclesiae, cui Christus pro sua sapientia sane sufficienter
providit, potestas legislativa fini et mediis proportionata est con­
cessa (21). Praeterea sicut Christus missus est a Patre, ita ipse
misit Apostolos (22). At divinus salvator non tantum fuit doctor,
sed verus legislator; ergo etiam cum Apostolis potestatem legislativarn communicavit. Et revera potestas legislativa in hoc con­
sistit, quod quis obligatorio modo ea statuere possit, quae ad so­
cietatis finem assequendum sunt necessaria; sive aliis verbis po­
testas legislativa est potestas dircctiva et coactiva de se perpetua
super aliquam communitatem perfectam. lam vero Christus Do­
minus verbis illis: «Pasce oves » etc. (loan. XXI. 15, 16, 17) pro­
missum primatum iurisdictionis (Matth. XVI. 19) S. Petro com-

u

<1

(18) Cfr. de erroribus contra hanc doctrinam catholicam de fide te­
nendam: Smirez 1. c. 1. IV cap. 1 η. 1. 2, 9, 10. 11; Tarquini I. c. p. 86 sq.;
Vering, Lehrb. d. k. K. §§ 67, 68, 69; Wilmers, De Christi Ecclesia p. 38 sq.
iunct. p. 1 sq., 13 sq., 96 sq., 109 sq.; Billot, De Eccles. Christ, t. II
p. 122 sq.
(19) Sudrez I. c. n. 3 sq. 7, 8; Devoti I. c. cap. 2, 8. 11; Wilmers 1. c.
p. 96 sq.
(20) Palmieri, De R. Pont. p. 25 sq.
(21) Dist. 15, 96; cap. 3, 7, 10, X h. t.; cap. 6 X de maior, et ob. I. 33.
(22) Ioann. XX, 21.

U

t <

r

158

titulus

v

misit atque Apostolis potestatem ligandi et solvendi absolute et
indeterminate promissam (Matth. XVIII, 18) pariter suo tempore
concessit (Matth. XXVIII, 19). Quibus verbis veram potestatem
legislativam comprehensam esse manifestum est, nisi quis ex
praeiudicatis opinionibus textus illos explicare velit.
Porro Apostoli, qui a Christo infallibiles magistri religionis
Christianae constituti fuerunt, mox post promulgatam legem
evangelicam in Concilia congregati potestate legislativa usi sunt
per promulgationem authenticae interpretationis legis divinae
atque verae legis disciplinaris. Cfr. Act. Apost. IV, 21 sq. Neque
alia desunt exempla, quibus Apostoli potestatem legiferam exer­
cuerunt v. g. de bigamis non ordinandis, de neophytis non pro­
movendis. Cfr. I Timoth. III, 2. 6. Quare potestas legislativa a
Christo fuit vere concessa; secus Apostoli in gravissima quae­
stione de ambitu potestatis sibi datae turpiter errassent (23).
Quibus rationibus non solum definitiones dogmaticae et con­
stans traditio Ecclesiae catholicae (24). sed ipse quoque consen­
sus Ecclesiae orientalis schismaticae (25) accedunt.
Corollarium. Ergo Christus Dominus Ecclesiae suae dedit
potestatem legiferam a potestate civili plane distinctam et independentem (26).
§ 2. DE SUB1ECT0 ACTIVO POTESTATIS LEGIS LATI VAE

IN ECCLESIA CATHOLICA

SIVE DE LEGISLATORIBUS ECCLESIASTICIS

123. Legislatores singulares, qui ius universale constituunt
in Ecclesia sunt:
I. S. Petrus eiusque in Sede Romana legitimi successores i. e.
Romani Pontifices (27). Quae potestas legislativa ipsis imme(23) Boeckeiihoff, 1). apstol. Speisegesetz; Pesch 1. c. t. V n. 536.
(24) Cone. Trid. Sess. VII can. 8; Cone. Vatic. Sess. IV cap. 3; Petuuius, De eel. hierachiea I. Ill cap. 9 sq. Pesch, Pralect. dogm. t. I
n. 272 sq., 296.
(25) Vering 1. c.; Milas, 1). Kirchenr. d. τη. K. 42 sq.
(26) Syllab. Pii IX prop. 19. 20, 41, 42; Cone. Vatic. 1. c. Cfr. infra
§ 4 h. tit. de placito regio; Wilmers 1. c. p. 112 sq., 133 sq.
(27) Dist. 19. 20; cap. 3. X h. t.; cap. 1 h. t. in Sext.; cap. 1 de maior,
ed obed. 1, 8 in extrav. com.; Syllab. prop. 23, 31; Cone. Vatic. 1. c.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

159

diale et singulari modo a Christo est concessa atque a consensu
Synodi etiam oecumenicae vel collegii Cardinalium est omnino
independens. Quin immo Bomanus Pontifex vel ipsum consilium
Cardinalium in legibus ecclesiasticis ferendis non ex stricta iuris
necessitate, sed ex sola prudentia et aequitate ordinarie postulat.
11. Apostoli quoque etiam ut personae singulares extraordi­
narie tamquam Legati a latere Christi immediate a divino fun­
datore Ecclesiae potestatem (piandam universalem condendi le­
ges in tota Ecclesia obtinuerant, attamen extensione et intensilale minorem potestate legifera S. Petri cique omnino subordi­
nation.
Nam Christus Dominus omnibus Apostolis immediate con­
tulit dignitatem et munus Apostolatus, ut praedicarent evangelium in universo mundo, fundarent et ordinarent ecclesias atque
praeciperent omnia, quae essent necessaria; sed ad exercendum
huiusmodi munus Apostolatus potestas legifera ipsis fuit omnino
necessaria, non tantum collectine sive per modum collegii, sed
etiam divisim sive personaliter. Nam Apostoli vi sui muneris se­
parandi erant et dispergendi per totum orbem; ergo etiam ne­
cessarium fuit, ut singuli irent cum potestate legifera ad fun­
dandas et ordinandas ecclesias (28). At singulis Apostolis ex solo
munere Apostolatus tanta potestas non est data', «ut possent sin­
guli universalem Ecclesiae ordinem praescribere aut leges con­
dere, (piae totam obligarent; namque si hoc possent singuli, ma­
gna confusio oriretur » (29).
cap. 1 sq.; Suarez 1. c. IV cap. 3; Devoti, Ius. can. univers, t. I cap. 3, 5;
Phillips 1. c. t. I §§ 11 sq., 21, t. III § 152; Schmalzgr. h. t. n. 8, 9; Ca­
vagnis 1. c. P. I p. 424 sq.; Pesch 1. c. n. 285 sq.
(28) Ioann. XX, 21; Marc. XVI, 15 sq.; Matth. XXVIII, 18 sq.; Galat.
I, 1; Sudrez, De leg. 1. IV cap. 3 η. 4-9, De fide disp. 10 sect. 1 η. 1, 3, 4,
II, 12, 25, 28; Devoti 1. c. cap. 4, G; Phillips 1. c. t. I §§ 18, 19; Palmieri
I. c. p. 307 sq., 194 sq.; Cavagnis 1. c. p. 426 sq.; Wilmers, De Christi
Eccl. p. 40 sq., 115 sq., 239 sq., 285 sq.; Pesch 1. c. n. 435 sq., 272 sq.;
aliter atque Sudrez et Bellarminus de potestate Apostolorum disserit
Billot 1. c. t. II p. 72 sq.
(29) Sudrez, De fide disp. 10 sect. 1 n. 25, De leg. 1. IV cap. 3 η. 9,
ubi tamen verba: « Licet singuli Apostoli haberent potestatem ad feren­
das leges obligantes universalem Ecclesiam », ex contextu et munere Apo­
stolatus accipiunt magis restrictivam interpretationem de iis provinciis,
in quibus praedicabant, ita ut postea non nisi consentiente Petro ad totam
Ecclesiam dimanarent; Cavagnis 1. c. p. 426; Inigo, De sacram, eucharist.

160

TITULUS V

III. Multo minus post aetatem apostolicam praeter succes­
sores S. Petri in Ecclesia ulla persona singularis umquam habuit
aut habere potuit potestatem legiferam absolute universalem.
Quare si lex inferioris cuiusdam legislatoris ecclesiastici v. g.
Patriarchae etiam oecumenici in Ecclesia orientali, qui sibi re­
lativam, non absolutam universalitatem vindicare poterant, vel
Legati in universa Ecclesia obligaret, id inde effectum esset, quod
Romanus Pontifex aut Concilium oecumenicum illam legem in
forma specifica tacite vel expresse confirmasse! et in universam
extendisset Ecclesiam. Id. quod multo magis valet de lege ab ali­
quo principe civili in causis ecclesiasticis lata. Cfr. Friderici II
Imper. Romanor. const. 22 Nov. 1220, quae ab Honorio III eo­
dem die confirmata est. in compil. V cap. 2 de const. I, 1 et cap.
unie, de haeret. V, 4.
124. Personae morales sive congregationes, quibus potestas
condendi leges universales competit, sunt:
I. Collegium Apostolorum S. Petro coadunatum et subordinatum. Cfr. Act. Apost. XV, 6 sq.; Sudrez, De leg. lib. IV cap. 3
η. 6; Devoti, 1. c. t. I cap. 4, 6; Phillips 1. c. t. I §§ 18, 19; Palmieri,
De R. P. p. 314 sq.; Cavagnis 1. c. P. I p. 427. 437.
II. Concilia oecumenica legitime convocata et celebrata et
a Romano Pontifice confirmata. Cfr. can. 222-229; cap. 4, X de
elect. 1. 6; Cone. Trid. Sess. XV cap. 21 de ref.; Sudrez 1. c. 1. IV
cap. 6; De fide disp. 11; Devoti 1. c. t. I cap. 6 § 11 ; Phillips 1. c.
t. II §§ 83, 85. At Hinschius 1. c. t. Ill p. 764 sq. vera et falsa midisp. XIV sect. 4 n. 74: «Si non Christi, sed Pauli praeceptum fuisset
(i. e. praemittendi confessionem communioni), non satis apparet, quomodo
ex illo obligatio universalis potuisset colligi, cum Paulus praeceptum illud
ad solos Corinthios dirigeret, quos solos deberet obligare, non alios, ad
quos nec Paulus scripsit nec legitime transmisit illud praeceptum. Omitto
autem, quod licet Paulus apostolicam auctoritatem et potestatem haberet
atque ideo in singulis provinciis posset praedicare, absoluere, excommu­
nicare, Episcopos constituere et similia, non est tamen certum, quod pos­
set uniuersalem Ecclesiae ordinem praescribere aut leges condere, quae
possent totam Ecclesiam obligare, imo id de Apostolis omnibus praeter
unum Petrum negat Sudrez disp. 10 de fide sect. 1 n. 25. Unde praece­
ptum illud Pauli non induceret obligationem in universa Ecclesia *. Cfr.
de particularibus legibus Apostolorum: Sudrez. De leg. 1. IV cap. 3 η. 6, 9;
Boeckenhoff 1. c.; Hefele 1. c. t. I p. 89, 93 sq., 320 sq. (de celebrando
festo paschatis).

I>E LEGIBUS ECCLESIAE

161

sect et praesertim non attendit Concilium oecumenicum et Ro­
manum Pontificem etiam post Concilii Vaticani definitionem
esse duplex sublectum supremae potestatis ecclesiasticae, non
adaequate, sed inadaequate distinctum. Quae inadaequata dis­
tinctio sane illud efficit, ut nequaquam dici possit unicum esse
subiectum supremae potestatis tum in Concilio oecumenico tum
extra illud. Cfr. quoque Nillcs in Act. theol. Oenip. t. 1 p. 287 sq.;
Pesch 1. c. t. I n. 459.
Ill. Aliae congregationes in Ecclesia vera et absoluta pote­
state legislativa in universam Ecclesiam carent, et si quae um­
quam conderent vel condidissent decreta, illa vim legum uni­
versalium non haberent, nisi aut praecederet aut sequeretur con­
firmatio specialis supremae auctoritatis ecclesiasticae cum ex­
tensione ad universam Ecclesiam.
Quare vel ipsum collegium Cardinalium tempore Sedis Apostolicae vacantis leges universales condere non valet, cum nihil
potestatis vel iurisdictionis ad Romanum, dum vivit, Pontificem
pertinentis, nisi quatenus in Const. Gregorii X (cap. 3 de elect I,
() in Sext.) permittitur, licite et valide exercere possit. Cfr. cap. 2
de elect. I, 3 in Clem.; Sudrez 1. c. 1. IV cap. 6 n. 5, 6, 7; Scherer
1. c. 1.1 p. 145. — Const. Pii X « Vacante Sede Apostl. » cap. I.
Similiter vel ipsum Concilium oecumenicum sine Papa v. g.
tempore schismatis occidentalis leges universales et perpetuas
in Ecclesia ferre nequit. Cfr. Sudrez 1. c. n. 34.
Item Congregationibus Romanis absoluta potestas legifera
vere universalis pro supremo gradu et in omnibus materiis de
facto non est concessa neque de iure delegari potest. Recte enim
scribit Sudrez 1. c. 1. IV cap. 6 n. 1, 22. « At vero quoad absolutam
legislationem, per quam lex accipiat vim obligandi totam Ec­
clesiam absque speciali approbatione R. Pontificis, non videtur
posse talis potestas delegari, imo nec ulli alteri committi; ratio
est, quia leges canonicae obligantes totam Ecclesiam proficisci
debent a potestate, quae in rebus ad mores pertinentibus errare
non possit; haec autem potestas, cum pendeat a speciali dire­
ctione Spiritus Sancti Pontifici promissa, delegabitis non est sic­
ut nec potestas definiendi, ut ex propria materia suppono, et
ideo nec potestas legislativa pro tota Ecclesia est illo modo dele­
gabitis vel certe saltem non est illo modo deleganda, ne tota Ec­
clesia periculo alicuius erroris in re tam gravi exponatur ». Hinc
11

162

titulus

v

sicuti generalibus decretis doctrinalibus v. g. S. Congr. Inq. sub­
missio debetur, at non eadem, quae sive Concilii oecumenici sive
R. Pontificis definitionibus infallibilibus, sed inferior et earum
auctoritati congrua, ita etiam generalia decreta disciplinaria
quarundam Congregationum, si prodeunt absque confirmatione
R. Pontificis data in forma specifica vel ad summum in forma
communi, imo forte absque ulla confirmatione pontificia ex mera
auctoritate propria v. g. S. R. C., profecto canonibus et decretis
generalibus R. Pontificis vel Concilii oecumenici tanquam tertia
quaedam species aequiparari vel coordinari nequeunt, licet etiam
ipsis obedientia earum auctoritati congrua debeatur. Quibus in
decretis condendis SS. CC. maxime attendant necesse est limites
mandati sui. v. g. num apposita fuerit clausula : « Nobis con­
sultis » vel non (30). Illud autem tenendum est consultationem
R. Pontificis in forma communi ex sese decretum S. C. non trans­
format in decretum pontificium, uti fit per confirmationem in
forma specifica. Cfr. Motu proprio Bened. XV « Cum iur. can. »
15 septembr. 1917; Franzelin 1. c. p. 117 sq.; De Angelis 1. c. 1. I
lit. 31 n. 10 i. f.; Billot 1. c. t. II p. 151 sq.; Wilmers 1. c. p. 469 sq.,
442 sq., 449 sq.; Grisar, Galileistudien p. 152 sq., 171 sq., 357 sq.
et Act. theol. Oenip. t. II p. 673 sq. (31).
(30) Cfr. const. < Sapienti consilio > ubi generatim statuitur: « in om­
nibus autem et singulis, superius recensitis Congr. Tribun., Offie. hoc
imprimis solemne sit, ut nihil grave et extraordinarium agatur, nisi a
Moderatoribus eorundem Nobis Nostrisque pro tempore Successoribus
fuerit ante significatum >. Cfr. etiam can. 244; lex auteni nova, quae non
sit mera norma exsecutionis, est aliquid vere grave et extraordinarium.
Ergo ex lege generali in citato canone relata novae leges a SS. CC. non
nisi de speciali antecedente mandato R. Pontif. aut cum subséquente ip­
sius approbatione publicari possent; quam uno vel alio modo esse datam
supponendum est. Quare Scherer 1. c. t. I p. 145 non videtur accurate
scribere, esse doctrinam maximae partis canonistarum, Romanum Pon­
tificem posse hisce Congregationibus non tantum limitate, sed plene apostolicam suam potestatem et consequenter etiam plenam potestatem legislativam delegare. Quae doctrina, praesertim si usque ad infallibilitatis
delegationem extenderetur, utique esset < compluribus dubitationibus ob­
noxia atque merito derelinquenda >; at ne Bouix quidem infallibilitatem
a R. Pontifice delegari posse sustinet. Cfr. Bouix, De prine, iur. canon,
p. 334 sq.; D’Annibale. Summula theol. mor. t. I n. 184 not. 5; BalleriniPalmieri, Opus theol. mor. t. I p. 272 sq.; Lega, De iud. eccles. t. II
p. 346 seq.
(31) Decret. S. R. C. 23 Maii 1846 a Pio IX eiusd. ann. confirm.;
Lega, 1. c. p. 359 sq., 372.

j mwwi^w~-><j-i mw—

DE LEGIBUS ECCLESIAE

1Ô3

125. lus particulare tamquam legislatores singulares condere
possunt :
I. Legali Romani Pontificis, ex iure communi nunc vigente,
nisi speciali facultate ad id donentur, leges condere non possunt
in provinciis sibi commissis. Iure praecedenti condere poterant
statuta, quoe ex sese durarent tamquam perpetua, licet eas­
dem provincias postmodum essent egressi, donec a R. Pon­
tifice vel ab alio, qui eandem habet auctoritatem atque Lega­
tus, legitime fuissent revocata. Cfr. can. 266-270; cap. 10, X de
olïic. legat. 1, 30; cap. 2 eod. I, 15 in Sext.; Concil Trid. Sess.
XXIV cap. 20 de ref.; Schmalzgr. h. t. n. 10; Pirhing 1. c. 1. I
tit. 30 n. 8, 9; Bouix, De Curia Rom. p. 580; Scherer 1. c. t. I p. 233,
524 sq.; Hinschius 1. c. t. Ill p. 829 sq.
II. Patriarchae, Primates, Metropolitae (32) per se solos et
sine consensu Conciliorum provinciis ecclesiasticis, quibus prae­
positi sunt, leges dare saltem ordinarie non possunt. (Cfr. can.
271, 274). Quare si Deuoti 1. c. h. t. § 2 asseruit: « Particulare ius
a Patriarcha in suo Patriarchatu, a Metropolita in sua provincia,
a Primate in natione, cui praeèst..., constituitur », sententiam te­
nuit minus accuratam parumque fundatam. Cfr. c. 1, 2 sq., C. IX
q. 3; cap 9, X de off. iud. ord. I, 31; cap. 25, X de accus. V, 1;
Collect. Lac. t. II col. 334 de Patriarcha Maronitarum; Schmalzgr.
h. t. n. 10; Bouix, De Episcopis t. I p. 451 sq.; Hinschius 1. c. t. II
p. 18, t. III p. 829.
III. Episcopi servatis condicionibus a iure communi requi­
sitis pro suis dioecesibus veras leges ecclesiasticas ferre valent.
Cfr. can. 335; cap. 9, X de maior et obed. I, 33; cap. 2 h. t. in
Sext; Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. VI, VIL IX, X, XI, XII;
Suarez 1. c. 1. IX' cap. 4 n. 2 sq., cap. 5 n. 1 sq., 5; De relig. tract.
VI 1. 3 cap. 3 n.12. (ubi putat « forte generaliter verius » esse.
Episcopos non posse condere leges irritantes; at nec Sudrez nec
Scherer aliique hac de re expressum et generalem quendam canonem afferunt; immo Concil. Rothomag. (a. 1850) in Collect. Lac.
t. IV col. 529 sq. hoc condidit decretum Romae non correctum:
< Nullius etiam (poenitentis), nisi de consensu Episcopi, (confes(32) Quod si Metropolita dioecesim Episcopi suffraganei servatis con­
dicionibus Concilii Tridentini (Sess. XXIV cap. 3 de ref.) visitat, tamquam
Visitator sane habet ius « ordinandi, moderandi, puniendi, exsequendi
inita canonum sanctiones». Cfr. can. 274, 5°; Cone. Trid. 1. c. cap. 10;
Scherer 1. c. p. 150.

164

d

titulus

v

saritis) notum sibi ipsi uel ad tempus obediendi recipiat. Huiusmodi promissiones omnino prohibent, et etiamsi iurarnento fir­
matae fuerint. Patres irritas declarant »; limitatio vero ista po­
testatis Episcoporum certe admittenda est in casibus a iure spe­
cialiter expressis v. g. de legibus irritantibus matrimonii: cfr.
can. 1038; Benedict. XIV, De Synod, dioec. 1. XI1 cap. 5 n. 7 sq.;
D’Annibale 1. c. P. I n. 199; Scherer 1. e. t. 1 § 29; Schulte, 1).
Lehre v. d. Quellen. p. 112 sq.; Hinschius 1. e. t. HI p. 834 sq.
Praelati vel Abbates nullius cum territorio separato (33) atque
Vicarii et Praefecti Apostolici (34), C.oadiutores Episcoporum
cum plena administralione Episcopis quoad potestatem legislativam aequiparantur (35), non alii Praelati inferiores; potestas
enim legislative nullibi legitur ipsis specialiter concessa vel cum
alio quodam munere coniuncta; nam etiam in Ecclesia censetur
potestas suprema, quae cum aliis Praelatis ecclesiasticis tantum
(33) Leges autem in Synodo dioecesana tantum condere poterant, si
privilegio celebrandi Synodum fruerentur; nunc vero ex can. 323 § 1
idem possunt ac episcopi residentiales. Cfr. Bened. XIV, De Synod, dioec.
lib. II cap. 11; Scherer 1. c. § 76, IV. § 98.
(34) Cfr. can. 294; Bened. XIV 1. c. cap. 10; Scherer 1. c. p. 150; Hin­
schius 1. c. t. II p. 244, 356. 357. Cfr. de Vicariis capitularibus infra h.
tit. n. 94. II.
(35) Cfr. can. 351, 352. Cardinales in suis titulis et diaconiis licet
iurisdictione sua quasi episcopali etiam nunc non absolute sint privati
(cfr. Act. S. Sed. vol. XI p. 511 sq.). tamen ipsorum potestas legislativa.
quam olim in clerum et populum exercuerunt (cfr. cap. 11, X de maior,
et obed. I, 33) per Innoc. XII Const. < Rom. Pontif. 17 Sept. 1692 re­
dacta est ad potestatem quandam oeconomicam in clerum suum. VTel ipsa
terminologia iurisdictionis quasi-episcopal is per Codicis silentium vi­
detur esse abolita, quae nihil aliud significare poterat nisi jurisdictionem
similem iurisdictioni. qua potiuntur Episcopi in gubernanda dioecesi.
Cfr. can. 240 § 2.
De Angelis 1. c. lib. I tit. 28 n. 15. Hinschius 1. c.
t. III p. 837 sine solido fundamento asserit Vicarium generalem absque
mandato speciali posse leges condere de rebus sibi generali mandato
commissis. Cfr. Bened. XIV 1. c. 1. 11 cap. 3 n. 7; Trid. ed. Richter p. 328
resp. S. C. C. 4 Dec. 1665.
Quae sit potestas aliorum Praelatorum infe­
riorum etiam exemptorum (v. g. regularium) in legibus perpetuis ferendis,
id potius ex iure particulari est eruendum; nequaquam enim generaliter
et indiscriminatim asseri potest illos habere ius condendi ordinationes
perpetuas sive veras leges. Quare quae Vering, Lehrb. d. k. K. § 59, III;
Scherer 1. e. t. I p. 150 aliique hac in re generaliter asserunt, non sunt
satis accurata et fundata. Cfr. Bouix, De iur. regular, t. II p. 411 sq., ubi
refert et approbat doctrinam Suaresii.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

165

communicatur, quatenus illi habent superiorem quandam gu­
bernationem.

126. Congregationes personarum, quibus jurisdictio spiritua­
lis ad veras leges ecclesiasticas particulares condendas competit,
hae sunt recensendae:
I. Congregationes Romanae Cardinalium, pro diversitate
mandati in territoriis vel materiis suae curae concessis ad leges
particulares sive decreta sunt competentes. Ballerini-Palmieri
1. c. 1.1 p. 272 sq.; Lega, De iud. eccl. t. II p. 362 sq. Cum tamen
ex can. 244 § 1 nihil grave aut extraordinarium agere possint
nisi antea Rom. Pontifici fuerit significatum SS. CC. potestas le­
gifera non est perfecte libera. Cfr. Const. « Vacante Sede Apo­
stolica » n. 23, 25. — At ex Mp. Benedicti XV « Cum iuris cano­
nicis (15 Sept. 1917) Chelodi 1. c. 64 nimius restricte videtur lo­
qui de potestate SS. CC., quae restrictio ipsa praxi non firmatur.
Omnes autem Congregationes in hac parte, quoad ambitum pro­
priae competentiae, sunt pares.
II. Concilia particularia (topica) Episcoporum sive totius
Patriarchatus, Exarchatus, nationis (generalia, nationalia, ple­
naria) sive unius tantum provinciae ecclesiasticae (provincialia),
quae servatis condicionibus a iure communi praescriptis leges
ecclesiasticas in toto suo territorio obligantes condere possunt.
Cfr. can. 281-292; c. 4 D. 10; cap.9 , X de maior, et ob. I. 33;
cap. 25, X de accusat. V, 1; Concil. Trid. Sess. XXIV cap. 2 de
ref.; Suarez, De leg. 1. IV cap. 6 η. 8, 9, 10; Bouix, De Concil.
provinc.; Scherer 1. c. §§ 30, 101; Schulte 1. c. p. 121 sq.; Hin­
schius 1. c. t. III p. 473 sq.
III. Capitulum ecclesiae cathedralis, quamdiu sede episco­
pali vacante jurisdictionem ordinariam Episcopi tenet, per se
non prohibetur a legibus dioecesanis condendis (36). Postquam
Capitulum legitime deputavit Vicarium capitularem, is veras le­
ges ferre potest (37) de iis tantum rebus, in quas ordinariam ju­
risdictionem Episcopi exercere valet. Quare si Fagnanus 1. c. in
(36) Can. 435; cap. 11, 14. X dc maior, et obed. I. 33; cap. unie. cod.
I. 17 in Sext.; Suârez 1. c. 1. IV cap. 6 n. 14 sq.; Shmalzgr. h. t. n. 13;
Hermes. De Capitulo sede vacante p. 64.; Bouix, De Capitulis p. 562 sq.
Attento cit. can. in normalibus circumstantiis est potestas parum practica.
(37) Hermes 1. c. p. 57 sq., 143 sq.; Bouix 1. c.; Scherer 1. c. p. 150 sq.

η

166

«

4

TITULUS V

cap. 11. X de mior. ï. 33 n. 53 generaliter contendit ipsorum or­
dinationes finito munere cessare, rem asserit non satis funda­
tam. nisi forte in textum Fagnani mendum typographicum ir­
repsisse dicendum sit. At sede episcopali plena Capitulum ec­
clesiae cathedralis, etsi suo consilio ad legislationem Episcopi
iuxta sanctiones iuris communis (38) concurrit, tamen propriam
quandam potestatem condendi leges pro populo dioecesano non
habet, sed tantum statuta, quibus ipsimet capitulares obligantur,
condere potest (39). Quae statuta sz forte sunt data vi iurisdictionis ecclesiasticae aut saltem ab Episcopo eam approbationem
receperunt, quae ipsis tribuat vim legis episcopalis, sane verae
leges ecclesiasticae dici possunt (40); at illa iurisdictio legifera
Capitulorum non est certo probata, neque quidquam obstat, quo­
minus approbatio Episcopi cadat in statuta mere conventionalia
Capituli, quae in sua natura non immutantur (41). Certe vero ex
disciplina saltem nunc communiter vigente approbatio statuto­
rum capitularium per Episcopum omnino requiritur (42).
IV. Capitula saltem generalia ordinum religiosorum viro­
rum. qui ab Ecclesia tamquam verae religiones exemptae cleri­
corum approbatae sunt, iurisdictionem spiritualem et potesta­
tem legiferam habent ad condenda decreta vel statuta, quibus vis

I

(38) Can. 391. 358. 362; cap. 5, X de his, quae fiunt a praei. III, 10;
Schneider, D. bisch. Domkap. p. 351 sq.; Bouix 1. c. p. 340 sq.; Bened. XIV,
De Synod, dioec. 1. XIII cap. 1 n. 9 sq.
(39) Can. 410. Suàrez 1. c. n. 11; Schmalzgr. 1. c. cap. 6. <8 9. 12 X h. t.;
Bouix 1. c. p. 370 sq
(40) Rota apud Bouix 1. c. iunct. Fagnano 1. c. cap. 6. X de const. I, 2
n. 37 sq.; D’Annibale 1. c. n. 199 n. 5.
(41) Suàrez 1. c. n. 12; Pirhing 1. I t. 33 n. 43.
(42) Can. 410 § 2. Veteres auctores v. g. Schmalzgr. 1. c., Reiffensluel
aliique negabant necessitatem approbationis statutorum capitularium per
Episcopum; at attentis recentioribus concordatis et Conciliis provincia­
libus haec sententia in iure antiquo sane fundata (cfr. Scherer 1. c. t. I
p. 573 sq.) ex disciplina ante Codicem vigente non amplius universaliter
erat recepta. Cfr. Concil. Neapol. (a. 1693); Cone. Neapol. (1699); Cone.
Roman, (a. 1725) in Collect. Lac. t. I coi. 26, 211. 351; Concil. Gall, in
Collect. Lac. t. IV coi. 593. 883, 980, 1040, 1179; Cone. Vienn. (a. 1858);
Cone. Coloc. (a. 1863) in ead. Collect, t. V coi 154, 631; Schneider 1. c.
p. 285. Approbatio statutorum capitularium per Rom. Pontif. non est ne­
cessaria, nisi v. g. in iis reperiantur decreta contra ius commune. Cfr.
Schneider 1. c. cap. 8. 12, X h. t.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

167

atque natura verarum legum, ecclesiasticarum propria est (43).
Uniusmodi potestas legifera Consiliis vel Capitulis generalibus
monialium (14), non competit neque Capitulis generalibus con­
gregationum religiosarum non exemptarum virorum est con­
cessa; nam earum Superiores potestatem dominativam tantum
habent (45). Quare multo minus aliae universitates personarum
vel confraternitates etc. in Ecclesia fruuntur iure condendi sta­
tuta, quae ex sese vim legum ecclesiasticarum habeant; Ecclesia
enim collegiis istis inferioribus et saepe laicis (46) iurisdictionem ecclesiasticam ad ferendas leges concedere non solet. Ideo
statuta etiam poenalia ab istis communitatibus inferioribus con­
dita explicanda sunt vel ex promissione vel ex conventione forte
iuramento quoque confirmata (47), nisi aliunde ex approbatione
vel confirmatione competentis Superioris ecclesiastici vim vera­
rum legum ecclesiasticarum obtinuerint. Cfr. Fagn. 1. c. in cap.
6, X de const. I, 2 n. 31 sq.
(43) Can. 501; cap. 7, X de statu monach. Ill, 35; Suàrez, De virt. et
stat, relig. tract. VIII I, 2 cap. 8 n. 4, 5.
(44) Can. 501. Bouix, De iure regular, t. II p. 424 sq.
(45) Can. 501. Bouix 1. c. p. 382 sq.; Suàrez, De leg. 1. IV cap. 6 n. 12,
18, 19; Wernz-Vidal to. Ill, η. 126.
(46) Suàrez, Defensio fid. cath. 1. IV cap. 2 n. 9.
(47) Cap. 11, X h. t. « Licet a nobis (i. e. magistr. univers. Paris.) fide
praestita fuerit constitutum >; Suàrez, De leg. 1. IV cap. 6 η. 12, 18, 19, 20;
Schmalzgr. h. t. n. 14. Quod si Suàrez 1. c. n. 18 i. f. de explicatione non­
nullorum veterum iuristarum et canonistarum in hac materia notat:
<Tota resolutio confusa est et sine solido fundamento », idem indicium
etiam de theoriis recentîornm quorundam iuristarum et canonistarum
circa autonomiam nostra aetate proferri potest. Cfr. Scherer 1. c. § 4, V,
§ 32.
Autonomici vocari solet ius statuendi de rebus internis alicuius
imperfectae communitatis vel corporationis: at in defectu jurisdictionis,
unde illa statuta interna proveniant, non potest ipsis agnosci vis legis;
sed tantum statutorum conventionalium, quae obligent ex vi pacti, forte
iuramento vel speciali promissione firmati, ex quo non solum qui statuta
condiderunt, sed etiam successores teneantur; unde ex speciali iuris fonte,
a iurisdictione distincto non proveniunt. Cfr. Suarez, De leg. IV cap. 6
η. 11, 12; Beiffenstuel (I, 2) n. 84 sq. 94. De ilia autonomia loquuntur
Schulte, Das kath. KR. I, p. 259 sq.; Scherer, Handb. des KR. I, p. 151:
Saegmueller, Lehrb. des kath. KR. (n) § 28; Van Hove, Prolegomena n. 67.

168

TITULUS V

Caput II
De obiecto sive materia legum Ecclesiasticarum

127. Potestas legislativa Ecclesiae sese extendit ad omnia
obiecta, quae ad finem Ecclesiae convenienter prosequendum
necessaria sunt. Controversia, quae forte oritur de ambitu ec­
clesiasticae potestatis legiferae relate ad Statum, non tantum
mutuo consensu inter Ecclesiam et potestatem civilem, sed etiam
infallibili declaratione vel imperio solius supremae auctoritatis
ecclesiasticae dirimi potest. Cfr. Syllab. Pii IX prop. 30. 19. 20.
23, 42; Suârez, De leg. 1. IV cap. 10-13 praçsertim cap. 11 n. 12.
Defens. fid. cath. 1. Ill cap. 22 n. 7; Phillips, Kirchenr. t. II §§ 100,
111, 112; Hammerstein 1. c. p. 167; Hinschius 1. c. t. Ill p. 764 sq..
ubi. si complures exaggerationes seponas, non raro genuinam
doctrinam catholicam contra sinistras minusque accuratas in­
terpretationes etiam catholicorum scriptorum recte proponit.

128. Leges ecclesiasticae necessario versantur in materia ho­
nesta, iusta, possibili, utili et circa actus bonos vel indifferentes
praecipiendos vel malos et indifferentes prohibendos; actus quo­
que communes cuiuscumque virtutis i. e., qui ordinariam facul­
tatem moralem hominum non excedunt, praecipere possunt; ve­
rum ad omnes actus omnium virtutum praecipiendos aut ad
omnia peccata et delicta stricte prohibenda sese neque de facto
extendunt neque de iure extendere possunt. Ordo iuridicus per
legem humanam in societate, etiam ecclesiastica, constitutus or­
dini morali debet esse subordinates; ipsum tamen ordinem mo­
ralem sua amplitudine non adaequat. Praeclare obiectum et
qualitates legis describit S. Isidorus Hispal, his verbis: «Erit
lex honesta, iusta, possibilis, secundum naturam, secundum con­
suetudinem patriae, loco temporique conveniens; necessaria uti­
lis, manifesta quoque, ne aliquid per obscuritatem in captionem
contineat, nullo privato commodo, sed pro communi civium uti­
litate conscripta ». (Etymclogiar. 1. V n. 21 PE t. 82 p. 203. iunct.
c. 2 D. IV). Ad inhonestum certe obligatio dari non potest. lustitia legalis a legislatore servatur si legem ferat pro bono com­
muni. quod est fundamentum publicae potestatis; distributive

DK LEGIBUS ECCLESIAE

169

si favores et onera per legem distribuat secundum aequalita­
tem proportionis attenta exigentia boni communis; nec violari
debet iustilia commutati υα per violationem legitimorum iurium
ipsorum subditorum. Quoad possibilitatem, debet respici possi­
bilitas physica et moralis non unius vel paucorum, sed commu­
nis possibilitas.

128.Hs Actus heroici. Actus heroici i. e., qui cum arduitate sive
maxima difficultate coniuncti sunt et promptitudinem exigunt,
ordinarie et per se legibus ecclesiasticis absolute praescribi ne­
queunt; quod gencratim convenit aliis quoque humanis legibus.
Duplex solet fieri exceptio: 1°) quando boni publici necessitas
illum actum arduum postulat (v. gr. actus necessarius ad con­
servandam ipsam societatem); exigentia namque boni commu­
nis est mensura potestatis legiferae in eo qui societati praeest.
2°) Quando legis obligatio potius initium capit ex electione vel
promissione subditi sive expressa sive tacita. Talis profecto est
lex coelibatus adnexa ordinibus sacris (si vis ad ordines sacros
promoveri — qui promovetur, expresse vel tacite dicit volo —
sponte legi antecedenti se subiicit); ita statuta Regularium de
perpetua abstinentia, de servitio praestando etiam morbo con­
tagioso laborantibus (voluntario voto admisso, se subiicit). Sic
parochus tempore pestis, ex contractu seu quasi-contractu, quem
propria voluntate iniit dum voluntarie munus parochi suscepit,
tenetur cum vitae periculo sacramenta paroecianis ministrare;
alii, non parochi, ex lege naturali caritatis. Exceptionum etiam
in foro civili exempla non desunt.
129. Proprium autem et directum obiectum legum ecclesia­
sticarum est praescribere ea, quae conducunt ad finem supernaturalem i. e. actus supernaturales in rebus fidei et morum et
disciplinae, et quae cum his proxime cohaerent v. g. personae
sacrae, ecclesiae etc., et prohibere illa delicta, quae hisce actibus
supernaturalibus atque conexis sunt opposita. Indirectum obiedum legum ecclesiasticarum sunt etiam res temporales et mixtae
sub respectu temporali, in quantum hoc a fine Ecclesiae exi­
gitur (48).
(48) Suârez, De leg. 1. IV cap. 11; D’Annibale 1. c. η. 200.

170

titulus

v

130. De vi retroactive. Potestas legislativa Ecclesiae, quate­
nus per authenticas interpretationes mere declarat ius iam exsi­
stens, non tantum negotia futura, sed etiam praeterita et pen­
dentia comprehendit (49); quatenus vero constituit novum ius
per se et quasi natura sua in legibus praecipientibus vel prohi­
bentibus vel poenalibus ad negotia praeterita et pendentia non
extenditur, sed tantum ad futura. Nihilominus ex voluntate le­
gislatoris constitutio ecclesiastica quoad aliquos effectus etiam
ad pendentia vel praeterita negotia sese extendere potest, modo
nominatim de negotiis pendentibus vel praeteritis caveat (50).
Hinc actus praeteriti possunt esse obiectum : a) legis poenalis,
qua violatoribus iuris antiqui iamdiu constituti aut naturalis et
divini poena infligitur, vel b) legis inhabilitantis, vel <·) legis irri­
tantis sive rescindentis, nisi negotii rescissio iuri divino repu­
gnet (51). Ita sane matrimonium valide iam initum per irritan­
tem legem posteriorem rescindi non potest. Huiusmodi princi­
pium de naturali vi et obiecto legis expresse sancit Codex can. 10:
« leges respiciunt futura, non praeterita, nisi nominatim in eis
de praeteritis caveatur ».
Praecesserat Constit. relata in cap. 2 X. (I. 2) de constitui.
(Gregorii M. a. 598): «Quoties novum quid statuitur, ita solet
futuris formam imponere, ut dispendiis praeterita non commen­
det ». Et alia Gregorii IX (c. 13 eod.): « Quoniam Const. Apostol.
Sedis omnes adstringit et nihil debet obscurum aut ambiguum
continere, declaramus constitutionem, quam super praeferendis
maioribus et consuetis servitiis minoribus exigendis, edidimus,
non ad praeterita sed ad futura tantum extendi, cum leges et
constitutiones futuris certum sit dare formam negotiis, non ad
praeterita facta trahi, nisi nominatim in eis de praeteritis ca­
veatur ». Quae decretalis a Gregorio IX data fuit ad Archipresbyter. Stae. Mae. Maioris in Urbe circa modum intelligendi alteram
(49) Cfr. c. 40 C. XXVII q. 1; cap. 8. X de divort. IV,
de spons duor. IV. 4; cap. 5. X de usur. V, 19.
(50) Can. 10; cap. 2, 13 X h. t.; cap. 4 § 1 de off. legat.
cap. 1 i. f. de sent. exc. V. 10 in Clem.; Suarez, De leg.
Schmalzgr. h. t. n. 22; D'Annibale 1. c. n. 202.
(51) Cap. unie, de immunit, eccles. Ill, 17 in Clem.;
de elect. I. 6; cap. 5, X de usur. V, 14.

19: cap. 5, X

I, 15 in Sext.;
1. Ill cap. 14;

cap. 7 § 2, X

DE LEGIBUS ECCLESIAE

171

suam decretalem relatam in c. 15 De maior, et obedientia (cap.
15,1. X, 33). Consona! ius Romanum (1. 7 C. I, 14; 1. 65 C. X, 31).
Quod generale principium intelligendum de lege consti­
tuente îils novum, de lege sc. praecipiente et prohibente nccnon
de lege poenali: atque in hoc sensu, ut dictum est, principium va­
let ex natura rei, nam leges praecipientes et prohibentes dantur
per modum regulae, actus humanos dirigentis, in quo conceptu
includitur profecto ut ipsa actibus quos dirigere debet sit ante­
rior, non posterior. Porro obiectum legis debet esse possibile; ad
praeteritum autem qua tale potentia non datur, « quod factum
est infectum fieri nequit », nec alio modo fieri potest quam fa­
ctum est. Idemque principium applicandum est legi poenali,
modo per legem poenalem non castigetur actus, qui iam ante­
riori aliqua lege fuisset prohibitus; quae circumstantia si non in­
tercessit, valet principium « rem quae culpa vacat in damnum
vocare non convenit », ut habetur cap. 2, h. t. quod etiam est Gre­
gorii TX, et punitio supponit malitiam quam puniat, quam non
habet, qui futurae inscius legis pristinam et innocuam sequitur
agendi rationem. Quod si agitur de actu iam ante novam legem
malo et prohibito, certe iure Codicis expressi? fuit requisitum,
ultra elementum morale actus, etiam elementum legale praece­
dentis legis poenalis vel praecepti poenalis vel monitionis cum
poenae comminatione (can. 2195, 2222), quod ultimum elemen­
tum non ita clare erat requisitum iure praecedenti.
131. Atque hactenus exposita erat doctrina communis, ex
fontibus iuris praecedentis deprompta (52). quae communibus ca­
sibus occurrentibus aptam praebebat iuridicam solutionem (53).
Quae tamen compendiosa doctrina omnes difficultates non extri­
cat; praecise non raro erit difficultas, num aliquid sit haben­
dum ut praeteritum vel ut futurum respectu novae legis promul(52) De exceptionibus cavent: Innocentius III (cap. 20. X de praescript. II, 26); Alexander III (c. 5, X de usuris V, 19); Bonifacius VIII
(cap. 4 de offic. Legati, I, 15 in VI0); Clemens V in c. 1 de probat. II, 7
inCIem.; cap. 2 de indiciis II, 1 in Clem.; cap. de sequestrat. II, 6 in Clem.;
cap. 1 de sent, excomm. in Clem.
(53) Hostiensis, Glossa ad cap. 3, X (I, 2); Summa aur. tit. De Const.
Felinus Sanciens, Comm. in V libr. Decretal, ad tit. de Constit. cap. 13;
Sudrez, De legibus 1. III c. 110; Schmalzgrueber 1. I tit. 2 n. 22 etc.

172

nr ulus v

gatae, et principum in se clarum redditur obscurum in applica­
tione. Principium quidem est clarum si agitur de factis prae­
teritis iam completis et quoad suum effectum plene transactis,
qui certe non possunt esse obiectum novae legis; at vero in facto
praeterito cuius sunt effectus actu pendentes, non ita facile est
decidere quid sit praeteritum, quid futurum respectu talis facti.
Ita v. gr. factum certum pone, peracto matrimonio, uxorem viro
subiici in administratione propriorum bonorum; supervenit lex
alio modo ac antea regulans administrationem bonorum uxoris;
dices ne praeteritum, quod a nova luge non tangatur, vel potius
debebis admittere illud esse factum non clausum sed tractum
habens successivum et in actibus administrationis novam legem
subsequentibus huic novae legi obnoxium? En quaestionem:
Quod si in aliqua legislatione in singulis materiis lex nova rem
definit nulla est difficultas (54), difficultas est ubi haec peculiaris
dispositio non habetur.

132. In nostro iure haec criteria inservire possunt:
1) Ut factum praeteritum completum habenda sunt iura
quaesita, secundum notionem antea datam.
2) Relate ad novam legem non sunt habenda ut praeterita
facultates (multo minus spectativae) concessae a lege, si nullum
intercessit factum iuridicum: sunt iura in abstracto, quasi in
actu primo, fiunt iura in concreto per positionem actus iuridici
quasi per modum exercitii facultatis. Parochus a momento pos­
sessionis paroeciae habet facultatem percipiendi emolumenta ex
funere peracto ad normam can. 1234 (ius parochiale ad modum
facultatis); quae facultas cessat accedente lege nova contraria,
(piae facultatem praeteritam non auferret sed praesentem, i. e.
facultatem ex lege praeterita acceptam sed adhuc perdurantem
tempore contrariae novae legis, quae proinde non respiceret
praeterita sed futura. Si vero adveniente nova lege iam posuis­
set actum funeris, hunc actum quo iam habetur ius quaesitum,
pro illa vice nova lex non respiceret.
3) In materia de professione religiosa facta, sunt praeter­
ita. ideoque non respiciuntur a lege nova, ea quae spectant ad
(54) Cfr. de hac re Mostaza egregie disputantem in suis praelectio­
nibus ad 1. I Codicis, modo vere practico praescindendo ab abstractis
theoriis.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

173

professionis validitatem, quae per novam legem invalidai'! ne­
quit, nisi praeterita respiciat. At obligationes ex professione or­
tae, cum habeant esse permanens seu ut dicitur tractum succes­
sivum, per novam legem immutari possunt, quin haec praeter­
ita respiciat.
4) In materia contractuum, certe valor contractus ini ti de­
pendet ex lege sub qua initum est; quare si emptio venditio facta
est sub lege quae non requirit rei traditionem sed contractum
habet ut perfectum solo partium consensu, ante traditionem con­
tractus iam perfectus est, est actus iuridicus completus, partibus
contrahentibus dat ius quaesitum stricto sensu. Nova lex super­
veniens exigens traditionem non nisi respiciendo praeterita pot­
est contractum invalidare aut dare parti facultatem revocandi
quamdiu non fuerit sequuta rei traditio.
5) In testamentis maior est difficultas. Supponamus testa­
mentum fieri sub lege, quae ad capacitatem hereditariae testa­
mentariae successionis sex annos requirat, et in dicto testamento
puerulus annorum sex nominatus est heres; sed antequam te­
stamentum morte testatoris fuerit confirmatum succedit nova
lex. quae ad hereditariam capacitatem sexdecim annos requi­
rat, qua promulgata et vigente mortuus est testator testamento
non mutato. Numquid testamentum valet in favorem pueruli
factum? Alii dicent testamentum valere non observata nova lege.
Alii dicent non valere vel saltem dubii esse valoris, eo quod te­
stamentum morte testatoris non firmatum non videatur esse fa­
ctum iuridicum plenum, quia est revocabile ex libera voluntate
testatoris, quae ante ipsius mortem dicitur esse voluntas ambu­
latoria. Videtur potius dicendum actum testandi sub lege ante­
riori positum esso actum iuridicum plenum quamvis continere
implicitam condicionem quod morte testatoris firmetur seu fiat
irrevocabile, et novam legem illum non infirmare nisi respi­
ciendo praeterita (°).
(») De variis theoriis cfr. Van Hove, De legibus η. 21 sq. ubi recensen­
tur theoriae hodiernorum civilistarum; Vernieersch, Epitome I, n. 93 sq.
Qua de re multum a canonistis et civilistis disputatum est. Cfr. inter
canonistas: S. D'Angelo, Il ius quaesitum nel diritto canonico in < Diritto ecclesiast. t. 33, p. 3 sq. et Eiusdem, « Saggi su questioni giuridiche »
p. 40 sq.; Falco, Tntroduzione alio studio dei Codex i. c. p. 66 sq.; Eppler,
Quelle und Fassung Kat. Kirchenr. Zurich 1928, p. 133 sq.
Historiam

174

TITULUS V

Hoc ergo critérium videtur esse valde practicum ad indi­
candum num aliqua nova lex, cui a legislatore expresse data non
est vis retroacti'a, hanc vim haberet si applicarentur facto con­
creto, inspicere sc. an illud factum respectu novae legis sit dicen­
dum praeteritum vel futurum: quare ab adducendis et exami­
nandis pluribus hac de re propositis abstractis theoriis videtur
abstinendum (55).
133. Ex exposito criteria practice possunt tainen deduci non­
nullae regulae:
Regula 1“ in iure privato. Si factum est completum, lex ad
facta ita completa non retrotrahitur; illud facium, si iuridicum
sit. dedit ortum iuri quaesito quod lege nova non aufertur, nec
auferri potest quin praeterita respiciat. At si facium habet pl li­
res effectus divisibiles, lex potest dici retroactiva quoad illos, qui
accedente nova lege nondum positi sunt, lex de illis prospicit
non illos respicit quia nondum positi sunt. Quare «) iuridici ef­
fectus actus validi, quatenus sunt legales aestimantur ex lege vi­
gente cum producuntur; si sint contractantes, ex momento quo
ipse actus effectus est.
b) Status et capacitas personarum aestimantur ex lege vi­
gente. Actus sub praecedenti lege positi validi manent, tametsi
deinde mutetur status vel capacitas personae. Quare nominatio
facta personae, quae tempore nominationis capacitates habebat
seu qualitates requisitas, manet sub nova lege, tametsi haec seve­
riores condiciones requirat.
c) Sponsalia cl matrimonium, quod ad validitatem regun­
tur iure vigenti cum contracta sunt. Quod attinet ad effectus re­
guntur iure novo (cfr. exemplum de administrationc bonorum
uxoris supra allegatum) — Suppressio impedimentorum per Co­
dicem facta, non convalidat matrimonia antea propter tale im­
pedimentum nulla, quamvis convalidatio fieri poterit sine pe­
tita dispensatione ab impedimento sublato (Commissio Codic.
23 lunii 1918 ad 6 et 7 in A.A.S. X, 346).
et varia systemata exponit : Affolter, Geschichte des intertemporaiem Privatrechts, Laipzig 1903.
Ojelti in I. I. can. 4. Quoad civilistas cfr.
Gabba, La retroattività (telle leggi:; Lasalle, Théorie des droits acquis;
Simoncelli, Sui limiti della legge net tempo.
(55) V. notam praecedentem.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

175

Regula 11“. Pacta seu acta inter personam privatam et per­
sonam publicam, quibus acquiruntur iura per modum facultatis,
non censentur praeterita relate ad novam legem; sunt faculta­
tes permanentes, vel si mavis sunt iura quaesita iuris publici vel
(pinsi publici, quae semper manent obnoxia publicae auctoritati,
unde derivata sunt. Illa iura quae personis privatis ex inter­
ventu publicae auctoritatis obveniunt, quaeque dicuntur perti­
nere ad ius publicum et fundare iura sed per modum faculta­
tum. non sunt facta praeterita relate ad novam legem, nisi iam
devenerint iura quaesita per modum actus (non tantum per mo­
dum facultatis in abstracto) i. e. nisi per facultatis exercitium
positum fuerit factum concretum, quod utique devenit strictum
ius quaesitum. Cfr. exemplum supra allatum de iure parochi ad
percipienda emolumenta funeris peracti (ius quaesitum) et de
ipsa facultate in abstracto (ius minus stricte quaesitum obno­
xium Superiori). Exempla possent multiplicari. Cfr. exemplum
de praecedentia Vicarii Generalis etiam in Capitulis ex canone
370 (1. c. c. in causa Cuneen. et Uticen. Praecedentiae. A.A.S.
a. 1915 p. 349 sq.; Sartori, Enchiridion canonicum (4) p. 58).

Quoad ea quae dicuntur facta pendentia, ne­
gotia pendentia, cum videlicet eadem facta seu negotia tempore
quo lex nova vim suam obtinet, nondum quidem perfecta sunt
sedin via sunt ut ex illis iura exsurgant, nulla definita regula dari
potest; nam licet videantur futura respectu novae legis, quoad
aliquam sui partem sunt praeterita. Cfr. v. gr. praescriptionem
sub iure veteri inceptam, sed tempore nondum impleto non com­
pletam. De his aequum est ut caveat nova lex, et ut plurimum
solent novae leges cavere. Do se viderentur nova lege regi. Cfr.
ex una parte Vermeersch in Epitom. I n. 94. ex alia parte Cap­
pello, De praescriptione in « Ius pontificium » IV. 21 sq.
134. Scholion.

135. Exceptiones. Primam generalem inducit ipse can. 10
<nisi nominatim in eis de praeteritis caveatur».
Supra iam ex iure praecedenti indicatum est id fieri posse
in lege poenali, in inhabilitante et in irritante.
1°) In lege poenali habemus in Codice can. 2222 § 1, in
casu gravis damni aut scandali, ille canon cavet de praeterito.
Index punit semper delicta praeterita; nihil est cur non possit

176

T IT VL VS

facere legislator: illi duo casus important obligationem in futu­
rum quae urgeri potest per praeceptum poenale, et sub hoc re­
spectu, nequidem videtur proprie retrahi ipsa lex.
2" Quoad irritationem actuum praeteritorum, ubi irrita­
bilia sunt, nulla pariter est difficultas; nam etiam index ex insta
causa irritare potest actus praeteritos validos sed illicitos v. gr.
per rescissionem, per restitutionem in integrum, per remedium
metum passi, actus minoris etc. A fortiori hoc potest legislator,
cuius potestas certe maior est, et quod potest facere index in
casu particulari, poterit facere legislator, per legem seu normam generalem. Baro tamen id faciet, idque fere in poenam
actus illiciti seu contra legem ideoque non omnino firmi, relate
•I
ad Superiorem.
3°) Quoad inhabilitates et impedimenta, quae ex factis
praeteritis sub lege veteri non oriebantur, sed oriuntur ex lege
nova, ratio iuridica esse potest quaedam necessitas boni publici.
Cfr. materiam de irregularitatibus.
4°) Huc quoque pertinet praescriptum can. 17 § 2. Cfr. Sudrez, De legibus 1. Ill cap. 14.
5°) In materia iudiciali nova lex respicit facta praeterita,
dum praescribit novum modum procedendi, quatenus causae ex
praeteritis factis ortae, non secundum antiquam procedendi for­
mam indicandi sunt. Cum fuit publicata a Leone XIII const.
«Consensus mutuus> 15 Febr. 1892, qua abolevit ius antiquum
circa matrimonia praesumpta (praesumptione iuris et de iure)
per copulam habitam post sponsalia de futuro, illa constitutio
pertinebat ad materiam iudicialem; nam praesumptio iuris obiectivam rerum naturam non mutat, ideoque praesumptiones
iuris in praxi ad indices spectant. Illa constitutio statiin fuit ap­
plicanda et secundum illam erant indicandae causae praeteritae
et pendentes, et indices obligabat ad non amplius habendam ra­
tionem illius praesumptionis. Constitutio Benedectina « Dei mi­
seratione* illico applicanda fuit et secundum eam indicandae
causae matrimoniales, etiam illae quae orirentur ex matrimoniis
multis ante annis initis.
136. Quaestio de actibus internis. Alia quaestio circa obiectum legis ecclesiasticae, illa est, « num actus mere interni prae­
cipi possint a potestate ecclesiastica humana et legifera directe.

·*?£**«'JK/r ' TT

... . 11

DE LEGIBUS ECCLESIAE

177

c/ de facio ». Exactae notiones sunt praemittendae ne quaestio
in aequivoco versetur, de actibus internis, externis et mixtis.
Adus mere interni. Ili dicuntur actus interni, qui intellectu
vel voluntate perficiuntur. Sunt autem mere interni si nullam
habent conexionem cum actibus externis; dicuntur vero mixti,
si perfecti in intellectu vel voluntate conexionem habent cum
actibus externis. Externi actus notio est manifesta.
Illa conexio actus interni cum externo potest haberi per se
vel per accidens seu concomitante!’. Per se autem conecti pos­
sunt aut ex natura rei aut ex lege morali aut praecepto positivo.
Actus mere interni sum v. gr. meditatio, actus amoris Dei.
Est actus internus per se et ex natura rei cum externo conexus
quivis contractus qui necessario complectitur et internam inten­
tionem et eius externam manifestationem. Actus internus per se
conexus sed ex lege moriai, est dolor internus in confessione prae­
cepta, quae sine interno vero dolore potius esset confessio sacri­
lega. Per accidens actus internus cum externo coniungitur, quan­
do tales actus non ordinantur ad invicem nec ex natura rei nec
ex aliquo praecepto, sed se habent concomitante!* vel unus exo­
ritur occasione alterius v. gr. vana gloria in danda eleemosyna,
intentio lucri in Missa celebranda, intentio suffragandi animis in
purgatorio detentis in recitatione rosarii, in exercitio alicuius
operis caritatis etc. Hi duo actus qui per accidens coni unguntur
non efficiunt proprie actum mixtum, quia unus ab altero est
prorsus independens, atque internus manet mere internus et ex­
ternus pure externus.
Cum est quaestio de potestate legifera ecclesiastica, manet
exclusa lex divina et lex civilis; primam indubium est posse
praecipere actus mere internos quos de facto praecipit lex divino-positiva sive Dei sive Christi Dei-Hominis; alteram certo
constat praecipere non posse, quia est extra finem ipsius, pro
quo fine est inutilis.
Agitur autem de potestate humana, quae est potestas legi­
fera propria societatis ecclesiasticae, secundum eius naturam
societatis externae et visibilis. Quae humana potestas Ecclesiae
utique procedit a Deo et quidem modo speciali; sed non idcirco
est divina, sicut non est divina potestas societatis civilis, quae
utique procedit a Deo: diversus modus originis non facit ad rem.
Cui potestati humanae Ecclesiae contraponitur potestas vicaria
12

178

titulus

v

seu ministerialis, quae profecto divina est, a Deo Ecclesiae dele­
gata, eamque habet plurimis in rebus: in determinandis ritibus
accidentalibus sacramentorum a Christo non determinatis; in
dispensatione et commutatione votorum; in proponendis, magi­
sterio infallibili, veritatibus ut a Deo revelatis. Potestas haec vi­
caria a Deo concessa potest continere potestatem vicariam ad
praecipiendos actus internos, qualis de facto datur v. gr. confessario (Dei ministro) ad imponendam meditationem in poe­
nitentiam seu satisfactionem sacramentalem. De hac potestate
vicaria, quae divina est hic non agitur. Nec agitur de potestate
in foro interno, ubi causa non agitur inter fidelem et Ecclesiam,
sed inter fidelem et Deum; sed de potestate in foro externo in
quo directe prospicitur bono societatis.
Agitur praeterea de potestate legifera, non de potestate dominatiυα quae in subditum habetur mediante voto et professione
religiosa, ex qua profecto praecipi possent actus interni. Potest
quis voto se adstringere ad obedientiam etiam quoad actus in­
ternos sive absolute sive saltem praecipiente Superiore; tunc au­
tem Superior praecipit ex potestate dominativa, cuius mensura
desumitur ex traditione voventis.
Directe legem ferre de actu interno nihil aliud significat,
nisi actum praecipi independenter a conexione quam habeat
cum actu externo quod directe praecipitur, ideoque quaestionem
esse de actu mere interno : aliis verbis quaestio est, num Eccle­
sia possit ferre legem, quae impleatur solo actu interno.
Quaestio demum procedit de facto; nihil autem repugnat,
quod Deus possit dare Ecclesiae suae potestatem humanam prae­
cipiendi actus internos, tametsi de his indicium in foro externo
et humano exercere non possit; sed possibilitas non arguit fa­
ctum, ideoque apodictica argumenta in intrinseca rerum natura
aut absurditate fundata non sunt exspectanda nec exigenda (56).
Sententia negans est profecto antiquorum valde communis,
cui videtur adhaerendum; affirmatiua paucorum praesertim recentiorum (57).
(56) Cfr. quaestionis circumscriptionem optime factam a Mostaza in
suis praelectionibus ad libr. I Codicis; Van Hove l. c. n. Ill sq.
(57) Cfr. pro sententia negante praeter S. Thomam. Sudrez, De le­
gibus 1. IV, cap. 12; S. Alphons. De legib. n. 100; Billot, De Eccl. I pag.
456 sq.; Vernieersch, Theol. mor. I, n. 184; D’Annibale I. n. 200.

’I wSF.r· * · ·"·- >*.·«-- - ■

DE LEGIBUS ECCLESIAE

179

137. Fatendum tamen est hac in quaestione haud raro ad­
hiberi verborum captiones; quare ut vitentur haec sunt antecedenter notanda :
I. Iure divino praecepti sunt actus, fidei, spei, caritatis,
dilectionis item erga proximum: haec praecepta saepe impleri
possunt solo actu interno: Ecclesia autem hoc ius divinum au­
thentice declarare potest, cui declarationi magisterii authentici
iure divino debetur obedientia et externa et interna.
II. Dum Ecclesia praecipit actum externum, eo ipso prae­
scribit internum cum eo coniunctum. Nam: 1°) cum actu ex­
terno per se coni uncta est voluntas eum obeundi; 2°) ut actus
externus suam naturam aut substantiam moralem habeat, re­
quiritur internus, v. gr. intentio in sacramento, applicatio sacri­
ficii pro parochianis, attentio in oratione. In his actus internus
concomitanter vel ut alii dicunt indirecte praecipitur; Ecclesia
praecipit actum externum utique moralem, honestum: prae­
cepto illo actu externo, sola deliberata voluntas eam legem vio­
landi, non est contra illam legem nisi consecutive ex alio morali
generali principio, quod exsistit et permanentem vim habet antecedenter et independenter a tali legi Ecclesiae.
III. Quando Ecclesia authentice declarat doctrinam fidei,
eius definitioni praestandus est assensus internus, nec satisfit per
obedientiam externam quae contradictionem externam vetat, nec
per silentium obsequiosum. Quod de fide et doctrina ab Aposto­
lis annuntiata dictum est (Rom. X. 10): «Corde creditur ad iusliliam, ore autem confessio fit ad salutem », id, eodem prorsus
modo eademque ratione, pertinet ad fidem et doctrinam, ab Ec­
clesia fidelibus annuntiatam: manet enim apostolica missio; ma­
net apostolica praedicatio; manet assistentia Spiritus Sancti.
Non est haec lex arbitraria Ecclesiae: est lex divina et natu­
ralis, quae annuntianti divinam doctrinam, nomine et auctori­
tate Dei, iubet praestari assensum cordis et oris, eumque con­
spirantem. Falsae sectariorum hypotheses, quae nullum agno­
scunt indicem infallibilem controversiarum fidei, per se et naPro affirmante Bullerini-Palmieri I, n. 308 sq. quibus accedunt Bouquillon, Lehmkuhl, Noldin. Cfr. quoque Cappello, Summa iur. pubi
n. 173 sq.; Michiels, Normae genera]. I, p. 217 sq. Optime quaestionem
'ractat Van Houe 1. c., n. 159 sq.

180

TIT VIA’S V

tura sua faciunt hypocritas, quibus aliud interius sentire et cre­
dere, aliud exterius profiteri licet.
IV. Quaevis lex. non ecclesiastica tantum, sed civilis quo­
que, effectum habet internum seu pro foro interno, imponendo
obligationem, concedendo ius: sic etiam administratio sacramen­
torum, absolutiones, dispensationes etc. intus in animo operan­
tur aliquid; sed oh id dici non potest, ab Ecclesia praecipi actus
mere internos, aut ferri leges, quae impleri possint solo actu in­
terno. Cfr. Zallinger I, 2 § 140 sq.
138. In hac quaestione. — Nulla est controversia, Ecclesiam
suis legibus posse directe praescribere vel prohibere actus ex­
ternos etiam occultos, et indirecte actus internos, qui cum acti­
bus externis necessario cohaerent (58).
I. At actus mere interni, vi solius jurisdictionis ecclesiasti­
cae directe in foro externo legibus humanis praecipi vel prohi­
beri iuxta communem sententiam theologorum et canonistarum
non possunt. Nam ut dicit Innocentius III in cap. 34 X. de simon. V. 3: «Nobis datum est de manifestis tantummodo indi­
care ». Porro potestas legislativa et iudicialis Ecclesiae in eadem
sese extendunt obiecta et in eodem versantur ordine (cfr. S.
Thom. I. II q. 91 art. 4): ergo cum potestas iudicialis Ecclesiae
ex natura rei et positivis declarationibus nequaquam in actus
mere internos exerceri possit, etiam potestas legislativa humano
et efficaci modo in eosdem actus sese non extendit. Potestas enim
legislativa plane inutilis Ecclesiae a Christo non est concessa.
Quae pro singulari illa et exorbitante potestate Ecclesiae in actus
(58) Cfr. cap. 9 X de celebr. missar. III, 41; cap. 1 § 4 de haereticis
V, 3 in Clem.; prop. 14 damn, ab Alex. VII. 24 Sept. 1665; prop. damn,
ab Innocent. XI 2 Mart. 1679; Suarez. De leg. 1. IV. cap. 13, De censur.
disp. IV. sec. 2, η. 23; Lugo, De virt. fid. div. disp. 23 sec. 1 n. 6, 10.
De sacr. poenit. disp. 15 sec. 6, n. 140 sq.
Hac porro in quaestione
praesupponenduin est, talem potestatem legiferam ad actus mere inter­
nos, qui non pertinent ad ordinem externum et socialem, ad quem pro­
curandum et tuendum ille ordinatur, esset potestas vere exorbitans et
extraordinai ia. quam nullus umquarn ausus est tribuere potestati civili
respectu suorum subditorum; quare ut asseratur Ecclesiae, debet po­
sitive et in specie probari, eam a Christo D. Ecclesiae fuisse concessam
e’, in generali potestate legifera comprehensam, non neglecta traditione
ecclesiastica.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

181

mere internos etiam a recentioribus quibusdam canonistis et
theologis (59) allata sunt, nequaquam tantum pondus habent,
ut a sententia antiqua et communi recedatur (60), atque insuper
facilem et solidam admittunt solutionem et non raro versantur
plane extra statum quaestionis. V. g. sane Ecclesia in suis de­
finitionibus infallibilibus non ponit actus nudi magisterii, sed
verae iurisdictionis, ita ut fideles respuentes R. Pontificis defini­
tiones vere recteque dicantur « transgressores Apostolicarum
Constitutionum ». Nam magisterium ecclesiasticum est una ex
duabus speciebus (a regimine ecclesiastico distincta) communis
generis iurisdictionis ecclesiasticae. At illae definitiones infallibiles dantur ab Ecclesia vi suae iurisdictionis vicariae tanquam
interpretationes iuris divini veluti in foro divino, non ad instar
legum disciplinarium in suo proprio foro externo.
Praecedens argumentum est argumentum deductum ex ma­
xima convenientia, quod cum potestas legifera perficiatur a ju­
diciali et coactiva, triplicis potestatis integrantis jurisdictionem
plenam seu publicam potestatem regendi idem sit obiectum circa
quod exerceri possit; licet absoluta repugnantia in contrario non
haberetur (61).
II. Textus Matth. (XVI, 19; XVIII. 18) quodeumque ligaveris
quodeumque solveris, sicut procul dubio comprehendit potesta­
tem vicariam ad forum internum et ad internos etiam actus per­
tinentem. ita, quoad publicam potestatem regendi societatem
humanam divinitus institutam, universam comprehendit pote­
statem legiferam ad omnia sese extendentem, quae natura Ec­
clesiae eiusque finis exigit; at quoad hanc alteram potestatis
partem coarctatur illis limitibus, quae ex natura rei limitant
(59) Devoti 1. c. t. § 3, (ubi etiam sine fundamento docet plerosque
suam sententiam tenere); Gury-Balleripi, Theol. mor. t. I, n. 89; Lehmkuhl.
Theol. mor. t. I, n. 131, 132, aliisque v. g. Tepe, Sebastianelli.
(60) S. Thomas, Summa theol. IL« II.nc q. 91. art. 4, q. 100, art. 9;
Suârez, De leg. 1. Ill, cap. 20, 1. IV, cap. 12, 13, De censur. disp. 4, sect. 2;
Limo 1. c.; Zech. Praecognita §§ 115, 116; Santi h. t. n. 13 sq.; Kober,
D. Kirchenbann p. 130 sq.; D'Annibale, n. 200; Billot, De Eccles. Christi
I. II, p. 142 sq.; Pesch, t. I, n. 523.
(61) Merito dicit Van Hove, De legibus n. 175 vocem iurisdiclio non
univoce dici de iurisdictione fori externi i. c. socialis et de jurisdictione
/ori interni, licet utraque habeatur in Ecclesia, in qua fideles in utroque
(oro regi debent sed per distinctam potestatem et distincta inedia.

quamlibet potestatem propriam regendi homines in foro hu·
mano exercendam. Duplicem illam potestatis partem et inter­
nam et externam respicit allegatus textus; sed interna non di­
recte respiciuntur ab altera potestatis parte, divinitus quidem
concessa, sed humana; ad interna pertinet prior potestatis pars
(vicaria) vice Dei exercenda ideoque etiam ad interna sese ex­
tendens (62).
III. Si tinis potestatis ecclesiasticae est spirituale animarum
bonum et assecutio vitae aeternae ipsis procurandae, hic finis
ab Ecclesia est attingendus per externa media socialia propria
Ecclesiae ut societatis perfectae externae, (pialia non sunt actus
mere interni, non excluso exercitio potestatis ministerialis et vi­
cariae, ad interna, fori divini propria, sese ut dictum est ex­
tendente (63) et personas singulas non societatem ut talem re­
spiciente.
IV. Ecclesiae non est asserenda ea potestas publica, (piae so­
ciali eius indoli non congruit; porro actus interni non pertinent
ad socialem membrorum conspirationem ad communem finem,
«piem auctoritas publica Ecclesiae prosequitur per media socia­
lia externi regiminis, (pialia sunt leges ad bonum commune
ordinatae. Bonum singulorum aliis mediis divinitus sibi conces­
sis promovet. Cfr. Zec/ι, Praecognita iuris canonici § 124. Aliter
de bono communi, ad quod ordinatur lex contra communem
doctrinam loquitur Michiels, Normae generales 1 p. 143 sq. (64)·
V. Porro interna, (piae sunt necessaria ad salutem, divinis
praeceptis sunt imposita, (piorum adimpletio vel neglectus
auctoritati Ecclesiae in respective foro interno vel externo non
sunt subducta. Sua potestate magisterii Ecclesia docet quae sunt
necessaria ad salutem: dum praeterea plurimos actus externos
directe praecipit, indirecte seu per legem divinam efficit, ut
actibus externis fideles coniungant requisitos lege divina actus
internos ad propriam sanctificationem perlinentes. Praecipit as­
sistendam Missae, annuam confessionem, paschalem conimunio(62) Hillol, De Eccl. ('.hr. p. Ι.Ί9 sq.; Van Hove, I. c. n. 179. Non in·
lelligilur potestas homini coneessn a Deo. nisi quae modo naturae bo·
minis accommodato exerceri potest.
(63) Van Houe. I. <·.. η. 179; .S. Thoma* I. II. q. 90. art. 1. 2, 3; q. 92.
art. 1 ; q. 58, art. 7 ad 2.
(64) Cfr. Van Hove I. <■., n. KI sq. 181.

DE LEGIIIVS ECCLESIAE

183

mm. Missae celebrationem ciusquc applicationem pro populo,
breviarii recitationem, quae sine interna intentione, sine debita
interna dispositione, sine orandi intentione honeste, peragi non
possunt. Fideles autem de externo actu, (pii legi humanae Ec­
clesiae subest in foro externo et humano Ecclesiae respondere de­
bent; de defectu (dementi interni ex lege divina necessarii etiam
Ecclesiae respondere debent, sed non in (dus foro humano, sed
in foro interno divino « apud strictum indicem (ait Innocen­
tius 111 de interna simonia), qui scrutator est cordium et cogni­
tor secretorum culpabiles indicantur » : antea autem praemise­
rat «(juia nobis datum est de manifestis tantummodo indicare ».
Tribunal districti indicis (vicaria ratione) est (diam tribunal Ec­
clesiae fori interni (cap. 33, 34 X. de simonia V, 3).
In me­
moratis actibus mixtis a lege Ecclesiae actus interni non attin­
guntur ratione sui (ex directo praecepto Ecclesiae), sed ratione
actus externi, cui coniungi debent r.r debito honestatis. Sicut
(piando Status praecipit iuramentum; huius externae prolationi
intentio iurandi coniungi debet ex debito honestatis (65).
Ap­
plicatio Missae pro populo est in genere de iure divino; quod
autein fiat his vel illis diebus, hoc utique est de iure ecclesia­
stico determinante ius divinum sua potestate vicaria: quamvis
ex quasi-contractu parochi, (pii ad hoc se obligat in gratiam of­
ficii ab Ecclesia accepti, (diam ex potestate dominati va illa ap­
plicatio praecipi potest (66).
VI. Demum ab Ecclesia debemus scire ambitum suae pote­
statis legiferae; Ecclesiae enim est determinare seu definire li­
mites competentiae et auctoritatis sibi a Do concessae, sive per
expressam declarationem, sive per ipsam praxim seu exerci­
tium. Expressa formalis declaratio de hoc argumento saltem
satis aperta, ut faleri lubet, non habetur; al praxis Ecclesiae po(65) Dum Ecclesia praecipit actum externum, praecipit artum moraliter bonum, qua sola ratione conducit ad finem Ecclesiae; nec prae­
cepto Ecclesiae de confessione aut communione fit satis per confessio­
nem invalidam aut communionem sacrilegam (Propos. II damnata ab
Alexandro VII et 55 damnata ab Innocentio XI apud Dcnzituier-Hannuart,
n. 1114, 1205).
(66) De hac Ecclesiae potestate praecipiendi illam applicationem
Missae non potest proinde dubitari, nec dubitatur ab iis, qui in prae­
senti quaestione sententiam negantem tenent. Cfr. S. C. De Hclig. in c.
Samlonien. cl (filaram in Λ. A. S. VI, 231.

184

TITULUS v

tins est argumentum excludens potestatem praecipiendi actus
mere internos in exercitio suae publicae potestatis regendi, cum
defectus legum quae circa actus mure internos versantur argue­
ret in Ecclesia gravem negiigentiam in prosequendo suo fine,
ad quem assequendum, ex ipso adversariorum argumento, potioris rationis sunt actus interni quam externi (67). Porro in hac
quaestione non habemus tantum merum non usum talis po­
testatis. sed non usus coniungitur cum satis apertis declaratio­
nibus supraemae potestatis (68).
Nullum autem argumentum deduci potest ex can. 125, 595.
1367 in quibus non praescribuntur directe interna pietatis exer­
citia clericis, religiosis, alumnis Seminarii, sed eorum Superio­
ribus ut curent ea fieri, urgendo curam ipsorum pastoralem et
declarando materiam in qua non debent esse négligentes (cu­
rent). ad quae de cetero ipsi se implicite obligant hoc ipso quod
libere volunt in clericatum, religionem. Seminarium admitti.
Qua ad hoc uti debeant potestate, canones illi non definiunt, et
certe inutiliter ad hoc adhiberetur moralis coactio v. gr. per
poenas, si quae in illis materiis externa sunt adimpleantur.
A ceteris argumentis abstractis, contrariae sententiae alle­
gandis et confutandis videtur abstinendum; quae facile solvi
possunt si quae in definiendo quaestione dicta sunt accurate re­
tineantur. et prae oculis habeatur triplex potestas legifera, dominativa. vicaria unde praecepta provenire possunt (69).
(67) Cfr. Ballerini-Palmieri, Opus morale I. de legibus n. 310.
(68) Praeter cit. textum Innocentii III; idem (a. 1191) edidit etiam
celebre effatum, Ecclesia non iudicat de occultis » qualia natura sua
sunt interna, adiditque solum excessum Ecclesiae manifestum poena ca­
nonica esse plectendum; simoniam, quae tantum interna est et in sola
intentione consistit, reservari Dei iudicio: * apud districtum indicem,
qui scrutator est cordium. et cognitor secretorum, culpabiles indicantur
(c. 33. 34 X. De simon. V. 3). Urbanus 11 (c. 11 D. 32). postquam statuerat,
clericos maiorum ordinum, si incontinenter vivant esse a suis gradibus di­
movendos. addit: < De manifestis quidem loquitur, secretorum autem
et cognitor Deus et index est ·.·, secreta autem RR. PP. intelligunt natura
sua, qualia sunt interna, non de iis quae natura sua, utpote externa, sunt
in humano iudicio cognoscibilia et solum per accidens sunt occulta ex
defectu medii probationis, in quae externa procedit Ecclesia etiam per
poenas latae sententiae quibus externa licet actu occulta subiciuntur (cfr.
can. 2197. 4° delicium occultum; can. 2232; can. 2237 § 2. can. 2251 etc.).
(69) Illa argumenta colligit Ballerini-Palmieri 1. c. η. 310 sq.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

185

Caput III
De forma et promulgatione et vacatione et receptione
legum ecclesiasticarum (c. 7)

139. Quae de forma legis humanae generatim valent ea in
specie legi quoquae ecclesiasticae sunt applicanda. Quare:
I. Forma intrinseca legis ecclesiasticae est intentio sive vo­
luntas legislatoris competentis obligandi subditos circa mate­
riam tum quoad substantiam tum quoad modum et circumstan­
tias accurate determinatam; deficiente enim huiusmodi inten­
tione habetur actus mere fictus, qui iuris effectum producere
nequit, atque deest actus, qui ad omnem legem humanam fe­
rendam saltem ex parte omnino essentialis est. At ratio, ob quam
legislator ecclesiasticus ad legem condendam movetur, forma
interna legis canonicae dici nequit, sed est potius mensura extrinseca sive regula directiva voluntatis legislatoris quoad justi­
tiam et honestatem legis ecclesiasticae. Hinc ratio legis vel mens
legislatoris, cum multum conferant ad meliorem cognitionem le­
gis. potissimum in interpretatione sunt attendendae (70).
II. Forma vero extrinseca legum ecclesiasticarum pariter
consistit in signo quodam sensibili, atque uerba vel facta requi­
rit, quae sufficienter voluntatem legislatoris ecclesiastici expli­
cant (71).
Ex iure divino positivo aut ex iure canonico ultra formam
ex ipsa natura rei necessariam magis determinata et sollemnior
forma supremo legislatori in Ecclesia non est praescripta. Immo
quamvis inferiores Praelati Ecclesiae ad certam sollemnitatem
in legibus ferendis v. g. ad scripturam adigi possint, tamen id
de facto et universaliter ex iure communi absolute non est prae­
scriptum, et si quae videantur esse praescripta, non pauca po(70) Sudrez, De leg. 1. IV, cap. 3. Nihil autem prohibet, quominus
etiam in lege ecclesiastica nonnumquam ratio allegata possit esse falsa
v. gr. si cap. 3 de consanguinitate dicitur matrimonium usque ad 4 gra­
dum prohiberi, quia « quatuor sunt humores in corpore, qui quatuor
constant elementis », vel si in dubio de impotentia, muliere asserente,
viro negante, huic dicitur credendum quia vir caput est mulieris.
(71) S. Thom., Summa theol. I.ft II.ae q. 97. art. 3; Sudrez 1. c. 1. Ill,
cap. 15 sq.

!i

U2

186

TITULUS V

tins ad limitationem potestatis legiferae inferiorum Praelato­
rum quam ad perfectiorem sollemnitatem (72) referuntur (73).
110. De promulgatione legum ecclesiasticarum haec prin­
cipia sunt tenenda.
I. Promulgatio i. e. legis publicatio communitati facta au­
ctoritate illius, qui curam habet communitatis, tum ex natura
rei (74), tum ex sapienti institutione (75) Ecclesiae est saltem
(72) Suârez, De leg. 1. IV, cap. 14, η. 2.
(73) Cum hac quaestione Suârez 1. c. η. 3 sq. et Schmalzgr. h. t.
n. 25, coniungunt disceptationem illam, utrum responsa sive rescripta
Romani Pontificis ad consultationem privatorum de iuris interpretatio­
ne ac sententiae indicielles a Rom. Pontifice in casu particulari prolatae
habeant vim legum universalium, necne. Haec controversia a novo Co­
dice est dirempta cum in can. 17. § 3 asserat k Interpretatio authen­
tica... data... per modum sententiae iudicialis aut rescripti in re pecu­
liari, vim legis non habet et ligat tantum personas atque afficit res
pro quibus data est >. Suaresius utrumque videbatur affirmare; at nimis
rigida videbatur esse utraque affirmatio. Nam sane Rom. Pontifex in
responsione ad consultationem (cfr. Palmieri, De Rom. Pont. p. 715 sq.)
aut per sententiam iudicialem (cfr. cap. 19, X, de sent, et re iud. II, 27)
legem universalem dare potest, si intentionem condendi legem univer­
salem habeat et sufficienter Ecclesiae suam intentionem promulget; at
haec intentio et promulgatio non necessario cum unaquaque responsione
vel sententia iudiciali debet esse coniuncta. Cfr. Zech. 1. c. § 208. Nam
sicut Rom. Pontifex magisterium suum nequaquam semper supremo gradu
perfectionis exercet (cfr. Palmieri 1. c. p. 718 sq.), ita etiam iurisdictionem suam non per legem universalem, sed etiam inferiori quodam gradu
exercere potest. Denique si vera esset haec sententia, omnis responsio et
sententia iudicialis Romani Pontificis, utpote lex universalis, immunis
esset ab omni errore quoad fidem et bonos mores, sed ipse Suaresius
1. c. n. 12, allegat responsionem Coelestini Papae, cui vim legis univer­
salis et immunitatem ab errore recte non tribuit. Cfr. quoque Scherer
1. c. t. II, p. 588, not. 43. Verum si omnibus et singulis responsis vel sen­
tentiis R.Pontif. vim supremam legum universalium necessario inesse
negamus, minime nullam auctoritatem, sed tantum minorem ipsis com­
petere asserimus. Cfr. Zech 1. c. §§ 208. 209, 210: Ballerini-Palmieri
1. c. t. I, p. 265 sq. 272 sq.
(74) Suarez, De leg. 1. I, cap. 11. η. 1, 3, I. Ill, cap. 16, ubi n. 3 sq.,
optime iam explicat distinctionem inter promulgationem et divulgationem
legis; Schmalzgr, h. t. n. 26; Reiffensluel h. t. n. 105 sq.; Lega, De iud.
eccl. t. I, p. 366, sq.; Sentis. D. Monarchia Sicula p. 292: c labemus has
Nostras Apostolicas Litteras publicari die 10 Oct. a. 1867, Pius Papa IX*.
Cfr. quoque Hinschius 1. c. t. III. p. 777 sq. 786, sq. 788.
(75) Grat. ad c. 3, D. 4; cap. 1, X, de postul. I. 5: Bened. XIV, De
Synod, dioec. lib. XIII, cap. 4, n. 1.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

187

condicio adeo essentialiter ad legem ecclesiasticam requisita, ut
statutum canonicum absque promulgatione destituatur valore
neque ullam obligationem inducat. Quae publicatio etiam ad
ipsam legis irritantis exsistentiam est omnino necessaria (76). Ita
etiam praescribitur in novo Codice can. 8, § 1 « Leges instituun­
tur cum promulgantur ». Quod canonis principium promulga­
tionem requirit ut aliquid essentiale, lex enim non instituta seu
non condita non est lex, et incipit esse seu exsistere cum promul­
gatur. Si Bouix, De Curia Rom. p. 308 putavit quaestionem de
necessitate promulgationis esse saltem controversam, immo sen­
tentiam, quae negat promulgationem esse essentialiter requisitam
ad legem, tamquam veram et certam esse praeferendam, cum
sententiae affirmanti omnis probabilitas adempta sit; hac in re
clariss. canonista opinionem tuetur « fere ab omnibus doctoribus» (Suârez, De leg. lib. I, cap. 11, η. 1) duce S. Thoma reiectam
atque solidis rationibus minime comprobatam.
Nam etiam lex ecclesiastica est regula pro actibus subdi­
torum; at huiusmodi regula, ut sit efficax, sciri debet a sub­
ditis; id, quod sine promulgatione fieri omnino nequit; ergo pro­
mulgatio legis ex natura rei est prorsus necessaria. Porro pro­
mulgatio, cum non sit norma actuum pro subditis, sed illam
tantum manifestet, est potius essentiale, sed extrinsecum, requi­
situm. non pars constitutiva legis ecclesiasticae. Quae Bouix pro
singulari sententia profert, nituntur insufficienti consideratione
distinctionis inter actum publicum et privatum, promulgatio­
nem sollemnem et simplicem, praesertim vero Regulis Cane.
Apost. non satis intellectis. Nam omissa ista animadversione, quod
allegatae Regulae sensu stricto non sint leges (cfr. Suârez, De
leg. 1. I. cap. 10, η. 1 sq. 16) et potius considerandae fuerunt velut
regulamentum pro officialibus quoad vim directivam: iuvat le­
gere solum textum, ut evidenter constet illas Regulas quoad
culpam et poenam ante promulgationem non obligare. Praeter­
ea quoad vim irritandi actus in contrarium gestos iam pridem
in Ecclesia publicatus est iste effectus, sicut in translatione Epi­
scoporum quoad liberam collationem beneficiorum. Insuper Rom.
Pontifex manus apposuit et valet etiam condere leges cum vi
retroacti va (77). Saltem haec debent ab omnibus admitti.
(76) Suarez 1. c. 1. V, cap. 33.
(77) Morte Pontificis expirabant, ita ut sede vacante applicationem
non habebant, sed statirn per confirmationem successoris reviviscebant.

I
:

1

ii
Rt>2I

11

ip

0
J

it 9

H

ii

1

t

1

‘ B
t
u

188

TITULUS V

II. Quod si dictum est promulgationem saltem esse essentia­
lem tamquam extrinsecum requisitum; non desunt tamen ra­
tiones ob quas aliis non sine fundamento videtur promulga­
tionem non solum requiri ex parte subditi ut possit obligari,
sed etiam ex parte legis. Videtur enim ipsis promulgationem
requiri ex ipsa condicione legis quatenus est regula publica to­
tius communitatis (Cfr. Suârez, De leg. 1. 1 cap. 11 η. 6). Quae­
cumque enim detur legis definitio, haec in suo conceptu est re­
gula publica communitatis, in quo conceptu, idcoque in essen­
tia legis in actu secundo seu rcalitcr exsistentis, includi videtur
promulgatio seu authentica intimatio publice communitati fa­
cta: non promulgatur lex iam in suo esse plene constituta; sed
tunc fit lex seu publica communis regula obligatoria voluntas
legislatoris, cum communitati promulgatur. Unde videtur infer­
ri. promulgationem non esse meram condicionem (etiam essen­
tialem) ex parte subditi ut obligetur, sed necessitatem (quam
omnes admittunt) se tenere etiam ex parte ipsius legis, quate­
nus est regula publica communitatis, eamque proinde ut elemen­
tum legis constitutivum habendam esse; sicut videtur essentia­
le in singulari praecepto Superioris, intimatio voluntatis Supe­
rioris subdito facta. Cui modo sentiendi videtur etiam favere
formula can. 8 « Leges instituuntur cum promulgantur », quam­
vis videatur asserendum, canonem cit. 8. desumptum ex c. 3
I). IV non intendisse exsistentem quaestionem dirimere. Cfr. Van
Hove 1. c. n. 104.

111. Porro: a) non obstante praemissa animadversione circa
canonem 8 Codicis, promulgationem ad essentiam legis perti­
nere videtur inferri ex illo canone 8. ubi principium ponitur «le­
ges instituuntur. cum promulgantur»; unde infertur promulgalionem pertinere ad legis constitutionem, ideoque eius esse ele­
mentum essentiale, nec ex mente legislatoris veram legem exsi­
stere donec publica evadat per promulgationem, quae proinde
Plures ex illis regulis aliquatenus immutatae in novum Codicem transie­
runt, et quae remanent multo magis quam antea solos respiciunt Cancelleriae officiales: sunt potius actus administrationis quam exercitium
potestatis, sicut plures regulae statutae pro aliis Congregationibus. Tri­
bunalibus et Officiis Curiae Romanae, eorum Officiales seu administros
respicientes.

I>E LKOinUS ECCLESIAE

189

primum tribuit esse legis. Qua in re confundi non debet promul­
gatio, quae dici potest activa cum passiva; prima est actus (pio
fertur et subditis publicatur lex, qui ipsam legem non constituit,
altera vero est ipsum esse publicum; quod praedicatum essen­
tiale legi non advenit ex aliis omnibus actibus legislatoris, sicut
non habetur praeceptum subditum ligans in sola voluntate Su­
perioris etiam externe manifestata, nisi cum illa voluntas fue­
rit subdito intimata, b) Deinde lex ex sua essentia est allocutio
ad communitatem, quam intendit obligare et regula publica ipsi
communitati proposita; haec autem concipi non possunt sine
promulgatione, c) Lex ut sit plene constituta in suo esse debet
habere efficaciam obligandi, quam certe non habet donec pro­
mulgetur; ergo sine promulgatione lex non est plene constituta
insuo esse, et illud quod ad hoc requiritur sine dubio est ipsi es­
sentiale. Ponamus qiiod legislator apud se firmiter decernat quod
velit certam legem publicare seu communitati imponere: vel non­
dum inde habentur omnia essentialia legis vel habentur: si non
habentur, quid ei deficit? profecto nihil aliud nisi promulgatio,
ideoque haec est illi essentialis, legis essentiam ingreditur: si
autem dicantur haberi, tunc iam dabitur lex quoad totam suam
essentiam, quod nullus admiserit, cum voluntas illa legislatoris
sit nudum propositum, fortasse mere interne conceptum et re­
tentum; externa manifestatio propositi, huius naturam non mu­
tat; d) Si promulgatio non esset de essentia legis, haec obliga­
ret, quacumque demum via legislatoris voluntas innotesceret
communitati; nam iuxta contrariam opinionem promulgatio es­
set tantum condicio sine qua non ad meram applicationem le­
gis; alia autem notitia certo modo habita citra legis promulga­
tionem, esset talis applicatio cum per totam communitatem fuis­
set divulgata; quod adversarii non admittunt. Quare praesens
animus legislatoris legem ferendi non facit legem praesentem;
sed est adhuc lex solum futura, cum promulgabitur: mutatio
illius animi non est revocatio legis exsistentis, sed mera mutatio
animi seu propositi.

142. Quae in contrarium afferuntur vim probandi habere
non videntur. V. gr. si dicitur, legem aeternam exstitisse ante
promulgationem: nam lex naturalis, quae ab aeterno in divina
mente subsistit, legis veram rationem non habuit, quamdiu non-

190

i

;|Η·

I

TITULUS V

dum fuit promulgata; dicitur ergo lex aeterna fundamentaliter,
quatenus in Deo ratio huius legis ab aeterno fuit, non tamen
sub formali conceptu legis, qui respectu Dei se habet extrinsece.
Nec promulgatio passiva est res transiens, sed permanens, qua
verificatur voluntas intimata communitati: sicut actus (volun­
tas) legislatoris iam transiit; manet tamen donec fuerit revoca­
tum, quod datus est actus legitimi Superioris communitati inti­
II
matus per verum imperium;
actus morali modo permanet sicut
ipsa intimatio. Vere quidem dicitur quod voces, scriptura, nu­
tus, mera signa, quae internos conceptus aut voluntatem mani­
festant, nec tamen ad negotii essentiam pertinent v. gr. ad es­
sentiam contractus, alias omnes contractus essent verbales vel
litterales: inde autem poterit inferri promulgationem activam
HIM
non esse de essentia legis; sed sicut pro humano commercio
ad
Μ spectat consensus externe manifestatus,
essentiam contractuum
ita ad essentiam legis pertinet voluntas legislatoris publice ma­
II
nifestata et promulgata: nempe
ipsum esse manifestum seu pu­
blicum, in his essentiale quid est, non vero voces vel litterae
per quas manifesta fit voluntas. Siuirez De legib. 1. I, cap. 11.
H ec­
143. III. Cum de modo promulgationis omnium legum
clesiasticarum in genere, ultra condiciones ex natura rei requi­
sitas (78), positiva (79) et determinata sollemnitas neque ex iure
positivo neque ex iure canonico sit praescripta, (cfr. v. gr. can.
395, § 2, ex quo liberae determinationi episcoporum relinquitur
modus promulgandi proprias leges; similiter can. 291, § 1 de le­
gibus Concilii plenarii aut provincialis), haec per expressam vo­
luntatem legislatoris ecclesiastici, non civilis (80), aut per obser­
vantiam vel consuetudinem (81) est determinanda.

(78) Suàrez I. c. lib. I. cap. 11, n. 4, 5, 6.
(79) Cap. 1, X, de postul. 1, 5, ubi Innocentius III, a. 1200, negat in­
terdicti sententiam sollemniter et publice promulgatam « singularum au­
ribus per speciale mandatum uel litteras » esse inculcandam.
(80) Quare placitum regium neque ad licitam neque ad validam pro­
mulgationem legum ecclesiasticarum est attendendum (cfr. Pii IX. En­
cycl. < Quanta cura prop. dam. 8; Syllab. pr. 19. 20, 28. 29. 41. 49.
Cone. Vatic. Sess. IV. cap. 3: Palmieri l. c. p. 567 sq.; Tarquini, De re­
gio placet in Inst. iur. eccl. pubi. p. 133 sq.; Bouix, De prine, iur. can.
p. 209 sq.; Cavagnis 1. e. P. II. p. 6 sq.; praesertim Mueller. De placito
regio: Papius. Geschichte d. Placet in Arch. f. k. K. t. 18. p. 161 sq.;

DE LEGIBUS ECCLESIAE

191

Hinc nihil obstat, quominus lex ecclesiastica semel uno in
loco sufficienter promulgata statim vim obligandi exserere in­
cipiat (82), nisi a legislatore ecclesiastico perfectior sollemnitas
promulgationis (83) requiratur. Iterata (84) et statuto quoque
tempore (85) facienda repetitio promulgationis interdum prae­
scribebatur, ut legis notitia et observantia conservaretur.
Quod vero attinet ad leges pontificias, tum Pius X const.
Promulgandi 23 sept. 1908, tum Benedictus XV novo Codice
can. 9, decreverunt modum ordinarium eas promulgandi, sci­
licet: «Leges ab Apostolica Sede (86) latae promulgantur per
editionem in Actorum Apostolicae Sedis commentarius officia­
lis, nisi in casibus particularibus alius promulgandi modus fue­
rit praescriptus » (87).
Galante, II diritto di placitazione e 1’economato dei benefici vacanti in
Lombardia; Hinschius 1. c. t. III, p. 749, sq. 838 sq., nisi quatenus Ec­
clesia hac in re aliquid indulserit. Cfr .Vussi 1. c. p. 151 sq., 173 sq., ue
concordato Sardiniae a. 1727.
(81) V. g. si decretum Romae ad valvas Basil. Prine. Apost. etc. so­
lebat affigi vel « ex aedibus S. C. » divulgabatur. Cfr. Leya 1. c. p. 355,
365; S. C. Inq. 15. lun. 1870, in Act. S. Sed. vol. VI, p. 433 sq. de obliga­
tione universali Const. « Apost. Sed. » in Urbe promulgatae.
(82) Cfr. can. 291, § 1, 335, § 2. Suàrez 1. c. 1. IV, cap. 15; Scherer
1. c. t. I, p. 164 sq.; Hinschius 1. c. p. 780 sq. Cfr. const. Pii X, «Pro­
mulgandi » 23 Sept. 1908, de legibus pontificiis, per insertionem in Com­
mentarium officiale promulgandis.
(83) Cone. Trid. Sess. XXIV, cap. 1, Tametsi de ref. matr.; Clem. XIV.
Breve « Domin. ac redemptor » 21 Iui. 1773, et Act. theol. Oenip. t. I,
p. 284; decr. « Ne temere » 2 Aug. 1907, per transmissionem ad locorum
Ordinarios promulgatum.
(84) Cap. Tametsi: cap. 12, X, de poenit. V, 38.
(85) Cap. 40, X, de simonia V, 3; cap. 17, X, de lud. et Sarracen. V, G;
Decret. S. C. C. 23 Nov. 1697, confirmat. 23 Dec. eod. ann. a Rom. Pont.;
Decret. S. C. 21 Sept. 1624. Cfr. Cone. Trid. ed. Richl, p. 148, 434.
(86) Habeatur prae oculis praescriptum can. 7: «Nomine Sedis Apo­
stolicae vel Sanctae Sedis in hoc Codice veniunt non solum Romanus
Pontifex, sed etiam, nisi ex rei natura vel sermonis contextu aliud ap­
pareat, Congregationes, Tribunalia, Officia, per quae idem Romanus Pon­
tifex negotia Ecclesiae universae expedire solet ».
(87) Sollemnis modus promulgandi saltem sollemniores leges ponti­
ficias iamdiu usitatus ante Const. Pii X « Promulgandi > erat per affixionem in certis Urbis locis, videlicet ad valvas Basilicae Vaticanae et La­
teranensis et in acie campi Flore i. e. ad ingressum palatii Cancelleriac.
- Praescindendo ab illa sollemni forma in certis casibus electa, de se

192

TITULUS V

114. IV. Promulgatio necessaria est, non solum ut extensiva
vel restrictiva interpretatio legis ecclesiasticae (quae vera et stri­
cta interpretatio non est), vim legis habeat, sed etiam interpre­
tatio simpliciter et stricte dicta i. e. declaratio legis dubiae et
obscurae, non vero cimprehensiva specifice accepta i. e. de­
claratio legis clarae, indiget vera et proprie dicta promulga­
tione (88). Nam ex notissima iuris regula: « Verba clara non

d
Kl

sufficit pro lege communi Ecclesiae, ut fiat unica promulgatio in
uno loco v. gr. Romae, nec necessaria est promulgatio in singulis dioe­
cesibus seu provinciis, sicut pro lege dioecesana sufficit promulgatio in
loco sedis episcopalis, nec requiritur promulgatio in singulis paroeciis
aut aliis minoribus ecclesiis (Sudrez. De legibus 1. VII, cap. 15). Pecu­
liaris insinuatio et promulgatio in singulis dioecesibus neque requiritur
ex natura rei, neque ex dispositione iuris: nam ex natura rei satis est
promulgari legem in loco celebri, unde humano modo in universorum
notitiam pervenire possit (cfr. cap. X. de postul. Praelat. I, 5). Dispo­
sitio iuris et praxis Sedis Romanae hoc ipsum confirmat: plurima enim
decreta, omni tempore Romae publicata sunt, quae, tum ex ratione ob
quam edebantur, tum ex materia de qua ferebantur, tum ex verbis qui­
bus concepta erant, omnes fideles respiciebant, et tamen constanti praxi
non mittebantur speciatim ad singulas dioeceses, nec demandabatur pro­
mulgatio ubique facienda, sed fiebat Romae v. gr. cum inscriptione,
Decretum 1’rbis et Orbis; unde fiebat manifestum Pontificem velle om­
nes obligare, cum ex verbis illa voluntas fieret manifesta, et non nisi
cum gravi incommodo ob Christiani orbis amplitudinem, esset coniunctum, ut pro singulis dioecesibus et episcopatibus singula decreta debe­
rent expediri. Quam postremam rationem agnovit et adduxit Grego­
rius XV in sua Bulla Inscrutabili » (nonis Februarii 1622) in cuius fine
sic statuit: ceterum quia difficile foret, praesentes litteras ad singula
loca deferri, ut ea tamen omnibus innotescant, mandamus illas ad valvas
Lateranensis et Principis Apostolorum de 1'rbe Basilicarum, atque Cancelleriae Apsololicae, et in acie campi Florae publicari et inibi affigi et
per aliquod temporis spatium dimitti etc. quibus ultimis verbis sisti­
tur antiqua praxis Sedis Apostolicae. Ft autem notitia vere authentica
haberetur, ut passim videre est in Bullariis, in omnibus fere Bullis addi
solita est clausula, debere fidem adhiberi exemplaribus Notarii auctori­
tate munitis, tam in indiciis quam extra, quamvis ad obligationem indu­
cendam satis sit certa notitia aliis mediis recepta, supposita promulga­
tione in uno loco facta.
(88) In definienda interpretatione vere comprehensiva auctores non
omnino conveniunt. Alii enim dicunt interpretationem comprehensivam
esse illam, quae id tantum denuo edicit, quod clare iam continetur in
lege; ab aliis vero interpretatio mere comprehensiva dicitur illa, qua
sensus legis declaratus a verborum propria et usu recepta significatione

DE LEGIilUS ECCLESIAE

193

Mlmilliuil interpretationem nec voluntatis cornee,turam: multo­
que minus igitur aliqua interpretatio legis clarae forte data in­
diget promulgatione. Quare si quis Praelatus legis universalis
'ereque clarae postulet et obtineat interpretationem, sane uni­
versae Ecclesiae, cui per claram legem iam abundanter provi­
sum est. illa nona interpretatio non est promulganda, sed sufficit
insinuatio oratori facta. Inde liquet, cur S. R. C. d. 6 Maii 1826,
sapienti consilio ad 1 responderit: « Caeremoniale Episcoporum
non indiget interpretatione cl sub respectinis capitibus (i. e. de
quibus interpretatio petita fuerat) aperte declarat etc. At sine
solido fundamento Fagnanus 1. c. in cap. 13, X, de const. I. 2, n. 43,
videtur asserere interpretationem ne tum quidem esse promul­
gandam, «etiamsi le.r declarata sit prorsus obscura et dubia»;
nam lex clara et lex dubia et obscura perperam aequiparantur.
Cfr. S. Alphons., Theolog. moral, lib. Ill, tr. 6, η. 1027; Tepe, Inst,
theol. mor. gener, t. I, n. 442 (89).
Nunc vero quaestio aperte soluta est vel potius clara prae­
scriptione confirmata praxis antiqua, si quidem can. 17, § 2 asse­
ritur: « Interpretatio authentica, per modum legis exhibita, eamdem vim habet ac lex ipsa; et si verba legis in se certa declaret
tantum, promulgatione non eget et valet retrorsum; si legem
coarctet vel extendat aut dubiam explicet, non retrotrahitur et
debet promulgari » (90).
non recedit, cum extensiva illam egrediatur. Quae duplex definitio non
videtur eandem suppeditare notionem. Cfr. S. Alphons., Theologia moral,
lib. Ill, tract. 6, η. 1027, cum Tepe, Inst, theol. mor. gener, t. I, n. 442,
ubi distinguitur declaratio pure talis, quae clare a principio inest in
lege, et declaratio non pure talis, cuius sensus non clare est in lege imbibitus, sed ex argumento infertur; Schmalzgr, 1. c. Dissert, prooem.
0.373; Reiff enstuel 1. c. Prooem. n. 129 sq. h. t. n. 109; Lehmkuhl, Theo­
logia inoral. vol. I, n. 149, 204; D’Annibale 1. c. n. 184, not. 2, qui inter­
pretationem comprehensivam vocat declarativam et cum grammaticali recentiorum iuristarum confundit: Putzer, Commentarius in facult. apost.
n. 3 sq.
(89) Cfr. infra dicenda circa interpretationem legis.
(90) Recte igitur iam scripsit Sudrez 1. c. 1. VI, cap. 1, n. 3. « Et ergo
uulhenlica sit interpretatio, oportet, ut habeat omnes legis humanae condi­
tiones, algue ut sit iusla, procedens a legitima potestate, sufficienter pro­
mulgata etc. -. Cfr. quoque D’Annibale 1. c. n. 184, not. 5; Hinschius
I. c. t. III, p. 788, not. 11. Aliter Lega, De iud. eccl. t. II, p. 354', cum

1’14

TITULUS V

§ 3. DE LEGIS VACATIONE ET RECEPTIONE

145. Vacatio legis, quae in hoc consistit, ut promulgatione
facta initium obligationis vel etiam irritationis non nisi post cer­
tum tempus v. g. quindecim dierum vel duorum mensium in
subditis oriatur, in legibus inferiorum Praelatorum ecclesiasti­
corum ex iuris communis sanctionibus necessario locum non
habet, sed ian ante (Lodicem ex certa et communi sententia (91)
leges illae per se statim post promulgationem unumquemque
subditum afficiunt, nisi aliud ipsemet legislator decernat (92). In
nova disciplina id ipsum valet iuxta praescriptum can. 335, § 2.
qui sic se habet: «Leges episcopales statim a promulgatione
obligare incipiunt, nisi aliud in ipsis caveantur ».
Quin immo ut ipsae leges universales Romanorum Pontificum
vel Conciliorum oecumenicorum etiam irritantes ligare incipe­
rent, ex communi iure scripto vel consuetudinario vacatio duo­
rum mensium iuxta magis communem sententiam canonista­
rum (93) non requirebatur, sed statim post promulgationem de­
bito modo factam vim ligandi per se habebant, nisi expresse in
lege de longiore vel breviore vacatione caveretur (94).
aliis, qui Suaresii sententiam impugnant, sed forte ex dispari supposi­
tione.
(91) Cap. 1, X, de postid. I. 5. Cfr. quoque cap. 1, <le conc. praeb.
Ill, 7, in Sext.; D'Annibule I. c. n. 202; Bened. XIV, De Synodo dioec.
1. XIII, cap. 4, n. 2; Sudrez I. c. I. IV, cap. Ιό, η. 15.
(92) Concilia provincialia v. g. Conc. Vallisoletan. (a. 1887) tit. ultiin.
interdum sapienter statuunt sua decreta non nisi duobus mensibus post
promulgationem obligare; Rallerini-Palnneri, Opus theol. moral, t. I.
p. 678 sq.
(93) Sudrez I. e. n. 9 sq. iunct. 1. V, cap. 33; Benèilictus XIV 1. c.;
(lury-Bullerini 1. c. t. I. n. 97; Reiff enstuel h. t. n. 115, 116; Scherer 1. c.
t. 1. p. 178 sq. 171; D'Annibule I. c. n. 202.
(94) Cfr. cit. caput Tametsi, quo non nisi mense elapso post publi­
cationem in parochia impedim. clandestinitatis inducitur; pariter decret.
Clementis X, 30 aug. 1670 (de statu libero) obligare coepit po.s/ duos
menses a die publicationis in I rbe elapsos. Pariter decr. «Ne temere»
2 Aug. 1902, publicatum, vim obligandi non habuit usque ad diem Pa­
schae (19 Apr.) anni sequentis; et const. Divino afflatu 1 Nov. 1911.
obligationem novi Psalterii adhibendi usque ad diem 1 Ian. 1913, non
imposuit.
At cum publicatum est lex irritans decr. Perpensis 3 Maii

DE LEGIBUS ECCLESIAE

195

Haec vero disciplina in Codice esi immutata prout fert can. 9
his verbis: « Leges ab apostolica Sede latae... ; vim suam exer­
cent tantum expletis Iribus mensibus a die qui Actorum numero
appositus est, nisi ex natura rei illico ligent aut in ipsa lege
brevior vel longior vacatio specialiter et expresse fuerit sta­
tuta». A iure igitur legibus pontificiis vacatio trium mensium
conceditur, qui computari debent a die quo in lucem prodiit
Actorum numerus, in quo lex inserta est, non a die quo lex a
legislatore subscripta fuit. Additur exceptio de casu in quo ex
natura rei illico obliget, quod profecto accidit si lex aliquid
praescribat ad quod ipso iure divino tenemur.
At quamvis in controversia antiqua distinctiones illae inter
obligationem ad culpam et obligationem ad poenam, obligatio­
nem in foro interno vel externo ante vel post duos menses elapsos
in hac re solido fundamento non niterentur (95), tamen illud
concedi poterat et potest in poenis infligendis propter laesio­
nem legis sive universalis sive particularis sine vacatione pro­
mulgatae a indice ecclesiastico tempus esse taxandum, intra quod
in subditis praesumi possit probabilis ignorantia legis recenter
promulgatae. Cfr. cap. 1, de conc. praeb. III. 7, in Scxt. (96).
146. Receptio sive acceptatio legis ecclesiasticae per popu­
lum vel subditos non est necessaria, ut statutum canonicum vim
el valorem obtineat. Nam huiusmodi acceptationis necessitas
repetenda esi aut ex defectu potestatis in legislatore, (pii sine
consensu populi leges condere non potest, aut ex benignitate
legislatoris, qui non obstante sua potestate aliter subditos suos
1902, declaratum est ab illa ipsa die, sine regionum distinctione vota
sollemnia aliter facta omni valore carere, cum tamen evidens esset eius
notitiam ad regiones longinquas non nisi multo serius pervenire posse
et de facto multo serius pervenerat ad plurima monialium monasteria
per totum orbem sparsa: nondum autem edita erat Consi, « Promul­
gandi > Pii X, 29 sept. 1908.
(95) Sudrez 1. c. 1. IV, cap. 15, n. 12.
(96) S. Poenitent. 8 Nov. 1.821; S. C. Inq. 15 lun. 1870; D'Annibule
I. c. n. 202; Barffilliat I. c. n. 72; Rciffenstnel h. t. n. 123; Hinschius
I. c. t. Ill, i). 777 sq., 780 sq. Cfr. speciatim de legibus irritantibus:
Sudrez 1. c. 1. V, cap. 33; Rciffenstnel I. c. n. 121; D’Annibale 1. c. n. 202.
not. 23, n. 216; Rallerini-Palmieri I. c. t. I, p. 678 sq.; Hinschius I. c.
p. 781, not. 3.

196

ï

TITULIS V

obligare non vult, nisi lex saltem a maiore parte acceptetur. At
in priore hypothesi de legislatoribus ecclesiasticis falsum sup­
poneretur iuris principium, in altera factum plane falsum su­
meretur. Cfr. Suarez l. c. 1. I. cap. 11, n. 7, 1. Ill, cap. 19, 1. IV,
cap. 16; Schmalzgr. b. t. η. 29. Quare quicumque legem canoni­
cam debitis qualitatibus ornatam et sufficienter promulgatam
non acceptant (97), constitutionum ecclesiasticarum transgresso­
res exsistunt et puniri possunt. Cfr. Suarez 1. c. cap. 16, n. 4. Cui
principio non obstat, quominus Episcopi sive singulares sive
coadunati in Synodo vel conferentia quadam contra universalem
legem disciplinarem Rom. Pontificis ex rationabili causa sup­
plicationem sive remonstrationem Rom. Pontifici cum debita re­
verentia offerant et interim legis exsecutionem suspendant (98).
Quod si Rom. Pontifex auditis rationibus indicium suum protu­
lerit neque putaverit remonstrationi esse deferendum, eius iussa
promptae exsecutioni demandentur necesse est. Cui sententiae
Hinschius 1. c. tom. III. p. 785 sq., non satis fundatam censuram
opponit.
(97) Quod si lex canonica etiam culpabiliter a subditis non accepte­
tur, paulatim tamen consuetudine effici potest, ut abrogetur. Cfr. cap. 11,
X, de const. I, 4; Suârez 1. c. 1. IV, cap. 16, η. 9, et L VII, cap. 9, n. 5,
cap. 19, n. 17. Quae vis abrogativa consuetudinis provenit ab ipso le­
gislatore. Quare etiam in foro ecclesiastico valet illud effatum Gratiani
(c. 3 D. IV): : leges instituuntur cum promulgantur; firmantur cum mo­
ribus alentium comprobantur , modo rite intelligatur; non ibi est sermo
de firmitate auctoritatis, sed de firmitate stabilitatis, quia sc. usus et
observantia impediunt ne lex in desuetudinem et contemptum abeat et
sic firmius consistat.
(98) Arg. cap. 5, X, de rescript. I. 3, cum parte decisa; arg. cap. 1.
h. t. in Sext.; Suârez 1. c. 1. IV, cap. 16, n. 5, 6. 7. 8. qui banc sententiam
defendit sine illis multis limitationibus, quibus Bened. XIV, De Synod,
dioec. 1. IX. cap. 8, n. 3. facultatem supplicandi circumscribit. Et sane
duplex ratio, quam Benedictus XIV, 1. c. suis limitationibus addit, vide­
tur esse adeo rigida, ut omnem supplicandi facultatem excludere adeoque nimium probare videatur. Denique ipse Bened. XIV, 1. c. 1. XII, cap.
7. n. 7, videtur admittere principia et afferre exempla, quae cum ipsius
limitationibus difficulter conciliantur. Cfr. quoque Scherer 1. c. p. 177;
Bouix, De prine, iur. can. p. 219 sq. et p. 226 sq.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

197

Caput IV
De subiecto passivo sive de subditis legum ecclesiasticarum

(can. 12, 13, 14 - can. 8 § 2)

Quinam subiecti (99)
sint legibus ecclesiasticis, partim ex iure divino partim ex ordi­
natione Ecclesiae est eruendum. Ex iure divino omnes et soli va147. Subiectuin legis eccl. in genere.

(99) Membrum alicuius societatis generatim quis constituitur per
aliquam unionem, qua mediante etiam subicitur auctoritati illius socie­
tatis. Quae unio et subiectio multiplice ratione fit pro diversitate socie­
tatum. Profecto in societate civili ordinarie quis efficitur membrum per
originem naturalem a parentibus iure civitatis illius societatis civilis prae­
ditis; at alii quoque modi extraordinarii v. g. naturalizatio, legitimatio,
nuptiae, servitium civile vel militare, domicilium longum a codicibus ci­
vilibus admittuntur, simulque statuuntur casus, in quibus ius civitatis
denuo amittatur v. g. privatio, renuntiatio, emigratio. Cfr. L. 1 D. ad
municipal. L. 1 ; L. 7 C. de incolis, et ubi quis domicil. X, 39; L. 16, de
captiv. XLIX, 15; Mot. propr. Leon. XII, 30 lan. 1828; cod. civ. Ital.
art. 1 sq. 11 sq., Galliae art. 8 sq. 17 sq.; Deutsche Reichsverf, art. 3:
Arndts-Serafini, Lehrb. d. Pand. § 28; Allègre, Le code civ. t. I, p. 8 sq.;
Holtzendorff, Rechtslex. v. v. Reichs- u. Staatsangehoerigk. Gemeindebuergerrecht; Gerber, Deutsch. Staatsr. § 19, Folleville, Traité... de la
naturalisation; Corgodan, La nationalité; Suârez, De leg. 1. Ill, cap. 31,
n. 7; D’Annibale, Summula theol. mor. P. I,, n. 82 sq. Quae condiciones
iure saeculari requisitae ad obtinendum ius civitatis determinati regni
nequaquam arbitrarie transferri possunt ad incorporationem in Eccle­
siam Christi, quae est societas sui generis atque supernaturalis.
In Ecclesia vero universali membra constituuntur per originem spi­
ritualem sive per baptismum, qui vere, non tantum putative characterem
baptismalem imprimit et quoad suam efficaciam (quae certe non pendet
a lege civili!) aliquem corpori Ecclesiae catholicae uniendi non impeditur
in adultis baptizatis per haeresim, schisma, excommunicationem servatis
necessariis condicionibus. Cfr. Act. Apost. II, 41; I, Corinth. XII, 13;
Eugen. IV, in deer, pro Armen: « Per ipsum enim (baptisma)... de cor­
pore efficimur Ecclesiae »; Cone. Trid. Sess. XIV, cap. 2, doctr. de poenit.;
Bellarmin., De Conciliis et Eccles. 1. Ill, cap. 1, i. f. cap. 2 sq.; Suârez,
De fide disp. 9, sect. 1, disp. 10, sect. 6, η. 3 sq. disp. 21, sect. 5, η. 12 sq.;
ubi tamen verbis et re minus feliciter et accurate disputat de membris
Ecclesiae et praesertim 1. c. disp. 10 et 21, non satis videtur distinguere
effectus haeresis mentalis vel occultae atque haeresis publicae, porro ef-

198

TITULUS V

fide baplizati sive catholici fideles sive excommunicati sive schi­
smatici sive haeretici etiam inviti et sine eorum acceptatione
legibus ecclesiasticis obstringuntur, modo habitualiter usum rafcctus ex natura rei eum haeresi notoria, sed non cum haeresi mentali
vel occulta coniunctos, denique effectus iure divino in natura baeresis
publicae fundatos, et iure mere humano per sententiam excommunicatio­
nis additos: Franzelin, De Ecclesia p. 11. 20. 377 sq. 102 sq. innet. Pal­
mieri I. c. n. 44; Billot, De Eccles, t. 1. p. 283 sq.; Wilmers, De Christi
Eccl. p. 619 sq.; Friedberii-liuffini 1. e.
29, s. 134 (de absurdis et
iniustis legibus civilibus); Hinschius 1. c. t. IV, p. 43 sq. Inde homo
baplizatus non amplius simpliciter est membrum corporis Ecclesiae, si
fiat manifestus sive notorius haereticus, schismaticus, excommunicatus
sive vitandus sive toleratus. Cfr. Suarez. De censur. disp. 11. sect. 4, n. 9.
disp. II, sect. 1, η. 1 sq. I sq. 8 sq.; Schmalzpr, 1. V, t. 39. n. 163, sq.;
Alterius, De excom. 1. I, disp. 5, e. 10; Hollweck, D. k. Strafg. p. 114 sq.
not. I, i. f.: paulo aliter excommunicates toleratos etiam publicos mem­
bris corporis Ecclesiae adnumerare videntur: Billot 1. c. p. 320; Wilmers
1. c. p. 643 sq. aliique. \t etiam excommunicatus toleratus vere et proprie
est excommunicatus sive abscissus, cui Ecclesia speciales favores non
reliquit; sed vere et proprie abscissum ab Ecclesia dicere membrum cor­
poris Ecclesiae videtur esse aperte contrarium notioni excommunicatio­
nis. Porro etiam excommunicatus toleratus vere est privatus suffragiis
communibus Ecclesiae. Cfr. Sudrez 1. c. disp. 9, sect. 2, n. 16 sq.; Hollweck
1. c. p. 118; Kober, 1). Kirchenb. p. 267 sq. Denique excommunicati to­
lerati nequaquam simpliciter retinent iurisdictionem ordinariam, ita ut
a fortiori possint dici membra, cum maneant capita. Nam non quilibet
usus jurisdictionis alicui clerico baptizato permissus probat ipsum esse
membrum corporis Ecclesiae; secus ipse sacerdos publice haereticus vel
schismaticus, qui in articulo mortis concedere potest sacramentalem ab­
solutionem, esset adnumerandus membris corporis Ecclesiae. Id. quod
plane falsum est. Ex altera parte iurisdictio clerico excommunicato re­
licta nequit dici ordinaria. Etenim excommunicatus toleratus ab exercitio
jurisdictionis ecclesiasticae graviter prohibetur, nisi a fidelibus in casi­
bus necessitatis vel utilitatis requiratur. Immo ipsi fideles per exceptionem
omnes actus excommunicati tolerati v. g. praecepta, sententias etc. eli­
dere possunt. At huiusrnodi potestas sunt rudera quaedam iurisdictionis
ordinariae, non vera potestas ordinaria Praelatis ecclesiasticis propria.
Hinc perperam exinde deducitur praerogativa capitis et membri cor­
poris Ecclesiae. Cfr. Suarez 1. c. disp. 13. sect. 2, n. 11 sq., ubi n. 14, i. f.
scite addit: <c Quia raro accidit, ut publicus notorius excommunicatus
permittatur exercere publicum officium et iurisdictionem ecclesiasticam
fori contentiosi, quin a Superioribus coerceatur vel publice denuntietur,
ideo etiam raro veniet in usum et in praxim casus hic, de quo disputa­
mus (i. e. de retenta iurisdictione a notorio excommunicato tolerato):
Schmulzur. I. c. n. 163 sq.; Kober 1. c.; Hollweck I. c. iunct. Gaspard,

DE LEGIBUS ECCLESIAE

199

tîonis habeant (100) ei insuper, ex lege humana Ecclesiae, septi­
mum aetatis annum expleverint, nisi aliud iure expresse cavea­
tur. Ita per can. 12: « Le.yibus mere ecclesiasticis non tenentur
De matrim. n. 921, not. 2, ubi doctrinam Suuresii, De fide disp. 21, sect. 5,
veriorem et communiorem habet sci. etiam publicum CD crimen haeresis
vel schismatis non c.r iure divino secum ferre amissionem ecclesiasticae
iurisdictionis (ordinariae?) atque cum Albitio contra Fagnanum putat
Episcopos schismaticos (?) orientales gaudere jurisdictione (?) ideoque
valide instituere parochos (?).
Tandem cum homo baptizatus ratione characteris indelebilis vero
vinculo cum Ecclesia aliqua ex parte sit coniunctus. etiam potestati legi­
ferae, iudiciariac, coactivae Ecclesia manet subtectus. Quare notio subditi
Ecclesiae latius patet, quam membri corporis Ecclesiae; multi enim sunt
vere subditi Ecclesiae vehit haeretici, schismatici, excommunicati, qui
membra Ecclesiae simpliciter non iam exsistunt. Cfr. Suarez, De leg. 1. IV,
cap. 19, η. 2, De fide disp. 9, sect. 1, η. 22; Wilmers 1. c. p. 633 sq.;
Franzelin I. c. p. 402 sq. At infideles nondum baptizati cum absolute et
omni ex parte sint extra Ecclesiam, nec membra nec subditi Ecclesiae
universalis dici possunt. Gfr. I, Cor. V, 12; cap. X, de divort. 19; Belhirmin. I. c. 1. Ill, cap. 3.
Particularibus societatibus intra Ecclesiam institutis fideles uniun­
tur et subiciuntur per simplicem receptionem sive admissionem, per iurainenlum, conventionem, professionem similesque modos; in dioecesibus
vero et parochiis et provinciis incorporatio et subiectio, si non locum
habet ratione originis naturalis a parentibus christianis in determinata
parochia domiciliatis, regulariter fit per domicilium legitime acquisitum.
Cfr. D'Annibale, Summula P. I, n. 82 sq.; Laurin in Arch. f. k. K. t. 26
p. 165 sq.; Hinschius 1. c. t. IV, p. 52 sq.
Extraordinarius plane modus adseribendi infidelem baptizatum loco
sive civitati baptismatis stabiliebatur in Pauli III, (’oust. « Cupientes »,
21 Martii 1542 et Clementis XI, Const. « Propagandae » 11 Martii 1704. Qui
modus vix iam erat practicus in foro ecclesiastico saltem in ordine ad
sacras ordinationes, cum ab Innocentât XII, in Const. * Speculatores »
I Novembris 1694 omnino non commemoraretur; aliter videbantur opi­
nari: D'Annibale 1. c. n. 82; Gasparri, De sacr. ordin, n. 807, cum Hono­
rante aliisque. At nunc iam, attentis can. 6, 6° et 956, haec quaestio sensu
negativo est soluta.
(100) Cap. 1, X, h. t.: « Canonum statuta custodiantur ab omnibus, et
nemo in actionibus net indiciis ecclesiasticis suo sensu, sed eorum aucto­
ritate ducatur y ·. cap. 1, < Unam sanciam de maior, et ob. I, 8, in
Extravg. com.; Cone. Trid. Sess. VII, de bapt. can. 7, 8, 13, 14, Sess. XIV,
cap. 2, doctr. de poenit., Sess. XXV, cap. 18, de ref.: « Quapropter sciant
universi sacratissimos canones exacte ab omnibus, et quoad eius fieri pot­
erit, indistincte observandos >; Catcch. Boni. P. I, cap. 10, q. 8, 9; Be-

200

I
»

»

;
f
I

TITULUS V

qui baptismum non receperunt, nec baptizati qui sufficienti ra­
tionis usu non gaudent, nec qui licet rationis usum assecuti,
septimum aetatis annum nondum expleverunt, nisi aliud iure.
expresse caveatur* (101). Aliud expresse cavetur in can. 859, § 1
et 906 relate ad praeceptum annuae communionis et confessionis,
(pio adstringuntur etiam ante septennium omnes baptizati usum
rationis habentes; in can. 1099 relate ad formam in celebratione
matrimonii servandam, a qua eximuntur acatholici sub quibus­
dam condicionibus et relate ad impedimentum disparitatis cultus
nedicti XIV, Epist. < Singulari 9 Febr. 1749, §§ 14. 1G. ad Card. Eborac.; Pii VII, Epist. - Etsi fraternitatis 8 Oct. 1803, ad Arch, Mogunt.
(101) Benedicti XIV, Declaratio « Matrimonia 4 Nov. 1741, (de hae­
reticis in Hollandia exceptis a forma Trid. servanda in celebratione ma­
trimoniorum); Tarquini 1. c. p. 69 sq.
Recentiores quidam theologi et canonistae v. g. De Angelis 1. I, t. 2,
n. 13; Cauagnis 1. c. P. t. p. 347 sq. aliique v. g. Marc, Pillet (cfr. Putzer
1. c. p. 320) secundum novam quondam distinctionem putarunt haereticos
vel schismaticos non obligari iis legibus ecclesiasticis, quae velut leges de
ieiunio et abstinentia, de celebratione festorum, de sacramentis recipien­
dis etc. directe pertinent ad santificationem animarum, cum merito prae­
sumatur Ecclesiam illos nolle obligare, quos constanti experientia cogno­
vit esse contumaces (?). At iidem auctores concedunt haereticos et schis­
maticos obligari saltem illis legibus ecclesiasticis, quae ad bonum pu­
blicum et honestam conversationem in societate Christiana tuendam spe­
ctant v. g. leges irritantes de matrimonio. At haec distinctio cum par­
tiali et generali quadam immunitate acatholicorum hucusque in fonti­
bus iuris, qui generatim et indiscriminatim loquuntur (cfr. Cone. Trid.
Sess. VII, de bapt. can. 8), nullum habet fundamentum. Quae immunitas
etiam excluditur per can. 87, ubi ex baptismate repetitur sublectio ad
omnia Christianorum officia, licet iura amittantur per abruptam com­
munionem vel incursam censuram. Ratio autem a patronis istius sen­
tentiae ex praesumptione petita nititur coniectura cum textibus iuris vix
coneiliabili et in aliquo argumento, quod, cum de omnibus legibus eccle­
siasticis valeat, nimium probat, et insuper non attendit, quod lex quae­
dam iusta et prudens debeat esse utilis loti communitati, non solis per­
sonis. quae illam probabiliter sint observaturae. Quare mirum non est.
quod Lago, De sacram, poenit. disp. 17», sect. 7. n. 144; Tepe 1. c. n.
101 sq. aliique huiusmodi argumentationem penitus reiciant. At cum
sine dubio multi haeretici et schismatici propter ignorantiam sint in
bona fide, ideo per transgressionem legum ecclesiasticarum saltem non
peccant et a delicto excusantur, nec maior ipsis vindicanda est immuni­
tas sufficienter non probata. Adsunt tamen casus de quibus expresse ca­
vetur v. gr. impedimentum disparitatis cultus et matrimonii forma.

I>E LEGIBUS ECCLESIAE

201

certi quidam acatholici ex can. 1070. Ratio canonis est clara:
nam imprimis, quoad necessitatem et sufficientiam baptismi,
Deus vi characteris baplismalis omnes et solos baptizatos homi­
nes iurisdictioni Ecclesiae vere subiecil; ipsa vero Ecclesia non
potest sibi reddere subditos, quos Christus ipsi non subiccit (102).
Quare non solum infideles, sed ipsi quoque catechumeni legibus
ecclesiasticis directe non subiciunlur (103); ex baptizatis autem
minime excipiendi acatholici aut principes saeculares baptizati
qui de regula statutis canonicis soluti non sunt (104); Cf. Suârez,
De leg. 1. IV, cap. 19, 20; Palmieri 1. c. p. 40 sq. 261 sq.; Reiffen­
gine l h. t. n. 274 sq.; Schmalzgr. h. t. n. 35 sq.; Phillips 1. c. t. II
(102) Cone. Trid. Sess. VII, XIV, 1. c.; Lehmkuhl, Casus consc. t. II,
n. 289 sq. iunct. Hillot, De Eccles, t. II, p. 295, ubi recte tenet non
sufficere baptismum exis limatum, sed validum requiri, ut quis sit de
corpore Ecclesiae. Nam unio in societatem debet fieri per actum validum;
etenim actus invalidus nullum producit iuris effectum, nec in casu verificatur limitans clausula, « nisi expresso et speciali iure de contrario
ciivealur . Nullibi enim Deus expressa et speciali lege etiam baptismo
putativo eundem effectum tribuit atque baptismo valido; Ecclesia vero
huiusmodi effectum supplere plane nequit; quoniam ad ipsam non spe­
ctat condicionem iure divino re vera necessariam, qua quis sit membrum
et subditus Ecclesiae, actu quodam putativo supplere. Neque quidquam
pro contraria sententia efficitur ex cap. 2, X, de presbyt. non bapt. III,
43, ubi Innocentius II, a. 1130-1143, (non Innoc. III, ut legitur in vulg.
ed. corp. iur. can.) Episcopo Cremonensi nequaquam declarat presbyte­
rum, qui « sine unda baptismatis extremum diem clausisse » repertus
fuerat, ad corpus Ecclesiae revera pertinuisse, sed eundem propter ba­
ptismum flaminis merito admissum « a peccato originali solutum et coe­
lestis patriae gaudium esse adeptum » incunctanter asserit. Aliter opi­
nari videntur: Palmieri, De R. Pont. p. 45; Pesch 1. c. t. I, n. 329.
De
baptismo dubio cfr. infra in Scholio.
(103) I Corinth. V, 12; cap. 8, X, de divert. IV, 9; cap. 3, X, de pre­
sbyt. non bapt. III. 43; decret, pro Armen.; Cone. Trid. Sess. XIV, cap. 2,
doctr. de poenit.; Rellarmin. 1. c. 1. Ill, cap. 3; Franzelin I. c. p. 444 sq.;
paulo aliter Suârez, De fide disp. 9, sect. 1. n. 18: « Mihi tamen magis
placet fidelem catechumenum inter Ecclesiae membra numerare ». Qua
in assertione Suârez proficiscitur a notione quadam abstracta et generica
Ecclesiae; at in rerum natura nunc praeter Ecclesiam a Christo fundatam
alia vera Ecclesia non exsistit; hinc si quis huic Ecclesiae non incorpo­
ratur, nulli Ecclesiae verae est unitus; incorporatio autem in Ecclesiam
Christi essentialiter requirit baptismum.
(104) Syllab. pro. 54; Reiff cnstuel h. t. n. 57, 58; Cavagnis 1. c.
P. I. p. 129 sq.

202

TITULUS V

§§ 97 sq.; D'Annibale 1. c. n. 204 sq.; Scherer 1. c. t. I. p. 170 sq.;
Hinschius 1. c. t. 111. p. 784 xq.
Infideles ultra ius naturale ut divinum, possunt indirecte
obligari legibus ecclesiasticis, non quidum quoad vim directiuam,
sed quoad vim irritativam actuum. Nam si aliquis actus legi­
timus constat consensu duarum personarum habilium, fidelem
Ecclesia ad illum actum reddere inhabilem potest et actum red­
dere nullum et irritum etsi ponatur cum altera parte infideli;
talis est casus impedimentorum matrimonii (piae valori matri­
monii obstant ex parte fidelis
Declarationes quoque iuris di­
vini ab Ecclesia datae, obiective infideles obligant, qui ue.ro iuri
divino subiiciuntur (105).
Pariter catechumeni e.r ipso iure diuino tenentur observare
leges Ecclesiae de praeparatione ad baptismum: qui enim di­
vina lege obligatur ad baptismum petendum et suscipiendum,
eodem iure obligatur ad servandas condiciones ab Ecclesia im­
positas.
Exceptionem can. 12 continet duplicem: primam de iis qui
sufficientem rationis usum non habent; alteram de his (pii se­
ptennium nondum expleverunt, tametsi usum rationis iam sint
assecuti. Utraque classis personarum declaratur de iure exem­
pta a legibus mere ecclesiasticis. Cfr. can. 88, § 3, ubi praesum­
ptio iuris statuitur post septennium. De iure diuino cfr. cc. 859,
906. 940.
f
118. Leges ecclesiasticae vere universales et ubique vigentes
de se obligant omnes christianos ubique terrarum degentes, ad
«pios spectant pro materiae exigentia ex supremi legislatoris vo­
luntate (106).
Graeci catholici vero quamvis definitionibus doctrinae ca­
tholicae de fide et moribus procul dubio sint adstricti. tamen
legibus disciplinaribus etiam universalibus non ligantur, nisi
quid de ipsis statuatur, aut expressa eorum mentio fiat, aut im(105) Quod si non est sermo de potestate legifera in specie sed de
publica potestate gubernandi, alia etiam iura habet Ecclesia supra in­
fideles. Cfr. dicta supra n. 8.
(106) Cap. 1. X. h. t.; Cone. Trid. Sess. XXV. |. c.; Reiffenstuel h. t.
n. 263: D'Annibale 1. c. n. 201. not. 41.
Can. 13 § 1 ubi adhibetur vox
generales.

■

DE LEGIBUS ECCLESIAE

cmmweggii

3«»*!

203

plicitc pro subiecla materia ad illos quoque lex extendatur (107).
Inimo Constitutiones Romanorum Pontificum uni ex diversis riti­
bus orientalibus datae alios ritus non obligant sine expressa
extensione per Sedem Apostolicam facta (108).

149. Constitutionibus Ecclesiae particularibus tenentur, qui
sunt de territorio i. e. vere subditi exsistunt et in territorio ver­
santur (can. 13, § 2). Nam subditi, qui tam physice quam moraliter a suo territorio sunt remoti, legibus particularibus sui ter­
ritorii ordinarie non ligantur; est enim axioma iuris: «Extra
territorium ius dicenti impune non paretur» Cfr. cap. 2, de
const. I, 2, in Sext. (109). Nihilominus personae ecclesiasticae
exemptae, v. g. regulares, quae non sunt de territorio, praeter
casus in iure expressos (110) saepe non directe et stricto
iure (111), tamen indirecte propter bonum commune et scandaIum vitandum tenentur ad observandas leges Episcoporum vel
Synodorum particularium (112). Leges autem latae pro commu­
nitatibus personalibus, quae nullum habent peculiare territo­
rium, subditos ubique terrarum obligant, v. gr. leges, vel regulae
Ordinum et Congregationum religiosarum, nisi de determinato
territorio expresse caveant vel implicite. — Laici in domo re­
gularium ut hospites vel occasionaliter versantes exemptione
a lege particulari loci non fruuntur. Cfr. Suârez, De censuris
disp. V, sect. 4, η. 6; Vermeersch, Epitome n. 112; Ojetti, Comm.
Cod. I, p. 121 sq.; Van Hove 1. c. n. 211 ; Wernz-Vidal, De religios.
n. 398, 399.
(107) Cap. 6, X, de cler. coning. Ill, 3; cap. 7, X, de poenit. V, 38;
Arch. f. k. K. t. 10, p. 93; Act. S. Sed. vol. I, p. 408; S. G. de Prop. F. 8
Xovemb. 1882, in Collect. S. C. de Prop. F. n. 113; Card. Heryenroether
in Arch. f. k. K. t. 7, p. 198 sq.; Papp-Szildgyi 1. c. p. 46. Cfr. dicta supra
n. 81 sq.
108) Benedict XIV, Const. «Etsi Pastoralis» 26 Mail 1742 § 8, n. 24;
Curd. Hergenr. 1. c. p. 200; POpp-Szildgyi 1. c. § 23, p. 43 sq. et § 55,
p. 120; Arndt, De rituum relat. iurid. ad invicem.
(109) Zech. Praecog. §§ 137, 138; Beiffensluel h. t. n. 264, 265. Axio­
ma iuris a canonistis fuit applicatum etiam potestati legiferae.
(110) Cfr. can. 615. Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 12, 13, de regul.
(111) Cap. 16, 17, X. de excess, praei. V, 31; cap. 1, de privil. V, 4,
in Sext.
(112) Sud re De leg. 1. IV, cap. 20; Bened. XIV, De Synod, dioec.
I. IX, cap. 15, 16, 17.

I t

•|U
./f/

«

204

TITULUS V

150. Legislator quoad suas leges. Si potestas legislativa Ec­
clesiae exercetur a collegio quodam, singuli socii, utpote vere
subditi integro collegio, legibus ab ipso latis obligantur, dum­
modo in Concilio oecumenico excipiatur Romanus Pontifex; is
enim cum sit supra Concilium oecumenicum. legibus conciliaribus non est sublectus (113). Quod si Romanus Pontifex aliique
singulares legislatores ecclesiastici v. g. Episcopi leges promul­
gant. certe coactive atque directe ut subditi suis legibus non tementur; immo ne vi quidem directiva obligantur ad servandas
leges a se vel a suis praedecessoribus latas, (piae ipsorum digni­
tati vel personae non sunt accommodatae. At aliis legibus suis
suorumque praedecessorum vi direction saltem ex levi obligatio­
ne tenetur (114). Quae obligatio directe, non ex ipsa legislatoris
humani voluntate, sed ex divina ordinatione est derivanda. Nam
Deus vult, ut legislator humanus non alio modo ferat leges, nisi
cum universali obligatione capitis et membrorum. Ubi enim
nulla est ratio necessitatis vel utilitatis lex non est mutanda, sed
servanda; at si ipse legislator non servat legem v. g. abstinentiae
vel iciunii vel annuae confessionis, facile alii quoque eius exem­
plo ducti legis fiunt praevaricatores (115). Cfr. Cone. Trid. Sess.
XXIV, cap. 1, pr. de ref.

u

(113) Cone. Trill. Sess. XXV, cap. 21. de ref.; Palmieri, De Rom. Pont.
р. 462 sq.
(114) Cap. 1. 6, X, h. t.; Lehmkuhl, Theol. mor. t. I, n. 145.
(115) Saurez 1. c. 1. Ill, cap. 35; Reiffenstuel h. t. n. 266 sq.; Schmalzgr.
h. t. n. 36; Zech I. c.
111 sq. At Scherer 1. c. §§ 25. 4(1, cum Schulte
aliter de hac re disserit. Cfr. Schmalzgr. h. t. n. 61 ; Hinschius vero 1. c.
t. Ill, p. 786 sq. in eadem quaestione partim assertiones profert solide
non probatas partim nihil tradit, quod ab antiquioribus scriptoribus non
iam aequali atque adeo maiore perfectione fuisset dictum. Isidorus ita in
с. 2 D. IX obligationem legislatoribus enuntiaverat: lustum est princi­
pem legibus obtemperare suis. Tunc enim iura sua ab omnibus custo­
dienda existimet, quando et ipse illis reverentiam praebet. Insta est enim
vocis eorum auctoritas, si quod populis prohibent, sibi licere non patian­
tur». Gratianus autem suam sententiam expressit in Dicto ad c. 16. C. 25.
q. 1 : « Sacrosancta et Romana Ecclesia ius et auctoritatem sacris cano­
nibus impertitur sed non eis alligatur. Habet enim ius condendi canones
utpote quae caput est et cardo omnium ecclesiarum a cuius regula nemini
dissentire licet. Ita ergo canonibus auctoritatem praestat, ut seipsam non
subiieiat eis... Sic et summae sedis Pontifices canonibus sive a se, sive
ab aliis sua auctoritate conditis reverentiam exhibent, et eis se humiliando

7<Γ"''

·ίΛτ« Wt^**^*^***

205

DE LEGIBUS ECCLESIAE

151. Ex principiis stabilitis de legibus ecclesiasticis univer­
salibus et particularibus, facile deducitur, quid iuris sit de suble­
ctione peregrinorum et vagorum (116).
Etenim peregrini et vagi ubicumque exsistant, legibus vere
universalibus Ecclesiae ibidem vigentibus semper manent subiecti (can. 14, § 1, 3°). Attamen peregrinus legibus particularibus
sui territorii ecclesiastici, c (pio ad tempus discessit, certe non
tenetur, modo physice et moraliter vere absit, atque lex particu­
laris subditum ecclesiasticum non ratione personae immediate
liget. Omnis enim lex ecclesiastica per se et ordinarie est terri­
torialis et non nisi mediante territorio incolas afficit. Cfr. cit. cap.
2.11. t. in Sext. (117). Hinc multo minus vagus ligatur legibus par­
ticularibus mereque localibus alicuius territorii, quod absolute
dereliquit (can. cit. § 2).
Peregrini legibus favorabilibus et dispensationibus localibus
illius territorii, in (pio actu versantur, legitime frui possunt; at
ipsos custodiunt et aliis observandos exhibent ». Cfr. Van Hove, De leg.
η. 202 sq.; Ojetti in 1, I Cod. p. 106 sq.; Ballerini-Palmieri, Opus mor. I.
n. 330 sq.
(116) Schmalzgr, h. t. n. 41, 42, 43; Suârez, De leg. 1. Ill, cap. 32, 33,
De virt. et stat, relig. tract. II, 1. 2, cap. 14; Putzer 1. c. p. 66 sq. 241 sq.;
Tepe 1. c. n. 410 sq.
(117) D’Annibale 1. c. n. 119, not. 9, n. 204; Lugo, De iust. et lur.
disp. 24, n. 8; Gasparri, De matrimon. n. 902, 983 sq. Cfr. Pacelli, La
personalità e la territorialità delle leggi; ubi erudite disserit de vi per­
sonali et territoriali legum ac de iure constituendo votum promit ut prin­
cipio territorialitatis legum succedat maior quaedam extensio principii
personalitatis. Cui voto implendo, in quantum tendit ad consulendum
meliori dioecesium regimini (p. 18, 19, 33) in iure vigenti media non
desunt, cum in iurisdictione episcopali, ut ibidem A. admittit, contineatur
potestas dandi personale praeceptum etiam generale, v. gr. pro clericis, cui
vis personalis etiam extra territorium praecipientis subditum ligans non
potest negari. Ceterum vis illa personalis omnibus statutis particularibus
non sine gravibus incommodis tribueretur v. gr. legi determinanti for­
mam habitus clericalis. Cfr. not. 225, h. t., ubi ostenditur non dari inridicam incongruentiam, si unus actus jurisdictionis (ferendi legem) non
potest exerceri eo modo quo potest alius (dandi praeceptum), ut eviden­
ter constat ex simili exemplo exercitii jurisdictionis voluntariae et con­
tentiosae. At propter eandem rationem A. est assentiendum, si p. 11 sq.
contendit vim merc territorialem non ex natura rei esse propriam legis,
<ed auctores allegati contrarium non videntur tenere, qui potius assi­
gnant congruam rationem positivae voluntatis legislatoris.

9

206

TITULUS V

lege exemptionis vel legitima consuetudine vel dispensatione,
quibus solummodo in sua patria ratione territorii ab observantia
iuris communis et universalis fuerunt liberati, extra illud terri­
torium uti non possunt, nisi personaliter quoque cum eisdem
fuerit dispensatum (118).
Denique peregrini ei vagi legibus particularibus illius ter­
ritorii ecclesiastici, per quod transeunt, non sunt subiccti, nisi
sint leges speciatim de peregrinis et vagis latae, aut neglectus
iustitiae vel periculum scandali adsit, aut transgressio legis per
peregrinum vel vagum aequale damnum communitati inferat
atque per proprium subditum (can. cit. § 1, 1"). Insuper pere­
grini et vagi tenentur ad latas leges de rebus immobilibus in
aliquo territorio sitis et ad formas et sollemnitates contractuum,
indiciorum aliorumque actuum legitimorum iure territorii in
quo versantur, praescriptas (119).
152. Ex modo facta expositione de subiecto passivo legis
ecclesiasticae et citatione fontium praecedentium, doctrinae prae­
cedentium canonistarum et canonum Codicis satis patet ab hoc
quoad substantiam in hac materia retentum fuisse ius praece­
dens. In hoc est discrimen quod formaliter in iure Codicis in
ipso primo canone De legibus (can. 8 § 2), sancitum est princi­
pium circa leges territoriales et personales, cuius deinde mera
iit applicatio relate ad subiectum passivum legis: « lex non prae­
sumitur personalis, sed territorialis, nisi aliud constet ». Ex ap­
plicatione. quae deinde iit de subiecto passivo legum eccl. appa­
ret divisionem legum in personales et territoriales, ita intelligi
ut: personales dicantur illae leges, quae personam subditi directe
(118) Quod dictum est de leye favorabili et de dispensatione locali,
non facile applicari potest usui facultatum, quae Episcopis tribuuntur;
potius iure Codicis manet res dubia ex hoc. quod Codex illas facultates
tribuit nonnumquam exercendas erga subditos et peregrinos, dum in
aliis de peregrinis sermo non est.
Intra locum exemptum, nisi fuerit plene exemptus ita ut evadat lo­
cus nullius (i. e. dioecesis), non censetur persona non exempta versari
extra dioecesim, in qua locus exemptus reperitur. Cfr. Ojetti in libr. I.
pag. 119 sq. ubi rem controversam accurate versat et resolvit; Van Hove
1. c. n. 211; Ramos. De exempl. saecul. in domibus relig. in Comment,
pro Relig. torn. 6.
(119) Zech I. c. § 139, 140; D'Annibale 1. c. η. 201.

•i'hpT

DE LEGIBUS ECCLESIAE

207

afficiunt, eum proinde ligant ubique, etiam extra territorium;
territoriales vero mediante territorio pro quo sunt promulgatae,
ideoque subditum obligant solum intra limites territorii legem
ferentis.
Consequenter ad talem notionem infertur, quod quoties le­
gem ferens non habet determinatum territorium in quo iurisdictionem exercere debeat, leges per talem potestatem latae c.r na­
tura rei sunt personales; atque idem dicatur de lege data pro
aliqua communitate non alligata alicui territorio. Tales sunt le­
ges, quas Capitulum Generale alicuius Ordinis, fert pro religio­
sis eiusdem Ordinis, vel lex particularis quam Rom. Pontifex
imponat alicui Ordini religioso (120).
153. Sepositis legibus natura sua personalibus, quae dicun­
tur de subiecto passivo legum ecclesiasticarum, non sunt nisi
applicatio principii can. 8 § 2. Sane:
«) Legibus universalibus seu generalibus tenentur fideles
ubique (sunt personales); sed ubique tenentur hi soli pro quibus
latae sunt; si pro clericis, clerici; si pro religiosis, religiosi; si
pro laicis, laici; si pro omnibus omnes (cum exceptione de ae­
tate et usu rationis, quae sunt exceptiones generales).
b) Legibus conditis, pro peculiari territorio, tenentur hi
pro quibus latae sunt, ut dictum est de universali seu generali,
sed insuper requiritur ut in illo territorio habeant tum domici­
lium vel quasi-domicilium tum actualem commorationem (lex
stride territorialis).
Supposito duplici principio, cuius· exceptio habetur in le­
gibus quae dictae sunt e.v natura rei personales:
c) Peregrini non tenentur legibus particularibus sui ter(120) Illud Codicis principium cum indefinite agat de lege vide­
retur esse applicandum etiam legi universali seu generali (ita promiscue
hae duae voces usurpantur in Codice); cum autem a territorio totius
orbis exiri non possit, ad quem orbem extenditur lex sive universalis
sive generalis, huiusmodi leges potius videntur esse personales, quae
ut scite monet Ojetti 1. c. pag. 82, n. 8, baptizatum per se tenent tametsi
solus inter non baptizatos versetur, ideoque locus non dici potest ca­
tholicus, nisi destinatione et exigentia iuridica. Aliunde etiam leges CoCodicis universales dici possunt personales, quia Latini, pro quibus da­
tus est Codex, iure suo proprio ubique reguntur, sicut Orientales suo.

208

titulus

v

ritorii. quando ab ipso absunt (obligatio legis territorialis non
urget extra territorium), eum duplici exceptione.
d) Peregrini non tenentur legibus territorii in (pio versan­
tur, quia non sunt affixi territorio pro quo datae sunt, (deficit
fundamentum ut ipsos comprehendat lex territorialis) pariter
cum duplici exceptione.
e) Peregrini iidem. ibi ubi versantur, tenentur legibus ge­
neralibus, tametsi in suo territorio non vigeant (leges generales
habent vim personalem, quam exserunt ubique, excepto loco ubi
ipsis derogatum fuit)
Videlicet peregrini ad legem generalem
(quae personalis est), tenentur vel non tenentur, prout illa lex
vigeat aut secus in loco in quo ut peregrini versantur.
f) Vagi legibus tam generalibus (piam particularibus te­
nentur ibi vigentibus ubi actualem habent commorationem. Fiunt
momentanee seu transitorie subditi Ordinarii loci, in cuius ter­
ritorio versantur. Huius lex sive territorialis sive personalis va­
gos non tenet nisi transitorie.

f

154·. Iure praecedenti ad easdem fere conclusiones ventum
est ex principio quod deductum fuit ex Decretali « Ut anima­
rum » Bonifacii VIII relata in cap. 2 de Constitutionibus (I, 6)
in VI: «Statuto Episcopi, (pio in omnes (pii furtum commise­
rint. excommunicationis sententia promulgatur, subditi eius,
furtum extra ipsius dioecesim committentes, minime ligari no­
scuntur, quia extra territorium ius dicenti non paretur impu­
ne ». Ponit exemplum de furto, sed valet de quavis re prohibita
et consequenter de quavis re per legem praecepta; nec restrin­
gitur ad legem poenalem, cui mera fit applicatio, quae dedu­
citur ex generali principio ibidem sancito « extra territorium ius
dicenti non paretur impune». A canonistis semper intellecta est
in tota sua universalitate de qualibet lege (inferiorum Praela­
torum) et transiit in principium, leges per se et directe respicere
territorium et ideo ipsas subditorum personas non ligari, nisi ut
exsistentes intra territorium (121).
(1*21) Nihil refert quod principium a Bonifacio VIII adductum,
iisdem verbis habeatur in iure Romano sive classico sive ecclesiastico,
et in utroque sensum restrictum habeat de exercitio potestatis iudicialis
et administrativae (Paulus 1. 20 1). de iurisdictione II, 1); illud enim

DE LEGIBUS ECCLESIAE

209

155. lure CodiciSi Principium de territorialitate legum po­
nitur ad modum praesumptionis « lex praesumitur territorialis»,
qua praesumptione statuitur regula, cuius admittitur exceptio,
«nisi aliud constet » i. e. aut ex ipsa natura legis aut ex volun­
tate legislatoris, cui ipse canon tribuit facultatem aliquam legem
personalem condendi, per modum exceptionis a generali et or­
dinaria regula. Ad bonum commune ordinarie et per se sufficit,
ut lex particularis vigeat et observetur in territorio, ubi degit
communitas in cuius commune bonum ferri debet. Quare quod
lex sit territorialis non est e:r natura rei sed ex positivo iuris
praecepto, in (pio adhuc fit exceptio; nam lex ligat personas
utique subditorum, at discessio a loco, si ibidem quis retinet do­
micilium aut quasi-domicilium, non mutat conditionem subditi,
in quem Superior-Legislator retinet iurisdictione m, quam tamen
ius retinet (iure ohiectivo ad hoc constituto) de regula non exer­
ceri per usum potestatis legiferae ad absentem sese protendentis,
nisi verificetur exceptio. Sunt praeterea communitates perso­
nales legis recipiendae capaces, quae magis in personis quam
in locis considerantur, plane distinctae a communitatibus realibus
seu localibus certis terminis realibus seu localibus clausae {Suâ­
rez 1. I. cap. 6, η. 11): talis est aliqua religio, ut dictum est, cui
ex natura rei non convenit lex territorialis.
Exceptio « nisi aliud constet» vcrificatur ergo: 1) si lex
natura sua aut ratione legem ferentis aut ratione communitatis
cui imponitur est independens a territorio et immediate afficit
personas.
2) Si particularis legislator id expresse declaret; praesum­
ptio cedit. si constat de contraria voluntate legislatoris, qui etiam
absentes sibi adhuc subditos velit obligare. — Posse autem Or­
dinarios locorum, contra id quod Superiori iure communissime
negabatur (122). est manifestum in iure Codicis, nam: a) nullibi
ita limitatur potestas legifera Ordinariorum; b) contra ex can.
201 § 3 potestas jurisdictionis voluntarie (ad quam reducitur leaptavit Bonifacius ad materiam diversam potestatis legiferae, ut ipsa ru­
brica libri sexti demonstrat.
(122) Cfr. Pacelli. La personalità e la territorialità delle leggi. p. 7,
11 sq.; D'Annibale I. 205 et not. 42; Suârez, De leg. cap. .32, η. 3; Reiflenstuel I. tit. 2, n. 265. Paulatim vero multae exceptiones seu restrictio­
nes factae sunt, unde ipsum principium corruebat. Cfr. Wernz I, n. 107.
14

210

titulus

v

gifera) exerceri potest « iin subditum e territorio absentem*;
c) ipse can. 8 § 2 aperte supponit, cum sine distinctione loqua­
tur; d) ex can. 14 § 1 idem evidenter infertur; e) Constitutio Bonifatiana, unde deducebant, non manet abrogata.
Quoad leges territorii a
quo abest: exceptio de lege personali patet, quoad transgressio­
nem extra proprium territorium factam, si territorio nocet; tunc
enim moraliter exsistere censetur in territorio, ubi iniuria et
damnum irrogatur; quod damnum sequitur ex negligentia of­
ficii derelicti, ideoque urgent leges et statuta quae circa ipsa
officia versantur in territorio adimplendae (123).
II. Quoad leges territorii ubi ut peregrinus versatur: a) pri­
ma exceptio de legibus quae actuum sollemnia determinant, pro
quibus valet principium locus regit actum, si sollemnitas deter­
minatur lege loci; b) quoad alteram exceptionem de legibus
« quae ordini publico consulunt » maior est difficultas; nam
haec vox ordo publicus semel hoc loco adhibetur in Codice, nec
haberi debet ut synonyma cum voce bonum publicum, cum ad
bonum publicum ex ipsa notione ordinetur quaelibet lex. Ex
defectu declarationis et specificationis debet recurri ad doctri­
nam iuris superioris. 1) Imprimis manet prohibita omnis vio­
latio scandalosa (idque iam potius iure naturali) seu quae sit
occasio ut etiam incolae legem praevaricentur; 2) debent obser­
vari leges speciatim statutae pro peregrinis et advenis, quae
praesumendae sunt datae praecise in tutelam ordinis publici;
nimis enim evidens est exceptionem non ita intelligi debere,
quod ipsius peregrini seu advenae indicio relinquatur: huic legi
teneor, quia ordini publico consulit, huic alteri non teneor quia
non consulit; sed sicut loci Ordinarius pro necessario bono et
ordine publico tuendo praeceptum poenale potest advenae com­
minari; ita ex causa peculiari loci, idem per generalem legem
156. Exceptiones circa peregrinos. I.

t
»

(123) Cfr. D'Annibale I, n. 312. 310 not. 2; Lega, De delictis et poe­
nis n. 116; Vermeersch, Periodica t. 15 (1927) pag. 115, 116. De litter.
S. C. C. I. Ann. 1926; Sic Vetita aditio cinematographorum in Urbe ex
Decr. Vicariatus 25 Maii 1918 (in A. A. S. loin. X, p. 300). Cfr. Van Hove
in Ephemer. Lovan. I (1924) p. 153 sq.; Quoad vagos Codex diremit con­
troversiam ante Codicem exsistentem, quam breviter refert Ojetti 1. c.
p. 118 et Van Hove 1. c. p. 223 sq.

I
'i;

DE LEGIBUS ECCLESIAE

211

statuere <le advenis et peregrinis. 3) Optimum etiam critérium,
quod multa complectitur illud est, quod tradit Vermeersch (Epi­
tome I, n. 110) «ordini publico consuli per eas leges, quae ad
commune damnum avertendum potius quam ad promovendum
bonum commune latae sunt. Peregrini enim communi alieni ter­
ritorii bono cooperari per se non debent; damnosi tamen esse
vetantur». 4) Sicut pro foro sacculari ordini publico censetur
consuli per leges quae respiciunt publicam securitatem, hygienem, honestatem seu decus; ita pro foro ecclesiastico simile cri­
térium applicari debet de externo ordine ecclesiastico (124).

157. Scholion. 1. Si dubium oriatur de valore baptismi vere
recepti, quivis sive catholicus sive haereticus tenetur dubium
solvere, dubio autem permanente, baptismum certum sibi pro­
curare. Interim factum baptismi recepti, talem dubie baptizatum subicit Ecclesiae, cum sit professio sollemnis talis sublectio­
nis. a qua quis non se liberat per allegata dubia tametsi fundata
in argumento vere probabili; contra quod praevalet praesumptio
factum praesumitur rite factum donec contrarium probetur, sal­
tem eo sensu quod in foro externo Ecclesia potest erga tale dubie
baptizatum urgere suas inhabilitantes vel irritantes leges, quid­
quid sit de interna moralitate actus contra tales leges positi.
Pro foro interno controvertitur; verius videtur neganda subiectio;
attamen raro admodum dabitur lex eccl. cuius praeceptum so­
lum forum internum spectet, unde praesumptio subiectionis in
utroque foro tenebit sensu explicato. Aliter dicendum de dubio
facti recepti baptismi, cum facta non praesumantur, sed pro­
bari debeant. Cfr. Mannaioli, De obligationibus Christian.; Van
Houe 1. c. η. 190.
158. Scliolion. II. Ex communi et certa sententia (125) clerici
aliaeque personae ecclesiasticae exemptae omnino obligan­
tur (126) ad eas leges civiles observandas, quae oh publicam uti(124) Le Picard, La notion d’ordre public en droit canon in N. R.
Th. LV, 352 sq.
(125) Unice Nauarrus cum paucis scriptoribus contrariam sententiam
sequitur. Cfr. SchmalzQr. h. t. n. 37; Reiffensluel h. t. n. 301.
(126) Cap. 1, X, de nov. op. V, 32; cap. 12. X, de arbitr. I, 43; ReifItnsluel h. t. n. 301 sq.

3

1 t

!

I’fe

212

titulus

v

litatem reipublicae in materia clericis et laicis communi latae
sunt atque sacris canonibus et statui clericali eiusque dignitati
et officiis non adversantur (127).
Quod si de origine et vera causa efficiente huius obligatio­
nis quaeratur, ex tribus explicationibus, quae circumfereban­
tur (128), saltem nostra aetate (129) sententia Molinae (130) alio­
rumque repetentium illam obligationem directe etiam ex ipsa
efficacia legum civilium, non ex sola lege naturali (131) vel ex
sola approbatione Ecclesiae (132) ceteris sententiis est praefe­
renda.
.
'
Caput V

De effectibus legum ecclesiasticarum
M

159. I. Lex praeceptiva et prohibitive. Legum ecclesiasticarum
effectus (133) generatim possunt esse prohibitio, praescriptio (ir­
ritatio). permissio, poena; at proximus et essentialis effectus om­
nis legis ecclesiasticae est obligatio sive ad culpam sive saltem
ad poenam (134). Nam omnis lex etiam ecclesiastica est vincu-

•4

έ

(127) Cap. 7, 10. X, h. t.; Syllab. prop. 30; Reiffenstuel h. t. n. 290 sq.
(128) Suàrez, De leg. Ill, cap. 34.
(129) Nostra enim aetate in omnibus fere regionibus principalis illa
ratio de foro privilegiato sive exempto cleri in huiusmodi rebus tempo­
ralibus et mere civilibus non iam urgeri potest; ergo cum potestas civilis
suam propriam potestatem iudicialem et coactivam in clericos exercere
possit, etiam ui directiva legum suarum in hac materia eosdem clericos
ligare valet. Cfr. Palmieri, De Rom. Pont. p. 567.
(130) Molina. De iust. tract. II. disp. 31, η. 15.
(131) Sane haec ratio multa explicat, at non videtur sufficere ad
explicandam generalem atque adeo gravem obligationem clericorum.
• ’ « (132) Etiam nostra aetate procul dubio est mens Ecclesiae, ut cierici huiusmodi leges civiles observent, cum v. g. saeculis elapsis, quibus
forum privilegiatum cleri in praxi fuisset receptum, optimi Praesules
v. g. S. Carolus etiam ex auctoritate S. C. Ep. et Reg. ad vitandas diffi­
cultates et salvanda principia easdem ordinationes publicarent pro clero
atque magistratus civilis pro laicis. Cfr. Reiffenstuel h. t. n. 310.
. ·. · (133) Suàrez 1. e. 1. V, cap. 1. 2, 1. I. cap. 14, 15, 16, 17, 1. I, cap. 17,
η. 9, 10.
(134) Suàrez 1. c. 1. I, cap. 14. n. 7. 1. IV, cap. 17. 18, 1. V, cap. 3 sq.;
Reiffenstuel h. t. n. 152 sq.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

213

Ium quoddam ordinis moralis, quod sine ulla obligatione vera
in conscientia exsistere nequit (135). Porro obligatio illa non sem­
per directe oritur, sed saepe tantum indirecte et consequenter
v. g. in lege favorabili vel irritante. Quod si obligatio tantum
ad poenam subeundam imponitur, fieri potest, ut non nisi post
sententiam indicis ecclesiastici obligatio oriatur (136).
Immo leges ecclesiasticae, quae fundantur in praesumptione
communis periculi, subditos fideles vere obligant, neque obliga­
tio cessat, si forte praesumptio illius periculi in casu particulari
cesset v. g. in prohibitione libri per S. C. Inquisit. facta (137).
Doctrinam firmat canon 21 : « Leges latae ad praecavendum
periculum generale, urgent etiamsi in casu peculiari non ad­
sit». Tunc autem in tali praesumptione fundatur cum ex cir­
cumstantiis communiter occurrentibus lex exsistere praesumit
periculum peccati vel fraudis v. gr. lex vetans pravorum libro­
rum lectionem, lex iubens praemitti banna ante matrimonii ce­
lebrationem. Nam periculum commune non arceretur nisi lex
omnes afficeret, cum unusquisque facile sibi persuadere posset
pro se periculum non exsistere. Quod si in casu particulari finis
legis cessaret contrarie, pro non habente periculum lex non
urgeret, atque ita homo doctus et probus carens debita licentia
legendi librum prohibitum nec facilem habens recursum ad Or­
dinarium pro illa licentia obtinenda, posset illum legere ad con­
futandum prompte et utiliter haereticum in paroecia gravia mala
inducentem sua perversa doctrina. At licet in multis casibus, im­
pedimenta matrimonialia certo modo absint, banna non sunt
omittenda nisi detur dispensatio. Plura exempla suppeditat Sua­
rez, De legibus, 1. III. cap. 23; n. 2. 3. Cfr. v. gr. can. 1020, 1022,
1060. 1398 § 1.
Similiter sacri canones, qui nituntur praesumptione facti
aut fictione iuris, suos producunt effectus non tantum pro foro

(13,5) Cap. 1, X, h. t.; cap. 2, X, de M. et Ο. I. 33; Siuirez 1. c. 1. IV,
cap. 17, 18.
(136) De implenda obligatione legis ecclesiasticae eadem valent prin­
cipia, quae de lege implenda generatim statuuntur. Cfr. S. Alphons.,
Theol. mor. 1. I, n. 162 sq.; Concinne de hac re Van Hove 1. c. n. 139 sq.
(137) S. Alphon. 1. c. n. 100; Schmalzgr. h. t. n. 34; Saurez 1. c. 1. V,

214

TITULUS V

externo, sed etiam pro foro interno (138), diverso tamen modo.
Etenim fundata in praesumptione facti, supponit factum, quod
communiter fieri solet, ut inde statuat iura et obligationes. Qua­
re huiusmodi lex tantum obligat, (piando factum adest, nam
praesumptio cedit veritati, et casus non comprehenditur sub
lege. Haec praesumptio, ut ipsum nomen dicit, versatur circa
factum, quod lex praesumit etsi forte probari non possit, et inde
aliquid statuit. Matrimonium rite initum praesumitur consum­
matum. si intercessit cohabitatio; item praesumitur validum. Ubi
constat praesumptionem non verificari in foro interno valet;
idem dicendum de foro externo, sed in foro externo probari de­
bet; probatio autem esse potest directe in simplici praesumptio­
ne iuris, indirecta tantum in praesumptione iuris et de iure, sc.
qua evincatur falsum factum in quo praesumptio nititur. Per
accidens conflictus inter forum internum et externum oriri pot­
est, si in foro interno certo modo constat de falsitate praesum­
ptionis. quae in foro externo probari non possit, in casu quo
actus poni vel omitti in conscientia non potest. Is cui plane certa
est sui matrimonii nullitas, ipsa perdurante, abstinere debet ab
usu matrimonii qui copula fornicaria esset, non obstante prae­
sumptione fori externi in can. 1014 sancita, tametsi in hoc foro
per poenas urgerentur obligationes ex matrimonio ortae, ut ha­
betur in cap. 44 (Innocentii III) X. de sent, excomm. V, 39 (139).
Fidio iuris intelligitur legis adversus veritatem, in re pos­
sibili. ex iusta causa dispositio. Assumitur ut vera (ex aequitate
canonica) res indubie falsa, quae tamen vera esse potuit, et per­
inde ac si esset vera lex statuitur; v. gr. filius legitimatus per
subsequens parentum matrimonium fingitur in matrimonio na­
tus et per legem acquiparatur filiis legitimis; matrimonium in
radice sanatum ex lege per fictionem aequiparatur legitime ini­
to etc. Quae fictio non habet locum nisi in casibus in iure ex­
pressis; idem non plus, operatur in casu ficto (piam veritas in
(138) Cap. 3. X, de presbyt. non bapt. III, 43; cap. 3, S 1. X, de
clandest. IV, 4; cap. 1. X, de cleric, aegr. III, 6; Concil. Trid. Sess. XXIV.
cap. 8, de reform.·, Reiffenstuel h. t. n. 176 sq.; D’Annibale 1. c. n. 208.
(139) Cfr. Maroto 1. c. n. 211 sq.; Van Hove 1. c. n. 334; Sudrez 1. III
cap. 23 n. 5, 7; Reiffenstuel I. 2 n. 168 sq.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

215

vero, nec trahi potest ad illa quae secundum naturam sunt im­
possibilia (140).

Leges ecclesiasticae actus
irritare possunt (141) sive ipso facto sive per sententiam iudicis
condemnatoriam vel declaratoriam, similiter lex inhabilitans.
Qua ratione irritatio actus sit statuta sive ipso iure sive per re­
scissionem. sive absolute sive condicionale, ex verbis legis est
eruendum.
Incertitude iuris praecedentis hac in re inde proveniebat,
quod vel ipsi fontes iuris canonici allegabant leges Romanas et
tamen eodem tempore principia habebant iuri Romano non con­
formia. Ita Gratianus in suum Decretum inseruit decretal. Gre­
gorii I (a. 598) in quo invocatur iuris Romani principium (142)
de nullitate actus contra legem positi (c. 13 C. 25 q. 2), cui, sono
tenus, cohaeret celebris Regula iuris 64 in VI° « Quae contra
ius fiunt debent utique pro infectis haberi ». At Innocentius III
(c. 16 X de regul. III, 31) aliud potius posuit firmavitque prin­
cipium: «Multa fieri prohibentur, quae si facta fuerint obti­
nent roboris firmitatem », quem de cetero canonistae sequuti
sunt, valde solliciti in quaerenda concordia utriusque principii
atque tandem requirentes ut legislator suam voluntatem actum
160. II. Lex irritans et inhabilitans.

(140) Maroto n. 213 sq.; Van Hove η. 335 sq.; D’Annibale I, η. 208,
not. 68; Reiff enstuel I, 2, n. 177 sq.
(141) Cap. 42, X, de elect. I, 6; cap. 1 sq. X, qui clerici IV, 6; Cone.
Trident, sess. XXV, cap. 1 de reform.; D’Annibale I, n. 209 sq.; Reif­
fenstuel I, 2 n. 239 sq. Sudrez 1, V, cap. 19 sq.; Maroto I, n. 222 sq.; Van
Hove 1. c. n. 153 sq.; Hilling, Die fehlerhaften Rcchtsandlungen u. ihre
Heilung in Arch. f. k. KR. tom. 107 p. 3 sq.
(142) Respexit ad textum Codicis (1. 5 C. I, 14 de legibus et const,
prine, et edict.): «Ut ea quae lege fieri prohibentur, si fuerint facta, non
solum inutilia, sed pro infectis habeantur». Quod iure civili antiquo ri­
gidius urgebatur, negata exsistentia iuridica actui, cui iuris requisitum
deessel: qui rigor iure Praetorio temperatus est inducto actu rescindibili,
cui ipse Praetor dabat actionem vel exceptionem, postea raro etiam resti­
tutionem in integrum. Manebat adhuc principium, praedicto modo ex
iure Praetorio temperatum, quod lex prohibens substantiam actus, non
accessoriam quandam circumstantiam, esset eo ipso simul irritans; et
pro diverso casu iudex aut declarabat nullitatem aut decernebat rescis­
sionem. Cfr. Vidal Instit. iuris Rom. n. 130.

*-*·

216

TITULUS V

irritandi sufficienter manifestaret, admisso quoque duplici modo
manifestationis, explicita seu disertis verbis et implicito.
161. Ius Codicis. Ex dictis palet a praecedenti doctrina sum­
ptam esse formulam can. 11 de lege irritante aut inhabilitante:
« Irritantes aut inhabilitantes eae tantum leyes habendae sunt,
quibus aut actum esse nullum aut inhabilem esse personam ex­
presse vel aequiualenter statuitur ».

a) Lex irritans ea est. quae actui denegat iuridicam efficaciam, (piam hic natura sua natus est habere, nisi
obstaret positivae talis legis dispositio (143) et afficit immediate
ipsum actum. Quae irritatio potest esse directa et indirecta; di­
recte fit per clausulam nullitatis adiectam; indirecte cum ad va­
lorem actus requiritur formalitas inseparabilis ab ipso actu (in­
trinseca irritatio seu actus carens sua forma) v. gr. in sponsali­
bus et matrimonio ex can. 1017. 1094; vel saltem formalitas extrinseea qua actus completur et integratur v. gr. extrinsecum
beneplacitum legitimi Superioris v. gr. in alienatione bonorum
ecclesiasticorum (can. 1530).
b) Inhabilitans illa lex dicitur quae aufert a persona ca­
pacitatem iuridicam ad determinatum actum vel seriem actu­
um, quam iure naturae, praecisa lege positiva, habet. Afficit
immediate personam et mediante persona actum quem conse­
quenter irritat, v. gr. impedimenta matrimonium irritantia, quae
inducuntur per inhahilitatem partium contrahentium. Nec re­
pugnat lex quae sit simul inhabilitans et irritans, qualis fuit
lex cap. Tametsi de forma celebrationis matrimonii. De utra­
que simul agit can. 11 «Irritantes aut inhabilitantes» (144).
Potestas. Supposita iam alibi probata potestate legifera Ec­
clesiae. eius extensio ad leges irritantes et inhabilitantes non
162. Notio,

•4

f:

(143) Iure etiam divino sive naturali sive positivo, adsunt leges ir­
ritantes, sed hae hoc loco in considerationem non veniunt.
(144) Proprie non est lex irritaris vel inhabilitans ea. quae concedit
iura vel capacitatem certis limitibus seu condicionibus circumscripta. Qui
agit ultra illos limites vel ultra capacitatem acceptam, invalide agit, sed
ex alio generaliori iuris principio, quod sine capacitate agendi valide
non agitur, itemque si agitur sine iure. Lex concedens vocem activam
vel passivam in electione, non est lex irritans vel inhabilitans propterea
quod ius suffragii activi vel passivi limitatum concedat seu certis con­
dicionibus adstrictum.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

217

habet peculiarem difficultatem, si rite intclligantur. Nam ex
una parte ad bonum commune perlinet atque adeo saepe neces­
sarium est. ut nonnulli actus contra legem positi irritentur sive
in poenam gravis delicti v. gr. simoniac, sive quia bono com­
muni nocent ut matrimonia clandestina, sive etiam intuitu cer­
tarum personarum ut in contractibus minorum. Per has autem
leges iura naturalia subditorum attinguntur in quantum per
subditi voluntatem acquiruntur, amittuntur vel transferuntur,
quae ex ipso iure naturae debet esse obnoxia auctoritati sociali
in commune bonum societatis. Quae potestas utrique auctori­
tati sociali, ecclesiasticae et civili, intra proprios limites exer­
cenda, communis est.

163. Codex inter canones generales de legibus solum ponit
pauca principia:
1°) Quaenam leges habendae sunt irritantes vel inhabili­
tantes. Quam quaestionem resolvit sanciendo eas solas tales esse
habendas, quibus statuatur actum esse nullum aut inhabilem
esse personam, idque aut expresse aut aequivalenter. Expresse
habetur statuta, si lex dicat irritari actum ipso facto vel ipso iure,
vel actum non valere aut carere valore aut esse nullum. Aequivalenter statuitur, si lex inducat impedimentum dirimens; si
absolute sanciat hoc vel illud fieri nequit; c contra si de persona
dicitur aliquid facere non posse de se est lex mere prohibens
non irritans; si de actu dicatur effectus suos non sortiatur, vel
nullum habet aut parit iuridicum effectum: (pii modi loquendi
habentur in variis locis Codicis, in quibus ex communi doctrina
habetur lex irritans vel inhabilitans (145).
(145) In praecedenti doctrina passim dicebatur irritationem in lege
contineri aut explicite aut implicite, quem modum loquendi adhuc re­
tinent nonnulli Codicis Commentatores, quamvis hic modus loquendi non
videatur perfecte respondere Codicis terminis aut expresse aut aequivalenter, quae vox aequiualenter videtur significare verborum formulam
eiusdem significationis (verba acquipollentia), non implicitum statutum
in alio statuto. Ita Reiffenstuel (I. 2, n. 243) implicitam irritationem agno­
scebat. si lex certam formam praescribat actui (etiamne accidentalem?)
vel quempiam inhabilem reddat ad agendum. Suârez vero (I. V,
cap. 27, n. 8) generalius «quando ratio legis prohibentis magis aut
aeque respicit effectum actus quam ipsum actum, quia nimirum actus

218

1

I

I

f!

titulus

v

2 ) Modi irritationis triplex apte distingui potest : a) quae
dicitur lat. sent, plenissima, si ipso facto ipsoque iure actum
ita irritat seu valore iuridico destituat, ut hic effectus habeatur
antccedcnter cl independenter a qualibet indicis sententia. Quae
sententia si deinde accedat, erit mere declaratoria iuris iam exsi­
stentis, forte ad auferendam controversiam exortam, vel ut ad
alios actus procedi possit, quae nullitatem supponunt vehit ad
contrahendum novum matrimonium.
b) altera quae simpliciter dicitur latae sententiae si in
iure quidem fuit statuta, ita tamen ut requiratur sententia de­
claratoria: quo casu lex quidem ipsa actum irritat, ita ut tam­
quam validus neque sustineri neque ut fons emolumentorum et
iurium haberi possit; declaratoria autem sententia, ut ipsum
nomen dicit, mere declarat effectum, (piem retrotrahit, ut dici­
tur. ad momentum quo actus positus fuit cuius efficaciam quoad
praeteritum etiam aufert quantum fieri potest.
c) tertius modus est nullitas ferendae sententiae, quae
sententiam condemnatoriam consequitur et effectum retroactivum non habet Quae nullitas ferendae sententiae non est con­
fundenda cum rescindibililate et subsequuta rescissione (146).
quae minorem dumtaxat significat actus firmitatem et solet sta­
tui ob vitia ipsi actui extrinseca.
3°) Obligatio legis irritantis, siquidem lex actum prohibet
et irritat, profecto inducit obligationem moralem omittendi
prohibetur solum propter vitandum talem effectum; nam tunc signum est
magis prohiberi ipsum effectum, iuxta illud: propter quod unumquodque
tale et illud magis»; sed quodnam critérium ad hoc dignoscendum? —
Cfr. can. 1680 § 1. Profecto irritans est illa lex, quae determinat formam
seu sollemnitatem actus, sz tamen est forma, seu sollemnitas substantialis:
unde passim non bene arguitur ad nullitatem ex neglecta actus sollemni
tate nisi probetur substantialis.
(146) Lex irritans ferendae sententiae, irritationem decernit, effe­
ctum autem non producit nisi tunc demum cum a iudice applicatur;
lex vero decernens actum rescindibilem (cfr. can. 103, 104) positive su­
stinet actus valorem permittens eius rescissionem a iudice decretam ad
instantiam partis interesse habentis vel in favorem eius pro quo statuta
est. Plerumque ordinantur immediate ad bonum privatum, ideoque generatim iudex non procedit ex officio sed ad instantiam partis (cfr. cit.
can. 103 et can. 1684 sq.); lex vero irritans etiam ferendae sententiae
ordinarie respicit immediate ad bonum publicum, unde ex officio per
iudicem applicanda est.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

219

actum; stricta autem obligatio ad omittendum actum ipso iure
nullum per se non exsistit, nisi actus invalide gestus turpis vel
quavis de causa illicitus evadat (147).
4°) In foro ecclesiastico irritatio quae fit ipso iure generatim loquendo ab actu aufert non valorem dumtaxat iuridicum
sed etiam naturalem (v. gr. in sponsalibus sine forma initis),
nec facile admittenda est in foro canonico vera obligatio con­
scientiae, quae sit absoluta, sine valore civili seu sine actione,
cum agitur de actu habente intéressé publicum seu sociale mo­
mentum.
Ita vicissiin non facile admitti potest pro foro eccle­
siastico irritatio, quae merum externum effectum habeat, et in
conscientia non urgeat. De foro civili sunt multae controversiae
et de hac re potius adeundi sunt moralistac, a quibus, pro tra­
dendis in hac re criteriis conscientiae, attendendae erunt doctri­
nae gravium civilistarum (148).
5°) Lex irritans in foro ecclesiastico de se et essentialiter
non est poenalis: potest tamen habere rationem verae poenae.
a) sane poenalis non est lex actum irritans indirecte oh
neglectam formam ad valorem praescriptam. Nam neglectus
formae potuit dari ex ignorantia ac proinde etiam sine ulla
culpa, et nihilominus suum integrum effectum habebit reddendi
actum nullum, seclusa omni poena: nam ex can. 16 § 1 «Nulla
ignorantia legum irritantium aut inhabilitantium ab eisdem ex­
cusat, nisi aliud expresse caveatur ».
b) Neque de se sunt poenales leges directe et immediate
irritantes v. gr. matrimonium, cuius prohibitio immediatum habet scopum, bonum commune, cui de se sufficienter providetur
per irritationem.
c) Neque ipsae leges irritantes quae coniunguntur cum
poena: quia poena accedit irritationi, quae, ut ex can. 16 § 1
dictum est, independenter ab illis elementis statuitur quae requi­
runtur ad delictum et poenam, et non obstante v. gr. qualibet
ignorantia suum effectum irritandi producit, λ’, gr. alienatio sine
debita licentia facta, quae deinde canone 2347 per specialem
poenalem legem punitur.
(147) Reiff ensluel 1. c. n. 251 sq.; Zech 1. c. § 129; D’Annibale I,
n. 215 cum not. 14% 16; Sudrez 1, V, cap. 200.
(148) Cfr. Van Hove 1. c. n. 166 sq. et allegatas doctrinas civilista­
rum et moralistarum; Sudrez 1. V, cap. 24.

220

TIT ILLS V

d) Solo ergo illo in casu, in quo lex nullitatem statuat in
poenam delicti, lex erit simul irritans et poenalis. Quod si quis
consideret irritationem actus in catalogo poenarum in Codice
relato non contineri, facile admittet nullam in Codice dari le­
gem actum irritantem in poenam; quamvis dentur quae videan­
tur habere characterem poenalem v. gr. impedimentum criminis
pro matrimonio.
In hoc quarto casu, cum irritatio unice in poenam delicti
est statuta, quod facile non est praesumendum, cessante culpa
propter ignorantiam lex irritans caret suo effectu (149). At si
ignorantia solummodo versetur de illa poena irritationis atque
culpam non excludat, saltem in foro externo validitas actus ge­
neraliter et ordinarie non est asserenda (150). Epikeia quoque
in legibus irritantibus Ecclesiae saltem ordinarie non potest ad­
hiberi. Cfr. Suârez 1. V., cap. 23; D'Annibale I. η. 216.
164. III. De tege permittente. Quamvis in iure canonico exsi­
stant leges permittentes rem licitam vel indifferentem, tamen le­
ges permittentes disertis verbis rem turpem vel inhonestam in
collectione canonum et praxi Ecclesiae universalis non reperiuntur neque fini iuris canonici videntur esse consentaneae. Est
autem lex permissiva ea. qua conceditur vel asseritur iuridica
libertas vel iuridica capacitas aliquid faciendi; vel etiam facul­
tas agendi contra aut praeter legem communem (Cfr. Saurez
1. 1. cap. 16. n. 5 sq.). Legibus permittentibus maxime adnumerari possunt privilegia contra sanctiones iuris communis con­
cessa. quibus, quod illicitum fuisset, licitum efficitur. Quae per­
missio si est positiva verum ius obiectivum constituit seu, ut
aiunt, normativum, quo beneficiariis legis speciale ius concedi­
tur, aliis imposita obligatione illud ius reverendi et non impe­
diendi legitimum eius exercitium. Differt rgo ab illa facultate
quae habetur e.r facto, quod circa determinatum actum non exsi­
stat lex praecipiens aut prohibens.

Scholion. A lege permittente prorsus differt actus Superio­
ris seu legislatoris, quo erga actum malum sive ex naturali sive
(149) Suârez 1. V, cap. 19 η. 3; Lehmkuhl, Theol. mor. I, η. 214.
(150) Schmalzgrueber h. t. (I. 2) n. 30; Suârez 1. V. cap. 12, n. 10.
cap. 19. n. 10, cap. 22. n. 4 sq.; D’Annibale I. n. 214 not. 13.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

221

ex positiva lege humana exercetur tolerantia vel dissimulatio.
Cfr. Di Pauli in Arch. f. k. KK. t. 92 (1912) p. 25 sq.; Nilles, De
Juridico valore decr. tolerantiae in Zeitschrift, f. k. Th. XVII,
245 sq.
165. IV. De lege poenali. Ecclesia, licet ius habeat ferendi
leges mere (151) poenales (152), tamen de facto saltem ordinarie isto iure uti non solet, nisi excipias regulas religiosorum or(151) Procul dubio Ecclesia de iure potest et de facto saepe vult
condere leges, quae ad actum ponendum vel omittendum sub reatu cul­
pae obligant in conscientia et simul transgressoribus infligunt poenam
sive spiritualem sive temporalem, at pariter potest ferre (imperfectas)
leges, quae vere in conscientia obligant sine expressa adiectione alicuius
poenae canonicae, ut accidit v. g. in lege de audienda Missa diebus do­
minicis et festis de praecepto. Quo in casu, ne 'crimina maneant impu­
nita, poena prudenti arbitrio indicis ecclesiastici transgressoribus legis
est imponenda. Cfr. Suârez 1. c. 1. V, cap. 3, 4, n. 3; Wernz h. tom. I,
n. 50, 89 (de iure perfecto, plus quam perfecto, minus quam perfecto,
imperfecto).
(152) Communiter philosophi, theologi, canonistae catholici tenent
posse dari in foro tum civili tum ecclesiastico leges mere poenales, atque
de facto quoque huiusmodi leges exsistere in utroque foro, sci. quae actum
quendam praecipiunt vel prohibent tantum ea disiunctione, ut id, quod
in lege statuitur, fiat vel omittatur, aut in casu transgressionis certa
poena subeatur. Quare huiusmodi leges mere poenales sive obligantes sub
,
sola comminatione poenae, licet non obligent in conscientia ad actum
ponendum vel omittendum, tamen in casu transgressionis obligant ad
poenam. Cfr. S. Torn., Summa theol. II.* II.ac q. 108, a. 4, i. c. q. 186,
a. 9, ad 1; Suârez 1. c. 1. V, cap. 4; Schmalzgr. h. .t. n. 32. « Certa est
affirmativa sententia »; Reiffenstuel h. t. n. 197 sq.; Biederlack in Act.
theol. Oenip. t. XXIII, p. 155 sq.; Saegmueller 1. c. p. 94 sq.; Tepe 1. c.
i
n. 365 sq.; Cathrein l. c. t. I, p. 338, quibus alii multi accedunt; aliter
.
opinati sunt antiquiores quidam scriptores v. g. Bellarminus, De membris
j
Eccles, milit. 1. Ill, cap. 11, arg. sext.; nostra aetate praesertim Koch in
Act. theol. Tubing, t. 82, p. 204 sq. magno cum apparatu positivo, sed
inefficaci argumentatione iuridica theoriam legum mere poenalium im­
pugnavit. Nam de essentia legis sine dubio est, ut imponat aliquam obliIgationem; at essentia legis non requirit, ut determinate obliget in con­
scientia ad actum, quem legislator intendit, sed sufficit obligatio ad
subeundam poenam in casu transgressionis legis. Porro nulla poena proI
fecto infligi potest sine insta causa, sed nequaquam unaquaeque poena
I
sensu quoque latiore accepta, quatenus comprehendit etiam damnum
i
vel incommodum, necessario supponit culpam theologicam, sed sufficit
I
sola culpa iuridica ad infligendas poenas minores. Profecto poenae gra-

222

titulus

v

(linum. Quare regulae cum saltem communiter a Superioribus
regularibus condantur vi iurisdictionis ecclesiasticae vereque le­
giferae a R. Pontificibus concessae et imponant necessitatem de­
terminato modo operandi, verae quoque sunt leges ecclesiasti­
cae, non semper tantum consilia vel monita, pacta vel statuta
conventionalia ex potestate quadam mere dominativa data; nam
licet regulae illae supponant professionem religiosam, tamen
postea obligatio oritur ex iurisdictione. Nihilominus eaedem re­
gulae, ne nimis multiplicentur culpae morales, saltem saepe pro­
xime non ad culpam, sed ad solam poenam abligant (153). Alia
exempla rara sunt. Ita v. g. in Concilio Toletano (a. 1355) c. 1,
haec leguntur: « A’e onerentur culpae pondere ex transgressione
constitutionum provincialium fideles..., sacro approbante Con­
cilio ordinamus, quod constitutiones provinciales praedecesso­
rum nostrorum, et quae in futurum condentur, nisi aliter in con­
dendis expresse fuerit ordinatum, non ad culpam, sed ad poe­
nam tantum earumdem obligent transgressores » (154). At ex
disciplina vigente minime cum Cardinali Petra (cfr. De Luca,
Praelect. iur. canon, t. II. n. 347), generale principium statui

I

uissimae corporales (v. g. capitis vel mutilationis) atque etiam spiritua­
les v. g. excommunicatio maior nequeunt infligi, nisi propter culpam
theologicam; at Ecclesia in suo foro non infligit poenam capitis vel mu­
tilationis, potius alias praesto habet poenas temporales minoris momenti
v. g. muletas, poenitentias, quae praevie non exigunt gravem culpam
theologicam. Cfr. Suârez 1. c, 1. IV, cap. 18, iunct. 1. V, cap. 4, n. 10;
Schmalzgr. 1. c.
(153) S. Thom. 1. c.; Suârez, De virt. et stat, relig. tract. VIII, 1. 1,
cap. 1, 2, 3, De leg. 1. V. cap. 4, n. 4 : Gratis dicitur t> sci. regulas non
esse leges, sed consilia vel conventiones quasdam, ut voluit Bellarminus
I. c.
Passim dicitur orta esse doctrina de lege mere poenali occasione
Prologi Reg. Fr. Ordinis Praedicatorum in quo (text. IV) dicitur: < Ut
unitati et paci totius Ordinis provideamus, volumus et declaramus ut Re­
gula nostra et constitutiones nostrae non obligent nos ad culpam sed ad
poenam nisi propter praeceptum vel contemptum ».
(154) Quare Phil. Heryenroether in suis Instit. iur. eccl. p. 313 et
Santi 1. c. 1. I. t. 2. n. 29. t. 4, n. 19, nimis generaliter asserunt leges ec­
clesiasticas mere poenales non exsistere atque generali suae assertioni
rationem inefficacem subiungunt. Nam non omnes poenae ecclesiasticae
sunt censurae vel mere spirituales sed etiam temporales poenae in foro
ecclesiastico reperiuntur. Cfr. Suârez 1. c. 1. IV. cap. 18, n. 19. 1. V.
cap. 4, n. 10 et 1. VII. cap. 19. n. 12; Schmalzgr. h. t. n. 32; Act. theol.
Oenip. t. XIII, p. 157.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

223

potest, sel. decreta Conciliorum provincialium obligare omnes
provinciae subditos tantum ad poenam, non ad culpam, nisi
Concilium ipsum secus declaraverit. Nam huiusmodi principium
generali quadam lege scripta vel consuetudine non probatur, et
praeterea verbis Conciliorum provincialium ultimo saeculo
usque ad nostram aetatem celebratorum est manifeste contra­
rium.
De aliis quaestionibus, quae spectant ad leges poenales vel
potius criminales, consuli possunt: Suârez l. c. 1. V, cap. 5 sq.;
Reiffenstuel h. t. n. 221 sq.

Caput VI
De effectibus legis quatenus confirmatae (155)

166. Confirmatio universim spectata est iuris prius habiti
sive quaesiti per legitimum Superiorem facta corroboratio. Qua­
re confirmatio supponit aliquod ius sive vere sive saltem de
facto quaesitum; porro est actus superioris auctoritatis publicae,
non tantum ratihabitio hominum privatorum, (cfr. R. I. 9, 10,
in Sext.), observatio actus gesti v. g. excommunicationis ab Epi­
scopo inflictae, quae fit ab aequalibus vel inferioribus Praelatis
(cfr. cap. 1, § 1, X, de treug. I, 34), plena convalidatio actus,
quae pendet ex alio facto vel eventu, v. g. si testamentum morte
< confirmatur »; deinde per se accedit ad actum validum, quo­
niam actus vim per se tantum auget atque corroborat, non va­
lorem efficit, nisi Superior illum effectum expresse intendat;
denique in actum gestum novum quendam inducit iuris effectum,
secus confirmatio verbo, non re differt a corroboratione (156).
cr- · * ·
(155) L. II, tit. 30 de confirm, util, vel inutili X; commentatores in
h. t. 30; cap. 8, 9, X, tit. de constit.; Suârez, De leg. 1. VI, cap. 26, η. 14 sq.
1. VIII, cap. 18, n. 2; Beend. XIV, De Syn. dioec. 1. XIII, cap. 3. Hoc loco
ex professo unice disputatur de confirmatione legum ecclesiasticarum; at
sub citata rubrica 1. II, t. 30, generaliter disserebatur non tantum de
confirmatione sententiae iudicialis, sed etiam possessionis, privilegio­
rum, instrumentorum, officiorum, pactorum, transactionum atque cuius­
cumque dispositionis vel actus v. g. testamenti.
(156) Reiffenstuel 1. c. 1. II, tit. 30 n. 2 sq.; Zallinger cod. t. 30.
456 sq.

224

TITULUS V

Cfr. cap. 1. 2. X. de conf. 11. 30; cap. 6, X. de renunt. I, 9; cap.
2. X. de pact. I. 35; cap. 3. X, de instil. 111. 7.
Quare pro hac
materia definiri potest: « Corroboratio legis facta a superiore».

I

I

8» :

'J

167. Dividitur confirmatio: 1. In essentialem. (157) et in ac­
cidentalem.
Essentialis quidem confirmatio duobus modis fieri potest.
Etenim aut «) totam essentiam legis ecclesiasticae alicui statuto
tribuit, v. g. si statuta monialium, quae iurisdictionc ecclesiastica
carent atque veras leges ecclesiasticas condere nequeunt, ita
confirmantur a Superiore ecclesiastico competente, ut vim obti­
neant legum ecclesiasticarum; aut b) saltem quasi formam sub­
stantialem sive essentiale complementum dat statuto iam ab
aliqua publica auctoritate in Ecclesia condito, sed ita imper­
fecta. quae ex sese tanquam causa efficiens completa vim ve­
ram et plenam suis decretis tribuere non potest. Huc spectat
v. g. confirmatio canonum vel decretorum Concilii occumenici
per R. Pontificem (158). Cfr. quoque confirmationem electionis
Episcopi in alia materia.
Accidentalis confirmatio dicitur illa, quae accedens ad le­
gem in se et ex propria auctoritate legislatoris vim iam haben­
tem, illam solummodo auget atque corroborat. Ita v. g. decreta
Concilii provincialis alias legitime condita ex sese habent vim
obligandi, neque recognitione vel approbatione vel confirmatione
Romae facta vim obtinent, sed tantum magis corroborantur, non
transmutantur in leges pontificias, nisi confirmatio data fuerit
a R. Pontifice in forma specifica.
Quare recognitio Conciliorum provincialium v. g. in S. C.
Concilii imprimis sese habet ad instar condicionis sine qua non.
ut decreta a Metropolitano valide promulgari possint, quemad­
modum Episcopus constitutiones synodales valide promulgare
nequit, nisi antea saltem requisiverit consilium Capituli suae
ecclesiae cathedralis (159).
II. Praeterea distinguitur confirmatio in forma specifica et
confirmatio in forma communi. Illa in hoc consistit, ut statuta
(157) Sudrez 1. c. 1. VI, cap. 26. n. 16; Pirhiny 1. II, t. 30, n. 1.
(158) Cfr. can. 222, § 2. 320, 332; (.one. Trid. Sess. XVI, i. f. decreti
suspens.; Phillips I. c. t. IA. § 19«, p. 165, 474 sq.
(159) Cfr. can. 105; Scherer I. c. I. I. p. 149.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

225

post diligens cl accuratum examen absolute et nulla adiecta
condicione cum clausula « motu proprio atque ex certa scientia»
vel aequi valent i formula (auctoritate apostolica) confirmentur.
In confirmatione, quam vocant in forma communi, non omnia
statuta adeo rigido examini subiiciuntur neque approbantur ex
certa scientia vel cum simili clausula, sed condicionate: « Si
iuste, canonice aut provide facta sint, et dummodo sacris cano­
nibus, ... non adversantur » (160). Quae confirmatio in forma
communi sive condicionata a Sede Apostolica etiam antecedenter
futuris decretis ab inferioribus legislatoribus condendis dari
potest et de facto data est.
III. Denique distingui potest confirmatio antecedens et con­
sequens ,absoluta et condicionata, generalis et specialis, tacita
et expressa, valida et invalida atque utilis et inutilis, quae ef­
fectum intentum non producit, necessaria et voluntaria, iudicialis et extraiudicialis. Cfr. Pirhing 1. II, t. 30, n. 11 sq.; Zallinger eod. tit. 30, §§ 457, 458, 460.

168. Variae confirmationis species etiam diversos produ­
cunt effectus.
I. Confirmatio in forma communi non mutat naturam sta­
tuti confirmati, sed in propria sua specie v. g. statutorum Capi­
tuli vel Synodi dioecesanae, decretorum Concilii provincialis,
decisionum SS. Congregationum relinquit. Neque valorem sta­
tutis tribuit, si illa forte sint invalida, sed extrinsecus ipsis con­
ciliat maiorem auctoritatem, quatenus removet dubia et oblocutiones et faciliorem efficit exsecutionem; v. g. producit aliquam
praesumptionem actus rite gesti, vel maiorem securitatem par­
tium, inter quas actus gestus est, vel maiorem fiduciam Prae­
lati. qui ius suum exercet. Imino confirmatio in forma communi
alias valide et legitime data, etiamsi cadat in decretum invali­
dum v. g. Concilii provincialis non plane inutilis est dicenda.
Nam Prelati ecclesiastici obtenta illa confirmatione Concilii
provincialis ius suum saltem de facto quaesitum maiore fiducia
et sine formidine reprehensionis exercent. Porro si lis oriatur
(160) Act. S. Sed. vol. XII, p. 165; Concil. West inonast. I, (a. 1852)
in Collect. Lacens, t. Ill, col. 935; Cone. Remens. I. (a. 1849) in Collect.
Lac. t. IV, col. 135, 102; Vering, Lehrb. d. k. K. § 142, not. 24.

15

226

TITCLL’S V

de illo iure quaesito ex confirmatione illius decreti conciliaris,
certe Sedes Apostolica pro indicio est adeunda; at praevia ape­
ritio oris a R. Pontifice non est impetranda, ut disceptatio de
valore talis decreti tantum in forma communi confirmati in­
choetur; secus si in forma specifica data fuisset confirmatio (161).
E contra confirmatio in forma specifica transmutat decretum in­
ferioris legislatoris v. g. Concilii prov. vel S. Congreg. in legem
Superioris v. g. Romani Pontificis. Insuper si lex inferioris le­
gislatoris ex sese non est valida, per confirmationem in forma
specifica vim atque valorem obtinet, nisi in nonnullis casibus,
necessario excipiendis (162).
II. Lex inferioris legislatoris a Romano Pontifice in forma
specifica confirmata non potest ab illo inferiore legislatore mil­
iari vel abrogari, nisi Romanus Pontifex hanc singularem fa­
cultatem expresse vel tacite (163) concedat. Quod si confirmatio
a Rom. Pontifice tantum in forma communi data sit, inferior
legislator statutum confirmatum mutare atque adeo abrogare
non prohibetur; at iudicium de ipsa confirmatione data a R.
Pontifice in forma communi secundum se, sci. num sit v. g. vera
vel falsa, legitima vel illegitima, non spectat ad inferiorem
Praelatum, sed ad R. Pontificem. Cfr. Cone, plenar. Baltimor.
III, (a. 1834) n. 317 sq.; Pirhing 1. c. n. 15.
111. Lex particularis confirmata a Romano Pontifice etiam
in forma specifica, non extenditur ad universam Ecclesia: II , sed
afficit solummodo territorium vel personas, pro quibus lata est,
nisi expresse ab ipso Romano Pontifice vel tacite per generalem
consuetudinem ad universam Ecclesiam extendatur (164).
IV. Privilegiorum confirmatio si fit in forma communi, iuri
exsistenti robur quoddam addit, at ius sive privilegium ablatum
non restituit; si vero datur in forma specifica tantam habet ef­
ficaciam, ut aequivaleat primae concessioni et privilegia quoque
amissa restituat. Ab huiusmodi confirmatione iuridica distin(161) Reiffensluel 1. c. n. 6; Cone. Weslmonast. T, et Cone. Rem. I,
1. c. innet. Vering 1. c. et Mlles, Comment, in Cone, plenar. Baltimor.
tert. P. I. p. 36 sq. 41 sq.; Zallinger 1. c. §§ 463 sq.
(162) Schmalzgr. 1. c. t. II, tit. 30, n. 70.
(163) Cap. 8, 9, X, h. t.; Schmalzgr. 1. c. n. 54; Bened. XIV L c.
cap. 5, n. 9, 10, 11; Zallinger 1. c. § 466.
(164) Suarez 1. c. IV, cap. 6. n. 10.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

227

guenda esi mera innovatio physica documentorum, in quibus
scripta erant privilegia. Nam tali innovatione etiam in forma
legitima facta ius non acquiritur neque restituitur.
169. Scholion. Principia de confirmatione exposita utiliter
ob oculos habentur in tractatu de infallibili magisterio Rom.
Pontificis, cum confirmat Concilium oecumcnicum vel provin­
ciale vel decreta S. Congregationis (cfr. Bened. XIV, De Synod,
diocc. 1. XIII, cap. 3, n. 1, 2; De Angelis 1. c. 1. I, tit. 31, n. 10,
11.12), in quaestione de valore decretorum disciplinarium Cone,
provinc., quae aut solo rescripto S. C. recognoscuntur vel ap­
probantur aut litteris apostolicis sive in forma communi sive
in forma specifica. Cfr. Bened. XIV 1. c. n. 3 et cap. 5; Collect.
Lac. t. I.-VI inch

Caput VII
De interpretatione legum ecclesiasticarum

170. Notio. Interpretatio (165) generatim est explicatio (ma­
nifestatio, significatio) sensus in lege lata ab initio iam contenti
sive comprehensi (166). Qua ratione omnis interpretatio vera
potest dici comprehensiva: manifestat enim sensum ab initio
verbis legis comprehensum, nec extenditur ultra verba legis ad
casus a legislatore in lege ferenda non comprehensos. Sensu au­
tem stricto interpretatio simpliciter dicitur explicatio sensus dubii
et obscuri legis latae. Denique sensu latiori appellatur interpre­
tatio etiam omnis explicatio sensus verborum legis latae in se
(165) Fagnan. in cap. 12, X, de iudiciis II, 1, cap. 13, X, de const.
1, 2; Reiffenstuel h. t. n. 351 sq.; Sudrez 1. c. VI, cap. 1; Arndls-Serafini
1. c. §§ 6 sq.; Scherer 1. c. t. t. p. 12 sq.; D’Annibale 1. c. n. 184 sq.;
supra h. tit. not. 66.
(166) Pius V, Const. «Sanctissimus» 20 Aug. 1566 declaravit Cone.
Tnd. Sess. XXIV, cap. 4. de ref. Cfr. Decret. Clem. P. VIII, p. 158 sq.;
Sixt. V, Const. « Cun? frequenter·» 23 lun. 1587; Sebastianelli, Praelect.
iur. can. t. I, p. 41: «Declarativa interpretatio, (quam distinguit ab ex­
tensiva tum pure extensiva tum mere comprehensiva) est simplex expla­
natio verborum legis, quae aliquam obscuritatem vel ambiguitatem con­
tinent >.

228

t

TITULUS V

clarae per alias voces vel sententias clariores. Quae interpretatio
sensu latiori accepta apud antiquiores scriptores audit declaratio,
ut distinguatur ab interpretatione i. e. simpliciter et sensu stri­
cto intellecta, immo quandoque specifice « comprehensiva » ap­
pellatur (167). Quare interpretatio, quae per se nihil novi statuit,
sed tantum manifestat, quod ab initio fuit in lege, retento nomine
declarationis, non solebat appellari interpretatio, prout nunc fit
in textu canonis 17, § 2 (168).
171. Divisio. Interpretatio dividitur: I. Ratione causae ef­
ficientis in authenticam, sive necessariam et in directivam sive
non necessariam. Interpretatio authentica est illa, quae obliga­
torio modo ab auctoritate publica proponitur, atque generalis est,
si omnibus subditis generali lege scripta vel vero iure consuetu­
dinario praescribitur; particularis vero dicitur, si tantum inter
partes v. g. per sententiam iudicialem ius facit. Directiva vo­
catur illa interpretatio, quae ex sese vim obligantem non habet,
atque aut doctrinalis est, si fit a viris doctis iuxta leges iurisprudentiae, eamquc habet vim. quam rationum pondus postulat,
aut usualis, si moribus populi est introducta actualem tantum
constituens observantiam, non ius consuetudinarium; quod si
usualis transiit in iuridicam consuetudinem ad instar authenti­
cae est.
II. Quod si interpretatio ratione modi et effectuum dividitur
in translativam (cfr. cap. 8, X, de verb. sig. V. 40), declarativam
sive comprehensivam, correctivam, restrictivam (169), extensi­
vam (170), sola interpretatio comprehensiva sive declarativa,
quae est explicatio legis dubiae et obscurae secundum proprium
verborum sensum, revera est interpretatio. At per modestiam
quandam etiam illa explicatio legis vocatur interpretatio, quae
secundum proprietatem verborum data non est, sed aliquam
mutationem legis habet admixtam (declaramus et statuimus),
sive per extensionem ultra proprium sensum verborum ab initio
(167) Cfr. in Const, in not. 176, praecedenti.
(168) Suârez 1. c. 1. VI, cap. 1, n. 3; S. Alphons. 1. c. 1. I. n. 106, 200:
D’Annibale 1. c. not. 5.
(169) Cap. unie, de cleric, coniug. Ill, 2 in Sext.
(170) Cap. 1, X. de iuram. calum. II, 7: cap. 6. 61, X, de sent,
excoin. V, 30.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

229

in lege non contentam sive per restrictionem infra verborum
sensum. Melius nunc ad normam can. 17 § 2 dicetur compre­
hensiva quae verum legis sensum reddit, extensiva quae legem
extendit ad casum prius non comprehensum; restrictiva, quae
a lege eximit, quos rationabilis intellectus legis comprehende­
bat (171).
III. Denique si apud recentiores scriptores interpretatio di­
viditur in grammaticalem, logicam, historicam, sgstematicam,
non fit vera divisio interpretationis, sed potius indicantur media,
quibus ad perfectam interpretationem pervenitur. Cfr. D’Anni­
bale 1. c. η. 1842.
172. Cum interpretationis fundamentum sit textus authen­
ticus sive genuinus, integer sive purus, explanationi textus prae­
cedat necesse est critica textus inquisitio. Quae si versetur circa
auctorem, aetatem, authentiam, integritatem legis, vocatur cri­
tica realis; si sola verba textus expendat atque errata variis ad­
miniculis adhibitis corrigat, dicitur critica verbalis (172).
(171) Suârez 1. c. n. 3, et n. 9, 11, de propriet, roultipl. verbor.;
Wernz h. tom. I, n. 144, not. 52. Cfr. v. g. S. C. C. declarat. 13 Mart. 1879
et 17 Mart, eiusd. anni a Leon. XIII confirmatam de inefficacia matri­
monii civilis producendi impedimentum publicae honestatis.
(172) Ius praecedens, in quantum maxima ex parte desumebatur ex
libris Decretalium, valde limitatum campum praebebat usui criticae in
illis libris explicandis, sive ageretur de critica reali, quia unumquodque
caput vi insertionis in collectionem authenticam pariter factum erat
authenticum, sive relate ad criticam verbalem, praesertim quoad partem
dispositivam, quae propter textum a Gregorio XIII constitutum non nisi
moderate adhiberi potuit. Potuit quidem critica adhiberi quoad inscri­
ptiones et chronologiam capitum, quae non raro mirum in modum sunt
corruptae. Cfr. edit. Friedberg corp. iur. can. P. II Proleg. p. 35. In
aliis ob rationes allegatas non nisi moderate adhiberi potest v. gr. Cap. 1,
X, de .sacram. 1. 16. et Innocent. IV, Apparatus in hoc cap. 1, et Glossam
v. Subdiaconatus (diaconatus?) et Gasparri, De sacr. ordin. n. 1037; cap.
1. X, de plus pct. II, 11, « qui repetunt amplius sine causa» (qui re
petunt amplius sive causa?); cap. 10, X, de testib. II, 22, « publicatis
instrumentis » (publicis instrumentis?); cap. 19, X, de usur. V, 19, « usu­
rarius (non?) est censendus» iunct. Schmalzgr. in cit. tit. 19 de usur.
n. 135 et Zech, De iure rer. eccl. sect. 4, § 363 et .S’. Raymund., Sumina
1. II. t. 7, § 5; Concil. Trid. Sess. VII, cap. 13 «nominati a quibusvis»
(nominati quibusvis?), cfr. ed. Romam. Cone. Trid. a. 1564 et Giraldi
1. c. P. II, sect. 27; cap. 15, § 1, X, de haeret. V, 7 « voluerint » loco « no-

230

TITULUS V

Postquam secundum solida principia artis criticae textus
est definitus, explicationi locus esse potest secundum regulas
scientiae, quarum summa vocatur hermcneutica iuris canonici.

173. I. Legem ecclesiasticam authentice interpretari potest
aut ipse legislator aut eius successor vel Superior competente
iurisdictione praeditus, aut is, cui potestas interpretandi facta
est a legislatore vel illius competente Superiore etiam quoad po­
testatem legiferam. Ita edicitur in can. 17. § 1 : « Leges authen­
tice interpretatur legislator eiusve successor et is cui potestas in­
terpretandi fuerit ab eisdem commissa >. Cfr. cap. 31. X, de sent,
cxcom. V, 39. Quare imprimis Romanus Pontifex ex praeroga­
tiva infallibilitatis sibi divinitus concessae et pro plenitudine
suae jurisdictionis non solum iuris canonici sive humani, sed
etiam divini in Ecclesia est authenticus interpres. Congregatio­
nes quoque Cardinalium amplis facultatibus a Sede Apostolica
instructae fuerunt leges ecclesiasticas interpretandi et exsequendi.
Cfr. Sixti V, Const. « Immensa » 22 lan. 1588, in hac re non
immutatam per const. « Sapienti consilio » Pii X. A canonibus
autem Codicis authentice et generali modo interpretandis ex­
clusae manent, re delata ad specialem Commissionem Cardina­
lium cum propriis Consultoribus. Motu proprio Benedicti XV.
Porro nequaquam omnes interpretationes Congregationum Ro­
manarum ea ratione dicendae sunt authenticae, quasi omnes indiscriminatim vim legum universalium habeant. Cfr. D'Annibale
1. c. P. I, n. 184, not. 5.
luerint »■ (?) ; Hinschius 1. c. t. V. p. 385, not. 1. p. 680, not. 10; cap. 5. X.
de reb. Ill, 13, ubi pro < conditionem alii legunt venditionem »; cap.
2, X. de cler. pug. V. 14. legitur i defensione . cum in textu originali,
c. 8. I). 50 legatur «assensione ; Riganti in Reg. C. Ap. 1, § 2, n. 4 et
Hinschius 1. c. t. III, p. 145, not. 4 loco < suspensionem legunt « susce­
ptionem ».
Quoad ipsam interpretationem realem plura subsidia sup­
peditabant ipsae Decretales, cum, ut plurimum, ante partem dispositivam
late exponeretur factum seu negotium cum omnibus circumstantiis et
saepe adhibita varia hypothesi. unde tandem ad modum conclusionis ad­
debatur pars dispositiva ubi continebatur lex; qui modus est alienus a
canonibus Codicis et generali hodierna disciplina etiam civili. Antiquus
tamen modus non est alienus a legibus, quae extra Codicem versantur
et in dies eduntur.

* ” · . *" · ;

DE LEGIBUS ECCLESIAE

'■< · - .*·> -<

zr

231

Patriarchae vel Primates vel Metropolitae iurisdictione ad
interpretandas leges Episcoporum suarum provinciarum per se
non gaudent. Cfr. Suârez 1. c. 1. VI, cap. 1, n. 2. Interdum vero
in Conciliis Provincialibus datur facultas interpretandi conciliaria decreta aut soli Metropolitano aut cum consilio vel con­
sensu Suffraganeorum (173), salva semper auctoritate Sedis Apostolicae (174). Denique indicibus quoque ecclesiasticis inest po­
testas declarandi ius ad decidendas causas particulares inter­
pretatione, ut patet, comprehensiva, ipsorum enim est, non le­
gem facere, sed applicare et exsequi.
Doctrinalis interpretatio iuris canonici per se cuilibet pri­
vato est permissa iuxta regulas sanae iurisprudentiae, nisi spe­
cialis adsit prohibitio. Huiusmodi specialis prohibitio existebat
de publicandis commentariis in decreta Concilii Tridentini iuxta
tenorem et ambitum Pii IV, Constit. « Benedictus Deus » 26 lanuar. 1564 (175)

II. Vis authenticae interpretationis. «) Si datur per modum
legis obligat ut lex. Quae authentica interpretatio, si est restrictiva
vel extensiva aut comprehensiva, quae legis sensum vere obje­
ctive dubium explicet, non retrotrahitur et promulgari debet
(can. 17 § 2). Si vero est mere declarativa verba legis in se certa
declarans, promulgatione non eget et valet retrorsum (can. cit.).
Cuius principii ratio est quod per priores interpretationes vere
constituitur ius novum, cum etiam lex obiective dubia non obli­
get; e contra autem evenit in interpretatione mere declarativa.
(173) Quae facultas ab ipso Concilio (potestate superiori) data nihil
continet absurdi, praesertim si datur cuique ex Episcopis pro suis re­
spective subditis, illas enim leges, quae interpretatione indigeant, potuit
Concilium firmare ita ut non ligent nisi secundum interpretatioriem ne­
cessariam datam, a quolibet membro Concilii pro propriis subditis; fa­
cultas autem data hoc de facto significat; et in hoc sensu est interpre­
tatio authentica utpote facta auctoritate ipsius Concilii, licet non ab
ipso Concilio.
(174) Cfr. Collect. Lacens, v. g. t. VI, coi. 212, Concil. (Ravennat.
a. 1855); coi. 473, (Concil. Neogranat. a. 1868); t. V, coi. 152, (Cone.
Vienn. a. 1858); coi. 335, (Cone. Coloc. a. 1860); coi. 401, (Cone. Prag.
a. 1860); coi. 784. (Cone. Ultraiect. a. 1865); t. IV, coi. 258, (Cone. Turonen. a. 1849); coi. 533, 581.
(175) Suârez 1. c. 1. VI, cap. 1, n. 2 sq.

232

TITULUS V

b) Si datur per modum sententiae vel rescripti illas solas
ligat prsonas sive physicas sive morales pro quibus data est et
ad solum illud negotium perlinet, de quo agit sententia vel re­
scriptum (can. 17 § 3). Quod valet quoque de illis interpretatio­
nibus, quae inseruntur in Actis A. S. ubi leges promulgantur,
quae insertio fit ad publicam notitiam, nec mutat naturam ipsius
rescripti vel sententiae in re peculiari datae, licet ipsa publicatio
efficiat ut ceteri quoque fideles securam normam inde capiant
(Cfr. Periodica de re mor. et can. IX. p. (3)).

i

de legis ecclesiasticae in­
terpretatione agitur, adsunt certae regulae pro interpretatione
doctrinali, quibus privatus doctor adstringitur;
I. Verba secundum propriam, significationem sive ex usu
communi iuris receptam una cum contextu primo loco conside­
randa sunt (176). Quae si sensum clarum et perfectum habent,
illis standum est; eo enim in casu verba voluntatem legislatoris
manifestant, ideoque scopus interpretationis legis est obtentus.
Hinc orta sunt illa axiomata: « Verba clara non admittunt inter­
pretationem nec voluntatis contecturam; verba generalia gene­
raliter sunt intelligenda; ubi lex non distinguit, neque nos debe­
mus distinguere; indefinita locutio aequipollet universali » (177)
(can. 18).
II. Quod si verba legis ecclesiasticae dubia sint et obscura
aut plus aut minus videantur dicere quam legislator voluit, sen­
sum legis sive voluntatem legislatoris certe sufficienter non ma­
nifestant. Quare ex dispositione iuris ad locos Codicis parallelos,
si qui sint, ad legis finem ac circumnstantias et ad intentionem
sive voluntatem sive mentem legislatoris alio modo vere ma­
nifestam recurrendum est prout edicit can. 18. Hinc R. I. 88. in
Sext.: « Certum est, quod is committit in legem, qui legis verba
174. Normae interpretationis. Cum

:!U

4/

(176) Can. 18; Sudrez 1. c. n. 7 sq.; Scherer 1. c. t. I. p. 13 sq.;
D’Annibale I. c. η. 184-.
(177) S. R. C. 6, (10) Maii 1826, ad 1. respondit: * Caere moniale
Episcoporum interpretatione non indiget et sub respectiois capitibus
aperte declarat, a quo et qua veste induto deferenda sit crux; nimirum
etc.». « Verbum hoc » .si quis, tam masculos quam feminas complecti­
tur» — !.. 1. D. d.
S. L. 16. — Cfr. infra n. 175 ubi de verborum si­
gnificatione.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

233

complectens contra legis nititur voluntatem »; cap. 6, X, d. V. S.
V. 40: « Intelligentia dictorum ex causis est assumenda dicendi,
quia non sermoni res, sed rei est sermo subiectus », atque in sum­
mario huius capitis dicitur: « Verba sunt intelligenda, non se­
cundum quod sonant, sed secundum mentem proferentis » (cit.
can. 18).
Quo recursu ad mentem legislatoris aliis modis manifestam,
ubi finis et circumstantiae legis non sufficiant, fiet, ut verba
dubia et obscura simplicem accipiant interpretationem decla­
rativam aut fortasse restrictivam vel ampliativam.
III. Voluntas autem sive intentio legislatoris ex triplici
fonte cognosci potest :
1. Ex materia sive obiecto (178) legis. Unde regulae illae
ortae sunt in materia favorabili: « Odia restringi et favores con­
venit ampliari» — R. I. 15, in Sext.; « In poenis benignior est
interpretatio facienda » — R. I. 49, in Sext.: « In obscuris mini­
mum est sequendum » = R. I. 300, in Sext. : « In contractibus
plena, in testamentis plenior, in beneficiis plenissima interpre­
tatio facienda est » = cap. 16, X, d. V. S. V. 40.
2. Ex ratione legis (179), si de ea certo constet v. g. ex ipso
legis tenore, si apta et adaequata sit et unica, specialis et positiva,
178) Sudrez 1. c. n. 17; D’Annibale. 1. c. 184s sq.
(179) Reiffenstuel h. t. n. 505 sq.; Schulte, D. Lehre v. d. Quellen.
p. 186; D'Annibale 1. c. n. 188, ubi recte monet caute ex ratione legis
interpretationem legis esse petendam; Arndts-Serafini, Lehrb. d. Pandekt. §§ 5 sq.; Sudrez 1. VI, cap. 7, n. 20 de ratione legis investigata et
excogitata a commentatoribus scite admonet: «licet aliquid conferat
ad assequendam legislatoris mentem, non est tamen certum indicium,
sed probabilis tantum conjectura; tum quia saepe ratio non est certa,
sed in opinione doctorum posita est, tum etiam quia multo minus cer­
tum est, illam fuisse rationem, quae movit ipsum legislatorem, cum pos­
sint esse aliae a quibus moveri potuerit, et consequenter est incertum
ad quam rationem magis accommodandus sit sensus legis. At vero quando
ratio legis in ipsa lege continetur magnum indicium esse potest mentis
legislatoris, et post verba ipsa videtur secundum certitudinis locum ob­
linere, quia tunc ratio legis est aliquo modo pars eius, nam in ea conti­
netur et supponitur ». Attamen scite quoque animadvertit, etiam in hoc
altero casu non esse medium ita infallibile «quin aliae etiam circum­
stantiae ponderandae sint, quia etiam ipsius rationis sensus potest esse
ambiguus et ex aliis circumstantiis certior redditur. Et contingere etiam

234

TITULUS V

non tantum generalis et negativa. Quo principio innituntur re­
gulae: « I bi eadem est ratio, ibi eadem debet esse iuris disposi­
tio·»: «De similibus idem est iudieium ». At ratio legis non est
lex. Omnes allegatae condiciones sunt attendendae.
3. Ex comparatione et conexione totius legislationis cano­
nicae (cfr. Cone. Trid. Sess. XXIV. cap. 6, de ref.). praesertim si
ipsae leges ecclesiasticae insinuant priores canones esse consu­
lendos. Cfr. Concil. Trid. Sess. V, cap. 1. 2, de ref.. Sess. VI,
cap. 1, de ref.. Sess. VII cap. 1, 2. 3, 4. 5, 9. 10. de ref., Sess. XIV,
cap. 6. de ref. Sess. XXIII. cap. 16, de ref.: « Vestigiis sexti ca­
nonis Concilii Chalcedonensis inhaerendo ». Huc spectant regu­
lae: «Exceptio a regula firmat regulam in aliis»; « In omnibus
causis potior esse debet ratio aequitatis quam stricti iuris ». Cfr.
Suàrez I. c. n. 18.
175. De verborum significatione. (180). Pro interpretatione
verbali canonum, quae primo loco respicienda est, inserviunt
etiamnunc regulae iuris praecedentis ubi per Codicem non est
aliquid mutatum. — Porro ut singulae scientiae sua habent artis
vocabula, ita etiam in iure ecclesiastico reperiuntur formae lo­
quendi et scribendi a communi usu alienae solisque iuris peripotest, ut ex eadem ratione voluntas variis modis, et ad diversa movea­
tur, et ideo ad plene cognoscendam legislatoris voluntatem, quae est
propria mens eius, non sufficit sola ratio, etiam in lege expressa, sed
omnia expendenda sunt et attente consideranda ».
Ex principio de identitate rationis satis communiter, lex disponens
de uno casu applicatur ceteris non expressis, quae aeque eandem ratio­
nem participant; quod tenent verificari: 1") in correlativis (pater et fi­
lius, uxor et maritus, servus et dominus, alienatio rer. eccl. et emptio);
2‘) in aequiparatis (minor et persona moralis in certis materiis, electio et
postulatio); 3°) in conexis ita, ut unum alteri subordinetur et sine al­
tero stare non possit; 4°) in exemplativis, cum casuum occurrentium
unum aut alterum datur exemplum, non in limitativis seu taxalivis. Cfr.
D'Annibale I. n. 200, not. 36; Michiels, Normae general. I, p. 428; Van
Hove 1. c. n. 260 sq.
(180) Decretal. Gregor. IX, lib. V. tit. 40. de verb, signif.; Decretal.
Bonif. VIII, eod. lib. t. 12, d. V. S.; Clement, eod. lib. t. II. d. V. S.;
Extravg. Ioann XXII, tit. 14, d. V. S.; Schmalzgr. 1. c. 1. V, tit. 40, ubi
recte duo ultimi tituli libri quinti dicuntur: « Appendix pro toto iure ca­
nonico », cum libro quinto non sint proprii, sed omnibus libris com­
munes.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

235

lis cognitae. Quae artis vocabula (181) cum frequenter in fon­
tibus atque disputationibus canonicis occurrant, ad meliorem le­
gum interpretationem sunt cognoscenda. Atque hoc loco refe­
renda, potius quam, secundum ordinem legalem iuris praece­
dentis, ad imitationem (piandam iuris Romani (182), in appen­
dice libri quinti Decretalium (1. V, tit. 40).
Verbum sumitur pro omni dictione significativa, quaecum­
que pars orationis sit, sive nomen, pronomen, adverbium etc.,
atque potest esse affirmativum vel negativum, singulare et par­
ticulare, indefinitum vel generale. Ipsa vero significatio verbo­
rum alia est propria (183), alia vero impropria et abusiva. Porro
propria dicitur illa, quae correspondet primitivae institutioni
ideoque etiam naturalis vocatur; quod si successu temporis com­
muni usu et consuetudine primitiva significatio mutatur, haec
ipsa nova significatio usu recepta fit propria et naturalis signifi­
catio (184). Denique civilis vel iuridica verbi significatio dici­
tur, quam verbum habet speciali acceptatione vel fictione legum
(181) Cfr. De postulatione, de postulando, de iurisdictione privativa
et cumulativa, censura, novale. Cfr. Dig. L. 16 de verbor. signif. et quae
in eam rem disserit Zech, Praecognita iur. canon. § 416 sq.
(182) Schmalzgr. 1. c. n. 2, 3; Zech 1. c.; D'Annibale, Summula P. I,
n. 20 sq.
(183) Quod si verba etiam in legibus ecclesiasticis maxime sunt at­
tendenda (cfr. Gonzdlez Tellez 1. IV, tit. 20, ad cap. 6, n. 12), imprimis
ratio habenda est proprietatis verborum (cfr. cit cap. 6, i. f.) ; attamen
in iure canonico ab argutiis iuridicis est abstinendum. In eam rem uti­
liter quidem consuluntur Lexica, non solum litteraria, velut Forcellini;
Lexicon totius latinitatis, sed maxime Lexica iuridica velut illud Cal­
vini (Kahl) Ioann. Magnum lexicum iuridicum iuris caesar. simul et ca­
nonici, Colon. Allobrog. 1725, 2 vol.
Alberici de Rosate, Dictionar.
iuris tam civit, quam canonici Venet. 1573, 1601; Lexicon iuridicum i. e.
iuris civil, et canon, in schola et in foro usitatarum vocum. Excudebat
Stoer 1599; Simonis Schardii, Lexicon iuridicum etc. Colon. Agripp.
1G00; Philippi Vient, Vocabularium iuris utriusque, Neapoli 1760, vol. 4.
Barnabae Brissonii, De verborum, quae ad ius pertinent, signifie. Lugd.
1599, Halae Sax. 1743, Hamburg 1778, Kiliae 1813. — Dirksen, Manuale
latinit. fontium iuris civil. Romanor., Berolin. 1837; Henman, Handle­
xicon zu den Quellen des roemischen Rechts (ed. VI) lenae 1884.
(184) Qua ratione non pauca verba significationem mutarunt, v. g.
ex usu nunc recepto verbum « parochiae : non amplius denotat dioece$im. Cfr. Scherer 1. c. t. I, p. 13; Siuirez 1. c. 1. VI, cap. 1, n. 7 sq.

236

J

titulus

v

vel canonum, v. g. si ii. qui statum mutaverant, dicebantur im­
proprie « capite minuti >.
Praeter principia generalia de significatione verborum te­
nenda. hoc capite magna ex parte exposita, alia vel ex iure Ro­
mano (i). 50, 16) vel capitibus iuris Decretalium h. t. et sequenti
de R. 1. accurata lectione facile cognosci possunt (185) et utiliter
consuluntur.
Item singularia verba, (piae in iure canonico propriam
quandam significationem stricte iuridicam habent, h. t. iuris De­
cretal. non completa quadam ratione, sed potius exempli causa
enumerantur. Quare significatio quamplurimorum vocabulorum
canonicorum ex propria sede materiae est eruenda aut ex lexicis iuridicis et canonicis petenda (186).
Praecipuas regulas de
vi verborum iuvabit afferre:
I. Verba accipienda sunt secundum mentem et intentionem
proferentis; item secundum subiectam materiam et naturam
actus vel contractus: cum non intentio et res verbis, sed verba
intentioni et rei servire debeant (187).
II. Verba praeceden­
tia declarantur per subsequentia et vicissim (188). Unde induite
esse dicitur, nisi tota lege perspecta, una aliqua particula dus
proposita indicare uel respondere (189). - III. Verba eo sunt
interpretanda modo, ut res magis valeant (piam pereant (190). ut
excludatur delictum (191) ut evitetur correctio et contradi­
ctio (192). superfluitas (193) et praeiudicium iuris tertio quae(185) Cfr. quoque Schmalzgr. 1. c. n. 6 sq.. ubi 24 huiusmodi regu­
las enumerat; Zech,
420 sq.; Scherer 1. c. p. 13 sq.
(186) Laurin, Introductio in corp. iur. can. p. 234, 277.
(187) C. 11 C. XXII. q. 5. « Non sermoni res. sed rei est sermo subieclus >; cap. 6 h. t. cap. 6 h. t. (V. 40) * Xon debet aliquis considerare
verba, sed voluntatem ; cap. 5 eod. iunct. cap. Il de appellat. (II, 28);
I. 15, § 4 D. locati (19, 2).
(188) liem earum, quae praecedunt, vel quae sequuuntur. summa­
rum scripta sunt spectanda, 1. 50 § 3 D. de legat, et fidei c. XXX.
(189) L. 24 D. de legib. et SC. I. 3.
(190) Cap. 25, X, h. t.; cap. 6 de fide instr. X. (II, 22).
(191) Cap. 2 de Reg. Iur. (V, 41).
(192) Cum expediat concordare iura iuribus, et eorum correctiones
evitari, cap. 29 de elect, in VK
(193) Cum igitur verba accipienda sint cum effectu, cap. 4 de cle­
ric. non resid. X. (III. 4).

DE LEGIBUS ECCLESIAE

237

sili (194). - IV. Pluralis locutio duorum numero est conten­
ta (195). - V. Quod de uno negatur, consequens intellectus patet,
quia de quibusdam conceditur (196).
V. In conexis quod de
uno dicitur necesse est ut de altero intelligatur (197). VII. In
conlractibus si verba sint ambigua, interpretatio fit contra eum,
qili legem potuit apertius dicere (198), ita tamen, ut quantum
fieri potest, servetur aequalitas inter contrahentes (199). —
VIII. Verba specialia plus operantur quam generalia, et in omni
dispositione magis id, quod specialiter, quam quod generaliter
expressum est, inspici debet (200).
IX. Verba geminata plus
operantur quam simplicia, cum significent maturiorem delibe­
rationem ac voluntatem magis enixam (201). — X. Verba statuti
particularis debent intelligi secundum ius commune, ubi aliter
intellecta inducerent obscuritatem vel aliquid contra aequita­
tem (202); nam melius est, operari nihil, quam absurde. Cfr.
Zech Praecognita iuris § 420. Quae et in legibus et in rescriptis
et in pluribus actis iuridicis valent.
Inter vocabula artis in iure canonico spe­
ciali quadam commemoratione dignae sunt clausulae (203) quae
legibus ecclesiasticis, rescriptis atque actibus legitimis apponi
solent.
Et clausula quidem, ut ipsum nomen iam insinuat, dici­
tur appendix legis vel rescripti vel actus legitimi, qua de ipsius
firmitate vel extensione vel modo aliquid statuitur.
176. De clausulis.

> - -■

’

’

I

»

(194) Cap. 10 C. XIV q. 5; cap. 15 de offic. deleg. X. (I. 29).
(195) Cap. 40, de Reg. Iur. in VI°.
(196) Can. 4 D. 25.
(197) Cap. 3 de Constitut. X, (I, 2).
(198) Cap. 57 de Reg. Iur. in VI».
(199) L. 4 C. de communi divid.
(200) Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iusliliae aequitatis­
que, (piam stricti iuris rationem, 1. 8 C. de indiciis III, 1, iunct. 1. 7 i. Γ.
D. de rescind, vendit. (18, 5).
(201) L. 15 § 26 de iniuriis (47, 10). Nec ambigitur in cetero omni
iure speciem generi derogare, 1. 41 D. de poen. (28, 19).
(202) L. 32 D. ad SC. Trebell. (26, 1) au th. sive a me C. ad SC.
Velleian. 4, 29.
(203) Barbosa, Tract, de clausulis usu frequentioribus; Perraris, Biblioth. v. Clausulae Apostolicae; Putzer I. c. p. 101 sq.

‘4

238

titulus

nrw

v

Hoc loco sane non est agendum de clausulis in variis acti­
bus legitimis v. g. in testamentis vel contractibus neque de clau­
sulis rescriptorum (204) et dispensationum. Maxime vero in le­
gibus Rom. Pontificum huiusmodi clausulae sunt attendendae.
Quae clausulae secundum positionem, quam in lege occupant,
sunt aut narrativae aut dispositione aut executoriue Secundum
rem contentam, modo sunt salvatoriae (205), modo abrogatoriae,
modo damnatoriae (206). Referuntur quoque ad modum publi­
cationis (207) vel fidem copiarum (208) vel uncationem (209)
aliaque similia. Denique secundum effectus dicuntur suppletoriae. irritantes, absolutoriae, restrictivae, extensivae, dispensa­
toriae, accessoriae.
('.um nihil inutile in legibus sit habendum, idcirco clausulae
nequaquam ut flosculi rhetorici, sed ut aerae leges praecedenti
legi sunt adiectae. Quare si de authentia clausularum constat,
quae facile cognosci potest, cum clausulae in legibus pontificiis
soleant esse stabiles, atque novae et insolitae sint suspectae, uni­
ce de extensione clausularum quaestio potest moveri. Quae quae­
stio, praesertim si lex complectatur plures partes vel paragra­
phes, non ex sola positione clausularum, sed ex universo tenore
legis inspecto est resolvenda (210).
De singulis clausulis ex professo disputare non vacat, sed
potius adeundi sunt scriptores supra allegati; solummodo pau­
cae clausulae in legibus pontificis speciali modo sunt commemo­
randae: I. - De plenitudine potestatis». - II. «Ex certa scien­
tia». - III. «Motu proprio». - IV. «Non obstantibus Constit. et
Ordinationib. Apost. vel aliis contrariis quibuscumque » vel
« Non obstantibus statutis » talis Ecclesiae etc. - V. « Decernen(204) Cfr. infra tit. de rescript.; Piilzer 1. c. p. 101 sq.
(205) Cap. un. i. f. de censib. HI. 10. in Extravg. corn.
(206) Cap. 3, de elect. I, 3, in Extravg. com.
(207) Cap. unie, de furtis V, 5, in Extravg. com.
(208) Cap. 2, de reliq. Ill, 12, Extravg. com.
(209) Concil. Trid. Sess. XXIV, cap. 1. de ref. matr.
(210) Quod cap. 41, pr. X. de appellat. II, 28, de rescriptis iustit. sta­
tuitur, merito etiam ad leges extenditur. Cfr. exemplum practicum in
Act. theol. Oenip. t. VI. p. 610 sq.. ubi explicantur clausulae Constitutio­
num, quibus Pius IV. Concil. Trid. confirmavit.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

239

tes irritum et inane etc. ». - VI. « Sublata cuilibet aliter indican­
di atque interpretandi facultate» (211).

177. Scholion. In Codice non habetur, ad instar iuris Decre­
talium, titulus vel caput de uerborum significatione, in quo si­
mul declaretur significatio iuridica certorum verborum techni­
corum, sed sparsim aliquae declarationes verborum ponuntur
v. gr. in c. 198 etc. vel datur cum in diversis materiis traduntur
praeviae notiones, quod alterum in collectionibus iuris praece­
dentibus ut plurimum non est factum. Attento autem canone 6°
n.°2, 3 etiam nunc utilitatem praebent generalia principia circa
vim et usum verborum ex testibus iuris sive canonici sive romani
in canonicum translati diligenter et ordinate collecti a magnis
doctoribus, qui ad fontes rite intelligendos et sapientiam iuris
comparandam conferunt, quae in legum verbis continetur.

178. Regula specialis de stricta et lata interpretatione. Haec
traditur canone 19 : « Leges quae poenam statuunt, aut liberum
iurium exercitium coarctant, aut exceptionem a lege continent,
strictae subsunt interpretationi ». Unde videtur inferri ceteras
potius latam interpretationem admittere.
Qua in re, ne a privatis doctoribus erretur, in huius canonis
regula stricta et lata interpretatio non ita accipienda est, ut ver­
ba legis ultra sensum naturalem et iuridicum extendantur aut
strictius quam fert iustitia legis aut verborum proprietas et legis
ratio accipiantur; sed hoc sensu, quod dum verba, retenta eorum
proprietate, duplici sensu, restrictiori et ampliori, sumi possint,
priori sensu sumantur in stricta, posteriori in lata interpreta­
tione.
Formula legis in hac parte est diversa ab ea quae obtine­
bat in praecedenti iure ex Regula iuris 15 in VI0: « Odia restrin­
gi et favores convenit ampliari » secundum quam explanabant
9
(211) Bened. XIV, Inst. eccl. 60, aliique auctores duas ultimas clau­
sulas nimis rigide videntur explicare, praesertim quatenus ex illis clau­
sulis argumenta petunt contra Concilium Tridentinum consuetudines non
posse introduci. Cfr. S. C. C. in cans. Alban. 18 Sept. 1824, 3 Sept. 1825
iunct. Zitelli, De Disp, matrim. p. 12 sq.; Suarez, De leg. I, VII, cap. 19,
n. 18 sq.; praesertim Biederlack in Art. theol. Oenip. t. VI, p. 438 sq.
608 sq. et speciatim p. 615 sq.

240

I

TITULUS V

doctores suam doctrinam; est formula noua; quare praecipue
ex ipsius regulae tenore est expendenda, non neglecta praece­
dente doctrina.
I. De lege poenali res est manifesta, nec discrepat a prae­
cedenti iure: et quamvis non videtur admittenda exceptio a
Reiffenstuel proposita de casu « criminis atrocioris » (in Reg.
49 iuris in VI . in 1. I. tit. 2. n. 47 sq.). generalis ratio quod lex
in determinato casu evaderet inutilis vel illusoria aut continens
absurditatem intolerabilem, etiam hic esset ratio recedendi a
stricta interpretatione (Sudrez 1. VI. cap. 4, n. 2 sq.; Michiels
Normae general. I. p. 245 sq.).
II. Liberum exercitium iurium coarctant: 1°) leges irritan­
tes et inhabilitantes, ut per se patet.
2 ) Leges quae facultatem agendi omnibus positive con­
cessam restringunt, sive ex divina sive ex humana lege illa
libera facultas habeatur. Non agitur de libertate negation et generica procedens ex mera absentia legis divinae prohibentis aut
praecipientis, secus quaelibet lex hoc praestaret: haec autem
libertas negativa non est proprie dictum ius, nec habetur nisi
precarie (212).
3°) Multo magis comprehenduntur leges, quae vere tolle­
rent iura quaesita, quae a nulla lege auferuntur ex can. 4 nisi
expresse caveant.
III. Minus perspicua est vis et sensus illius clausulae de lege
« quae exceptionem a lege continent », vel ipsa formida de lege
quae exceptionem a lege contineat videri potest insolita. Certe
in ipso Codice non videntur inveniri; nam sicut nulla lex Codi­
cis est alteri anterior vel posterior, ita nulla est alterius proprie
dicta exceptio, sed utraque directe et primario intenta; poterit
una esse limitatio alterius, non eius exceptio.
Quare principium potius videtur esse intelligendum de lege
particulari quae iuri communi aut praecedenti legi generali de­
roget. Leges ergo quae Codici derogent stricte erunt interpre(212) Cfr. v. gr. ius libere contrahendi matrimonium, ius impetrandi
particulari rescripto sive Sedis Apostolicae sive aliorum Ordinariorum
ex can. 36 § 1. Cfr. quoque Codicem civilem Italicum art. 4. « Le leggi
penali e quelle che restringono il libero esercizio dei diritti o formano
eccezione alie regole generali o ad altre leggi. non si estendono oltre
i casi e tempi in essi espressi ».

DE LEGIBUS ECCLESIAE

241

landau, nisi ex alio principio stricta intelligentia sit deserenda.
Unde non est exclusum quod determinata lex ex una parte
odiosa sit, ex alia favorabilis, v. gr. privilegium canonis quoad
personas quae illo privilegio proteguntur est favorabilis, quoad
poenam quae, pro protecto datur, odiosa.
Manet adhuc aliud generale principium, quo amplae inter­
pretationi datur locus (de qua lata interpretatione non agit ca­
non 19), quando legislator sive per legem sive alia ratione prae­
ter legem beneficia seu favores ex liberalitate concedit, quam
quammaxime deceat Principem benigne erga subditos exercere;
qui favores non solent per legem sed per specialia rescripta con­
cedi; et inde etiam non erat locus de ipsis statuendi in can. 19;
sed speciali ratione cautum est canone 50, quemadmodum iam
directe statutum fuerat iure praecedenti « in beneficiis plenis­
sima est interpretatio adhibenda » (cap. 6, X, III, 24).

Caput VIII
De iure suppletorio post Codicem

179. Nullus est Codex adeo diligenter elaboratus, ut omnia
quae in vita iuridica societatis occurrere possunt sint expresse
praevisa (213); insuper lapsu temporis novae exoriuntur rela­
tiones iuridicac cui ius positivum normam dare debet nec po­
tuerunt a legislatore provideri et tamen quivis casus particula­
ris in vita iuridica occurrens debet per indices, ubi ad ipsos re(213) Pulchre S. Thom. I. II q. 96 art. 6 ad 3: «Nullius hominis
sapientia tanta est, ut possit omnes singulares casus excogitare: et ideo
non potest sufficienter per verba sua exprimere quae conveniunt ad fi­
nem intentum; et si posset legislator omnes casus considerare, non opor­
teret ut omnes exprimeret propter confusionem vitandam; sed legem
ferre debet secundum ea quae in pluribus accidunt ». Cui doctrinae con­
sonat ius Romanum L. 3, 4, 5, 10 1). de leg. senatusque consultis et longo
consuet. I, 3. Similiter L. 12 C. de legibus et const. I, 14; L. 2, § 21 C. de
veteri iure enucl. I. 17. Cfr. Schulte Das Kathol. KR. p. 255 sq.; Michiels,
Normae gener. I. p. 457; Van Hove 1. c. p. 318 sq.; Vcrmeersch in Epit.,
η. 127 sq.; D'Angelo, Le lacune nel vigente ordinamento giuridico-canonico in « Saggi su questioni giuridiche » p. 60 sq.

16

242

î

TITULUS V

curritur decidi non arbitraria ratione sed secundum iuridica
principia, quae dum silentio Codicis non suppeditentur, opus est
ut saltem ab ipso tradatur modus legitimus explendi necessarias
et inevitabiles lacunas (214).
Hoc praestitit Codex can. 20. hoc pacto: « Si certa de re
desit expressum praescriptum legis sive generalis sive particu­
laris, norma sumenda est, nisi agatur de poenis applicandis, u
legibus latis in similibus; a generalibus iuris principiis eum ae­
quitate canonica servatis; a stylo et praxi Curiae Romanae; a
communi constantique sententia doctorum ».
180. Notio. Ius ergo supple tori uni, est ius applicandum in
peculiaribus casibus (215), cum circa illud non habeatur in Co­
dice praescriptum quod peculiari illi casui sit applicandum: di­
stinguitur autem a nova lege post Codicem promulgata, quae
non constituit ius suppletorium, sed additamentum factum.
Vis iuris suppletorii non est praestare subsidium pro doctri­
nali interpretatione (Lodicis, licet ad hoc etiam quammaxime
inserviat, sed suppeditare normam juridicam obligantem, ubi
ea deficit in Codice.
Obiectum circa quod versatur ius suppletorium, aliud est ne­
gativum, aliud positivum. Negativum exprimit can. 20 per exclu­
sionem factam illa clausula: « nisi de poenis applicandis », qua
excluditur supplementum extra Codicem quaerendum in mate­
ria poenali cui iam providet can. 1!) et can. 2219; (piae exclusio
est ex natura rei ad alias materias extendenda ubi ipsa lex Co­
dicis id praestat v. gr. de irregularitatibus can. 983. Positivum
obiectum habetur in reliquis.

181. Pontes iuris suppletorii assignantur quattuor: I. Leges
latae in similibus; unde inducitur analogia legalis, per quam
iuris dispositio pro aliis casibus applicatur in casu simili de quo
lex non disponit, et fundatur in exigentia ipsius iuris eiusque
aequalitate, quae postulat ut. deficiente regula positiva, res (piae
(214) Etiam Codices civiles moderni solent de hac re cavere: v. gr.
Codex civ. Ital. art. 3.
(215) Generalem ordinationem condere evidens est ad solum legisla­
torem pertinere.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

243

eiusdem sunt rationis eodem iure regantur. « In similibus idem
est indicium». «Ubi eadem est ratio, ibi idem ius». — Requi­
ritur, ut applicetur, similitudo casus et paritas rationis. Lex ap­
plicanda, est lex ecclesiastica applicata in similibus. Non est
quaestio de interpretatione iuris constituti, sed de supplendo
eius defectu; quod principium valet etiam in Philosophia iuris,
quo debet duci legislator in lege condenda.
Quoniam autem est Regula approbata a legislatore, etiam
lucem praebet pro interpretanda lege constituta ut patet ex prae­
cedentibus, ubi idem principium applicatur in favorabilibus,
non in odiosis, neque in exorbitantibus etiamsi sint favorabilia;
ergo principium interpretationis « ubi eadem est ratio eadem est
legis dispositio », de lege iam data valet in materia favorabili,
quando ratio quae dicitur eadem est adaequata, identica et uni­
ca, et favor qui ex hoc principio intelligitur concessus non est
exorbitans.
II. Alter fons iuris suppletorii sunt: « g ener alia iuris prin­
cipia cum aequi late canonica servata » (216). Inde ea, quae me­
rito potest dici analogia iuris. Analogia legalis solum ex aliis le­
gibus canonicis desumi potest, non ab extraneis; at altera ana­
logia iuris ex solis principiis canonicis petenda est, si agitur de
materia stricte ecclesiastica; at etiam ex aliis generalibus et
communibus iuris principiis peti potest in materiis communi­
bus. praesertim vero ex principiis generalibus iuris Romani,
quae hactenus fuerunt quasi commune omnium gentium iuridicuni patrimonium, ex quo plurima omni tempore hausit ius ec­
clesiasticum (217).
(216) De regulis seu principiis iuris in genere breviter et solide dis­
putat Zech, Praecognita iuris, § 427 sq.; accurate singulas regulas iuris
exponunt: Canisius, Sumina iur. canonici in append.; Reiff enstuel post
libr. V in propr. comment.; Masçhal Inst. iur. can. i. f. 1. V; Phoebeus S. I.,
De Reg. iur. can. liber unicus. Vend. 1725. Cfr. quoque Suârez, De virt.
el stat, relig. tract. VIII, 11, cap. 1, η. 1 sq.
In iure Romano, D. 50, 17
de diversis regul. iur. antiqui.
(217) Cfr. iuris Romani praestans elogium contentum in Bulla « Providenlissima Benedicti XV: «Romanorum ius, iurisque veteris sapien­
tiae monumentum, quod ratio scripta est merito nuncupatum >, quod per
plura saecula fuit in Ecclesia ius subsidiarium ad quod ecclesiastici in­
dices recurrere debuerunt in decidendis causis in defectu canonicae
legis.

244

TITULUS V

182. Huc faciunt Regulae iuris, quae apte vocari etiam pos­
sunt Principia iuris generalia, ad quae evidenter alludit canon
20, dum ab his dicitur petendum esse supplementum, cum lex
deficit (218). Sicut unaquaeque ars sua habet artis vocabula, ita
scientia iuris regulas quasdam fundamentales sive axiomata se­
quitur. Ius canonicum ab ista praxi non fuit alienum atque suas
adoptavit regulas sive paroemias seu principia iuris generalia.
Regula iuris universim spectata definiri potest: Sententia
generalis quae plures canones agentes de diversis rebus eandem
rationem habentibus brevi ac claro compendio complectitur at­
que proponit.
Si buiusmodi regulae ipsa auctoritate legislatoris sunt con­
stitutae, uti factum erat in compilationibus authenticis Grego­
rii IX et Bonifacii VIII, vim legum habent et vocantur authen­
ticae; aliae, quae a ductoribus et scriptoribus communi quodam
consensu traduntur, sunt mere doctrinales (219) atque ex sese
vi iuridica carent. — Priores in Codice collectae in unum lo­
cum non habentur, perinde ac in iure praecedenti, sed plures ha­
bentur sparsae; et quoniam, ut plurimum, erant deductae ex
Constitutionibus pontificiis, constituebant veluti substratum seu
summarium iuris. Tamen duplici modo considerari pote­
rant (22(1), aut ut principia iuris. quibus decisiones vel constitu­
tiones firmantur, aut ut consequentiae iuris. (piae ex decisionibus
vel constitutionibus deductae et collectae fuerunt. Sub utroque
(218) In Decretal. Gregorii IX i. f. (V 41) habentur n° 11, in VI’
i. f. n· 88. De regulis iuris in genere breviter et solide disputat Zech,
Praecognita S 427 sq. Accurate singulus regulas exponunt: Canisius,
Summa iur. can. in append, Commentar in regul. iur. libr. VI; Pirhing,
Synopsis i. f. 1. V. tit. 41; Reiffenstuel, post libr. V in propr. comment.;
Masc hat, Inst. can. i. f. libr. V; Phoebeus, Tract, special. De Regulis
iuris etc. Cfr. quoque Suârez, De virt. et stat, relig. tract. VIII, I. I.
cap. 1; η. 1 sq.
(219) V. g. Lex posterior generalis non derogat priori speciali, nisi
expresse illi derogetur: quod principium alia ratione transiit in can. 22.
Huc spectant Brocarda seu regulae iuris, quas a textu iuridico, quem
explanabant, iuris professores post explicatam legis litteram depromebant.
Nomen autem desumptum est a Burchardo Wormatiensi, qui scripsit Li­
brum Decretorum, adiutoriam operam praestante Waltero episcopo Spirensi et monacho Lobbensi. Cfr. Fournier, Le Décret de Bourchard de
Worms in Rev. hist, ecclés. XII p. 45 s. 670 sq. - PL. t. 140 col. 537 sq.
(220) Zech 1. c. ? 429; Reiffenstuel I. c. De reg. iur. prooem. n. 2 sq

DE LEGIBUS ECCLESIAE

245

respectu pertinent ad hunc locum circa «Normas generales
iuris ».
Ut consequentiae iuris spectantur regulae iuris in collectio­
nibus authenticis Gregorii IX el Bonifacii VIII ideoque praeeunfe
Imperatore Justiniano ultimo titulo fuerunt reservatae. Nam ut
Paulus dicit in L. 1, Dig. d. R. I. L. 17: «Non ex regula ius su­
matur, sed ex iure, quod est, regula fiat». At licet regulae iuris
ex anteriore iure sint deductae, tamen ab ipsis quoque legisla­
toribus canonicis ut normae sive principia sive rationes decisio­
num passim in collectionibus authenticis applicandae fue­
runt (221). Quare sub hoc respectu, qui videtur esse potior, re­
gulae iuris ab initio in tractatione de fontibus sive principiis iuris
canonici inter subsidia interpretationis convenienter recensen­
tur (222); et ob similem rationem supplent iuris lacunas.
Quod si canon sextus Codicis reservat per principium gene­
rale quidquid potest ex veteri iure, etiam has leges servare di­
cendus est, additis forte aliis principiis per Codicem sparsis: abro­
gantur leges praecedentes, et earum loco citandus est canon Co­
dicis; sed principia manent et possunt allegari, citari et adhiberi
sicut antea: attinguntur per Codicem leges seu principiorum
applicationes, non ipsa principia saltem generatin'!.
183. Pro ipsorum recto usu aliquid addendum, quod gene­
ralem exhibeat doctrinam circa illas Regulas.
Dividuntur regulae iuris;
I. Ratione originis et auctoritatis in authenticas et doctri­
nales.
II. Ratione autem materiae distinguuntur in commu­
nes (223), (piae ad quamvis iuris canonici materiam
sese exten%
dunt, et in particulares, quae ad determinatam tantum mate­
riam referuntur. Quae regulae particulares denuo subdividun(221) Cfr. B. I. 18 in Sext. et cap. 29, X, de elect. I, 6.
(222) Hinc recte iam Zech agit in Praeeogn. 1. c. de regillis iuris.
(223) B. I. 18 in Sext.: « Non firmatur tractu temporis, quod de iure
ab initio non subsistit . Cfr. cap. 29, X, de elect. I, 6; B. I. 68, 72. in
Sext.: < Qui facit per alium, est perinde, uc si faciat per seipsum ». Cfr.
cap. 30, X, de elect.; B. I. 29 in Sext.: « Quod omnes tangit, debet ab
omnibus approbari . Cfr. cap. 7, § 6, X, de off. archid. I. 23; cap. 35 de
elect. I. 6, in Sext.: a Tempus non currii legitime impedito ».

2-16

TITULUS V

tur in iudiciales (224). bénéficiâtes (22.')), morales (226). Denique
regulae morales ( ?) iterum distinguuntur in praeeeptorias (227)
et pvrmissorias (228) et prohibitorias (229).
In usu regularum iuris unaquaeque iuxta genuinum ipsa­
rum sensum est applicanda neque umquam extendenda ad ca­
sus. (pii in iure iam speciatim sunt decisi, et in quibus ratio
aperta est in contrarium. Perversa igitur est regulae applicatio,
si quod de certa et determinata materia est statutum, id ad
quamlibet aliam materiam trahatur, aut si circumstantiae per­
sonarum. loci, temporis non attendantur. At recte quoque iam
Canisius 1. c. p. 408 sq. lacobi Cuiacii sententiam reiecit, secun­
dum quam ex regula iuris non nisi levia et perniciosa argumenta
deduci possunt. Neque Cuiacius exemplis a se allatis rem inten­
tam probavit; etenim non attendit in casibus allegatis (v. g.
regula est. inquit, invito benefiemm non datur; at libertas be­
neficium est. et tamen invito datur) contra regulas militare ius
expressum aut aperiam rationem in contrarium.
Atque haec interim de regulis iuris sufficiant; quamvis enim
singularum regularum cognitio et memoria sit utilissima tamen
accuratior explanatio dari non potest, nisi specialis conscriba­
tur tractatus. Cfr. Schmalzgr. in prooem. ante lib. V, tit. 40.
Quare consulendi sunt Reiffenstuel, Pirhing, Canisius, Phoebeus
1. c. in not. 208 h. t.

184·. Nec sunt alienae a iure canonico regulae iuris civilis
Romani antiqui (I). 50, 17) sive Romani communis sive civilis
(224) Cap. 5, 8, X. de for. comp. II, 2: non: « Ador forum rei sequi
debet >.
(225) R. I. 1. in Sext.: < Beneficium ecclesiasticum non potest licite
sine institutione canonica obtineri ■. Cfr. quoque R. I. 87, in Sext. cum
cap. 11, X, de excessib. praelat. V, 31; cap. 5, X. de instit. III, 7; cap. 15. X.
de decim. III, 30.
(226) Quae vox, licet a compluribus scriptoribus v. gr. a Zech ado­
ptetur, minus videtur apta, quemadmodum etiam subsequens divisio,
quae potius est divisio generalis, regularum iuris ratione effectus, non
subdivisio tantum certae speciei regularum iuris.
(227) Cap. 12, X, de homicidio V, 12.
(228) Cap. 3. X, de sent, excom. V, 39.
(229) R. I. 58. 59 in VI°; cap. 15. 16 X. de rescript. I, 3. Cfr Zech
1. c. 430 sq.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

x

247

hodierni, modo sumantur cum aequitate canonica, et canon 20
agit de generalibus iuris principiis.
Codex autem non remittit amplius ad ius Romanum nec ad
ius civile ante Codicem vigens, quae proinde nullo modo pos­
sunt dici supplere aliquam Codicis lacunam. — Quoad ius ci­
vile hodiernum seu patrium iniungit servanda eius praescripta
v. gr. de forma testamenti, de supputatione temporis in con­
tractibus, de cognatione legali, de contractibus et solutionibus
(can. 1529) salvo semper contrario iuris divini vel canonici prae­
scripto. Etiam in his non est proprie ius suppletorium sed po­
tius ius admissum seu. ut aiebant, canoniza tum, sed extra ca­
sus exceptos, ad hoc ius non licet recurrere tamquam ad ius
suppletorium pro quo standum can. 20.
Aequitas canonica, de qua in cit. canone est sermo, signifi­
cat illam legislatoris ecclesiastici humanitatem, qua benigne tem­
perari vult nimium rigorem et severitatem textus legalis, illum
prudenter aptando cum moderatione ad casus concretos, quos
generalia principia brevissime enuntiata non respiciunt, et pos­
sunt oh diversas conexas circumstantias esse valde varios (230).
(230) D’Annibale I, 184 (22) dicit leges non esse intelligendas ex
rigore iuris « quippe hoc, ait, durum est semper, et interdum iniustum »
intellige in casu particulari: aequitatem nonnulli dicebant esse «iustitiam
cura dulcore misericordiae » Panormitanus in cap. ult. de transact, n. 6,
itemque Duranti Guliel. Speculator et loannes Andreae; vel «quaedam
factorum convenientia et rectitudo indicii naturalem sequens rationem »
dicitur a Reiffenstuel in tit. 2 de constit. X, n. 148; vel ab Aristotele
(Ethic. V, cap. 10) dicitur « iusfi emendatio ». In genere est, moderatio
legis scriptae praeter rigorem verborum eius. — Aequitatem Ecclesia
maxime iubet servari in casibus in iure non expressis; ita iam Hono­
rius III in cap. 11 X, de transact. (I, 36): «In his vero semper quibus
ius non videtur expressum, procedas aequitate servata, semper in hu­
maniorem partem declinando, secundum quod personas et causas, loca
et tempora videris postulare».
Amplior tractatio de Epikeia et Aequitate excederet limites nostrae
tractationis et est provincia specialis monographiae. Cfr. Sudrez, De le­
gibus 1. VI, cap. 7; D’Angelo in Periodica tom. 16 pag. 210 sq. et in Apol­
linaris tom. I, pag. 363 sq.; Hugon, in Angelicum tom. V, p. 359 sq. Fuse
et pulchre Van Uove, De leg. n. 267 sq. Cfr. supra n. 48 dicta de di­
stinctione inter iustum et aequum, iustitiam et aequitatem. Interpretamur
legem secundum bonum et aequum, cum propter circumstantias cense­
mus mentem legislatoris ad aliquem casum particularem non esse ex­
tendendum (arg. 1. placuit 8 C. de iudic. et 1. in omnibus 90 D. De Reg.

y*

.

248

»

'I
·. i
u«

TITULUS V

185. III..Tertius fons iuris suppletorii sunt « Stylus el praCuriae Romanae ». Negotia, in quibus cernitur Stylus et praxis Curiae Romanae sunt actus administralionis et sententiae
iudiciales sive administrativo sive stricto online prolatas: (pii
actus administrationis vel iudicialis ordinis evidens est, non posse
generale ius novum constituere nisi per specialem approbatio­
nem pontificiam debito modo datam in ius generale convertan­
tur. At possunt esse subsidium pro decidendis casibus particu­
laribus, ubi deficit ius quo decidi debeant; inde enim resultat usus
forensis vel auctoritas rerum similiter indicatarum, quae consti­
tuunt jurisprudentiam directivam. Quare inserviunt: 1°) pro ne­
gotiis extra Urbem Episcopis commendatis tamquam delegatis
Stae. Sedis per sic dictas «Facultates Pontificias»; cum dele­
gatus procedere debet iuxta Stylum delegantis, (pii certe serva­
tur in ('.uria Romana; 2°) in materia iudiciali, in (pia maior da­
tur necessitas iuris suppletorii, cum index non debeat abstinere
a sententia proferenda ob putatum defectum iuris in quo in­
nitatur.

186. IV. Quartus fons iuris suppletorii est communis et con­
stans sententia doctorum. Cuius auctoritati multum delatum est
in foro ecclesiastico, tum in condendis legibus, tum in eisdem
iam conditis interpretandis, numquain tamen eodem modo pro­
cessit Ecclesia quo in iure Remano, ubi responsa prudent um si­
lentium iuris supplebant (231).
iur. 50, 41). Cum legislator nequeat omnes eventus et difficultates in
casibus particularibus orituras prospicere, licebit ob singularem eiusmodi circumstantiam, quae vernsimiliter ei in mentem non venit, ali­
quando casum pro excepto habere. Equidem si dubium id sit, et res
moram patiatur, ab ipso legislatore declaratio petenda erit. Si autem
manifesta ratio similem restrictionem poscat, nequitiem id necessarium
videtur: uti etiam si periculum esset in mora, et ratio restringendi sal­
tem admodum probabilis. Cfr. Noldiii. De principiis n. 160.
(231) Cfr. Scriptores iuris Romani in introductionibus ad ipsum ius
Romanum. Notum est Ecclesiam, sicut saepe provocasse ad dicta Pa­
trum. ita postea haud raro multum detulisse doctoribus Universitatum.
Pro decretis Tridentinis a Pio IV creata est Commissio 8 Cardinalium
postea in S. C. Concilii a Pio V conversam cum facultate decreta Tridentina interpretandi (Wernz-Vidal II, 24, 493). Pro interpretando Co-

DE LEGIBUS ECCLESIAE

249

Post Codicem habemus in hac materia: 1°) canonem 20;
2°) can. 6, n. 2. Dirrefentia inter canonem 20 el can. 0, n. 2 ea
est, quod in hoc altero canone agitur de doctorum auctoritate
doctrinali quando ius loquitur; in can. 20 agitur de auctoritate
legali, quando ius silet relate tamen ad casum peculiarem, non
constituendo ius obiectivum permanens, nisi quod doctores sen­
tiunt transierit in ius consuetudinarium.
Auctoritas iuris suppletorii habetur in moraliter communi
et constanti sententia doctorum, qui ex canonibus generalibus
ducunt peculiares applicationes. Ubi variae sunt doctorum sen­
tentiae non suppeditant verum ius nequidem pro casu peculia­
ri, sed expendendae sunt secundum pondus rationum quibus in­
nituntur.

Caput IX
De cessatione legis (232)

187. Nimis evidens est de legibus humanis, quod, sicut non
necessario fuerunt positae, ita rursum tolli valeant, et aliis etiam
modis cessare possint.
Cessat lex humana: a) quoad totam communitatem: 1°) ces­
sante fine legis intrinseco et adaequato; 2°) abrogatione et de­
rogatione — b) relate ad unam personam vel unum statum sub­
ditorum lex cessat dispensatione et exemptione seu privilegio
contra ius — Canon 22, 23 contemplatur cessationem legis per
actum ipsius Superioris ipsam constituentis (ab extrinseco), at
etiam illa cessatio quae dicitur ab intrinseco refunditur in vo­
luntatem legislatoris, qui legem a se latam in certis casibus non
sustinet, in futurum.
dice simul cum ipso Codice publicatus est Motus proprius Benedicti XV.
quo creabatur Commissio ad Codicem interpretandum.
Ut exponunt Romanistae (Cfr. Larin, Introductio in Corpus iuris
civilis pag. 239) per legem c Citationum » Constantini magni sufficiens
erat sententia unius iurisconsulti inter electos; quod postea mutatum est.
(232) Cfr. Sudrez, De legibus 1. VI cap. 9 25, 26, 27; Ballerini-Palmieri,
Opus morale I, n. 461 sq.; Van Hove 1. c. n. 332 sq.; D’Angelo in Apol­
linaris t. I, p. 238 sq.

250

TITULUS V

Notio. Cessat lex, quando desinit obligare in communi.
Distinguitur cessatio ab intrinseco cum lex corruit sine speciali
actu legislatoris et ab rxtrinseco quando a legislatore tollitur.
a) Ab intrinseco lex cessat deficiente adaequate eius fine
pro tota communitate (233), nam lex (ordinatio rationis ad bo­
num commune) debet esse utilis communitati seu bonum com­
mune promovens, non noxia. I bi finis adaequate cessat prii>atine evadit inutilis, ubi cessat contrarie evadit noxia. Opus autem
est ut finis cesset adaequatu ita ut finis nullus supersit; nam si
plures habeat fines, quorum quivis ad eandem sufficiat, non
satis est. unum cessare, quippe lex ex aliis finibus adhuc utilis
manet. Porro si lex diversos complectatur articulos, at ratio de­
ficiat circa unum, manebit lex saltem quoad alterum. Quoad
communitatem début cessare, huic enim datur lex: quare singuli
non inde eximuntur, quod cis inutilis sit; unde etiam lex fun­
data in praesumptione periculi generalis (234) pergit obligare
tametsi in casu particulari pro determinata persona periculum
non adsit (can. 21) (235).
b) ab extrinseco per actum legislatoris tollitur lex. vel
simplici revocatione sufficienter tamen manifestata, vel per le­
gem aut consuetudinem oppositam. Interim si ex parte solum
tollatur derogari potius legi, quam abrogari dicitur, legis autem
contrariae introductio dicitur obrogatio. Legem autem revocare
(233) Saurez I. c. cap. 6. n. 1, cap. 9, Act. theol. Oenip. t. XI, p. 335.
(234) Cfr. can. 1020, 1022. 1000, 1378 § 1.
(235) Contrarie dicitur cessare finis legis, quando eius observatio
esset aut nociva aut nimis difficilis aut per eam contrarius legis effectus
obtineatur: privative seu. ut alii loquuntur negative si finis legis per eius
observation non obtinetur. Prohibitio v. gr. librum legendi pravum si
observari non potest sine detrimento fidei, quae defendi non possit
sine libri lectione, finis talis legis contrarie cessat: si legentibus nullum
damnum affert, negative cessat.
Si in singulari tantum subdito finis legis cessat, manente fine quoad
ceteros, per se ne iste quidem subditus a legis obligatione eximitur, nisi
agatur de casu, quo a legis observantia excusatur. Quo in casu excusa­
tionis lex proprie non cessai, sed potius huiusmodi cusus in lege eccle­
siastica non est comprehensus. Suârez 1. c. cap. 6. n. 3 sq. cap. 7. 8;
Reiffenstuel h. t. (T, 2) n. 379 sq.; Schmalzgr. eod. n. 44; D’Annibale I.
n. 177 sq. Si Scherer asseruit Epikeiam ius non agnoscere, huius asser­
tionis contra communem sententiam, ut ipse fatetur, prolatae, positivum
solidumque argumentum non attulit.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

251

vel abrogare potest ipse legislator, eius successor vel superior;
non vero inferior quamvis forsam alias condere possit statuta
praeter ius commune.

188. De mutatione quae fit per legem (obrogatio), has re­
gulas tradit can. 21. I. Lex posterior priorem ex toto vel pro
parte tollit aut expresse, aut tacite. Expresse id praestat cum id
aperte aut saltem aequivalenter statuit per clausulas derogato­
rias v. gr. per cl. contrariis quibuscumque non obstantibus; ta­
cite cum lex posterior priori directe est contraria vel saltem cum
totam eius materiam de. nono ordinat, hoc enim praestans legis­
lator satis clare licet tacite ostendit se praecedentem legem nol­
le sustineri (can. 22). Illud autem praesertim de tacita obroga­
tione tenendum est, correctionem iuris esse odiosam, lex enim
communi bono utilis praesumitur (pro quo praecise lata est);
unde correctio non est sine necessitate asserenda, et in dubio
non praesumitur esse facta, sed potius iura iuribus, quantum
fieri potest, sunt concordanda, et leges posteriores, attenta tamen
verborum proprietate et mente legislatoris, ad priores trahuntur (236), ut edicit can. 23. I bi tamen utriusque contradictio ma­
nifesta evadat, praevalet posterior.
II. Ex contrarietate lex generalis posterior praevalet gene­
rali priori, particularis particulari, etsi prioris mentionem non
faciat. Sed ex generali iuris principio « generi per speciem de­
rogatur » (R. 1. 34 in VI°): salva abrogatione iuris praecedentis
facta per can. 6, n. 1 Codicis, lex generalis non derogat iuribus
particularibus, sive haec sint territorialia, sive specialia corpo­
rum moralium, sive singularia (vclut privilegia), (piae sive per
legem sive per consuetudinem fuerint inducta, nisi aliud ex­
presse caveatur (can. 22 iunct. can. 30. 60 § 2. 71). Huc pertinet
ius speciale in aliquo concordato sancito, quod non solum non
aufertur per legem generalem posteriorem, sed etiam per no­
vum Codicem non fuit immutatum ex can. 3. Illud idem princi­
pium «generi per speciem derogatur » (237) infert legem spe­
cialem posteriorem derogare legi generali priori (238).
(236) Cfr. can. 6, n. 4. can. 18; Reiffenstuel proocni. n. 201 sq. h. t.
(I. 2) n. 402 sq.
(237) Cap. 1. h. t. in VI»; Reg. lur. 34 in Vh
(238) Gap. 1. X. de rescriptis I, 3.

n

252

,1

Μ»

titulus

v

III. Abrogatio Igis ecclesiasticae, quae iit noua lege con­
traria, sane requirit promulgationem, sine qua nova obligatio
imponi nequit. Quod si abrogatio in simplici consistit revocatio­
ne legis prioris, ad avertenda scandala et incommoda, ea publica
huius revocationis propositio et divulgatio est necessaria, quae
promulgationi omnino aequivalenter acquiparetur (239). Legem
revocari etiam posse contraria consuetudine ex dicendis de con­
suetudine fiet manifestum.
IV. Principium, can. 22 firmatum, constanter retentum est
in disciplina canonica et fundamentum iuridicum «obtinuit in
Decretali relata in cap. 1. I. 2 in VI°, ubi edicitur licet Romanus
Pontifex qui iura omnia in scrinio pectoris sui censetur habere,
constitutionem condendo posteriorem, priorem, quamvis de ipsa
mentionem non faciat, revocare noscatur: quia tamen locorum
specialium et personarum singularum consuetudines et statuta,
eum sint facti et in facto consistant, potest probabiliter ignorare:
ipsis, dum tamen sint rationabilia, per constitutionem a se noviter editam, nisi expresse caneatur in ipsa, non intelligitur in
aliquo derogare » (2-10). Accedit intrinseca ratio, vix prudenter
exigi posse, ut omnia particularia loca quoad omnia reducantur
ad uniformem communem disciplinam, cum tanta sit territorii
amplitudo et gentium varietas, quae in pluribus exigant ius
particulare, non auferendum nisi prius inspecta et ponderanda
peculiari loci necessitate.

189. Scholion. De lege dubia. Cum cessatione legis est co­
nexa circumstantia, in qua lex obligationem non imponit, non
solum uni vel alteri personae, sed universim toti communitati.
Lex potuit vim (piam habebat obligandi amittere, vel potuit eam
numquam exserere. Hoc alterum accidit in casu dubii; leges enim
non sunt urgendae nisi quae certae sunt, nec vinculum quo li­
bertas coercetur est imponendum nisi certa sit voluntas legisla­
toris. a (pio unice vi suae publicae potestatis imponi potest, non
a persona privata sibi neque ab alio publica potestate legifera
carente. Inde principium can. 15 sancitum: « Leges etiam irri(239) Suârez I. c. 1. VI. cap. 27. n. 14; Schmalzur. h. t. n. 51.
(240) Iam ante illam Decretalem et postea constanter retentum est
illud ius. ut optime ostendit Gillman in Archiv. iur k. KR. tom. XC1I,
pag. 3 sq.

1>E LEGIBUS ECCLESIAE

253

tantes cl inhabilitantes, in dubio iuris non urgent; in dubio au­
tem [acti, potest Ordinarius in eis dispensare, dummodo agatur
de legibus in cpiibus Rom. Pontifex dispensare solet» (241).
Certitudo legis deficere potest aut quoad ipsam legis exsi­
stentiam aut quoad eius sensum et extensionem. In utroque casu
habetur dubium iuris i. e. num ius exsistat vel num hoc sensu
et secundum hanc, extensionem exsistat; erit lex incerta vel du­
bia quae ex natura rei obligationem inducere nequit. Id accidit
cum scientificis argumentis re explorata, inter canonistas non
convenit an lex exstet aut quaenam sil legis sententia. Lex in­
certa aut dubia est lex nulla (242).
Dubium [acti intervenit circa legem, cum dubitatur num
aliqua actio vel negotium sub certa et clara lege comprehenda­
tur necne, seu versatur circa facta vel condiciones particulares,
a quibus applicatio legis pendet.
Qui dubiam legem non observat innoxie et sine periculo
agit. Qui vero factum ponit de quo dubitat num sub lege certa
comprehendatur suo periculo id facit, quamvis non peccet; nam
lex non obstante subiectivo dubio, pro sua objectiva veritate
suam vim exserit (243). Aequitas tamen canonica postulat ut in
(241) Per can. 15 nullo modo intendit Codex definire aut dirimere
generalem quaestionem de probabilismo in re morali; qua de re con­
sulendi sunt doctores theologiae moralis, antiqui et moderni. Cfr. v. gr.
Noldin, De principiis libr. IV, q. 1, art. 5, q. 2 de systemate morali p. 221
sq.; Lehmkuhl, I, n. 74 sq.; Ferreres, Theol. mor. I, n. 108 sq.; BalleriniPalmieri, Opus morale tom. I, p. 167 sq.
(242) Pariter versatur circa legis exsistentiam, ideoque est dubium
iuris, si dubium versatur circa cessationem legis, ubi sc. certa erat legis
exsistentia et dubitatur, num cessaverit vel eo quod abrogata sit, vel eo
quod aliquis ab eius observantia excusatus sit aut dispensatus, vel le­
gem iam impleverit etc. dubium de cessatione legis reddit exsistentiam
legis dubiam: cessatio tamen aut derogatio legis non est praesumenda,
(can. 23).
(243) Factum incertum nec per ignorantiam nec per opinionis pro­
babilitatem certum fieri potest. Dubium de impedimento consanguinitatis
matrimonii valorem non impedit (est lex dubia, est iuris dubium); du­
bium de facto consanguinitatis, quae sit certum impedimentum, matri­
monium relinquit dubium, nisi dispensationem ad celebrandum matri­
monium obtinueris quae ab Ordinario dari potest.
Exemplum dubii facti circa legem habes, si dubitas num feceris vo­
tum vel promissionem, num a sacerdote absolutionem obtinueris, num
iurisdictio tibi ad certum diem fuerit concessa etc.

254

titulus v

tali casu facilius dispensatio concedatur, quae ad cautelam sem­
per petenda est et ab Ordinario dari potest. Quare cum agitur
de lege irritante qui contra legem agil in dubio iuris, actum va­
lidum ponit, qui validus manet, tametsi deinde accedat authen­
tica declaratio qua illum actum sub lege comprehendi edicatur;
in dubio vero facti, seclusa dispensatione, qui actum objective
contra legem ponit invalide agit, licet manente dubio in suo valorc sustineatur, ob iuridicum principium « omne factum prae­
sumitur recte factum >. Si vero ab Ordinario vel a Superiore
altiore obtenta est dispensatio ad cautelam, actus valor in quo­
cumque eventu sustinetur. Cfr. can. 17, § 2, in quo respicitur
dubium iuris. Atque haec est aequitas quam ius nostrum sequi­
tur: dubio facti consulit per facultatem Ordinariis factam dis­
pensandi, quo securitati et conscientiae fidelium consulitur.
Quam facultatem Ordinariis ius non concedit in illis casibus, in
quibus Rom. Pontifex non solet dispensare. Consulit etiam non­
numquam per suppletionem defectus probabilis ad normam can.
209, ubi Ecclesia supplere potest.
190. De excusatione et dispensatione in legibus ecclesiasticis.

Ut universa lex ecclesiastica sive per cessationem ab intrin­
seco sive per abrogationem ab extrinseco i. e. a legislatore tolli
potest, ita pariter, manente generafim. lege ecclesiastica, in casi­
bus particularibus maiori minorive ambitu obligatio vel efficacia
legis auferri vel suspendi potest. Quod si fit ab intrinseco ex na­
tura rei et ipsa voluntate legislatoris ab initio iam manifestata,
habetur excusatio a lege ecclesiastica; at si quis non iam ex na­
tura rei ex primitiva voluntate legislatoris a lege ecclesiastica
eximitur, sed propter causam (piandam sufficientem, ad quam
accedat necesse est noua voluntas legislatoris relaxantis vincu­
lum legis, per dispensationem vel privilegium contra ius conces­
sum a legis observantia etiam permanentor eximi potest.
Passim distingui solent causae eximentes et causae excusan­
tes seu impedientes, quae duplex species comprehenditur sub
gencrico vocabulo causae deobligantis: in qua divisione eximen­
tes dicuntur causae, per quas aliquis desinit esse subiectum legis
v. gr. relictio et mutatio domicilii quoad legem particularem,
mutatio in aetate vel statu, in (piem novum statum vel aetatem
lex non cadat. Excusantes vero dicuntur illae, propter quas ali-

wwwWHWMWWf

DE LEGIBUS ECCLESIAE

**■■■■■

255

quis, etsi maneat subieclum legis, eam tamen observare non te­
netur v. gr. infirmus quoad ieiunium.
Inter principia generalia Codex non ponit causas excusantes
a lege; quae excusatio cum dependeat ex multis causis peculia­
ribus respicientibus peculiares personarum condiciones aliasque
temporis circumstantias, ex quibus excluditur peccatum in facto
aI lege dilformi, potius in doctrina moralistarum est enucleanda,
ubi etiam ponunt quaestionem, num et qua ratione liceat appo­
nere causas a lege deobligantes.

191. Codex unam ponit quaestionem de ignorantia quoad
legem inhabilitantem et irritantem, et de ignorantiae praesumtione; speciales circumstantias, quae imputabilitatem exclu­
dunt, considerat in canonibus libri V circa delicta et poenas.
Iam vero: 1. Omnis lex natura sua obligationem imponit eam
cognoscendi; unde unusquisque morali diligentia adhibita tene­
tur illas saltem leges cognoscere, quae ipsum concernunt. Quare
ab obligatione quam lex natura sua imponit, de se ignorantia
non excusat atque pro regula haberi debet « ignorantia facti non
iuris excusat » (R. I. 13 in Vlu). Circa ipsam ignorantiam facti
hoc est tenendum praesumptionis principium : « ignorantia vel
error circa legem aut poenam (ignorantia iuris) aut circa [actum
proprium aut circa factum alienum notorium (aliqua ignorantia
[acti) non praesumitur; circa facium alienum non notorium
praesumitur, donec contrarium probetur» can. 1G § 2.
II. Insuper: « Nulla ignorantia legum irritantium aut inhabilitantium ab eisdem exclusat, nisi aliud expresse dicatur ». Quid­
quid sit de iure praecedenti, ubi plures aderant leges irritantes
vel inhabilitantes in poenam, iure novo (irritatio actus, nequidem
ponitur in catalogo poenarum), leges inhabilitantes et irritantes
feruntur intuitu boni communis, cui. quidquid sit de morali cul­
pa, ob ignorantiam determinati fidelis non derogatur, nisi in de­
terminato casu aliter lex statuat. Intentio agentis in hac re nihil
refert, sed sola rei veritas: porro capacitas personarum et vis
actus per legem adempta, non nisi per leges restitui potest. Cfr.
etiam can. 988. In legibus autem poenalibus aliud valet princi­
pium: nam ibi ignorantia inculpabilis semper prodest; simpli
citer culpabilis plerumque, crassa et supina interdum, affectata
numquam. In ceteris legibus ignorantia inculpabilis excusat.

titvi.cs v

256

HI. Qui ignorantiam allegat illam probare debet si agitur
de ignorantia facti proprii aut alieni notorii, quia ex communi­
ter contingentibus nemo haec ignorare censetur; ideoque meritu
statuitur praesumptio scientiae; at ex eadem ratione praesumi­
tur ignorantia facti alieni non notorii, cuius notitiam probare,
si opus fuerit, adversarius cogetur. Cfr. R. 1. 47 in VI°.

ftp!
IH
& <u;:

i

Suarez, De legibus 1. 1 cap. 8, 10; 1. Ill
cap. 32; Idem, De censuris disp. Ill sect. 4, disp. IV sect. 6, disp. V
sect. 5; 1)'Annibale, Summ. I. n. 248 sq.; Lega, De iudic. eccl.
I. II vol. 3 n. 04 sq.; Idem. De delictis et poenis η. 78 sq.; Marolo,
Inst. I, η. 261 sq.; Moderni (Lodicis commentatores, vclut Matth.
a Coronata I, n. 31 sq.; Ojetti I. p. 162, praesertim vero Van Houe,
II, p. 360 sq. valde completa ratione. Brevius sed solide Wernz,
Ius Decretal. I n. 135.
Quoniam praeceptum in multis legi allinis est, cum omnis
lex sit praeceptum licet non viceversa, et in effectu lex et prae­
ceptum in inultis conveniant, non incongruenter Codex prae­
cepta respexit ultimo can. 24 tituli De legibus, licet in eo unicam
resolvat quaestionem de praeceptis singulis datis (244). Res ipsa
ampliorem videtur postulare tractationem, cum in foro ecclesia­
stico frequentem habeat applicationem; nam v. gr. poenae im­
poni possunt per praeceptum (cfr. can. 2220 iunct. can. 2195
§ 2) (245).
192. Scriptores:

Praeceptum generatim definiri potest: lussum
ad tempus vel in perpetuum singularibus personis aut absque
perpetuitate toti communitati publicatum. Ita Wernz, Ius De­
cretal. t. I. n. 135. Quae notio supponit legem essentialiter dif193. Notio.

(211) Cfr. de foro civili: L. 1
cum eo IV, 26; L. un. C. X ne sine
Bechtslex. v. v. BerehI, Mandat.
(245) D’Annibale. Summula P.
t. 1 n. 72; Leya, De indiciis eccl. t.

sq. I), quod iussu XV; L. 1 C. quod
iussu principis IX, 18; Holtzendorff,

1 n. 218 sq.; Lehmkuhl. Theol. nior
III p. 96 Sq.

I)K LEGIBUS ECCLESIAE

257

ferre a praecepto, quod illa sit permanens (perpetua perpetui­
tate relativa), hoc sit transiens i. c. temporaneum. Quod suppo­
situm fuit satis communiter admissum, et inde secundum illud
buna habenda est notio tradita.
In idem fere recidit notio tradita v. gr. a Maroto 1. c. n. 261,
>i dicitur praeceptum esse « iussum vel mandatum legitimi Su­
perioris datum subdito in casu particulari », si casus particularis
dicatur intelligi dupliciter, vel quia praeceptum datur personis
singularibus, uni vel pluribus, vel quia datur toti communitati
sed in casu particulari i. e. non stabiliter sed transeunter; quae
explicatio idem suppositum notionis praecedentis continet.
Quae perpetuitas legis, etiam relativa (illa relativitas in dies
est maior, cum adeo frequenter mutentur leges), quae non solet
in ipsa legis definitione exprimi (cfr. notam definitionem Sti. Tho­
mae) non ab omnibus admittitur ut essentialis legi (246) nisi so­
lum in sensu iussi stabilis seu permanentis. Quare praeceptum
stabile communitati datum ad definitum seu limitatum tempus
v. gr. ad annum, pro tempore belli, pestis aliusve publicae cala­
mitatis vel necessitatis, a multis dicitur praeceptum datum ad
modum legis, a qua nullum habet discrimen praeter definitam
durationem, si datur ab habente potestatem legiferam. Solet au­
tem in communi doctrina lex distingui a praecepto, tametsi non
raro ipsa lex definiatur per praeceptum; atque ut plurimum dan­
tur discrimina : a) ratione subiecti passivi, quia praeceptum da­
tur particularibus personis; lex datur communitati perfectae;
b) ratione subiecti activi, quia praeceptum dari potest ex pote­
state domination, familiari, oeconomica, conventionali, dum lex
non nisi a potestate iurisdictionis pleno sensu intellecta; c) ra­
tione durationis, quia lex est perpetua (?); praeceptum vero dari
potest etiam ad unum diem et certe caret perpetuitate propria
legis.
Alii evitando loqui de legis perpetuitate, quasi haec sit es­
sentialis legis proprietas, duplicem designant qualitatem qua
lex distinguitur a praecepto: a) quia lex est stabilis, permanens
(attendendo legis durationem) et quia ordinat aliquid ad per­
manentem necessitatem communitatis: duae rationes, quarum
(216) Cfr. Van Houe, De legibus π. 88-101.
17

258

TITULUS V

altera est fundamentum prioris: at praeceptum est transitorium,
quae condicio transitorii magis explicatur ex eo quod corruat
cum ipso Superiore, (pii illud dedit; quod magis explicant di­
cendo, quod ad hoc ut praeceptum ultra mortem praecipientis
valeat, necessaria est renovatio subsequent is Superioris vel potestas legifera quae ipsi tribuat maiorem firmitatem
b) quia
/e.r fertur pro communitate, quamvis agatur solum cie parte com­
munitatis seu de singularibus personibus ipsius v. gr. de clericis,
de Episcopis: has personas non ut singulares, sed ut partem com­
munitatis considerat. — Praeceptum vero per se non requirit
communitatem, sed potest ferri pro singularibus personis vel
pro communitate imperfecta. — Additur autem quod deficiente
stabilitate, quae est potior qualitas legis, si communitas respicitur.
lex non dicitur, sed praeceptum commune vel statutum: unde
tamen, lex quae delinitur per praeceptum commune ex duplici
qualitate non satis distinguitur a praecepto, nisi nomine tenus,
quando communitati datur, cui lex dari potest.
Maioris momenti est distinctio, quae petitur a potestate, si
dicitur ad legem condendam requiri auctoritatem publicam et
potestatem iurisdictionis; dum ad praeceptum sufficit etiam au­
ctoritas privata et potestas dominativa; at nova difficulas nasci­
tur ex hoc quod qui in Ecclesia habent iurisdictionem ecclesia­
sticam plenam, sub qua continetur potestas legifera, in vi II eius­
dem iurisdictionis possunt imponere praecepta iurisdictionalia,
quae si communitati dantur, in quo a lege differunt?

194. Diuisio: I. Praecipue attendenda divisio in praeceptum
particulare et generale: primum imponitur singulis personis, al­
terum communitati vel etiam societati legis recipiendae capaci.
II. Altera divisio desumitur ex potestate praeceptum ferentis:
nam vel fertur ex potestate publica, quae sit vera iurisdictio
ecclesiastica, vel fertur ex potestate priuata (piae variis nomi­
nibus designatur vehit domestica, oeconomica, quasi-domestica,
dominativa. conventionalis seu ex quasi-pacto. Unde etiam prae­
cepta dici possunt iurisdictionalia et non iurisdictionalia prout
ferantur a Superiore iurisdictionem habente vel carente. Supe­
riorem posse praecipere sublito intra limites sublectionis, deduci­
tur ex natura rei, et si habet subditam communitatem cum pote-

__

DE LEGIBUS ECCLESIAE

259

siale eam gubernandi etiam commune praeceptum ex natura rei
dare potest, non solis singularibus subditis (247).

Doctrina de praeceptis in iure praecedenti erat parum
praecisa et pluribus controversiis obnoxia. Dubia et controver­
sias non solvit Codex, cum de praeceptis generalibus sileat in
quibus plures erant controversiae, et unicum posuerit canonem
24, in fine tituli De legibus, in quo de solo praecepto peculiari,
singulis dato, duplici dumtaxat questioni dat solutionem sc.
urgere extra territorium, et non necessario cessare resoluta pote­
state praecipientis: de quibus non erat concors sententia.
195.

Doctrina generalis de praeceptis sic breviter circum­
scribi potest.
Potestas praecipiendi. Praeceptum cum sit iussum, tantum
ab iis dari potest, qui in alterum tamquam subditum habeat ve­
ram auctoritatem iubendi, aut privatam ex potestate dominativa
sive naturali v. g. maritali, parentali, herili sive religiosa v. g.
Abbatissa ex professione religiosa monialium, aut publicam vi
196.

(247) Canonem 24 non respicere expressis verbis praecepta data ex
potestate dominativa, fatendum est; at eodem modo fateri debet expresse
non respicere sola praecepta data ex potestate iurisdictionis; cum autem
negari non possit Codicem agnoscere utramque potestatem ferendi prae­
cepta, potius inferendum est, in libro in quo agitur de normis genera­
libus iuris, utrumque genus praeceptorum complecti cum generali modo
et sine distinctione loquatur. Ex loco ubi canon positus est, censent aliqui
parum eflicax argumentum deduci posse, cum evidenter appareat ex ipsa
singulari quaestione quam resolvit, ibi poni ad modum appendicis; nec
argumentum ex loco nimis urgeri potest, ut inferatur, Codicem essen­
tiale discrimen inter legem et praeceptum non agnoscere. Quod si id in­
feratur ex hoc, quod, praecepta ex potestate dominativa lata « numquam
judicialiter urgeri possunt », id absolute verum non videtur; nam si ur­
geri judicialiter non possunt a Superiore religioso jurisdictione carente,
urgeri possunt a Superiore externo in casibus in quibus id necessarium
sit, atque idem dicatur de aliis Superioribus, qui profecto subduntur
Superioribus iurisdictione praeditis. Quod aliis locis Codicis effectus
canonici adnectantur expresse jussionibus datis ex potestate dominativa
(cfr. v. gr. can. 649), etiam debile pro contraria sententia suppeditat ar­
gumentum, cum versemur in norma generali, quae deinde per alias di­
spositiones legis humanae debeat ulterius ordinari, applicari et limi­
tari. ut fatetur Van Howe Γ. c. n. 357. qui contrariae sententiae n. 35G
adhaeret cum moderatione.

260

3
H
•I
ί»

TITI'LUS V

potestatis iurisdictionis sive ecclesiasticae sive civilis. Ambitus
vero potestatis ita circumscribitur, ut: lu) praeceptum detur ac­
cesse est de obiecto insto, honesto, possibili etc., atque ei, cui im­
ponitur, est publicandum seu intimandum sicuti supra de legi­
bus ecclesiasticis explicatum est. 2") ut feratur in eos, qui actu
subditi sint, at sicuti lex etiam invito imponi potest. Qua re dif­
fert a mandato, quod subordinationem in mandatario necessario
non supponit, sed liberam acceptationem mandati, ex qua oritur
obligatio.
Discrimen a lege. At pariter liquet inter legem et praeceptum
in foro quoque ecclesiastico multiplicem esse differentiam.
Etenim lex ecclesiastica necessario ferenda est vi potestatis
iurisdictionis (248); at praeceptum licet a Praelato debita juris­
dictione ecclesiastica munito dari possit, tamen etiam a Supe­
riore vi solius potestatis dominativae potest imponi. Porro una­
quaeque lex essentialiter requirit, ut condatur propter bonum
commune neque umquam ordinari valet ad solum commodum
privatum legislatoris; vicissim natura rei non obstat, quominus
saltem praecepta quaedam imponantur propter commodum pri­
vatum personae iubentis v. g. heri, patris, mariti (249). Deinde
natura legis exigit, ut detur communitati et in perpetuum, sed
praeceptum imponi potest singularibus personis sive ad particu­
larem quendam actum perficiendum sive ad certum tempus v. g.
ad sex menses vel annum vel ad vitam personae praecipientis;
immo etiamsi iniungatur ad bonum commune toti communitati
ad actum quendam transeuntem vel ad certum tempus, naturam
verae legis non induit (250). Praeterea lex directe afficit terri­
torium illoque mediante personas; at praeceptum directe ligat
personas. Hoc autem, quod iure praecedenti in controversia
erat (251). can. 24 definitive sanxit quoad praecepta singulis data;
(218) Saurez, De leg. 1. I cap. 8, 1. IV cap. 6 η. 12; supra h. tit. η. 94.
(219) Suurez 1. c. 1. 1 cap. 7; Schmalzgr. 1. I tit. 31 n. 33 sq.
(250) Suarez 1. c. 1. I cap. 7, 10 n. 6 sq.; Pacelli 1. c. p. 15.
(251) Cap. 2 de const. 1, 2 < Statuto Episcopi, quo in omnes, qui fur­
ium commiserint, excommunicationis sententia promulgatur, subditi eius
furtum extra ipsius dioecesim committentes minime ligari noscuntur,
cum extra territorium ius dicenti non pareatur impune .Quo ex principio
evidenter consequitur legem localem pro limitato territorio latam propter
defectum potestatis in Superiore non obligare subditos extra illud terri­
torium actu et absque fraude versantes. Cfr. Benedict, X/V, De Synod.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

261

quod praeceptum ubique urget, et merito dici potest subditum
sequi vehit umbra corpus et subditi ossibus haerere (cfr. etiam
can. 2226, § 1).
III. Character praecepti: Quod si agatur de praecepto gene­
rali communitati dato ad actum particularem seu transeuntem,
dioec. 1. XIII cap. 4 n. 9, 10; Sudrez, De leg. 1. Ill cap. 32; Pirhtng h. t.
η. 55. Controvertitur autem, num praeceptum impositum ita personis in­
haereat, ut obliget subditum extra territorium etiam quoad effectum in­
currendi censuram praecepto adnexam. Quae obligatio a nemine negari
potuit, si praeceptum sipgulis imponatur per potestatem certo territorio
non alligatam v. g. a R. Pontifice, Superiore regulari, patrefamilias, aut
detur in vim pacti vel promissionis v. g. obedientiae canonicae vel reli­
giosae pariter independentis a territorio. Cfr. D*Annibale 1. c. n. 219;
Suarez, De virt. et stat, relig. tract. λΊΠ 1. 2 cap. 8. At non est in dubium
vocanda, licet praeceptum ab illo Praelato ecclesiastico daretur cuius iurisdictio legifera ipso territorio finiatur, ut cum communiore et probabi­
liori sententia recte tenuit: Suarez, De censuris disp. V sect. 5 n. 18;
S. Alphons. 1. c. 1. VII n. 23; Pirhing b. tit. n. 59 sq. aliique v. g. Laymann; aliter D'Annibale 1. c. n. 249; Lega 1. c. p. 101 not. 1 cum aliis.
Nam solummodo statutum sive lex afficit subditum ratione territorii, prae­
ceptum vero cum directe liget personam, eam sequitur, quocumque dis­
cedat; hinc subditus cum extra territorium ligetur praecepto, etiam li­
gatur censura forte praecepto apposita. Nec efficax est duplex ratio a
D'Annibale 1. c. et Lega 1. c. opposita. Non prior, qua quasi per argumen­
tum ad hominem ex Suaresio 1. c. hanc assumunt probationem: c Ratio
autem generalis vel particularis non variat iurisdiclionem »; nam si abs­
que insertione minus accurata verbi legis (post vocabulum « generalis »)
sumatur sensu a Suaresio intento et ad scopum ab ipso praefixum i. e.
quod valet de particulari praecepto, merito etiam extenditur ad gene­
rale praeceptum, fundatam non suppeditat probationem, quia ex ratio­
ne generalis legis perperam arguitur ad particulare praeceptum; nam
lex est territorialis, praeceptum autem personale. Hinc etiam claudicat
altera ratio philosophica: Quod non continetur in toto, id est in pote­
state ferendi leges, in parte contineri absurdum videtur. Nihil enim ab­
surdi habetur, quod certae species facultatum in genere iurisdictionis
episcopalis contentae eo modo adhiberi possint, qui in alia quadam spe­
cie non est permissus; v. g. extra territorium suum episcopus proprio
subdito potest concedere absolutionem a censura, remissionem poenae
vindicativae (can. 2239), nequit autem ibidem exercere iurisdiclionem
contentiosam (can. 201). Porro quod expresse in iure prohibitum est (cfr.
cit. cap. 2 h. in Scxt.) quoad exercitium potestatis legiferae in se perfe­
ctioris. sed territorialis, id perperam transfertur ad potestatem mere
praeceptivam in se minus perfectam, sed personalem atque expresso quo­
dam iure hac in re potestati legiferae non aequiparatam,

262

♦

TITULUS V

hoc praeceptum de facto aequivalet praecepto dato singulis, per
formulam generalem singula i. e. omnia communitatis membra
comprehendentem: quare de huiusmodi praecepto idem indi­
cium est proferendum, nisi legitimus Superior restringere de­
claret praeceptum ad subditos dum in territorio versantur: po­
testas non deest ad obligationem personalem, quae ubique ur­
geat imponendam, sed potest deesse voluntas; cuius voluntatis
defectus nonnunquam poterit colligi ex ipsa natura rei prae­
ceptae.
IV. Multo facilius poterit praesumi character territorialis in
illis praeceptis temporaneis, quae communitati imposita fuerint
per praeceptum generale ad modum legis latum et ad bonum ali­
quod commune obtinendum, cuius discrimen a lege, vix ullum
assignari poterit nisi ipsius praecepti definita duratio. Cum qua
cohaeret vera quaedam stabilitas circumscripta iuxta limites tem­
poris praefiniti. Si de facto perpetuitas legis nihil aliud significat
nisi stabilitatem oppositam actui singulari seu transeunti, tale
commune praeceptum essentialiter a lege non differt, modo sit
datum ab habente legiferam potestatem et communitati legis re­
cipiendae capaci.
Idem autem dicendum est de praecepto
communitati imperfectae a Superiori vi potestatis dominativae
dato; quod, si immediate datum est ad bonum commune ipsius
communitatis v. gr. a Superiore religionis non exemptae vel laicalis, vi potestatis quasi-socialis communitatem gubernandi, fa­
cile obligatio restringetur ad subditum in communitate praesen­
tem, non quidem ex defectu potestatis sed voluntatis; itemque
manebunt resoluto iure Superioris, nam magis (piam a persona
dantur ab auctoritate quae communitati praeest, formalitas ad
Jurationem can. 24 requisita servatur, sine iteratione intelliguntur implicite renovata a succedente Superiore, qui ordinem con­
suetum inductum per ordinationes anterioris Superioris ratum
habere praesumendus est. donec ex insta causa revocetur.

seu eius obligationis. I. Fuerunt multi
doclores. (pii loquendo de praeceptis sine distinctione inter va­
rias eius species communiter inter legem et praeceptum etiam
illam statuerent differentiam, quod sublata potestate jurisdictio­
nis in legislatore per mortem vel alium modum legitimum nihi­
lominus le.r permaneat, sed resoluta (vel suspensa) iurisdictionc
197. Duratio praecepti

DE LEGIBUS ECCLESIAE

263

et inulto magis potestate dominativa in persona, iubente prae­
ceptum penitus expired (252) (vel suspendatur). Quae sententia
ab aliis (v. gr. Wernz 1. c.) dicebatur facile admitti posse de [acto
in communibus casibus propter defectum voluntatis in Praelato
iubente (253) sustinendi obligationem praecepti etiam post reso­
lutam propriam potestatem, v. g. si praecepto apponatur clau­
sula: « Ad beneplacitum nostrum», quod certe morte Praelati
exspirat, illa etiam addita ratione quod Praelatus in suo regi­
mine merito dicitur sese conformare communi praxi et doc­
trinae, nisi aliud expresse significet; et si in praecipiendo [ormu
legis non utatur, quae natura sua est perpetua, sed simplici prae­
cepto sine speciali clausula, recte censeri merito potest tantum
aliquid statuere pro tempore sui regiminis,.non absolute pro fu­
turis temporibus. At ista theoria ipsis videtur fundamento solido
carere, si absolute et generaliter propugnetur propter defectum
potestatis ex natura rei petitum, etiamsi Superior gaudeat po­
testate praecipiendi in vim verae potestatis iurisdictionis eccle­
siasticae. Sunt autem Superiores etiam in foro ecclesiastico, qui
ex sola potestate dominativa dare possunt praecepta v. g. Abba­
tissae monialium vel Praepositi institutorum laicorum; alii au­
tem Superiores regulares licet suis subditis etiam ni iurisdictio­
nis ecclesiasticae praecipere possint, tamen ordinarie id facere
nequeunt per modum legis a se latae. Cf. Sudrez, De virt. et stat,
relig. tract. VIII 1. 2 cap. 1 η. 15, cap. 8 η. 2 sq. 4 sq., De leg. 1. I
cap. 10 n. 12, ubi tenet praeceptum Praelati, qui careat potestate
legifera, pariter cum morte ipsius exstingui; sed aliquantulum
haesitat in illa assertione, quod cessatio praecepti talis Praelati
non solum ex voluntate, sed etiam ex defectu potestatis pro­
veniat.
Iam vero ex natura rei Superior ecclesiasticus v. g. Episco­
pus perfecta iurisdictione in foro externo praeditus ita singu­
laribus personis saltem potest imponere praeceptum, ut etiam
post mortem suam perduret, donec a successore vocetur. Nam si
(252) Sudrez 1. c. 1. I cap. 10 n. 9 sq. 12, De cens. disp. V cap. 5 n. 1δ,
D’Annibule I. c. n. 249; Lehmkuhl 1. c. n. 72: « Praeceptum uero natura
sua (?) transitorium est et corruit saltem cum Superiore ac propterea, ut
perduret, per se innovatione opus est ».
(253) Cfr. Sudrez, De leg. 1. c. n. 12, De cens. disp. Ill sect, ί η. 11,
12; Lega, De indiciis eccl. t. Ill p. 100 sq.

264

TITULUS V

Superior universae communitati valet condere legem post mor­
tem suam duraturam, a fortiori singulis subditis poterit (254) im­
ponere praeceptum morte ipsius non exstinguendum. Porro ex
altera parte Superiores etiam ecclesiastici quandoque sufficien­
ter videntur significare suam voluntatem sese de facto velle sub­
ditum suo praecepto obligare absolute ad tempus certum vel in­
determinatum ultra resolutionem propriae potestatis per mortem
vel alium modum legitimum factam, v. g. si apponatur clausula:
«.Ad beneplacitum Sedis Apostolicae » (255). Praeterea rationes
quoque intrinsecae ex vigore disciplinae ecclesiasticae petitae
et ipsa forma et scopus praeceptorum ad externum (256) regi­
men dioecesis ordinatum indepcndcnter a resolutione vel su­
spensione potestatis in Praelato iubente. idem omnino videntur
suadere. Nam huiusmodi praecepta omnibus attentis merito aequiparantur sententiae iudiciali absolute latae, sed sententia iu­
dicialis vim habere non desinit nec suspenditur, si in indice, qui
illam tulit, potestas resolvatur vel suspendatur (257). Praeterea
si ex natura rei ista praecepta cessarent, etiam R. Pontifex suo
praecepto non posset apponere clausulam, ut valeat etiam post
ipsius mortem. Id, quod plane falsum est. cum plures R. Ponti(254) Suârez, De leg. 1. I cap. 10 η. 11; D’Annibale I. c. n. 249 not. 9
illam possibilitatem omnino concedunt.
(255) Bizzarri, Collect, p. 210 sq. ex Secretaria pro negot. interiorib.
Status pontif. 21 Febr. 1838 et 5 Sept. 1839. Li precetti ingiunti dai Tri­
bunali ordinarii non possono durare oltre il termine stabilito nelle senlenze di condanna o neWalto dell’ingiunzione del precetio medesimo. Nd
casi di contravvenzione durano per quel tempo che sono ffli stessi precetli rinnovati. Qualora poi non siasi prefisso il termine per la durata
dei precelli, essi si consideratio cessati dopo il decorso di un anno >. In
nota vero 1. c. apud Bizzarri p. 211 additur: < Quamvis suprascripta de­
claratio facta a Secretaria super negotiis interioribus Status (pontificii)
respiciat Tribunalia laicalia, tamen ex ea etiam Tribunalia ecclesiastica
normam desumere poterunt . Ad eandem sententiam accedit Lega 1. c.
p. 100, praesertim quia S. C. Ep. et Reg. in Instr. 11 lun. 1880 art. 7 de
praeceptis eodem sensu videtur ius constituisse atque in allegatis re­
scriptis laudatae Secretariae, ubi quoad durationem vel cessationem prae­
ceptorum nulla habetur ratio durationis vel cessationis auctoritatis in
Superiore praecipiente.
(256) Quid iuris sit de praeceptis in foro interno, moralistis relin­
quimus examinandum.
(257) D'Annibale 1. c. n. 301 iunct. Lega I. c. p. 98 not. 1.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

265

lices clausulam istam apposuerint (25X). 'Tandem saltem certa
praecepta sunt adeo evidenter ordinata ad conveniens regimen
in foro externo, ad scandala vitanda, ad promovendum bonum
ipsius subditi, cui data sunt, ut nulla appareat ratio, ob quam
dependeant a sublata potestate Superioris praecipientis (259), v.
g. si clerico prohibeatur frequentare certam domum vel caupo­
nam etiam extra dioeccsim (260).
H. Codex quaestionem resolvit in praeceptis singulis datis.
Haec cessant resoluto iure praecipientis, et nulla est ratio cur
fiat distinctio inter praecepta data ex potestate iurisdictionis et
data ex potestate dominativa. Fit tamen exceptio pro casu quod
fuerint data per legitimum, documentum aut coram duobus te­
stibus", quae formalitas etiam requiritur ut possint iudicialiter
urgeri. Sola ergo particularia praecepta priuatim data, sine do­
cumento quod fidem facere possit in indicio aut non adhibitis
saltem duobus testibus, qui de praecepto imposito fidem facere
possint, ex iuris communis dispositione cessant resoluto iure Su­
perioris qui ea imposuit, nec possunt iudicialiter urgeri quamvis
suum habeant valorem non in solo foro interno sed etiam in foro
externo. Ut non cessent debet adhiberi forma praescripta sive
agatur de praecepto iurisdictionali sive agatur de praecepto dato
ex simplici potestate dominativa. cum lex non distinguat. Salva
tamen manet permanentia praecepti in Ordine vel Instituto
religioso, si id per decretum Capituli Generalis fuerit constitu­
tum. ut dictum est in nota praecedenti. Porro quando praeccp(258) Suârez, De censur. disp. Ill sect. 4 n. 11, 12, ubi fatetur do­
ctrinam « communem » etiam expresso quodam iure positivo non posse
probari.
(259) Lega 1. c. p. 98 sq. 100 sq.; Droste, Kirchl. Disc. u. Crini. Vefalir.
p. 101 sq.
(260) Suarez, De cens. disp. V sect. 5 n. 18, De leg. 1. I cap. 10 η. 12;
Lehmkuhl 1. c. t. I n. 72. Cum non leves sint difficultates practicae, si
praecepta data a Superiore vita vel officio functo statim exspirent, quan­
doque in ordinibus religiosis per decreta Capitulorum generalium con­
trarium statuitur, sci. huiusmodi praecepta manere in vigore, donec a
successore revocentur. Quo in casu etiam difficultas theoretica vitatur;
nam praecepta imposita ita prorogantur, non a Superiore mortuo vel of­
ficio functo, sed ab ipso ordine religioso, qui, utpote persona moralis,
non moritur. Praeterea Capitula generalia religionum clericalium habent
potestatem legiferam ideoque suis decretis indubitanter possunt proro­
gare praecepta Superiorum.

266

jHl
!♦»·

TITULUS V

tum datur non a persona singulari Superioris, sed a persona
morali (Capitulo) haec non moritur nec eius potestas alia ra­
tione resolvitur ideoque perseverat.
III. Quoad praecepta communia communitati seu societati
imperfectae imposita et respicientia bonum privatum singulo­
rum membrorum, idem videtur esse dicendum, quamvis vix fiet
ut imponantur sine legitimo documento. Quoad illa vero prae­
cepta communia, (piae imponantur ad tempus sed ad modum
legis seu statuti et pro communi utilitate, potius ad modum le­
gis dicenda sunt perdurare donec tempus finiatur aut fuerint
legitime revocata, nisi ipsa praecepti materia aut expressa prae­
cipientis declaratio aliud ostendat. Ut enim scite animadvertit
Van Hove 1. c. n. 370, ipsa natura communitatis de se perpetuae,
postulat ut ipsi dentur ordinationes, quae habeant stabilitatem
et vim habeant pro membris praesentibus et futuris, ideoque
independenter a persona, quae actu illam gubernat; quod a
fortiori valet de praecepto iurisdictionali dato ab habente iurisdictionem communitati imperfectae ad commune bonum ip­
sius (261). Silentium Codicis huic doctrinae non abstat.
198. Scholion. I. De praeceptis poenalibus standum est prae­
scriptis canonum 2217. 2225, 2245. Cfr. Wernz-Vidal, Ius poe­
nale n.
Scholion 11. «) Inter proprietates legis, solet assignari perpe­
tuitas, non utique absoluta, cum legi derogari possit, sed relatiua,
quatenus lex per se durat, donec per actum Superioris in ipsam
legem potestatem habentis auferatur (262). Quae proprietas si
(261) Cfr. quoque Cicognani 1. c. p. 149 sq.; Marolo Inst. I, n. 268,
ubi censet stabilitatem habere independentem a duratione praecipientis
in suo munere, etiam illa praecepta singularia, quae personae singulari
dantur, non intuitu ipsius personae sed muneris vel officii ipsi com­
missi. v. gr. si Episcopus in dioecesis visitatione ordinationem parocho
tradat in bonum paroeciae servandam, quae non solum parochum obli­
gat post mortem Praelati praecipientis, sed etiam parochos successores:
cui omnino videtur assentiendum, nec tamen videtur exceptio circa prae­
scriptum canonis 24. prudenter enim talis duratura ordinatio non dabitur
sine legitimo documento, sine quo vix certo constabit sive Praelato sive
successori subditi in munere.
(262) Cfr. quae scite disputat Maroto Inst. I n. 271 de Statutis eccle­
siasticis sive ordinationibus communitatum seu societatum quaç non

DE LEGIBUS ECCLESIAE

267

dicitur essentialis, curte lex essentialiter differret a praecepto,
cui illa perpetuitas negatur. Atque hoc de facto erat praecipuum
discrimen quod solebat assignari inter legem et praeceptum (263).
At numquid ad essentiam legis, requiritur eius perpetuitas, illa
videlicet relativa, de qua supra? Qua in re imprimis mirum est,
in classicis definitionibus legis perpetuitatem non adiici; non
dicitur ordinatio perpetua, praeceptum perpetuum: adjicitur
quidem haud raro vox stabile (praeceptum stabile); quae vox
stabile non excludit definitam durationem saltem satis longam.
Quam stabilem durationem, cum illo sensu exclusivo intellectam,
satis communiter requirebant doctores, allegantes cap. ult. X de
officio legati I, 30 (argumentum non concludens), et L. 2 C. de
divers, rescript. I, 23 et L. 3 C. de edendo I, 1 (argum. multo
minus concludens); addita etiam illa ratione, quia si incerto sem­
per iure uteremur, societatem assidue fluctuare necesse esset.
b) Ad essentiam autem legis pertinere eam stabilitatem
quae perpetuitatis nomine donari possit, multis non videtur pro­
bari, non modo si agatur de perpetuitate positiva, ob quam lex
humana numquam revocari posset (quod nullus docuit) sed ne­
que de perpetuitate negativa, ita intellecta, quod lex initio fe­
renda sit indefinite sine adicctione temporis pro quo valere de­
beat. Ad quam sententiam firmandam allegant Extravg. ad re­
gimen 13 de. praebendis, inter communes (III. 2). quam Const.
Benedicius XII ad dies vitae suae restrinxit. Hoc idem fecerunt
singuli RR. PP. in Regul. Cancell. Apost. sub regiminis initio pro­
mulgandis, quae est causa, cur perpetuitatem defendentes nega­
rent esse veras leges. Addunt exemplo osse Edicta Praetoria,
quae solum erant annalia (Pr. Inst, de perpetuis et tempor.
pollent auctoritate ferendi sibi leges, sed illas ordinationes ferunt ex po­
testate sociali, oeconomica, dominativa et citatum ibidem art. Normarum
S. C. Episc. et Regul. circa ordinationes generales Capituli Generalis In­
stituti religiosi, quo edicitur ordinationes illas non durare nisi usque ad
novum Capitulum Generale, a quo possunt innovari; quam normam me­
rito dicit non obligare nisi illa instituta religiosa, in quorum Constitu­
tionibus ea regula ex Normis recepta fuit.
Idem praeclarus Auctor, ibidem n. 272 sq. fuse loquitur de decretis
et edictis secundum antiquam et novi iuris significationem. Brevius Van
Hove. De legibus η. 371.
(263) Cfr. Sudrez, De leg. I cap. 10; Lehmkuhl, I η. 72 etc.

268

«H

TITULUS V

aci. IV. 12; Gaius ibid. IV $ 710). quae tamen species iuris habe­
bantur (§ 7 Inst, de iure natur, et gent. I. 2; 1. 7 1). de inst. cl
iure I. 1). Subiungunt quoque illam rationem, quod lex accom­
modari debeat circumstantiis temporum et locorum (arg. c. 1-3
Dist. 29). et haec aliquando ita immutentur ut lex minus utilis
deinde sil futura vel mox sub primordiis tales appareant, ob quas
non nisi temporanea constitutio profutura sit (sane per acci­
dens); ideoque non videatur contra naturam legis, si solum ad
tempus feratur.
c) Adiiciunt quoque exemplum; si Pontifex ad bellum con­
tra infideles sustinendum ecclesiasticis personis tributa Impe­
ratori solvenda generali lege iubet. — Cui exemplo alia bene
multa adiungi possent v. gr. si Episcopus edicto generali aliquid
praecipiat pro causa omnino temporanea v. gr. pro tempore
pestis, belli aliusve publicae calamitatis (264). Quae rationes vi­
dentur esse efficaciores.
d) Porro quod legi aliqua perpetuitas sit agnoscenda ad­
mitti potest: 1°) ex parte ferentis, quia non amoventur illo amo­
to, nec illo mortuo moritur; 2°) ex parte subditorum ad quos fer­
tur. quia non tantum obligat praesentes, qui vel nati sunt vel ter­
ritorium actu incolunt, sed etiam eorum successores postea natos
vel denuo ibi habitantes; 3°) unica quaestio esse potuit de per­
petuitate ex parte ipsius legis; quam illi qui asserunt, (v. gr.
Suârez 1.1 cap. X η. 16), tandem admittunt hoc pendere a volunta­
te legislatoris, quamvis temporanea non stricto sensu dici debeat
lex, sed analogice dumtaxat; unde tandem res reducitur ad quae­
stionem de nomine, cum tria elementa ex voluntate legislatoris verificari possint in communi praecepto temporaneo praesertim
diuturno.
Hodie autem, cum toties etiam brevi temporis spa­
tio mutentur leges, videri possit quaestio otiosa.
Optima ratio­
ne a censu proprietatum essentialium logis perpetuitatem exclu­
dit Van Hove, De legibus n. 88 sq. 96 sq. Illud certe admittendum
est praeceptum ad bonum commune, ad unum actum non restri­
ctum toti communitati legis recipiendae capaci intimatum ab
habente legiferam potestatem, tametsi pro definita du ratione sal(264) Cfr. Boeckher. lus Canonicum 1. I (I, 2) n. 83; Suârez 1. c. I,
10. n. 5, 77, 15 sq.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

269

leni diuturna, esse praeceptum commune ad modum lègis datum,
cui proprietates et eHeclus legum sint applicandae (265).
·<
199. Scholion III. Colligendo doctrinam ante Codicem tra­

ditam et can. 24 praescripta, tota doctrina de praeceptis sic bre­
viter colligi potest.
I. Praeceptum dici potest: « i ussum ad tempus vel in per­
petuum singularibus personis aut sine perpetuitate toti commu­
nitati intimatum ».
II. Distingui debet praeceptum iurisdictionale vi potestatis
iurisdictionis datum, et praeceptum datum vi potestatis dominaliuae quod dominativum poteris appellare. — Hoc loco (Lodicis
videtur agi de solis praeceptis iurisdictionalibus, tum ex loco
ubi can. 24 positus est, sub rubrica De legibus, tum etiam ex eo
quod consideratur casus in quo praeceptum iudicialitcr exerceri
possit; quod e.r parte illius qui praeceptum dat non videtur per­
tinere ad praecepta data ex potestate dominativa (266).
III. Distinguitur praeceptum pro foro interno et pro foro
externo: hoc alterum pertinet ad hunc locum; prius, cum agatur
de sola conscientiae obligatione, ad moralistarum provinciam
spectat. Sola autem praecepta pro foro externo data, in hoc foro
urgeri possunt et iuridicas consequentias habent.
IV. Fori externi praeceptum potest esse iudiciale et extraiudiciale, prout eius observantia in indicio aut mediis extraiudicialibus urgeri possit. Generatim quae in ipso iudicio, a in­
dice partibus aut praesumpto reo praecipiuntur v. gr. si prae­
sumpto reo iniungitur ut a tali loco durante processu non dis­
cedat, potius decreta dicuntur quam praecepta (Cfr. can. 1623,
§ 3, 1640 etc.).
(265) Lehmkuhl, I, η. 72, ubi, quoad effectum obligationis, addit,
parum interes.se, quando praeceptum urget, utrum praecepti an legis
propriae obligatio adsit, saltem ubi agitur de praecepto vi jurisdictionis
ecclesiasticae imposito.
Si autem praeceptum commune toti alicui communitati intimatur,
quae legis recipiendae non est capax, satis intelligitur illud praeceptum
a lege differre ratione subiecti.
(266) Vermeesch, Epitome I, n. 136; Van Hove, De leg. n. 356; Coale
a Coronula I, n. 32. Cfr. quoque Wernz-Vidal, De religiosis n. 362 circa
praesumptionem quod Superior regularis in rebus ordinariis et non ne­
cessariis utatur potius potestate dominativa quam iurisdictionali.

270

titulus v

V. E.vtraiudiciale potest esse sollemne vel simplex prout da­
tum fuerit sollemnitate de (pia can. 24. vel sine ipsa. Quae di­
visio pertinet ad praecepta singulis data; nam communitati im­
posita sine publica forma alicuius promulgationis non inlclliguntur.
dari possunt: a) Praecepta
singularia seu singulis personis: atque de his valent praescripta
can. 24: ubique urgent et cessant resoluto iure Superioris, si sunt
simplicia seu sine sollemnitate. Superior qui simplex praeceptum
dat a sollemnitate abstinens censetur sese accommodare com­
muni praxi. ex qua praecepta huiusmodi singulis data ad tem­
pus regiminis limitantur. Simul tamen asseritur potestas exten­
dendi vim praecepti ultra tempus regiminis, quam iure prae­
cedenti nonnulli negabant, quasi cessatio cum iure praecipientis
pertineret ad praecepti naturam. Sed ut hanc extensionem tri­
buat debet uti sollemnitate can. 24 praescripta i. e. aut duobus
testibus in actu praecipiendi praesentibus aut documento legi­
timo, quale iam est scriptum authenticum nomen praecipientis
ferens et sigillum appositum, nec necessarium est ut sit docu­
mentum publicum. Cfr. can. 1813 sq.
Eadem sollemnitas requiritur ut iudicialiter urgeri queant.
ludicialiter urgeri posse videtur significare impositionem obedientiae per constrictionem iudicialem. At quodlibet praeceptum
fori externi, mediis exlraiudicialibus urgeri potest; insuper con­
sequentiae iuridicae inobedientiae praecepto iurisdictionali ex­
terni fori, etiam per sententiam iudicialem agnosci et decerni
poterunt, si et praeceptum datum et inobservantia legitimis pro­
bationibus in indicio constabunt.
Etiam praecepta poenalia intimantur forma legali, sive
ad comminandam sive ad irrogandam vel declarandam poe­
nam (267).
b) Dari potest praeceptum toti communitati intimatum, sed
ad unum determinatum actum semel ponendum. Posset videri
acquiparandum praecepto singulis (pios concernit datis. At po­
tius (piam praeceptum, dicendum est decretum (generice) vel
specifice edictum, cui theoria de vi personali non est applican200. A. Ex potestate iurisdictionis

(267) Cfr. can. 2309. § 2; 2310; 2225.

DE LEGIBUS ECCLESIAE

271

da; qlioad cessationem etiam hic locum non habet quod dicitur
can. 24; tale edictum ex natura rei cessat re praecepta expleta.
Tale est edictum de devotione novendiali, vel de festivitate re­
ligiosa peragenda, de processione ad determinatum finem du­
cenda, de colligendo obolo S. Petri etc.; re expleta cessat et in­
fra territorii limites coercetur. Cfr. Van Houe 1. c. n. 371.
c) Dari potest praeceptum communitati ad bonum publi­
cum: si datur communitati legis recipiendae incapaci, ex ipsa
incapacitate subiecti est praeceptum et non lex in sensu stricto;
si datur communitati capaci legis, solebat dici praeceptum ex
temporanea definita durations. Sed distinctio non videtur pe­
tenda ex stricta perpetuitate legis propria; diuturnitas determi­
nata non videtur esse nota specifica legis, ut dictum est; sed
potius per praecepta succurritur accidentali et momentaneae
necessitati; per leges necessitati permanenti, quamvis possint esse
temporaneae leges. Ceterum talia praecepta communitati ad pu­
blicum bonum seu nécessitaient data, dicenda sunt praecepta
ad modum legis data. Cfr. Sudrez 1. I, cap. 10, n. 9, ubi distin­
guit « Praeceptum ab homine latum per modum personalis prae­
cepti et latum per modum constitutionis ». Facilius dabitur vis
personalis praeceptis quam legibus, si id sufficienter declarat
Superior, cum ex dictis in Superiore non desit potestas ligandi
subditos absentes; at vicissim non cessabit praeceptum commu­
nitati datum resoluto iure praecipientis nisi praecipiens suffi­
cienter id declaret.
d) Cum in iure praecedenti (cfr. cap. 2 de constit. in VI°
1,2) et in doctorum doctrina est sermo de censura vel poena lata
per sententiam generalem, est quaestio de lege particulari vel
de praecepto generali ad modum legis, quae si continet poenam
latae sententiae potest dicit sententia generalis, quia continens
implicitam sententiam in transgressorem quemcumque legis vel
praecepti generalis.
201. B. De praecepto ex potestate doniinativa. Agitur de prae
ccpto ecclesiastico, non de praecepto v. gr. patris in filium, (piae
est potestas naturalis, non ecclesiastica, neque de praecepto ex
potestate mere conventionali data, (piae legem accipit ex con­
ventione non reprobata. Agitur de potestate dominativa religio­
sa, i. e. in institutis religiosis exercenda, in quibus ius agnoscit

272

ririi.cs v

et firmat veros Superiores cum potestate gubernandi veroS sub­
ditos, quae vere potest dici potestas characteris ecclesiastici
quamvis non agnoscat jurisdictionem nisi in instituto clericali
exempto (can. 501) (268). Qui Superiores religiosi habent po­
testatem magis personalem in subditos.
Ex hac potestate possunt dari: a) praecepta singulis per­
sonis. Quae praecepta, cum Superioris religiosi potestas directe
habeatur in ipsas personas, de se directe ubique subditos, dum
subditi manent, urgere dicenda sunt; pariter praesumendum
est illa praecepta non urgere resoluto iure Superioris, cum Su­
perior censeatur nolle illa urgere nisi pro tempore sui regiminis:
excipe semper casum, quo generale statutum Ordinis vel Con­
gregationis maiorem duralionem tribuat. Cum can. 24 ex dictis
videatur intelligendus de praecepto iurisdictionali, per (pian­
dam tamen analogiam convenit applicari praeceptis ex potestate
dominativa singulis religiosis datis, salva exceptione memorata.
Quandocumque vero praeceptum datur a persona morali,
(piae non moritur nec cessat et eadem manet mutatis personis
physicis, praeceptum manet donec revocetur aut tempus exspi­
raverit pro quo datum est.
b) Potest dari praeceptum communitati ad singularem
actum, (pio expleto, cesset. Num in hoc praecepto includantur
absentes a communitate, pendet a materia seu obiecto praece­
pti, et a voluntate praecipientis, quae hoc ipso videtur exclusa
si absenti praeceptum notificatum seu intimatum non fuerit.
c) Potest dari praeceptum communitati de determinata re.
sive pro definito tempore sive indefinito. Eius duratio, resoluto
iure praecipientis, atque eius extensio ad subditos a communi­
tate absentes, pendet a materia seu obiecto praecepti, a volun­
tate Superioris salis aperte manifestata et a Constitutionibus
Ordinis vel Congregationis religiosae. Certe ad praecepta data
communitati ad bonum commune ad modum legis vel statuti
non pertinet can. 24 Codicis.
(26«) Cfr. Wernz-Vidal tom. III. De religiosis n. 93. 125 sq. 111.

TITULUS VI
DE CONSTITUTIONIBUS ROMANORUM PONTIFICUM

EARUMQUE VARIA FORMA ET VIS

Praenotiones
202. Fontes: Cfr. Decret. Grat. Dist. 19, 20, aliosque fontes iur. Rom.
clean, allegatos in titulo praeced.; Bened. XIV, Const. « Gravissimum Ec­
clesiae» 26 Nov. 1745; Leon. XIII, Motus proprius « Universae Ecclesiae »
29 Dec. 1878; Sixti V, Const. « Immensa » 22 lanuar. 1588, cum Declarationib. Sixti V, datis 11 Maii 1588; Pii X, Const. « Sapienti consilio»
29 lun 1908.
Scriptores: Commentatores in tit. de const, vel in prolegom. v. g.
Schmulzgr. 1. c. Dissertat, prooem. n. 387 sq. n. 361 sq.; Stephan Tornac, I. c. p. 2, sq. 29 sq.; Paucapalea 1. c. p. 9, sq. 20; Zech, Praecognita
§§ 95 sq. 103; Phillips I. c. t. III, §§ 152 sq. t. VI,§§ 319 sq; Schulte,
Die Lehre v. d. Quell, p. 60 sq.; Scherer 1. c. t. 1,p. 137, sq. 505 sq.;
Hinschius 1. c. t. III, p. 639, sq. 764j sq.; Suârez, De leg. 1. Ill, cap. 6,
1. IV, cap. 3, 10; Bouix, De principiis iur. can. p. 162sq. p. 73 sq. 334 sq.,
De Curia Rom. p. 295 sq.; Grisar in Kirchenlex. t. II, p. 1482 sq. v. v.
Bullen u. Breven; Bresslau, Handb. d. Urkundenlehre; Hilgers in Stim.
a. M. Laach, t. 57, p. 398 sq. — Lingen el Reuss, Causae selectae S. C. C.
proleg.; Hungen, D. Roemische Curie p. 74, sq. 426 sq.; Analect. iur.
pont. t. II, col. 2330 sq.; Slremler, Traité des... congreg. rom. p. 477 sq.;
Ferreres, La Curia Romana, p. 523 sq. 535 sq.; Ojetli, De Rom. Curia,
p. 10 sq.; Monin, De Curia Romana, p. 197 sq. 215 sq.; Simor in Arch,
f. k. K. t. 11, n. 410 sq.; Lega De indiciis eccl. t. II, p. 96 sq. 346 sq.

203. I. Conexio materiae. Absoluta disputatione de legisla­
toribus et legibus ecclesiasticis universim spectatis ex natura
rei convenienter fit transitus ad legislatores legesque Ecclesiae
in specie. Qua in disputatione merito exordium sumitur a legi­
bus scriptis et speciatim a Constitutionibus Romanorum Pontifi­
cum; etenim Sedes Apostolica non solum est inconcussum fun­
damentum universae legislationis ecclesiasticae, sed etiam
18

274

TITULUS VI

fons (1). unde in Ecclesia ordinarie et perenniter praesertim le­
ges universales dimanant (2).
II. Definitio. Constitutio (3) cum sensu stricto denotet legem
a supremo principe latam, in foro ecclesiastico est vera lex a
Rom. Pontifice vi suae iurisdictionis spiritualis scripto lata. At
quemadmodum idem nomen constitutionum sensu lato aliis
quoque legibus ecclesiasticis applicatur, ita Constitutiones Sedis
Apostolicae (4) comprehendunt etiam decreta et responsa a
Congregationibus Curiae Romanae data.
III. Divisio. Constitutiones Romanorum Pontificum divi­
duntur:
«) ratione vis et ambitus in universales et particulares;
generales et singulares et speciales;
b) ratione occasionis, qua latae sunt, in Decreta sive Motus
proprios atque in Decretales i. e. epistolas sive responsa (5),
(1) Quae Bouix, De princip. p. 162 sq. de Rom. Pontifice ut unico
fonte iuris canonici asserit, explicatione indigent et distinctione inter
potestatem legislativam eiusque subiectum et inter duo suprema subiecta
potestatis legislativae non adaequate, sed inadaequate distincta. Item
Scherer 1. c. t. I, p. 138, non satis distinguit iura subiectiva a potestate
iurisdictionis, quae utique a solo Rom. Pontifice ceteris Praelatis ecclesia­
sticis conceditur; neque recte docet secundum < theoriam curialislicam ■>
Romanum Pontificem indiscriminatim omnis iuris in Ecclesia esse fon­
tem. Cfr. Act. theol. Oenip. t. XI, p. 342 sq.; Passerini 1. c. in cap. 1,
h. t. I, 2, in Sext.; .Villes in cit. Act. Oenip. t. XIX, p. 1 sq. de « scrinio
pectoris Rom. Pontif. iunct. Gillmann, de eadem re, in A. f. k. K. t. 92
p. s. sq.
(2) Phillips 1. c. t. I, p. 65 sq.
(3) Beiffenstuel h. t. n. 1 sq. Alia nomina legum pontificiarum sunt:
Statuta Sedis Apostolicae, decretalia constituta, decreta, decretalis epi­
stola, edictum, sanctio. Cfr. v. g. ep. Sirie. Papae ad Himer. Tarrac.
cap. 1, 15, a. 385; decret. Gelas. I, de libr. recip. cap. 3. a. 495, v. 496;
cap. 34 de praeb. III, 4, in Sext.; cap. 8. de cone, praeb. III, 7, in Sext.;
Hinschius 1. c. t. III, p. 683 sq.
(4) Cone. Vatic. Sess. III, i. f. post canones.
(5) Constitutionibus Rom. Pontificum, quae continere solent ordi­
nationes pontificias aliqua ratione generales et stabiles, opponuntur re­
scripta Romanorum Pontificum, quibus gratiae et dispensationes conce­
duntur vel causae particulares definiuntur. At vel ipsis rescriptis aucto­
ritas decretorum generalium inesse potest (cfr. cap. 19, X, de sent. II, 27),
sicut forte in Bulla tantum concessio dispensationis particularis conti­
netur.

DE CONSTITUTIONIBUS HH. PONTIFICUM

275

prout sine aliorum relatione aut non nisi post relationem q lian­
dam factam datae fuerunt; at non raro haec nomina v. g. De­
creta. Decretales promiscue adhibentur (6);
c) ratione formae in Bullas et Brevia, in Encyclicas i. e.
litteras, in Chirographa, in (simplices) Litteras Apostolicas (7).
IV. Notae historicae. Potestas legislative, quam Christus
DoI
minus S. Petro concesserat, a Romanis Pontificibus, legitimis S.
Petri successoribus, inde iam a primis saeculis etiam exercitata
est. Cuius potestatis Romanorum Pontificum primum vestigium
habetur in epistola S. Clementis (8) ad Corinthios et multo ma­
gis in modo procedendi Victoris (9) Papae contra Polycratem,
Ephesinum Episcopum. Maxime vero ex tempore Siricii (10) su­
prema illa potestas Romanis Pontificis fit manifesta, ut patet
ex ipsius epistola ad Himerium Tarraconensem (a. 385). Item
Innocentius I (a. 416) (11) in epistola ad Decentium Eugubinum
edicit « ab omnibus debere servari», «quod a principe Aposto­
lorum Petro Romanae Ecclesiae traditum est ac nunc usque cu­
stoditur». Non minore vi Zosimus (12) atque praesertim Leo
M. (13) et Gelasius (14) suorum decretorum observantiam ur­
gent. Hinc mirum non est, quod saltem a saeculo sexto Decre­
tales Romanorum Pontificum collectionibus canonum insere­
rentur atque in Conciliis reciperentur (15) tamquam « auctori­
tas», contra quam agere esset praesumptio (16). Quare in Syn(6) Stephan Tomae. 1. c. p. 2 sq.; Bouix, De principiis p. 272 sq.;
Scherer 1. c. § 27, not. 1 sq.
(7) Bouix 1. c. p. 275 sq.; Grisar 1. c.; Bangen 1. c. p. 430 sq.
(8) Palmieri, De R. Pont., p. 29G sq.; Hinschius 1. c. t. III, p. G69 sq.
pro suis theoriis protestanticis solido fundamento destitutis de constitu­
tione Ecclesiae Christi neglecta sacra scriptura sibi construit « historiam »
legislationis ecçlesiasticae et pontificiae.
(9) Cap. 7, n. 1, cap. 47, n. G, cap. 59, n. 1; Act. theolog. Tubing,
(a. 1876) p. 458.
(10) Euseb., Hist. eccl. 1. V, cap. 24.
(11) Cfr. c. 11, D. 11.
(12) Epist. ad Hesych. (a. 418).
(13) Epist. ad Episc. per Camp. (a. 443).
(14) Cfr. c. 3, § 1G, Dist. 15.
(15) Cfr. c. 9, Concil. Agath. (a. 509); c. 2, Cone. Hispal. II, (a. G19);
c. 2, C. XVI, q. 3; Saegmueller 1. c. p. 109, 70.
(16) Cfr. c. 20, Cone. Turon, (a. 567); c. 1, Cone. Tolet. III, (a. 589);
c. 17, Cone. Tolet. IV (a. 633).

276

TITULIS VI

odo Romana (a. 863) c. 5 generaliter statutum est (17): « Si quis
dogmata, mandata, interdicta sanctiones nel decreta pro catho­
lica fide net ecclesiastica disciplina... a Sedis Apostolicae Prae­
sule salubriter promulgata contempserit, anathema sit ». Quam
doctrinam approbavit Concilium oeeumenicum octavum a. 869
Constantinopoli celebratum (18). neque umquam in dubium vo­
carunt sequentes canonum collectiones usque ad Decretum Gra­
tiani (19) et deinceps.

§ 1. DE DECRETIS VEL DECRETALIBUS ROMANORUM PONTIFICUM

20-1. Romani Pontifices vi primatus iurisdictionis habent ve­
ram potestatem legislativam supremam et plenam sive stricte
monarchicam in universam Ecclesiam; idcirco nulla ratione
pendent ad instar regum constitutionalium a consensu vel con­
silio alicuius collegii aristocratic! v. g. Cardinalium vel Episco­
porum aut coetus democratic! aut principum saecularium pla­
cito in legibus ecclesiasticis universalibus valide et licite con­
dendis. Cf. can. 218, 219; Dist. 19, 20; cap. 23, X, de privileg.
V, 33; cap. 5, Concilii Lateran. IV, a. 1215; Concil. Lugdun. II,
a. 1274, in confess, fid. Michaelis Palaeologi; cap. 1, h. t. in Sext.;
cap. 1, de maior, et obed. I. 8, in Extravag. com.; Bonif. VIII,
Const. «Unam Sanctam»; Innoc. VI, Const. «.Sollicitudo». 6
Iui. 1353; Concil. Florent, a. 1439; Decret, unionis Graecor.;
Concil. Trid. a. 1545-1563, Sess. XIV. cap. 7. doctrin. Sess. XXV,
cap. 21. de reform.; Pii VI, Const. «Super soliditate » 28 Nov.
1786; Pii VI, Const. « Auctorem fidei» 28 Aug. 1794, propos. 2.
3, 6; Pii IX. Encycl. «Quanta cura» 8 Dec. 1864 i. f.; Syllab.
Pii IX, prop. 20. 34; Concil. Vatican. Sess. IV, cap. 3; Suàrez,
De leg. 1. IV. cap. 3; Bouix, De princip. p. 168 sq.; Scherer 1. c.
t. I. p. 137 sq. p. 187 sq.; Wilmers, De Christi Eccl. p. 16. sq.
148 sq. 260 sq.
(17) Cfr. c. 18. C. XXV, q. 2.
(18) Pius VI, in cit. Brevi «Super solid. : Bouix, De princip. p. 184.
(19) Scherer 1. c. p. 187 sq. praesertim not. 7. 8. ubi ex ipso modo
loquendi Bom. Pontif. recte concludit Decretales pontificias fuisse veras
et universales leges.

UE CONSTITUTIONIBUS KB. PON I IFICL'M

205. Ut infallibilitas Romani Pontificis lam late patet quam
infallibilitas Ecclesiae, ita eliam ipsius potestas legislative in
omnia obiecta sese extendit, de quibus Ecclesia leges disciplina­
res condere potest (20). Potestas igitur legislativa R. Pontificis
nequaquam est illimi lata atque arbitraria; limitatur enim iure
divino naturali atque posilivo. Hinc Rom. Pontifex contra ius
divitium neque veras dispensationes concedere neque leges con­
dere potest. Porro cum potestas legifera Romano Pontifici data
sit in aedificationem, non in destructionem Ecclesiae (21), ipse
in legibus condendis imprimis rationem habeat necesse est finis
Ecclesiae, mansuetudinis Christi, supremi legislatoris Eccle­
siae (22), item singularis indolis atque naturae Ecclesiae eiusque constitutionis fundamentalis, denique difficultatum tempo­
rum atque nationum indigentiarum. Cfr. Aichner, Compend. iur.
eccl. § 103.
At minime Romani Pontifices impediuntur, quominus leges
ferant contra suorum praedecessorum statuta disciplinaria, (cum
non habeat imperium par in parem) (23), aut contra ius com­
mune antiquitate venerandum et a Conciliis oecumenicis vel ah
ipsis Apostolis constitutum aut contra ius nationale etiam galli(20) Cone. Vatican. Sess. IV, cap. 3, 4; Granderalh, Constitutiones
dogmaticae Cone. Vatie, p. 220 sq.
(21) Quare Romanus Pontifex leges mere civiles extra Statum pon­
tificium ferre nequit, quoniam extra territorium sui principatus civilis
potestate politica mereque temporali caret, atque ipsius iurisdictio spi­
ritualis ad leges civiles condendas sese non extendit. Cfr. cap. 13, X, de
iudic. II, 1; cap. 13, X, qui filii IV, 17; Suarez 1. c. 1. Ill, cap. 6; Schmalzgr,
h. t. n. 16. Inde tamen nequaquam sequitur Rom. Pontificem non posse
declarare nullas atque irritas leges civiles iuri divino vel canonico con­
trarias. Cfr. cap. 7, 10. X, h. t. I, 2; cap. 2, 10 X, de consuetud. I, 4;
Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. IX, cap. 10 sq.; Syllab. prop. 42; Hinschius
I. c. t. II, p. 765 sq.. ubi affert vera mixta falsis.
(22) Cui indoli legislationis pontificiae sane adseribendum est, quod
in foro ecclesiastico iura quaesita, quae nituntur iure communi aut pri­
vilegiis vel legitimis consuetudinibus, licet per se a Romano Pontifice
pro plenitudine suae potestatis tolli possint, tamen de facto non tollantur,
nisi expressa clausula de contrario caveatur. Cfr. supra de clausulis; Re­
gni. Cane. Apost. 18, et Riganti, Comment, in Reg. Cane. Apost. in hac
Reg. 18.
(23) Cap. 20, X, de elect. I, 6; cap. 4, X. de concess. praeb. III. 8;
Bened. XIV, Const. «Magnae » 29 lun. 1748.

278

TITULIS VI

canum (24). Quod si sese appellant custodes fidei, vindices ca­
nonum. eorum observantiam promittunt atque adeo se contra
canones agere posse negant, huiusmodi dicta illud optime pro­
bant etiam Romanos Pontifices sine insta causa non nisi temere
et illicite contra disciplinam probatam Ecclesiae nona condere
statuta (25). At quamvis fieri possit, ut Romani Pontifices leges
forte minus opportunas brevi tempore a se vel a suis successori­
bus corrigendas et retractandas (26) condant, tamen numquam
accidit neque umquam fiet, ut lex disciplinaris rectae fidei et
bonis moribus opposita a Romano Pontifice universae Ecclesiae
promulgetur. Nam etiamsi supremus gradus prudentiae Roma­
nis Pontificibus in legibus disciplinaribus condendis nullibi est
promissus, tamen certe ea gaudent infallibilitate (27), qua gau­
det Ecclesia in legibus universalibus de disciplina (28).
Denique si nequaquam quidquid Romani Pontifices vel ora­
culo vivae vocis proferunt vel scripto (29) promulgant, tamquam
definitiones ex cathedra vel leges (30) ecclesiasticae sint haben­
dae, atque in ipsis definitionibus ex cathedra pars argumenta-

!·»*·<

(24) Bouix, De princip. 1. c. p. 82 sq.
(25) Cfr. c. 7, 8, D. 19 cum diet. Gratiani; Palmieri. De Rom. Pont,
p. 462 sq.
(26) Cfr. retractationes concordatorum factas a Paschali II, a. 1112
et a Pio VII a. 1813.
(27) Concil. Vatic. Sess. IV. cap. 4; Grande rath 1. c. p. 190 sq.
(28) Decreta Cone. Constant, a Martino V. (a. 1418) confirmata apud
Denzinger-Bannwart, Enchir. n. 581 sq.; Cone. Trid. Sess. XXI. doctr. de
com. cap. 2; Pii VI, Const. < Auctorem fidei » 28 Aug. 1794; Wilmers, De
Christi Eccles, p. 472 sq.; Billot. De Eccles, t. II. p. 148 sq.; Suârez, De
fide disp. V. sect. 8. n. 7 ; < Hoc intelligendum Quantum ad substantiam
seu quantum ad honestatem morum: nam quoad circumstantias vel mul­
tiplicandi praecepta vel rigorem aut nimias poenas, non est inconveniens
aliquando committere aliquem humanum defectum, quia hoc non est con­
tra Ecclesiae sanctitatem, approbare autem turpia pro honestis vel e con­
verso damnare honesta tamquam iniqua repugnat veritati et sanctilati
Ecclesiae, et ideo etiam in his non potest errare Pontifex >.
(29) Extravg. Ioann. XXII. tit. 14, d. V. S. cap. 5; Benedict. XIV.
Epist. ad Arch. S. Dom. < Redditae » 5 Dec. 1744. 5 41. De Synod, dioeces.
praef.; Zech 1. c.. § 207.
(30) Quare sententia iudicialis Romani Pontif. in litibus mere pri­
vatis prolata ordinarie vim legis universalis non habet, nisi R. Pontifex
intentionem habeat legem condendi eanique sufficienter promulget. Cfr.
Zech 1. c. § 208; Sanchez. De s. matrim. sacram. 1. II. disp. 14. n. 4.

PE CONSTITUTIONIBUS RB. PONTIFICUM

279

Hua a doctrina proprie definita sit distinguenda, similiter in
Constitutionibus Romanorum Pontificum sola pars dispositiva,
non historica vim legis pontificiae habet.

206. Romani Pontifices pro more Apostolorum atque ipsius
Christi Domini viva voce et sine scriptura leges dare et tradere
nullo iure prohibentur neque certae formae sunt adstricti. Hinc
ex iure divino naturali et positivo plenam habent libertatem se­
ligendi formam legislationis quam pro diversitate temporum me­
liorem existimant, dummodo ea semper serventur, quae saltem
ex natura rei requiruntur. Cfr. c. 17. C. IX q. 3; Suârez, De leg.
1. IV cap. 14. Ex praxi vero recepta ad vitandam iuris incertitudinem ordinarie in forma scripta, leges suas promulgant. Ex
forma quam Pontificiae Constitutiones induunt habentur Bullae,
Brevia, Chirographa, Allocutiones, et Oracula vivae vocis.
Bullae sunt litterae pontificiae apertae sive patentes, scri­
buntur in forma sollemni cum multis clausulis, de rebus gravio­
ribus, ordinarie lingua latina, in magna et crassa membrana,
nunc (31) communibus characteribus latinis et datis pro more
calendarii antiquorum Romanorum appositis, sed post cit. Mot.
propr. Leonis XIII non amplius appenduntur plumbea numis­
mata, (a quibus Bullae nomen acceperant), nisi pro certis nego­
tiis maioris momenti. Bullae incipiunt cum nomine Romani Pon­
tificis cui numerus non additur, sed illico subiunguntur verba
(Pius) « Episcopus servus servorum Dei»; variis in dicasteriis
praeparari et registrar! possunt, at semper per Cancellariam
Apostolicam expediuntur a Cardinali Cancellario et a Card. Secretar. Status vel a Card. Praef. illius Congregat, ad quam per­
tinet negotium de quo in Bulla agitur. Sollemniores v. gr. canonizationis subscribuntur ab ipso R. P. et a Cardinalibus (32).
(31) Benedict. XIV cit. Const. « Gravissimum » (in font.) disponebat,
quae negotia per Secretariam Brevium, quae per Datar. Apost. sint ex­
pedienda. Ferveres 1. c., n. 1159 sq.
(32) Leo XIII, in cit. Motu propr. 29 Dec. 1878, antiquas litteras teutonicas aliasque sollemnitates abrogavit. Ballandier, Annuaire Pontif. a.
1906. n. 457 sq., a. 1899, p. 499; Ferreres 1. c. p. 465 sq. 470 sq., Constitu­
tio Pii X de Curia Romana, ex qua data ponenda est more vulgato, se­
cundum annum cuius initium est prima dies lanuarii. cum antea data
poneretur anni Incarnationis, cuius initium est 25 Martii et dies refere­
bantur ad Kalendas. nonas et idus more roniano.

280

.ι

urvi.i.s vi

Breuia sunt litterae apostolicae, quae ex mandato generali
vel speciali Romani Pontificis in oblonga et tenui membrana,
characteribus ordinariis, lingua plerumque latina exarantur.
Praemittitur nomen Pontificis cum numero v. g. Leo PP. XIII;
stilus est simplex, desunt multiplices clausulae Bullarum, data
scribuntur secundum calendarium nunc receptum, deest sub­
scriptio Romani Pontificis, sed eius loco Brevia subscribuntur a
Cardinali Secretario Status vel, si minoris momenti sint pro hoc,
a cancellario Brevium (33) atque expediuntur « sub annula pis­
catoris* etiam clausa cum directione adseripta.
Motu proprio decreta illa acta vel litterae apostolicae dicun­
tur. quae illa verba inscripta habent, ad neminem in particulari
diriguntur et a solo Romano Pontifice subsignantur. Etiam res
valde graves Ecclesiae interdum hac forma ordinantur et publi­
cantur. Exempla in A.A.S. plurima.
Litterae Apostolicae imprimis sunt ipsae Bullae et Brevia
(Constit. Sapienti consilii A.A.S. I.. p. 17), quod si non habent for­
mam Bullae aut Brevis, servantur tamen circa res gravioris mo­
menti.
Litterae Encyclicae dicuntur ipsae litterae apostolicae ad
catholicum Orbem vel ad Episcopos alicuius regionis directae,
quae praesertim doctrinam atque graves exhortationes et mo­
nita tradunt atque non raro etiam disciplinaria praescripta con­
tinent.
Epistolae Apostolicae simpliciore sub forma dantur et Pon­
tificis nomine in fine subsignantur: quod si de re maximi mo­
menti agatur et ad universam Ecclesiam vel ad Episcopos ali­
cuius regionis diriguntur nonnumquam dicuntur epistolae en­
cyclicae (Cfr. A.A.S. XVI. 5).
Chirographa dicuntur litterae ipsa manu Pontificis scriptae
aut saltem signatae (cfr. v. gr. A.A.S. XIX. 5).
Litterae Decretales nunc (ab a. 1920) vocantur Bullae quae
canonizationem decernunt.
In A.A.S. acta Pontificia hoc ordine ponuntur: Litterae En­
cyclicae: - Litterae Decretales: - Epistolae Apostolicae; - Motu
(33) Cfr. Motum proprium Pii X In Romanae Curiae .·. de refor­
mandis formulis bullarum 8 Dee. 1910 in A. A. S. II. 939. Ferveres 1. c.
n. 1151 sq.

ni: constitütioniih s an. poniiiici.m

281

proprio: - Chiroyrapha; - Constitutiones Apostolicae; - Litterae
Apostolicae; - L pistol ae; - Sermones: - Sacrum Consistorium;
Conventiones; Nolificaliones sine ulla subscriptione.

207. Legibus Romanorum Pontificum legitime promulgatis
omnes homines baptizati, quibus datae sunt, obedire tenentur;
nam jurisdictio Rom. Pontificis in omnes homines baptizatos
sese extendit (31). At quemadmodum supra iam expositum est,
Episcopi in certis casibus non prohibentur, quominus leges di­
sciplinares Romani Pontificis non illico exsecutioni mandent at­
que interim per legitimam remonstrationein suas rationes SS.
Domino exponant (35).
Quae exceptio vel limitatio nequaquam eousque est exten­
denda, quasi Romanus Pontifex suis legibus omnes suos subdi­
tos obligare non possit aut de facto non velit, nisi accedat re­
ceptio vel acceptatio legum pontificiarum per populum fidelem
vel per Episcopos vel per principes Christianos (3G).
Romani Pontifices licet impedire nequeant (cfr. n. 104),
quominus ipsorum successores leges praedecessorum aut abro­
gent aut dispensationibus datis relaxent, tamen compluribus
adiunctis clausulis eflicere possunt, ut Constitutiones a se latae
maiorem firmitatem consequantur atque difficilius muten­
tur (37). Quare si Romani Pontifices videntur nulla et irrita de­
clarare (38), (piae a successoribus contra statuta praedecessorum
decernuntur, id intèlligendum est de iis casibus, quibus succes­
sores non sufficienter suam manifestarunt intentionem pro su­
prema et plena potestate etiam leges huiusmodi firmissimis
clausulis munitas abrogandi vel mutandi. Ita v. g. Romani Pon­
tifices non derogabunt Concordatis, nisi de derogatione fiat ex­
pressa et specialis mentio (39).
(34) Const. Bon if. VIII « Γιιιιηι sanciam
Sudrez 1. c. cap. 19.
(35) Bouix, De princip. p. 227.
(36) Sudrez 1. c. cap. 16; Bouix I. c. p. 191 sq.
(37>) Cap. 2(1. (Innoc. HI) X de elect. I. 6; Scherer 1. c. § 25, not. 3, 4,
$26, not. 3. § 37. not. 25; Hinschiiis 1. c. t. Ill, p. 746, 770, 793.
(38) Boned. XIV, in concord. Ilisp. a. 1753. Cfr. S'ussi, Con ventiones
p. 273.
(39) Bouix 1. c. p. 77 sq.; Zech I. c. §§ 320 sq.

282

TITULUS VI

§ 2. DE DECRETIS SS. CONGREGATIONUM

•Ί

208. Sacrae Romanae Congregationes resolutiones dant,
quae aut decreta dicuntur aut instructiones: nonnumquam, etiam
nunc, dant decisiones iudiciales quamvis stricta forma iudiciaria non servata; porro sive ex mandato sive saltem ex speciali
Rom. Pontificis approbatione veras leges promulgant (40). Ipse
veniunt nomine S. Sedis vel Sedis Apostolicae ut sancitur can. 7.
Si de vi et efficacia decretorum Sacrarum Congregationum
quaeratur, imprimis distinguenda sunt decreta, quae spectant
ad doctrinam, a decretis disciplinaribus. Relicta theologis dispu­
tatione de valore decretorum doctrinalium (41) v. g. S. Congr.
Inquisitionis, canonistae propriam provinciam non egrediuntur,
si potissimum inquirunt in valorem juridicum. decretorum disci(40) Cfr. Motu proprio Benedicti XV. 15 Sept. 1917 initio editionum
Codicis.
(41) Qua in re accedendum omnino est ad sententiam illorum theo­
logorum et canonistarum, qui tenent responsa doctrinalia pontificiarum
Congregationum etiam a R. Pontifice in forma mere communi confir­
mata v. g. S. C. Inq. ex sese non esse infallibilia, sed sane magnae esse
auctoritatis et non nisi cum temeritate posse contemni atque denegata
legitima obedientia non admitti. Cfr. Pii IX. Epist. ad Arch. Frising.
< Tuas libenter 21 Dec. 1863: decr. < Lamentabili » S. C. Inq. 3, Iulii
1907, prop. 7. et 8. Profecto illa responsa ex sese definitiones ex cathe­
dra de facto non sunt neque per delegationem pontificiam fieri possunt.
Nam Romanus Pontifex praerogativam infallibilitatis per delegationem
neque cum Congregationibus Cardinalium neque cum ullo homine com­
municare valet; ergo nisi decisiones doctrinales Sacr. Congr. a Romano
Pontifice confirmentur in forma specifica (confirmatio enim in forma
communi non sufficit) atque transmutentur in veras et peremptorias de­
cisiones pontificias universae Ecclesiae obligatorio modo propositas et
promulgatas, definitiones irreformabiles non exsistunt. Ita De Angelis
1. c. lib. I. tit. 31, n. 10; Santi 1. c. eod. 1. et t. n. 70 aliique v. g. Cardinalis
Franzelin. Cfr. quoque Grisar in Act. theol. Oenip. t. II. p. 673 sq.:
Granderath ibid. t. XIX. p. 623 sq.; Lega, De iudic. eccl. t. II, p. 347 sq.;
Scherer 1. c. t. I. p. 145: Choupin. Valeur des décisions doctrinales et
disciplinaires du Saint-Siège p. 19 sq. et praesertim Wilmers. De Christi
Ecclesia p. 441 sq. Quare Bouix, De Curia Rom. p. 481 sq., non satis
distinguens varias confirmationis pontificiae species parum accurate dis­
serit. llinschius quoque 1. c. t. III. p. 787 sq. easdem distinctiones non
satis attendit.

■ -

DE CONSTITUTIONIBUS HR. PONTIFICUM

283

plinarium Sacrarum Congregationum. Qua in re quoad praete­
ritum disputatio fere reducitur ad decreta paucarum Congre­
gationum atque praesertim ad resolutiones S. Officii, S. C. Con­
cilii et S. R. C. (42); at post novam Curiae Rom. ordinationem
maiori vel minori ambitu pertinet ad omnes SS. CC. in materia
respectivae competentiae cxclusivae.
Decreta Sacr. Congregationum variis nominibus insigniun­
tur atque modo declarationes modo resolutiones vel decisiones
medo responsa vel decreta dicuntur. Quae vocabula licet non
raro promiscue adhibeantur, tamen sensu stricto declarationes
sunt interpretationes iuris iam constituti; resolutiones vero vel
decisiones potius appellantur responsiones vel sententiae iudicialcs in causis particularibus; denique decreta sensu stricto vi­
dentur esse novae plane leges, ubi accedit specialis Pontificia ap­
probatio. Quae approbatio hodie requiritur in quavis re gravi
vel extraordinarii momenti, salvis iis, ad quae speciales faculta­
tes tributae sint (can. 244).

209. Divisiones decretorum hisce nominibus magna ex parte
insinuantur. Etenim decreta SS. CC. distingui possunt.
I. ratione diversae potestatis sci. legislativae, interpretato­
riae, iudicialis, exsecutoriae vel administrativae (43), qua SS. CC.
(42) Bouix 1. c. p. 295 sq.; D'Annibale 1. c. P. I, n. 184, nto. 5; Acta
S. Sed. vol. Ill, p. 563 sq. (de decr. S. R. C.).
(43) Sixti V, Const. « Immensa »; De Angelis 1. c. n. 12; Gury-Ballerini, Theologia inor. t. I, n. 130, not. a. «Atqui S. Congregatio C. ex sui
institutione (saltem primitiva) potestatem utique interpretandi, non au­
tem leges condendi habet»·, Gasparri, De matrim. n. 738: « S. C. (C.)
potestate legislativa caret »; D’Annibale 1. c.; longe aliter Lega 1. c. t. II,
p. 362 sq., ubi saltem nonnullis SS. CC. et praesertim S. C. C., S. R. C.,
S. C. de Prop. F. vindicabat potestatem legiferam etiam ad interpreta­
tiones extensivas. Profecto cum relatum esset in insulis Philippin is « esse
aliquos religiosos, qui parvipendentes decreta S. Congregationis de Pro­
paganda Fide cum maximo animarum praeiudicio spargunt per illas par­
tes resolutiones et decreta praefatae S. C. facere tantum opinionem pro­
babilem, uti puram et simplicem Cardinalium declarationem, unde posse
etiam contrarium defendi, SS.mus D. N. (Innocentius X) confirmavit (30
Iui. 1652) decretum S. M. Urbani VIII. videlicet quod Decreta S. Congre­
gationis Generalis de Prop. F., quotiescumque sint a Praefecto eiusdem
firmata, a Secretario subscripta et sigillo munita vim et valorem habeant
Constitutionis Apostolicae ac ab omnibus et singulis inviolabiliter serven­
tur i. e. in territoriis missionum, pro quibus flata fuerunt. Quod decreI

284

titulus

vi

nul iure ordinario aut saltem ex speciali concessione Romani
Pontificis instructae sunt, in decreta (novas leges), interpretatio­
nes sive declarationes, sententias iudiciales, privilegia vel dispen­
sationes vel alias ordinationes exsecutorias vel administrativas;
II. ratione ambitus in decreta formaliter generalia (44) vel
universalia et in formaliter particularia, quatenus ipsa materia,
promulgatione, forma v. g. Urbi et Orbi evidenter ad totam Ec­
clesiam aut solummodo ad materias vel personas particulares
referuntur;
III. ratione authentiae in genuina et spuria. Illis adnumerantur omnia illa decreta, de (piorum conformitate cum textu
originali in forma legitima v. g. regulariter per subscriptionem
Praefecti c Secretarii S. ('. Sigillo munitam (45) aut in S. C. Inq.
tum a S. C. de Prop. F. 15 Maii 1779 denuo approbatum est. Cfr. Collectan. S. C. de Prop. E. n. 19, 11. Quibus decretis secundum sensum ob­
vium examinatis de vera quadam potestate legifera S. C. de P. F. non
poterat dubitari. Idem eruitur de S. R. C. ex declaratione eiusdem S. C.
23 Maii 1846 d. 17 Iui. eiusd. an. a Pio IX confirmata. Legifera quoque
potestas S. C. C. compluribus decretis v. g. 29 Iui. 1898 practice demon­
strata erat. Cum praesumptio militet pro SS. CC., omnia requisita in con­
dendo decreto fuisse rite servata, immo saepissime etiam expresse comme­
moretur relatio facta in audientia SS.mi. et ubi de iure mutando vel ex­
tendendo agatur, adiiciatur clausula: Facto uerbo cum SS.mo, insuper
nunc, postquam SS. CC. acta unica ratione legitime promulgari possint
per insertionem in Commentario officiali de A. A. S., multo facilius con­
stet de aulhentia et publicatione decretorum, ipsa vero forma et tenor
decretorum haud difficulter edoceant fideles de valore particulari vel
universali, observantia decretorum SS. CC. a compluribus dubiis et con­
troversiis videtur esse liberata et in tuto posita. Praesumendum omnino
est, quae ex Codice requiruntur, attento etiam supra citato Motu proprio
Benedicti XV, a respectiva S. Congregatione esse servata.
(44) Bouix, De Curia Rom. p. 357; Hinschius 1. c. t. III p. 787 not. 9
i. f. 789 not. 2, 3. Cfr. infra de decretis vel potius interpretationibus aequivalenter generalibus.
(45) Decretum Urbani VIII 2 Aug. 1631 (cfr. Barbosa, Ius eccl, 1. I
cap. I n. 83). vi cuius tantum declarationes sigillo et subscriptione Prae­
fecti et Secretarii munitae tamquam authenticae erant habendae, expresse
et directe ad solam S. Congregationem Concilii referebatur, sed postea
etiam expresse ad decreta S. C. de Prop. F. fuit extensum. Cfr. S. C. de
Prop. F. 30 Iui. 1652 et 15 Maii 1779 in Collect. S. C. de Prop. F. n. 10, 11.
Quae conditiones si servantur, sane etiam declarationes aliarum Congre­
gationum authenticae reputantur. At praxis est mitior. Cfr. Santi 1. c. 1.1
tit. 31 n. 45. 46; Scherer 1. c. p. 135; Hinschius 1. c. t. III p. 789.

DE CONSTITUTIONIBUS HK. PONTIFICUM

per solam subscriptionem Notarii sine ulla subscriptione Cardi­
nalis Secretarii vel Assessoris aut per relationem scriptorum fide
dignorum constat. Omnia reliqua habentur spuria aut saltem
merito suspecta ideoque non solum ius non faciunt: sed etiam
ex mandato Gregorii XV proscripta erant. Nunc authentiae multo
melius consultum est per insertionem in commentario officiali
ad normam Const. « Promulgandi » Pii X Acta A. Sed. vol. I
p. 5 ct can. 9;
IV. denique speciali quadam ratione declarationes SS. CC.
a multis scriptoribus dividi solent (4G) in extensivas, quae ultra
id. quod proprio et communiter usitato sensu verborum attento
in lege continetur, novi aliquid statuunt, et in comprehensivas,
quae a proprio et communiter usitato sensu verborum legis non
recedunt. Cfr. Caus. select. S. C. C. 1. c. p. 20.
210. In his declarationibus sive decretis interpretativis speciatim commemorandae sunt declarationes quae formaliter sunt
particulares, sed aequivalenter videntur esse universales. Nam
ratio decreti valet aequaliter pro omnibus, quia decisio pendet
v. gr. ab interpretatione decreti Tridentini vel rubricae, quibus
ex sese vis legis universalis competit. At sensus videtur esse du­
bius et obscurus, non clarus atque manifestus; insuper ista du­
bia non censentur oriri ex subiectiva ignorantia legis obiective
et in se clarae, sed fundari in ipsa obscuritate obiectiva verbo­
rum, ita ut ipsi viri docti magno numero in diversas abeant in(46) Ut alias iam observatum est, scriptores in definienda interpreta­
tione comprehensiva non omnino conveniunt. Cum definitione supra al­
lata, quae etiam quoad rem adoptatur a Ballerini 1. c., Bucceroni, Inst.
theol. moral, vol. I p. 74 post. Schmalzgr. 1. c. Dissert, prooem. n. 373
aliosque, non concordat definitio Lehmkuhl, Theologia moralis vol. 1 n. 149.
< Talis interpretatio... ea, quae satis clare in lege iam continebantur, vere
contenta esse denuo edicit, mere comprehensiva dicitur». Sebaslianelli,
Praelect. iur. eccl. t. I p. 41 distinguens interpretationem declarativam
et extensivam denuo subdividit extensivam i. e. ultra verba legis factam
in pure extensivam et comprehensivam: illa fit. cum ob solam paritatem
vel similitudinem rationis lex extenditur ab uno casu ad alium neque in
verbis legis expressum neque in mente legislatoris comprehensum; altera
(comprehensiva) habetur. « quando ob identitatem rationis ex uno casu
ad alium porrigitur verbis (?) legis non expressum, in mente (?) tamen
legislatoris comprehensum ». Neque Bouix 1. c. p. 362 aliis scriptoribus
plane consentit, si docet: « Comprehensivae illae (declaratione) dicuntur,
quae declarant dumtaxat legis sensum, ita ut. quod declaratur, non sit

286

TITULUS VI

terpretationes, Quae distinctio (47) maxime quoad necessitatem
promulgationis videtur esse attendenda. Nam lex clara propter
ignorantiam et dubia particularium personarum non denuo uni­
versae Ecclesiae est promulganda; aliter autem est dicendum
de promulgatione declarationis legis vere et objective obscurae
et dubiae (48), ad normam can. 17 § 2.
211. Quod si de valore iuridico (49) decretorum Sacrarum
Congregationum quaeratur, pro triplici specie decretorum haec
videntur esse tenenda:
I. SS. CC. si privilegium quoddam vel dispensationem
concedunt, aut pro sua potestate administrandi et exsequendi
attentis specialibus circumstantiis praxim quandam tolerant, aut
iuris tramite non servato potius secundum aequum et bonum
rem componunt, sane leges generales non condunt neque aliis
facultatem concedunt vel obligationem imponunt in casibus si­
milibus eodem modo agendi (50). Nam de ipsis sententiis judi­
cialibus R. Pontificis in similibus causis adoptandis cap. 19, X
de sent. II. 27 haec adiungitur limitatio: «Nisi forte cum ali­
quid causa necessitatis et utilitatis inspecta dispensative duxe­
rit statuendum », atque ex ipsa natura rei eadem limitatio sua-

novum ius. sed ius ipsa lege iam comprehensum . .4. Palmieri, Opus theol.
mor. t. I p. 423 dicitur ea interpretatio comprehensiva, quae declarat id.
quod iam in lege, licet obscurius, continetur. D’Annibale 1. c. n. 184, 2
Comprehensivam interpretationem vocat declaratoriam ■», « si quid ob­
scurum verbis irrepserit eamque putat a neotericis dici grammatica­
lem. At declarare legem in se clarum non est idem atque non recedere a
proprio et communiter usitato sensu verborum. Etiamsi enim in inter­
pretatione a proprio et communi verborum sensu non recedatur, totus
textus atque contextus legis potest esse ita dubius et obscurus, ut lex ne­
quaquam clara vel satis clara dici possit. Item non raro verba determi­
nato quodam sensu accipi possunt, at non debent. Quo in casu pariter lex
profecto clara dici nequit, cum complures interpretationes a verbis legis
per se non sint alienae, e quibus legislator exclusis aliis interpretationi­
bus forte solide probabilibus unice interpretationem suam authenticam
obligatorio moto proponit. Cfr. Pulzer 1. c. n. 3 de sensu lato in favora­
bilibus. de sensu stricto in odiosis.
(47) Bouix 1. c. p. 358 sq. de decretis aequivalenter generalibus.
(48) Bucceroni 1. c. pag. 73; Hinschius 1. c. t. III p. 788 not. 11.
(49) Ballerini-Palmieri 1. c. p. 273 sq.; D'Annibale 1. c. n. 184 not. 5.
(50) S. R. C. 8 April. 1854; Bouix I. c. p. 361. Qua de re nulla exsistit
controversia. Cfr. quoque Lehmkuhl 1. c. t. I n. 205

DE CONSTITUTIONIBUS RR. PONTIFICUM

287

detur. Nihilominus modus procedendi SS. CC. etiam in his cau­
sis gratiosis, praesertim si in stabilem quendam stilum trans­
ierit. inferioribus Praelatis forte similibus facultatibus instructis
potest exsistere tuta quaedam norma. Neque illud omittendum
est ex huiusmodi induitis concessis vel negatis etiam facilius co­
gnosci posse, utrum consuetudo quaedam sit rationabilis, an ir­
rationabilis; nam praxis a S. C. ut irrationabilis expresse repro­
bata non facile poterit tacite introduci per legitimam consue­
tudinem (51).
11. Decisiones SS. CC., quae in forma indicii ad dirimen­
das controversias inter partes eduntur, etsi certe partes ligent,
tamen vi legum universalium in Ecclesia ex sese carent. Nam
Cardinales in huiusmodi causis dirimendis agunt partes indi­
cum, non legislatorum; at iudices etiam supremi atque adeo
potestate legifera instructi suis sententiis iudicialibus leges uni­
versales condere non solent, sed tantum partes obligant, nisi ex­
presse suam intentionem illa sententia iudiciali legem ferendi
universalem manifestent et sententiam latam omnibus sufficien­
ter tamquam legem promulgent (52). Hinc Cardinales suis deci­
sionibus iudicialibus cum neque talem intentionem manifestent
neque sententias a se latas consulto Romano Pontifice promulgent,
leges universales non condunt, sed solas partes ligant (53). Nam
principium iuris Romani: « Res inter alios indicatae neque emo(51) Lingen et Reuss, Causae select. S. C. C. p. 22; S. R. C. 1 Iui. 1873
in caus. Ratisbon. iunct. Thalhofer, Handb. d. k. Liturgik t. 1 p. 359.
(52) Cfr. de sententiis mere iudicialibus ipsius R. Pontificis: Zech,
Praecognita § 208; Sanchez, De sanet, matr. sacram. 1. II disp. 14 n. 4.
Idem principium nunc applicandum est illis decisionibus, quae ad diri­
mendas controversias sine stricta forma iudiciaria per viam administra­
tivam seu disciplinarem a SS. CC. dari possunt, et a fortiori sententiis
iudicialibus S. Rom. Rotae vel Signaturae apost. Cfr. S. C. Consist. 11
Febr. 1911.
(53) Huic sententiae si sibi constare velint, etiam· ii auctores videntur
esse contrarii, qui velut Fagnanus 1. c. in cap. 19, X de iudic. II, 1 n. 1G,
17 omni declarationi S. C. C. etiam in casu particulari datae vim Consti­
tutionis generalis tribuebant. Cfr. cit. Caus. select. S. C. C. p. 21. Cui sen­
tentiae nimis rigidae Fagnani merito contradicunt: Aichner, Compend.
iur. eccl. § 18; Scherer 1. c. t. I p. 145, 512 aliique v. g. per felicem quam­
dam inconsequentiam etiam Santi J. c. t. I tit. 31 n. 51; at Lega 1. c.
p. 351 sq. etiam de rescriptis et sententiis iudicialibus in rigidiorem vi­
detur inclinare opinionem.

288

TITULUS VI

lumerdum afferre his, qui indicio non interfuerunt, neque praeindicium solent irrogare*, (cfr. L. 2 Cod. quibus res indicata
non nocet VII, 56) etiam in foro ecclesiastico est receptum. Cfr.
cap. 25, X de sent. II. 27 : « Quamvis regulariter aliis non noceat
res inter alios indicata ». Praeterea sententia iudicialis non tan­
tum pendet ab interpretatione legum, sed etiam a particularibus
facti circumstantiis, quibus Cardinales saepe moventur ad dan­
dam decisionem; ergo manifestum est illas decisiones iudiciales
ad facta forte diversa nec posse nec debere applicari (54). Cfr.
S. C. Ep. et Reg. 11 Sept. 1891 in Act. S. Sed vol. XXIV p. 372.
Immo indices inferiores etiam in casibus similibus licet senten­
tiam iudicialem Cardinalium ob magnam ipsorum prudentiam
et doctrinam optimo iure magni faciant atque tuto sequi pos­
sint, tamen ut id in omnibus et singulis causis faciant, stricto
iure universali non obligantur (55). At illud facile concedi pot­
est ex repetitis decisionibus iudicialibus SS. CC. posse oriri usum
forensem in tribunalibus superioribus et inferioribus atque sti­
lum Curiae, qui vim legis habeat (cfr. can. 20). Quam legem
etiam inferiores indices observare tenentur.
III. Instructiones quoque SS. CC. nequaquam per se et indiscriminatim vim legum universalium et definitionum habent.
Nam 19 Sept. 1671: « De mandato Sanctissimi (Clementis X) in(54) D'Annibale 1. c. P. I, n. 89; Benedictus XIV. in Declarat. « Ma­
trimonia 4 Nov. 1741: Licet Sanctitas Sua non ignoret, alias in ca­
sibus quibusdam particularibus et attentis tunc expositis circumstantiis
S. Cong. Cone, pro eorum (matrimoniorum) invalidilate respondisse, ae­
que tamen compertum habens, nihil adhuc generalim et universe super
eiusmodi matrimoniis fuisse ab Apost. Sede definitam... declaravit staluilque... matrimonia... pro validis habenda esse ·; Bened. XIV, Const.
♦ Eo quamvis » 4 Maii 1745, § 38 et Const. < Anno vertente* 19 lun.
1750. S 13. concedit SS. Urbis Congregationes adhaerere opinioni ma­
trimonia orientalium post susceptum sacr. ordinem contracta esse inva­
lida: nihilominus addit hanc controversiam pro omnibus ritibus orien­
talibus nondum Decreto Apostolico esse definitam. Nihilominus etiam
una sententia S. C. de nullitate matrimonii maiorem habet vim quam
sententia, qua declaratur constare de valore aut non constare de nullitate.
Nam in priore casu S. C. debet habere certitudinem iuris et facti, in al­
tero casu potest intervenire aliqua sanatio, et indicium: Non constare.
est ferendum, si vel sola probabilitas militat contra nullitatem matri­
monii.
(55) Santi 1. c.*, cit.; Causae selecta S. C. C. p. 20.

DE CONSTITUTIONIBUS HH. PONTIFICUM

289

iunclum fuit, quotiescumque missionariis ceterisque S. C. de
Prop. Fide ministris mittuntur resolutiones dubiorum factae a
S. C. S. Off. et Fropag. Fidei, non mittantur tamquam definitio­
nes. sed tamquam simplices instructiones, quibus in occurren­
tibus dubiis gubernari valeant et debeant ». Cfr. Collcctan. (Pa­
ris.) Const. S. Sed n. 5. — Earum scopum et vim optime declarat
Benedictus XV Motu proprio (15 Sept. 1917): «Ordinarium igi­
tur earum (SS. CC.) munus in hoc genere (decretorum genera­
lium) erit tum curare ut Codicis praescripta religiose serventur,
tum Instructiones, si res ferat, edere, quae iisdem Codicis prae­
ceptis maiorem et lucem afferant et efficientiam pariant. Eius­
modi vero documenta sic conficiantur, ut non modo sint, sed ap­
pareant etiam quasi quaedam explanationes et complementa ca­
nonum. qui idcirco in documentorum contextu peropportune ef­
ferentur » (56).
IV. Decreta particularia (57) SS. CC., quae interpretatio­
nem iuris communis dubii et obscuri, non meram declarationem
legis clarae continent (58), sane magnam habent auctoritatem et
(56) Sunt ex hoc documento interpretativae iuris clari, non dubii;
exseculivae insuper et completivae iuris constituti; unde legem quam
complent et exsecutioni mandant derogare non possunt; unde si cum
lege componi nequeunt, huic insistendum tametsi sit anterior instructioni.
(57) Decreta SS. CC. formaliter generalia, quae aut vi praecedentis
mandati specialis aut subsequentis specialis et specificae confirmationis
Romani Pontificis universae Ecclesiae vere promulgantur, citra omnem
controversiam vim legum generalium habent, sive authentico modo ius
commune tantum interpretantur, sive per interpretationem extensivam
simpliciter novum ius constituunt. Cfr. v. g. decreta S. C. C. ex speciali
mandato Pauli V, emanata anno 1615 aut eiusdem S. C. decreta d. 10
Maii 1631, data et 6 lunii eodem anno ab Urbano VIII, expresse con­
firmata; decretum S. C. C. 13 Mart. 1879, d. 17 Mart, eiusd anni a Leo­
ne XIII, confirmatum; decreta S. R. C. 10 Dec. 1703, quae 12 lunii 1704
a Clenient. XI, fuerunt confirmata; decreta Pii IX. per S. C. super statu
regular, publicata apud Bizzarri, Collectanea p. 882 sq.; « Sanctitas Sua
omnibus, ad quos spectat, etiam in virtute sanctae obedientiae praecipit >;
decret. S. C. C. 17 Sept. 1902 de chorali disciplina in Urbe, ubi iuxta to­
tum tenorem decreti tandem Leo XIII statuit atque decrevit; Bouix 1. c.
p. 301, 357 sq.; Santi 1. c. n. 46, 47; Aichner 1. c.; Scherer 1. c. p. 512
aliique communiter theologi et canonistae. Cfr. Bucceroni 1. c. p. 74.
(58) Bouix 1. c. p. 305 sq.. ubi minus recte in suum sensum suamque
theoriam detorquet verba S. Alphonsi. Cfr. D'Annibale 1. c. P. I, n. 185,
not. 5.

19

290

TITULUS VI

non solum ut interpretationes doctrinales (59), sed etiam tam­
quam vere (60) authenticae personas obligant, quibus data sunt;
attamen supremum gradum auctoritatis i. e. legum universalium
non attingunt, nisi universae Ecclesiae legitime (61) promulgen­
tur (can. 17, § 2), aut iteratis declarationibus transeant in sti­
lum Curiae aut in praxim et disciplinam communiter vigen­
tem (62). — Post Codicem, attenta Commissione pro canonibus
Codicis interpretandis erecta, non semper clare apparere potest,
cur certae interpretationes ab aliqua S. Congregatione prodeant.
Quae sententia ex tribus illis sententiis inter doctores de
valore decretorum SS. CC. agitatis excessivae opinioni a Fagnano (63) principaliter propugnatae est directe opposita et partira
concordat cum illa opinione, quam S. Alphonsus (64) Sanchczio
aliisque tribuit et probabilem habet; denique non insistit opi­
nioni illi mediae, quam defendunt Schmalzgrueber (65) aliique,
(59) Bened. \1V, Inst. eccl. 107, n. 6.
(60) Quare quaestionis status non recte definitur, si Bouix, dicat 1. e.
p. 303 controversiam in hoc versari, utrum decreta illa particularia ha­
beant tantum vim interpretationis mere doctrinalis, an authenticae, sed
potius quaeritur de diverso gradu auctoritatis sive authenticae interpre­
tationis.
(61) Lehmkuhl 1. c. n. 206.
(62) Bened. XIV, Const. Paucis 19 Mart. 1758 § Expositas; S. R. C.
3. Aug. 1839; 5. Alphons. 1. c. n. 105, iunct. Bouix 1. c. p. 306, ubi ex ad­
ditionibus S. Alphonsi nimium deducit. Cfr. D'Annibale 1. c.
(63) Fagnan. 1. c. in cap. 13, X, de constit. I, 2; Bouix, De Cur. Rom.
p. 302 sq.; 353 sq.; Lega, De indiciis eccl. t. II, p. 353 sq. 362, sq. 373,
ubi vel ipsis responsis S. Poenit. tantam tribuit vim, ut non secus ac
leges (?) observentur.
(64) S. Alphons. 1. c. n. 105; Scherer 1. c. p. 512; Act. S. Sed. vol. Ill,
p. 563 sq,; Lehmkuhl 1. c. n. 204 sq.
(65) Schmalzgr. 1. c. Dissert, prooem. n. 370 sq.; Ballerini-Palmieri
L c. p. 274 sq. At Lega 1. c. t. II, p. 360, 366. 373 recte huic distinctioni
pariter non insistit. Difficulter enim intelligitur, quomodo ex ista distin­
ctione pracliea quaedam et universalis norma repeti possit ad cogno­
scendam obligationem in casibus particularibus. Nam non raro praecise
dubium est, utrum interpretatio quaedam S. C. sit mere comprehensiva,
an forte extensiva vel restrictiva. Praeterea in decretis pontificiis, quibus
observantia decretorum SS. CC. urgetur, haec distinctio non occurril.
V. g. in compluribus decretis S. C. Inq. alii invenerunt interpretationes
comprehensivas, alii extensivas. Cfr. Pennacchi, Comment, in Const. Ap.
Sed. t. II, p. 19 sq. 22. not. 1; Lehmkuhl, Theol. mor. t. II, n. 969.

DE CONS i rn i IONIBUS HH. PONTIEICUM

291

qui ex illa distinctione interpretationis extcnsiuae et comprehen­
sivae solutionem huius controversiae reputant.
Quamvis negari non possit patronos ita propositae senten­
tiae uno altero ve argumento parum solido usos esse ad compro­
bandam propriam opinionem (66), tamen optimo iure videntur
provocare ad sana principia generalia de necessitate promulga­
tionis saltem simplicis, non sollemnis etiam in uera interpreta­
tione legum (67). Porro haec sententia videtur omnino conve­
nire cum illa, (piam Concilium Remense a. 1857 adoptavit, atque
S. C. C. post revisionem factam non solum non reprobavit, sed
potius disertis verbis laudavit. Denique vel ipsius S. R. C. de­
cretum datum 8 Aprilis 1854 huic sententiae favet (68).
Non raro praeterito tempore accidit, ut rigi­
dioris sententiae patroni in praxi suas theorias oblivioni darent.
Id vel ipsi Bouix, De Concilio provinciali p. 103 sq. accidisse vi212. Scholion.

(66) Schmalzgr. 1. c. n. 377.
(67) Suârez, De leg. 1. VI, cap. 1, η. 3; S. Alphons. 1. c.; D’Annibale
1. c., ubi in n. 5, legendum videtur « egere promulgatione » non « egere
interpretatione » sci. declarationes « si verba obscura sint et inter DD.
controversa », atque haec sententia dicitur « communis ». Quod si Lega.
De iud. eccl. t. II, p. 354, putat contrariam sententiam, quae necessitatem
publicationis negat, hodie esse certam, id videtur esse indubitatum, si de
lege clara explicanda agatur; at nulla certa ratio hucusque allata est ad
probandam superfluitatem publicationis interpretationis legis dubiae et
obscurae; nam quod est dubium et obscurum, id absque publicatione sal­
tem practice nequit dici communitati sufficienter significatum. Cfr. Pen­
nacchi 1. c. t. II. p. 22 not. 1. Nunc ex can. 17 id evincitur et controver­
siae non amplius est obnoxium.
(68) Act. S. Sed. vol. Ill, p. 567; Ballerini-Palmieri 1. c. p. 272 sq.
ubi recte docet ex dec lar. S. C. 23 Maii 1846 a Pio IX 17 Iui. 1846 con­
firmata non sequi quaelibet decreta S. R. C. etiam absque promulgatione
universae Ecclesiae facta habere vim legum universalium. Ipsa quoque
S. R. C. in novissima suorum decretorum collectione diserte distinguit
inter decreta generalia et particularia atque pro futuro tempore hanc sta­
tuit normam: «I novi decreti generali avranno il titolo Decretum o De­
cretum generale secondo 1’importanza dclla materia. I parlicolari poi saranno denominati Dubii, Dubiorum, Romana .■·. Cfr. Analecta eccles. t. V.
p. 231. At decretum cum inscriptione particulari, quae relinquitur, ut pa­
teat origo, nihilominus attenta re et forma et comprehensione complurium
responsorum alias datorum potest in nova collectione (cfr. prooem.) esse
generale.

292

is:

TITULUS VI

detur, ubi non obstante duplici responsione S. C. C. in Pitonio
tempore Concilii Romani a. 1725 nihil habet reprehendendum.
Cfr. Benedict. XIV, De Synod, dioec. 1. II cap. I n. 4 sq. Porro
De Angelis 1. c. 1. I tit. 11 n. 2, ut sese extricaret ex difficultate,
quam ipse putavit in duabus declarationibus S. C. C. esse con­
tentam (cfr. Santi 1. c. eod. 1. et t. n. 27 et Gasparri, de sacr.
ordin. n. 950), non respondit legem priorem lege posteriore esse
sublatam, sed potius: « Concludimus proinde in hac re nondum
adhuc revelatum esse sensum S. Congregationis e am que in hac
difficili controversia haerere in diversis sensibus ». Cfr. quoque
Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. II cap 4, 1. IV cap. 8 η. 10 (η. 6,
7), Inst. eccl. 10 η. 4.
<

§ 3. IUS PARTICULARE PONTIFICIUM

213. Cum Rom. Pontificis potestas non solum sit universalis
et suprema sed etiam immediata et ordinaria in omnes et sin­
gulos fideles et pastores, non solum edere potest leges universales
sive generales sive speciales, sed etiam particulares quae respiciant determinata loca et determinatos fideles. Hanc potestatem
constituendi ius particulare hodie praesertim exercet in ineundis
concordatis cum diversis nationibus, de quorum vi et natura
in sequenti titulo, ob rei momentum, separata tractatione est
agendum.
214. Scholion. Quem locum teneant in regimine Ecclesiae
ideoque in iuris constitutione Concilia sive Oecumenica, sive
Plenaria vel Regionalia, Provincialia ac Synodi dioecesanae in
Codice proponitur in sect. II Libri secundi, ubi describitur uni­
versa hierarchia regiminis ecclesiastici, non omissis gradibus
supra et infra episcopalibus. Quare ipsa generalia principia me­
lius ibidem sub propriis rubricis proponuntur secundum ordi­
nem Codicis.

TITULUS VII
DE

CONCORDATIS

215. Fontes: Mercati, Raccolta di Concordati su materie ecclesiastiche, Romae 1919; Restrepo, Concordata regn. Pio XI inita, Romae 1934,
cum accurato eorundem examine et doctrinali expositione; Nussi, Conven­
tiones de reb. eccles., Rom. 1869. Quae collectio a Brueck in breviorem
et magis practicam formam redacta est: Conventiones etc., Mogunt. 1870.
— Syllab. prop. 43. — Act. S. Sed. vol. XXI, p. 7 sq.; Conventiones....
initae sub Pontificat..... Leon. PP. XIII, Rom. 1893.
Scriptores: Commentatores (1) i. D. in 1. Ill, tit. 5, v. g. Schmalzgr.
I. c.; De Angelis 1. I, tit. 4. Appendix de concordatis; Zech, Praecognita
iur. can. §§ 313 sq. tit. 15, de concordatis; Phillips t. III, § 158; Tarquini,
Instit. iur. eccl. pubi. p. 71 sq.; Schulte, D. Lehre v. d. Quellen p. 435 sq.;
Cavagnis, Instit. iur. pubi. eccl. P. 1, p. 380 sq.; Vering, Lehrb. d. k. Kirchenr. § 62; Scherer § 33: Aichner § 11; Moulart, L’église et l’était 1. IV,
c. 2, Hammerstein, De Eccles. et Statu p. 210 sq. — Tractatus singulares
de concordatis publicarunt: Rebufus, Tractatus concordatorum (inter
Leon. X, et Francise, I, reg. Franc.), Paris 1538; Canisius, Commentarius
in concordata nat. germ.; Branden, Super concordatis inter S. Sed. Apost.
et inclyt. nat. Germ., Colon. 1600; Nicolarts, Compendiosa praxis beneficiar. ex concordatis etc., Colon. 1658; (Cardinal. Cagiano de Azevedo),
Natura e carattere essenziale dei concordati, Parigi 1850, Roma 1872;
Bonald, Deux questions sur le concordat de 1801; Baldi, De nativa et pe­
culiari indole concordatorum apud scholasticos interpretes, Romae 1883;
Fink, De concordatis, Lovan. 1879; Billot, De habitud. Eccl. ad civil,
societ, p. 126 sq.; Balve, Kirche u. Staat in Vereinbarungen auf d. Grunde
d. Kirchenr.; Card. Hergenroether, K. Kirche u. christl. Staat. p. 793
sq. (2); Phil. Hergenroether in Kirchenlex. t. III, p. 816 sq.; Card. Her(1) Ex philosophis et theologis de concordatis scripserunt: Libera­
tore. La Chiesa e lo stato p. 356 sq.; Audisio, Iuris naturae et gentium...
fundamenta p. 280 sq.; Cathrein, Moralphilosophie t. II, p. 705 sq.; Satolli,
Prima principia iuris publici ecclesiastici p. 45 sq. 166 sq.; Palmieri, De
Rom. Pontif. ed. I, p. 480 sq. et ed. II, p. 557 sq.; Billot, De habitud. Eccl.
ad civ. societ, p. 126 sq.
(2) Non pauci iuristae protestantici pro suis principiis dc concor­
datis scripserunt velut Sarivey, Hinschius, Herrmann, Huebler, Friedberg.

β-

294

• IH

. .<· *

J .

WJI

~^

TITULUS VII

genroether in Arch. f. k. K. t. X, p. 1, sq. t. XI, p. 252 sq. t. XII, p. 4fi sq.
de concordatis hispanicis; Sentis in cit. Arch. t. XII, p. 225 sq. de con­
cord. Americae centralis; Giobbio, I concordati; Turinaz, Les concor­
dats; Radini-Tedeschi, Chiesa e Stato in ordine ai concordati; Dudon,
in Diction. Apologet, t. I, p. 268 sq.; Renard, in Diccion. de Theolog.
Cath. p. 727 sq.; Constantin, ibid. p. 744 sq.; Wagnon, Concordat et
droit international. Cfr. novos tractatus de iure publico ubi haec quaestio
examinatur v. gr. Conte a Coronata, Ius pubi. pag. 138 sq.; Van Hove,
Comment. Lovanien. vol. I, Prolegomena n. 68 sq.; Giannini, I Con­
cordati postbellici, Milano 1929; Hilling. Die Koncordate, Düsseldorf
Schwann. 1932; Regatillo, Concordatos, Santander 1934; Monreal, Las relaciones entre la Iglesia y el Estado en los modernos Concordatos, Ma­
drid 1931; Montero Eloy, Derecho canonico comparado v. I, Madrid
1934 — De ultimo Concordato Italico: Studium accuratum in « Apolli­
naris > 1929 (η. 4, 5) pag. 488; Cairoli, Il Concordato fra la Santa Sede
e Italia, Monza 1932; Cappello, Summa iuris publici 1932 et in «Civilia
Cattolica > 1934 vol. L p. 250 sq. etc.

I. Conexio materiae. De concordatis inter fontes iuris
ecclesiastici ex professo est agendum (3). Nam propter proprie­
tates secundarias et accidentales (4) aut propter principia, quae
genuina theoria de natura iuridica concordatorum supponit (5),
ratio principalis fontis iuris ecclesiastici in concordatis non est
negligenda, neque ad alios titulos illorum explicatio amandan­
da (6). Etenim concordata principaliter constituunt ius particu­
lare sive complexum quondam iuris, quo pro determinata qua­
dam republica negotia ecclesiastica ordinantur (7). Quod ius par216.

Cf. Friedberg, Lehrb. d. k. u. ev. Kirchenr. p. 100 sq. et Friedberg-Ruffini,
p. 222 sq.
(3) Hammerslein. De Ecclesia et Statu p. 210; Zech, Praecognita iur.
can. tit. 15, de concordatis; multi scriptores recentiores.
(4) Quaestio de pacto ad legem pontificiam et civilem forte acce­
dente est secundaria, neque ex natura concordatorum sequitur, quod illa
sint solummodo fons iuris ad conflictus componendos, cum etiam nullo
praecedente dissidio iniri possint. Leo XIII, Encycl. « Immortale » 1 No­
vembris 1885; Hammerstein 1. c.; Scherer p. 232 not. 21; Schiffini 1. c.
n. 560, II.
(5) Palmieri, De R. Pont. ed. I p. 387 sq., 480 sq.
(6) Quare propria sedes huius materiae neque erat titulus antiquatus
« de tregua et pace > (1. I tit. 34 X) neque titulus < de pactis » (1. c. tit. 35),
neque pro more antiquorum canonistarum titulus « de praebendis » (1. III.
t. 5 X) ob incidentem quandam quaestionem particularem. Cf. Schmalzgr.
cit. tit. 5 n. 265 sq.
(7) Scherer 1. c. p. 152.

DE CONCORDATIS

295

liciilare cum in concordatis inter Rom. Pontifices et multa gu­
bernia civilia ultimo saeculo initis, re et verbis idem saepe exsi­
stat, proxime ad ius commune accedit exhibetque magna ex parte
disciplinam nunc in Ecclesia vigentem (8). Denique cum negari
non possit saltem quamplurimos articulos illorum concordatorum
habere vim legum pontificiarum (9), atque adeo privilegiorum
Sedis Apostolicae, optimo iure cum disputatione de legibus et
privilegiis pontificiis etiam tractatio de concordatis coniungitur,
neque per modum appendicis (10), sed pro gravitate materiae
sub competenti rubrica atque proprio titulo proponitur. — Hoc
loco ponitur tractatio sub principali respectu iuris particularis.
II. Nomen et definitio. Concordata variis temporibus varia
consecuta sunt nomina. Cum ordinarie (11) inita fuissent post
dissidium inter potestatem ecclesiasticam et civilem, iam con­
cordatum sive pactum Callixtinum (12) (a. 1122) dictum est con­
cordia (13) vel etiam pax sive tractatus. Idem nomen concordia(8) iVussi, Conventiones v. g. p. 69 sq., 193 sq.
(9) Tarquini, Inst. iur. eccl. pubi. p. 73 concordatum simpliciter de­
finit < Lex particularis ecclesiastica pro aliquo regno Summi Pontificis
auctoritate edita ad instantiam Principis eius loci speciali eiusdem Prin­
cipis obligatione confirmata, se eam perpetuo servaturum ». Qua in de­
finitione obligatio /?. Pontificis expressis verbis non enuntiatur. Quae
omissio minus fortunata cfr. h. tit. not. 27 n. 222) forte effecit, ut Tarqui­
nius plane falso diceretur habere R. Pontificem in concordatis immunem
ab omni obligatione. Cfr. h. tit. n. 171 not. 104 sq. Obligatio autem a Tar­
quinio « Principi » imposita, si ad meram legem ecclesiasticam referretur,
esset obligatio tantum obedientiae (cfr. h. tit. not. 139); at cum in iure
obligatio simpliciter intelligatur obligatio iustitiae, quae etiam verbis con­
textus (confirmato... servaturum) insinuatur, Tarquinius a defendenda
obligatione iustitiae in « Principe » non videtur esse alienus. Id, quod
potissimum obtinet de « Principe » infideli, in quo directa obligatio obe­
dientiae canonicae ne fingi quidem potest.
(10) De Angelis 1. c., ubi post 1. I tit. 4 inseritur: < Appendix de con­
cordatis >; Baldi 1. c. p. 77, not. 100.
(11) Pactis amicitiae adnumeranda sunt v. g. pactum Carisiacum
(Chiersy), a. 574, inter Stephanum III et Pippinum, porro pacta inter Ha­
drianum I et Carol. M. a. 774 et alia c. 30 sq. D. 63 relata. Cfr. Scherer
p. 232; Ilefele Conciliengesch. t. III p. 577 sq.
(12) Hefcle 1. c. tom. V p. 370 sq.
(13) Simili concordia iam ann. 1106 et 1107 dissidium de investituris
in Anglia fuit exstinctum. Cfr. ilefele 1. c. p. 276 sq.

296

TITI* LI'S VU

rum sortita sunt concordata Constantiensia (14). atque res in iis­
dem contentae vocabantur capitula concordata. Eadem vel si­
milia nomina occurrunt in subsequentibus concordatis (15). Post­
quam vero pro more alias iam recepto (16) in concordato gallico
anno 1801. adhibitum fuit vocabulum conventionis, idem nomen
postea in aliis quoque concordatis, quae formam contractus ha­
bent. pariter retentum vim stabilis cuiusdam termini canonici
obtinuit (17).
Cum de natura concordatorum non una sit sententia, facile
intelligitur etiam multiplices exsistere definitiones, quae quam­
vis verbis interdum conveniant, tamen propter diversas verbo­
rum significationes re inter sese discrepant (18).
Quare nihil praesumentes, quod probatum nondum est. con­
cordatum secundum obviam verbi significationem est consensio
sive conventio (arrangement, accordi, commune intelligenza) (19)
auctoritatis ecclesiasticae (Ecclesiae) et auctoritatis civilis (Sta­
tus). (μια ordinantur relationes inter Ecclesiam et Statum circa
materiam aliqua ratione utramque potestatem concernentem (20).
Quae consensio vel conventio ut sit efficax pro subditis, in
utroque foro tamquam 1er est promulganda. Quare concordata
habent praeterea vim atque auctoritatem legis ecclesiasticae et
civilis (21). Denique conventio illa sive consensio non est « unio
voluntatum » qualiscumque v. g. propositi vel « amicitiae » sed
vinculi cuiusdam vere obligatorii utrique parti secundum ambi­
tum et tenorem singulorum articulorum impositi, nisi ludere ve­
limus verbis clausulae finalis (22) multorum concordatorum. Ve­

"·— —

di) Hefele t. VII p. 351 sq.
(15) iVussi p. V sq.
(16) Nussi p. VI.
(17) Syllab. prop. 43. < Solemnes conventiones vulgo concordata».
(184 Salolli p. 46 sq.
(19) Convent. Leon. XIII p. 26, 44. 108, 74.
(20) Scherer p. 153 not. 2; Giobbio p. 3.
(21) « Privilegium Callixti Papae II », < Praeceptum Henrici IV (V)
Imperatoris»; Hefele t. V p. 370 sq.; Scherer p. 153 not. 6.
(22) A’ussz p. 271 sq. Cfr. praesertim Leon. XIII Encycl. « Ad ex­
tremas Orientis·» 24 lun. 1893, ubi haec leguntur verba: « Cum fidelis­
simo Portugalliae et Algarbiorum rege data acceptaque fide rite pacti

DE CONCOBDATIS

297

ra igitur obligalio (23) utriusque partis in ipsa definitione est
exprimenda, ut suus veritati sit locus, neve ansa detur exceptio­
nibus saltem spccietenus fundatis. Omne igitur punctum videtur
tulisse Schmalzgrueber (24), qui antiqua concordata Germaniae
rationem legis pontificiae et imperialis habere omnino tenet, at
simul aliquam vim pacti etiam publici utrimque obligantis con­
cordatis inesse non negat. Nihil igitur videtur obstare, quominus
concordatum inter Sedem Apostolicam et potestatem civilem ini­
tum definiri possit, si utriusque partis constitutivae ratio ha­
beatur:
Lex pontificia et civilis lata pro particulari quadam republica ad ordinandas relationes inter Ecclesiam et Statum circa
materiam aliqua ratione utramque potestatem sive societatem
concernentem, quae adiunctam habet vim (25) pacti publici (26)
inter sedem Apostolicam et illam rempublicam initi et utram­
que partem vere obligantis (27).
Pii IX P. M. Acta P. I vol 2 p. 482, haec habent de concordato austriaco:
Supradidas concessiones, pacta, concordata tenore praesentium ap­
probamus. . . quousque conditiones et pacta in tractatu expressa serpan­
tur . Cfr. quoque Schneider, D. particulaeren Bechtsquellen p. 152 sq.
161 sq.
(23) Salolli p. 47, p. 187 sq.; Hammerstein p. 214.
(24) Cfr. 1. III 5 n. 268, 271, 273.
(25) Baldi p. 55,not . 87, p. 86, not. 109, ubi terminologia optime
explicatur.
(26) Quare concordata inter pacta internalionalia proprie dicta non
continentur. Etenim Ecclesia et Status qualiscumque sese non habent ad
invicem ut duae nationes sive civitates aequales in eodem ordine, sed sunt
duae societates perfectae in diverso ordine supremae, e quibus societas
civilis Ecclesiae indirecte est subordinata. Hinc conventiones inter istas
societates initae sunt plane sui generis singularis. Sane Ecclesia catholica
non est civitas, si hoc nomine intelligatur Status, respublica, perfecta (so­
vrana) societas civilis. Quod si Ecclesia hoc sensu non est civitas, nequit
inferri Ecclesiam non esse perfectam (sovrana) societatem religiosam, sed
solummodo corporationem quandam in Statu. Quare Friedberg-Ruffini
1. c. per usum ancipitis verbi « civitatis » (Status? societatis perfectae?)
inducunt confusionem. Cfr. supra h. tom. I n. 16; Baldi p. 34; Ilammerstein p. 210 sq.; Zech, Praecognita iur. canon. § 321; Schmalzgr., in
Decretal. (Ill, 5) η. 270 et 273; Suârez, Defensio fidei cath. 1. IV cap. 34
η. 20 sq.; Cavagnis P. I p. 396.
(27) Pius VII in concordato anno 1817, cum Ludovico XVIII inito sta­
tuit: < Haec concordata habent vim veri contradas utrimque obligatis ».

298

TITULUS

vu

III. Divisio. Concordata dividi possunt:
a) ratione subiecti in concordata inita ab Episcopis aut a
Homards Pontificibus cum gubernio catholico aut cum gubernio
acatholico sive schismatico sive haeretico sive infideli (28);
b) ratione formae in conventiones expressas sive formales
et in conventiones uirtuales sive aequiualentes (29);
u
c) ratione materiae et ambitus in concordata de particu­
lari quodam (30) negotio aut de comple.ru quodam materia­
rum (31), sive cum agnitione expressa certorum principiorum ex
parte Status vel Ecclesiae (32). sive abstractione facta a princi­
piis per meram ordinationem practicam introducitur « modus
quidam uiuendi * (33);
Quare cum hae similesque formae loquendi atque adeo fortiores « bilate­
ralis pacti > usque ad ultimas Enc. Leonis XIII in ipsis documentis au­
thenticis frequentissime occurrant (cfr. Card. Hergenroether 1. c. p. 794
sq.; Baldi p. 73 sq. 91) nulla exsistit ratio ab illa terminologia recedendi,
ne simus magis catholici quam Romani Pontifices, sed terminologiae re­
ceptae vis genuina est exponenda, demonstranda atque vindicanda contra
sinistras interpretationes ut plurimum ex confusis et perversis notionibus
de primatu iurisdictionis Romani Pontificis et de relatione inter Ecclesiam
et Statum repetitas. Cfr. Kreutziaald, Staatslexikon t. I p. 1502 sq.; Cavagnls p. 398 sq.; Palmieri p. 560 sq., ubi recte monet etiam in sententia
patronorum theoriae privilegiorum illam obligationem R. Pontificis esse
veram obligationem, cuius violatio est actus malus et peccatum coram
Deo: Giobbio p. 26, 30 sq.
(28) Cfr. de concordatis ab Episcopis initis: Zech. §§ 324 sq; Vering,
1. c.; Scherer, §§ 16, 33 not. 3; Giobbio p. 10 sq.; Nu.ssi 1. c. append, p. 1 sq.
(29) Moularl n. 3; Scherer p. 153 sq.
(30) Cfr. v. g. conventionem Ferdinandi II de bonis ecclesiasticis
a. 1630, cum Sede Apostolica initam apud .Vu.ssi in append, p. 17 sq.; Con­
cordatum cum Lusitania a. 1928 et a. 1929 cum Gallia.
(31) Id fit passim in recentioribus concordatis. Cfr. v. g. concordatum
hispanicum a. 1851 in Arch. f. k. K. t. VII p. 377 sq.
(32) Qui modus ordinarie servatur in concordatis cum guberniis ca­
tholicis. Cfr. v. g. concordatum hispanicum (a. 1851) art. 1; concordatum
austriacum (a. 1855) art. 1. 2. 10; concordata Pii XI. apud Restrepo.
(33) Profecto sperari non potuit, ut a principe schismatico vel hae­
retico, qui « Summi Episcopi » munere in suo regno fungebatur, art. 1
cit. concord, hisp. vel art. 1. 2. cit. conc. austr. acceptarentur de primatu
iurisdictionis R. Pontificis < iure divino ■> in universam Ecclesiam ob­
tento. Cfr. Modum vivendi cum Repuhl. Cecoslovacha 2 Febr. 1928 apud
Restrepo p. 177.

DE CONCORDATIS

299

d) ratione temporis in temporanea et perpetua (34);
e) ratione finis in amicitiae foedera et pacis dentio stabi­
litae pacta (35).
IV. Notae historicae. Post linitas persecutiones cruentas, a
quibus foedera amicitiae et pacis inter Ecclesiam et Statum lon­
ge aliena fuerunt, christiani Imperatores Romanorum quamvis
proprium atque expressum pactum cum Ecclesia non inirent,
tamen non paucis exceptionibus admissis Ecclesiae patrocinium
susceperunt (36). Quod disertis quoque pactis factum est, cum
Pippinus, Carolus M. aliique in imperio Francorum rerum poti­
rentur (37). Orta celeberrima controversia de investituris post
longum dissidium per concordias in Italia, Germania, Anglia pax
inter Ecclesiam et potestatem civilem est restahilita. Quare si
concordata sumuntur secundum significationem illam restrictam
concordiae, cui longum dissidium inter Ecclesiam et Statum
praecessit, sane concordia Londinensis (a. 1107) et concordia
Wormatiensis (a. 1122) tamquam prima quaedam concordata re­
censeri possunt. Errant igitur De Angelis 1. c. n. 3., si existimat
pactum Callixtinum sive Wormatiense concordatis non esse adnumerandum. Etenim factum, quod ibidem asserit sci. a Callixto II in illo concordato nullam veram concessionem factam
esse imperio, est omnino falsum; asserta vero necessitas conces­
sionis ad veram notionem concordati solido argumento non de­
monstratur (38).
(34) V. g. concordata Constantiensia excepto anglico a. 1418 fuerunt
temporanea sci. ad quinquennium inita. Cfr. He. fele t. VII p. 365; etiam
Concordatum Lettonicum per tres annos durare debebat, sed per tacitam
annuam renovationem iterum firmum fieri debuit, nisi sex mensibus
ante finem anni denuntiaretur. Cfr. art. 20; Schiffini 1. c. n. 560, ubi divi­
sionem foederis internationalis in realia et personalia reprobat eique
potius substituit divisionem in pacta perpetua et temporanea, quod in
pactis stricte internationalibus principes gerant personam totius reipublicae, cui praesunt.
(35) Moulart n. 2 ex fine concordatorum magis ingeniosam quam
accuratam repetit divisionem concordatorum. Cfr. Hammerstein p. 210.
(36) Satolli p. 50 sq.; Phil. Hergenroether 1. c. p. 825 sq.
(37) Supra h. t. not. 11.
(38) Cfr. supra h. tit. not. 4, 6; Acta theolog. Oenip. t. IV p. 530 aliter
Giobbio p. 6, 8, ubi rationibus haud efficacibus pariter sententiam De
Angelis sustinere conatur. Xam Callixtus Papa in concordato Wormatiensi tria Imperatori « concedit : 1) ut electiones Episcopatum regni teu-

300

TITULUS vu

Post concordiam inter Sedem Apostolicam et imperium re­
stauratam Callixtus II aliique Romani Pontifices in conciliandis
regibus utriusque Siciliae adversa fortuna usi sunt atque post
ton ici in praesentia Imperatoris liant, sed absque simonia et aliqua vio­
lentia; 2) ut si qua inter partes discordia emerserit, Metropolitani et Epi­
scoporum comprovincialium consilio vel iudicio, saniori parti assensum
et auxilium praebeat; 3) ut Episcopi electi i. e. ante consecrationem in
eodem regno teutonico, ex aliis vero imperii partibus i. e. in Burgundia
et Italia non nisi Episcopi iam consecrati intra sex menses regalia per
sceptrum ab Imperatore recipiant. Quae hisce verbis Imperatori permit­
tuntur, non tantum expresse vocantur. sed etiam quoad rem sunt conces­
siones R. Pontificis.
Etenim si Capitulis cathedralibus imponitur obligatio, ut non nisi
praesente Imperatore (vel eius Commissar io) celebrent electiones Episco­
porum, libera electio accipit gravem limitationem neque in natura rei ne­
que ullo iuris textu fundatam, sci. saltem congruo quodam tempore exspe­
ctanda. Praeterea ex intentione utriusque partis illa praesentia Impera­
to! is profecto debuit esse immunis a violentia et simonia, sed nequaquam
ab omni licita interventione per preces vel consilia positiva et negativa
vel commendationes. Similiter altera concessio, etsi apposita fuerit con­
dicio de consilio et iudicio Episcoporum comporovincialium, tamen denuo admittit veram quandam interventionem Imperatoris in electionibus
controversis per se valde onerosam atque adeo periculosam.
Tandem R. Pontifex tertio loco permisit, ut Episcopi pro fendis im­
perii iuramentum vasatiorum, non simplicis tantum fidelitatis praestarent.
Quod si quis perpendat, quantopere Ecclesia grave istud homagium vasallorum a suis Episcopis voluerit removere, facile intelliget non levem Im­
peratori factam esse concessionem. Nihil igitur mirum, Conrado, Archiepiscopo Salisburgensi, viro pro libertate Ecclesiae zelantissimo, summo­
pere displicuisse, quod in concordato Wormatiensi Episcopi ab homagio
vasallorum praestando non fuerint liberati. Cfr. Cauagnis, Inst. iur. pubi,
eccles. P. II p. 27 sq. Cui oneri homagii in se iam gravi accessit illa cir­
cumstantia. quod homagium fuerit praestandum saltem in regno teutonico
ab Episcopis tantum electis, nondum confirmatis et consecratis. At qui­
cumque attendat, quam aegre Ecclesia semper tulerit, si Episcopi tantum
electi iura sedi suae adnexa exercuerint, is haud difficulter sibi persua­
debit gravem fuisse concessionem, si R. Pontifex in concordato permisit,
ut Episcopi teutonic! tantum electi investirentur feudis imperii suis sedi­
bus unitis. Quae argumentatio ex ipso textu petita imprimis plene confir­
matur ex testimonio virorum doctorum in Germania, qui nostra aetate ex
professo de concordato Wormatiensi scripserunt et communiter docent
Callixtum Papam Imperatori Henrico V veras nec leves fecisse conces­
siones. Deinde accedit alterum gravissimum factum.
Cum Imperator Lotharius III, optimus successor Henrici V, guberna­
cula imperii teneret, viri ecclesiastici in Germania, quibus summa cura

DE CONCOHDATIS

301

varias clades et nefastas pacis stipulationes tandem Hadrianus IV
a. 1156 eas concordiae condiciones cum Guilelmo I acceptare
coactus est, (pias non nisi iniquissimus Ecclesiae hostis Romano
Pontifici imponere potuit. Mirum igitur non est, quod in istis re­
gionibus paulatim orta sit famosa illa « Monarchia Sicula », quae,
si cum concordatis aliarum nationum comparetur, vere tyranni­
ca oppressio Ecclesiae in Sicilia est dicenda (39).
Exstinctis dissidiis in Germania, Italia, Anglia de investi­
turis maiorum Praelatorum (40) per concordiam Wormatiensem (a. 1122) et Londinensem (1107) potissimum Alexander III
fuit promovendi libertatem Ecclesiae, Imperatori persuadere studuerunt,
ut non solum concordatum Wormatiense fideliter servaret, sed etiam re­
nuntiaret suae personali praesentiae in electionibus Episcoporum, loco
homagii vasatiorum contentus esset simplice iuramento fidelitatis atque
etiam in regno teutonico investituram feudalem solummodo praestaret
Episcopis iam consecratis. Cui desiderio Lotharius per expressam quan­
dam promissionem non annuit, immo a R. Pontifice studuit potius ulte­
riores obtinere favores. Quae facta denuo evidenter probant coaetaneos
concordati Wormatiensis firmiter existimasse. Imperatori speciales factas
esse concessiones. Cfr. Hefele t. V. p. 371 sq. 388; Card. HergenroetherKirsch t. II p. 300 sq., 438 sq. Porro si concessiones R. Pontificis dicuntur
necessarium elementum genuinae notionis concordati, confunduntur ea,
quae de facto communiter fiunt, cam natura rei; praeterea huiusmodi
opinio refutatur ex natura iuridica constituti, quo per verum pactum iura
recognoscuntur iam aliunde debita (cfr. Schiff ini h. tit. not. 139) et ex
facto complurium concordatorum sine concessionibus pontificiis initorum.
Cfr. h. tit. not. 50.
(39) Sentis, Die Monarchia Sicula p. 76 sq., p. 48 sq. Cui scriptori
omnino adstipulandum est, authentiam historicam concessionis Urbani II
(a. 1098), non posse solidis argumentis impugnari, cum Paschalis II con­
cessionem sui praedecessoris expresse commemoret atque confirmet. Pa­
riter autem certum est regalistas atque perversam praxim illi privilegio
Urbani II eam dedisse extensionem, quae in verbis genuinis privilegii nul­
lum habet fundamentum. Cfr. Senlf.s p. 37 sq., p. 53 sq.; Card. Ilergenroether-Kirsch t. II p. 378, 449. Quare recentiores quoque scriptores ar­
bitrariam illam extensionem recte impugnant (cfr. Cauagnis P. II, p. 45
sq.; Palmieri p. 592 sq.); at si etiam omnimodam authentiam historicam
illius privilegii Urbani II negant, id forte exinde repeti potest, quod ipsis
Decretalis Paschalis II aut saltem novae disquisitiones Sentis penitus
manserint ignotae.
(40) Cfr. c. 2 Cone. Remens. (a. 1119); Hefele t. V p. 355 sq., 349 sq.;
Card. Hergenroether-Kirsch t. II p. 446, 450 de pacto Eugenii III et Frilerici I (a. 1153) inito.

(a. 1159-1181) prudenti temperamento adhibito etiam controver­
sias de inferioribus beneficiis
per concessionem iuris patronatus
V
definivit (41). Quare si (piis contendat in iure Decretalium nihil
de concordatis rcpcriri atque magnos illos Romanos Pontifices
vehit Alexandrum III et Innocentium III pro sua plena et expe­
dita potestate leges condidisse, non concordata iniisse, id non nisi
ex parte verum est. Nam universus titulus 38 de iure patronatus
libri III Decretalium est tacitum quoddam concordatum atque
non levium iurium in favorem laicorum facta concessio et futu­
rorum privilegiorum principibus saecularibus datorum vera
praeformatio. At illud sane ex principiis iuris Decretalium de­
ducitur, concordata necessaria non esse, sed ad summum pro di­
versa condicione temporum utilia vel convenientia. Cum vel
ipsi Cardinales ex fine saeculi 13 et potissimum ex medio saecu­
lo 14 etiam per capitulati ones in conclavi et multo magis tempore
magni schismatis occidentalis auctoritatem Romanorum Ponti­
ficum deprimere satagerent, facile intelligitur. quod etiam alii
principes saeculares et ecclesiastici easdem semitas alacriter se­
cuti sint. Quibus incommodis iam in ipso Concilio Constantiensi
Martinus V per concordata prudentibus concessionibus haud va­
cua remedium afferre lentavit (42). Deinde Nicolaus V ad su­
perandas difficultates ex schismate Basileensi ortas exemplum
Martini V secutus in concordatis Vindobonensibus iuris rigorem
temperavit atque favores induisit. Tandem Leo X ut in Gallia
abrogationem plenam pragmaticae sanctionis obtineret, Franciscum I in concordato a. 1516 inito praeclaris privilegiis cumula­
vit. Post hanc aetatem rariora sunt concordata (43).
At saeculo decimo octavo cum crescerent mirum in modum
controversiae inter Ecclesiam et varias civitates, frequentior fit
usus concordatorum (44). Praesertim Benedictus XIV tum in mi­
noribus constitutus tum ad cathedram S. Petri evectus per conces­
siones principibus saecularibus factas et media leniora, haud
semper felici cum successu, extrema pericula ab Ecclesia aver­
ti)
(42)
(43)
dinando
(44)

Phillips t. VII §§ 412 sq.
Hefele t. VII p. 351.
Aussi p. VI, ubi refert tantum conventionem initam cum FerII (a. 1630).
Aussi p. VI sq.

DE CONCORDATIS

·

303

tere studuit (45). Destructo aut perturbato statu Ecclesiae in uni­
versa fere Europa per revolutionem gallicam. Napoleon I a. 1801
ad restaurandam pacem religiosam in Gallia cum Pio VII sol­
lemnem iniit conventionem (46). Quod exemplum non pauca gu­
bernia postea secuta sunt (47). atque imprimis Pius IX complura
concordata iniit (48), quibus post longam moram sub Leone XIII
inde ab a. 1881 novae accesserunt conventiones vel stipulationes
v. g. propria et formalis conventio cum republica Columbiae
a. 1887, pacta adstipulata cum gubernio Magnae Britanniae (49);
nec minor activitas ecclesiastica adhibita a Pio XI in celebrandis
Concordatis cum variis nationibus post exstinctum ultimum bel­
lum europaeum (Restrepo, Opere citato).

§ 1. DE SUBIECTO CONCORDATORUM

217. I. E.r parte Ecclesiae concordata inire possunt:
a) Episcopi ut principes ecclesiastici intra ambitum suae
iurisdictionis de rebus mere ecclesiasticis. Et revera saeculis elap­
sis non raro Episcopi (50) v. g. cum gubernio austriaco vel bavarico (51) concordata inierunt. Quoniam autem Episcopi nihil
contra ius commune aut de causis maioribus statuere valent,
nostra aetate haec potestas Episcoporum summopere est restricta
ct vix ullius practici momenti. Immo huiusmodi pacta inter Epi­
scopum et gubernium civile inita a Romanis Pontificibus fuerunt
expresse reiecta aut saltem non probata (52).
(45) Sentis, D. Monarchia Sicula p. 162 sq.
(46) Crétineau-Joly, Bonaparte, le concordat de 1801, et le Card. Consalvi (contra Theiner); Ronald, Deux questions sur le concordat de 1801;
Scherer 1. c. p. 58 sq.
(47) A’ussi p. VIII sq.; Scherer p. 60 sq.; Vering §§ 38 sq.
(48) Nussi p. IX sq.
(49) Act. S. Sed. vol. XXI p. 7 sq.; Convent. Leon. XIII.
(50) Nussi 1. c. append, p. 1 sq., ubi refertur concordia inita a. 1288,
inter regni Portugalliae Praelatos et regem Dionysium, quae a. 1289 a
Nicolao IV est confirmata; etiam inter Episcopum Leodiensem et Carolum V a. 1542 conventio inita fuit; Nussi p. 11 sq.; Arch. f. k. K. t. XXIV
p. 223.
(51) Zech § 324; Scherer p. 153 not. 3; Cavagnis p. 390.
(52) Vering § 89 not. 21 § 44 not. 31. Cfr. can. 220, 255.

304

TITULUS VII

b) Romanus Pontifex tamquam supremus rector et pastor
Ecclesiae uniuersalis (53) suprema et plena potestate instructus
est ad ineunda concordata de rebus ecclesiasticis cum gubernils
quibuscunque etiam infidelibus. Quin immo ius ineundi conven­
tiones, quae nostro saeculo vulgo vocantur concordata. Romanis
Pontificibus simpliciter est reservatum neque ulla ratione Episco­
pis proprium. Nam saepe in istis concordatis ius commune aliquo
modo immutatur, cum v. g. laicis aliquid indulgctur. quod solis
clericis est permissum, aut ipsis acatholicis conceduntur favores,
quos Ecclesia solis fidelibus catholicis impertiri solet (54). At ius
commune a solo Rom. Pontifice, non ab Episcopis immutari pot­
est (55). Praeterea concordata, ut ex textu illorum patet, de gra­
vissimis et plurimis rebus ecclesiasticis universae cuiusdam reipublicae decernunt (56). Quae rerum ecclesiasticarum ordinatio
optimo iure causis maioribus adnumcratur; sed causae maiores
in Ecclesia Romani Pontificibus sunt reservatae (57). Tandem ne­
gari non potest gubernia civilia ideo expetere concordata, ut ha­
beatur norma determinata et stabilis ad negotia ecclesiastica in
universo regno expedienda, ad quam servandam vel ipsi Episcopi
et Concilia provincialia adstringantur; manifestum vero est huiusmodi normam sine interventione Romani Pontifices non posse
constitui.
II. Ex parte reipublicae sive Status subiectum. quod inire
potest concordata est is. qui secundum constitutionem reipubli­
cae iure conventiones publicas et internationales ineundi et le­
ges ferendi praeditus est (58). Quo iure reges vel praesides gu­
berniorum civilium ordinarie uti solent per suos delegatos sive
plenipotentiaries sibique solummodo reservant potestatem pacta
(53) Quare Romanus Pontifex concordata, dc quibus agitur, non init
ut princeps civilis Status pontificii. Cfr. <le conventionibus a R. Pontifice
ut principe civili initis: Atti del Pontefice Pio IX P. IT vol. 2 p. 21 sq..
79 sq.. 101 sq., 180 sq., 212 sq.
(54) iVussi p. 105.
(55) Cap. 4 X de concess. praeb. III 8.
(56) Cfr. cit. concord, hisp. (a. 1851) h. tit. not. 31.
(57) Quod a fortiori valet, si non paucae causae velut nova dioece­
sium circumscriptio iam ex sese Romano Pontifici sint reservatae.
(58) Arch. f. k. K. t. VI, p. 141 sq. (responsio Card. Antonelli ad gubern. Badense); Scherer p. 153: Verina § 44. X; Arch. f. k. K. t. VII.
p. 318 sq. (resp. Card. Antonelli ad gubern. Wuerttemberg.).

-w ·*■

DE CONCORDATIS

305

conventa in forma legitima ratificandi. Quod si reges vel praesi­
des plenam et absolutam, ut dici solet, habent potestatem iuris­
dictionis, sine consensu comitiorum publicorum non solum ratilicationem conventionis factae dare, sed etiam concordatum ratificatum tamquam legem Status etiam fundamentalem (59) in om­
ne futurum tempus valituram promulgare valent (60). At non
raro constitutiones civitatum ad omnia pacta publica multoque
magis ad omnem legem. Status praesertim fundamentalem requi­
runt consensum comitiorum publicorum datum in forma legitima
pro diversitate actuum approbandorum. Quo in casu absque con­
sensu comitiorum publicorum ratificatio concordati per solum
principem vel praesidem facta absolutam firmitatem non obtinet,
neque concordatum tamquam lex Status promulgari potest (61).
Hinc Sedes Apostolica ne evidenti ludibrio exponatur, conven­
tiones in forma sollemni inire non solet, nisi gubernium civile ne­
cessitati petendi consensus comitiorum publicorum non sit adstrictum, aut de consensu illo certo praestando rationabile quod­
dam dubium exsistere non possit (62).
218. Scholion. In concordatis nunc ex longo iam tempore
initis subiectum ex parte Ecclesiae est sola Sedes Apostolica et
ex altera parte solus Status sive gubernium civile (63). At con­
cordata Constantiensia a Romano Pontifice cum « natione germanica » conclusa nequaquam ex altera parte tamquam proximum
et unicum subiectum paciscens habuerunt regem Germaniae vel
Imperatorem, sed congregationem Praelatorum ecclesiastico­
rum (64) ex Germania, Polonia, Hungaria, Dania, Suecia, Nor(59) Cfr. concordatum bavaricum (a. 1817) art. 18. et Vering § 38.
(60) Cfr. concord, austriac. (a. 1855) art. 35; Vering 1. c. § 37.
(61) Concord, inter S. Sed. et rempubl. Columbine (a. 1887) art. 31,
32; Act. S. Sed. vol. XXI, p. 12.
(62) Cfr. Card. Antonelli 1. c. Quae agnitio legis ecclesiasticae quam'
vis aliunde iam sit Ecclesiae de iure etiam in foro civili debita, tamen
ut ea certius de facto et efficaciter obtineatur ab Ecclesia, per specialem
promissionem in forma sollemni dandam exigitur. Cfr. Zallinger vol. II,
p. 348; Biederlack in Act. theol. Oenip. t. XXVI, p. 161.
(63) Nussi p. V, sq.; Baldi 1. c. p. 114.
(64) Hefele t. VII. p. 358 sq.; ubi etiam agit de concordatis initis
cum «natione gallica* vel verius cum nationibus latinis sive romanis,
item de concordato perpetuo cum natione anglica. Cfr. de concordato cum
Hispania inito: Gietl in Lit. Handw. a. 1893. p. 215.

20

306

TITULUS VII

vegia. Quare Romanus Pontifex huiusmodi concordata potius
iniit tamquam rector Ecclesiae universalis cum coetu pastorum
ecclesiarum particularium (65). Ipsa quoque concordata Vindobonensia Nicolaus V iniit cum Imperatore Friderico III et cum
aliis principibus saecularibus et ecclesiasticis Germaniae i. e. cura
gubernio civili et hierarchia ecclesiastica Germaniae (66). Verum
inde a tempore, quo Franciscos I, rex Galliae, concordatum iniit
cum Leone X (a. 1516) solum gubernium civile ex altera parte est
subiectum paciscens obligationis. Quin immo ultimo saeculo Ro­
mani Pontifices cum guberniis schismaticis et haereticis concor­
data inierunt, atque iam in eo videtur fuisse (67), ut inter Pium IX
et Imperatorem Turearum sollemnis fieret conventio (68). Ex his
quoque animadversionibus dentio patet inter concordata antiqua
et noua haud levia esse discrimina; minime vero omnes illae
differentiae sunt admittendae, quas recensuit Schulte 1. c., cum
adhuc catholicus esset. Ipsi enim protestantes, qua: 11 vis intentio­
nem Schulte laudarunt, tamen singularem illam opinionem in
fontibus iuris canonici catholicorum fundamentum non habere
recte eidem obiecerunt (69).
§ 2. DE FORMA CONCORDATORUM

219. Forma concordatorum diversa fuit pro diversitate tem­
porum; attamen generatim tres formae principales recenseri
possunt.
I. Concordatum Callixtinum sive Wormatiense constat dua­
bus declarationibus sive legibus, de quibus inter partes contra(65) Cum hisce concordatis magnam similitudinem habent pacta et
capitulationes Cardinalium vel canonicorum in electionibus Rom. Ponti­
ficum vel Episcoporum.
(66) Nicolai V. Const. « Ad sacram Petri Sedem > 19 Mart. 1448;
Schmalzgr. 1. c. n. 265; Scherer p. 289.
(67) Nussi p. V sq.
(68) Tarquini p. 79 sq.; Vering § 62 p. 365; Baldi 1. c. p. 96.
(69) Richter. Lehrb. d. k. u. pr. K. p. 260. Ilerrmann quoque voca­
bulum concordati nimium restringit, ut recte observat Scherer p. 152,
not. 1; nequaquam enim concordata tantum eae dicuntur conventiones.
in quibus relationes inter Ecclesiam et Statum ordinantur secundum iuris
principia, non abstraclione facta a principiis iuris ad stabiliendum mo­
dum quendam vivendi. Cfr. not. 33, h. tit.

DE CONCORDATIS

307

hentes antea conventum luerat, atque una inscribitur: «Privile­
gium Callixti Papae II », altera vero: «Praeceptum Henrici IV
(V) Imperatoris ». Quae Henrici declaratio insuper hanc habet
subscriptionem : « Haec omnia acta sunt consensu et consilio principum, (piorum nomina subscripta sunt» (70).
Concordata Constantiensia formam habent Bullarum pon­
tificiarum, quae post concordiam de tenore stabilitam publicatae
fuerunt (71).
II. Propriam quandam formam pactorum bilateralium refe­
runt concordata Vindobonensia Nicolai V et Friderici III et con­
ventio inita inter Leonem X et Franciscum I. Praesertim saeculo
nostro in quamplurimis conventionibus eadem omnino forma
externa servata est atque in pactis internationalibus, v. g. « Con­
ventio inter Sanctitatem suam Pium IX, Summum Pontificem, et
Maiestatem Suam?.. Franciscum losephum I, Imperatorem Auslriae. In nomine sanctissimae et individuae Trinitatis. Sanctitas
Sua... et M aie stas Sua... concordibus effecturi studiis, ut fides,
pietas et omnis recti honestique vigor conservetur et augescat, de
Ecclesiae catholicae statu in eodem imperio solemnem inire con­
ventionem decreverunt ». Deinde plenipotentiarii ab unaquaque
parte contrahente nominati postquam sibi mutuo instrumenta
plenipotentiae tradiderunt, de certis articulis conveniunt. Tenor
illorum articulorum in formalem quandam conventionem redi­
gitur, ubi in fine determinatur tempus, intra quod ratificationum
mutua traditio fiat necesse est; denique conventio a plcnipotcntiariis subscribitur sigilloque munitur. Quibus tractatibus prae­
missis Romanus Pontifex conventionem initam in consistorio pu­
blico et per propriam Bullam (saepe non satis a scriptoribus exa­
minatam) ratificare et tamquam legem ecclesiasticam pro illa re­
gione promulgare solet. Principes civiles vero consuetis formis
ratificationem conventioni impertiuntur eamque suis edictis vel
alio legitimo modo ut leges Status promulgant (72).
(70) Cfr. quoque conventionem inter Benedictum XIII ct Victorem
Amadeum, regem Sardiniae, (a. 1727) in forma Brevis et Instructionis R.
Pontificis atque notificationis regiae; Scherer p. 153; Giobbio p. 17 sq.
(71) Hefele t. VII, p. 358.
(72) Exemplum talis conventionis est conventio Columbiae cum S.
Sede (a. 1887) et ad ipsius normam inita sunt, ut plurimum, cetera recentiora concordata. Cfr. Act. S. Sed. vol. XXI, p. 7 sq. vel Conventiones

308

TITULUS VU

Ill. Cum principes quidam acatholici (73) de sua majestate
multum solliciti ineunte ultimo saeculo nollent Romano Pontifici
vel in ipsa inscriptione conventionis concedere praecedentiam,
singuli articuli, de quibus inter Romanum Pontificem ct princi­
pem acatholicum v. g. per diplomaticas notas signatas sive per
litteras reversales (note reversati) i. e. per mutuam acceptatio­
nem promissionum ab utraque parte datarum vere, sed minus
sollemniter conventum fuerat, speciali Constitutione Romani Pon­
tificis promulgabantur, atque deinde iidem articuli edicto regio
rati habiti sunt (74).

§ 3. DE OBIECTO CONCORDATORUM

220. Obiectum sive materia concordatordm possunt esse et
de facto sunt:
I. Res temporales (75), i. e. bona temporalia. Qua ratione
Romanus Pontifex v. g. propter maius bonum spirituale renun­
tiat dominio bonorum ecclesiasticorum forte tempore religiosae
vel civilis revolutionis dilapidatorum atque ad summu H modi­
cam quandam exigit compensationem; porro indulget, ut Eccle­
siae proprietates possint publicis vectigalibus subici (76). GuLeon. XIII, p. 75 sq.; Vering §§ 37 sq., de conventione austriaca aliisque
concordatis.
(73) Scherer p. 154; Vering §§ 39, 40, 44.
(74) Cfr. Conventiones Leon. XIII, p. 21 sq. 57 sq., 96 sq.; Giobbio
p. 17 sq., interdum articulis publicatis concordati adiunguntur aliae se­
cretae declarationes et instructiones, de quibus pariter inter R. Pontifi­
cem et gubernium civile concordia inita fuit. Cfr. v. gr. Protocollum additionale Concordatui Austriaco a. 1934 apud Restrepo 1. c. p. 666 sq.;
Scherer p. 153; Vering §§ 37. 44; Collect. Lac. t. V, coi. 1321 sq.
(75) Cfr. conventionem Ferdinand! II. cum Sede Apostol. a. 1630.
initam (apud Aussi 1. c. in append, p. 17 sq.), quae exclusive agit de
bonis temporalibus; convent. Columb. (a. 1887) 1. c. in Act. S. Sed. art.
22-29 inch; Aussi tit. 22, p. 213 sq.; Tarquini p. 74; Cavagnis p. 389 sq.
iunct. p. 387 sq.
(76) Convent, cit. Columb. art. 6, 29, quibus consentiunt articuli alio­
rum Concordat. — Haud abs re est illa animadversio, inter varias con­
cessiones Sedis Apostolicae etiam circa bona temporalia factas non levia
esse discrimina. Nam si Rom. Pontifex certis bonis temporalibus re­
nuntiat (cfr. cit. convent. Columb. art. 29), illa bona non amplius ma-

SU*··
■■W

DE CONCORDATIS

309

bernium civile vero pro sua parte sese obstringit, ut loco com­
pensationis pro bonis Ecclesiae sublatis vi publici debiti a Statu
suscepti Episcopis aliisque clericis constituat dotem, aut etiam
promittit se futuro tempore ad novas dioeceses erigendas suffi­
cientes reditus vel ad alios scopos ecclesiasticos subsidium pe­
cuniarium esse subministraturum (77).
II. Res mixtae, quibus sensu stricto eae tantum causae adnumerari possunt, de quibus sub diverso respectu utraque pote­
stas per se iure proprio et nativo aliquid statuere potest velut
regiae universitates, scholae municipales (78), matrimonium (79).
At latiori sensu eae quoque res vocantur mixtae, quae per se uni
tantum potestati ex iure proprio et nativo subsunt, sed d) ob dif­
ficultatem suam exigunt cooperationem alterius potestatis v. g.
haeresis (cfr. artic. 1 concord, hisp. a. 1851), vel b) per concessio­
nem sive delegationem unius potestatis in alteram sunt aliquo
modo translatae, v. g. si civitas Episcopo concederet magistratum
civilem v. g. senatoris, indicis (80), aut vicissim si Romanus Pon-

I

• i

•f

«

nent in dominio proprietatis Ecclesiae constituta neque iurisdictioni ec­
clesiasticae tamquam vera bona Ecclesiae exclusive et directe sunt sub­
lecta. Quod si Ecclesia v. g. in cit. convent. Columb. art. 6, permittit, ut
bona ecclesiastica legibus tributariis Status sive publicis vectigalibus
subici possint, nequaquam Rom. Pontifex dominio proprietatis Ecclesiae
in illa bona renuntiavit neque Statui ius quoddam proprium et nativum
iurisdictionis inesse agnovit ad condendas leges tributarias de bonis tem­
poralibus Ecclesiae, sed ex concessione Ecclesiae absolute revocabili at­
que limitata ius illud Status repetendum esse sufficienter insinuavit. Cfr.
.Vzzssz p. 200 et de decimis p. 261 sq. et append, p. 11 sq., ubi refertur
concordatum de decimis inter Praelatos et regem Lusitaniae initum et
a Leone X, 1516, confirmatum, et p. 222 art. 8, concordati a. 1753, cum
Hispania initi de compensationibus solvendis v. g. 310.000 scutatorum
Romanorum pro annalis a Sede Apostolica in provisione beneficiorum
perceptis.
(77) Convent. Columb. art. 22, 25; A'zzs.sz p. 222 sq.
(78) Convent. Columb. art. 12, 13. 14; 1. c. p. 69 sq.
(79) Convent. Columb. art. 17, 18, 19; A’zzs.sz p. 197 sq.; Vering § 37,
63, 157 de iurisdictione civili
P- 153 sq. de praxi hungarica; Vering
Episcoporum in imperio Turcarum.
(80) Cap. 4, X, de raptor. V, 17. Profecto nequaquam omnes praero­
gativae et facultates, quae tempore medii aevi clero competebant, ex iure
divino vel canonico possunt derivari, sed non paucae ex concessione po­
testatis civilis iure mere historico fuerunt acquisitae. Cfr. A’zzssz p. 29;

:

31Û

TULLUS vu

tifcx principi civili indulge! ius (81) nominandi Episcopus sui
regni, c) gcneratim eae res. in quibus civilis gubernii et Eccle­
siae utilitas intervenit, vel facilius inter utramque potestatem dis­
sidia oriuntur vel orta sunt (82).
III. Res spirituales, quae per se soli potestati ecclesiasticae
ex iure proprio et nativo sunt subiectae v. g. liturgia, indulgen­
tiae (83). At ex data notione rei mixtae patet non pauca obiecta
concordatorum non nisi lato sensu rebus mixtis esse adnumeranda, et per se optimo iure inter causas spirituales recenseri, vehit
privilegium nominandi Episcopos. Quod si potestas civilis iura di­
vina et canonica Ecclesiae agnoscit seque inviolabiliter illa obser­
vaturam esse promittit (84), et vicissim Ecclesia propria iura
Status sollemniter agnoscit (85), sane utraque pars in se novum
ius non acquirit, sed ex novo titulo iura sua propria contra alteHefele t. VI, p. 131, ubi refertur transactio regis et Episcoporum Norvegiae de iure eligendi regem a. 1273, facta et a Gregorio X, in Concil.
Lugdun. II, a. 1274, confirmata. Cum rex in compensationem iuris certe
temporalis ab Episcopis dimissi promitteret singularem protectionem Ec­
clesiae, profecto ista protectio regia nequit haberi res in se spiritualis,
secus non potuisset tamquam aequivalens permutari cum re temporali.
Porro cum pro protectione Ecclesiae possit accipi praemium temporale,
denuo efficitur illam rebus spiritualibus non posse adnumerari. Quibus
praerogativis mere politicis Ecclesia mutata temporum condicione potuit
renuntiare. Cfr. c. 35, C. XI, q. 1; Schmalzgr. 1. c. lib. V, t. 33, n. 75;
Vering § 37, p. 153, de praerogativis antiquis cleri hungarici, attenta
tamen distinctione inter privilegia, quae per se iure canonico nituntur,
et privilegia ex solo iure civili repetenda. Quare nequaquam omnia iura
a Vering recensita indiscriminatim possunt dici < iura mere politica >.
Cfr. quoque Arch. f. k. K. t. XXIII, p. 413 sq. Item in singulis casibus ac­
curate inquirendum est, qualis fuerit natura iuridica illarum concessio­
num Status. Cfr. Hammerstein 1. c. p. 211.
(81) Quod ius etiam disertis verbis in concordatis vocatur privile­
gium vel indultum. Cfr. Aussi p. 34 sq.
(82) V. g. de parochiarum et dioecesium erectione, de immunitate
eccl. Cfr. Aussi p. 19 sq., 95, 151 sq.; convent. Columb. art. 16.
(83) Aussi p. 109 sq.; convent. Columb. art. 23; Giobbio p. 13 sq.
(84) V. g. cit. concord. Praelatorum Portugalliae (a. 1288) apud
Nussi 1. c. p. 281 sq.; concord, austr. (a. 1855) art. 1. 2; concord. Hispanic,
(a. 1851) artic. 1; Aussi 1. c. p. 1 sq.
(85) Concord. Wormat. (a. 1122) in praecepto Henrici Imp. apud
Aussi p. 29; concord. Columbiae artic. 19. de effectibus civilibus matri­
monii. Cfr. quoque Aussi p. 197 sq.

DE CONCORPATIS

311

ram possidet (8G) secundum analogiam constituti (87) vel obli­
gationis aliunde iam debitae, sed promissione vel iuramento con­
firmatae.
IV. Practice vero et de facto obiecta concordatorum ordi­
narie ad duplicem speciem reducuntur. Continent enim concor­
data regulariter 1) sollemnes sponsiones guberniorum civilium
pro suo officio aliunde iam certo servandi et tuendi iura Eccle­
siae in concordatis expressa, 2) leges et concessiones speciales
Rom. Pontificis fide publica Sedis Apostolicae corroboratas. Qua­
re gubernia civilia non nisi extraordinarie in concordatis aliquid
Ecclesiae promittunt, ad quod aliunde non iam obligantur, aut
vicissim aliquid de proprio concedunt Ecclesiae.
I
§ 4. DE NECESSITATE ET CONVENIENTIA CONCORDATORUM

221. I. Necessitas quaedam absoluta et ordinaria concor­
datorum ad ordinandas relationes inter Ecclesiam et Statum ad­
mittenda non est. Nam huiusmodi necessitas ex logica conse­
quentia solummodo esset asserenda, si inter Ecclesiam et socie­
tatem civilem exsisteret perfecta aequalitas sive coordinatio. Quae
cum ob finium utriusque societatis subordinationem contineat
manifestam absurditatem et errorem dogmaticum, nullo modo
sustineri potest (88). Quod si potestas civilis potius potestati ec­
clesiae indirecte subordinata est (89), sane Ecclesiae competit
limites inter utramque potestatem partim pro suo infallibili
magisterio authentice declarare, partim. ubi agitur de perso­
nis et rebus cum bono Ecclesiae conexis, pro sua iurisdictione decretorio imperio figere (90). Cui infallibili declarationi
(86) Acta theologica Oenip. t. IV, p. 530; Scherer p. 154, not. 9;
De Angelis n. 5, «Nisi (?) eadem obligatio naturalis aucta vi pacti»·,
Costa-Rossetti, Synopsis philosoph. mor. p. 684 sq.
(87) Arndts-Serafini 1. c. § 240; Schiffini 1. c. n. 560, II.
(88) Tarquini. Instit. p. 48 sq.. p. 74, III; Act. theol. Oenip, t. XI,
p. 385 sq.; Kreutzwald 1. c. p. 1502 sq., 1506 sq.; Hammerslein p. 111 sq..
p. 144 sq.; Giobbio p. 20 sq.; Billot p. 126.
(89) Leon. XIII, Encycl. « Immortale » 1 Nov. 1885; Syllab, prop. 24,
30; scriptores all. in nota praeced.
(90) Syllab. prop. 30: Sudrez, De leg. 1. IV. cap. 11. η. 12; Hammer·
stein p. 166 sq.

312

»
•f

îa»
hm

lH.r

i

TITULUS VU

atque imperio potestas inferior necessario obedirc debet (91).
Hinc liquet concordata secundum certam et indubitatam theo­
riam de indirecta Ecclesiae superioritate absolute non esse ne­
cessaria (92). Quare Hinschius aliique patroni Status moderni,
qui Ecclesiam Statui subordinatam esse defendunt (93), per le­
gitimam consequentiam pariter ad negandam necessitatem con­
cordatorum recte adducuntur, sed legitima illa consequentia non
potest efficere, ut principia falsa illorum virorum fiant vera.
Cfr. Pii IX Encycl. « Quanta cura» 8 Dec. 1864; Leon. XIII En­
cycl. «Immortale » 1 Nov. 1885; Syllab. prop. 19 sq.; Hammerstein, p. 131 sq.
Quin immo etiamsi agatur de rebus mere ecclesiasticis vel
mere civilibus, ad quas obtinendas concessio unius potestatis et
acceptatio alterius necessaria est. tamen strictum pactum bilate­
rale vel praevium concordatum non requiritur. Nam Ecclesia
Statui certos favores per modum meri privilegii sine ulla forma
pacti vel concordiae dare potest, atque similiter Status Ecclesiae
res suae iurisdictioni subiectas citra pactum tradere valet (94).
II. Quod si concordata absolute necessaria non sunt, tamen
ea possunt incidere tempora, ut tum Ecclesiae tum Statui sint
utilia atque convenientia. Cuius assertionis luculentum argu­
mentum est ipsa longa series concordatorum, quae si neque Ec­
clesiae neque Statui essent utilia, a tot guberniis non fuissent
expetita neque a tot Rom. Pontificibus inita. Porro summopere
Ecclesiae interest, ut par vigeat et concordia inter utramque po­
testatem. atque iura ipsi propria a potestate civili sint agnita et
(91) Sudrez, De leg. 1. IV. cap. 9, η. 2. « Conclusio haec certa et com­
munis apud catholicos ».
(92) Leo XIII, 1. c. § < Sed quia utriusque imperium », ubi pervenit
ad ordinandas res mixtas, de quibus potissimum conventiones fiunt, con­
cordatis non vim medii primarii et ordinarii, sed subsidiarii et extraor­
dinarii tribuit. Cfr. quoque Cavagnis p. 387 sq.
(93) Hinschius, Staat. u. Kirche p. 269.
(94) Sudrez 1. c. lib. VIII, cap. 37, n. 3; Hammerstein p. 211; Tar­
quini p. 71, ubi pariter admittit fieri posse, ut conventionibus sive con­
cordatis < Ecclesiasticae potestatis fines vel dilatentur vel contrahuntur».
Cfr. supra h. tit. § 3 de compluribus privilegiis cleri. Quare quae Tarquini
p. 78 sq. asserit, secundum principia a Suaressio et Hammerstein I. c.
propugnata sunt intelligenda vel limitanda.

DE CONCORDATIS

313

protecta. Quem scopum si Ecclesia obtinere non potest per usum
suae plenae et perfectae potestatis legislativae, sapienter ex novo
titulo sollemnis conventionis tranquillum usum suorum iurium
praesertim ab iis principibus sibi procurare studet, qui iurisdi­
ctionem ecclesiasticam ex iure quodam divino constitutam non
admittunt, aut privilegiis concessis favorem principum saecula­
rium tum catholicorum tum acatholicorum satagit obtinere (95).
Quod si concordata etiam ex parte Status aequi iustique stu­
dio ineantur et serventur, relatio inter Ecclesiam et potestatem
civilem quamvis a suprema sua perfectione deficiat, tamen sal­
tem intra limites verae amicitiae duarum potestatum independentium manet constituta. Quae relatio perfectae separationi in­
ter Ecclesiam et Statum est praeferenda (9G).
Bono quoque communi ipsius Status per concordata consu­
litur. Vix enim ulla re pax et tranquillitas civitatum magis tur­
batur, quam discordis atque dissidiis religiosis (97). Quae discor­
diae conventionibus sopiuntur, civibusque catholicis securitas da­
tur. Ipsa enim iura religiosa non iam pendent ab arbitrio guber­
niorum. sed a iustis legibus publica fide firmatis. Neque civitas
per concordata inita suam amittit dignitatem atque auctoritatem.
Nam Ecclesia non nisi ex parte recipere solet, quod pro suo iure
postulare potest, atque non raro vix ea recuperat iura, quae om­
ni societati honestae vel societatibus religiosis acatholicorum a
legibus civilibus conceduntur. At profecto non iam vivimus tem­
poribus Imperatorum Romanorum, quibus Ecclesia catholica
collegiis illicitis adnumerata est. Quare si Hinschius aliique acatholici iuristae vel ipsi Statui concordata utilia et convenientia
esse negant, id non nisi ex principiis manifeste falsis et studio
supprimendi Ecclesiam catholicam est repetendum (98).
(95) Tarquini p. 75; Kreutziuald 1. c. p. 1503 sq.
(96) Syllab. prop. 35; De Angelis n. 13 sq.
(97) luo Carnut. in epistol. (238) ad Paschal. II Cfr. Miÿne, P. L.
CLXII. 245 sq.; Leon. XIII, Encycl. « Immortale > : « Illud enim perpetuae
legis instar habendum est, quod luo Carnulentis ad Paschalem II. Ponti­
ficem Maximum perscripsit : Cum regnum et sacerdotium inter se conve­
niunt, bene regitur mundus, floret et fructificat Ecclesia. Cum vero inter
se discordant, non tantum parvae res non crescunt, sed etiam magnae
res miserabiliter dilabantur ».
(98) Kreulzwald 1. c. p. 1504 sq. Cfr. quoque Friedberg-Ruffini 1. c.

314

TITULUS vu

§ 5.

DE VI ET OBLIGATIONE CONCORDATORUM

222. Cum de vi sive natura iuridica concordatorum agitur,
universae quaestionis solutio inde pendet, quae et qualis obli­
gatio ex concordatis oriatur in subditis atque in supremis re­
ctoribus Ecclesiae et civitatis.
L Et subditi quidem vi concordati, quatenus istud est con­
sensus quidam duorum in idem placitum (99), directe et im­
mediate (100) non obligantur. Nam subditi ex neutra parte sunt
subiectum concordatorum, sed proxime et directe auctoritas pu­
blica Ecclesiae et civitatis. Praeterea concordatum, ut est con­
ventio quaedam, saepe iam est perfectum, nondum autem pu­
blicatum; at subditis ex actu occulto neque legitime insinuato
vel promulgato obligatio imponi non potest. Ergo ex sola illa
conventione subditis obligatio directe non imponitur, sed tum
demum incipit, cum concordatum rite publicatur et etiam ut
lex promulgatur. Qua publicatione facta partim ex naturali con­
secutione partim ex obedientia legi ecclesiasticae et civili debita
subditi ad observandum concordatum tenentur (101).
(99) Leon. XIII, Encycl. < Immortale » 1 Nov. 1885. « Si qui principes
rerum publicarum et Pontifex Romanus de re aliqua separata in ideni
placitum consenserint . Quibus ex verbis nequit deduci concordata esse
stricta pacta bilateralia. Nam omne pactum bilaterale est sane duorum
consensus in idem placitum, at non vicissim omnis consensus duorum
in idem placitum est strictum pactum bilaterale; secus confunderetur
notio quaedam generica conventionis cum notione specifica stricti pacti
bilateralis. Cfr. supra h. tit. n. 216, II; paulo aliter Cathrein, Moralphil.
t. II, p. 707 sq.
(100) Sine dubio etiam ex ipsa natura rei consequenter ad talem con­
cordiam in subditis sine expresso praecepto positivo possunt oriri obli­
gationes. v. g. si Rom. Pontifex renuntiet dominio proprietatis in certa
bona temporalia Ecclesiae. Cfr. Suârez. De leg. 1. VIII, cap. 24, η. 7. 8.
(101) Suârez 1. c.; Raidi p. 120 sq. p. 96, not. 120. ubi addendum
est. quod princeps civilis infidelis in concordatis ineundis cum Romano
Pontifice non agit personam catholicorum subditorum. Isti enim subditi
catholici sunt subiectum, in cuius utilitatem concordatum initur, sed non
sunt subiectum, quod init conventionem. Nam subiectum, quod ex parte
Status paciscitur, est princeps civilis ut princeps civilis legitimus, non ut
« Summus Episcopus » aut < Chalifa ».

DE CONCORDATIS

315

11. Quod si sententia sit proferenda de imposita obligatione
utrique parti conventionem ineunti, scii. Romano Pontifici et
principi civili, vix ab ullo viro docto etiam acatholico negatur
aliquam obligationem vi concordati utrique parti contrahenti
esse impositam (102). Quare quicumque omnem obligationem vel
in uno solo ex contrahentibus etiam in ipso Romano Pontifice
reicit. aperte errat in iure (103) sibique contrariam habet vere
communem sententiam doctorum. Neque ab errore facti immu­
nis est is. qui asserere audeat Cardinalem Tarquinium aliosque
antiquos et novos patronos doctrinae a modo laudato Cardinali
propugnatae Romanum Pontificem absolvere ab omni obliga­
tione servandi concordata atque tantum admittere aliquam de­
centiam vel meram congruentiam (104).
Cui errori facti alter error iuris affinis esset, si quis existi­
maret omne negotium esse confectum, conclamatum de theoria
privilegiorum, stabilitam theoriam stricti pacti bilateralis, eo
quod vera obligatio etiam in Romano Pontifice esset admit­
tenda (105).
Etenim vera exsistit obligatio in ipso legislatore proprias
suas leges servandi neque temere vel arbitarrie ab eis recedendi.
(102) Hammerstein p. 214; Salolli p. 187 sq.; Tarquini Inst. p. 74,
78. sq.; imino vel ipse Hinschius in Rechtslex. v. Konkordat p. 505, quam­
vis neget Ecclesiam et Statura ex stricta iuris obligatione ad servanda
concordata teneri, tamen fidem publicam (Treu und Glauben) existimat
sibi obici non posse patrocinium violationis pactorum, cum practice
eandem tribuat concordatis firmitatem atque defensores theoriae pacto­
rum. Quae responsio a patronis theoriae privilegiorum in simili con­
dicione non est oblivioni danda.
(103) Cfr. clausulas finales concordatorum apud Nussi p. 271 sq.;
cit. Leon. XIII, Encycl. « Ad extremas Orientis» 24 lun. 1893; Palmieri
p. 560 sq.
(104) A quo errore non omnino alienus est De Angelis 1. c. in app.
n. 7, cuius refutationem habes in Act. theol. Oenip. t. IV, p. 531 et apud
Baldi p. 77 sq. et Palmieri p. 560 sq. et praesertim p. 565. Cfr. quoque
Cavagnis p. 391 sq., cuius expositioni non omnes patroni theoriae privi­
legiorum consentient.
(105) Vering, Lehrbuch d. k. K. § 62. in sua disquisitione polemica
contra Tarquinium diversitatem illam causarum, ex qua obligatio oriri
potest, non satis videtur attendisse, atque patroni theoriae privilegiorum
recte monent inter cessationem obligationis ex pacto et derogationem con­
cordati per Roman. Pontificem omnino esse distinguendum. Cfr. Raidi,
p. 81, sq. 93.

31U

riTl'LÜS VU

Id. quod etiam de legibus favorabilibus valet, cum in foro quo­
que ecclesiastico recepta sit regula iuris 16 in Sexl. : iDecel
concessum a principe beneficium esse mansurum ».
Praeterea Callixtus III ad Fridericum III Imperatorem
scripsit: « Quanwis liberrima sit Apostolicae Sedis auctoritas
nullisque debeat pactionum vinculis coerceri...., ex zelo, quem
gerimus ad pacem, et caritate, qua te tuamque nationem pro­
sequimur, concordatis locum esse voluimus nec patiemur ea te­
mere violari, dum Romanae Sedis gubernacula retinebi­
mus » (106). Sane in his atque similibus verbis Rom. Pontificum
saltem obligatio fidelitatis ex promissione orta et officium le­
gislatoris proprias leges non temere violandi enuntiantur. Quae
obligationes essentialiter differunt ab obligatione iustitiae com­
mutatione. Neque dubium quoddam exsistere potest, quin strictum
pactum bilaterale solummodo habeatur, cum utrique parti pa­
ciscenti imponatur mutua obligatio ex iustitia commutativa ita
inter se conexa, ut una ordinetur ad alteram tamquam ad cau­
sam sive titulum stricti iuris. Hinc manifestum est, nisi probetur
et in principe civili et in Romano Pontifice ex concordatis veram
oriri obligationem iustitiae commutativae, non merae gratitudinis
vel caritatis vel iustitiae cuiusdam legalis vel obedientiae vel
religionis vel fidelitatis, ne prima quidem ele: II enta pacti bila­
teralis haberi. Cfr. Lago, De iust. et iure disp. 22. n. 2 disp. 23,
n. 14, disp. 24, n. 312, ubi ultimo loco disputans de commutatio­
ne ultimarum voluntatum omnino negat et falsam habet illam
sententiam, quae tenet Rom. Pontificem absque iusta causa pos­
se valide derogare pactis cum Ecclesia initis.
Inde quoque efficitur, quantopere necessaria sit ad hanc
controversiam dirimendam, ut accuratae supponantur notiones
tum stricti iuris sive iustitiae commutativae (107), tum stricti
(106) Salolli p. 195. iunct. Suârez, De virt. et stat. rei. tract. V. I, 6.
cap. 9, η. 13, (de voto): < λ’οη potest ipse pro suo arbitrio auferre a
se obligationem, quam semel contraxit, quia hoc repugnat cum veru ra­
tione et obligatione promissionis etiam inter homines : Schiffini 1. c.
n. 359. de promissione eiusque obligatione ex fidelitate vel iustitia.
(107) Sane inter se differt a) ius mere precarium (cfr. Schmalzgr.
1. 111, tit. 14, de precariis), quod consistit in facultate vero pacto non
concessa et ad arbitrium concedentis licite et valide revocabili; cfr.
Suârez. De virt. et stat, relig. tract. VII. 1. 8, cap. 5. η. 29, ubi bene distin-

DE CONCOHDATIS

317

pacti bilateralis. Neque confundenda est notio contractus bila­
teralis sensu lato et sensu stricto cum notione generica et speci­
fica (108) contractus bilateralis sensu stricto accepti. Quae no­
tiones, cum versemur in examinanda controversia canonica in­
time cum doctrina dogmatica colligata, sane non principaliter
guit meram licentiam a stricto iure, quod vocat illud, quod homini inest
ut proprium, quo suo nomine operari potest, quod est obiectum iustitiae
commutativae et sine iniustitia involuntarie ab illo auferri non potest;
b) ius quaesitum (.cfr. Reg. Cane. Apost. 18 de non tollendo ius quaesitum
et Riganti 1. c. in hanc Regul. 18 et Scherer 1. c. p. 138 not. 7), quod in
tertias personas est ius omnino stricte iustitiae commutativae, at in ipsum
concedentem Romanum Pontificem, quamvis praesertim in laicis princi­
pibus et patronis et propter concordata vel promissiones maiorem habeat
firmitatem quam ius mere precarium, tamen strictum ius ex iustitia commutativa non est, et sine causa per Romanum Pontificem saltem valide
tolli potest (cfr. Hammerstein p. 219 sq.); c) ius strictum ex vera iustitia
commutation debitum ita firmiter domino inhaeret, ut ipsi invito i. e.
absque ipsius consensu ordinarie valide auferri non possit, immo inter­
dum simpliciter sit inalienabile. Cfr. Lugo 1. c. disp. 1, n. 2, sq., disp. 23,
n. 14; Suârez 1. c.; Ballerini-Palmieri, Opus theol. mor. t. III, p. 548;
Calhrein 1. c. t. I, p. 454 sq.; D’Annibale, Summul. theol. mor. P. II,
n. 127, quod nostrum ius dominii in rem nobis invitis regulariter a nobis
discedere non possit.
(108) Si duae personae inter se duo pacta unilateralia ineunt extrinseca quadam ratione inter se conexa, v. g. Franciscus hodie Tito pro­
mittit ex iustitia Missam celebrandam, Titus vero gratitudine motus Fran­
cisco promittit donum quoddam pariter ex iustitia dandum, in Tito et
Francisco exsistit obligatio iustitiae commutativae; at neutra ordinatur
ad alteram tamquam ad suam causam vel titulum; ergo sensu stricto
verum pactum bilaterale non oritur. Similiter in concordatis, quae saepe
non uno actu legitimo absolvuntur, sed sub distinctis articulis complexum
quendam negotiorum comprehendunt, forte accidit, ut in uno alterove
articulo strictum pactum bilaterale contineatur, in aliis forte tantum pacta
unilateralia modo hanc modo illam partem obligantia. Cfr. v. g. art. 11,
cone. Columb. Quo in casu propter obligationem iustitiae certo quodam
ambitu in utraque parte productam, modo sensu stricto modo sensu lato
pactum quoddam bilaterale habetur. Profecto omne pactum commutatio­
nis, venditionis, emptionis est bilaterale, sed non omne pactum bilaterale
generice sumptum est pactum merae commutationis vel venditionis vel
emptionis. V. g. in stipendiis Missae potest oriri obligatio iustitiae ex
utraque parte; commutatio autem simoniaca non habet locum. Similiter
quandoque in erectione dioecesium vel concessione iuris patronatus vel
provisione canonica solvuntur certae summae pecuniae v. g. pro fun­
datione, annatis, taxis pallii; at tantum occasione illorum actuum legi-

318

riTULUS vu

ex libris modernorum iuristarum (109) sunt hauriendae, sed ad
sanam doctrinam philosophorum Christianorum, quam theologi
et canonistae et iuristae catholici ratam habent, omnino est re­
currendum. Cfr. Lugo, De instit. et iure disp. 1. 22, 23; BalleriniPalmieri, Opus theol. moral, t. III. p. 459 sq. 5Γ4 sq.; Costa-Rossetti, Synopsis philosoph. mor. p. 280 sq., 362 sq., 684 sq.; Cathrein, Philosoph. mor. n. 404 sq.; Cau agnis, p. 395 sq.; Audisio,
Ius. nat. 1. 3, tit. 12, n. 17.
223. Tres sunt virorum doctorum sententiae de natura iu­
ridica concordatorum, quae a parte principali (110) et a nota
singulari unicuique propria nomina sortitae sunt:
I. Prima sententia dicitur theoria legalis et regalistis est
propria (111). Quae sententia in eo consistit, quod imprimis sup­
ponat Ecclesiam catholicam Statui sive potestati civili uere esse
siibordinatam et subiectam. Consequenter omne concordatum si
esset verum et bilaterale pactum, esset contractus bilateralis in­
ter Statum superiorem et Ecclesiam ipsi subiectam; sed ex ista
opinione inter statum et societatem sibi siibordinatam verum
pactum bilaterale iniri non potest; ergo illi viri docti concorda­
tis omnino negant naturam iuridicam veri pacti bilateralis et
multo magis rationem privilegii sive legis particularis Romani
Pontificis iuxta definitionem Cardinalis Tarquini.
timorum, non ad instar aequivalentis pretii temporalis pro favore spi­
rituali concesso. Cfr. Costa-Rosselti 1. c.; Palmieri 1. c. p. 567.
(109) Quare Vering 1. c. non apte in hac materia provocat ad defini­
tiones Savigny, Arndts, Windscheid.
(110) Quare nec patroni theoriae privilegiorum necessario omne
pactum bilaterale a concordatis, excludunt (cfr. Tarquini, Inst. p. 74;
Hammerstein p. 214). nec theoriae pactorum defensores concordatis pri­
vilegia inesse in dubium vocare possunt. Fatendum vero est huiusmodi
concessionem de privilegiis in concordatis exsistentibus iis limitari et
circumscribi assertionibus, quibus concessio facta revera denuo negatur.
Id. quod fit v. g. a Grandclaude, Ius canonicum, t. I, p. 102, 104 et a
Scherer p. 156. Cfr. Hammerstein p. 218 sq.
(111) Minister Electoris Bavariae a. 1770, prima vice sollemniter illam
theoriam defendit concordata esse mera privilegia principis civilis ad
ipsius nutum revocabilia. Quam doctrinam nostro saeculo non raro gu­
bernia atque comitia publica secuta sunt, neque viri docti defuerunt, qui
illam maiori minorive rigore defenderent v. g. Hinschius, Sariueij, Gareis
aliique. Cfr. Hinschius in Rechtslex. v. Konkordat; Friedberg-Ruffini
1. c. p. 223, not. 2.

DE CONCORDATIS

319

Quare concordatis tantum (112) eatenus tribuunt vim iuridicam, quatenus illa sunt leges ab ipsa potestate civili illius reipublicae latae, quacum Ecclesia concordatum iniit. Cui argu­
mentationi ad impugnandam theoriam pactorum illas addere
solent (113) rationes: 1) quod Ecclesia et Status inter se non
sint iuris aequalis societates; 2) quod potestas legislativa (Sta­
tus) per pacta cum subditis (Ecclesia) inita neque ligari neque
per alienationem (114) imminui possit; 3) quod Ecclesia con­
cordata vi coactiva contra Statum exsecutioni mandare non pos­
sit. cum Ecclesia, quae solummodo tamquam Ecclesia territoria­
lis cum Statu paciscatur, neque de iure neque de facto Statum
cogere valeat (115). Cfr. Arch. f. k. K. t. X, p. VI, t. XI, p. 452 sq.,
t. XII, p. 60 sq.
Profecto paucis istis sententiis magna quaedam reperitur
errorum collectio (116). Nam Ecclesia, quae est societas per­
fecta atque indirecta potestate in Statum instructa, minime dici
potest Statui subiecta (117). A facta quoque ista falsa hypothesi
plane falsa est ulterior assertio omnino generalis inter Superio­
rem et subditum nullum posse exsistere pactum (118). Quae ex(112) Concordata etiam habere vim legum civilium non est ambi­
gendum. Cfr. artic. convent, apud Nussi 1. c. p. 277 sq.; Scherer p. 155,
iunctum cum Kreutzwald 1. c. p. 1510; Convent. Leon. XIII, p. 12.
(113) Ita praesertim Sarwey. Cfr. Scherer p. 155, not. 13.
(114) Etiam Hinschius 1. c. p. 505, huic argumento ex impossibilitate
imminutionis potestatis civilis petito vim probandi negat.
(115) Etiam exinde petebantur argumenta, quod a tempore Concilii
Vaticani Ecclesia catholica ob definitionem infallibilitatis Romani Ponti­
ficis essentialiter esset mutata, aut propter monarchiam absolutam in mo­
narchiam constitutionalem transformatam Status quoque non iam esset
idem subiectum. Quorum argumentorum mentio ad refutationem sufficit.
Cfr. Hammerstein p. 212 sq.
(116) Hammerstein p. 211 sq.; Saegmueller 1. c. p. 89, 90.
(117) Syllab. prop. 19 sq. 24, 34; Tarquini p. 30 sq.; Hammerstein
p. 117 sq.; Cavagnis P. I. p. 116 sq. 413 sq., ubi theoriam regalistarum
de concordatis solide refutat.
(118) Suârez, De leg. 1. VIII, cap. 37, η. 5; Reiffensluel 1. I, t. 25,
n. 35; Lugo, De instit. et iure disp. 21, n. 280; Hammerstein p. 218, sq.
Friedberg-Ruffini p. 223 sq. Quare ad strictum pactum bilaterale perfecta
aequalitas inter subiecta contrahentia non requiritur. Quod si de iuribus
iurisdictionis spiritualis Ecclesiae strictum pactum bilaterale cum Statu
iniri non potest, id ex speciali natura potestatis ecclesiasticae i. e. ex
eius inalienabilitate, non ex generali quodam principio philosophico gra-

320

TITULUS VU

ccptio regalistarum eo minorem habet vim, quoit ex natura rei
nihil obstet, quominus principis civilis potestas nere limitetur
atque saltem ex parte aere alienetur. Cfr. Hinschius 1. c. p. 505,
iunct. Friedberg-Ruffini p. 223. not. 3. Qua in re inter potesta­
tis asserto de absoluta impossibilitate pacti bilateralis inter Superiorem
et subditum est derivandum. Cfr. quoque Giobbio p. 48 sq.; ubi tamen
parum accurate provocat ad « fictionem iuris >, quae rerum naturam non
mutat, multoque minus fundata est assertio etiam patronos theoriae pri­
vilegiorum in concordatis cum haereticis et infidelibus recurrere ad ali­
quam iuris fictionem; haeretici enim veri sunt subditi Ecclesiae, ne­
quaquam vero infideles, nihil igitur est fingendum. Denique nemo pro­
fecto negat R. Pontificem posse concedere principi civili privilegium
nominandi Episcopos; at quaestioni a cl. auctore propositae responde­
mus alia quaestione. Numquid R. Pontifex huiusmodi privilegium ita per
pactum concedere valet, ut illud absque consensu principis civilis propter
defectum potestatis saltem sine causa valide revocare non possit? Si af­
firmativum detur responsum, inciditur in errorem Gallicanorum infra
h. tit. not. 126, notatum; si negative respondeatur, non iam in principe
civili exsistit strictum ius iustitiae commutativae, et consequenter non
habetur strictum pactum bilaterale. Cfr. h. tit. not. 107. Tertium etiam
hac in re non datur. Nec iuvat cum eodem auctore p. 38 sq. approbare
illa argumenta, quibus ex fine honesto promovendi bonum Ecclesiae con­
cluditur etiam ad possibilitatem et liceitatem ineundi concordatum per
modum stricti pacti bilateralis. Quae conclusio non est legitima. Nam
imprimis id, quod probandum esset, simpliciter sumitur. Profecto ius
ad finem honestum dat etiam ius ad media possibilia et honesta vel sal­
tem indifferentia. At contractus bilateralis, quo R. Pontifex in concor­
dato de causis spiritualibus (de temporalibus non agitur) ita ligatur, ut
sine consensu alterius partis valide etiam absque iusta causa non am­
plius disponere possit, nequaquam est medium possibile et honestum, ut
patet ex argumentis supra allatis. Propterea cl. auctor p. 42 minus accu­
rate contendit Hammerslein 1. c. p. 217 asserere principium, quod susti­
neri non possit. Is enim minime in dubium vocat distinctionem inter
iura primatus in se speciata eorumque exercitium, quod pro diversitate
temporum v. g. quoad poenitentiam publicam admittit magnam varieta­
tem. Multo minus Hammerslein negat R. Pontificem posse facere delega­
tiones et concessiones. At optimo iure reprobat errorem illum dogmati­
cum. quod R. Pontifex in exercitio valido suae iurisdictionis circa con­
cessiones a se in concordatis factas possit dependere a consensu alterius
partis. Quod si denuo respondeatur (cfr. Giobbio p. 60 sq.) nullitalem il­
lam provenire a defectu voluntatis, non potestatis in R. Pontifice, denuo
quoque concedatur necesse est ius illud principis civilis esse ius mere
iiuaesitum. non strictae iustitiae commutativae. quod in vero contractu
essentialiter requiritur.

DE CONCORDATIS

321

torn ecclesiasticam Homani Pontificis et potestatem politicam
principis civilis essentiale intercedit discrimen.
Hinc quoque efficitur positiva argumenta regalistarum etiam
contra patronos catholicos theoriae pactorum non esse efficacia.
Illi enim facile probare possunt Ecclesiam catholicam saltem
esse societatem perfectam planeque independentem. Corruit igi­
tur prima et secunda exceptio patronorum theoriae legalis supra
allata. In tertia vero exceptione imprimis evidenter falsa sup­
ponuntur principia philosophica de vi coactiva iuris (119). Dein­
de sustinetur error dogmaticus; nam Ecclesiae neque potestas
coercitiua etiam poenis temporalibus (120) deest neque ius de­
fensionis societati perfectae proprium. Tandem plane absurda
hypothesis in subsidium vocatur. Nam concordata non ineuntur
a Statu cum Ecclesia quadam territoriali (121), sed cum Roma­
no Pontifice tamquam supremo pastore (sovrano) Ecclesiae ca­
tholicae i. e. perfectae societatis religiosae (sovrana) (122). Cfr.
Syllab. prop. 19.
II. Secunda sententia vocatur theoria pactorum, eo quod
concordato vim legis pontificiae et civilis inesse non neget, sed
principaliter (123) vim pacti bilateralis propriam esse conten­
dat. Quae opnio profecto maxime conformis est placitis illorum
virorum, qui absolutam coordinationem inter Ecclesiam et Sta­
tum aperte propugnant (124) aut tacite supponunt aut veram
(119) Cathrein 1. c. t. I, p. 376 sq.
(120) Syllab. prop. 24; Pii IX, Encycl. «Quanta cura» 8 Dec. 1864;
Mlles in Act. theol. Oenip. t. VII, p. 170, ubi contra similem erroneam
doctrinam optimo iure provocatur iam ad Constitutionem dogmaticam
< Licet iuxta» loannis XXII. Aliter Scherer t. I, § 33, not. 10, 20.
(121) Dove quoque istud figmentum Ecclesiae catholicae territorialis
reicit. Cfr. Scherer p. 155, not. 13.
(122) Hinschius 1. c. p. 505 genuinam naturam huius potestatis supre­
mae R. Pontificis nullo solido argumento impugnat. Cfr. Pinchetti, Guida
diplomatica ecclesiastica p. 104 sq., (della sovranità spirituale spettante
al R. Pontefice).
(123) Kreulzwald 1. c. p. 1509.
(124) Schulte 1. c. summo rigore theoriam pactorum defendit, quem
non pauci tamquam antesignanum et suasorem secuti sunt. Qui scriptor
eo progressus est, ut indiscriminatim assereret potestatem legislativam
etiam Romani Pontificis in obiecta concordatorum ligatam esse atque in­
vita altera parte valide non posse exerceri. Certum vero est talem ligatio­
nem potestatis Romani Pontificis esse contrariam doctrinae catholicae et
21

322

TITULUS νπ

doctrinam de relatione inter Ecclesiam et Statum plene perspe­
ctam non habentes etiam de natura concordatorum oscitanter
disserunt (125).
’
■' ,’M

1%

At negari non potest non deesse viros etiam catholicos, qui
ab illa theoria coordinationis omnino alieni sunt, et nihilominus
concordatis vim pactorum bilateralium vindicant. Quibus scri­
ptoribus praesertim adnumerandi sunt De Angelis, Cavagnis,
Fink 1. c. aliique v. g. Palmieri, De R. Pont, in secund, cd 1. c.
Billot p. 132 (126). Quin immo non raro isti viri vim pacti bilatehuiusmodi theoriam concordatorum a theoria Gallicanorum de ligata po­
testate Romani Pontificis per antiquos canones re omnino non differre.
Cfr. Satolli p. 174 sq.; Palmieri. De Rom. Pont. p. 387 sq. ed. I. p. 462 sq.,
iunct. p. 566, ed. II; Arch. f. k. K. tom. XI, p. 454, ubi theoria pacto­
rum tamquam absoluto valore praedita defenditur, cum Huebler ipsi tan­
tum relativum valorem concedit sci. pro tempore vigentis coordinatio­
nis inter Ecclesiam et Statum. Qui scriptor tempore medii aevi, quo vi­
guerit maioritas et superioritas Ecclesiae, sane theoriam privilegiorum
praeferendam esse putat; at si vigeat superioritas Status, theoriam lega­
lem probat. Sub multiplici sane respectu Huebler in suis assertionibus
errat (cfr. Arch. 1. c. p. 452 sq. et tom. XII, p. 60 sq. demptis minus ac­
curatis propositionibus a Moy prolatis), tamen aliquid veri assecutus est.
Cfr. Baldi p. 114 sq.
(125) Scherer § 33; Vering § 62. Summa quoque vi « coordinationi >
utriusque potestatis in hac re insistit Saegmueller 1. c. p. 89, 90. At coor­
dinatio ista asserta aut est terminologia non accurata, et ita versamur
in lite de voce, aut stricto sensu obvio implicat errorem philosophicum
et dogmaticum; tertium salva reverentia non datur. Cfr. supra h. tom. I,
n. 9 sq.; Giobbio p. 20 sq.
(126) Etiam Cardin. Soglia in suis Inst. iur. pubi. eccl. illam distin­
ctionem Barthelii, perversorum principiorum patroni, inter ligationem
ipsius potestatis et usus potestatis in R. Pontifice adoptavit. Quae asserta
ligatio usus potestatis pontificiae manentibus et nondum rescissis concor­
datis. si ad usum validum extenderetur, alia via induceret spuriam do­
ctrinam Gallicanorum de vi coactiva antiquorum canonum. Qui Gallicani
certe suam theoriam tantum defenderunt, quamdiu illi antiqui canones
suum valorem retinebant; nequaquam vero etiam in illo casu, quo forte
canones illi antiqui legitime fuissent abrogati. Nemo autem negabit Ro­
manum Pontificem quoad usum licitum suae potestatis posse ligari. Cfr.
Mazzella. De Relig. et Eccles, p. 771; Palmieri 1. c. p. 462 sq. 566, et. II;
Baldi p. 56 sq.; Hammerstein p. 217. Nec solido fundamento nititur alia
distinctio a viris quibusdam catholicis ad solvendam hanc controveisiam excogitata (cfr. Grandclaude 1. c. p. 102 sq.). sci. quod concordata
quoad materiam sint privilegia, quoad intentionem contrahentium et for­
mam instrumenti pacta bilateralia. Nam profecto Romanus Pontifex cum

DE CONCORDATIS

323

ralis adeo limitant atque in pactum « sensu lato» transformant,
ut a tertia sententia rite explicata vix iam multum diffe­
rant (127).
init concordata aliud non intendit quam pro obiecto et qualitate con­
trahentium intendere potest. Item concessiones Romani Pontificis factae
in concordatis non sunt confundendae cum modis concessionum; etenim
concessiones fieri possunt per pacta v. g. donationis, at etiam per privi­
legia; ergo inquirendum est, utrum materia illa concessionum privilegio
nitatur, an pacto bilaterali. Cfr. Hammerstein p. 218 sq.; Cavagnis p. 412
sq.; Giobbio p. 51 sq., ubi pariter concedit saltem formulam De Angelis:
-Concordata sunt concessiones ratione materiae, contractus ratione for­
mae * non fuisse feliciter inventam; at etiam ipsa res per illam formulam
minus accurate exprimitur. Quare Giobbio p. 53 sq., praefert formulam :
Concordata sunt privilegia conventionalia atque hanc doctrinam potissi­
mum confirmat ex notionibus traditis a Sudrez, De leg. 1. VIII, cap. 1
sq. 4. Quae formula generalis non caret difficultate, et vix omnia con­
cordata et singuli eorum articuli sub illa comprehendi possunt.
Profecto privilegium conventionale est lex privata specialem conce­
dens favorem contra vel praeter ius, non tamen omnino gratiose, sed cum
aliqua obligatione iustitiae seu recompensatione recipientis, cui similiter
corresponde! obligatio iustitiae in concedente. Cfr. Sudrez 1. c. cap. 4,
n. 9 sq. cap. 37, n. 13. At sunt concordata v. g. conventio Urbani VIII,
et Ferdinandi II, a. 1630, inita et ab ipso Giobbio p. 62 sq. allegata, alii­
que non pauci articuli particularium concordatorum, in quibus reperiuntur stricta pacta bilateralia, immo commutatoria, non privilegia conventio­
nalia, nisi quis favorem in genere confundat cum privilegio in specie.
Nam scite notat Sudrez 1. c. 1. VIII, cap. 8, n. 6: « (Privilegium) per se
requirit potestatem iurisdictionis, non solum quando derogat iuri com­
muni. sed etiam quando concedit aliquid praeter ius; nam illud postea
respectu privilegiarii tamquam ius servandum est. Quando ergo illae
concessiones, quae per dominia privata fiunt, privilegia dicuntur, lato
modo sumitur privilegium pro quolibet honore, favore vel utilitate liberaliter concesso in propriis bonis, tamen illud non dicitur proprie pri­
vilegium, sed per quondam imitationem seu analogiam ». Qui auctor 1. c.
cap. 8. n. 10, pariter optimo iure observat privilegia, quae episcopalia
vocantur, ordinarie in iure esse donationes liberaliter ab eis factas, non
propria privilegia. Deinde alii articuli concordatorum v. g. art. 8, con­
cord. Hispan. (a. 1753) (cfr. not. 76, h. tit.) sub privilegio conventionali
certe subsumi possunt. Xam ibidem tribuitur immunitas a lege tribu­
taria simul imposito onere ex iustitia a rege Hispaniae solvendo. Quae
pecunia a R. Pontifice sine titulo et contra iustitiam commulativam
fuisset retenta, si is non obstante solutione regis Hispaniae perrexis­
set etiam in exigendis taxis consuetis. Cfr. Tarquini p. 77 sq. At nemo
non videt in istis privilegiis conventionalibus agi de rebus mere tempo­
ralibus. in quibus obligatio strictae iustitiae ex utraque parte vi pacti

324

TITULUS \ Il

Argumenta pro hac sententia imprimis repetuntur e,r forma
et sollemnitatibus concordatorum, ex necessitate mutui consen­
sus ab ipsis articulis conventionum requisiti, ut pacta mutari

bilateralis non excluditur. Longe aliter res ses habet, si concordatum
initur de exercitio iurisdictionis pontificiae in rebus spiritualibus et
mixtis (non de dominio proprietatis rerum temporalium) v. g. de nomi­
natione Episcoporum, immunitate cleri, in quibus principes civiles vi
pacti bilateralis strictum ius acquirere nequeunt in ordine ad R. Pon­
tificem. Eadem enim redit argumentatio supra proposita. Nam aut incidi­
tur in errorem Gallicanum de ligata potestate R. Pontificis, aut si cum
Giobbo p. 60 sq. nullitas actus in contrarium gesti repetitur ex defectu
voluntatis, non potestatis R. Pontificis, certe ius strictum in principe ci­
vili non exsistit. quippe quod independenter ab ipsius consensu etiam
sine causa valide, sed non licite per R. Pontificem auferri potest. Quod si
admittatur, disputatio magis reducitur ad litem de modo loquendi. Eo
enim in casu non amplius habetur pactum bilaterale sensu stricto, sed
tantum sensu quodam lato. Porro si Giobbio locis citatis multum insistit
doctrinae Suaresii de privilegis conventionalibus in opere < De legibus
traditae, forte non videtur satis attendisse ibidem principaliter explicari
theoriam genericam privilegiorum conventionalium et in materia tem­
porali, quae dominium proprietatis et compensationem permittit; at Sua­
rez, Defensio fidei cath. 1. IV cap. 31 n. 14 sq., ubi ex professo agit de con­
cordiis sive pactis vel concordatis in materia spirituali immunitatis cle­
ricorum .non allegatur; iam vero ibidem doctor eximius n. 17 docet:
< Intercedente ergo simili causa (concordatum de immunitate a R. Pon­
tifice) poterit revocari, sine illa vero non poterit saltem licite: si tamen
fiat, existimo factum tenere propler supremam potestatem Papae, quae
in se minui non potest, ut de privilegio stalim dicam ». Quod factum
R. Pontificis si tenet, de nuo probatur principem civilem ex concordatis
illis non acquisivis.se ius strictum iustitiae commulativae.
Nec satisfit difiicultati per illam distinctionem inter ius ad rem et ius
in re, inter actionem iniuslam et iuridice invalidam, cui praesertim fidit
Straub < De Eccl. Christi v. II n. 1120 sq. secutus Palmieri < De Rom.
Pontif. > ed. altera, p. 564 sq. Nam si R. Pontifex manente concordato non
potest valide revocare ius ad rem per ipsum Principi concessum relate ad
exercitium iurisdictionis spiritualis in Primatu contentae, potestas Ponti­
ficis vere et proprie manet ligata et diminuta, sicut si non potest revocare
ius in re. Nam si ius nominandi (quod dicitur ius ad rem) est in Principe
strictum ius iustitiae comrnutativae. illud ius nominandi non posset R. P.
valide concedere alteri, v. gr. Metropolitae, Capitulo cathedrali, sicut Ti­
tius ligatus vinculo sponsalicio cum Caia. unde in Caia oritur ius ad ma­
trimonium, non posset nequidem valide inire sponsalia cum Bertha eique
ius ad matrimonium secum contrahendum concedere. Ergo libera Titii po­
testas ad matrimonium contrahendum vere mansit ligata et diminuta per

HE CONCORDAT f S

325

vel explicari possint, ex solcmnibus promissionibus et sponsio­
nibus ab ulraque parte datis, ex declarationibus complurium
Romanorum Pontificum concordata revera vim pactorum bila­
teralium habere, ex diversis responsis et notis diplomaticis Car­
dinalis Secretarii Status et Nuntiorum Apostolicorum et ex de­
cretis Conciliorum provincialium. Quibus rationibus addunt pon­
dus saltem communioris sententiae canonistarum huic theoriae
faventium aliaque iuris adminicula ex communi persuasione vel
ex difficultate defensionis iurium Ecclesiae petita. Cfr. Aichner,
Compendium iur. ecclcs. § 11 et Vering § 62; Phil. Hergenroether
1. c.; Saegmueller I. c. p. 89 sq.
Quamvis patroni huius sententiae a nonnullis argumentis
suorum adversariorum sese expedire possint (128), tamen rigi­
diores asseclae huius theoriae v. g. Schulte aliique contra prin­
cipalia tela sese tueri non possunt. Cf. supra h. tit. not. 124,
concessionem iuris ad reni quod stante contractu non potest valide revo­
cari sine alterius partis consensu.
Certe illi iuri Principis esset contraria lex Pontificia generaliter revo­
catoria cuiuscumque iuris nominandi ad Episcopatus, quae lex non potest
dici actus iniuslus sed iuridice validus; lex enim statuens aliquid iniustum
et inhonestum non est valida lex. Ergo in rem spiritualem per concorda­
tum concessam vere non retinuisset R. P. plenitudinem potestatis.
Insuper illa distinctio est minus feliciter excogitata; nam ius nomi­
nandi est ius in re non ad reni, non enim in corcordatis promittitur, sed
datur seu traditur. (Cfr. v. g. concord. Guatimalense art. 7. « R. P. con­
cedit praesidi reipubl. Guatimalen. eiusque in munere successoribus, ius
proponendi ad sedem Arcbiepiscopalem vacantem »; art. 8 « S. P. praesidi
indultum concedit nominandi in quolibet capitulo ad sex praebendas »).
Ergo ex ipsa doctrina horum auctorum, si illud est ius strictum in stricto
pacto concessum, nequidem valide a R. P. tolli potest, sicque vere et pro­
prie manet ligata et diminuta potestas Primatus.
(127) Cavagnis p. 395 sq.; Giobbio p. 50 sq. 35 sq., ubi puriter contra
Soglla et Tarinaz tenet concordata non posse absque limitatione et sensu
stricto appellari contractus (bilaterales); Cfr. quoque Gillot p. 141, qui
supposita concessione nominationis episcoporum in concordato facta,
tenet R. P. posse valide instituere episcopos extra formam concordaticiam,
sicque ius strictum ex stricto pacto bilaterali ortum principi non con­
cedit.
(128) Kreulzivald 1. c. p. 1505; Scherer p. 154 not. 9 i. f. ; Cavagnis
p. 103 sq.; Palmieri p. 550 sq.; Giobbio p. 29 sq. II sq., ubi difficultati ex
simonia petitae dat responsa.

326

TITULUS VU

126. Praeterea positivis suis rationibus (129) universam suam
atque nimis generalem intentionem quoad stricta pacta bilatera­
lia probare nequeunt. Praesertim vero « communior » illa sen(129) Cavagnis p. 399. 407, ubi recte monet rigidas clausulas Leon. X
et Benedicti XIV (cfr. Aussi p. 271 sq.) non ita esse intelligendas, quasi
Romano Pontifici per illas omnis adempta sit potestas valide agendi con­
tra articulos concordatorum. Quae potestas R. Pontificis non solum as­
serenda est, quando ad rescissionem concordatorum legitime procedere
potest, sed etiam pro illo tempore, quo vis concordatorum subsistit; se­
cus saltem tunc R. Pontifex in valido usu suae potestatis monarchicae
iure divino constitutae penderet a consensu suorum subditorum. Hinc
nullitas illorum actuum in contrarium gestorum ex defectu voluntatis,
non potestatis Romani Pontificis est eruenda. Cfr. Leon. XIII decret, per
S. C. C. 17 Sept. 1902 datum de choral i disciplina in Urbe, ubi statuitur
S. C. C. exclusive esse competentem ad concedendas dispensationes, et
in antecessum dispensationes etiam vivae vocis oraculo obtentae decla­
rantur nullae et suprepticiae. At numquid Leo XIII suo decreto voluit et
potuit ligare manus suorum successorum? Nequaquam, sed clausulae de­
creto adiectae efficiunt, ut re vera illae dispensationes sint invalidae, nisi
de facto successor Leonis XIII huic decreto specialiter et expresse dero­
gare velit; id, quod indubitanter potest, quia praedecessor successori le­
gem imponere non valet. Cfr. cap. 20 X de elect. 1. 6; Schmalzgr. 1. III
t. 5 n. 271 sq.
Porro patroni theoriae pactorum nimis confidenter insistunt formae
concordatorum. Nam si ex sola forma res esset conficienda, non pauca
concordata simpliciter legibus pontificiis et civilibus essent adnumeranda,
quippe quae formam contractus bilateralis omnino non habent. Cfr. Giob­
bio p. 18. Deinde non forma, sed etiam materia est attendenda, quae
saltem in non paucis articulis stricti pacti bilateralis incapax est. Nec
iuvat provocare ad finem bonum et utilitatem Ecclesiae; etenim finis bo­
nus non permittit media impossibilia atque adeo inhonesta; impossibile
autem et inhonestum est R. Pontificem in causis spiritualibus ita suam
potestatem ligare per concordata, ut stante concordato actum in contra­
rium valide ponere non possit, nisi eae verificentur circumstantiae, quibus
R. Pontifex ad dissolvendum concordatum licite et valide procedere va­
leat. Multo minus dici potest theoriam pactorum clare contineri in docu­
mentis authenticis; Rillot p. 133 sq. Profecto lex clara non indiget in­
terpretatione. atque unicus sensus obvius simpliciter est retinendus Ve­
rum inter patronos theoriae pactorum alii v. g. Turinaz, Soglia aliique
concordata putant esse stricta pacta bilateralia, alii v. g. Giobbio p. 35 sq.,
50 sq. cum Cavagnis aliisque id negant atque iisdem solummodo tribuunt
vim contractuum bilateralium sensu latiori. At sane inter contractum
bilateralem sensu stricto et sensu latiori est essentiale discrimen; unicus
igitur ille sensus clarus et obvius non existit. Cfr. Giobbio p. 72 sq. Ac­
cedit. quod complures ex patronis huius theoriae non satis distinguant

DE CONCORDATIS

327

tentia doctorum in favorem rigidae theoriae pactorum vel ipsa
nostra aetate non subsistit; multo minus inter veteres canonistas
probatae doctrinae reperitur, quorum dicta et asserta patroni
rigidae theoriae pactorum saepe in suum favorem allegare so­
lent (130) propter terminologiam sibi non satis perspectam. Cfr.
Baldi 1. c. p. 86 sq., ubi solida exhibetur disquisitio et refutatio.
III. Tertia sententia audit theoria privilegiorum i. e. ponti­
ficiorum. Quae theoria in eo consistit quod patroni illius, re­
probata perfecta coordinatione Ecclesiae et Status, subordinationem indirectam potestatis civilis sub potestate ecclesiastica
tamquam doctrinam certam et indubitatam supponant (131).
contractum bilateralem generice spectatum a contractu bilaterali sensu
loliori sive a consensu duorum in idem placitum. Quae « claritas » rei
multum imminuitur, si quis praeterea perpendat antiquos doctores, ut
optime exponit P. Baldi, saltem communiter in concordatis theoriam pa­
ctorum strictorum non admisisse.
Mirum autem esset, si tot viri docti non intellexissent rem iam satis
claram. Tandem Pius IX Bonald laudat, quod oculis subiecerit nativam
et peculiarem indolem huiusmodi pactorum seu indultorum. Similiter
Leo XIII, ut probe mihi constat, enixe commendavit, ut quaestio de con­
cordatis serio examinaretur. Quae laus et commendatio plane mira esset,
si theoria pactorum bilateralium simpliciter clareque a Sede Apostolica
fuisset adoptata. Quod si urgetur, « coordinatio » Ecclesiae et Status (cfr.
Saegmueller 1. c. p. 89), tota theoria pactorum superaedificatur super er­
rore dogmatico aut mera fictione, quae obiectiva realitate caret. Cfr. Giob­
bio p. 48 sq. Neque multum proficitur, si quis ex notione parum accu­
rata causae mixtae argumenta depromit. Cfr. Saegmueller 1. c. p. 89,
35 sq. iunct. supra h. tit. n. 220; Priimmer, Manuale iur. eccl. q. 25, ubi
doctrinam h. t. propugnatam complete non proponit, nec congruam solu­
tionem suppeditat praecipuae difficultati contra nimis generalem theoriam
pactorum; nam diminuitio libertatis Ecclesiae in causis spiritualibus non
satis defenditur per hoc quod non teneatur facere concessiones, quas facit,
cum R. Pontifex nec per obligationem libere susceptam possit minuere
jura Primatus. Minus quoque accurate theoriam privilegiorum vocat utopiam, ex eo quod concordata explicet « non prout hodie sunt, sed prouti
deberent esse si relatio inter Eccl. et Stat, esset perfectissima »; nam R. P.
sine dubio etiam hodie concordata init secundum veram et dogmaticam
doctrinam de relatione inter Eccl. et Stat.
(130) Id fit a Moulart 1. c.
(131) Quare nequaquam haec theoria nititur iure quodam mere histo­
rico medii aevi aut superioritate quadam Ecclesiae in rebus plane politi­
cis pro eodem tempore conficta. Cfr. cap. 13 X de iud. II 1; cap. 7 X de
appell. II 28; cap. 13 X qui fi). IV 17; Xilles in Arch. f. k. K. t. XI p. 452 sq.
contra Iluebler.

328

TITULUS VII

Porro eadem sententia maxime innititur doctrinae catholicae de
immutabili plenitudine potestatis Romani Pontificis iure divino
constituta, quae nullis alienationibus vel pactionibus etiam in
valido ipsius usu potest ligari vel coarctari. Quibus principiis
subjungitur illud, quod spirituale citra crimen simoniae non pos­
sit cum temporali per verum pactum bilaterale commutari. Inde
deducitur concordata in certis articulis habere naturam veri
pacti bilateralis sensu stricto, at in plerisque potius vim privile­
giorum pontificiorum (132). Quae privilegia licet ob citatam re­
gulam iuris 16 in Sext. et sollemnes promissiones concordatis adiectas ordinarie non sint temere sive arbitrarie, violanda, ta­
men extraordinarie et pro plenitudine potestatis Romani Pon­
tificis, cui numquam sunt subducta, valide per derogationem vel
abrogationem mutari possunt; immo etiam licite, si causa legiti­
ma subsit. Id, quod obtinet non solum iis in casibus, in quibus ex
natura rei et antecedenter ad sententiam quandam declaratoriam concordatum vi obligandi destituitur (v. g. si princeps ca­
tholicus in concordato accepit indultum nominandi Episcopos,
postea deficiat a fide catholica vel illo privilegio evidenter abu­
tatur) (133). sive obligatio cessat et excusatio est admittenda,
sed etiam quotiescumque ex causa proportionata. (piae ad re­
scissionem pacti non sufficeret, manente concordato ad instar
dispensationis derogatio concordati a Rom. Pontifice decernitur.
Qua distinctione attenta denuo patet defensores quosdam theo­
riae privilegiorum non efficaciter impugnare patronos theoriae
pactorum, si ipsis videntur imputare opinionem eo quoque, in
casu Rom. Pontificem concordatis ligari, quo non solum potest,
sed pro suo officio ad avertenda gravissima pericula animarum
etiam debet a concordatis recedere; at pariter defensores theo­
riae pactorum modum excedunt, si tenent R. Pontificem tunc
solum a concordatis saltem valide posse recedere, cum contra(132) Schmalzgr. 1. III t. 5 n. 271. t Haec concordata licet habeant
aliquam vim pacti, ut fatetur talius III. tamen magis sunt privilegium
papale ; n. 268. Concordata haec non tantum pactionis qualiscumque,
sed etiam ordinationis et legis tum imperialis tum apostolicae rationem
habent >.
(133) Tarquini. Inst. p. 71 sq.; Satolli p. 166 sq.: Baldi p. 65 sq.;
Kreutzivald 1. c. p. 1508 sq.; Palmieri p. 560 sq.

............. ................~ ~w—»ww»**- —

DE CONCOBDATJS

329

cius bilateralis alicuius concordati ex natura rei obligare cessat
vel rescissioni iit obnoxius.
Huius sententiae nostra aetate acerrimus vindex fuit Car­
dinalis Tarquini. Sepositis nonnullis secundariis assertionibus
huius auctoris, quibus speciale quoddam pondus non est tribuen­
dum (134), et attenta mere accidentali differentia terminologiae
inter Tarquinium et Schmalzgrueber et Wiestner, in qua modus
loquendi Sciunalzgrueberi (cfr. h. tit. not. 132) eiusque magistri
videtur esse praeferendus (13.5), dubium exsistere non potest,
quin Cardinalis Tarquinius de natura iuridica concordatorum
quoad substantiam non nisi doctrinam communem ueterum ca­
nonistarum defenderit. Quam rem magna cum eruditione de­
monstrasse, est singulare meritum citati commentarii P. Baldi.

224. Expositis fundamentis triplicis sententiae positive vi­
dentur hae conclusiones tenendae:
1. Concordata Statui sive principibus civilibus in multis arti­
culis saltem ex novo titulo imponunt obligationem etiam (136)
ex iustitia commutation sive ex fide publica data et acceptata
ad observandos articulos concordati, nisi ex speciali forma et
(134) V. g. tenninologia p. 72 sq. proposita neque in se est universa­
liter recepta neque magnam habet vim probandi, neque ex illa solide de­
duci potest generale principium inter Superiorem et subditum non posse
exsistere verum pactum. Cfr. Cavagnis p. 403; Schiffini n. 177 not. 1 cum
Molina, Sudrez aliisque. Item pro magno numero articulorum in concor­
datis, qui privilegia R. Pontificis non continent, sed potius sollemnes spon­
siones Status implendi officia quaedam erga Ecclesiam et tuendi ipsius
iura (cfr. v. g. art. 1-5, 8. 9. 10, 12, 13, I I, 18. 19. concord. Columbine
cam 33 artic. a. 1887) non adeo ad amussim urgenda sunt verba p. 73
sci. concordata < ordinarie et regulariter » esse privilegia pontificia, etiam
abstractione facta a pactis bilateralibus de bonis temporalibus, nisi com­
paratio restringatur ad ea, quae unaquaeque potestas ex propriis bonis
alteri liberaliter concesserit. Qua in hypothesi utique regulariter potius
Ecclesia aliquid liberaliter concedere solet. Cfr. cit. concord. Columb.
art. 22-29 incl.; convent. Ducis Mutinensis a. 1857 in Arch. f. k. K. t. II
p. 490. Item assertio apud Tarq. p. 78 n. 81 genuina indiget explicatione.
Cfr. llammerstein p. 211; Arch. f. k. K. t. XII p. 241 de epistolis gratis
mittend.); Scherer § 33 not. 20 (de dignitate senatoria Episc.).
(135) Palmieri p. 564. ubi saltem certam formam proponendi ve­
terum doctrinam recte non approbat.
(136) AW p. 272.

330

TITULUS Vil

materia articuli atque ex intentione contrahentium probetur ex­
ceptio. Hinc Ecclesiae in multis articulis etiam e.r nono titulo
accrescit ius strictum, nisi ex speciali indole alicuius articuli
eruatur ipsi tantum ius quoddam precarium vel quaesitum, non
strictum et absolutum (137) a Statu esse concessum. Quare reicienda est theoria legalis.
Nam pactum publicum est consensus a personis publicis
datus de aliquo praestando in publicam utilitatem ex iustitia:
iam vero in concordato certe intervenit consensus verus datus
a personis publicis propter publicam utilitatem de aliqua re
praestanda ex iustitia saltem a Statu. Etenim Status non raro
in sese suscipit onus alicuius partialis restitutionis vel etiam li­
beralis donationis bonorum temporalium. Cfr. conc. Columb. art.
22 sq. 31; Xussi p. 245 sq. Porro in non paucis articulis sollemniter
promittit interposita fide publica se complura iura Ecclesiae re­
ligiose servaturum esse. Quae donationes et sponsiones evidenter
habent naturam obligationum ex iustitia. et quamvis iura illa
Ecclesiae saltem ordinarie aliis titulis iam nitantur, tamen vi
huius novae donationis vel promissionis ex novo titulo a Statu
Ecclesiae debentur. Ergo indubitata est multiplex Status obliga­
tio (138) ex iustitia, et idcirco Ecclesia tenet saltem ex novo titulo
sua iura, qui etiam a Statu infideli et haeretico vel schismatico
omnino est admittendus (139). Quae res patet exemplis n. prae(137) Cfr. de ista limitatione: Hammerstein p. 211; Vering. Lehrb.
§ 63 p. 375 §§ 158 sq. 202.
(138) Tarquini p. 73 n. 73.
(139) Cavagnis p. 394; Tarquini p. 79 sq. n. 84. Immo Leo X «in
virtute sanctae obedientiae > mandat (Francisco I). ut is Litteras Apostolicas de concordato et omnia et singula in eis contenta inviolabiliter
observari faciat. Cfr. .Vussi p. 272; Schiff ini n. 560. II recte docet de
pactis internationalibus, quae facile etiam concordatis applicari possunt:
« Foedera alia constituunt seu potius confirmant tantum ius naturale,
alit' vero ei aliquid adiiciunt. Priora duplicem vim obligandi habent ex
naturali iure. sci. immediate, ratione materiae, circa quam versantur,
quae antecedenler ad ipsam pactionem naturaliter praecepta vel prohi­
bitu: et mediate, ratione sci. mutuae conventionis, quae accedit, quaeque
servanda est vi generalis praecepti legis naturae pacta legitime inita ser­
vari iubentis. Non sunt propterea inutilia, ut vult Puffendorf, quemad­
modum neque inutiles censentur complures leges positivae sive divinae
sive humanae, quae versantur circa materiam naturali iure praeceptam
vel prohibitam. Quin immo proficua valde sunt eiusmodi foedera et quan-

DE concorda ns

331

cedente ex concordato Columbiae allatis et quamplurimis aliis
concordatis confirmatur. Cfr. ex 36 artic. concord, austr. art. 1-11
inet. 15, 18, 26, 28, 29, 30, 33; Nussi p. 1 sq.; Leon. XIII Encycl.
(Nobilissima (rallorum » 8 Febr. 1884.
II. Concordata, prout saepe de facto inita fuerunt, in com­
pluribus articulis Sedi Apostolicae sive Romanis Pontificibus
strictam imponunt obligationem iustitiae commutatiuae et Sta­
tui strictum concedunt ius saltem ex nouo quodam titulo obten­
tum. Ergo theoria privilegiorum generaliter et sine limitationibus
non est asserenda (140). Etenim Sedes Apostolica saepe renun­
tiat in concordatis dominio proprietatis in certa bona ecclesia­
stica (141). Item interdum dimisit iura iurisdictionis, quae certe
indiscriminatim ex iure divino vel canonico non fuerunt repeten­
da (142). Denique disertis verbis agnoscit iura iurisdictionis in
Statu tamquam propria et nativa v. g. in effectus mere tempo­
rales (143) matrimonii ordinandos et diiudicandos, saltem si non
sint causae incidentes. Atqui in omnibus istis causis ex natura rei
doque etiam necessaria. Sunt proficua. Nam multa naturali quidem iure
praecipiuntur vel prohibentur, sed cum indeterminatione quadam... Porro
(Iliae sunt eiusmodi... valde utiliter per diversa foedera... declarantur
et determinantur. Sunt praeterea necessaria quandoque saltem apud illas
gentes, quae nulla officia imaginantur se habere, nisi erga suos... Quare
cum eiusmodi gentibus oportet ipsa naturalia officia stricta iustitiae, qui­
bus erga alias ipsae adstringuntur, in pactum deducere ».
(140) Ita recte Hammerstein p. 210 sq.
(141) Cfr. cit. concord. Columbiae art. 29; Nzzssz p. 213 sq. 241 sq.;
Cavagnis p. 409. Quae ratio sola adeo gravis est, ut propter correspondentem obligationem iustitiae in Statu iam ex sese sufficiat, ob quam a
generali negatione concordatorum tamquam pactorum sit abstinendum,
nisi quis optimum et legitimum medium defendendi iura sua Ecclesiae
eripere velit. Verum haud abs re est illa animadversio nequaquam omnes
articulos concordatorum de bonis temporalibus, quibus Ecclesia aliquid
concedit, veris renuntiationibus et pactis alienationis esse adnumerandos,
ut patet legenti art. 6 cit. concord. Columb. aliosque apud Nzz&sz' 1. c.
(142) Cfr. renuntiationes factas a Paschali II quoad bona et regalia in
concordato Sutrin. (a. 1111), quibus ex parte potestatis Roman. Pontif. et
obiecti nihil obstabat. Cfr. Hefele t. V p. 298 sq.; Vering, Lehrb. § 37.
p. 183. Cfr. quoque salvum conductum a Concilio Tridentino Protestantibus datum i. e. solleminiter promissum Sess. XIII i. f. et praesertim
Secs. XV post decret, prorog.
(143) Cfr. art. 19 cit. conc. Columbiae, art. 11 eiusd. cone.; A’zzssz"
p. 151 sq.

TITULUS VII

nihil obstat, quominus Ecclesia veram contrahat obligationem
iustitiae et Status verum et strictum acquirat ius saltem ex novo
titulo. Quare Romanus Pontifex si post concordatum initum v. g.
sibi indiscriminatim vindicaret in aliquo regno indicium de om­
nibus effectibus II ere civilibus matrimonii, et naturale ius Status
et positivum ex concordato quaesitum violaret et nullam irritamque conderet ordinationem. Bona quoque ecclesiastica, quae
absolute in favorem Status alienata fuerunt, ab Ecclesia arbi­
trarie repeti nequeunt (144).
III. Dubium exsistere non potest, (juin multi articuli pluri­
morum concordatorum vera atque proprie dicta contineant pri­
vilegia apostolica Statui sive principibus civilibus concessa. Hinc
rigida theoria pactorum ob nimiam suam amplitudinem et generalitatem est reprobanda (145). Quae privilegia (146) etsi Statui
non tantum ius quoddam mere precarium, sed potius ius quae­
situm ad instar iurispatronatus tribuunt, tamen strictum ius so­
lummodo in ordine ad tertias personas, non in ordine ad Roma­
num Pontificem concedunt. Quare concordata quoad istos artilos sensu stricto neque bilateralia, immo neque unilateralia pacta
(141) Cavagnis p. 409. Cfr. de revocatione donationis factae: Luyo,
De iust. et iure disp. 23 n. 167 sq.
(145) Cavagnis quoque p. 391. 396 sententiam, quae tenet « concordata
in omnibus esse veros contractus bilaterales el conventiones internationa­
les >, pariter reicit.
(146) Cfr. v. g. concord, austr. art. 19. Maiestas Sua Caesarea in se­
ligendis Episcopis, quos vigore privilegii apostolici... ad Ipsam devoluti
a Sancta Sede canonice instituendos praesentat seu nominat, in posterum
quoque Antistitum imprimis comprovincialium consilio utetur». Alia
exempla quamplurima habes apud .Vn.s.si 1. c. p. 29 sq., 151 sq.. 271 sq.
Probe autem notandum est illam concessionem Statui factam, quod R. Pon­
tifex nolit in certis negotiis procedere nisi t collutis consiliis » vel cum
consensu gubernii, esse privilegium apostolicum, utique vi promissionis
factae sanctius servandum, sicuti est favor concessus patronis vel Capi­
tulis. si Romanus Pontifex dependenter ab illorum consensu in praesen­
tatione vel electione manifestato procedit ad provisionem canonicam Epi­
scoporum. Similiter si regularibus interdum concessa fuerunt privilegia,
quae solummodo cum ipsorum consensu essent revocanda, aut Sixtus IV
Cardinalibus dedit indultum postea revocatum, quod vel ipsi Rom. Pon­
tifices in ecclesiis titularibus Cardinalium absque ipsorum consensu be­
neficia non conferrent, huiusmodi concessiones Romani Pontificis tantum
cum consensu privilegiatorum revocandi privilegia etiam sunt privilegia.
quae a Romano Pontifice revocari possunt.

DE CONCORDATIS

333

existant, quia vel ipsum unilaterale pactum produceret in Statu
ius strictum in ipsam rem privilegio Romani Pontificis conces­
sam. Id. quod omnino falsum est. Nam Romanus Pontifex hu­
jusmodi indultu vel privilegia concedere non potest, quin ipse
in reni concessam retineat iurisdictionem eamque perfectiorem
quam ipse privilegiatus, ita ut valide illud privilegium etiam sine
causa proportionata auferre possit (147). At facultas in rem, quae
invito privilegiato etiam sine causa proportionata valide subduci
potest, non est ius strictum in rem, nisi plane vagam et arbitra­
riam substituamus iuris stricti notionem. Ergo cum ius strictum
non exsistat, etiam pactum strictum non oritur. Nam vel ipsum
pactum unilaterale supponit necessario in una parte contrahente
strictum ius, quod sine eius consensu usurpari nequit, in altera
strictam obligationem iustitiae commutativae. Cfr. Costa-Rossetti
1. c. p. 282 sq.; Lago, De iust. et iure disp. 23, n. 14, 98 sq. Inde
denuo efficitur concordata simpliciter et in omnibus articulis
non posse vocari privilegia conventionalia sensu stricto, ut supra
h. tit. not. 126 demonstratum est.
Verum inde minime efficitur etiam in illis privilegiis servan­
dis nullam exsistere obligationem in Romanis Pontificibus.
Nam legislator proprias leges pro arbitrio suo et absque
causa insta licite non potest revocare. Porro principis beneficia
decet esse mansura. Quae « decentia » nequaquam est mera quae­
dam congruentia, quae salva conscientia et absque culpa pro lubitu violari potest. Etenim princeps, qui sine insta causa bene­
ficia concessa revocat, praesertim illa, quibus forte post dissidia
et longas tractationes pax restituta est, evidenter illicite agit.
Deinde Romanus Pontifex, quod licite facere, permittere vel
omittere potest, id etiam promittere valet, se facturum, vel per­
missurum vel omissurum, sive se et successores suos sancte ser­
vaturos esse omnia, de quibus in articulis concordati conventum
est. atque vicissim, quod ipsi illicitum est. id etiam se non factu­
rum esse promittere potest (148). At nemo profecto in dubium
vocabit in concordatis multa licite fuisse concessa, (piae absque
insta causa a nullo Rom. Pontifice mutari vel abrogari licite pos(147) Sudrez. Defensio fid. cathol. 1. IV cap. 34 n. 23, 24; Schmalzgr.
1. c. n. 271: Hammerstein p. 214 sq.; Cavagnis p. 407.
(118) Tanner. Theol. schol. t. III disp. 1 q. 9; Lugo 1. c. disp. 23.
n. 127.

334

TITULUS VII

sent; ergo Romanus Pontifex non prohibetur, quominus pro se
et suis successoribus illarum concessionum licitam observatio­
nem promittat, atque spondeat se usum certorum i urium non ar­
bitrarie principibus civilibus esse denegaturum. Quae promissio
etiam de facto in concordatis a Romanis Pontificibus data est
atque eo maiorem habet vim, quod certe « verbum pontificium »
non sit temere violandum (149). Quae autem sit natura illarum
promissionum ipsi Romani Pontifices apertissime manifestarunt.
Ett nim in ipsis concordatis ea adhibentur verba, quae complures
articulos continere privilegia vel indulta evidenter indicant (150).
Ipso quoque tempore transactionum Romani Pontifices sua prin­
cipia non occultarunt, sed disertis verbis vindicarunt (151). Speciatim vero sollemnibus Constitutionibus declararunt supremam
potestatem Romani Pontificis his privilegiis concedendis saltem
quoad validum usum non posse pactionibus ligari (152). Nam si
Rom. Pontifex in valido usu suae potestatis pendet a consensu
principum civilium, quibuscum conventionem iniit, ipsius po(149) Cfr. clausulas finales apud .Vzzssz p. 271 sq.; supra h. tit. not.
102, 103 et 157.
(150) Cfr. cit. art. 19 concord, austr. et alios art. apud. .Vzzssz' p. 29 sq.,
95 sq.; Hammerstein p. 216. Quod si Saegnincller 1. c. p. 90 opinatur sine
ratione asseri in concordatis pro diversitate materiae vel articulorum
eperiri privilegia vel stricta pacta, imprimis non videtur satis attendisse
ipsum tenorem complurium articulorum, ubi R. Pontifices expressis vel
aequivalentibus verbis declarant in concordatis se concedere privilegia vel
indulta; at fundamentalis est lex interpretationis, ut stetur expresso et
obvio verborum sensui; hinc privilegio vel induito non substituendum est
strictum pactum bilaterale. Porro quamvis in non paucis articulis con­
cordatorum reperiantur verne pactiones, inde nequaquam in aliis exclu­
duntur privilegia. Nam generi per speciem derogatur, ideoque si in spe­
cialibus articulis evidenter et expresse conceduntur privilegia, frustra
quis in huiusmodi negotio composito concordatorum provocat ad nomina
generalia aliosque articulos. Tandem maxime attendenda est materia spi­
ritualis quamplurimorum articulorum v. g. nominatio Episcoporum, quae
ipsa natura sua non admittit strictum pactum bilaterale, atque forma ac­
cidentali et exlrinseca concordatorum effici nequit, ut illa materia induat
naturam iuridicam sibi repugnantem.
(151) Consului, Esposizione dei sentiment! di Sua Santità (a. 1819).
Cfr. Vering S 44.
(152) Cfr. declarationem Callixti III supra h. t. n. 171 II allegatam;
Innoc. V Const. Sollicitudo 6 lui. 1353; Bened. XIV, De Synod, dioec.
1. XIII cap. 13 n. 19 sq.

üE concordatis

335

testas non amplius est verc monarchica, sed sese habet ad instar
potestatis in monarchia temperala, in qua rex absque consensu
comitiorum valide leges ferre non potest. Quare Romani Ponti­
fices sollemnibus suis promissionibus pro se suisque successoribus
eam tantum in se suscipiunt obligationem, quam unusquisque
illorum iam aliunde habet atque Callixtus III apte enuntiavit
illis verbis: « Nec patiemur ea temere violari » (153). Quae obli­
gatio corroborata et aucta per interpositionem fidei publicae a
Romanis Pontificibus datae tantam habet auctoritatem et firmi­
tatem, ut privilegia quoque concordatorum quamvis strictum ius
pacticium non constituant, tamen « vim pactorum » habeant,
quemadmodum ipsi Romani Pontifices optimo iure affirma­
runt (154).
§ 6. DE INTERPRETATIONE CONCORDATORUM

225. I. Si quid dubii oriatur de vi et ambitu concordatorum,
ex natura rei desiderandum est, ut orta controversia per amicabilem compositionem sopiatur. Nam ex natura rei, unde ius or­
tum est. inde etiam accipit interpretationem (155); iam vero con­
cordata remote ex mutua quadam conventione Ecclesiae et Sta­
tus orta sunt; ergo ipsorum indoli convenit, ut etiam collatis
consiliis utriusque partis interpretationem et conservationem
accipiant. Cfr. Tarquini p. 79 n. 84. Porro ex natura rei requiri­
tur. ut inter Ecclesiam et Statum saltem vera vigeat amicitia;
sed mutuae amicitiae congruit, ut orta controversia per amicahilem compositionem tollatur (156).
(153) Quod si Hammerstein p. 218 talem explicationem promissionis
videtur habere « nuf/aloriam >. eo quod illa supponat timendum esse,
ne Summus Pontifex ex levitate quadam et sine causa revocet, quae con­
cessit, huiusmodi exceptio non habet so.lidum fundamentum. Nam ipsi
obstat factum Callixti III, qui certe nihil nugatorii fecit; praeterea ex
eadem ratione etiam iuramenta quaedam Rom. Pontificum possent dici
nugatoria, eo quod non timenda esset ipsorum levitas in alienandis bonis
ecclesiasticis v. g. in favorem consanguineorum.
(154) Schmaizf/r. 1. c. n. 271, 272; Raidi p. 73 sq. Cfr. quoque Luuo.
De iustitia et iure disp. 23, n. 14, 98 sq.
(155) Cfr. quoque R. I. 1 X. V, 41 ; Arch. f. k. Kirchenr. t. 78, p. 234 sq.;
Ginbbio p. 82 sq.
(156) Leon. XIII Encycl. « Immortale > 1 Nov. 1885.

336

Γ»«»
Η·Ι

·

TITULLS Vil

II. Standum est tenori concordatorum; at saepe in fine con­
cordatorum reperitur haec fere clausula inserta: Si qua vero in
posterum supervenerit difficultas, Sanctitas Sua et Praeses (.-!«·quatoris) (vel Regia Maiestas) invicem conferent ad rem amice
componendam » (157). Quae clausula licet sit privilegium et si­
gnum specialis benevolentiae Ecclesiae abstinentis ab exercitio
supremi gradus suae potestatis, tamen in suavi quodam agendi
modo Ecclesiae suum habet naturale fundamentum, et tamquam
lex sub interpositione fidei pontificiae (158) data etiam ab ipso
Romano Pontifice non temere est violanda (159).
III. Cum non raro fieri possit, ut frustra tentata mutua com­
positione controversia non cesset. Ecclesiae competit potestas
authenticam proferendi interpretationem. Cui indicio etiam so­
cietas civilis stare debet (160). Nam is, qui retinet supremam
potestatem legislativam in aliquam materiam, is retinet de eadem
materia etiam supremam potestatem interpretandi (161). At Ec­
clesia in res spirituales et mixtas, quae ordinarie constituunt
obiectum concordatorum essentialiter retinet supremam potesta­
tem legislativam. Sicut enim Ecclesia non potest mutare formam
suae constitutionis, ita etiam non potest limitare vel alienare ius
in res spirituales vel mixtas, quatenus est ipsi divinitus conces­
sum; ergo supremam quoque retinet potestatem interpre­
tandi (162).
(157) Nussi p. 278 sq.
(158) Bened. XIV in concord, hisp. a. 1753: < Lu Sanlità Sua in fede
di Sommo Pontefice e Sua Maestà in parola di Re Catlolico promettant)
mntuamente per se medesimi ed in nome dei loro successori la fermezza
inallerabile etc. ».
(159) At inde non sequitur tantum mutuo consensu fieri posse inter­
pretationem concordatorum, ut contendere videtur Moulart 1. c. Cfr.
n. Ill hoc
(160) Tarquini p. 77 sq.; Cavaynis p. 394 sq. 404.
(161) Aliter Scherer p. 156. Cfr. quoque Hammerstein p. 117 sq.
(162) Cum supra propugnata sit sententia, concordata quoad omnes
et singulos articulos neque indiscriminatim pacta neque exclusive pri­
vilegia dici posse, illico sequitur in singulis concordatis iuxta sana prin­
cipia interpretationis canonicae examinandum esse, quid pactis, quid
privilegiis et legibus specialibus sit adseribendum. Qua distributione
facta normae generales de interpretatione pactorum et privilegiorum le­
gumque specialium sunt applicandae. Cfr. Hammerstein p. 214 sq.; Nussi
p. 238 sq.; concord. Hispan. (a. 1859).

DE CONCORDATIS

337

§ 7. DE DEROGATIONE ET ABROGATIONE
ET DE CESSATIONE CONCORDATORUM

226. Ex parte Ecclesiae·. I. Omnes (163) in eo conveniunt
abrogationem vel derogationem concordati iis in casibus Eccle­
siae esse permissam, quibus quis legitime potest (164) vel etiam
debet a contractu recedere, v. g. si altera pars non staret pactis
vel promissis (165); si res plane mutarentur (166); si necessitas
Ecclesiae et salus animarum aliud omnino postularet (167). Nam
certe concordatum saltem iisdem tacitis condicionibus subiacet,
quibus reliquae conventiones sunt obnoxiae, atque imprimis eam
habet condicionem haud difficulter ex scopo concordatorum
eruendam, « nisi bonum publicum Ecclesiae aliud exigat ». Nisi
haec saltem condicio admittatur, vere concordatum non iam esset aptum medium ad finem bonum promovendum, sed potius
vinculum iniquitatis.
II. Si Ecclesia dominium (168) bonorum temporalium vi
spontaneae cessionis in concordatis factae in civitatem vel horni(163) Tarquini p. 79; Baldi p. 93; Scherer p. 156 sq.; Vering § 62.
(164) Scherer p. 157 sq.; Cavagnis p. 421 sq., 408.
(165) Quod de facto non solum saepe accidit, sed etiam legibus con­
trariis nova iniuria non raro addita est.
(166) Cfr. artic. 17 concord, gallici a. 1801; et recentem allocut.
Benedicti XV in Consistorio die 21 novembres 1921 : « Etenim nemo est
qui ignoret, post recens immane bellum, vel novas natas esse Respublicas,
vel Respublicas veteres, provinciis sibi adiunctis, crevisse. Iam vero, ut
alia omittamus quae huc possumus afferre, patet quae privilegia pridem
haec Apostolica Sedes, per pactiones sollemnes conventionesque, aliis
concesserat, eadem nullo iure posse hasce Respublicas sibi vindicare,
cum res inter alios acta neque emolumentum neque praeiudicium ceteris
afferat. Item civitates nonnullas videmus ex hac tanta conversione rerum
funditus novatas exstitisse, adeo ut quae nunc est, non illa ipsa possit
haberi moralis, ut aiunt, persona, quacum Apostolica Sedes olim conve­
nerat. Ex quo illud natura consequitur, ut etiam pacta et conventa, quae
inter Apostolicam Sedem èt eas Civitates antehac intercesserant, vim iam
suam omnem amiserint». (A. A. S. vol. XIII, p. 521).
(167) Si lupi nominant pastores ovium, male consultum est gregi.
Cfr. Hammerstein p. 200.
(168) Cfr. cit. concord. Columb. (a. 1887) art. 29 iunctum artic. 6,
ubi conceditur privilegium imponendi proprietatibus Ecclesiae vectiga­
lia. Alia exempla refert Nussi 241 sq.
22

338

TITULUS VII

nes privatos transtulit, sane huiusmodi stipulationem pro suo
arbitrio abrogare vel immutare nequit, nisi eae verificentur con­
diciones, quibus quis vel ipsam donationem liberalem revocare
potest (169). Nemo enim re sua per Ecclesiam spoliari potest, sed
per cessionem Ecclesiae in concordatis bona illa ecclesiastica
vera facta sunt bona civitatis vel illorum hominum privatorum
propria.
III. Privilegia et indulta quae a Romanis Pontificibus in
concordatis conceduntur, ex rationabili, iusta et proportionale
causa sive per simplicem derogationem sive per absolutam abro­
gationem ex plenitudine potestatis pontificiae et valide et licite
tolli possunt, immo etiam sine causa valide, sed illicite (170). Ete­
nim Rom. Pontifex in ea obiecta, quae in concordatis concessit
per modum privilegii, semper supremam atque maiorem juris­
dictionem retinet (171). Praeterea Romani Pontifices sibi etiam
disertis verbis vindicarunt ius ex causa rationabili et evidenti
derogandi concordatis (172). Quae clausula ex natura sua neque
ad unum tantum privilegium restringitur neque adeo rigorose
est limitanda, ut solummodo locum habeat, cum vel ipse con­
tractus obligare desinit (173). Nihil igitur obstat, quominus illa
privilegia valide etiam sine causa revocentur, sicuti valida esset
revocatio jurisdictionis in Episcopo per Romanum Pontificem,
etiamsi absque iusta causa omnino esset illicita.
At concedendum est Romanos Pontifices etiam in casibus
licitis non facile usuros esse sua potestate, nisi gravissima causa
(1G9) Lugo, De iust. et iure disp. 23 n. 167 sq.: Suârez h. tit. not. 181.
(170) Schmalzgr. n. 271 sq.; Zech § 322; Riganti 1. c. in ind. v. v.
Gall i arum concordata, Germaniae concordata, pacta conclavis et prae­
sertim Reg. 1 § 7 n. 126, 135, 136 et Reg. 42 n. 78 sq. et Reg. 9 § 3,
n. 163 sq.. 232, 264; Baldi 1. c. p. 65 sq.; Suârez 1. c. Quare Priimmer,
p. 45. ex detectu distinctionis factae in materia nimium restringit pote­
statem R. P.
(171) Cap. 20 X de elect. I 6; cap. 4 X de cone, praeb. Ill, 8; cap. 14
de praeb. Ill 4 in Sext.
(172) Nicolaus V in cit. concord. Germaniae: Riganti, Reg. 2 Cane.
Apost. § 1. 132. 133; Bangen, Die roem. Curie p. 497, ubi refert facultates
Secretario S. C. C. concessas dispensandi super levioribus quibusdam
sanctionibus concordatorum v. g. cum regno Neapolitano vel Sardiniae
initorum.
(173) Baldi p. 81 sq., 93 seq.

DE CONCORDATIS

339

id exigente et servatis sollemnitatibus ex stilo Curiae Romanae
requisitis, ut constat ex iteratis declarationibus Romanorum
Pontificum praxi quoque confirmatis (174).
Cui sententiae non obstat, quonimus concordatis etiam per
consuetudinem uel praescriptionem immemorialem derogari
possit (175).
IV. Multo magis Romani Pontifices cassare valent conces­
siones (17G). quae ipsis in concordatis non nisi per errorem sub­
stantialem, per dolum et fraudes, per vim et metum fuerunt
extortae (177). Item ex rei natura reprobanda esset omnis con­
cessio. quae fieret de materia illicita vehit de iuribus et officiis
inalientabilibus Rom. Pontificis, de privilegiis periculosis et ner­
vum ecclesiasticae disciplinae corrumpentibus (178).
227. Ex parte Status’. I. Si agitur de bonis temporalibus,
quorum dominium plenum et absolutum (179) respublica trans­
tulit in Ecclesiam, v. g. si Status fundavit dioeceses, seminaria
etc. (180). illa bona nullatenus a Statu repeti possunt. Donatio
enim etiam liberalis, quae insuper non subdito facta est, ordina­
rie revocari non potest; iam vero in hypothesi facta bona illa
data sunt per verum pactum donationis Ecclesiae, quae certe
Statui non est subdita (181). Quae assertio multo magis est te­
nenda, si elargitiones illae, ut de facto ordinarie obtinet, nihil
(174) Riganti 1. c.; Schmalzgr. 1. c. n. 272; Scherer p. 156 not. 15;
Cavagnis p. 394.
(175) Ita recte tenent Schmalzgr. n. 275; Scherer p. 156 not. 16;
Moulart 1. c. aliique contra alios veteres et recentiores canonistas.
(176) Tarquini p. 76 sq.
(177) Huc spectant v. g. concordatum Sutrin. Paschalis II a. 1111
cum Henrico V initum (cfr. Ilefele t. V p. 307 sq.), concord. Napoleonis I
cum Pio λΓΗ a. 1813, neque multum aliena est restauratio * Monarchiae
Siculae > sub Benedicto XIII Cfr. Sentis, D. Monarchia Sicula p. 157 sq.;
cfr. quoque de concord, germanicis: Arch. f. k. K. 1. c. p. 236 sq., 277 sq.
(178) Cfr. de Concil. Lateranensi (a. 1112), contra * privilegium >
concordati Sutrin.: Hefele, 1. c. p. 318; Suârez, De leg. 1. VIII cap. 8 η. 8.
(179) Quod si donatio quaedam facta est condicionate, sine dubio
condicioni ab Ecclesia acceptae standum est. Cfr. convent. Ducis Mutinens. (a. 1857) in Arch. f. k. K. t. II p. 490 sq.; iVussi p. 222 sq.
(180) Concord. Columbine (a. 1887) art. 25, 31; Nussi p. 261.
(181) Saurez. De leg. lib. VIII cap. 37 iunct. Def. fid. cath. 1. IV.
cap. 34, n. 23. 24.

340

TITULUS VU

aliud sunt, quam partiales restitutiones bonorum ecclesiastico­
rum iniuste ablatorum; at nemo profecto pro suo arbitrio sese
eximere potest ab onere restitutionis iure divino praescriptae et
a debitis solvendis, ad quorum solutionem etiam ex speciali pacto
esi obligatus (182).
II. Potestas civilis sz se iura divina Ecclesiae v. g. liberum
exercitium magisterii ecclesiastici, potestatis iudicialis in causis
matrimonialibus agnoscere, et non solum non impedire, sed pro
viribus tueri et sarta tectaque servaturam esse in concordatis
promittit, sane numquam accidere potest casus, quo illa iura Ec­
clesiae negari et impediri tuta conscientia possint. Ipsa enim
divina lege citra omne pactum huiusmodi negatio vel impeditio
est absolute prohibita.
Quod si quandoque ea incidant tempora, ut positiva et exclusiva tutela Ecclesiae a Statu sine maximo discrimine rerum
publicarum non amplius concedi possit, sane ex natura rei illa
obligatio concordati cessante obligatione ipsius legis divinae pa­
riter cessat (183). At utrum revera eae circumstantiae adsint, non
fingendum, sed probandum et authentico indicio Ecclesiae con­
firmandum est. Hinc si v. g. contra primum articulum concordati
hispanici, quo cavetur: Religio catholica, apostolica, romana,
quae excluso quocumque alio cultu esse pergit sola religio hispanicae nationis, conservabitur semper... cum omnibus iuribus ac
praerogativis, quibus potiri debet iuxta Dei legem et canonicas
sanctiones », absoluta libertas cultuum ob sola falsa principia
liberalism! et absque ulla necessitate concederetur, non solum
gravis haberetur violatio legis divinae (184). sed etiam sollemnis
promissionis in concordato datae (185).
III. Quod si agatur etiam de iis rebus, quae ex lege divina
Ecclesiae iure proprio et nativo non sunt reservatae, sed iure
proprio et naturali competentiae potestatis civilis subesse pos­
ti 82) Concord. Columb. art. 22 sq.; Nussi p. 240 sq., 245 sq.
(183) Lugo, De iust. et iur. disp. 23, n. 127; Tanner. Theol. schol.
t. III disp. 1 q. 9; Tarquini p. 67.
(184) Syllab. prop. 77 sq.; Scherer p. 152 sq. not. 2, ubi recte limitat
arbitrarias assertiones Schulte.
(185) Cfr. Arch. f. k. K. t. VII p. 318. ubi Card. Antonelli in speciali
nota diplomatica rationes gubernii XVuerttembergici recedendi a concor­
dato egregie refellit.

Γ—

DE CONCORDATIS

341

sunt, nisi Ecclesia propter conexionem cum bono religionis illas
sibi positive pro sua potestate reservari! (v. g. nonnullas, at non
omnes immunitates clericorum), potestas civilis sine consensu
Romani Pontificis neque licite neque valide quicquam contra
concordatorum tenorem immutare potest (186). Omnis enim im­
mutatio esset immutatio facta a legislatore civili ex duplici titulo
potestate destituto. Nam potestas civilis nequit validam condere
legem civilem, (pia ordinatio lege canonica constituta abroge­
tur (187), atque lex contra pactum concordati a potestate civili
lata pariter est nulla et irrita.
IV. Denique in istis favoribus, qui ex mera liberalitate Sta­
tus Ecclesiae fuerunt concessi (nostra aetate rarus casus), natura
actus et intentio contrahentium sunt attendendae (188).

De historia et statutis singulorum concor­
datorum agere non vacat. Quare consulendi sunt auctores, qui
ex professo quaestiones istas particulares explicarunt (189).
228. Scholion.

(186) Syllab. prop. 43; Baldi p. 94; Friedberg-Ituffini p. 224.
(187) Syllab. prop. 30, 31, 42 « In conflictu legum utriusque potestatis
ius civile praevalet ».
(188) xVzz.ssz p. 213 (concord. Wormatiense); Hammerstein p. 211,
215; supra de privileg. et favorib. a Statu concessis. Cfr. quoque Tarquini
p. 78; Palmieri p. 565, ubi notanda est differentia inter potestatem eccle­
siasticam et civilem; haec enim, non illa vere alienari atque imminui pot­
est Cfr. quoque Palmieri, De R. Pontif. (ed. 3,) p. 561 not. a. de vi stricti
pacti bilateralis in eodem ordine.
(189) De antiquis concordatis consuli potest Hefele t. V p. 363 sq.,
379; de concord, hispanicis fuse disserit Card. Hergenroether in Arch. f.
k. K. inde a t. X usque ad t. XV inch; de concord. Americae ineridion.
agit Sentis in cit. Arch. t. XTI p. 225 sq.; de concordatis germanicis cfr.
Vering 32 sq.; de concordato gallico (a. 1801) cfr. Crétineau-Jolg l. c.;
Vering § 45 aliosque v. fi. in Civiltà cattolica (a. 1899) ser. XVII t. V,
p. 654 sq.

TITULUS VIII
DE

CONSUETUDINE

Praenotiones
229. Fontes: Decret. Grat. c. 2, 4, 5, 6, D. 1; c. 3, 5, 6, D. 4; D. 8, 9.
11. 12 (1). — Compil. I. Ill, V, lib. I tit. 3 de cons. — Decretal. Greg. IX
et Bonif. VIII lib. I tit. 4 de cons.; Extravg. coin. 1. I tit. 1 de cons. — Cone.
Trident. Sess. XXII cap. 3 de ref. Sess. XXIII cap. 1 de ref. Sess. XXIV,
cap. 12 de ref. — Act. S. Sed. in indie, general, v. Consuetudo.
Scriptores: Commentator, iur. Decretal, in h. t.; Paucapalea 1. c. p. 16
sq.; Stephan. Tornac. 1. c. p. 20 sq. — Zech. Praecognita §§ 360 sq. tit. IS
de iure non scripto; Zallinger 1. c. vol. IT p. 310 sq.; Schulte, Die Lehre
v. d. Q. p. 199 sq.; Scherer 1. c. t. I, p. 310; Phillips 1. c. t. Ill §§ 159 sq.—
Sudrez, De leg. 1. VII; Bouix, De princip. iur. can. p. 349 sq.; Hammerslein
in Stimmen aus Maria-Laach t. I (a. 1871), p. 319 sp., ubi refutat falsam
theoriam de iure consuet.; Kreutziuald, De canonica iuris consuetudinarii
praescriptione (dissert. Berol. a. 1873); Baudoin, De consuetudine in iure
canonico, Lovan. 1888; Lingen in Arch. f. k. K. t. 73, p. 131 sq.; Mostaza,
El derecho consuetudinario in Cuestiones canonicas, Santander 1927, I.
pag. 49 sq. — Ponsius, De antiquit. iur. can. p. 14 sq. h. t.; Dolhagaray in
Diet. d. Theol. cath. t. III, coi. 1931 sq. — Maroto, 1. c. n. 248 sq.; Blal,
Normae generales, n. 83 sq.; Ferreres, Institut, canon., t. 1, n. 169 sq.;
Verineersch. Epitome iur. can., t. 1, n. 85 sq.; Cocchi, Normae generales,
n. 84 sq.; Bravandere-Meester, Compend. iur. can., t. 1, n. 281 sq.; Van
Hove, Comment. Lovanien. V, I, tom. Ill fuse et praeclare. — Ceteri Co­
dicis Commentatores.

Post finitam disputationem de legi­
bus scriptis Ecclesiae ex natura rei (2) de iure non scripto est
230. Conexio materiae.

(1) D. I. 3 de legib. senatusque consultis et longa consuetudine; C. VIII
53 quae sit longa consuetudo. Cfr. Vering. Gesch. u. Pand. §§ 20, 21. —
Cod. civ. Ital. art. 580; cod. civ. Gall. art. 671. — S. Thom., Summa theo·
log. I, q. 97 art. 3 ad 3; D’Annibale, Summula theol. mor. P. T. n. 245 sq.;
Cathrein. Philos, mor. n. 245. Moralphilosophie t. I. p. 536 sq.
<2) Sudrez 1. c. prooem. 1. VII; Zech 1. c. § 360.

t

DE CONSUETUDINE

343

disserendum. Quod verbum iuris non scripti (3) evidenter la­
tius patet quam consuetudo, cum ius non scriptum sit genus,
ipiod ius traditum atque ius consuetudinarium tamquam duas
species complectitur. Complementum autem doctrinae videtur
requirere, ut sub titulo de consuetudine, praeter strictum ius con­
suetudinarium, etiam ius traditum explicetur, breviter.
§ I. DE TUBE TRADITO

I. De notione et divisione et historia iuris traditi

T
4

—

*

—

■

231. I. Notio. Dimissa disputatione de traditionibus diuinis
ad theologos, qui de ea fuse et ex professo agere solent, pauca hoc
loco insinuanda sunt de traditionibus humanis ad disciplinam
ecclesiasticam spectantibus. Huiusmodi traditio humana in Ec­
clesia catholica intelligitur ius legale immediate imperio ipsius
competentis legislatoris ecclesiastici expressis verbis, sed sine
scrcriptura antiquitus constitutum et promulgatum et per te­
stimonium fidelium testium et mores populi christiani praximque Ecclesiae transmissum.
At quamvis traditio sensu stricto designet legem, non est ne­
gandum exsistere traditiones sive potius institutiones (4), anti­
quissimas in Ecclesia quae saltem ab initio uim uerarum legum
ecclesiasticarum non habuerunt aut non nisi postea ex consuetu­
dine consecutae sunt, immo forte numquam obtinuerunt. Insuper
traditio sane etiam intelligi potest illud testimonium de antiquo
iure iam constituto, quod sese habet in iure tradito ad instar
scripturae in iure scripto; attamen ordinarie potius sumitur pro
ipso iure antiquo per illud testimonium ad nos transmisso (Tra­
ditio formalis et traditio materialis) (5). Praeterea facile ex de(3) Inst. § 3 de iur. nat. I, 2. < Constat autem ius nostrum aut ex
scripto aut ex non scripto, ut apud Graecos των νόμων οί μεν έγγραφοι, οί δέ
άγραφοι, legum aliae scriptae, aliae non scriptae»; L. 2 § 1, D. de orig.
iur. I. 2. « Initio duitatis nostrae populus sine lege certa, sine iure certo
primum agere instituit, omniaque manu a regibus gubernabantur ».
Ius quoque naturale est ius non scriptum, sed cum sit ius divinum
neque a consuetudine pendeat. certe sub iure consuetudinario, utpote hu­
mano subsumi nequit.
(4) Sudrez 1. c. cap. 4. n. 11.
(5) Zech 1. c. § 361; Pesch, Praelect. dogm. t. I, n. 564 sq.

t

E

ί

341

F

TITULUS VIII

finitione allata intelligitur discrimen inter ius traditum ct con­
suetudinarium. Etenim consuetudo, que ius legale constituit, nun­
quam quoad materiam determinatur proprio et expresso legi­
slatoris ecclesiastici imperio per scripturam aut verba formaliter promulgata, sed usu, qui in factis, non in scriptura aut verbis
consistit, materia sive obiectum definitur et consensu legislatoris
mere legali aut ad summum tacito, non expresso firmatur (6)
atque vim legis obtinet.
II. Divisio. Traditiones humanae in duplicem speciem di­
stinguuntur; sunt enim aut apostolicae, quae legi vel saltem in­
stitutioni ab Apostolis sine scriptura conditae debent originem,
aut dicuntur ecclesiasticae, quatenus ab immediatis Apostolo­
rum successoribus vel antiquissimis Ecclesiae pastoribus fuerunt
introductae neque per scripturam promulgatae (7).
III. Notae historicae. Ad antiquas traditiones et ad ipsas or­
dinationes Apostolorum provocatum est, cum saeculo secundo
de tempore celebrandi festum paschale i. e. de re mere discipli­
nari vehemens controversia orta esset. Item ex traditionibus pe­
tebatur decisio in controversia de baptismo haereticorum, in quo­
rum reditu ad Ecclesiam, si rite erant baptizati. nihil dicitur re­
novandum. nisi quod traditum fuerat. Similiter in disputatione
de coelibatu, quae in Concilio Nicaeno dicitur fuisse exorta, iam
S. Paphnutius praxim servandi coelibatum ab iis. qui coelibes
ordines sacros susceperunt, vocat antiquam traditionem (8).
Quamvis paulatim non pauca negotia ecclesiastica expres­
sis et scriptis canonibus ordinarentur, tamen antiqua traditio a
SS. Patribus et scriptoribus ecclesiasticis in scripturam relata
vim suam nequaquam amisit (9). Quare ut etiam in rebus disci­
plinaribus traditiones vere antiquae distinguerentur ab innovationibus. regula a S. Augustino (10) proposita communi appro­
batione est recepta: «Quod universa tenet Ecclesia, nec Conci­
liis institutum, sed semper retentum est, nonnisi auctoritate apostolica traditum rectissime creditur ».
(6) Suârez 1. c. cap. 2, n. 2; Baudin 1. c. p. 4 sq.
(7) Bauduin 1. c. p. 5.
(8) Hefele 1. c. t. I. p. 86 sq., 431 sq.
(9) Suârez 1. c. cap. 4, n. 3, 4.
(10) De baptismo contra Donatist. 1. II. cap. 7 et 1. IV cap. 24 (Miffne,
P. L. XLIII, 130. 170).

DE CONSUETUDINE

345

II. De testibus iuris traditi eorumque auctoritate

232. I. Testimonium sane fidelissimum de traditionibus etiam
humanis in Ecclesia dare potest ipsum magisterium ecclesiasti­
cum sive sacra Ecclesiae auctoritas. Nihilominus Ecclesia nos po­
tissimum remittit ad SS. Patres, qui non solum propter honesta­
tem vitae et scientiam sunt testes fide dignissimi, sed propter an­
tiquitatem, doctrinae praestantiam, vitae sanctitatem tamquam
testes authentici ab Ecclesia publica fide muniti et approbati
sunt (11).
Quibus praeclaris testibus accensendi sunt ii viri, qui pro­
pter eminentem doctrinam et insignem vitae sanctitatem per
sollemnem declarationem Romani Pontificis vel Concilii occumenici legitime, renuntiantur Doctores Ecclesiae (12).
Hinc in numero SS. Patrum vel Doctorum Ecclesiae haben­
di non sunt, quibus omnes illae praerogativae singulis propriae
ex Ecclesiae indicio non competunt, licet forte fama sanctitatis
aut scientiae laude floruerint. Multo minus inter SS. Patres vel
Doctores computari merentur, quorum vita vel doctrina ab Ec­
clesia reprobata est. Quare v. g. Origenes et Tertullianus quam­
vis sibi magnum nomen compararint, tamen SS. Patres vel Do­
ctores Ecclesiae non reputantur.
Cum primis saeculis Ecclesiae nondum exsisteret ea, quae
nunc obtinet sacrarum disciplinarum divisio, SS. Patres non so­
lum habendi sunt fidei praedicatores, traditionis custodes et te­
stes, scripturarum interpretes, praeceptores morum, sed etiam
canonum magistri atque iurium Ecclesiae defensores. Quod si iam
Severus Sulpitius S. Athanasium appellavit iurisconsultum,
huiusmodi elogium saltem de canonum notitia est intelligendum
et ad alios SS. Patres merito extendendum (13).
(11) Leo IV (a. 849) in c. 1 D. 20; Zailinger 1. c. p. 310 sq., Pesch 1. c.
n. 572 sq.; Bardenheiper, Patrologie §§ 1 sq.
(12) Cap. unie, de reliq. III. 22 in Sext.; Bened. XIV Const. « Militanti
Ecclesiae* 15 Octob. 1754. De beatific, et canoniz. 1. IV P. II, cap. 11, 12;
Bainvel, de inagist. vivo et tradit, p. 73; Valton, in Diet. d. Theolog.
cath. t. IV coi. 1509.
(13) Zailinger 1. c. p. 314; Bardenhewer, Gesch. d. altkirchl. Literal,
t. II. p. 3, 19, 609.

346

Λ

TITULUS VIII

Hinc 55. Patrum scripta in iure quoque canonico suum ha­
bent usum, ut patet ex Decreto Gratiani aliisque collectionibus
iuris canonici (14), quibus non pauca capitula ex scriptis SS. Pa­
trum deprompta pro more Triboniani fuerunt inserta. Senten­
tiae enim SS. Patrum ex sese canones non sunt, quoniam ad le­
ges ecclesiasticas condendas nec doctrina eminens nec sanctitas
sufficit, sed potestas legifera requiritur (15). At sententiae illae
vim sacrorum canonum consecutae sunt, si a SS. Patribus pro
sua potestate tamquam pastoribus Ecclesiae ex alio titulo pro­
prio in vim legum fuerunt conceptae aut a Conciliis vel Roma­
nis Pontificibus approbatae (16). Quae approbatio Ecclesiae
certe non deest. si unanimis sit SS. Patrum consensus (17). Au­
ctoritas vero paucorum SS. Patrum forte a reliquis dissentien­
tium atque adeo unius v. g. S. Augustini pro more haereticorum
lansenistarum non est exaggeranda, et praesertim lansenistae
ipsum S. Augustinum suis perversis doctrinis habent contra­
rium (18).
11. Doctores et interpretes iuris sacri potestate legifera in
Ecclesia catholica non sunt instructi. Neque secundum analo­
giam iuris Romani exsistunt responsa prudentum sive canoni­
starum classicorum, quorum placita a maiore parte probata vim
legum habeant (19).
Nihilominus cum non vilis sit auctoritas hominum etiam
privatorum qui in arte sua sunt periti, in iuris quoque quae­
stionibus dilucidandis vere communis et constans canonistarum
sententia magni est facienda, immo, in defectu legis, expres­
se tamquam norma ad iuridice agendum proponitur in can. 20.
Nam si quamplurimi viri docti ingenio pollentes veritatisque
amore ducti libere atque independenter et constanter in eandem
(14) Cfr. corpus iuris canonici ed. Friedberg P. I. p. XXI sq. P. II,
p. XVIII.
(15) Grat. pr. D. 20.
(16) Leo IV 1. c.; corp. iur. can. ed. cit. P. II, p. VIII; L. 1 § 6. Cod.
de vetere iure enucl. I, 17 et cap. 22 de praeb. III, 4 in Sext. « Cum ipsa
provisio ipsius Legali post impertitam a nobis auctoritatem nosira cen­
seatur effecta*.
(17) Concil. Trid. Sess. IV decret, de ed. et us. s. lib.; Pesch 1. c.
n. 576 sq., 588 sq.
(18) Cfr. c. 4, 5. 9, 10 D. 9.
(19) L. 1. Cod. Theod. I. 4; Vering, Gesch. u. Paud. S 18. III.

DE CONSUETUDINE

347

sententiam asserendam conveniunt, id non nisi rationum ponde­
re atque evidentia rei factum esse merito tenetur; magna igitur
confirmatio veritatis in illa communi doctorum opinione reperitur (20), et quoad ius vetus eorum sententiae ad rite capiendum
eius sensum, can. G, 2" commendantur.·
Inde quoque efficitur etiam veterum doctorum scholastico­
rum in iure canonico communem sententiam non temere esse
contemnendam (21). Nemini vero imponitur necessitas, « ut scho­
lasticorum quorumdam aut etiam ueterum iuris interpretum bar­
bariem aut doctas nugas aut longas contentiones de rebus ob­
viis aut frequentes disgressiones a proposito argumento defen­
dat » (22).
Ubicumque igitur doctores in unam sententiam non con­
veniunt, imprimis rationes et gravior auctoritas sunt examinan­
dae. Quae auctoritas sine dubio gravior est, si quis doctor scri­
bit de re arti suae propria, v. g. si solutio difficultatis pendet ab
interpretatione sacrorum canonum. Quo in casu, quod iuristis
videtur sacris canonibus esse conforme, etiam pro theologis sa­
cris canonibus conforme sit necesse est (23).
§ 2. DE IURE CONSUETUDINARIO

I. De notione et divisione
et historia iuris consuetudinarii

233. I. Notio. Consuetudo potest spectari materialiter, ut est
factum (24), et formaliter, ut est ius.
Sub priori consideratione nihil aliud est quam frequentia
libere operandi circa eandem rem uniformi modo; sub altero
(20) Zallinger 1. c. p. 321 sq.; Pesch 1. c. n. 595 sq., 600.
(21) Quare Benedictus XIV in Epist. « Redditae» 5 Dec. 1744 § 8
recte reprehendit Archiepiscopum S. Dominici parvipendentem commu­
nes doctorum opiniones.
(22) Zallinger 1. c. p. 326; Scherer 1. c. p. 135.
(23) Zallinger 1. c., ubi recte dissentit a modo loquendi Reiffenstuel;
sed vicissim si quid theologice vel canonice certo probatum est. a « iurislis» vel ab « historicis » non est reiciendum. Cfr. Scherer 1. c. p. 175,
not. 13; Arch. f. k. t. 74 p. 376 sq.
(24) Cap. 1 de const. I, 2, in Sext.; Sudrez 1. c. cap. 1; Billot. De Ec­
clesia Christi t. III. p. 19 not. 1; Vering. Gesch. u. Pand. § 20.

348

ΤΙ I V LI S VIU

vero respectu est ius (25), quod ex facto sive frequentia illa ope­
randi resultat (26).
Quare si duplex ista significatio applicetur communitati,
consuetudo materialiter sumpta sive facti est frequentia actuum
a communitate vel saltem maiore eius parte libere et uniformi­
ter facta; consuetudo autem formalis sive iuris est ius legale
ex illa frequentia actuum communitatis ortum.
In foro igitur ecclesiastico consuetudo iuris, quae maxime
attendenda est, definitur: lus legale non scriptum diuturnis mo­
ribus populi christiani cum aliquo consensu competentis legis­
latoris ecclesiastici introductum. Quibus verbis satis insinuatur
differentia a) a consuetudine facti, b) a iure dominii et praescri­
ptione (27). c) a lege scripta et sollemniter promulgata (28),
d) a iure tradito, e) a stilo Curiae (29).
(25) Cfr. c. 5 D. 1 (Isidor.), cuius definitio a De Angelis h. t. η. 1, tanquam incompleta et obscura carpitur. Cfr. Sudrez 1. c. n. 6; D'Annibale
1. c. n. 245, not. 1.
(26) Recte notat Sudrez 1. c. n. 8, 9, ex frequentia illa actuum duplex
quoddam ius posse oriri. Unum consistit in facultate utendi sive in do­
minio vel quasi dominio, quod comprehendit ius ad rem et ius in re,
atque generaliter dici potest ius dominii vel quasi dominii sive ius sub- ·
iectivum scriptorum recentiorum. Quod ius dominii per illam frequen­
tiam actuum eliam a persona singulari et privata acquiri potest. Alterum
ius ex moribus populi ortum dicitur ius legis sive ius legale (νόμος) sive
cum S. Isidoro 1. c., quod pro lege suscipitur , sive cum recentioribus
scriptoribus ius obiectivum . Quod ius legale, ut ipsum nomen insinuat,
habet vim verae legis communitati impositae.
(27) u) Praescriptio inter privatas quoque personas locum habet et
ius subiectivum sive dominii vel quasi dominii concedit; consuetudo au­
tem introducit legem, cuius communitas, non vero persona privata vel
familia capax est. b) In consuetudine introducenda requiritur consensus
principis, contra quem forte inducitur; in praescriptione consensus illius,
contra quem praescribitur,
non est necessarius, c) Denique praescriptio
f
legitima requirit bonam fidem et titillum; quae condiciones in consue­
tudine non requiruntur. Cfr. Sudrez 1. c. n. 10, 11. 12. Quare quamvis in
iure occurrat < consuetudo legitime praescripta ·, tamen consuetudo cum
praescriptione non est confundenda et illa locutio nihil aliud significat
quam consuetudinem quae duravit per requisitum a iure tempus. Cfr.
Sudrez I. c. n. 12, i. f.; Stimmen aus Maria-Laach t. I (a. 1873), p. 387 sq.;
Scherer 1. c. p. 135, not. 26. ubi nimis generaliter < scholam carpit. Cf.
Bauduin 1. c. p. 56 sq.
(28) Sudrez 1. c. cap. 2.
(29) Sudrez 1. c. cap. 3; Zech. Praecognita §§ 382 sq.

DE CONSUETUDINE

349

II. Dhiiiio. Consuetudo canonica, de qua unice hoc titulo est
agendum dividitur:
</) ratione ambitus seu territorii in universalem, quae in
universa Ecclesia est recepta, et particularem quae in aliqua eius
parte viget. Atque haec bipartita divisio eruitur ex can.
et 30 (30).
b) relatione ad legem (31) in consuetudinem secundum le­
gem, quae legem scriptam vel traditam usu et moribus firmat
vel interpretatur atque idcirco etiam inhaesiva vel declarativa
dicitur iuxta notissimum axioma (32): «Optima enim est le­
gum interpres consuetudo »; in consuetudinem praeter legem,
quae deliciente lege aliquem modum agendi communitati tam­
quam obligatorium vi legis imponit, ideoque legi exsistenti ali­
quid addit, cui consuetudini in rigore convenire solet definitio
consuetudinis praesertim a S. Isidoro data (33); in consuetudi­
nem contra legem, quae legem iam constitutam abrogat aut ei
saltem derogat;
c) ratione modi, quo inducitur, in iudicialem et extraiu(licialem (34). Illa vocatur etiam usus forensis atque est mos iudi(30) In iure aut in doctrina praecedenti universalis solebat dici etiam
generalissima; generalis dicebatur, quae, licet particularis, in toto aliquo
regno vel provincia viget (cap. 7, X. h. t.; cap. 31 X. de elect. I, G; cap. 5,
X. de us. et auct. I, 8); specialis vocabatur, quae in dioecesi vel commu­
nitate seu societate minori, aliqua tamen ratione perfecta seu legis reci­
piendae capaci, obtinebat; demum specialissima illa dicebatur, quae ob­
servabatur a personis privatis atque societatibus plane imperfectis, quibus
leges dari non possunt, et aut reducebatur ad meram observantiam aut
ad instar privilegii iura subiectiva tribuebat. Cfr. Scherer 1. c. p. 132.
not. 9; Bauduin 1. c. p. 43 sq., ubi etiam exponitur singularis significatio
societatis perfectae et imperfectae h. t. usitata; Reiffenstuel h. t. n. 110 sq.;
Laurentius in Arch. f. k. K. t. 81 p. 284 sq.
(31) Sudrez 1. c. cap. 4; Baudin 1. c. p. 8 sq.
(32) L. 37, D. de leg. 1. 3; D’Annibale not. 1 iunct. η. 181, sine suffi­
cienti ratione recedit a communiter recepta divisione.
(33) Cfr. c. 5 D. 1; Zech 1. c. § 365; Scherer 1. c. p. 133, not. 17.
(34) L. 38, D. de leg. < Nam Imperator noster Severus rescripsit, in
ambiguitatibus, quae ex legibus proficiscuntur, consuetudinem aut rerum
perpetuo similiter indicatarum auctoritatem vim legis oblinere debere -,
L. 1. C. quae sit longa consuet. VIII, 53. « Praeses provinciae probatis his,
quae in oppido frequenter in eodem controversiarum genere servata sunt,
causa cognita statuet·». Qua divisione etiam illud insinuatur, quomodo
magistratus iudiciales, viri docti, simplices fideles, licet vera potestate

330

τη ν Les vin

ciorum longa constantique praxi confirmatus. Qui usus forensis
in iure ecclesiastico eo maioris est momenti, quod in Ecclesia
iidem Praelati soleant esse legislatores et indices v. g. Romanus
Pontifex, Episcopi. Si mos ille refertur ad formam procedendi
tribunalium in causis ecclesiasticis, stilus Curiae audit; si ad
materiam sententiarum judicialium, quae de una eademque re
uniformiter prodierunt, appellatur « auctoritas rerum similiter
indicatarum ». Quamvis enim particulares sententiae iudiciales
vim legum non habeant (35). sed ius tantum constituant inter
partes, tamen pro rei veritate magnum sunt praeiudicium et ar­
gumentum; immo si frequentes fuerint et uniformes atque con­
stantes per approbationem legislatoris possunt obtinere vim le­
gis. Cfr. leg. Rom. cit. in not. 34. h. tit. Hinc stilus Curiae vel
uniformes decisiones iudiciales v. g. Rotae et SS. Congregatio­
num in Urbe propter accedentem legislatoris consensum possunt
obtinere vim iuris consuetudinarii (36). Consuetudo vero e.rtraiudicialis, quae generatim moribus populi ebristiani inducitur,
sane multo facilius per partem praestantiorem sive per commu­
nem quondam consensum virorum doctorum vim obtinet (37);.
legifera in Ecclesia careant, in formandum ius ecclesiasticum aliqua ra­
tione influere possint.
(35) L. 13. Cod. de sentent, et interpr. omn. indic. VII, 45. « Non exem­
plis, sed lepibus indicandum est >:Zech 1. c. § 387, ubi de stilo Curiarum
saecularium atque moderato illius usu ea scribit, quae etiam in foro ec­
clesiastico sunt attendenda; Scherer 1. c. p. 135; Putzer, Comment, in Facult. p. 15 sq., de stilo Curiae Romanae; Reiffensiael 1. I, t. 4, n. 166, de
consuetudinibus Ecclesiae Romanae.
(36) Zech I. c. 382 sq.; Sanli. Praei, iur. can. 1. I, t. 31, n. 49 sq. 53:
« Si in casibus particularibus similibus aliqua Congregatio (et multo magis
aliae quoque Congregationes) constanter uniformem sententiam tulerit, ex
huiusmodi uniformi indicio merito certa conficitur regula, quae ius traditionale constituit, cui contraire indices inferiores nefas est, sed potius
ius hoc fideliter est custodiendum et observandum. Hoc enim proprium
est tribunalium supremorum, ut dum causas particulares resolventes leges
in aliquo determinato sensu constanter interpretantur, forenses traditiones
progignant, quae certas pro indiciis regulas defigere solent ». Cfr. quoque
Vering, Gesch. u. Pand. § 21 (de iure Romano). Quod si Congregationes
Romanae nunc procedunt via administrativa, cum in tali modo procedendi
apices iuris haud raro non sequantur, difficilius ex earum decisionibus
stilus Curiae dignosci potest.
(37) S. Augustinus in c. 5. D. 9. sapienter monet per « auctores cano­
nicos vel probabili ratione > verum esse eruendum; ex qua assertione sa-

DE CONSUETUDINE

351

(/) ratione temporis, per quod duravit, in praescriptam et
non praescriptam (38). Huc spectat alia quaedam divisio, qua­
tenus pro diversitate temporis ad praescriptionem sufficientis
vel requisiti, ut consuetudo facti transeat in consuetudinem iuris,
distingui potest consuetudo ordinaria 40 annorum, aut centenaria aut immemorialis (39) sive consuetudo longi vel longissimi
vel immemorialis temporis. Immemorialis non ea tantum habe­
tur consuetudo, cuius initium per historicam investigationem in­
veniri non potest, sed ea quam viventes nunc homines nec vide­
runt nec audiverunt quando incoeperit.
Scholion. His divisionibus ad meliorem huius materiae co­
gnitionem utiliter illae addi possunt, secundum quas distinguun­
tur consuetudo bona et mala, rationabilis et irrationabilis, posi­
tiva et negativa, permissa, abrogata, prohibita, reprobata tam­
quam corruptela (40).
III. Historia. Praeter traditiones primis saeculis etiam mox
mores probati atque consuetudines receptae occurrunt (41). Quae
consuetudines etsi ab initio sine dubio potius consuetudines fa­
cti fuerunt, tamen non raro paulatim in veras consuetudines iu­
ris transformatae sunt. Etenim ipsa auctoritas publica illarum
strictam observantiam urget atque vim obligandi iam inductam
esse supponit (42). At vix negari potest consuetudines illas an­
tiquas fuisse consuetudines secundum ius et praeter ius, ubi lex
forte deficeret (43). Quare cum ius canonicum etiam in hac ma­
teria aliqua ratione imitaretur ius Romanum, in quo L. 2 Cod.
ne non sequitur communem opinionem parvi esse faciendam. Cfr. Scherer
I. c. p. 135.
(38) Cap. 11, X. h. t.; Suàrez 1. c. cap. 8.
(39) Cum Pitonius non retineret usitatam definitionem consuetudinis
immemorialis, i. e. cuius initii memoria non exsistit, sibi viam paravit ad
rigidam suam theoriam de iure consuetudinario contra decreta Tridentina non admittendo. Cfr. Biederlack in Act. theol. Oenip. t. VI. p. 633 sq.
(40) Siuirez 1. c. cap. 6, 7; Bouix 1. c. p. 353 sq.; Baudoin 1. c.
p. 10 sq.; Dolhac/aray, in Diet. d. Theol. cath. t. III, coi. 1991.
(41) In controversia de baptismo haereticorum praeter trail itionem
multum iam ex utraque parte insistitur consuetudini. Cfr. Hefele I. c. t. I,
p. 126 sq.
(42) Cfr. v. g. legem coelibatus; c. 1, Concil. Arelat. (a. 314); c. 6, 7.
Cone. Nicaen. (a. 325).
(43) S. Isidor. in c. 5, D. 1; D. 11, 12; Baudin 1. c. p. 36 sq.

352

TITULUS VIH

quae sit longa consuet. VIII, 53 (Constantin. M. a. 319) statuitur:
« Consuetudinis ususque longaevi non vilis auctoritas est, verum
non usque adeo sui valitura momento, ut aut rationem vincat aut
legem > (44), non facile in foro ecclesiastico admissae sunt con­
suetudines saltem particulares contra legem. Et revera Gratia­
nus in suo dicto post c. 4 D. 11, ubi cit L. 2 Cod. rettulerat, saltem
particularem consuetudinem « sacris canonibus » contrariam non
videtur admittere, sed in dicto post c. 3 D. 4 tum leges tum ca­
nones, generaliter per mores abrogari posse concedit (45). Quam
doctrinam magistri Gratiani Glossatoros (46) clarius proposue­
runt vel potius limitarunt, ita ut consuetudinem etiam particu­
larem dicerent praeiudicare iuri positivo, dummodo ipsa sit prae­
scripta aliisque legitimis condicionibus vestita. Tandem Grego­
rius IX cap. 11 X h. t. authenticam dedit interpretationem c. 4
D. 11, in qua doctrinam limitantem Glossatorum canonizavit.
Qua controversia generali de vi et ambitu iuris consuetudi­
narii soluta, in Decretalibus Bonifacii VIII et Extravg. com., ubi
tit. de consuetudine non deest, nihil novi de iure consuetudina­
rio formaliter spectato reperitur. Nihilominus complures con­
troversiae remanserunt, quae usque ad nostram aetatem sunt
(44) Quae lex a Windscheid, Paud. § 18, not. 10 perperam intelligitur
de sola consuetudine particulari, ut recte tenet Vering 1. c. § 20. III. Cum
apud antiquos Romanos suprema potestas legifera esset penes populum,
nihil mirum est. quod Iulianus L. 2, D. de leg. I. 3, haec de consuetudine
etiam contra legem doceat: « De quibus causis scriptis legibus non utimur,
id custodiri oportet, quod moribus et consuetudine inductum est, et si qua
in re hoc deficeret, tunc quod proximum et consequens ei est; si nec id
quidem appareat, tunc ius, quo Urbs Roma utitur servari oportet. § 1. In­
veterata consuetudo pro lege non immerito custoditur, et hoc est ius, quod
dicitur moribus constitutum. Nam cum ipsae leges nulla alia ex causa nos
teneant, quam quod indicio populi receptae sunt, merito et ea, quae sine
ullo scripto populus probavit, tenebunt omnes, nam quid interest, suffra­
gio populus voluntatem suam declaret, an rebus ipsis et factis? Quare
rectissime etiam illud recepturn est, ut leges non solum suffragio legisla­
toris, sed etiam tacito consensu omnium per desuetudinem abrogentur ?.
At postquam universa potestas legifera in Imperatores fuit translata, certe
saltem a tempore Constantini M. consuetudo vim legis tantum obtinere
potuit per consensum tacitum vel expressum etiam generaliter sub certis
condicionibus per legem ab Imperatore datum. Cfr. Vering 1. c. § 20 II.
(45) Bauduin 1. c. p. 32 sq.; Scherer 1. c. p. 133 not. 17.
(46) Glossa ad verb. Vincat c. I I). 11. Cfr. quoque Paucapalea 1. c.
p. 16; Stephan. Tornac. 1. c. p. 20 sq.

DE CONSUETUDINE

353

agitatae (47); inter quas eminebat post Concilium Tridentinum
orta, num consuetudo procederet etiam contra decreta discipli­
naria huius Concilii (48). Tandem ultimo tempore partim anti­
quae controversiae fuerunt repristinatae partim novae recenter
excitatae (49).
II. De vera causa efficiente consuetudinis iuris

234.1. Vera causa efficiens (50) consuetudinis ecclesiasticae,
quatenus ius legale constituit, est unice consensus competentis
legislatoris ecclesiastici sive tacitus sive expressus etiam gene­
raliter et antecedenter per legem sub certis condicionibus da­
tus (51), qui propterea consensus legalis appellatur. Et ita edi(47) Cfr. v. g. de tempore ad praescriptionem consuetudinis requi­
sito: Suârez 1. c. cap. 8, n. 1, 7 cap. 18, n. 12; Baudin 1. c. p. 79 sq.: de
conditionibus necessariis ad inducendam consuetudinem facti et iuris
v. g. de necessitate absentiae erroris: Suârez 1. c. cap. 12, n. 2, 3; Zech
1. c. §§ 369, 372 ;Zallinger h. t. §§ 229, 234; Vering, Lehrb. d. k. K. p. 350;
Bauduin 1. c. p. 55 sq.
(48) Cuius controversiae historiam et originem optime exponit Biederlack in Act. theol. Oenip. t. VI, p. 453 sq.
(49) Bauduin 1. c. p. 13 sq.; Biederlack 1. c. p. 441 sq. contra theo­
riam Schulte atque assertiones insolitas aliorum canonistarum antiquorum
et recentiorum. Cfr. quoque Nilles in cit. Act. theol. Oenipot. t. XIX,
p. 1 sq. de sensu illius sententiae cap. 1 de const. I, 2 in Sext., quod
< Romanus Pontifex iura omnia in scrinio pecloris sui (i. e. in memoria)
censetur habere » iunct. Passerin., Comment, in prim. lib. Sext. Decr. in
cit. cap. 1 de const, n. 4 sq. ac praesestim Gillmann in Arch. f. k. K. t. 92
p. 1 sq. qui profundiore instituta investigatione in fontibus historicis de­
ntio erudita admodum disertatione genuinum illius sententiae sensum
contra perversas interpretationes efficaciter vindicavit.
(50) Suarez 1. c. cap. 9 n. 1, 2 cap. 13, n. 1, ubi recte distinguit cau­
sam efficientem consuetudinis primariam et proximam, quam alii vocant
secundariam vel remotam. Cfr. Biederlack 1. c. p. 442.
(51) Suârez 1. c. cap. 13, n. 6; Vering, Gesch. u. Pand. § 20 II, ubi
recte docet non solum in iure canonico, sed etiam in iure Romano atque
in legibus antiqui imperii germanici generaliter et antecedenter a legisla­
tore consuetudinibus facti, quae certis condicionibus sint praeditae, vim
iuris consuetudinarii sive legum concedi, at eandem vim in codicibus ci­
vilibus Borussiae, Austriae, Saxoniae suo tempore consuetudinibus fuisse
negatam. Cfr. quoque Gerber. Syst. d. d. Privatr. §§ 20, 28 not. 3; cod.
civil. Ital. art. 5.

354

TITULUS VIII

cilur in novo Codice, can. 25: « Consuetudo in Ecclesia vini le­
gis a consensu competentis Superioris ecclesiastici unice obtinet ».
Quod iuris praescriptum evidenter excludit quod consuetu­
do ecclesiastica vim verae legis obtineat r.r persuasione vel poluntate Ecclesiae, si nomine Ecclesiae intclligantur subditi sive
Ecclesia audiens.
Omnis enim lex sola iuridica ratione non iit, sed etiam volun­
tate (52); iam vero persuasio Ecclesiae audientis i. e. subditorum
est merus actus rationis; ergo saltem persuasio illa non potest ef­
ficere legem sive consuetudinem iuris.
Neque voluntas Ecclesiae sive subditorum fidelium, potest
inducere legem. Nam ad leges ferendas in Ecclesia catholica re­
quiritur iurisdictio spiritualis sive immediate a Deo sive ab hierarchia ecclesiastica collata; atqui ius leges condendi a Deo im­
mediate soli Romano Pontifici est concessum, reliquis Praelatis
hierarchiae ecclesiasticae per Romanum Pontificem obvenit;
populus vero Christianus nec iure divino nec iure canonico pote­
statem legiferam consecutus est; voluntas igitur fidelium nequit
dare vim legis obligantis. Quare quemadmodum populus Chri­
stianus suffragio quodam universali et expresso leges ecclesiasti­
cas ferre nequit, ita tacito suo suffragio universali pariter a con­
dendis legibus ecclesiasticis excluditur, nisi quis monarchicam et
hierarchicam constitutionem Ecclesiae catholicae omnino reicere et negare velit (cfr. can. 107. 109. 118).
II. Ultimo tempore Schulte (53) theoriam a Puchta aliisque
sectatoribus scholae historicae v. g. Savigny, Windscheid, Sohm,
Arndts, Gerber pro iure consuetudinario in foro civili propugna­
tam iuri canonico applicare tentavit; hinc reiecto consensu legis­
latoris praesertim legali solam communitatem tamquam causam
efficientem iuris consuetudinarii admisit. Qua in assertione non so­
lum ipso fatente doctrinam communem doctorum sibi habuit con­
trariam. sed etiam apertum errorem dogmaticum defendit (54).
(52) Suarez 1. c. 1. I, cap. 4 e 5.
(53) Schulle 1. c. p. 209 sq.
(54) Stim. aus Maria-Laach 1. c.; Biederlack 1. c. p. 441; Scherer 1. c.
p. 131 sq.; Baudoin 1. c. p. 13 sq. Cfr. quae Suarez 1. c. 1. VII cap. 13.
n. 1 sq. vel de ipsis liberis civitatibus quoad introducendum ius consue­
tudinarium tenet; Cathrein, Moralphilosophie t. I. p. 537, ubi scite reficit
theoriam scholae historicae de iure consuetudinario etiam pro foro civili.

DE CONSUETUDINE

355

111. Consensus expressus legislatoris ad consuetudinem iuris
constituendam sine dubio sufficit, at certe non requiritur (55).
Quin imino controversia vera non exsistit ad eundem effectum
consensum tacitum sufficere, neque oppositio aliquorum docto­
rum hanc assertionem potest reddere dubiam (56). Conceden­
dum vero est consensui mere praesumpto eandem vim atque con­
sensui tacito non esse tribuendam, multoque minus ex silentio
mere oeconomico approbatio consuetudinis deduci potest. Nam
interdum accidit, ut « multa per patientiam tolerentur » vel
etiam dissimulentur (57).
Minime vero exinde sequitur consensum tacitum generali­
ter (58) requiri et consensum legalem non sufficere. Nam certe*
supremus legislator expresse potest lege generaliter et antecedenter approbare consuetudines sive praeter ius sive contra ius
certis condicionibus praeditas. Talis consensus pro futuris con­
suetudinibus sub condicionibus accurate determinatis datur a le­
gislatore can. 26, sq. Similiter iure praecedenti ille consensus
fuerat datus in cap. 11 X h. t. et cap. 3 h. t. in Sext., ut patet ex
cap. 1 de const. I, 2 in Sext. (59).
Xam etiam in illo valor iuris consuetudinarii nequaquam ultimatim repe­
tendus est ex communi persuasione iuridica populi independenter a con­
sensu expresso vel tacito legislatoris, ut volunt asseclae scholae historicae.
Eteniin obligalio per legem communitati solummodo imponi potest per
voluntatem eius, qui habet potestatem legiferam. Quare etiam in libera
republica, in qua potestas suprema est penes populum, ius consuetudina­
rium tantum induci potest, si populus « rebus ipsis et factis » suam vo­
luntatem legiferam manifestet. Cfr. L. 32 § 1, D. de leg. I, 3; Vering 1. c.
§20,11.
(55) Qui consensus legislatoris etiam expresse et scripto manifestatus
non efficit, ut consuetudo ius consuetudinarium esse desinat atque fiat ius
scriptum. Cfr. cap. 2, X h. t.; Bened. XIV Const. « Singulari 9 Febr. 1749
§ 10; Sudrez 1. c. cap. 2 n. 3, 4, cap. 13, n. 7, 8; Scherer 1. c. p. 133.
(56) V. g. Verani, Commentaria h. t. § 4, n. 7.
(57) Cap. 18 i. f. X. de praeb. III, 5; cap. 3, X de cogni. sp. IV, 11;
Sudrez 1. c. VII cap. 13, n. 12; Bouix, De prine, iur. canon, p. 371 sq.;
Bargillial 1. c. n. 114; Scherer 1. c. p. 131.
(58) Zech 1. c. § 376; Biederlack 1. c. p. 445. Cui sententiae non obstat,
si Sudrez 1. c. cap. 13, n. 11 saltem tacitum consensum legislatoris requi­
rit. ut consuetudo nondum praescripta obtineat vim iuris legalis. Cfr.
Scherer 1. c. p. 131, not. 7.
(59) Sudrez 1. c. n. 8, 9; Schmalzgr. h. t. n. 15; Zech I. c. § 376.
Bauduin 1. c. p. 29 sq.; Scherer 1. c.; Bouix 1. c. p. 382 sq. Quare errarunt

■

■ t
!

j

3Ô6

TITULUS VIII

IV. Qui consensus si consuetudo universalis vel particularis
contra ius commune aut consuetudo universalis praeter ius sit
inducenda, profecto debet esse supremi et universalis legislatoris
in Ecclesia; ille enim solus ex iure divino est supra ius com­
mune constitutus atque universam Ecclesiam obligare valet. Epi­
scopi vero consensus sufficit ad inducendam consuetudinem
dioecesanam praeter ius commune aut contra ius diocccsanum;
at minime sufficit, licet consuetudo mere dioecesana sit introdu­
cenda, contra legem etiam particularem, sed a superiore aucto­
ritate v. g. a R. Pontifice vel Concilio plenario vel provinciali la­
tam; nequit enim Episcopus suo consensu tacito vel legali effi­
cere, quod expresse facere omnino non potest. Pariter consue­
tudo particularis per plures dioeceses forte integri regni divul­
gata a R. Pontifice ita suo consensu potest ratificari, ut Episcopi
etiam in Conciliis provincialibus vel plenariis nihil in contrarium
statuere valeant. Cfr. concord. Austr. (a. 1855) art. 22 de consue­
tudine conferendi canonicatus per concursum; S. C. C. in cans.
Placent. 31 lan. 1882 de consuetudine Hispaniae requirendi
scripturam publicam ad validam sponsalium celebrationem.

III. De conditionibus requisitis in consuetudine facti
ad inducendam consuetudinem iuris

235. Consensus legislatoris ecclesiastici quamvis optimo iure

dicatur causa efficiens iuris legalis ex consuetudine materiali
Fagnanus, Pontius, Diana, editores Analect. iur. pont., Schulte aliique,
qui sufficientiam et factum consensus legalis de praecedenti iure nega­
bant; neque minus a vero alieni fuerunt editores operis Mélanges théo­
logiques, qui sufficientiam consensus legalis admittentes negabant de fa­
cto esse datum ad introducendas consuetudines praeter ius, Cfr. Bauduin
1. c. p. 28 sq., 36 sq. — In iure Civitatum schola historica iuris in Ger­
mania propugnavit universas leges determinatae societatis oriri ex per­
suasione iuridica populi, directe manifestata per inores communitatis, in­
directe per leges ab auctoritate publica latas populi persuasioni confor­
mes (cfr. Puchta, Das Gewohnheitrecht; Sauigny, Vom Beruf unser Zeit
fiir Gesetzgebung u. Rechtsvissenschafl) : nihil mirum quod praedicta
schola consensui legislatoris substituerit opinionem communem iuridicam
communitatis.

■bwwii

i

9H0BB·····

DE CONSUETUDINE

357

orti, lamcn consuetudinem facti certis condicionibus vestitam
necessario supponit a populo Christiano iam esse productam.
Postquam autem moribus populi ipsa materia legis est accurate
definita et singulari plane forma promulgata, voluntas consen­
tientis legislatoris huic consuetudini facti adiungit complemen­
tum iuridicum sive vim legis obligantis (60).
Quare sicut sine consensu legislatoris ius legale in Ecclesia
exsistere non potest, ita vicissim sine moribus populi suppositis
ius consuetudinarium non habetur, sed forte ius scriptum vel
traditum.
Oritur igitur ius consuetudinarium Ecclesiae ex actione qua­
dam conspirante legislatoris ecclesiastici et populi christiani, sed
longe alia ratione atque lit in ordine politico Status constitutio­
nalis. Universa vis iuridica consuetudinis ecclesiasticae est unice
(can. 25) petenda ex sola potestate legifera hierarchiae ecclesia­
sticae. Cuius potestatis ne pars quidem (v. g. consensus quidam
pro more comitiorum publicorum) est penes populum christianum. Is enim solummodo subministrat materiam legis iam de­
bito modo publicatam tamquam condicionem sine qua non, ne­
que ullam exercet potestatem iurisdictionis sive ordinariam sive
delegatam. Ecclesia vero illam materiam condicionibus a iure
requisitis praeditam pro sua potestate obligatorio modo per le­
gem proponit. Qua re denuo manifestatur dependentia omnimo­
da tum populi christiani a potestate ecclesiastica tum iuris con­
suetudinarii a iure scripto in introducendo novo iure consuetu­
dinario.
236. Speciales condiciones, quae, a iure in consuetudine facti
requiruntur, hac recenseri possunt:
I. Consuetudo facti procedat necesse est a communitate (61)
vel saltem a maiore illius parte, quae legis ecclesiasticae reci(60) Sudrez 1. c. cap. 9, n. 1, 2.
(61) Sudrez, 1. c. 1. I cap. 6, n. 18 sq. 1. VII cap. 2, n. 6. 7, cap. 9,
n. 3 sq.; Schmalzgr. h. t. n. 3. 4; Biederlack, 1. c. p. 442 sq.; Bauduin,
1. c. p. 43 sq.; Wilmers, De Christi Ecclesia p. 5 de societate absolute
perfecla, sed relative imperfecta v. g. magna provincia vel colonia, quae
est pars vasti imperii; Billot, De Ecclesia Christi t. II, p. 123 not. 1;
L. 34, D. de leg. I, 3. < Cum de consuetudine civitatis vel provinciae con­
fidere quis videtur, primum... explorandum arbitror.. . ».

358

I·'

TITULUS VIII

piendae capax est v. g. provincia ecclesiastica, dioecesis, ordo
religiosus etiam monialium. In foro autem ecclesiastico non re­
quiritur, ut consuetudo inducatur a communitate, quae ipsa le­
gem dare possit. Nam vis iuridica consuetudinis eccleciasticae
non oritur directe et formaliter a communitate, sed a consensu
legislatoris ecclesiastici. Hinc personae, singulares et priuatae
atque societates ecclesiasticae plane imperfectae, quibus leges
dari non possunt, licet simplicibus praeceptis subiici vel consue­
tudine sive praescriptione iura subiectiua (62) vel privilegia ac­
quirere possint, tamen consuetudines vim legum ecclesiasticarum
habentes neque contra ius neque praeter ius introducere va­
lent (63). Huc spectat can. 26: « Communitas quae legis eccle­
siasticae saltem recipiendae capax est, potest consuetudinem in­
ducere quae uim legis obtineat »; qui canon intelligendus est de
vi legis tum novum ius inducentis tum ius praecedens abrogantis.
II. Actus, quibus mores populi constituuntur, sint frequen­
tes, uniformes (64), publici (65). libere et sponte, non solummodo
ex ignorantia de lege quadam per errorem supposita (66) aut ex
(62) Cap. 3, h. t. in Sext.; cap. 1. de praescr. II, 13 in Sext.
(63) Suârez, 1. c. 1. I, cap. 6.
(64) Suârez, 1. c. 1. VIII, cap. 10; Bauduin, 1. c. p. 47 sq.
(65) Suârez, 1. c. cap. 11; Bauduin, 1. c. p. 51, 102 sq. Quamvis sen­
tentiae iudiciales secundum consuetudinem quandam latae optimum sint
medium ad probandam exsistentiam iuris consuetudinarii, tamen ad con­
stituendum ius consuetudinarium et ad publicitatem actuum non requi­
runtur. Nam sententia iudicialis ius legitime constitutum iam supponit
illudque tantum firmat (cfr. Goffred. de Trano, Summa h. t. n. 8), et actus
populi possunt esse publici et notorii sine ulla interveniente sententia iudiciali per totum tempus ad praescriptionem requisitum. Cfr. Bauduin,
1. c. p. 48 sq., recte adoptans doctrinam Suaresii (1. c. cap. 11, n. 9 sq.
cap. 17. n. 4), contra Reiffenstuel h. t. n. 176 sq. et Bouix, 1. c. p. 352 sq.,
qui ex duabus sententiis iudicialibus intra decennium datis perperam pu­
tabat consuetudinem iuris constitui.
(66) Cfr. Suârez. De virt. et stat, relig. tract. VII, 1. 9, cap. 14, η. 11,
ubi disputans de coelibatu clericorum optime explicat, quomodo res ab
initio non praecepta transeat in obligatoriam, si per usum paulatim mu­
tetur indicium. Si a populo unice propter legem quandam putativam per
multos annos servaretur v. g. aliquod festum vel ieiunium, consuetudo
praeter ius non oriretur, atque detecto errore nulla remaneret obligatio.
Consuetudo enim praeter ius essentialiter requirit consensum quendam
praevium populi in novum illud ius; at ubi unice error talis intercessit,
nec populi consensus habetur, nec legislatoris consensus legalis potest

DE CONSUETUDINE

3ύ9

vi vel metu positi, denique exercitati cum animo sese denuo
obligandi (67), si de introducenda consuetudine praeter ius aga­
tur, aut cum animo sese saltem subducendi obligationi contra­
riae (68). si consuetudo contra ius sit inducenda. Prius expresse
supponi. Cfr. Suârez, De leg. I. VII, cap. 12, η. 1 sq. Quae argumentatio
nequit extendi ad errorem concomitantem. Nam illo non obstante potest
in fidelibus exsistere animus legi vere oppositus vel vicissim intentio, qua
vellent legem quandam exsistere, etiamsi scirent illam non ligare. Quare
in priori casu poterit induci consuetudo contra ius, in altero praeter ius.
Cfr. Bauduin, 1. c. p. 71. Hinc absolute et generaliter non videtur posse
defendi quod omnis error vel ignorantia impediat consuetudinem etiam
contra ius. « Potest (enim) per actus etiam formaliter peccaminosos, id
est scienter (mala fide) contra legem commissos introduci consuetudo ra­
tionabilis occasione horum actuum ex consensu Principis resultans. Non
tamen simpliciter necessarii ad eiusmodi consuetudinem sunt actus for­
maliter mali, eundem enim effectum habent actus bona fide contra legem
exerciti. Nam ut per consuetudinem derogetur legi, non tam opus est, ut
populus reflexe velit illi derogare, quam ut legislator hanc derogationem
approbet quacumque demum fide populus frequentatos actus (mores) po­
suerit. .. (Hinc) in consuetudine... quae est contra legem, posse aliquem
errorem intercedere, sequitur ex dictis s>. Ita Zech, 1. c. § 369, 372, cui Zallinger, h. t. §§ 229, 234, aliique consentiunt. Cfr. Bauduin, 1. c. p. 62 sq.;
Be Angelis, 1. c. t. n. 7; Veroni, Comment, h. t. § 6, n. 20; Biederlack,
1. c. p. 451; Scherer, 1. c. p. 132.
Qua sententia admissa facile etiam expeditur altera controversia, num
in consuetudine contra ius bona fides aut mala fides, actus boni aut actus
peccaminosi necessario requirantur. Nam respondendum est tum bona
fide tum mala fide, actibus bonis et actibus malis consuetudinem contra
ius posse induci. Etenim non est paritas (nter strictam praescriptionem
et ius consuetudinarium. In illa bona fides absolute est necessaria, secus a
solis peccantibus acquireretur ius; id, quod plane absurdum est. At con­
suetudo contra legem dat favorem toti populo, non solis peccantibus. Cfr.
Schmalzgr., 1. II, t. 26, n. 56, 57; Bauduin, 1. c. p. 55 sq.
(67) Quae opinio necessitatis non habetur, si mos exercetur ex mera
devotione vel urbanitate. Cfr. Suârez, De leg. 1. VII, cap. 15, η. 10 sq.;
Zech, 1. c. § 373; Bauduin, 1. c. p. 55 sq., 72 sq.; Suârez, De virt. et stat,
relig. tract. II, 1. 1, n. 10 sq., 16, 17, 18, ubi cum aliquo «additamento»
n. 18, facto exponit, qua ratione decimae ab initio libere datae pro succes­
soribus potuerint fieri obligatoriae.
(68) Quare si populus ex ignorantia vel errore de existentia legis age­
ret contra legem, sed ita esset animo comparatus, ut sublata ignorantia
vel detecto errore promptissime legem observaret, talis consuetudo non
probat animum populi legi oppositum, neque a legislatore ratificatur suo
consensu, ideoque legem non abrogat. Cfr. Bauduin, 1. c. p. 68 sq

360

TITULUS Vil!

a novo iure requiritur can. 28; « Consuetudo praeter legem, quae
scienter a communitate cum animo sese obligandi servata sit.
legem inducit...». De animo quo inducitur consuetudo contra
ius Codex expresse nihil dicit; sed ex natura rei deducitur; nam
factum uniformi modo a communitate positum contra legis prae­
scriptum tendit ad inducendam moralem libertatem et ratio­
nem agendi quasi lex non exsisteret, ideoque includit animum
sese saltem subducendi a vinculo morali legis contra quam agitur.
III. Consuetudo debet esse rationabilis (69). Etenim illa con­
dicio expresse can. 27 et 28 requiritur. Porro consuetudo aut no­
vam legem inducit aut legem exsistentem abrogat. Atqui in priore
casu consuetudo est vera lex, quae essentialiter est ordinatio ra­
tionis ad bonum commune (70). ergo eadem condicione consue­
tudo ista praedita sit oportet. In altero vero casu cçrte ad revo­
cationem legis iustae rationabilis causa requiritur et sufficit; hinc
etiam consuetudo abrogationem legis iustae exsistentis tantum ex
rationabili causa efficere valet.
Quare ea consuetudo facti merito habetur rationabilis, quae.
praeter intrinsecam honestatem materiae, habet omnes condi­
ciones necessarias ad iustam legem inducendam (dummodo ex­
cipias certos favores, qui tantum expressis privilegiis acquiri
possunt) vel ad iustam revocationem legis, sive quae fini et na­
turae Ecclesiae vel singulari indoli alicuius instituti ecclesiastici
directe non adversatur et saltem generaliter conformis est (71).
E contra irrationabilis dicenda est consuetudo facti, quae
a) iuri divino sive positivo sive naturali est contraria ac proinde
contra hoc ius non potest umquam praevalere consuetudo ulla
(can. 27) (72); b) ab ipso iure canonico vel competente legislatore
ecclesiastico ut corruptela est reprobata prout fert can. 27
§ 2 (73); c) disrumpit nervum ecclesiasticae disciplinae sive fun(69) Cfr. cap. 11. X. h. t.; Schmalzgr., h. t. n. 6 sq.: Bouix, 1. c. p. 342
sq.: Biederlack. 1. c. p. 445 sq.; Baaduin, 1. c. p. 51 sq.
(70) S. Thomas, Summa theolog. I» 11« q. 1. art. 4; Suârez, J. c. 1. I,
cap. 4. 5, 6.
(71) Suârez. De leg. 1. VIT. cap. 16. η. 17: Zech. 1. c. §§ 367, 368, 369;
Baudoin, 1. c.: Biederlack. 1. c.
(72) Cfr. cap. 4. 11. X. h. t.
(73) Cfr. cap. 7, X. h. t.; cap. 1, h. t. in Sext. Simplex prohibitio
alicuius consuetudinis a legislatore facta, non semper eius irrationabili-

DE CONSUETUDINE

361

danieiitalia iuris principia subvertit (74); d) est peccatorum oc­
casio atque utilitati communi (75), sanae rationi praesertim at­
tenta singulari natura alicuius instituti ecclesiastici (76) manife­
ste adversatur (77). Semper autem critérium practicum habetur
in praescripto can. 27, § 2: «consuetudo quae in iure expresse
reprobatur, non est rationabilis ».
Hinc consuetudo facti merito habetur irrationabilis, quae
etiam per novam et expressam leyem induci nequit aut ad revo­
cationem exsistentis legis iustae insufficiens est.
IV. Legitime praescripta sit oportet consuetudo. Quae con­
dicio i. e. duratio consuetudinis facti non interrupta per totum
illud tempus a iure statutum in rigore non requiritur, si ad con­
suetudinem facti accesserit expressus vel tacitus legislatoris con­
sensus. Quamprimum enim de illo tacito consensu ex factis con­
cludentibus constat, iam ante lapsum temporis ad praescriptio­
nem legitime requisiti validum habetur ius consuetudinarium (78)
et consuetudo dicitur procedere per viam coniventiae. Illa ergo
legitima praescriptio requiritur in consuetudine quae vim habet
ex consensu legali, in qua consensus legislatoris perperam sup­
poneretur antequam elapsum sit illud tempus, cui ipse legislator
in iure suum consensum alligavit.
V. Tempus a iure (79) requisitum sunt quadraginta anni
continui et completi ad inducendam consuetudinem sive contra
tatem arguit, nisi insuper reprobetur: quin immo non est absolute exclu­
sum quod accidere possit, ut mutatis rebus vel circumstantiis ipsa con­
suetudo nunc reprobata possit evadere rationabilis, exclusa consuetudine
iuri divino contraria. Suârez, 1. VIII, cap. 7, η. 7; Reiffenstuel h. t. η. 46.
(74.) Cfr. cap. 3, 5, X. h. t.; cap. unie. h. t. in Extravg. corn.
(75) Cfr. cap. 9, 10, X. h. t.
(76) Cfr. cap. 2, h. t. in Sext.
(77) Elenchum consuetudinum irrationabilium exhibet Giraldi, Ex­
pos. iur. pont. P. I, sect. 36; consuetudines partim reprobatas in iure De­
cretalium referunt: Pirhing, h. t. n. 73 sq.; Maschat, 1. c. i. f. vol. II, ed.
Giraldi.
(78) Suârez, 1. c. J. VII, cap. 8, n. 11, 16, cap. 15, n. 8, 9.
(79) Ante determinationem temporis in Codice factam non defue­
runt doctores, qui ad consuetudinem inducendam negarent necessitatem
determinati temporis: quam sententiam potissimum tenuerunt aliqui
theologi et praesertim Soto «quem plures ex modernis expositoribus
S. Thomae sequuntur » ut dicit Suârez 1. c. n. 5, eandemque opinionem
postea etiam complures ex commentatoribus iuris (v. gr. Schmier,

362

TITVl.US VIII

sive praeter ius; quod si lex. cui derogatur clausulam contineat
futuras consuetudines prohibentem, talem legem sola consuetudo
centenaria aut immemorabilis vincere potest (can. 27. 28). Cum
autem continuum tempus illud sit quod nullam patitur interrup­
tionem (can. 35). consuetudo non procedit si aut una tantum
vice legislator consuetudinem publice respuat v. g. authentica
declaratione vel sententia iudiciali vel poena agentibus impo­
sita. aut consuetudinem introducentes eam intermittant. Inter­
rupta praescriptione consuetudo iterum incipi potest et comple­
to intervallo temporis denuo procedere, modo iam ab initio et
toto temporis decursu reliquas qualitates requisitas habuerit (80).
Quae purificatio in Codice facta, quoad tempus requisitum,
inter consuetudinem contra ius et praeter ius, optimam habet
explicationem in elementis a iure requisitis pro consuetudine
praeter ius: «Consuetudo praeter legem, quae scienter a comBoeckhn, Pichler. Zech) et recentiores quidam scriptores (v. gr. Gary,
Schulte) aliique adoptarunt. Cfr. Bauduin. 1. c. p. 76; D’Annibale, 1. c.
n. 246, nota 14.
Quae opinio, tenens illud tempus prudenti quodam
arbitrio esse determinandum nullo solido iuris fundamento nitebatur et
ius consuetudinarium nimis arbitrio relinquebat privatorum hominum,
tametsi scientia et prudentia praestantium; nec atecedens consensus le­
galis intelligitur posse prudenter dari cum tali indeterminatione.
(80) Hoc novi iuris praescripto diuturnae et molestae controversiae
exsistentes circa tempus ad praescriptionem requisitum claram solutionem
obtinuerunt: quae controversiae inde habebant originem, quod nec iuris
Romani nec iuris canonici textus illud tempus definiverant, sed require­
bant diuturnam, longaevam consuetudinem legitime praescriptam. Non
defuerunt qui negarent necessitatem determinati temporis, cuius deter­
minatio potius arbitrio boni viri esset relicta: ita aliqui theologi et prae­
sertim Solo < quem plures ex modernis expositoribus S. Thomae sequun­
tur > ut dicit Suârez. 1. c. n. 5; eandemque opinionem postea etiam com­
plures ex antiquioribus commentatoribus Schrnier, Boeckhn, Pichler,
Zech et recentiores quidam scriptores v. gr. Guru. Schulte aliique adopta­
runt. Cfr. Bauduin, 1. c. p. 76; D’Annibale, 1. c. n. 246, not. 14. Plerique,
praesertim antiquiores, requirebant decem annos ad praescribendam
consuetudinem praeter ius, quadraginta ad consuetudinem contra ius
(cfr. Suârez, 1. c. cap. 15. n. 1 sq.. 7 sq.. cap. 18, n. 11 sq.; Bauduin, 1. c.
p. 77 sq.; Reiffensluel, h. t. η. 36.
Non deerant tamen tum veteres tum recentiores qui etiam ad prae­
scribendum contra ius putarent sufficere decennium. Cfr. Inigo, De inst.
et iure disp. 6, n. 94; Schmalzgrueber, h. t. n. 10; Bauduin, 1. c. p. 83 sq.:
Biederlack, 1. c. p. 448 sq.; Benedict. XIV, De Synodo 1. XIII, cap. 5, n. 4.

DE CONSUETUDINE

363

munitate cum animo sese obligandi servata sit. legem inducit
si pariter fuerit rationabilis et legitime per annos quadraginta
continuos et completos praescripta » (can. 28). Porro spatium 10
annorum alicuius praxis communitatis est spatium satis breve,
ut in ea possit certo modo agnosci in communitate (non in ali­
quot ipsius membris) ille animus sese subicicndi novae obliga­
tioni: quare hoc brevius spatium, quod communius docebant
doctores requiri et sufficere (81), merito fuit productum ad an­
nos quadraginta, qua ratione magis consulitur libertati, et gra­
ves praesertim obligationes non nimis facile brevique tempore
parum opportune imponuntur (82). — Quoad consuetudines con­
tra ius, Codex, relicta mitiori sententia a saeculo 17 apud phires
theologos et canonistas probabili habita (83) rediit ad sententiam
antiquorum canonistarum de 't0 annis. Quod si nostra aetate in
foro saeculari consuetudines contra scriptas leges saltem ordi­
narie non amplius admittuntur, negari non potest etiam in Ro­
manis Congregationibus vix consuetudines immemoriales contra
sacros canones tolerari vel permitti (84) unde, retentis principiis,
jurisprudentia paulatim reddidit difficiliores consuetudines con­
tra ius (85).
(81) Suârez, 1. c. cap. 15, n. 1 sq., 7 sq.; Reiffenstuel, h. t. n. 96. A
qua sententia recedebat sine sufficienti fundamento Scherer 1. c. p. 133;
Vering, Gesch. v. Pand. § 20 aliique. Cfr. Bauduin, 1. c. p. 80 sq.
(82) Certe iura merito sunt promptiora ad solvendum quam ad ligan­
dum, et minus est tollere legem quam inducere, et minor ratio videtur
requiri, ut lex per consuetudinem tollatur, quam praeter ius inducatur:
quae ratio certe militat pro longiore tempore statuendo ad novum ius per
consuetudinem inducendum, ut praestitit Codex.
(83) Cfr. Lugo, De inst. et iure dip. 6, n. 94; Schmalzgr. h. t. n. 10;
de qua Benedictus XIV, De syn. 1. XIII, cap. 5, n. 4: « Cum vero agitur de
lege iam populi moribus firmata, ad illam contraria consuetudine abro­
gandam communiter exigunt DD. 40 annorum spatium.. . Verum plerique
ex recentioribus opinabantur satis esse consuetudinem decem annorum ».
(84) D’Annibale, 1. c. n. 203, not. 30; Gasparri, De sacr. ordinat, n. 53.
69 sq., 75, 159 sq., 211, 510, De matr. n. 26, 273, 304 sq., 904, 898; Lehmkuhl, Theol. moral, t. II, n. 229 iunct. S. C. C. 14, Dec. 1901 in Anal. eccl.
t. X p. 12 sq. de consuetudinibus contra rubricas non admissis.
(85) Si cum consuetudine contra ius concurrat praescriptio contra
ius tertii v. gr. collegii ecclesiastici, tempus ad praescriptionem requisi­
tum etiam requiri ad praescribendam consuetudinem communiter tenue­
runt doctores, eo tempore quo, ut plurimum pro praescriptione require­
bant longius tempus, quam pro iuridica consuetudine, quod iure Codicis

364

TITULUS VIII

IV. De effectibus consuetudinis

237. I. Effectus consuetudinis secundum ius, quae sensu
stricto ius consuetudinarium non constituit, hi recenseri pos­
sunt:
a) quod firmat legem antea latam; leges (enim) instituun­
tur, cum promulgantur, firmantur, cum moribus utentium ap­
probantur. ut dicit Gratianus post c. 3 D. 4 (86);
b) quod legem interpretatur, atque inde ortum est prin­
cipium iuris can. 29 firmatum: Consuetudo est legum optima
interpres. At consuetudo secundum legem, si est consuetudo fa­
cti, sese habet tantum ad instar signi vel testis de vero sensu le­
gis atque de mente legislatoris. Qua ratione optimum est medium
interpretationis doctrinalis. Quod si consuetudo ista eum gra­
dum attingit, ut legem dubiam et indeterminatam iuxta certum
et definitum sensum obligatorio modo observandam esse statuat,
interpretationem vere authenticam continet atque tamquam ve­
rum ius consuetudinarium una cum lege, quam interpretatur,
ad stabiliendam obligationem concurrit (87).
Ad hoc principium revocari potest, si in recentioribus con­
cordatis vel Conciliis provincialibus « vigens Ecclesiae discipli­
na a S. Sede approbata » tamipiam norma obligatoria sive vera
lex proponitur. Cf. Nussi 1. c. p. 274 sq.; Concil. Neogranat.
(a. 1868) in Collect. Lac. t. VI coi. 468.
non accidit (cfr. can. 1511): hoc tamen non erat proprium consuetudinis
contra ius, sed idem valere debet de consuetudine praeler ius si in tali
consuetudine similis consociatio cum praescriptione iuris tertii existât.
Cfr. Sudrez libr. VII, cap. 18. n. 13 ubi haec applicat, quando consuetudo
legalis « miscetur cum praescriptione propria alicuius rei. quae maiorem
durationem requirat». Potius idem est dicendum de aliis requisitis ne­
cessariis ad praescriptionem: si enim legislator per legem non vult tol­
lere iura quaesita (nisi exprimat), ita nec per consensum legalem datum
consuetudini facti·, minus enim de se est efficax voluntas generalis quam
specialis ».
(86) Sudrez. 1. c. 1. VII. cap. 4, n. 5 sq., 9, 14 sq.; Bauduin, 1. c. p. 98
sq.; Dolhagaray, 1. c. coi. 2000.
(87) Cap. 8. X. h. t.: Sudrez. 1. c. cap. 17; Bargilliat, 1. c. n. 115; Paulo
aliter Toso in can. 29 ubi non requirit ut habeat qualitates consuetudinis;
sed immerito: nam in quantum legem forte extendit vere novum ius in­
ducit. in quantum eam restringit vere iuri derogat. Chelodi n. 73.

DE CONSUETUDINE

365

11. Consuetudo praeter ius generalim inducit legem tum in
toro externo tum in foro interno vere obligantem universam et
solam communitatem, quae consuetudinem illam servavit (can.
28). Cfr. Sudrez 1. c. 1. VII cap. 16 n. 1 G sq., atque de consuetu­
dinibus Eccl. Rom. servandis cfr. Reiffenstuel h. t. n. 166. Quare
etlicacia generalis huius consuetudinis cum non sit arbitrarie li­
mitanda, sese extendit ad introducendas leges prohibentes et
praecipientes et permittentes, irritantes, mere poenales, favo­
rabiles, nisi specialis probetur exceptio (88).
III. Consuetudo contra ius (89) imprimis illud efficit, ut
ius humanum sibi contrarium sive scriptum sive traditum sive
consuetudinarium, non solum praecipiens et prohibens et per­
mittens, sed etiam irritans ad instar legis posterioris et abrogatoriae plene vel partialiter tollat. — Quae consuetudo contra ius,
si est universalis iuri universali derogat, particularis vero tum
particulare, tum universale ius tollit pro loco ubi viget. Quae
vis abrogatoria huius consuetudinis ita exseri potest, ut manente
obligatione legis ad culpam, poena ipso facto transgressioni adiuncta abrogetur et in poenam forte ferendae sententiae mute­
tur, vel qualiscumque poena specialis tollatur.
Neque eidem consuetudini etiam in foro ecclesiastico ne­
ganda est efficacia abrogandi legis ecclesiasticae obligationem
directam in conscientia, relicto solummodo debito ad poenam
ecclesiasticam sustinendam, dummodo illa poena non sit censura
aut adeo gravis castigatio, quae necessario gravem culpam sup­
ponit (90).
Consuetudo centenaria aut immemorialis potest etiam prae­
judicare legi humanae, quae adiunctam habet clausulam sim­
pliciter prohibentem (can. 27, § 1), quae clausula vim habet re(88) Cap. 3, X. de cognat, spirit. IV, 11; cap. unie. Ill, 16 in Sext.
iunct. Arch. f. k. K. t. 79, p. 58, de abrogatione clausulae poenalis per con­
suetudinem; Sudrez, 1. c. cap. 16, η. 2 sq.; Schmalzgr. h. t. n. 16 sq.; Bau­
duin, 1. c. p. 87 sq., 187; De Angelis, 1. c. 1. IV, tit. 1, n. 15, i. f.; Gasparri,
De sacr. ordin. n. 53, 159 sq.; D’Annibale, 1. c. n. 247, not. 20. Cfr. v. gr.
can. 1041, circa impedimenta matrimonialia.
(89) Sudrez, 1. c. cap. 18; Schmalzgr., t. t. n. 20 sq.; Bauduin. 1. e.
p. 91 sq. Cfr. v. g. cap. 3, X. de observ. ieiun. Ill, 46.
(90) Sudrez, 1. c. cap. 19, n. 11, 12; Reiffenstuel, h. t. n. 155 sq.;
Bauduin, I. c. p. 93. Quarc Sanli h. t. n. 19 et De Angelis h. t. n. 11, nimis
generaliter parumque accurate de legibus ecclesiasticis id negarunt.

366

titulus

vuι

tardandi non absolute impediendi vim derogalivam consuetu­
dini. Vel ipsa clausula legis tamipiam corruptelam reprobans
omnem consuetudinem sibi contrarium etiam futuram potest per
dictam consuetudinem infirmari, dummodo circumstantiae in­
terim ita mutatae sint, ut consuetudo iam possit dici rationabi­
lis (91). Quae mutatio circumstantiarum fieri potest post lon­
gissimum tempus, si agatur de legibus humanis v. g. de obliga­
tione certorum Capitulorum recitandi omnes horas canonicas,
in choro·, secus dicendum, si consuetudo quaedam tamquam cor­
ruptela ab ipso iure divino omnino reprobata sit.
IV. Consuetudini immemoriali illa singularis vis fuit tributa,
ut inducat praesumptionem iuris de privilegio apostolica ob­
tento, si possessor habilis sit rem acquirendi sine speciali et ex­
presso privilegio apostolico, et non agatur de iis favoribus, qui
expresse petiti negantur vel tamquam abusus et corruptelae a
iure reprobantur (92).

V. De probationibus consuetudinis

238. 1. Consuetudinis particularis exsistentia cum sit res
facti, quae a indice probabiliter ignorari potest (93). non prae(91) Schmalzgr., h. t. n. 23. Cfr. de hac controversia: Sudrez, 1. c.
cap. 19, n. 19 sq.; Reiff enstuel, h. t. n. 47 sq.; Biederlack, 1. c. p. 469 sq.,
619 sq.; Bauduin, 1. c. p. 94 sq.; Scherer, 1. c. p. 134; Zitelli, De dispensat,
inatrim. p. 12; Vering, 1. c. § 20. III. Quod eadem vis non tribuatur con­
suetudini ordinariae 40 annorum, optimam explicationem accipit ex hoc,
quod secus clausula consuetudinem prohibens atque adeo reprobans esset
inefficax et illusoria. Legi generali, clausula prohibitoria consuetudinis
contrariae carens, ex vi ordinaria consuetudinis contrariae derogatur;
huic legi additur lex specialis si adiunctam habet clausulam consuetudi­
nis contrariae prohibitoriam, tumque valet Regula I, 34 in Sext. « generi
per speciem derogatur i. e. efficacia ordinariae consuetudini aufertur.
(92) Bened. XIV Constit. < Declarasti 16 Mart. 1746 § Praescriptio­
nem i. f.. Const. < Inter mulla 4 April. 1747, S Atque haec; Schmalzgr.,
h. t. n. 31. 32; Biederlack, 1. c. p. 631 sq. Cf. quoque Schmalzgr., I. V,
tit. 33. n. 94, 95.
(93) Cap. 1 de const. I. 2 in Sext. et Passerin. 1. c. in hoc cap. 1;
Vering. Gesch. u. Pand. § 20, V.

DE CONSUETUDINE

367

sumitur, scd a parte illam allegante ordinarie probari debet,
nisi sil notoria (94); iura enim novit Curia, neque in casu notorietalis parti consuetudinem alleganti onus probandi a indice
imponi polest, etiamsi altera pars litigans neget exsistentiam
consuetudinis. Rationabilitas vero consuetudinis, (piae est quae­
stio iuris, a indice ex officio et examinanda et definienda, non
per partes illam allegantes probanda (95) est.
II. Probatio exsistentiae consuetudinis cuiusdam particularis
ut sit efficax et plena, sese extendere debet excepta rationabili­
tate ad omnes condiciones essentiales, quae nituntur in facto.
Plena et concludens fit probatio consuetudinis per testimonium
authenticum Ordinariorum aut per statuta synodalia, in quibus
consuetudo allegata commemoratur, aut per collectiones scriptas
iuris consuetudinarii praesertim publica quadam auctoritate
factas, aut per sententias iudiciales conformes, per duos saltem
testes fide dignos, denique per scripta virorum doctorum aliaque
documenta publica vel privata et iuris adminicula v. g. iuramenta (96).
III. Speciatim ad probandam consuetudinem immemorialem vel centenariam requiritur, ut testes conformiter deponant
sese saltem per 40 annos consuetudinem illam observatam vi­
disse atque a maioribus suis audivisse semper fuisse observatam,
quin ipsi testes vel maiores viderint aut audiverint aliquid fa­
ctum fuisse in contrarium (97).

(94) Schmalzyr., h. t. n. 33 sq.; Bauduin, 1. c. p. 106 sq.
(95) Quod ius Episcopo non dat potestatem expresse condendi legem
consuetudini conformem, quae forte contra ius commune etiam legitime
fuit introducta. Cfr. Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. XII, cap. 8, n. 8 sq.;
Scherer, 1. c. p. 134, not. 21; Sudrez, 1. c. cap. 6, n. 15, ubi rite explicantur,
quae Scherer, 1. c. not. 20 asserit.
(96) Bauduin, 1. c. p. 107 sq., p. 102 sq. Cfr. quoque L. 34, D. de
leg. I. 3. « Cum de consuetudine civitatis vel provinciae confidere quis vi­
detur, primum quidem illud explorandum arbitror, an etiam contradicto
aliquando indicio consuetudo firmata sit ».
(97) Bened. XIV cit. Const. « Inter multa » 1. c.; Beiffenstuel, h. t. n. 80.
Rot. Rom. 5 Maii 1910 (dec. IX, n. 26); 16 Iui. 1913 (dec. XXXVI, n. 3).

368

TITULUS VIH

VI. De cessatione et abrogatione consuetudinis

239. L Quemadmodum lex scripta ab intrinseco cessare pot­
est per materiae cessationem vel linis desitionem, ita iisdem
modis locum habet cessatio iuris consuetudinarii; nulla enim
hac in re assignari potest ratio discrepantiae inter ius scriptum
et non scriptum (98).
II. Abrogatio consuetudinis a causa extrinseca duobus mo­
dis fieri potest:
a) Per ipsam competentis legislatoris ecclesiastici revoca­
tionem. Quae revocatio sane habetur, si consuetudo a legislatore
disertis verbis directe tollitur (99). Item consuetudo generalis per
supervenientem legem generalem atque contrariam omnino abro­
gatur, licet in lege superveniente expressa mentio generalis con­
suetudinis contrariae non fiat; consuetudo autem particularis per
supervenientem legem particularem ipsi oppositam. Verum ut
generalis lex superveniens abroget ordinarias consuetudines par­
ticulares, expressa clausula : « Nulla obstante consuetudine » aut
alia aequipollens requiritur (100); eam enim legislator praesu­
mitur ignorare nisi eius notitiam ostendam. Quae clausula ut sit
efficax contra consuetudines centenarias vel immemoriales, ne­
cessario adiuncta habere debet ulteriora verba : « Etiam cente­
naria vel immemoriali ». Quae verba si desint, per simplicem
clausulam: « Non obstante quacumque consuetudinem vel aequivalentem formulam consuetudo centenaria vel immemorialis
non censetur abrogata, nisi aliunde ex verbis legis specialis pro­
betur exceptio (can. 30) (101).
(98) Suârez, 1. c. cap. 20 η. 1; Dolhayaraij, 1. c. col. 2001.
(99) Can. 30 iunct. cap. 1, X. h. t.
(100) Cap. 1, de const. I. 2 in Sext.
(101) Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 9 i. f. de ref.; S. C. C. 9 Maii 1626,
in ed. Richt. C. Tr. p. 437 sq.; Suârez, 1. c. n. 3 sq.; Reiffenstuel, h. t.
n. 181 sq. Cfr. de clausula: « Sublata ··: Act. S. Sed. t. 34, p. 352 sq.,
ubi eam accipit interpretationem, quod non tantum tollat consuetudinem
contrariam iam exsistentem, sed etiam impediat futuram; at Biederlack
in Act. theol. Oenip. t. VI. p. 620 sq. utramque vim clausulae « Sublata >
propriam esse haud sine fundamento negat atque unice concedit < subla­
tam illam indicibus auctoritatem aliler indicandi » solummodo efficere.

DE CONSUETUDINE

369

b) Per contrariam quoque consuetudinem vel per simpli­
cem desuetudinem sive generaliter sive particulariter etiam ip­
sum ius consuetudinarium abrogari potest, modo requisitis pro­
prietatibus sit praedita et per usum quadraginta annorum prae­
scripta (102).
De antiqua quaestione, quae hodie videtur obso­
leta, num contra disciplinaria decreta Cone. Tridentini legitimae
possent induci consuetudines, cfr. Biederlack in Act. Theolog.
Oenip. 6, VI, p. 453 sq. ubi solide illa controversia examinatur;
Bauduin, 1. c. p. 129 sq., 185 sq.; editores Act. S. Sedis tom. IV,
p. 26 not. 1; A. S. S. vol. VII p. 379; XII p. 492; XIII p. 264.
Scholion.

Scholion

De legibus civilibus

240. I. Legislatores civiles fontibus exsistendi sive causis ef­
ficientibus iuris ecclesiastici adnumerari non possunt. Nam prin­
cipes civiles ad condendas leges de causis ecclesiasticis omnino
non sunt competentes. Ecclesia enim est societas perfecta et in
ordine suo suprema et ratione sui finis etiam summa (103).
Quare optimo iure Ecclesia catholica inde a primis saeculis
leges a principibus saecularibus sibi de suis rebus obtrusas et
praesertim iuri divino et canonico contrarias constanter respuit
atque nullas et irritas declaravit (104). Innocentius III vero
cap. 10, X de const. I, 2 sollemniter edixit statuta a laicis religiosis
motu proprio etiam in commodum ecclesiarum condita nullius
esse firmitatis, nisi ab Ecclesia fuerint approbata.
ut contra legem noua consuetudo difficilius introducatur. Cfr. quoque
Chelodi n. 74.
(102) Cfr. cap. 1, X. d. R. I. V, 41; Schmalzgr., 1. c. n. 38; Reiffenstuel,
h. t. n. 194 sq.; Suârez, 1. c. n. 19 sq.; Bauduin, 1. c. p. 115.
(103) Syllab. Pii IX. prop. 19. sq. 39. sq. 68. sq.; Pii IX. Encycl.
Quanta cura 8 Dec. 1864; Leon. XIII. Encycl. < Immortale * 1. Nov.
1885., Encycl. « Libertas * 20. lun. 1888., Encycl. c Sapientiae 10. lan.
1890., Encycl. «Arcanum » 10. Eebr. 1880.; Wilmers, De Christi Eccle­
sia p- 133. sq.
(104) Osius, Cordub. Ep., ad Tmper. Constantinum (a. 337.-361.) apud
S. Athanas., Ilistor. Arianor. ad monach. cap. 44. (Migne, P. Gr. XXV.
24

370

TITULUS VIH

Quod si nihilominus a principibus saecularibus leges ratione
materiae plane congruae de rebus ecclesiasticis ferebantur, haud
raro cum tacita vel expressa confirmatione Ecclesiae vere canonizatae sunt (105). At non paucae leges principum saecularium
per Ecclesiam correctae vel expresse reprobatae sunt (106).
Quandoque Ecclesia leges civiles incompetenter latas tacite de
facto tolerat, ubi de rebus secundariis agitur v. g. de acquisitione
vel administratione bonorum temporalium Ecclesiae, et obser­
vantia (107) illarui •1 legum in se mala non est atque ad vitanda
mala maiora requiritur. Immo eo in casu Ecclesia citra formalem
aprobationem etiam expressis verbis (108) interdum tolerat vel
permittit, ut fideles certas leges civiles observent. Quo in casu
istae leges nequaquam vi legum civilium obligant, sed ex neces­
sitate vitandi mala maiora et ex voluntate Ecclesiae. Tandem
713. sq.); Cone. Chalced. (a. 451.) i. f. Sess. IV. iunct. Hefeie Conciliengsch.
t. I. p. 741. t. II. p. 464.; c. 1. (Nicol. I. a. 863.) D. 10.; c. 1. (c. 3. Synod.
Rom. a. 502.), 5. sq. (Nicol. I.), 9. 10. (Gregor. VIL) D. 96.; cap. 7. X. de
const. I 2; Suârez, De leg. 1. Ill cap. 11 n. 11 1. IV cap. 9 10 11 prae­
sertim. n. 13. sq. 16., ubi explicat leges Romanas et hispanicas in materia
canonica datas; Bened. XIV., De Synod, dioec. 1. IX. cap. 10.-14. de usu
legum civilium in Synodis; Laurin. Introduct. in corp. iur. can. p. 260.
sq.: Scherer t. I. §§ 11. 12. 34. 45. 97. Cfr. quoque Nussi, Conventiones
p. 271. de clausulis finalibus concordator.; Bargilliat, Praelect. iur. canon,
n. 171. sq. de articulis organicis in Gallia.
(105) Cfr. de legibus Imperatorum Rom., regum Francorum aliorumque et Concil. mixt.: Suârez 1. c.; Benedict. XIV 1. c.; Scherer 1. c.; Hefeie
t. III. p. 747.
(106) Benedict. XIV 1. c. Zallinger vol. II. p. 343 sq. 358» sq.; ubi
praeclare disserit de legibus princip. civil, et excessib. Imperat. lustiniani;
Scherer 1. c. § 12 n. 27, § 34 not. 8, 9.
(107) Quare omnino falsum est leges civiles absolute et indiscriminatim esse fontes proprios in hisce rebus temporalibus Ecclesiae, ut Laemmer, Inst. § 186. aliique tenuerunt. Cum non raro res mere civiles vocen­
tur. quae mere civiles non sunt, ut patet exemplo allato de acquisitione
bonorum temporalium, saltem anceps est assertio Ecclesiam in rebus mere
civilibus legibus Status esse subiectam. Reprobanda quoque est propo­
sitio non raro divulgata; Ecclesia legibus generalibus Status est subdita,
quasi Ecclesia esset corporatio quaedam privata, non societas perfecta,
quae legibus Status ligetur, nisi forte in speciale ipsius odium sint latae.
Cfr. Saegmueller 1. c. p. 86.
(108) Bened. XIV. Lilt. Ap. « Redditae » 17 Sept. 1746; S. C. de Prop.
F. 20 Febr. 1801; Instr. S. Poenit. 15 lan. 1866, in Collect. S. C. de Prop.
F. n. 1390. 1398. 1406. ubi de matrimonio civili agitur.

DE CONSUETUDINE

37)

non raro Romanns Pontifex, quod ab initio per iniustas leges ci­
viles usurpatum fuerat, concessione indulti vel privilegii in con­
cordatis (109) sanat.
II. Quod si legislatores civiles ut verae causae efficientes in­
terfontes exsistendi iuris ecclesiastici recensendi non sunt, tamen
ratione materiae legum ecclesiasticarum causae quaedam exem­
plares exstiterunt. Saepe enim suis legibus optime ordinarunt
materiam propriae et nativae suae iurisdictioni subiectam v. g.
de domicilio (110), de ordine iudiciario (111), de contractibus
ineudis (112), de infamia (113) Quae materia evidenter cum
foro ecclesiastico est communis, neque potestas civilis in hisce
legibus condendis limites suae competentiae violavit, uti accidit
istis constitutionibus η. I h. schol. commemoratis. Quare Eccle­
sia huiusmodi civiles leges ex sese valide sapienterque latas,
longa experientia comprobatas atque fidelibus in suis negotiis
saecularibus familiares etiam in foro ecclesiastico facile convenienterque adoptare potest. Neque quicquam obstare, quominus
Ecclesia lege generali decerneret in suo quoque foro huiusmodi
leges civiles esse observandas, si negotium quoddam propter la­
cunam in iure canonico ex legibus ecclesiasticis terminari non
posset.
Manifesta igitur est differentia inter canonizationem legis
η. I h. scholii commemoratam, et istam legem generalem. Ete­
nim in priori casu agitur de lege civili ex sese irrita in utroque
foro etiam civili, quae ex sola approbatione Ecclesiae vim atque
valorem consequitur. In altero casu lex ex sese et absque ulla
approbatione Ecclesiae in foro civili est omnino valida, et si
quaestio incidat in foro ecclesiastico de huiusmodi legibus civi­
libus. Ecclesia illas pro foro civili semper ratas habet (114). At
ut in foro ecclesiastico leges illae civiles necessario observandae
sint, approbatio Ecclesiae omnino requiritur. Id. quod non so­
lum tum obtinet, cum legibus ecclesiasticis res iam est definita,
(109) .V».wi Concordata, p. 125, 151, 171, 198, 202.
(110) Laurin in Arch. f. k. K. t. 26, p. 165 sq.
(111) Molitor, Ueber kanon. Gerichtsver. p. 32 sq. 234 sq.; Bouix.
De indiciis eccl. t. T. p. 19. sq.
(112) Scherer t. I. §. 34, not. 3.
(113) Cfr. c. 17. Cone. Matiscon. I. a. 581 = c. 7. C. II. q. 3.
(114) Cap. 2 de except. II. 12, in Sext.

372

TITULUS VIII

sed etiam cum lex ecclesiastica deficit, qua negotium terminari
possit. Nam ex natura rei et per se tales leges latae a potestate
alterius societatis plane distinctae atque Ecclesiae nequaquam
superiore in foro ecclesiastico nullum habent valorem; ergo re­
quiritur positivus actus legislatorius Ecclesiae, quo aut lege ge­
nerali ius civile tamquam fons subsidiarius iuris canonici decla­
ratur. aut lege speciali ordinatio quaedam particularis iuris ci­
vilis in foro ecclesiastico recipitur et approbatur.
Quibus praemissis universa quaestio reducitur ad quaestio­
nem facti, num Ecclesia revera aliquod ius civile in istis causis
communibus tamquam fontem subsidiarium admiserit in prae­
terito aut admittat pro futuro. Qua in re dubium exsistere nequit,
quin Ecclesia antiquitus approbarit ius Romanum. (115) ut fon­
tem subsidiarium, ad quem index ecclesiasticus potuit et debuit
recurrere, si sacri canones decisionem causae non suppeditarunt.
Cum autem ius ecclesiasticum magis magisque perficeretur et
ad universas fere materias ecclesiasticas sese extenderet, huius
fontis subsidiarii in dies magis exiguus remanebat usus, nisi ex­
ciperentur tituli libri I et II. Decretalium de indiciis (116), atque
(115) Cap. 1. (Lucius III. a. 1181.) X. de nov. oper. nunt. V. 32.; supra
h. t. not. 123 sq.; Bartholus, Inst. iur. canon, cap. 43, 44, 45; Devoli, Ius
canonic, t. I. cap. 15 § 18; Bouix 1. c.; Motitor 1. c. in not. 124, h. tit.
(116) Conc. provinc. Compostell. a. 1887, tit. 7, cap. 1. « In proces­
sibus quibuscunque concinnandis sacrorum canonum regulas et ordiriam ecclesiasticorum tribunaliam praxim servandas meminerint, ad ci­
vilium tramites non recurrendo, nisi praedictis praxi et regulis deficien­
tibus et Ecclesiae vetito non intercedente Quo in decreto, licet expres­
sis verbis non dicatur, utrum intelligantur leges civiles antiqui iuris
Romani, an recentiorum codicum Hispaniae, tamen secundum sensum
obvium, theoriam quorundam virorum doctorum et praxim quandoque
receptam in Hispania recursus ad leges civiles Hispaniae videtur fuisse
permissus, dummodo servarentur appositae clausulae limitantes.
Qui recursus cum a cit. Concil. Compost, ad processus restringatur,
et ordo iudiciarius Ecclesiae iam magnam obtinuerit perfectionem, raro
erit practicae utilitatis, immo in processibus criminalibus praesertim S. 0.
est periculosus et attenta praxi Curiae Romanae licitus dici non potest.
Certe hucusque in foro ecclesiastico ex iure communi praesertim de pro­
cessu canonico viguit illa norma, quod lacunae in sacris canonibus forte
exsistentes supplendae essent legibus Romanis. Cfr. Lega. De indiciis eccl.
t. I. p. 14; Bouix. De iudic. eccles. t. I. p. 19 seq.; Schulte. Eheproc. p. 96;
cap. 10, X de probat. II. 19 iunct. Sudrez, De leg. 1. IV. cap. 11 η. 13 sq.

DE CONSUETUDINE

373

tituli lib. 1 cl 111 Decretalium de pactis. Verum in illis quoque
titillis propter immutatam Ecclesiae disciplinam non pauca pri­
stinam utilitatem amiserant. Multo minus Ecclesia medio aevo
omnes « leges barbarorum » inter fontes subsidiarios sui iuris
generaliter recepit; at leges quasdam particulares iuris germanici v. g. de computandis gradibus consanguinitatis, de iuramento credulitatis suo iuri accommodavit.
Quod si denique quaeratur, num Ecclesia nostra aetate fon­
tibus subsidiariis saltem iuris particularis provinciarum eccle­
siasticarum adnumeret modernos codices iuris civilis et crimina­
lis diversarum nationum, certe generalis lex ecclesiastica, qua
universalis approbatio omnium illorum codicum detur, omnino
non exsistit. Solum in quibusdam materiis leges civiles canonicas
facit novus Codex ut in materia de contractibus can. 1529: « Quae
ius civile in territorio statuit de contractibus, tam in genere, quam
in specie, sive nominatis sive innominatis, et de solutionibus,
eadem iure canonico in materia ecclesiastica iisdem cum effecti­
bus serventur, nisi iuri divino contraria sint aut aliud iure ca­
nonico caveatur ». Similiter de impedimento cognationis legalis
haec habentur in Codice, can. 1059: «In iis regionibus ubi lege
civili legalis cognatio, ex adoptione orta, nuptias reddit illicitas,
iure quoque canonico matrimonium illicitum est». Can. 1080:
«Qui lege civili inhabiles ad nuptias inter se ineundas habentur
ob cognationem legalem ex adoptione ortam, nequeunt vi iuris
canonici matrimonium inter se valide contrahere ». Praeter haec
nullibi iam in novo Codice recognoscuntur aliae leges civiles
tamquam canonicae ne quidem tamquam fontes subsidiarii. Cfr.
supra dicta de iure suppletorio n. 179 sq.
Quare cum Gregorius XVI decrevisset etiam a Curiis ecclesiasticis
Status pontificii in causis civilibus observandum esse codicem pro foro
civili publicatum sci. Regolamento legislative e giudiziario, id §§ 399, 1707
ibidem specialiter expressum et statutum est. At postquam ordo judicia­
rius in causis criminalibus pro foro saeculari laicorum Status pontificii
applicari quoque coeptus est in tribunalibus criminalibus fori ecclesia­
stici, S. C. Ep. et Reg. decreto 15 Dee. 1834 § 10 id omnino prohibuit
Cfr. quoque decret. S. C. Ep. et Reg. 22 Mart. 1898 in Anal. eccl. t. VI
p. 146. t. XI. p. 163 sq. de tempore praescriptionis in causis criminalibus
clericorum deficientibus legibus ecclesiasticis ex iure Romano, non ex
moderno iure saeculari definito.

·. Λ

II

ί
I

374

.1

titulus

vin

III. Si Ecclesia in ipso foro civili favores et beneficia conse­
quitur velut feuda, dignitates et magistratus civiles, dubium exsi­
stere non potest, quin de istis causis ecclesiasticis legislatores et
leges civiles sint veri fontes. Hinc vel ipso tempore medii aevi
Ecclesia iudicia de fendis regni vel imperii a viris ecclesiasticis
forte possessis suo foro non reservavit, sed Curiae parium sive
foro saeculari reliquit (117).
Diffitendum vero non est catholicos quosdam scriptores at­
que multo magis acatholicos falso non paucas causas propriae
potestati legiferae principum civilium subiicere atque ex meris
privilegiis civilibus repetere complura iura Ecclesiae, quae ne­
quaquam ex solo iure civili sunt derivanda (118).
Causae vero quae mixti fori dicuntur eo quod in eas tum
Ecclesia tum Status civiles competentes sunt, ipsa Ecclesia non
obstat quominus etiam lege civili ordinentur et in foro alterutro
tractentur. Ita fert can. 1553, § 2 « In causis in quibus tum Ec­
clesia tum civilis potestas aeque competentes sunt, quaeque di­
cuntur mixti fori, est locus praeventioni ».
(117) Cap. R, X de for. comp. II. 2.
(118) Scherer 1. c. §§ 34. 35.

TITULUS IX
I 1

DE TEMPORIS SUPPUTATIONE
t

Scriptores: Soyeri L., Annus et dies iuridicus sive accurata resol.
quaestionum in hac materia iuridice occurrentium, Colon. 1662; Ruecker
I. C. Diss. de naturali et civili computatione temporis, Lugd. 1749; Antonellus, De tempore legali, lenae 1672; Savigny, Sistema dei diritto Ro­
mano (v. Scialoja) vol. IV, § 177 sq.; Van Weller, Droit Romain (1875),
p. 150; Denbury, Pandette
I, § 88-90; D'Annibale, Summa I, η. 39; Marolo,
■
Institut. I, η. 255 sq.; Ojelli in Libr. I, tit. 3 p. 191 sq.; Van Hove, Com­
mentar. Lovaniense vol. I tom. Ill a pag. 238 diffuse et praeclare; Lucan,
De tempore 1921; Cicognani, tom. II, pag. 177 (1925); Moslaza, Computo
del tiempo in « Cuestiones canonicas» tom. I. p. 70 sq. Ceteri Codicis
commentatores.

De loco quem in Codice tenet ad­
ditus titulus « De temporis supputatione» non est cur fiat pecu­
liaris disputatio. Ea quae pertinent ad modum computandi tem­
pora sunt notiones generales, quae universam Codicis materiam
transcendunt, ideoque in primo Codicis libro erant ponenda,
ubi iuris generales normae traduntur. Intra ipsum libr. I ob di­
versas rationes ab AA. propositas diversis locis collocari potuit
v. gr. tamipiam ultimus praedicti libri titulus. Qui titulus cum
deesset in collectionibus iuris praecedentis, ea de re classici canonistae non expresse agebant, sed tantum incidcnter occasione
specialis materiae v. gr. titulo de feriis.
Non est huius loci tradere notiones, quae pertinent ad scien­
tiam cbronologiae (1). quae potius est provincia historicorum nec
eas (piae respiciunt accuratam cognitionem Kalendarii ecclcsia211. Vis et locus rubricae.

(1) Chronologia est relatio rerum praeteritarum ad tempora quibus
contigerunt, temporum partibus rite descriptis. Historia vero in rerum
gestarum memoria et enarratione consistit; facta autem ita enarrat, ut
his veluti rerum silvam et materiam praebeat, cui chronologia ordinem
ac collocationem, quae instar formae est. suppeditat.

4

stici. cuius explicatio pertinet ad liturgistas. Supponendum hic
est. quod uberius traditur in scientiiica Kalendarii explicatione.
Ecclesiam admisisse prius calendarium sic dictum Julianum,
deinde, post reformationem a Gregorio XIII a. 1582 inductam, ca­
lendarium. quod de nomine huius pontificis dictum est Gregorianum (2). Sicut Romanum calendarium assumpsit, ita praecipua
principia, cum necessitas occurrebat, solebat assumere ex iure
Romano (3). in (pio pariter illa principia de modo supputandi
temporum durationes non erant systematice in unum locum col­
lecta. unde non adeo facile erat distinguere regulam ab excep­
tione regulae; quare nihil mirum quod adessent in canonistis sen­
tiendi disparitas et molesta dubia, ad quae solvenda ad proprios
iuris fontes recurri non posset. Haec tandem solutionem habent
ex proprio iure hoc Codicis titulo constituto, cuius valde frequens
occurrit applicatio, quod partim cum iure Romano, partim cum
iuribus modernis congruit, dum in aliis ab iisdem discrepat.

§ 1. Praenotiones
I. Romani in iis, quae ad ius perti­
nent. tempora mensurarunt diebus civilibus, 24 horis constanti­
bus. a media nocte ad mediam noctem supputandis. Totum νυχ212. Supputatio Romana.

(2) Zech, De iure rerum eccl. sec. II specialem titulum adiecit 19
De calendario ecclesiastico ante tit. 20 «De officio divino» ex eo
quod Ordo divini officii ad Calendarii ecclesiastici normam sit confor­
mandus, illa etiam addita ratione, quod sacri canones exigant a clericis
Computi ecclesiastici et ordinandorum Festorum notitiam (C. 5, D. 38,
Cone. Trid. sess. XXIII, cap. 18 de reform.).
(3) Ius tamen Romanum, ubi opus erat, etiam pro usu fori eccle­
siastici corrigebat. Cfr. cap. 24 X, I, 29, in quo Inn. Ill Arch. Toletano:
; Ne vero indicium ecclesiast. exerceatur in tenebris, quia iuxta testimo­
nium Veritatis ” qui male agit, odit lucem,,; licet secundum consuetudi­
nem et constitutiones legitimas, more Romano dies a medietate noctis
incipiat et in medio noctis desinat subsequentis (unde quod in duabus
dimidiatis noctibus agitur, perinde sanxit habendum legalis auctoritas,
ac si qualibet parte lucis agatur). Nos tamen eam procedendi horam
congruam intelligimus. ex qua possit ante noctis tenebras perficere, quod
incumbit »,

DE TEMPOIUS SUPPUTATIONE

377

σήμερον complectitur (4), cuius 12 horae luci, 12 tenebris tri­
bulae.
II. Deinde tantummodo integros dies considerabant, non re­
spicientes minores partes temporis. «Non ad momenta tempo­
rum, sed ad dies numeramus» (Paulus L. 134 D. de. verb, signif.
50, 16 L. 16, 98 (Celsus) eod.). Quare de regula dies erat veluti
unitas indivisibilis ab una ad alteram noctem. « Itaque quidquid
in his viginti quattuor horis, id est duabus dinstinctis noctibus
et luce media, actum est, perinde est quasi quavis hora lucis
actum esset » (Paulus L. 8 D. de feriis et dilat. II. 12). — Compu­
tatio naturalis a momento ad momentum pro regula in iure Ro­
mano non habetur: adsunt paucae exceptiones, in Digesto quoad
restitutionem in integrum, in iure lustinianeo pro fatalibus ad
appellandum (5) — Haec computatio naturalis de momento ad
momentum valde difficilis est, molestiis et scrupulis obnoxia;
nam praesupponit momentum illius facti, a quo tempus suppu­
tandum est, indubie constare et certe memoria teneri. Unde
etiam a iuribus modernis passim exulat.
III. Inde etiam dies civilis inceptus pro completo habetur:
unde obligatio solvendi 30 die Iulii mensis in quocumque mo­
mento huius diei expleri potest.
IV. Romani computabant tempus mensis, quamvis non
omnes calendarii menses eiusdem essent durationis (31, 30. 28
dies habent) pro 30 diebus. Annus autem pro 365 diebus accipie­
batur tametsi esset annus bissextilis. in quo dies intercalaris cum
praecedenti pro uno die accipiebatur (bissextus prior, bissextus
posterior ante Kalendas Martii) (6). Quamobrem mensis et annus
non sumitur ut periodus una et integratis, sed ut mera summa
dierum: atque ita tempus unius anni, qui incipit die l456*11 lanuarii
(Kalendis lanuarii) terminatur die 31 Decembris (pridie Kalen(4) Paulus, 1. 8 D. de feriis et dilat. II, 12.
(5) Ulpianus, L. 3 § 3 D. de minor. 25 ann. IV, 4; Novella 23 cap. 1.
(6) Ulpianus, L. 3 § D. de minor. 25 anno. IV, 4: «Proinde et si
bissexto natus est sive priore sive posteriore die, Celsus scripsit nihil
referre: nani id biduum pro uno die habetur et posterior dies Kalendarum intercalatur . Nec Februarius mensis anni bissextilis in Kalendario
habet 29 dies, sed 28; et 24 Februarii computatur ut dies 48 horarum
(ideo bissextus). Cfr. quoque L. 98 pr. D. (50, 16).

378

TITULUS IX.

das lanuarii), non die prima Januarii anni sequentis, et dies ulti­
mus coeptus pro completo habetur.
Apud Romanos dies primus alicuius temporis spatii, est ille,
in quem factum, a quo tempus computandum est, cadit. Ex. gr.
die 3 lanuarii pactura inter partes initur, ut decem diebus certa
summa solvatur; dies primus huius temporis est ipse dies 3
lanuarii. Inde dies seu terminus a quo inceptus valet pro integro
die, « dies a quo computatur in termino » seu comprehenditur in
duratione, Cfr. Ulpianum in L. 5 D. qui test, facere 28, 1 — Item
L. 1 D. 40, 1; L. 7 D. (41, 3); L. 1 § 5-7. 12 D. (49, 4).
Quoad diem seu terminum ad quem, in quo duratio absolvi­
tur. sufficit quod sit inceptus cum agitur de acquirendo iure: si
vero agitur de iuris exstinctione, ultimus dies debet esse plene
praeterlapsus. — Ususfructus usque ad diem 31 Decembris
a. 1930 more Romano intelligitur includere integrum diem 31 Decembr. (7).

243. In iuribus modernis, a) Annus, mensis, hebdomas iure
moderno significat aliquod unum, unum spatium temporis, integralem periodum, non meram summam dierum: quare spa­
tium anni vel mensis, non quantitate dierum, sed a dato ad da­
tum supputatur. Quare dies ultimus talis spatii temporis est ille
dies in mense vel anno finali, qui habet correspondentem eun­
dem numerum ac dies in quem cadit terminus a quo, vel, si aga­
tur de hebdomada, qui habet idem nomen. Cambium confectum
die 3 Julii solvendum duobus mensibus a dato, est solvendum 3
Septembris. Quod si deficiat in mense finali correspondons dies,
tunc spatium temporis terminatur die ultimo mensis qui finis est
Jurationis. Ex. gr. cambium confectum 31 lanuarii. solvendum
post mensem, solvendum est die 28 Februarii. — Hodie die Mer(7) Paulus, I). 50. 16 de verb, signif. L. 134: ■ Anniculus non statim,
Ut natus est. sed trecentesimo sexagesimo quinto die dicitur, incipiente
plane, non exacto die, quia annum civiliter non ad momenta temporum
sed ad dies numeramus . - Vicissim completus dies esse debet v. gr.
in praescriptione actionis temporariae. Paulus in L. G D. de obligat, et
action. (44, 7): In omnibus temporalibus actionibus, nisi novissimus
totus dies compleatur, non finit obligationem ·.

379

DE TEMPORIS SUPPUTATIONE

I

curii, 17 Maii, abhinc tribus hebdomadis, es! spatium temporis
quod terminatur die Mercurii 7 lunii. Quae computatio a dato ad
(latum est commodissima et practica (8).
b) Si spatium temporis determinatum est certo dierum nu­
mero, tempus ita computatur, ut primus dies censeatur ille, qui
sequitur [actum, a quo computandum est: v. gr. mutuum con­
trahitur die 3 lulii pactione restituendi 10 diebus, computatio
10 dierum incipit die 4 lulii (9).
X. B. - Causa rationalibilis ut comprehendatur in computa­
tione dies ille primus habetur, si initium temporis coincidit cum
initio huius diei decretorii : ex. gr. locatio huius habitationis per
triennium, a die 1 Octobris a. 1900; terminatur iam die 30 Sept.
1903. quia locatio vim habet a media nocte qua incipit 1 Octobris.
In certis casibus potest lex aliter statuere v. gr. si charta ferroviae pro itinere illo die peragendo in quo solvitur, non habita
ratione quod forte tempore solutionis pretii iam 5 horae illius
diei praeterierint.
Casus specialis habetur in computatione aetatis. Ita v. gr.
Codex Germanicus loc. cit. in fine: «in computanda aetate ali­
cuius personae dies natalis comprehenditur; aetas ergo aliqua
a lege requisita, initio illius diei Kalendarii completa est. quo
persona ante respectivos annos a lege determinatos (14. 18, 20.
25) nata est. Natus 1 lanuarii 1901, die 31 Decembris 1912 ha­
bebit aetatis annos 12.
c) Spatium temporis, quod horis mensuratur, accurate a
momento ad momentum computatur.

(8) Ita expressis verbis artic. 88 Codicis obligationum in Helvetia
et § 188 Cod. civ. Germ.
(9) In art. 13 Cod. process, civil, in Italia: «Nel computo dei ter­
mini misurati a giorni o a periodi maggiori non si comprende il giorno
della notificazione ». — Item in art. 88 Cod. Helvetiae, De obligationibus.
In Cod. civ. Germ. § 187 « Si pro initio alicuius spatii temporis factum
aliquod vel aliquod momentum in cursum alicuius die cedens erit decre­
torium, pro computando temporis spatio ille dies non comprehenditur,
in quem illud factum vel momentum cadit ».

■■■■■

c·

I

:

I
ΓΗ

4

I

'«

I ·

380

TITULUS IX

§ 2. l’sus FORI ECCLESIASTICI

I. Usus fori ecclesiastici ante Codicem

ιΜ»

244. A. Generatim dies more Romano a media nocte cense­
batur initium habere et in subséquente media nocte finiri (cap.
24 X. de offic. indic, dele.g. I, 29). In liturgia tamen a Vesperis ad
Vesperas supputatur, Mensis autem aut sumebatur prout est in
Kalcndario aut absolute pro spatio 30 dierum. In odiosis ple­
rumque 30 dies sumi posse erat in doctrina admissum (10). An­
nus reputabatur continere 365 dies et Alexander III admiserat
fictionem, qua in anno bissextili pro uno die computabatur 24
et 25 Februarii (bissexto et sexto Kal. Martii), quamvis non de­
erant qui tenerent fictionem in odiosis dumtaxat, non in favora­
bilibus locum habere (11).
B. Admissa erat duplex supputatio naturalis (a momento ad
momentum) et civilis (per dies). Utra esset adhibenda nulla lege
erat definitum. Num dies a quo et dies ad quem in duratione es­
sent computandi et haberi debere pro completis, dissentiebant
doctores inter se et in diversis materiis. Quare citra speciale le­
gis praescriptum, res incerto modo erat definienda doctorum opi­
nionibus (12).
(10) Cfr. I)'Annibale Summ. I. n. 39. not. 9, 10.
(11) Antonelli I. c. Π. 1. I. cap. 3, η. 12; I)'Annibale 1. c.; Vermeersch
in Periodica tom. I (a. 1907) p. 7 sq.
(12) Generatim computatio a momento ad momentum pro regula ha­
bebatur: cfr. gloss, v. sciverit in cap. Concertationi 8 in VI0, (II, 15);
Gonzalez in cap. Consuluit 24 (I. 29) n. 3 ; Reiffenstuel (II. 27) n. Ill,
qui allegat Andream et Abb. Panormitanum qui pro regula ponunt, quod
omne tempus currat de momento ad momentum, ubi aliud a iure non
exprimitur . Idem testatur Muenchen I), can. Gerichtsverf. u. Strafr.
tom. I. p. 88 et Schmalzgr. (II. 28) n. 72.
At Lega. De indiciis vol. I, p. 405. tenuit: Haec computatio (de mo­
mento ad momentum) non tenetur nisi pro aliqua obligatione eam ius
positivum imponat, ut factum est pro dilationibus legalibus, ut puta pro
deeendio ad appellandum constituto, quod decurrit a momento recitatae
sententia, non a die insequenti ... At etiam in dilationibus legalibus...
aequitas canonica induxit, ut dilatio censeatur exspirare tantum in pos­
tremo momento ultimi diei, in quo actus poni valet >
Deinde idem

DE TEMPORIS SUPPUTATIONE

381

Iuris incertitudini auferendae in re, in qua quaestio esse
potest de actus iuridici valorc, merito consuluit Codex, tempe­
rato modo adhibens proprium pro usu fori ecclesiastici crité­
rium, partim modernis iuribus conforme partim romano i uri.
II. Ius Codicis

245. Quoniam in canonibus de temporis supputatione fit ser­
mo de tempore vero et medio, necnon de tempore locali et re­
gionali et legali atque extraordinario, breves notiones sunt de
hac re praemittendae.
Tempus verum est spatium temporis quo terra eandem or­
bitam circa solem percurrens integram revolutionem perficit:
quod tempus est semper idem et vocatur annus. Sed pro usu hu­
manae vitae oportet ut hoc longum tempus mensuremus per
dies; dies autem est spatium temporis inter duplicem transitum
solis per idem meridianum, qui transitus est apparens et re nihil
est nisi integra revolutio ipsius terrae circa se ipsam. Huiusmodi
dies solares sunt inaequales, cum motus revolutionis terrae non
omnibus anni partibus seu stationibus eadem celeritate perficia­
tur. Cum pro usu vitae humanae expediens sit, ut dies eandem
habeant mensuram 24 horarum, facta computatione media, an­
nus divisus est in 365 dies eiusdem durationis 24 horarum independenter a diebus solaribus seu veris. Hi dies 24 horarum vo­
cantur dies medii (tempus medium) quia facta computatione me­
dia ipsis tributa est aequalis duratio. Tempus hocce medium cum
tempore vero non coincidit nisi quater in anno. Differentia inter
tempus verum et medium vocatur « aequatio temporis »; quae
cum Barbosa (Tractatus varii I de axiomatibus iuris. axioma 71, n. 5)
etiam hanc regulam statuit « dies termini (a quo) non computatur in ter­
mino .
Cui pro foro canoni merito contradixit Passeribus in VI, vol. II.
libr. H de restit. spoliat, cap. 1, n. 7 ubi illam regulam dicendam dicit
exceptionem, et tenet pro regula computationem fieri de momento ad
momentum « quando computatur tempus mesurandum non a die. sed ab
actu aliquo-expleto, secus si assignatur tempus mensurandum « die actus,
quia tunc dies assignationis non computatur».
Vicissim in cap. 1. Frequens in VI (II, 5) Innocentius IV expresse
dicit < infra 15 dierum spatium post diem in quo proponitur exceptio >.
Quae tamen regula data est tantum in hoc casu et in exceptione excom­
municationis, et non verificatur universaliter.

382

TITULUS IX

aequationes habentur in specialibus tabulis, in quibus constat
momenta temporis quae sunt addenda vel detrahenda a meridie
solari ut habeatur tempus medium loci, et solet signo aliquo pu­
blico singulis diebus enuntiari ad regulanda privata horologia
secundum tempus medium.
Tempus locale, ut dicit ipsum nomen est tempus determi­
nati loci meridiani (sive verum sive medium); sol namque per
diversa meridiana transit successive (360 gradus). Differentia au­
tem 15 graduum latitudinis inter unum et alterum meridianum
inducit differentiam unius horae solaris. Et quia tempus me­
dium. mediante sic dicta aequatione temporis, regulatur per tem­
pus solare, pronum est quod tempus loci A differat a tempore
loci B distantis 15 gradibus in una hora sive solari vera sive so­
lari media. Hora v. gr. decima meridiani Greenwich est hora de­
cima tertia meridiani Berolinensis.
Tempus legale regionale. De se. ut apparet ex dictis de tem­
pore locali, unusquisque locus, unaquaeque urbs seu oppidum
habet suum tempus locale proprium, sicut suum proprium habet
meridianum. Atque horologia solaria olim in usu signabant pro
unoquoque loco suum proprium tempus locale; sed aucta inter
homines communicatione, exorta est necessitas adhibendi tem­
pus commune pro tota aliqua regione v. gr. pro integra natione.
Hoc est tempus legale i. e. tempus v. gr. urbis principis nationis,
quod inservit pro tota natione et imponitur per legem pro ne­
gotiis iuridicis. Inde factus est gressus ad tempus legale commune
etiam pro nationibus vicinis, quod praestitum est in conventione
international! pro statibus Europae, assignato triplici meridiano
pro Europa occidentali, centrali et orientali. En tempus legale
regionis i. e. vel nationis vel complexus plurium nationum (13).
(13) Si gradus longitudinis 360, a determinato meridiano v. gr. Green­
wich dividuntur in duas partes 180 graduum ad orientem et 180 graduum
ad occidentem praedicti meridiani, totus orbis terrarum dividitur in 24
zonas 10 graduum; singuli autem 15 gradus complectuntur durationem
unius horae, quae addenda erit (anticipanda) horae meridiani Greenwich
versus orientem, subtrahenda (retardanda) versus occidentem (tempus
zonarium). Primam zonam horariam a meridiano Greenwich admisit Eu­
ropa Occidentalis (Anglia. Gallia, Belgium. Hollandia. Lusitania, Hispa­
nia).
Secundam zonam horariam assumpsit Europa Centralis (Suecia.
Norvegia, Danimarca, Germania. Austria. Hungaria, Italia. Lituanie, Po-

DE TEMPORIS SUPPUTATIONE

383

» ····“

Est et tempus legule extraordinarium v. gr. si tempore ae­
stivo anticipatur in horologiis una hora et aestate finita fit redi­
tus ad antiquam horam.
Tempus usuale est illud quod nititur potius usui hominum
alicuius loci quam scientifica temporis mensura; quod potest pro­
venire ex variis causis v. gr. ex difficultate communicationis, ex
defectu publici horologii, quod v. gr. suppleatur sonitu campa­
narum ad ortum solis, ad meridiem et ad solis occasum, sumpta
regula ex solari vel ex privato horologio.

§ 3. Regulae Codicis
246. Primus generalis can. 31 iubet servari regulas canonum
subsequentium, salvis tamen legibus liturgicis (14), quas Codex
ex can. 2 intendit plerumque immutatas relinquere. Praeservat
praeterea exceptiones, quas in casu particulari legislator potest
statuere, et quas Codex ipse suis locis induxit. Ita v. gr. can. 923
ad lucrandas indulgentias alicui diei affixas, si visitatio ecclesiae
vel oratorii requiratur, permittit ut « visitatio a meridie diei prae­
cedentis usque ad mediam noctem, quae statutum diem claudit
(horae dantur 36) (15) peragi possit. — Can. 1635: si actus iurilonia, Tcheco-Slovachia, lugoslavia, Helvetia) ex meridiano Stargard in
Germania, Termoli seu montis Aetnae in Italia. — Tertiam zonam hora­
riam admisit Europa Orientalis (Turchia, Bulgaria, Romania, Finlandia,
Estonia, Lettonia; ex parte Russia et Graecia) ex meridiano 30 gradus ad
orientem meridiani Greenwich — Status Foeder. Amer. Sept, quinque
admiserunt horarias zonas, ex meridianis ad occidentem meridiani Green­
wich sitis respective gradibus 60, 75, 90. 105, 120.
(14i) Leges liturgicae inteliguntur speciales leges de modo compu­
tandi temporis in libris liturgicis propositae quoad normam, v. gr. reci­
tandi horas canonicas, quoad determinationem anni liturgici. — Quod si
lex specialis in materia liturgica non habeatur ad normas Codicis recur­
rendum est, cum de re cum liturgia conexa Codex non sileat (cfr. can. 33).
(15) Num can. 923 exceptionem contineat, an potius sit prorogatio ter­
mini in controversia est. Primum propugnat: Maroto, Instit. iur. can. I,
n. 255: Ojelti, Comment, in Cod. I. p. 193; alterum tenet Van Hone, Com­
ment. Lovan. vol. I. tom. Ill, n. 279 cum V ermeersch-Creusen 15, n. 148.
Potius videtur extensio peculiaribus responsis inducta et per Codicem
firmata (c. 923), quae tamen est vera exceptio relate ad canones de tem­
poris supputatione.

384

TITULUS IX

dicus ponendus sit die feriata, intelligitur dilatus ad diem se­
quentem, qui feriatus non est. — Can. 33, § 2 pro contractibus
determinatio temporis relinquitur voluntati paciscentium; secus
praescripto iuris civilis in territorio vigentis (16). Porro generatim tenendum est: 1“) tempus a iure praescriptum pro aliquo
negotio iuridico sumendum esse physice et absolute, nec in hac
re valet principum in moralibus passim invocatum « parum pro
nihilo reputatur». Nec obligatio persolvendi divinum ofticium
impleri post mediam noctem potest, nec professio religiosa vali­
de emitti potest ante aetatem iure requisitam aut ante expletum
validum noviciatum; alia exempla prostant plura: nec tamen
imponenda est aestimatio mathematica et scientifica, sed suffi­
cit physica computatio iuxta horologia quae ordinarie recte pro­
cedant.
2”) tempus a iure statutum de regula intelligendum esi
completum in initio et in fine, a parte ante et a parte post, nisi
aliud caveatur expresse. Id fit v. gr. in can. 1254, § 2, ubi lex
ieiunii dicitur obligare ab expleto septennio usque ad incoeptum
sexagesimum annum. Principium autem valet tam in odiosis
(fr. v. gr. can. 1254 § 1) quam in favorabilibus, cfr. v. gr. can. 88
et alios quibus determinata aetas requiritur pro Episcopo. Vica­
rio Generali, pro ordinibus recipiendis etc. (17).
I. Duratio temporum

247. Admittitur can. 32, diem 24 horarum a media nocte
esse supputandum et quidem supputatione continua, nec conflari
diem ex 24 horis ad diversos dies pertinentibus. — Mensis su­
mitur pro spatio 30 dierum; annus pro spatio dierum 365, nisi
mensis aut annus dicatur debere sumi prout sunt in calendario,
v. gr. mense Februario. Martio, Aprili.
vel anno proxime fu­
turo. qui referri non potest nisi ad annum calendarii.
(16) Huius exceptionis amplitudo intelligenda videtur secundum am­
plitudinem can. 1529, nec nimis insistendum sensui restrictivo, quasi la­
xative referretur exceptio ad solum ius exigendi contractus adimpletio­
nem. multa enim alia cum hoc iure sunt conexa.
(17) Cfr. D'Annibale I. c. ubi in iure praecedenti, cum anceps esset
loquutio. in favorabilibus diem coeptum pro pleno haberi posse tenuit.

DE TEMPORIS SUPPUTATIONE

385

Hebdomada Ί diebus absolvitur (18).
In assignanda duratione diei, mensis et anni, sumitur dies,
mensis et annus civilis, quem mensem vel annum civilem etiam
designat lex cum edicit esse sumendos prout sunt in calendario,
licet in calendario menses sint diversae durationis. Non exclu­
ditur a computatione canonica etiam dies naturalis supputatus
spatio 24 horarum, quando dies seu tale temporis spatium a mo­
mento ad momentum iniungatur supputari, ideoque non a me­
dia nocte.
Hebdomada, si etiam sumenda est prout est in calendario,
non necessario importat, ut hoc spatium temporis computari in­
cipiat a die dominica, sed constat septem spatiis 24 horarum
continuo supputandarum a quocumque hebdomadae dic compu­
tatio fiat. — Dies non continui non censentur constituere hebdo­
madam, nisi id expresse dicatur, quod vix fiet.
Annus bissextilis dies complectitur .366.
definitur canone 33:
i In supputandis horis diei standum est communi loci usui; sed
in privata Missae celebratione, in privata horarum canonicarum
recitatione, in sacra communione recipienda et in ieiunii uel abs­
tinentiae lege servanda, licet alia sit usualis loci supputatio, pot­
est quis sequi loci tempus aut locale sive verum sive medium, aut
legale sive regionale sive, aliud extraordinarium ».
d) Prima regula circa assumendum tempus pro computa­
tione alicuius durationis est, ut assumatur usus loci i. e. tempus
usuale; quae appellatio convenit tempori adhibito a maiori com­
munitatis parte, licet diversum sit a tempore locali vero vel me­
dio, quod v. gr. signat privatum aliquorum paucorum horolo­
gium. Duplex autem simul dari potest tempus usuale v. gr. unum
pro negotiis quae publica auctoritate reguntur, aliud pro rebus
ad vitam privatam spectantibus usus communis vulgaris, et iuxta
utrumque horae supputari possunt. Plerumque unicum erit lem248. Quae species temporis adhibenda

(18) Pro Sinensibus, qui menses computant ex cyclo lunari et anno
solari non utuntur S. 0. 7 Maii 1890 declaravit: c Annos aetatis ad ma­
trimonii validitatem requisitos solares esse debere: quod si supputatio
huiusmodi fieri non possit aetas supputetur iuxta annum lunarem, sed
mense adiecto ».

25

386

TITULUS IX

pus usuale, cum populus soleat sese accommodare horae legali,
cuius cognitio plerumque in praxi erit facilior.
b) Exceptio, pro triplici negotio ecclesiastico in textu ca­
nonis commemorato, permittit praeter usuale sequi loci tempus
locale (verum vel medium) sive legale (quod potest esse locale
vel regionale vel etiam extraordinarium v. gr. hora aestiva).
Co HUI issio Codicis (10 Nov. 1925) declaravit ubique quiempiam
posse sequi tempus zonarium loci dummodo sit legale (A.A.S.
XVII, 582); at hora zonaria potest esse usualis, tametsi legalis
non sit, quo casu eius usus non est exclusus.
Per se patet communi utilitati expedire, ut in communibus
actionibus seu negotiis supputatio adhibeatur, quae sit eadem
pro omnibus et facile sit cognoscibilis; et actiones exceptae om­
nium communitatis membrorum non intersunt, sed privatum
dumtaxat habent respectum (19).
(19) Privata Missa non est intelligenda sensu liturgico, sed potius
sensu vulgari sc. quae ex devotione celebratur: quare non comprehen­
ditur in exceptione Missa capitularis, conventualis, paroecialis. Sub ieiunio etiam intelligitur ieiunium naturale sive eucharisticum. — Quoniam
non est quaestio de eligenda opinione probabili, sed de usu libertatis con­
cessae, nihil impedit, quominus pro diversa lege observanda diversa sup­
putatio adhibeatur v. gr. si secundum tempus verum quis recitat brevia­
ram; poterit abstinentiam secundum tempus medium observare et secun­
dum tempus legale regionis ad ieiunium eucharisticum, dummodo tamen
integre impleatur praeceptum, quod non accideret si v. gr. tardius inci­
peres ieiunium vel abstinentiam et prius finires, adhibendo pro initio et
fine diversum computandi modum; ita pariter, qui secundum unam sup­
putationem, media adveniente nocte. Missam in nocte Nativitatis litavit
et ex inadvertentia ablutiones sumpsit, non potest alias duas Missas ce­
lebrare eligendo supputationem secundum quain adhuc esset a media
nocte ieiunus. Cfr. Vermeersch-Cr., Epit. I, n. 149; Chelodi n. 89, 6 et
praesertim Van Hove, η. 295 sq. qui rem diligenter versat et aequo iudi­
cio resolvit, et aptas limitationes ex natura rei deducit n. 300.
Quoad itinérantes, qui in itinere veniunt ad locum ubi computatio
usualis est diversa, in hoc loco actum complere possunt secundum huius
loci usuale tempus; quare qui post mediam noctem loci a quo in locum
pervenit ubi adhuc desunt 50 minuta prima ad mediam noctem tametsi
aquam sumpserit huic alteri tempori pro celebratione Missae sese accom­
modare potest, perficere officium divinum nondum integre persolu­
tum etc. Van Hove 1. c. η. 301. Ieiunium nec tenetur prorogare, si dies fiat
brevior 24 horis; nec si longior fiat tenetur ad illud continuandum ultra
24 horas.

DE TEN POHLS SUPPUTATIONE

387

11. Modus adhibendus in computanda duratione

Agitur de computando tempore pluribus diebus, hebdo­
madis, mensibus, annis constante — Re II brevibus regulis de­
249.

linit can. 34.

I. Si mensis vel annus in individuo designatur, sive id fiat
proprio nomine (mense februario, iulio etc.) sive loquutione aequivalenti (mensis vel annus proxime futurus) sumendi sunt
prout sunt in calendario. Quare suspensus per mensem lanuariiun (31 dies), per februarium in a. ordinario (28 dies) in bissextili (29 dies) poena tenebitur — Suspensus per mensem sine
addito 30 dierum poenam luet; quia mensis abstractus 30 die­
bus constat.
II. Si terminus a quo durationis non designatur, sed arbitrio
agentis relinquitur, tempus supputatur naturaliter, non civiliter,
ideoque de momento ad momentum: quo casu si tempus sit con­
tinuum supputatur ad calendarium; si intermissum iuridice i. e.
pro 7, 30, 365 diebus prout agatur de hebdomada, mense, anno.
Ergo damnatus ad hebdomadam exercitiorum spiritualium (heb­
domada non determinata), si meridie eam incipiet, meridie, post
septimam noctem, hebdomadam absolvet. Canonicus, cui tres va­
cationum menses ius concedit, si 1 Augusti vacationes sine inter­
ruptione suscipit, die 1 Novembris eadem hora qua dimisit ser­
vitium chorale resumere debet; si intermissis diebus vacat, va­
cationes ultra 90 dies producere non potest.
III. Si terminus a quo explicite vel implicite fuerit designa­
tus, computatio fit civiliter et ad calendarium. Quod si: a) ter­
minus a quo coincidit cum initio diei, primus dies in computa­
tione comprehenditur; b) si non coincidit non comprehenditur:
ultimus vero dies in utroque casu est dies eiusdem numeri in ca­
lendario; sed in primo casu tempus finitur incipiente tali die;
in altero casu eo die expleto. — Si mensis dic eiusdem numeri
careat, in primo casu tempus finitur incipiente, in altero casu
expleto ultimo mensis die.
IV. Si agatur de actibus eiusdem generis statis temporibus
renovandis, tempus finitur eodem recurrente die, sed novus actus
per integrum eundem diem poni potest (20).
(20) S. C. de Rei. (3 Maii — A. A. S. VI. 229) declarabat: <Annus
integer novitiatus, qui solus ad validitatem professionis requiritur, in po-

388

TITULUS IX

Secundum regulam III duo menses vacationum a die 15 la­
nuarii, cum integer dies 15 fuerit dies vacationis (prima vaca­
tionis dies coincidit eum initio diei 15) habebuntur praeterlapsi
incipiente die 15 Martii (i. e. a media nocte huius diei) — Annus
decimus quartus aetatis expletus habebitur in eo qui natus est
15 lanuarii (initium duratonis est nativitas, non praecise initium
diei 15) expleto 15 lanuarii seu media nocte post transactum diem
15. — Decendium ad appellantium (cuius temporis initium est
sententia primae instantiae), si sententia appellanda data fuerit
1* Martii, erit praeterlapsum expleto die 11 Martii. — Annus no­
viciatus erit integre expletus in eo qui 15 Martii illum inchoavit,
penitus praerterlapso eodem die anni sequentis i. e. die 16 Martii,
in quo quavis hora prima professio fieri poterit; nihil autem re­
fert num annus sit ordinarius vel bissextilis. Quare qui noviciaium incepit die 28 Februarii anni ordinarii, poterit primam pro­
fessionem emittere die 29 Februarii anni sequentis bissextilis
(Commissio Codic. 12 Nov. 1922 in A.A.S. a. 1922, p. 661).
Secundum regulam IV, quoad vota religiosa quae singulis
annis, bienniis etc. renovanda sunt, tempus finitur eodem recur­
rente die, quo incepit (15 Iulii-15 Iulii), sed nihil considerata
huius diei hora, renovatio per integrum diem fieri potest. Electio
tertio quoque anno, aut sexto quoque anno facienda, ita erit intelligenda. ut electio nova sit facienda eodem recurrente die quo
prior electio est facta, quavis huius diei hora.

Ili. Tempus utile et continuum

250. Hanc Codex can. 35 dat notionem: « Tempus utile illud
intelligitur quod pro exercitio aut prosecutioni sui iuris ita alicui
sterum non stricte de hora ad horam, sed de die in diem intelligi debt.
Idem dicendum de tribus integris annis votorum simplicium, qui emissio­
nem votorum solemnium praecedere debent ». Quae altera pars vera
manet ad sensum can. 34, § 3. 5, si agatur de renovanda triennali pro­
fessione; at prima pars non respondet praescripto can. 34 S 3, n. 3, in
quo exigitur tempus prorsus completum, nec noviciatus die 8 lanuarii
coeptus hora 7 finitur expleto 8 lanuarii anni sequentis.
Itaque Commissio Codicis (12 Nov. 1922) resolvit annum integrum
noviciatus (can. 555. § 1. 2) computandum esse ad normam can. 34, S 3, 3’
idque ad validitatem (A. A. S. XIV. 661).

|>E TEMPORIS SUPPUTATIONE

389

competit ut ignoranti aut agere non valenti non currat; conti­
nuum, quod nullam patitur interruptionem » (21).
Tempus natura sua est continuum, iugiter currit independenter a qualibet circumstantia determinatae personae. Ergo si
distinguitur tempus continuum et utile, se refert distinctio ad
modum computandi tempus. Computatio continua (tempus con­
tinuum) consistit in computando sine distinctione omnes dies ali­
cuius durationis. In computatione utili (tempus utile) negliguntur illi dies, in quibus possibile non fuit ponere actum iuridicum
de quo agitur (22). Invenitur praeterea in iure Romano compu­
tatio utilis absolute i. e. sive quoad initium sive quoad cursum
durationis (tempus utile ratione initii et ratione cursus) et com­
putatio utilis solum quoad durationis initium (tempus utile ra­
tione initii, sed continuum ratione cursus) (23). Porro valebat re­
gula. tempus debere haberi continuum, salvo contrario iuris prae­
scripto, cum hic modus computandi magis sit conformis naturae
temporis.
251. Iure Codicis tempus ad exercitium alicuius iuris vel ad
alicuius iuris prosecutionem censendum est continuum : utile ha­
betur ex expressa vel saltem implicita iuris concessione, i. e. le­
gis. decreti vel praecepti. A lege conceditur tmpus utile cc. 161,
432. 1432, 1457. 1881. 1884. 1885. — Per speciale decretum, prae­
ceptum. ubi alteri nocumentum non obveniat, censendum est
concedi tempus utile, cum non censendum sit praecipientem obli­
gare velle nullo habito respectu ad possibilitatem eius cui prae­
ceptum datur. Pariter concessio facta cum determinatione tem­
poris ad iuris exercitium vel iuris prosecutionem, cum datur in
favorem alicuius sine alterius odio seu gravamine: nam his duo­
bus principiis ut plurimum nititur lex dum tempus designat utile.
Temporis utilis ea est condicio, ut non currat ignoranti aut
agere non valenti. Huius supputatio fit de die in diem, et dies a
(21) Λ iure nostro non est alienus alius sensus, quo continuum tem­
pus dicitur illud quod de facto non est interruptum, ita cc. 555, 556 annus
noviciatus requiritur continuus seu non interruptus.
(22) Ulpianus, Liber sing. Regular. XXII, 32; L. 1 D. de divers, tem­
per. praescr. (44, 3).
(23) L. 2, §, 1 D. quis ordo in possess; 38, 15; L. 19 in medio C. 6,30
de iur. delib.

390

TITULUS IX

quo in tempore non supputatur, cum durationis terminus a quo
implicite maneat designatus per momentum a quo ignorantia vel
impedimentum ad agendum cessat, quod cum initio diei gene­
rati ii non coïncidât. Qui modus supputationis valet tum ad deinandum initium temporis utilis, tum ad determinandos dies
non utiles postquam tempus utile iam coepit currere; tales autem
reputandi sunt si notabili diei civilis parte impedimentum sub­
sistat, quod morali modo aestimandum est. ('um autem soli dies
utiles sint supputandi, in duratione tot dies addendi sunt, quot
fuerint impediti, praesertim cum agitur de tempore brevi. Exem­
plum tibi exhibet can. 432 §1,2 temporis utilis ratione initii, ra­
tione tamen cursus continui, ubi decernitur devoluta ad métro­
politain deputatio Vicarii Capitularis, si ea quavis de causa non
fuerit facta a Capitulo intra octiduum ab accepta notitia mortis
Episcopi.

TITULUS X
DE

RESCRIPTIS

Praenotiones
252. Fontes: Dist. 97; C. XXV q. 1, 2 (1). — Compil. I 1. I, tit. 2 de
rescr. et eor. interpretationib.; cpl. II 1. I, t. 2 de rescr.; cpl. Ill 1. I, t. 2
d. r. et interpretationib. eor.; cpl. IV et V 1. I. t. 2 de rescr. — Decret.
Greg. IX 1. I, t. 3 de descript, et Deer. Bonif. VIII 1. I, t. 3 d. r.; Const. V
1.1, t. 2 d. r. — Concil. Trid. Sess. XIII sap. 2, 5 de ref. Sess. XXII cap. 5, 6
d. ref. Sess. XXV cap. 10 d. ref. — Decretal. Clem. P. VIII ed. Sentis
p. 3 sq. cum aliis decretis Sed. Apost. — Regul. Cancell. Apost. iunct.
Riganti, Comment, in R. C. Ap. — Ordo servandus in SS. CC. etc. in
A.A.S. p. 3(5 sq. Act. S. Sed. vol. VIII p. 601, vol. V p. 656.
Scriptores: Commentatores in h. t.; Zech, Praecognita §§ 330 sq.;
Soglia, Inst. iur. publ. eccl. §§ 27 sq.; Phillips, Kirchenr. t. Ill, § 155;
Scherer 1. c. § 27; D’Annibale 1. c. P. I, n. 236 sq.; Zilelli, De dispens.
matrimonialib. p. 20. Cfr. de clausulis supra h. t. I, n. 133; Putzer, Com­
ment. in facult. apost. p. 1 sq., 63 sq., 99 sq. — Ponsius, De antiquitatibus
iur. can. h. t. — Commentatores Codicis, praesertim Van Hove, De rescri­
ptis n. 88 sq.

Lex et consuetudo, de quibus in
praecedentibus actum est constituunt ius obiectivum quod tam­
quam norma communis imponitur membris communitatis; per
rescripta vero privilegia et dispensationes casus et personae sin­
gulares respiciuntur et ortum dant iuribus subiectivis. De his
fontibus iuris subiectivi. post fontes iuris obiectivi, hoc loco agen­
dum est initio facto a rescriptis per quae vel ipsa privilegia et
dispensationes frequenter conceduntur.
253. Conexio materiae.

(1) Cod. I. 23 de divers, rescriptis et pragmat. sanctionib.; Vering.
Gesch. u. Pand. § 16. Cfr. quoque L. 2, 3. Cod. de leg. et const, princip.
I, 14; Suârez, D eleg. I. Ill, cap. 15 n. 11 sq.; Zech 1. c. § 208. — Cfr. L. 12
c. de leg. I. 14;L.lD.d. const, prine. I, 4; Pirhing h. t. prooem.

I

392

TITULUS X

254. Definitio. Rescriptum ex vi nomini, est responsum prin­
cipis scripto datum ad alicuius supplicationem vel relationem
vel consultationem (2). Quare rescriptum differt ab oraculo ul­
vae vocis, quod viva voce datur, licet postea probationis causa in
scripturam (3) redigatur; a Decretali, quae saepe motu proprio
supremi principis, non semper ad consultationem alicuius conce­
ditur; ab ipsa Constitutione, (piae ius quoddam generale condit,
et ad bonum commune refertur. At rescriptum licet pariter nor­
ma generalis esse possit (4), tamen ordinarie et per se lex genera­
lis non est (5). sed iura tantum subiectiva sive favores singula­
rium personarum vel privilegia vel dispensationes concedit aut
ad summum ius particulare constituit. Quod ius particulare in re­
scripto conditum non raro v. g. per insertionem in collectiones
(2) Sensu lato in hac notione verbum principis etiam Legatum vel
Episcopum comprehendit. Ceterum canones huius tituli Codicis agunt de
rescriptis sive S. Sedis sive Ordinariorum, praesertim vero de prioribus.
Ceteri Superiores, qui Ordinariorum nomine non veniunt huiusmodi prae­
scriptis non tenentur in concedendis gratiis, favoribus vel licentiis intra
propriae competentiae limites.
(3) Principem i. e. Rom. Pontificem ad gratiam seu favorem conce­
dendum. non teneri ad formam scriptam, nimis evidens est. Plurima olim
privilegia aliaeque gratiae oraculo vivae vocis a RR. PP. fuerunt concessa.
Sed in incertitudine iuris non scripti facile abusus committi possunt,
unde plures factae sunt revocationes huiusmodi oraculorum. Ita Grego­
rius XV Const. Romanus Pontifex revocavit omnia oracula vivae vocis
tam a se quam a praedecessoribus usque ad a. 1622 concessa paucis ex­
ceptis. Urbanus VIII (a. 1631) revocationem Gregorii XV confirmavit et
extendit etiam ad casus ab illo pontifice exceptos; quam tamen revoca­
tionem a. 1635 alia constitutione temperavit (cfr. Piat, Ius regulare II.
q. 216). — Res nunc fuit melius ordinata in Const. Sapienti consilio de
Curia Romana, ubi in « Ordo servandus in Rom. Curia » P. II, c. 3, a. 1
n. 2 ubi pro foro interno talia Oracula habentur eiusdem valoris ac re­
scripta. Pro foro vero externo nihil valent nisi per authenticum docu­
mentum officialis Curiae aut attestationem Cardinalis probari possint.
Cfr. can. 79, 239, n. 17.
Vivae vocis Oracula non sunt nec decreta, nec
gratiarum concessiones aut dispensationes ab aliqua S. Congregatione
datae ex audientia Ss.mi aut facto verbo cum Ss.rno: significant neces­
sarium approbationis requisitum.
(4) Cap. 19, X de sent. II, 27; leg. Rom. alleg. in not. 1. — Ex ho­
dierna praxi et stilo rescripta in sensu stricto solum dantur pro privatis
negotiis et solum inter partes ius faciunt et favorem impetranti conce­
dunt (Cfr. can. 17, § 3).
(5) Pirhing, 1. c.; L. 2. Cod. de leg.

DE RESCRIPTIS

393

authenticas corporis iuris canonici factum est ius universale (6).
Denique rescriptum in forma simplici datum (7) saepe oppo­
nitur Brevibus vel Bullis, quibus responsa sive rescripta princi­
pis in forma sollemniori et de rebus gravioribus dantur. Inde non
difficulter erui possunt differentiae (8) inter rescriptum atque
privilegium vel dispensationem si rescripta ratione modi dicun­
tur alia dari ad supplicationem alia motu proprio; nihilominus
a Motu proprio vere tali rescriptum distinguitur ex ipsa utriusque notione : quare dum in rescripto R. P. apponit clausulam
motu proprio hoc fit ad firmiorem reddendam concessionem et
sananda petitionis vitia ad normam can. 45.

III. Divisio. Rescripta pontificia dividuntur:
«) in rescripta gratiae, quibus favor praeter ius aut contra
ius commune conceditur in materia cum contentione iudiciali
partium non conexa v. g. indulgentia, beneficium, dispensatio
aliaque similia; in rescripta iustitiae, quae, praesertim favorem
ordinarie secundum ius commune continent ad iustitiae administrationem sive ad definiendas controversias iudiciales inter par­
tes v. g. per delegationem iudicis. per concessionem vel praescrip­
tionem specialis formae in procedure iudiciali, per restitutionem
in integrum a principe concessam, per explicationem legis in re­
latione vel consultatione expetitam, denique per ipsam senten­
tiam iudicialem ad instantiam partis datam vel saltem confirma­
tam (9); in rescripta mixta, quae simul gratiam continent et
ad iustitiae administrationem spectant;
ft) in rescripta secundum ius (10). quae a R. P. ad urgen­
dam ipsam iuris observantiam conceduntur, ut ordinarie fit in
rescriptis iustitiae. cfr. v. gr. rescriptum (pio R. Pontifex requi­
sitam dat commissionem, ut S. R. Rota de aliqua causa in prima
instantia cognoscat; et in rescripta contra ius et praeter ius,
quae aliquid contra ius largiuntur, aut quod iure non est defini­
tum. ut communiter accidit in rescriptis gratiae;
(6) Pirhing, h. t. n. 3; Sanli h. t. n. 2. — Hoc tamen ab hodierna
praxi est alienum.
(7) Act. S. Sed. vol. XXVIII. p. 188 sq.
(8) Suârez, De leg. 1. VIII cap. 2, η. 7 sq.
(9) Suârez, 1. c. η. 7, 8; Sanli, h. t. η. 3, 4.
(10) Pirhing, h. t. n. 4.

394

TITULUS X

c) in rescripta exsecutoria (11) et moratoria sive dilatoria;
d) in rescripta temporalia et perpetua quatenus tempus
certum et limitatum praefixum habeant, aut non;
e) in generalia et peculiaria; priora pertinent ad oinnes
causas determinatarum personarum aut ad omnes determinati
loci personas; posteriora ad determinatas causas aut ad determi­
natas personas referuntur (cfr. can. 48);
f) ratione formae, in rescripta data in forma gratiosa
quando princeps in rescripto gratiam facit sine intermedio exse­
cutore. ideoque rescriptum dicitur continere gratiam factam; in
forma vero commissoria dicitur dari rescriptum cum princeps
alteri dat necessariam facultatem ad gratiam concedendam, et
ideo dicuntur continere gratiam faciendam. Quod tamen duplici
ratione fieri potest: nam constitutio exsecutoris pro gratia imper­
tienda aut fit designando exsecutorem necessarium v. gr. sub hac
formula « mandamus ut dispenses si vera sint ». quo casu a plu­
ribus etiam dicitur gratiam factam continere et rescriptum di­
citur in forma mixta dari; vel impertienda gratia committitur
arbitrio exsecutoris designati aut huic tribuitur necessaria et op­
portuna facultas gratiam impertiendi, tunc proprie et stricte di­
citur rescriptum tali forma commissoria datum continere gra­
tiam faciendam.
IV. Notae historicae. Imperatores Romani suis decretis ad
decidendas controversias per sententiam judicialem publicatis
itemque mandatis, quibus normae procedendi inferioribus indi­
cibus et magistratibus constitutae sunt, atque rescriptis ad rela­
tionem vel consultationem etiam privatorum datis, dummodo
certae sollemnitates servatae fuissent, vim legum universalium
inesse sanxerunt (12). At non pauca rescripta Imperatorum Ro­
manorum. quae potius interlocutiones fuerunt sine causae co­
gnitione. brevi manu et de plano datae, generalia iura non fue­
runt. sed leges dumtaxat illis negotiis atque personis, pro quibus
fuerunt promulgatae (13).
(11) Cap. 37. 39 X h. t., ubi a litteris exsecutoriis etiam litterae mo­
nitoriae distinguuntur: dilatoria dantur in favorem debitoris, moratoria
in favorem creditoris.
(12) L. 12 pr. L. 3, Cod. de leg. I 14; L. 6 S 3, D. de off. proc. 1. 16;
Veringl. c. § 16; scriptores not. 1 h. tit. allegati; Scherer 1. c. § 27 not. 14.
(13) L. 2 L. 3 i. f. Cod. de leg.; Walter. Gesch. d. room. R. n. 311, 441.

DE RESCRIPTIS

395

Quod si Romani quoque Pontifices praesertim iam inde ex
saeculo quarto ad varias consultationes sibi propositas respon­
derunt sive rescripta dederunt (14), id nequaquam ex servili qua­
dam imitatione praxis Imperatorum et iuris Romani est repeten­
dum multoque minus ex praerogativa quadam Episcopi Romani
in circumstantiis politicis mercque externis sedis suae fun­
data (15).
Cum beneficia ecclesiastica fuissent instituta, atque, plene
iam evoluto instituto bénéficiai!, paulatim invalescerent rcservationes beneficiorum, mandata de providendo, itemque causae
iudiciales frequentius delegarentur, per specialia responsa re­
solverentur dubia iuris, stabiliretur forma procedendi in casibus
particularibus, praesertim saeculo duodecimo inde ab Alexan­
dro III usus rescriptorum frequentissimus est factus. Quare mi­
rum non est, quod in prima compilatione antiqua Bernardi Papiensis (a. 1189-1191) proprius iam reperiatur titulus de rescrip­
tis. Universa iurisprudentia canonica de rescriptis in compila­
tionibus antiquis et collectionibus authenticis corporis iuris ca­
nonici (16) haud sine subsidio mutuato ex legibus Romanis (17)
et reflorescente studio iuris civilis magis magisque fuit exculta.
Regulae quoque Cancellariae Apostolicae (18), quae inde ex sae­
culo 14 prodierunt, ad expoliendam theoriam et praxim rescrip­
torum multum contulerunt. Nostra aetate, ut patet legenti capita
huius tituli iuris Decretalium, non paucae quaestiones de rescri­
ptis beneficialibus (19) vel judicialibus memorato titulo resolutae
practicum usum rarissime habebant, et suum valorem iuridicum
solum pro casibus extraordinariis retinebant. Inter rescripta
gratiae nunc frequentiora sunt rescripta dispensationum prae­
sertim matrimonialium (20).
(14) Qua in re Siricius (a. 285) nequaquam primus fuit.
(15) Ita opinatus est Hinschius 1. c. t. III p. 682 sq.
(16) Cfr. Maschat, 1. c. vol. I p. 214 sq. et elenchos de mutationibus
factis in prioribus collectionibus per subséquentes compilationes.
(17) Scherer, 1. c. p. 141 not. 4; Soglia, 1. c. § 28; diet. Gratiani post
c. 16. c. XXV q. 2. (Pelag. a. 555-560).
(18) Cfr. v. g. Reg. Cane. Apost. 9, 10. 12 sq., 16. 17, 18, 27. 48, 49 et
Riganti, 1. c. in has Reg.
(19) V. g. mandata de exspectativis; cfr. Maschal, 1. c. in elencho II
h. t.
(20) Cfr. Decretal. Clem. Pap. VIII in ed. cit., ubi ea recensentur.

396

TITUI.CS X

§ 1. DE PERSONIS AD DANDA VEL ACCIPIENDA

RESCRIPTA HABILIBUS

Quicunqu legem condere potest, is
etiam capax est ad dandum rescriptum (21). At R. Pontifex ad
concedenda rescripta gratiae vel iustitiae utitur ministerio diver­
sorum tribunalium seu dicasteriorum in Urbe, per quae aut in
forma Bullae vel Brevis vel simplicium litterarum apostolicarum
sive rescriptorum ad instantias propositas respondere solet (22).
255. Subiectum activum.

256. Subiectum passivum. Oblinere rescripta potest quicum­
que est membrum Ecclesiae et subditus legislatoris ecclesiastici
rescribentis sive actor sive reus, mas vel femina, in quacunque
causa ecclesiastica, de qua litigari potest, sive temporali sive spi­
rituali. de beneficiis et ecclesiis et universim de omnibus rebus,
quae aut ex officio et secundum ius alicui debentur aut ex gratia
concedi possunt et solent; porro contra quemcumque (cfr. cap.
15, 34. 35. 36, X h. t.; cap. 2, 3 h. t. in Sext.; cap. 1 h. t. in Clem.)
subditum legislatoris concedentis rescriptum, sive clericum sive
laicum. sive maiorem sive minorem 25 annis, etiam contra excommunicatum (23). Cuius regulae generalis ea tantum statuen­
da est limitatio: « .Vzsz quis iure communi propter scelus aut do­
lum expresse sit prohibitus ».
Nam in hac materia valet iuris principium: «Concessum
intelligitur, quod expresse non prohibetur » (24). Quare in Ec­
quae inde a Concilio I.ateran. V per Leon. X 1515 et 1516 et postea per
Concil. Trid. et Romanos Pontifices usque ad nostram aetatem huic titulo
adiecta sunt. Cfr. de dispensationibus matrimonialibus: Feije, De imped,
et disp. matrim. n. 600 sq.; Gasparri, Tractatus can. de matrim. n. 303 sq.;
Zitelli. 1. c.; Giouine, De disp. matrim. t. II p. 3 sq., 117 sq.
(21) Hostiensis, Summa h. t. n. 2; Pirhing, h. t. n. 6. Quare quae de
rescriptis pontificiis statuuntur, proportione servata facile ad rescripta
Episcoporum aliorumque Ordinariorum applicari possunt. Cfr. Scherer.
1. c. p. 142.
(22) Bangen, 1. c. p. 17 sq., 386. 431: Zech, 1. c. § 332; Gasparri, De
sacr. ordin. n. 70.
(23) Hostiensis. 1. c. h. t. n. 3 sq.: Pirhing, h. t. n. 6; Putzer, 1. c.
p. 63 sq.
(24) Cap. 15 X h. t.: cap. 1 de procur. I 19 in Sext.; cap. 2 § 1 i. f.
X de transi. I 7.

DE RESCRIPTIS

397

clesia omnes fideles, qui iurium ecclesiasticorum sunt capaces,
ad impetranda rescripta gratiae vel iustitiae ius habent libere
recurrendi ad Romanum Pontificem, atque R. Pontifici et fideli­
bus infertur iniuria, si gubernia civilia tamquam mediatores sese
obtrudunt et liberam communicationem inter supremum Eccle­
siae pastorem et fideles pro suo arbitrio impediunt (25)
lure Codicis. Haec generalis facultas adseritur can. 36 § 1 :
< Rescript a tum Sedis Apostolicae tum aliorum Ordinariorum
impetrari libere possunt ab omnibus qui expresse non prohi­
bentur ».
I. Inhabiles autem habentur ex eod. can. 36, § 2 quoad re­
scripta pontificia irretiti censura excommunicationis, interdicti
personalis, suspensionis, si aut sint vitandi aut de censura in foro
externo constat per sententiam conclemnatoriam vel cleclaratoriam (26).
257. hire antiquo inhabilitas extendebatur ad omnes ex­
communicates excommunicatione maiore, sive vitandi essent sive
tolerandi, publici vel occulti (27), nisi in causa excommunica­
tionis vel appellationis ad sui defensionem (28). Ut vero incom­
modis et difficultatibus occurreretur, quae facile obvenire pot­
erant in casu excommunicationis occultae, invaluerat usus ut
in plerisque Stae. Sedis rescriptis insereretur absolutio a cen­
sura aci cautelam et aci effectum gratiae valide obtinendae (29).
(25) Syllab. prop. 28 29 41 49; Concil. Vatic. Sess. IV.
(26) Cfr. can. 265 § 2; 275 n. 3; 2283. Cap. 15 X. h. t.; cap. 1 de pro­
car. I, 19 in Sext.; cap. 2 § 1 i. f. X. de transi. I, 7. Syllab. prop. 28, 29
41, 49; Concil. Vatic. Sess. IV.
(27) Cap. 1 h. t. in VI0; cap. 26 X. h. t.; Martini V decr. «Ad evi­
tanda », ipsis escommunicatis toleratis specialem favorem non conces­
serat. Cfr. Hefele, Concilieng. t. VII. pag. 357 ed. I; Kober, D. Kirchenbann, p. 245 sq.; Sudrez, De censuris disp. IX. sect. 2; Benedictas XIV,
De Synodo dioec., 1. VI, cap. 5, n. 2: Hollvveck, I). K. Strafg., p. 120.
(28) Cit. cap. 41 X. h. i.; cap. 1 h. t. in VI0; cap. 7 X. de indic. At­
tamen S. Poenitentiaria (9 Sept. 1898) responderat quoad excommuni­
cates occultos valere etiam rescripta minorum gratiarum v. gr. benedi­
cendi coronas, legendi libros prohibitos, sed pro foro interno tantum.
(29) Ex reg. Cane. Apost. 66 a favore absolutionis ad effectum exclu­
debat haereticos, non parentes rei indicatae, incendiarios, violatores ec­
clesiarum, falsificatores et falsarios procurantes litteras et supplicationes
apostolicas et illis utentes, receptatores et fautores eorum, ac res vetitas

398

TITULUS X

Successit immutatio facta per Pium X, qua edictum fuerat:
« gratiae et dispensationes omne genus a Sta. Sede concessae
etiam censuris irretitis, ratae sint ac legitimae, nisi de iis agatur
qui nominalim excommunicat i sint, aut a S. Sede nominalim
pariter poena suspensionis a divinis multati >. Sed mutato in
Codice conceptu vitandi, cum plures effectus, qui de vitandis
valebant, tributi sint iis, quorum censura per sententiam nota
esset reddita, illa praescriptio Pii X, debuit restringi ad normam
explicatam can. 36. § 2.
258. De memorata inhabilitate ex can. 36 § 2 haec viden­
tur dicenda : a) invalide ab huiusmodi inhabilibus impetrari re­
scripta, etsi apponatur clausula motu proprio, sed ut valeat re­
quiritur expressa mentio censurae inhabilitantis. Nam R. P. nec
explicite nec implicite dispensat inhabilitatem quam non novit;
ut ergo dispenset implicite opus est ut mentionem faciat de cen­
sura inhabilitante. Absolutio ad cautelam et ad effectum nunc
apponi non solet, postquam normis Regularum Cancelleriae
substituta sunt praescripta Codicis (can. 46, 55, 2265, § 2).
b) Per se intelligitur a valido rescripto obtinendo arceri,
qui a S. Sede seu iure communi inhabilitantur per poenam vindicativam ad gratias ecclesiasticas, sive quaslibet, sive saltem ad
ad infideles deferentes, violatores ecclesiasticae libertatis; item ab eodem
favore excludebantur via facti ausu temerario apostolicis mandatis non
obtemperantes, et X’untios vel exsecutores Apost. Sedis et eius officialium,
eius commissa exsequentes impedientes, qui propter praemissa vel aliquod
eorum excommunicati a iure vel ab homine per quattuor menses scien­
ter excommunicationis sententiam sustinuerint (insorduerint). Ex eadem
Reg. 66 Cane. Ap. absolutio illa non proderat iis, qui in quacunque cen­
sura insorduissent i. e. post censuram in eos latam aut per iudicem de­
claratam per annum continuum in ea pertinaciter vixissent. At complu­
res ex illis personis a beneficio absolutionis exceptis ex iure Const,
c Apost. Sed. stabilito non amplius excommunicationem incurrebant. Im­
mo praedictae personae insordescentes tum tantum videntur a beneficio
absolutionis fuisse exclusae, si publice fuissent excommunicatae et nomina­
tim denuntiatae. Cfr. Riganti 1. c. in Reg. 66 Cane. Ap.; Zitelli, De dispens.
p. 76; Suârez, De censuris disput. 17 sect. 1 η. 2; Pirhing h. t. η. 10; De
Angelis h. t. n. 3 iunct. decreto S. C. Inquis. 27 ïunii 1866 (cfr. Decret.
Clem. P. VIII, p. 6 sq.) et Van de Biirgl. De dispen. matr. p. 137; Gaspard,
De matr. n. 422. Sed post innovationem iam a Pio X factam, non amplius
illa absolutio ad cautelam rescriptis pontificiis erit inserenda. Ferreres
De Curia Romana n. 235 sq.

"MK

%
DE RESCRIPTIS

i

399

illas pro quibus impetratur rescriptum (30). Utrum etiam sus­
pensio totalis vel interdictum personale per sententiam data
aut declarata, inhabililatem inducant cum feruntur ad modum
poenae vindicativae et non ad modum censurae, a nonnullis
negatur (31); verior tamen videtur affirmativa sententia (32).
c) Sententiae condemnatoriae vel declaratoriae videtur
aequiparandum decretum S. Sedis aut Ordinarii infligens cen­
suram etsi latam non servatis formalitatibus iudicialibus, itemque declaratio extraiudicialis (publica tamen) aliquem incur­
risse censuram latae vel ferendae sententiae per praeceptum
particulare comminatam (33).
d) Pro rescripto dato in forma gratiosa inhabilitas induci­
tur, si sententia condemnatoria vel declaratoria iam data est
tempore, quo datur rescriptum; non impedit validitatem si haec
lata est post rescripti concessionem, nec quoad hunc casum et
effectum sententia declaratoria vim habet retroactiuam (34). li­
cet sententia postea data possit forte impedire usum rescripti
iam valide obtenti (cfr. v. gr. can. 2263). In rescriptis datis in
forma commissoria sive libera, sive necessaria, pariter validi­
tati obstat censura exsistens tempore concessionis rescripti, tam(30) Cfr. can. 2291, 9°; 2298, 5°; 2294, § 1.
(31) Ita Cappello, Summa iuris canon, n. 142, 3°; cui timide videtur
adhaerere Van Hove 1. c. n. 96.
(32) In canone 2255 sub nomine censurae veniunt suspensio et in­
terdictum, tum cum feruntur ad modum poenae vindicativae; in hoc al­
tero casu directe et immediate ius intendit punitionem, in priori directe
et immediate intenditur emendatio et resipiscentia. Cfr. Const. « Apostolicae Sedis » ubi cum ageretur de censuris comprehendebantur etiam inter­
dicta et suspensiones ad modum vindicativae poenae latae; item in « Nor­
mis peculiaribus » erat sermo de poena suspensionis a divinis.
(33) Ita Van Hove 1. c. n. 97. Profecto iuridicam publicitatem dat
tale decretum vel declaratio, et est latae sententiae etiam censura inflicta
per praeceptum peculiare. Cfr. can. 2258, § 2 et ius statutum in « Normis
peculiaribus» Const. «Sapienti consilio» cap. 3, n. 6.
(34) Cfr. Chelodi 1. c. n. 76, not. 7 qui insistit in can. 2266, ubi for­
mula adhibetur post sententiam, quae retroactivam vim videtur exclu­
dere: quem A. alii doctores sequuntur, velut Van Hove 1. c. n. 98, ubi in
not. 3 scite admonet ad effectum convalidandi seu impediendi eius nullitatem, non sufficere absolutionem datam in solo foro interno cum onere
reincidentiae ad normam can. 2254, § 3.

400

TITULUS X

etsi postea absolutio detur; absolutio namque censurae effectus
aufert in futurum, non est modus convalidandi actum invalidum.
Item censura exsistens tempore exsecutionis, post rescriptum va­
lide obtentum, impedit validitatem exsecutionis, nam rescripta
effectum non habent nisi a momento exsecutionis (cum exsecu­
torem exigit) ut statuit can. 38; porro momento exsecutionis, ut
supponitur est inhabilis orator ad gratiam seu rescriptum. Si
tamen exsecutor habeat facultatem absolvendi, data absolutione,
valebit exsecutio: at pro censura ab homine, non facile habe­
bitur illa facultas (35).

e) Inhabilitas publice per sententiam ccnsurati valet non
solum pro rescriptis gratiae, sed etiam pro rescriptis iustitiae:
nam his quoque gratia seu favor conceditur v. gr. index dele­
gatus. Ceterum hoc cohaeret cum canone 1629 § 3, 1654 § 1.
f) Quoniam exceptio ab inhabilitate in publica censura
irretitis, fit pro casu quo in rescripto fiat mentio de censura,
valet etiam iure Codicis exceptio iuris praecedentis, si rescri­
ptum censurato concedatur in causa censurae ad suam defen­
sionem. cum in tali casu de censura mentio fiat in rescripto.

g) Cum inhabilitates ex censuris ortae a iure communi
procedant, etiam Ordinariorum rescriptis sunt applicandae;
quas non possunt auferre, nisi in quantum auferre censuras
possunt, per absolutionem. Quare rescripta ab Ordinario data
ad concedendam aliquam gratiam earum, ad quas ob censuras
de quibus in canonibus citatis in can. 37. § 2 impetrans rescri­
ptum est inhabilis, nulla sunt, cum Ordinarius facultatem aufe­
rendi iuris communis inhabilitatem non habeat ex suis, nec eam
recipiat ex iure communi (cfr. can. 2237). — At ubi ex facultate
habituali sive induito apostolico. pro diversis facultatum for­
mulis. rescriptum ipsi concedunt, certe non accipiunt facultatem
concedendi per proprium rescriptum dispensationem inhabili­
bus personis, sed tantum habilibus. Quare licet ipsi non tenean­
tur pro antiquo more e. gr. Datariae, praemittere absolutionem
ad cautelam et ad effectum, cum nullam suspicari possint inha­
bilitatem ratione censurae; at si illam non praemittunt secun(35) Cfr. canones 2245, 2: 2252; 2253. 2°.

DE HESCIUPTIS

ΙΟΙ

dum potestatem, quae ipsis iit per can. 66 § 3, rescriptum Ordi­
narii validum effectum in personam inhabilem non sortitur (36).
Si autem agatur de re ad propriam et nativam Ordinarii
competentiam pertinente, certe Ordinarii non tenentur prae­
scripto can. 36 § 2, ut iam primo docuit Nauarrus, Consil. et
responsa libr. V, cons. 44, n. 2 sq.; (piem sequuti sunt Suârez De
cens. disp. 17 sec. 1.; Bonacina, De censui, disp. II, q. 2; Leurenius, Forum eccles. h. t. (I, 3) et alii.
Ii) Si per rescriptum concedatur indultum aliquod in ne­
gotio individuo duabus personis, e quibus una (supplicans) est
capax, altera incapax gratiae recipiendae v. gr. ex censura, illud
utrique prodest, ne pars innocens plectatur malitia alterius.
S. C. P. F. 17 April. 1828 in Collect. I, n. 803.
259. IL De haereticis et schismaticis. Dubitari non potest,
quin iure praecedenti haeretici et schismatici essent inhabiles
ad obtinenda rescripta et in genere ad favores et gratias quae per
rescripta conceduntur (37) et de stilo Curiae res erat manifesta.
Porro haeretici et schismatici erant et sunt excommunicati. nec
favor tributus per « Normas peculiares » const. « Sapienti Con­
silio cap. Ill, η. 6 excommunicatis, qui sunt et volunt esse intra
Ecclesiam, factus est haereticis et schismaticis extra corpus Ec­
clesiae constitutis et aliunde iam inhabilibus: quem favorem re­
strinxit Codex; vel ab ipsis sacramentis arcentur, etiam bona fide
errantes, nisi prius, erroribus reiectis. Ecclesiae reconciliati fue­
rint (can. 731, § 2) (38); unde aliae gratiae non sine scandalo hae­
reticis et schismaticis concederentur.
hire Codicis eadem inhabilitas manifeste traditur can.
87 (39). Certe quoad illos fideles intra Ecclesiam constitutos, qui
(36) Chclodi 1. c. n. 76. not. 7, qui etiam provocat ad can. 2265, § 2
! ubi dicitur post sententiam
lata fuerit; cui plures alii auctores in hac
re adhaerent v. gr. Van Hove 1. c. n. 98.
(37) S. C. P. F. 26 Sept. 1821 (Collect. I, η. 769); S. Off. 18 Dec. 1872
I (Collect. II, n. 1329); S. Poenit. 2 lulii 1891 (Collect. II, n. 1759); Ferreres,
La Curia Romana n. 216.
(38) Quae praescriptio canonis nititur plurimis praescriptis S. ΟΓ' ficii antecedenter latis et inter fontes canonis allegatis. Cfr. v. gr. dccis.
in Collectanea II, n. 2012, 1566.
(39) Nulla vis fieri potest in verbo ab omnibus can. 36, £ 1, quasi
contineretur exceptio incredibilis can. 87; sicut enim per illud verbum
non includuntur infideles, ita nec haeretici aut schismatici, sed soli fideles.

26

402

riTvi.vs x

idcirco sunt haeretici, quod aliquam fidei veritatem negarunt
vel de ea positive dubitarunt, quoadusque constet de formali et
pertinaci errore nondum ad rescripta, ideoque quamdiu hoc
iuridice non constiterit inhabiles dicendi non sunt, nec hoc ju­
ridice constabit nisi per sententiam condemnatoriam vel decla­
ra toriam.
Ergo pro foro externo Ecclesiae, quoad poenas et inhabili*
tates etiam ad rescripta obtinenda hi habendi sunt haeretici vel
schismatici: 1) qui sententia dcclaratoria vel condemnatoria ut
tales sunt declarati; quae declaratio etiam importat declaratio­
nem quod sunt excommunicati, cum censura sit latae senten­
tiae; 2) clerici suspecti de haeresi, qui, post repetitam inutiliter
monitionem a divinis suspensi, intra sex menses a contracta
poena sese non emendaverint (can. 2315); 3) omnes, qui notorie
pertinent ad sectam haereticam vel schismaticam aut atheisticam (40); ideoque omnes qui ad aliquam sectam transierint vel
eidem publice adhaeserint (41). Cfr. Chelodi 1. c. n. 96 ubi etiam
commemoratur infamia.
Saltem, ultra pubertatem, qui ad aliquam sectam acatholiII
cam, schismaticam,
vel atheisticam pertinent, tametsi in ea nati
et educati sint, in foro Ecclesiae haeretici vel schismatici cen­
sentur. et ad catholicam conversi, a censura in foro externo sunt
absolvendi praei II issa abiuratione, nec de bona fide in foro ex­
terno constat; ideoque eadem praesumptione censendi sunt in­
habiles ad obtinenda rescripta. Impuberibus vero eiuratio non
imponitur, sed verae fidei dumtaxat professio.
De facultate Ordinariorum in re ad propriam et nativam
competentiam pertinente vel ex facultatibus delegatis, idem di­
cendum est quod circa excommunicatus est praemissum.
260. Scholion, Iure praecedenti, rescripta, quibus causae iudiciales ex auctoritate Sedis Apost. vel eiusdem Legatorum indi­
cibus delegatis cognoscendae et definiendae committerentur, ex(40) Commissio Codic. 30 Iulii 1934 in A.A.S. tom. 26, pag. 474.
(41) Quoad notorie pertinentem ad sectam vel ad eum transeuntem
esset curiosum, inutile et ridiculum edere declarationem, nisi in casu
particulari id esset necessarium ad evitandam fidelium deceptionem: ipsi
in se sententiam dicunt, et sententiam Ecclesiae contemnunt — ut plurimum.

DE RESCRIPTIS

(03

secutioni mandari non poterant, nisi a clericis dignitate praeditis
aut personatum obtinentibus aut ecclesiarum cathedralium ca­
nonicis (42). Cui dispositioni Bonifacii VIII per Cone. Tridentinuni non luerat derogatum in sess. XXV, cap. 10 de rcf„ nam in­
dices synodales a Conciliis Provincialibus vel Synodis dioecesanis designandi, quibus ex delegatione Sedis Apost. causae per
rescripta committi possent, debebant esse personae, quae quali­
tates a Bonifacio VIII requisitas heberent et alioquin ad id aptae
exsisterent. Quae rescripta, non obstantibus conatibus Benedi­
cti XIV (43), ob non leves rationes fere in desuetudinem abi­
erant. Antiquis praescriptis, alia novi iuris substituta sunt; nam
inter indices synodales in Codice (can. 1574) praescriptos facile
S. Sedes reperire potest personas peritas quibus exsecutio re­
scripti iustitiae committi possit. Ceterum hodie huiusmodi dele­
gationes, v. gr. ad instruendum aliquem processum, solent com­
mitti ipsi Curiae dioecesanae vel eius Ordinario, qui ad manum
habet iuvamen in indicibus synodalibus.
Porro rescripta, per quae omnia negotia committerentur ar­
bitrio unius iudicis vel plurium, quos sibi pars elegisset a Rom.
Pontificibus non concedebantur et ob suspicionem fraudis nulla
et irrita declara fuere in cap. 10 X. h. t.
Possunt plures gratiae in eodem supplici libello peti, et in
eodem rescripto concedi, ut manifeste supponit can. 42, § 3, in
quo sancitur vitium obreptionis vel subreptionis in una rescripti
parte commissa alias rescripti partes non infirmare, nulla facta
distinctione inter obreptionem et subreptionem, inter bonam et
malam fidem, quae vitio originem dedit. Huiusmodi rescripta
censentur virtualiter plura et applicatur principium contentum
in Reg. iur. 37 in VI® « Utile non debet per inutile vitiari ».

261. Gratia quae ab una S. Congregatione vel officio Roma­
nae Curiae fuerit denegata, invalide ab alia S. Congregatione
vel Officio aut a loci Ordinario (44), etsi potestatem habente, con(42) Bonifacias VIII in cap. 11 h. t. in VI0.
(43) Constit. « Quamvis paternae > § 3; De Synodo dioecesana 1. IV,
cap. 5, n. 5, 6. — Wernz-Vidal tom. VI, De processibus n. 88.
(44) Ex formula legis, quod dicitur de Ordinario loci, non est ap­
plicandum aliis Ordinariis v. gr. Superiori religioso, Nuntio, Internuntio;
hic firmiter insistendum litterae legis, nisi lex futuro tempore corrigatur.
Van Hove 1. c. n. 172.

404

TITULUS X

ceditur sine assensu S. Congregationis vel Officii quocum vel qui*
buscum agi coeptum sit (45). salvo iure S. Poenitentiariae pro
foro interno (can. 43): quod sacrum tribunal fori interni, independenter agit a decisione fori externi et decisionem capit se­
cundum id quod in certis casibus, pro salute animarum censet
praevalere debere, nec proinde eius rescriptum vitiatur vitio
subreptionis ob omissam mentionem denegatae in foro externo
gratiae.
Circa hoc praescriptum haec breviter notanda veniunt:
à) Casus hodie rarus erit, ut pro eadem gratia plura dicasteria S. Sedis adiri possint, cum suppressa fuerit antiqua com­
petentia cumulativa; vix ergo verificabitur nisi in casu dubiae
competentiae.
b) Agitur de casu denegatae gratiae, non de mero recursu
facto seu de petitione exhibita, nec de casu in quo concessio gra­
tiae fuerit dilata; tunc enim ex textu canonis et argumento de­
sumpto ex can. 204, § 1, potest negotio pendente sive valide sive
licite recurri ad aliud dicasterium et etiam ad Ordinarium ut
gratia citius impetretur.
c) Non vetatur et multo minus invalidus declaratur recur­
sus ad idem dicasterium, reticita praecedenti repulsa.
A fortiori valide et licite fit recursus ad ipsum R. Pontificem,
tametsi reticeatur prior gratiae denegatio.
d) Regulam can. 43 locum non habere in casu quo R. Pon­
tifex gratiam vivae vocis oraculo gratiam denegavit incuntantcr
affirmat D'Annibale I. n. 226 etiam allegata ratione, quod Pon­
tificia denegatio oratori facta, non est actus quo alterius iurisdictio adimatur aut suspendatur, cui consentit Vermeersch-Creusen, Epit. I. n. 156; Van Hove 1. c. n. 171; Cappello, Summa iur.
n. 145 (46). Crediderim quidem ex tacita repulsa Rom. Pontificis
non invalidari rescriptum S. Congregationis vel Ordinarii; illi­
do) Hic locum habet Reg. iur. 84 in VL· < Cum quid una via prohi­
betur alicui, ad id alia non debet admitti . Idem statuerat quoad Con­
gregationes Pius X (Ordo serv. P. II, cap. 1. n. 2); Codex addidit loci
Ordinarium. Praecesserat Const. Innocentii XII « ΓΙ occurratur » 4 lunii
1692, quod idem statuerat de solo recursu ad unam ex SS. CC. Ferreres.
La Curia Rom. n. 152.
(46) Aliter Maroto Instit. I, pag. 261 not. 2; Cicoanani Ius can. II.
pag. 226: De Meester, Comp. iuris canon. I. n. 290.

DE RESCRIPTIS

'

i

405

cite tamen daretur rescriptum, nisi ex gravi urgentique causa
concederetur ad normam can. 204. Porro gratiam non denegat
Rom. Pontilifex cum illam non vult oratori concedere, sed peti­
tionem decernit transmittendam ad competens dicasterium Ro­
manum.
e) Quoad reservatam S. Poenitentiariae competentiam, licet communiter admittatur validitas rescripti S. Poenitentiariae
pro foro interno, denegata concessione in foro externo etiam sine
mentione huius denegationis; non omnes tamen admittunt valere
rescriptum fori externi, reticita denegatione S. Poenitentiariae
pro foro interno. Valorem in hoc altero casu negat Chelodi n. 78,
not. 3; Van Hove 1. c. η. 170 cum aliis ex communiore et veriori,
ut ait. opinione. Dummodo agatur de re fori externi, seu de re
contenta in competentia S. Congregationis vel Ordinarii loci, pu­
tarem valere concessionem, reticita degenatione S. Poenitentia­
riae. obtentam; nam clausula, « salvo iure S. Poenitentiariae pro
foro interno » videtur generali modo a praescripto canonis 43
excipere tribunal S. Poenitentiariae. asserendo ipsi plenam inindependentiam a competentia SS. Congregat, salvo principio
quod illius gratiae ct absolutiones valeant pro solo foro inter­
no (exceptis Indulgentiis). Nec videtur efficax allegatum ar­
gumentum, quod rescriptum S. Congregationis (vel respective
Ordinarii) ex potestate fori externi datum, vim etiam habeat
in foro interno, et rationes denegationis S. Poenitentiariae non
essent forte allegabiles in foro externo. Nam SS. CC. proce­
dunt ex rationibus in foro externo allegatis, ad quas, ut suppo­
nitur, potuisset Orator immediate recurrere, praetermisso re­
cursu ad S. Poenitentiariam.
262. « Nomo gratiam a proprio Ordinario denegatam ab alio
Ordinario petat, nulla facta mentione denegationis; facta autem
mentione Ordinarius gratiam ne concedat, nisi habitis a priore
Ordinario denegationis rationibus » (can. 44, § 1). — Providetur
casui competentiae cumulativae inter varios Ordinarios, quae fa­
cilius haberi potest, quando alienus Ordinarius non vetatur gra­
tiam concedere peregrinis (47).
(47) Ordinarius non proprius gaudet facultate quasdam gratias etiam
peregrinis concedendi vel ex facultatibus habitualibus, vel etiam vi legis
universalis cfr. canones 927; 1039; 1043; 1245, § 1; 1253; 1385, § 2.

406

TITULUS X

Circa huiusmodi praescriptum haec sunt notanda;
1°) Agitur de mera prohibitione, quae petitionem et respectivam concessionem reddit illicitam non invalidam. Ergo re­
scriptum alieni Ordinarii, non requisitis debitis informationibus
datum, valore non destituitur. Agitur de Superioribus eiusdem
gradus, et inde ordo hierarchicus non turbatur: Ordinarius au­
tem proprius, ad quem de se esset recurrendum, speciali honore
afficitur, dum denegationis ab alieno Ordinario factae rationem
habere non debet.
2°) Ordinarius proprius est Episcopus, Vicarius Capitu­
laris, Superior maior pro religioso religionis clericalis exem­
ptae (48).
3 ) Ordinarium proprium quis sortitur per domicilium vel
quasi-dcmicilium in territorio Ordinarii: unde quis potest ha­
bere phires Ordinarios proprios.
4n) Qui respuitur ab Ordinario alieno, tametsi competente,
ad proprium. Ordinarium valide et licite recurrit nulla etiam
facta denegationis mentione.
5C) « Ab alio Ordinario » clare significat Ordinarium alie­
num seu non proprium, dum opponitur Ordinario proprio·, quare
qui repulsa ab uno Ordinario proprio accepta, ad alium Ordi­
narium proprium recurrit, iure suo utitur nec ex dolo vel fraude
agit, tametsi non memoret prioris Ordinarii denegationem; itemque licite sine mentione repulsae recurrit ad Superiorem, qui
nomine Ordinarii non venit, velut ad Delegatum Apostolicum.
Nuntium vel Internuntium ad gratiam concedendam compe­
tentes (49).
263. « Gratia a Vicario Generali denegata et postea, nulla
facta mentione huius denegationis. ab Episcopo impetrata, inva­
lida est; gratia ab Episcopo denegata nequit valide, etiam facta
denegationis mentione, a Vicario Generali, non consentiente Epi­
scopo, impetrari » (can. 44. § 2). Ganon est clarus eiusque iuri­
dica ratio manifesta: Vicarius Generalis utitur potestate vicaria,
subordinata propriae ordinariae Episcopi potestati; unam cum
(48) Religiosorum Ordinarius proprius per Constitutiones determi­
natur.
(49) Specialis severior prohibitio can. 1382, $5 2 quoad licentiam
imprimendi libros, est derogatio principii generalis « generi per speciem
derogatur > ex Reg. iuris in VI°.

DE DESCRIPTIS

407

Episcopo personam constituit idemque tribunal; suis facultatibus
non nisi ad mentem et voluntatem Episcopi uti debet.
Canonis praescriptum intelligitur de proprio Vicario Gene­
rali determinati Episcopi: (piare non obstante repulsa habita ab
alieno Episcopo vel alieno Vicario Generali, ad proprium Episco­
pum propriumque Vicarium Generalem valide et licite recurri
potest etiam omissa denegationis mentione.

Momentum a quo rescriptum, alias validum et non vi­
tiatum, suum producit affectum est ipsum momentum in quo
datae sunt litterae, cum conceditur sine interiecto exsecutore; ce­
tera a tempore exsecutionis (can. 38). Qua in re attenditur ipsum
momentum, non dies.
Datur autem rescriptum illo ipso momento, quo ab habente
potestatem subscribitur (50); subscriptum autem praesumendum
est die in rescripto apposito; dies expeditionis nullius est mo­
menti. Practice, cum nesciatur momentum, subscriptionis, at­
tendendus erit dies datae.
264.

Ius praecedens.
Nemo prohibebatur iure praecedenti quominus pro alio rescri­
ptum saltem gratiae obtineret etiam sine mandato speciali. Nam
gratia etiam absenti et ignoranti concedi potest, dummodo is
concessionem acceptaret vel concessionem ab alio acceptatam
ratam haberet (51). Rescriptum vero iustitiae antiquo iure De265. III. Rescriptum per alium impetratum.

(50) Data litterarum seu rescripti non est illa qua gratia fuit con­
cessa per S. C. in congressu vel in Plenaria aut in audientia Sanctissimi,
si est diversa ab ea quae in litteris inscribitur, nisi exceptio statuatur.
Exceptio statuitur in dispensatione a matrimonio rato et non consum­
mato, in qua rescriptum effectum habet « a temporis momento quo in die
audientiae Summus Pontifex dispensationem concessit ». S. C. de Sacr.
Ilegulae processus servandi n. 103 (A.A.S. tom. XV, pag. 413): videlicet
nimpitur vinculum matrimonii rati momento quo R. P. utitur ad hoc sua
potestate vicaria. Ex natura rei habetur, quod rescriptum non valeat a
momento concessionis cum effectu usus gratiae imploratae, si haec con­
cedatur sub condicione ad impetrante implenda.
Haud raro S. C. procuratori Romano permittit ut transmittat impe­
tranti notitiam concessionis, qua iam impetrans possit uti, interim dum
suo tempore mittetur rescriptum.
(51) Cap. 24 X. de praeb. III. 5; cap. 17 de praeb. III, 4 in VI'».
Pirhing h. t. n. 14; Suârez, De leg. 1. VI, cap. 13, η. 6. Controversiam ex­
ponit Sanchez, De matrim. 1. III. d. 3fi et Suârez 1. c. 1. VIII, cap. 25.

408

TITULUS X

cretalium (52) pro alio sine mandato speciali obtineri non potuit,
nisi forte de iis personis ageretur, a quibus de iure mandatum
exigi non debet v. g. a coniunctis personis. In illis enim man­
datum quoddam praesumptum facilius fuit admittendum(53).
Quae prohibitio iuris Decretalium generatim sancita fuit pro­
pter praesumptionem doli et ad evitandas fraudes atque prae­
sertim. ut iniqui mercenarii a litibus iam sopitis suscitandis aut
quaestionibus excitandis impedirentur, neque rescripta iustitiae
a Sede Apostolica obtenda deinde actori aut reo venalia exhibe­
rent. At ex stilo Curiae Romanae et consuetudine, passim re­
cepta (54) postea ius Decretalium ita emollitum est, ut extranei
etiam pro aliis absque speciali mandato rescripta iustitiae denuo
impetrare possent. Quae consuetudo mitior sane ad tegendas frau­
des et turpe commercium cohonestandum extendenda non erat.
Iure Codicis illa libertas impetrandi pro alio rescriptum ma­
gis ampla asseritur can. 37: « Rescriptum impetrari potest pro
alio etiam practer eius assensum; et licet ipse possit gratia per
rescriptum concessa non uti, rescriptum tamen valet ante eius ac­
ceptationem, nisi aliud ex appositis clausulis appareat ». Non fit
distinctio inter rescripta gratiae et iustitiae; porro receditur ab
illa communiore doctrina, qua requirebatur assensus vel acce­
ptatio illius pro quo impetrabatur rescriptum (55), cum iam va­
leat praeter et ante eius assensum: non consideratur ut donatio,
quae acceptatione egeat, sed ut actus iurisdictionalis Superioris,
cuius valor non pendet ab acceptatione subditi, ut iam docuerat
Sudrez, De legibus. 1. VIII, cap. 25, qui idcirco necessitatem ac­
ceptationis vel notitiae repetendam dicebat unice ex voluntate
legislatoris. Exceptio admittitur ex clausulis rescripto apposi­
tis. quibus edicatur rescriptum non valere ante eius acceptatio(52) Cap. 28, § 1 X. h. t.; Pirhing h. t. n. 11. 12.
(53) Pirhing h. t. n. 13.
(54) Pirhing h. t. n. 13; Reiff enstuel h. t. n. 59.
(55) Historice et iuridice totam quaestionem praeclare, more suo,
exponit Van Hove 1. c. n. 113; De Smet, De matrim. n. 875. Rem durante
codificatione in ancipiti fuisse positam ostendit, quod in Schemate Co­
dicis a. 1912 Libr. I, can. 40, adhuc antiqua doctrina his verbis retine­
batur: «Rescripta Sedis Apost. impetrari possunt pro alio etiam praeter
eius assensum, sed in hoc casu plenum effectum non sortiuntur ante eius
acceptationem, nisi hanc aut res de qua agitur aut rescribentis voluntas
non exigant >.

DE KESCHII’TfS

409

item. Idem autem dicendum de valore rescripti, ante eius noti­
tiam, quae non requiritur nisi in quantum fequiratur acceptatio.
Evidens autem est usum rescripti ante notitiam non esse licitum:
indultario autem libera iit facultas gratia per rescriptum con­
cessa non utendi.

§ 2. DE FORMA LEGITIMA, CONDITIONIBUS

et vitiis rescriptorum:

266. Legitima est rescriptorum forma, si in expeditione illo­
rum omnes et solae sollemnitates atque condiciones intrinsecae
et cxtrinsecae de iure et stilo Curiae Romanae requisitae rite
servantur (56).
I. Ad sollemnitatem sive formam intrinsecam rescripti requi­
ritur a) narratio sive series facti, in qua exponuntur obicctum
et causa supplicationis iuxta libellum principi oblatum (57);
b) ipsa supplicatio (58), quae cum narratione constituit corpus
signaturae sive partem expositivam; c) conclusio sive pars dispo­
sitiva, in qua R. Pontifex et rem concessam et concessionis factae
condiciones speciatim exprimit. Cui parti disposilivae adnumerandae sunt clausulae, quae sive tacite (59) sixe expresse (60) ap­
ponuntur. — Alii in rescriptis 1res partes distinguunt, narrativam, motiuam, dispositiuam; alii vero duas dumtaxat ponunt
partes expositivam et dispositiuam. Discrimen est nominale dum­
taxat.
II. Forma externa rescripti est legitima, si in ipsa scriptu*
(56) D’Annibale, Summ. I n. 237 sq.; Pulzer, Commentar, in Facul­
tates Apostol., p. 15 sq.
(57) Cap. 5, X. de cohabit, cleric. Ill, 2; Schmalzgr. h. t. η. 9, 10,
quid in rescriptis iustitiae et benefleialibus positive sit exprimendum.
CI. cap. 3, 6, 12, 26, X. h. t.; cap. 11, § 1 h. t. in Sext.; cap. 8, 17, 27, 31,
42, X. h. t. ; cap. 23 de pracb. Ill, 4 in Sext.
(58) « Si preces veritate nitantur », est condicio in omnibus rescriptis
subintelligenda, etiamsi non exprimatur. Cfr. cap. 2, X. h. t.
(59) V. g. si preces veritate nitantur; salvo iure tertii; sine prae in­
dicio alterius.
(60) Cap. 25, X. h. t. cum Reg. Cane. Apost. 61; cap. 17, X. h. t. cum
Reg. 59 Cane. Ap.; cap. 18, X. h. t.; cap. 13, X. h. t.; Schmalzgr. h. t.
n. 11 sq.; Pirhing h. t. n. 32 sq.; Pulzer L c. p. 16 sq.

410

TITULUS X

ra (61) praemittatur nomen rescribentis, adiiciatur annus, dies,
mensis (62) et habeatur legitima subscriptio. Praeterea in ipso
corpore rescripti eae occurrant necesse est locutiones, quae ex
stilo Curiae Romanae pro diversitate personarum et materiae
requiruntur (63).
III. Condiciones speciales rescripti, (piae exprimuntur per
clausulas, distinguuntur in essentiales, quae ad valorem sunt ser­
vandae, et accidentales quae tantum ad liceitatem requiruntur.
— Porro generale principium est, illas solas esse essentiales, quae
« per particulas si, dummodo, vel aliam eiusdem significationis
exprimuntur » (can. 39). Porro ex natura rei illae quoque sunt
essentiales, quae restringunt facultatem per rescriptum conces­
sam; id enim obtinetur quod rescripto conceditur, non ultra re­
scribentis concessionem; v. gr. «in foro sacramentali tantum»
«in actu sacramentalis confessionis» (cfr. v. gr. can. 1044). —
Ceterae sunt accidentales, quae etiam dicuntur directiuae et con­
tinent monitiones vel instructiones vel praecepta servanda ad li­
ceitatem tantum, nisi aut ex natura rei. aut ex praescripto legis
servandae ad validitatem forent: ex natura rei v. gr. confessio
sacramentalis ad obtinendam gratiam in foro interno sacramen­
tali; ex praescripto legis, si iubeatur in matrimonio ineundo san­
ctiones canonicae servari, ipsa forma celebrationis erit ad valo­
rem requisita.

sunt aut extrinseca aut intrinseca.
I. Vitia extrinseca oriuntur e defectu externae formae vel
sollemnitatis substantialis in rescripto non servatae. Atque anti­
quitus quidem maior vis tribuebatur vitiis extrinsecis, ita ut nul­
lum evaderet rescriptum: a) si deesset nomen rescribentis, data,
sigillum etc. rescripta essent nulla ex stilo Curiae Romanae; li­
cet si tantum littera deesset nullitas non induceretur (64); b) item
si rasura vel correctio reperiretur in loco substantiali et suspe­
cto (65); secus erat dicendum, si esset in loco non suspecto (66);
267. Vitia rescriptorum

(61) Zech 1. c. § 337.
(62) Cap. 7. X. h. t.
(63) Cap. 3, 11. X. de fide instr. II. 22; cap. 6. X. de crim, falsi V, 20:
Bangen 1. c. p. 391 sq.
(64) Cap. 11, X. de fide instr. II, 22.
(65) Cap. 7. X. de statu monachor. Ill, 36.
(66) Cap. 3. X. de fide instr.

DE RESCRIPTIS

411

(j pariter si rescriptum contineret manifestum errorem in lati­
nitate (67).
Mitius hodie iuxta can. 47: «Rescripta non fiunt
irrita ob errorem in nomine personae cui vel a qua conceduntur,
aut loci in quo ipsa moratur, aut rei de qua agitur, dummodo,
iudicio Ordinarii, nulla sit de ipsa persona vel re dubitatio ».
II. Vilia intrinseca sunt defectus substantiales commissi in
ipsa parte expositiua aut dispositiua, quibus valor concessionis
inficitur. Vilia illa intrinseca sunt imprimis duo sci. obreptio sive
insinuatio falsi et subreptio sive reticentia veri. Quae duo voca­
bula saepe promiscue adhibentur. Causa subreptionis vel obre­
ptionis potest esse aut dolus, quo scienter allegatur falsum, vel
reticetur verum, aut ignorantia vel simplicitas. Cfr. cap. 20 X.
h. t. (68).
iure nouo quando obreptio vel subreptio invalidum red­
dant rescriptum manifestant clare sequentes canones: can. 42,
11: « Reticentia veri seu subreptio, in precibus non obstat quo­
minus rescriptum vim habeat ratumque sit, dummodo expressa
fuerint quae de stilo Curiae sunt ad validitatem exprimenda ». —
§ 2. « Nec obstat expositio falsi seu obreptio, dummodo vel unica
(67) Cap. 11, h. t. X.
(68) Rescriptum obrepticium vel subrepticium dolose impetratum erat
ipso iure nullum si erat rescriptum gratiae; at si erat rescriptum iusti­
tiae, ipso iure invalidum non erat, sed ope exceptionis irritari poterat.
Rescripta, in quibus propter ignorantiam vel simplicitatem obreptio
vel subreptio locum habuerant, nulla et irrita erant, si Rom. Pontifex
cognita veritate non fuisset concessurus illa rescripta. Nam valor re­
scriptorum ultimatim pendet ab intentione et voluntate legislatoris re­
scribentis, non ab ignorantia et simplicitate oratorum. Quod si Rom. Pon­
tifex cognita veritate rescriptum dedisset, valebat rescriptum iustitiae si
in forma communi i. e. secundum sollemnitates processus ordinarii, non
si secundum formam specialem in rescripto forte expressam erat proce­
dendum; sed rescriptum gratiae etiam in hoc casu erat irritum non ob­
stante ignorantia vel simplicitate, si in rescripto reperiretur expressio falsitatis vel reticentia veritatis substantialiter vitiosa v. g. quoad causam motivam sive finalem secundum ius vel stilum Curiae Romanae. Cfr. De iure
praecedenti cap. 8, 31, X. h. t.; cap. 1 de praeb. III, 2, in Clem.; Pirhing
h. t. n. 85; Maschat h. t. n. 10 et Sebastianelli 1. c. t. I p. 62 sq. in casu
doli defendunt nullitatem ipso iure habere locum; cap. 22 X. h. t.; Pir­
hing h. t. n. 85; Scherer 1. c. p.142; D’Annibale 1. c. n. 238; cap. 20, X.
h. t.; Schmalzgr. h. t. n. 16; cap. 20, X. h. t.; cap. 23 de praeb. III, 4 in
Sext., Pirhing h. t. n. 97, 98; Schmalzgr. h. t. n. 16; Santi h. t. n. 11, 12;
D’Annibale 1. c. n. 237.

412

TITULUS

causa proposita vel ex plurimis propositis una saltem motiva
vera sit ».
§ 3. « Vitium obreptionis vel subreptionis in una
tantum parte rescripti aliam non infirmat, si una simul plurcs
gratiae per rescriptum concedantur.
Can. 45: «Cum rescriptis ad preces alicuius impetratis ap­
ponitur clausula Motu proprio, valent quidem ea, si in precibus
reticeatur veritas alioquin necessario exprimenda, non tamen si
falsa causa finalis eaque unica proponatur, salvo praescripto
can. 1054». Scilicet in dicto can. 1054: «Dispensatio a minore
impedimento concessa, nullo sive obreptionis sive snbpretionis
vitio irritatur, etsi unica causa finalis in precibus exposita falsa
fuerit ».
Sicut autem iure praecedenti (cap. 2 X. h. t.) « si preces
veritate nitantur », erat condicio in omnibus rescriptis subintelligenda. etiamsi non exprimeretur, ita pariter ex can. 40 eadem
condicio tacite subintelligitur, etsi non expressa; cumque effe­
ratur per particulam sz condicionalem, habenda est ut condicio
essentialis, salva tamen duplici exceptione: l3) exceptio iam com­
memorata ex can. 1054 de dispensatione a minori impedimento
obstante valori matrimonii; 2a) exceptio de rescripto habente ad­
nexam clausulam Motu proprio, quod saltem oh subreptionem
non vitiatur.
268. Ceterum, praeter obreptionem et subreptionem, rescri­
ptum ex iam explicatis potest esse nullum: 1°) ex inhabilitate
personae propter censuram vel poenam (can. .36. 46); - 2°) ex eo
quod talis persona sit haeretica vel schismatica seu extra corpus
Ecclesiae, modo supra explicato; - 3°) ex eo quod rescriptum da­
tum fuerit contra statutum peculiare vel consuetudinem legiti­
mam alicuius loci, nisi expressa derogatoria clausula rescripto
apponatur (69). Nam R. Pontifex leges quidem et consuetudines
universalis Ecclesiae novisse censetur; leges et consuetudines par­
ticulares potius censetur ignorare, ideoque non intendit illis de­
rogare, nisi exprimantur in supplici libello et ita expressis et
(69) Id ipsum iam fuerat constitutum per Alexandrum III cap. 6.
X. h. t.; per Innocentium III quoad statutum iuramento firmatum et per
Rom. Pont, confirmatum, cap. 19, X. h. t.; et generalius per Bonifacium VIII quoad specialem consuetudinem, privilegium vel statutum cap.
10, h. t. in VI": quae praescripta hactenus non fuerant abrogata, ideoque
ea assumpsit Codex ex iure praecedenti.

DE RESCRIPTIS

413

cognitis per clausulam derogatoriam exprimat suam voluntatem
illis derogandi in ordine ad valorem et effectum rescripti (can.
46); - 4°) ex eo quod rescriptum datum sit contra ius alteri iam
quaesitum, nisi pariter huic derogetur per appositam expresse
clausulam derogatoriam (can. 46). Iura quaesita non vult legis­
lator auferre per suas leges, quibus constituit ius obiectivum
fortius, nisi de ipso tollendo in lege caveat; satis intelligitur id
nolle per rescriptum, quo tribuit ius subiectivum debilius, nisi
expressam addat clausulam derogativam; nec uni censetur velle
favere cum alterius detrimento, nisi dicat expresse. Praeter ius
antiquum (70), id ultimo fuerat constitutum a Pio X in Ordina­
tione Curiae Romanae : « Si gratiae seu facultates, dispensatio­
nes, indui ta quae quis a Sancta Sede postulat, ius aliis quaesitum
laedent, ii quorum interest aut directe aut per Ordinarios suos
ante concessionem audiendi sunt (« Normae peculiares » cap. Ill,
art. 1 η. 2). Quo Pii X praescripto attento, et Codicis verbis con­
sideratis ubi dicitur non sustinentur, videtur inferri posse, re­
scriptum non esse penitus nullum; est si is qui sese opponere
de iure potest, aut renuntiat iuri suo opponendi ius sibi quae­
situm, aut, quod in idem recidit, consentiat exsecutioni rescripti,
haec fieri poterit et erit valida (71). Quod tamen ita intelligendum videtur, si ipse notitiam habuerit rescripti, cum in casu
ignorantiae oppositio non sit possibilis: porro qui sese opponit
ex titulo laesionis iuris sibi quaesiti invocatam laesionem pro­
bare debet (72).
(70) Regula de iure quaesito non tollendo antiquissima est. Iam oc­
currit in titulo de rescriptis (cap. 8, 10 h. t. in VI et iterum in cap. 8,
III, 7 in VI"). In Regulis Cancelleriae constanter est retenta ab initio us­
que ad tempus quo transierunt in formam stabilem non amplius immu­
tatam, et est Regula 18, et innititur in principio summae aequitatis. Quid
autem sit ius quaesitum et qua ratione non auferatur etiam per novas
leges, supra explicatum est in explanatione generalis et praeliminaris
canonis 4. Haec iterum late versat, subtiliter et erudite Van Hove, De
rescriptis η. 189 sq.
(71) In hunc sensum iam videtur explicatum a D'Annibale I. n. 237.
not. 2, 3" ante Codicem, et post normam Pii X et Codicem a Chetodi 1. c
n. 78 in fine et not. 2; Vermeersch-Creusen Epit. I, n. 102; Cappello.
Summa iur. n. 153 i. f.
(72) In foro interno certa laesio iuris quaesiti, sine derogatoria clau­
sula in rescripto apposita rescriptum efficacia destituit, si intéressé ha­
bens non renuntiaverit. Van Hove 1. c. n. 189.

414

TITULUS X

Ex expresso praescripto can. 46 clausula Motu proprio re­
scripto apposita has quattuor causas nullitatis seu incilicaciac
rescripti non sanat seu convalidat; opus est clausula expresse
derogatoria.
269. Scholion. Relate ad can. 39 iam facile solvitur quaestio
de condicione requisita per clausulam ablatiuo absoluto expres­
sam, de qua magna quaestio in iure praecedente (73). Cum iam
ultimo tempore, etiam invocatis Stae. Sedis responsis (74) non­
nulli doctores negarunt per ablativum absolutum generali modo
indicari condicionem ad valorem requisitam, tandem concluden­
dum erat per clausulam illa latina forma appositam de se non
significari veram condicionem essentialem sed cius efficaciam
aut ex natura rei aut ex iuris universalis dispositione esse dime­
tiendam (cfr. duo exempla numero praecedenti adducta). Quod
multo magis dicendum est attento praescripto canonis 39. —
Quare illae clausulae: «sublata occasione proxima», «remoto
scandalo », « peractis publicationibus », cum aliquid praescri­
bant quod iam ex natura rei seu iure divino vel iure ecclesia­
stico est praescriptum, eundem effectum habet clausula, quam
res praecepta habet aliunde ex iure communi sive naturali, sive
divino, sive ecclesiastico i. e. clausula monet de obligatione iam
aliunde exsistente, ideoque in praedictis exemplis ad liceitatem,
non ad valorem est observanda, nam vel ipsae publicationes ma­
trimoniales non pertinent ad matrimonii validitatem; si vero
clausula esset « servata forma canonica », cum haec ad valorem
(73) Cfr. D'Annibale I, n. 41, 76 III. n. 500; Siuirez, De censuris,
disp. Ill, see. 12. n. 6; De legib. 1. VIII. cap. 25; Reiffenstuel 1. IV Ap­
pendix de dispens. c. 21; Benedicius IV. Instit. eccles. institutio 68 n.
68; De Jstis, De dispens. inatr. 1. I. cap. 7; Corradas. Praxis disp. Apostol. 1. 7, cap. 7; 1. 8, cap. 10.; Zitelli. De dispens. niatr. p. 75; Bucceroni
Theol. mor. I. n. 286; Ferraris, Pr. Biblioth. v. Clausulae; Ojelli, Com­
ment. Codic. tit. de rescr. in can. 39; Van Hove 1. c. η. 134 sq.
(74) V. gr. S. Poenit. (8 April. 1890) edixit non esse essentialem
clausulam < iniuncta poenitentia salutari ; illi esse satisfactum « etiamsi
ficto animo ab iis suscipiatur, qui dispensantur > (12 Nov. 1891); pariter
non esse essentialem clausul. « erogata ab eis (pauperibus) aliqua elee­
mosyna. indicio ipsius Ordinarii taxanda (11 Nov. 1890). — Clausulas
adhiberi solitas refert Ojelli 1. c. p. 218 sq.; Ferreres, La Curia Rom. n.
879 sq.; De Smet, De spons, et matr. n. 869 sq. 882 sq.; Van Hove l. c.
η. 138 sq.

im* w

DE HESCKIPTIS

415

matrimonii sit necessaria, clausula monet de re ad valorem prae­
scripta. ideoque importat condicionem essentialem. Merito in
hanc rem ab Annibale (I, 46, not. 50; III, η. 500) invocatum est
principium : « ea quae tacite insunt (seu natura seu lege), si ver­
bis fuerint expressa, non faciunt condicionem », nisi palam ap­
pareat expressum fuisse ut faceret condicionem. Si clausula ali­
quid de novo imponit seu praecipit standum est canoni 39, ad
diiudicandum num ad valorem vel ad liceitatem fuerit prae­
scriptum.

270. De clausulis solitis adhiberi in variis rescriptorum spe­
ciebus, quae etiam facili subsunt mutationi haud raro publici
iuris non factae, longum esset et minus utile hic agere, cum di­
versae sint pro diverso dicasterio et pro diversa rescripti ma­
teria: unde haec tractatio, quae non est de. principiis, sed de
facto, minus pertinet ad hanc generalem iuris partem. Utilius et
magis logice, haec quaestio facti expenditur in singulis iuris tra­
ctatibus de speciali illa materia circa quam dantur rescripta (75).

271. Quod attinet ad praemissa praescripta Codicis de vitiis
intrinsecis rescriptorum, tria remanent explicanda: I. Subreptio
non obstat valori rescripti, dummodo expressa fuerint quae de
stilo Curiae sunt ad validitatem exprimenda. II. Obreptio pari­
ter valori non obstat, modo saltem una causa motiva proposita
aera sit. III. Quid importat clausula (tacite intelecta) « Si preces
veritate nitantur », cum ex numero praecedenti aliquae falsitates valori rescripti non obstent.
I. Ante omnia intelligitur stilus Curiae Romanae, hic enim
solus de se facit ius; porro intelligitur stilus formalis seu ad re­
gulas pertinens determinantes formam et modum expediendi lit­
teras seu rescripta secundum peculiaria statuta et praxim cuius(75) Inter antiquos doctores, modo qui magis accedit recentiori di­
sciplinae. praeter Barbosa. Tractatus de clausulis usu frequentioribus
(Inter «Tractatus varii») consuli possunt: Ferraris, Prompta Bibliotheca
canonica v. Clausulae cum additionibus; Ojelli, Synopsis rer. mor. et
iuris pontif. v. Clousulae — Post Codicem, de clausulis frequentioribus
agit Ojetti, Comm, in c. i. c. I, pag. 215 sq.; Van Houe, De rescriptis
η. 140 sq. — Speciatim circa matrimonium: De Smet, De Spons, et Ma­
trim. (1927) p. 723 sq.; Cappello, De matrim. (1933) n. 284 sq.; Gasparri,
De matrim. (1932) I, n. 353 sq.

416

TITULIS X

que oflicii. et contraponitur stilo materiali, qui versatur circa
decisiones de determinato negotio datas, non habito respectu ad
formam seu modum actus expediendi. Priores non solum vali­
dae expeditioni consulunt sed etiam uniformi; ex quo uniformi
modo expeditionis etiam indirectum habetur critérium litteras
genuinas a falsis vel falsatis discernendi : qui modus expeditionis
licet aliqua ratione constans sit. non est absolute immutabilis;
sed haud raro antiqua formularia novis circumstantiis, novis ca­
sibus, variis tribunalium decisionibus et praesertim novis pro­
mulgatis legibus per convenientes correctiones aptantur (76).
Nullibi in iure per generales leges vel peculiaria statuta ille
stilus est determinatus, et unaquaeque Congregatio vel Oflicium
Curiae Romanae suum peculiarem habet modum, qui praeser­
tim dignoscitur ex variis formulis seu formulariis expeditionis,
quae solent esse typis impressa, relictis opportunis spatiis ad pe­
culiaria per scripturam addenda, atque ex hodierna praxi ita
plerumque ad impetrantem mittuntur per respectives Ordina­
rios, salvis casibus omnino specialibus. Formulae praecipuae fré­
quentions usus, passim ab Auctoribus in suis operibus ex authen­
ticis exemplaribus publicantur, adnotatis correctionibus forte
factis. In iure Codicis quaerendae sunt Regulae, verae legis vim
habentes, in respectivis materiis, circa quas dantur rescripta
praeter generalem regulam can. 39 circa condiciones quae essen­
tiales reputantur. Ita pro dispensationibus ab irregularitatibus
habetur can. 931 — pro conferendis beneficiis ecclesiasticis
cc. 156, § 3, 1447 — pro dispensandis impedimentis matrimonia­
libus 1040,1045,1047, 1051. 1057 — pro debitis vel obligationibus
a religiosis contrahendis c. 534, §2 — pro obtinendo beneplacito
ad alienationem bonorum ecclesiast. c. 1532.
Quod attinet ad ea. quae pertinent ad ipsos officiales manet
praeterea « Ordo servandus » praescriptus per const. « Sapienti
consilio». Non raro accedunt Instructiones ab ipsis dicasteriis
datae vel decisiones publicatae; quibus accedunt consuetudines,
(76) Illud probe notandum non fieri subpretionem ex omissione eo­
rum quibus exstantibus rescriptum est nullum nisi apponatur in rescripto
clausula derogans (v. gr. inhabilitatis) quia eorum expressio non redderet
rescriptum validum — Sed, ut plurimum, non apponetur haec clausula
derogans, ideoque rescriptum valore carebit, etsi non ex vitio subre­
ptionis.

DE HES CRIPTIS

417

unde inducitur observantia, quae in sensu magis stricto stilum
constituunt. Haec in unum colligere in hacparte generali potius
obnoxium esset confusioni, et potius sunt tradenda in singulis
tractatibus pro respecliva materia.

272. Aderant tamen principia quaedam generalia ex fonti­
bus iuris praecedentis deducta, quibus standum est nisi per Co­
dicem aut posteriorem praxim facta fuerit immutatio: I. Gene­
rating invalida habenda erant rescripta: «) quae data essent con­
tra ius statutarium vel consuetudinarium vel contra ius et pri­
vilegium tertii, nisi horum mentio fieret (nunc can. 46) (77); b) in quibus non fieret mentio prioris rescripti nondum aliunde
ineflicacis, nisi prius rescriptum esset generale, alterum vero
speciale (78); - c) quae clausulam haberent prohibentem cogni­
tionem causae et veritatis precum, quia in omni rescripto pon­
tificio subintelligitur clausula «si ita est» (79); - d) item quae
luissent obtenta contra Innocentii XII decretum « Ut occurratur »
4 lun. 1692 (nunc temperatum ex can. 43).
IL Speciatim invalida habebantur rescripta iustitiae, a) si
illis dati fuissent incerti iudices arbitrio oratoris eligendi (80); b) si reus vi rescripti citandus esset ultra unam diaetam (=20
milliaria, italien) extra fines suae dioecesis, nisi specialiter id
exprimatur (81); - c) si litis pendentis, sententiae appellationis
in eadem causa non fieret mentio (82).
III. In specie ex rescriptis gratiae invalida dicta sunt re­
scripta beneficialia·. d) si prioris beneficii etiam modici mentio
non fieret (83); - b) si qualitas beneficii antea obtenti non expri­
meretur; - c) si modus, quo beneficium vacasset, non insinuare­
tur (84); - d) si mentio omitteretur rescripti primi super bene­
ficio ab alio impetrati (85).
Cap. 4S 10 h. t. in VI® — cap. 2, 19, X, h. t.

(I. 2) in
(78)
(79)
(80)
(81)
(82)
(83)
(84)
(85)

Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.

cap. 1 de const.

1, 2, 3 X h. t. Reiff enstuel h. t. § 4.
2 X h. t.
10 X h. t.
28 X h. t. correctum per cap. 11 § 2 h. t. in VI®.
12 X h. t.; cap. 3 X de confirm. II, 30; Schmalzgr. h. t. n. 9.
17, 42 X h. t.
8 X h. t.
6 h· t· in VI Cfr. quoque Ojetli. Comm. c. i. c. I, pag. 235.

418

TITULUS X

IV. Quoad rescripta matrimonialia, omnino remittendum est
ad tractatum de matrimonio (86).
273. II. Relate ad obreptionem, haec ex dictis vitatur, «si
vel unica causa proposita vel ex pluribus propositis una saltem
motiua vera sit » (can. 42, § 2).
Distinguitur causa motiua seu finalis vel principalis se. illa
quae movet seu determinat Superiorem ad rescriptum conceden­
dum, et causa impulsion quae impellit quidem superiorem sed
sola non movet. Nihilominus ex pluribus causis impulsivis alle­
gatis potest moveri superior (singula quae non prosunt, simul
collecta iuuant S. C. de Sacr. 1 Aug. 1931 in A.A.S. t. 23, 414);
omnes simul constituunt unam causam motivam. Unica causa
allegata ex qua conceditur rescriptum erit motiva; ex pluribus
allegatis illa quae ponitur in ipso rescripto pariter erit motiva.
Indicium pertinet ad ipsum rescribentem et stilus Curiae,
praeter instructiones vel decisiones de determinatis materiis da­
tas. cognoscitur ipsa praxi. Quare impetrantis est allegare causas
omnes, ob quas spem fundatam habeat gratiae concessionem ob­
tinendi, omissa qualibet allegatione causae falsae, quae si scien­
ter fiat est delictum poenis obnoxium ad normam can. 2361.
i

274. In dubio de subreptione vel obreptione, applicanda sunt
generalia principia. Quare in dubio iuris valet can. 15, ideoque
non est censendum vitiatum rescriptum ex reticentia veri, quod
non constat esse exprimendum ad valorem, nec allegatio causae
falsae, in dubio num sit impulsi va vel motiva, modo alia causa
motiva sufficiens fuerit allegata. — In dubio facti i. e. si dubium
versatur circa exsistentiam facti, de stilo Curiae exprimendi vel
circa exsistentiam causae motivae, applicandum est generale iu­
ris principium: in dubio standum est pro valore actus (87): ideo­
que licebit retinere (si dubium excuti non possit) preces veritate
(86) Est ampla materia, difficilis et valde practica: in ea attendenda
sunt: Instructio S. C. P. F. 9 Maii 1877 (Collectanea n. 1482); Formulae
Apost. Datariae pro matrim. disp. editae a. 1901; Praxis Apost. dispensa­
tionum super dispensat, matrimon. a. 1902. — Cfr. De Smet, De matrim.
n. 817 sq. 843 sq.; Wernz-Vidal, De matrim. n. 439 sq.; Cappello, De maIrini. n. 270 sq.; Gasparri, De matrim. (1932) I. n. 295 sq. 324 sq.
(87) Cfr. ad rem L. 12 D. de rebus dubiis 34,5.

JW ι· I

DE RESCHIPT1S

419

niti, expressa esse que de iure erant exprimenda, causam veram
allegatam esse causam validam seu sufficientem, nam generatim
ex can. 84, § 2 in dubio de sufficientia causae dispensatio licite
petitur et licite ac valide conceditur, quod si valet respectu dis­
pensationis, quae est vulnus legis, a fortiori in aliis gratiis per
rescriptum concedendis. Cfr. quoque can. 54 § 1 de manifesto
vitio subreptionis vel obreptionis, ut exsecutor necessarius possit
denegare exsecutionem (88).
275. III. Ex bis iam facile deducitur vis clausulae « si pre­
ces veritate nitantur », sive expresse apponatur, sive tacite intelligatur etiam sine expressa mentione. Veritas quae in supplici
libello requiritur, est absentia subreptionis vel obreptionis secun­
dum praecedentes regulas verificata; quod tamen non significat
valere illa rescripta, in cuius supplicatione fuerint narratae res
fabulosae, falsae, absurdae sive circa rem ipsam quae petitur,
sive circa personam rescriptum impetrantis. Falsa penitus narratio factorum et falsa et ad decipiendum composita expositio
qualitatum supplicantis, est dolus, fraus et deceptio, est crimen
falsi et iniuria Superiori facta, quam evidenter Superior non
vult praemio afficere per concessionem gratiae.
Codex praescriptum desumpsit ex iure praecedenti ab an­
tiquo vigente (89) et constanter retento. Iure vero Codicis inqui­
sitio de veritate precum, ut condicio essentialis non exigitur, nisi
per specialem clausulam praescribatur (90). Ubi ergo exprimi­
tur (semper subintelligitur) habenda est ut monitio intelligenda
secundum generales iuris regulas (91).
(88) Ita generatim Codicis Commentatores, licet in dispensationibus
matrimonialibus nonnulli consulunt recursum ad rescribentem si tempus
suppetat. Cfr. De Smet, De spousal, et matr. n. 921.
(89) Iam Gratianus: «Rescripta... expressam debent in se habere
conditionem: si preces veritate nitantur. Mendax enim precator debet
carere impetratis et quibus scripta diriguntur sunt puniendi, si precum
mendacia vetuerint argui » (Dictum Gratiani post c. 16, C. XXV q. 2).
(90) Praescriptum videtur urgeri per illam clausulam: « si preces
veritate niti repereris », quae sua efficacia carere non debet.
(91) Cfr. Van Hove 1. c. n. 116 — Can. 41 hic quoque applicandus
est circa momentum, quo veritas precum verifleare debet, sc. in rescri­
ptis datis in forma gratiosa eo momento quo datae sunt litterae, in aliis
momento exsecutionis.

titulus x

420

De convalidatione rescripti invalidi. Rescrip­
tum invalidum per rescribentem convalidari potest, expeditis
convalidatoriis litteriis. quae dicuntur « Perinde valere », qua­
rum effectus retrotrahitur ad diem datae prioris concessionis: si
tamen datum est forma commisoria et exsecutor illud exsecutioni
mandavit, requiritur nova exsecutio. Ad eas obtinendas requiri­
tur, ut in nova supplicatione summatim saltem referatur tenor
prioris concessionis, indicandum est vitium prioris rescripti et
revalidatio petenda. Immo refert Gasparri ex Giovine, quod si
post obtentas convalidationis litteras novus defectus detegatur,
nova gratia opus est. ex stilo Rom. Curiae nuncupatur « perinde
valere super perinde valere ». Dicuntur vero litterae reformatotoriae seu decretum reformatorium, quando convalidatio peti­
tur ipsius supplicis libelli, ante rescripti expeditionem, ad quod
obtinendum in nova supplicatione est exprimendum quae in
priori omissa fuerint aut in ea sint corrigenda (92).
276. Scholion.

Concursus habetur, si de una
eademque re impetrata fuerint duo vel plura rescripta inter se
contraria, quae proinde simul ad effectum deduci nequeunt. Non
habetur concursus in iterata rescripti expeditione eidem perso­
nae factae. — Practice ille concursus potissimum obtinere facile
potest in materia bénéficiai! et in materia iustitiae. Regulae in
concursu servandae dantur canone 48: I) Peculiare, in iis quae
peculiariter exprimuntur, praevalet generali, nulla habita ra­
tione prioritatis temporis, quia generalia, iuxta peculiaria re­
guntur generali iuris principio « in toto iure generi per speciem
derogatur » Reg. 34. Iur. in VI. II) Si aeque sint generalia vel pe­
culiaria. attendenda temporis prioritas. ex principio « qui prior
est tempore, potior est iure » Reg. 54 Iur. in VI. Insuper, qui
277. Rescriptorum concursus.

(92) Cfr. Gasparri. De matrim. (1932) n. 346 ex Giovine. De dispen­
sat. matrim. t. II § 82, n. 4 sq.; Van Hove 1. c. n. 180 sq. qui etiam refert
hodiernam formulam litterarum Perinde valere: « S. C. de discipl. Sa·
cram., vigore facultatum a SS.mo D. N. Pio X sibi tributarum. Ordinario...
committit ut praefatas dispensationis litteras, quas ipsa S. C. super noviter deducto impedimento dispensando sanat et convalidat perinde ac
si super (impedimento post obtentam dispensationem nuper detecto) ex­
peditae fuissent, servata in reliquis illarum forma et tenore, licite ac li­
bere exequatur >. Cfr. quoque De Smet. De matrim. n. 924.

DE RESCRIPTIS

421

prius impetravit, inde habet itis quaesitum, cui rescribens non
vult derogare, nisi expresse dicat. Quae temporis prioritas sup­
putatur a die datae (hora non solet adnotari) tum in rescriptis
gratiae factae, tum in datis forma commissoria (93). — Regula
duplicem habet exceptionem: «) si in posteriori rescripto mentio
fiat prioris; tunc enim a rescribente cognosci prius rescriptum
noscitur, qua notitia exsistente alterum consulto dedit ideoque
voluit praevalere; b) si is qui prius rescriptum impetravit, sive
ex dolo sive ex notabili negligentia usus non fuerit. Notabilis ne­
gligentia erit nota, si alterum seu posterius rescriptum, non so­
lum exsecutioni mandatum est sed etiam in usum deductum
fuerit et gratiae seu iuris quasi-possessio capta fuerit. Négli­
geas sibi imputet, si in sui nocumentum usus fuerit facul­
tate can. 52 differendi impetrati rescripti praesentationem. —
III. Si inter rescripta praelatio ex duobus praecedentibus titulis
determinari non possit, puta quia utrumque est generale vel spe­
ciale et eodem die datum fuit, nec constet quodnam prius eodem
die fuit datum, « utrumque irritum est, et si res feret, rursus ad
eum qui rescripta dedit, est recurrendum » (cit. can. 48 § 3). Qui
postremus casus, in praxi hodierna, raro admodum occurret. —
Praesumptio quaedam potius est, quod posterius rescriptum sine
prioris mentione datum, censeri debere subrepticium (cfr. cap. 3
X. h. t.). — Ab antiquis disputationibus afferendis, stante iure
Codicis claro, videtur abstinendum.

§ 3.

DE INTERPRETATIONE ET EXSECUTIONE RESCRIPTUM

278. Interpretatio. I. Rescripta postquam legitime praesentata (94) fuerunt, generatim ita sunt interpretanda (95), ut verba
clara etsi videntur esse gravia et a iure communi exorbitantia,
accurate sint servanda. Nam verba clara non admittunt interpre­
tationem nec Voluntatis contecturam (96). Hinc praescriptum can.
(93) Etiam rescripta in forma commissoria dicuntur impetrari seu
concedi die quo signata fuere; cfr. Reiffenstuel h. t. n. 89 sq.
(94) Schmalzgr. h. t. n. 20 sq.
(95) Pirhing h. t. n. 15 sq. Cfr. de interpretatione clausularum h. t.
I, n. 133; Pulzer 1. c. p. 16 sq.
(96) Cap. 15, X de V. S. V. 40; cap. 2 h. t. in Sext.; cap. 18, X h. t.

422

TITl’l.VS X

49: «Rescripta intelligenda sunt secundum propriam verborum
significationem et communem loquendi usum, nec debent ad ca­
sus alios praeter expressos extendi >.
Quod si verba sunt dubia, rescripta iustitiae sunt strictae in­
terpretationis: etenim parti collitiganti sunt odiosa et iurisdictioni Ordinarii haud raro detrahunt (97). Quare luiismodi rescrip­
ta ad personas in supplici libello non expressas, ad lites post
obtentum rescriptum exortas, vel ad alias lites prius exsistentes
et non indicatas nequaquam extendi possunt (98). Rescripta vero
gratiae cum liberalem contineant Rom. Pontificis concessionem,
generatim sunt iargae interpretationis contra concedentem; nam
qui liberaliter aliquid concedit neque quidquam excipit, omnia
praesumitur concessisse (99); a fortiori si praeter privatum fa­
vorem publici etiam boni intersit facultas dispensandi.
Nihilominus ab ista regula excipiuntur, strictaeque inter­
pretationi sunt obnoxia omnia rescripta de beneficiis, quae spe­
ciem quandam ambitus exhibent, aut quae praeiudicium quod­
dam tertiae personae involvunt (100), aut sunt contra ius com­
mune in commodum privatorum, velut ordinariae dispensatio­
nes (can. 50).
Lata autem rescripti interpretatio non permittit rescriptum
extendere de persona ad personam aut de casu ad casum, cum
vis rescripti non nitatur in ratione ob quam datur sed in volun­
tate rescribentis, licet extendi debeat ad omnia quae virtualiter
comprehenduntur in ipsis verbis; quod ultimum etiam dicen­
dum est de rescriptis strictae interpretationi obnoxiis (a).
279. II. Rescripta interdum continent gratiam, quam Ro­
manus Pontifex immediate absque intermedio exsecutore vel de­
legato concedit supplicanti. Quo in casu rescriptum dicitur da(97) Cap. 15, 16, X h. t.; cap. 2 h. t. in Sext. Cfr. obligationem au­
diendi interesse habentes ante concessionem gratiae, cum haec ius aliis
quaesitum laedit in Ordo servandus, part. II, c. 3, art. I, n. 1.
(98) Cap. 32, 40. X de off. et p. i. d. I, 29: Pirhing h. t. n. 156 sq.;
cap. 34, 43, X h. t.; Scherer 1. c. p. 1+3.
(99) Cap. 4 de praeb. III. 4 in Sext.; Schmalzgr. h. t. n. 28 sq.
(100) Cit. cap. 4 de praeb. in Sext.; cap. 15, X de off. et p. i. d. I, 29.
(a) Cfr. Suârez, De leg. 1. VIII cap. 28. η. 11 sq.; Pirhing 1. v. tit. 33.
n. 25; Reiffenstuel (V. 33) n. 98 sq.; Schmalzgr. (V, 33) n. 121.

DE RESCRIPTIS

;

I

!

423

tum in forma gratiosa atque continere gratiam factam, quae
vim consequitur et ius quaesitum parit oratori a die datae sive
expeditae gratiae (can. 38), ita ut solummodo acceptatio gra­
tiae per supplicantem accedere debeat. Inde consequitur, quod
in rescriptis gratiae factae causa motiva ipso tempore gratiae da­
tae sive expeditae exsistat nccessc est (can. 41). Ordinariae vero
rescripta tantum continent mandatum, quo Romanus Pontifex
aut imperat exsecutori necessario, ut servatis servandis gratiam
supplicanti largiatur (rescripta in forma commissoria necessa­
ria) aut concedit facultatem exsecutori uoluntario pro suo pru­
denti arbitrio gratiam supplicanti impertiendi: quo altero casu
rescripta dicuntur dari in forma commissoria et ad gratiam faciendam (forma commissoria libera). Hinc qui rescriptum in
forma commissoria obtinet, eo demum die gratiam consequitur,
quo. delegatus nomine Romani Pontificis mandatum exsequitur
et sutlicit ut eo die causa motiua veriiicetur, licet falsa fuerit cum
datum fuit rescriptum (can. 41). Quam ob causam in rescriptis
gratiae faciendae sive in forma commissoria dies praesentatae
est attendendus. Idem obtinet in rescriptis iustitiae (101).
280. III. Praesentatio rescripti gratiae factae. Per se S. Sedis
rescripta, gratiam factam continentia Ordinario impetrantis
praesentari necessario non debent, exceptis tribus casibus can.
51 taxative enumeratis, a) Primus casus est, quando praesen­
tatio in ipso praecipitur ; b) Secundus casus est cum in rescripto
agitur de rebus publicis. Publicae autem hoc loco intelliguntur
per oppositionem ad res privatas, non ad res occultas. Hoc sensu
publicae habendae sunt, quae, spectata eorum natura, divulgan­
dae sunt et in commune populi notitiam venire debent; tales
enim res Ordinarium latere non debent. Ab ipso iure exempla
peti possunt, v. gr. concessio insignium pro confraternitatibus
(can. 713 § 2); indulgentiae novae ecclesiis etiam regularium
concessae, quae Romae promulgatae non sint (can. 919 § 1);
altaria Beatis dedicata in ecclesiis et oratoriis ex pontificio in­
ii 01) Cfr. cap. 12, 59 X de appellat. II, 28
I^icet inter praesen­
tationem et exsecutionem ordinarie aliquod intervallum re.c.urrat, tamen
classica loquutio, quod rescriptum quod pro exsecutione praesentari de­
deLt valet a die praesentatae, intelligitur de potestate exsecutoria non de
valore ipsius rescripti.

(iulto (can. 1201 § 4); dispensationes super matrimonio rato et
non consummato (102); sacrae reliquiae publicae venerationi ex­
ponendae (103) et similia quae cadunt sub vigilantia Ordinarii,
quam sine notitia exercere non potest, c) Tertius casus in quo ur­
get obligatio praesentandi rescriptum est. ubi ad Ordinarium per­
tinet comprobare quasdam condiciones praerequisitas ad hoc ut
gratia concessa impetrans frui possit, cuius rei exemplum clas­
sicum est visitatio et comprobatio oratorii privati seu domestici
per Ordinarium facienda antequam indultarius induito oratorii
frui possit (can. 1195 § 1; 1192 § 2).
De se Ordinarius in casu canonis 51 rescripti exsecutor non
est, sed tantum attestatur nihil obstare usui rescripti seu,
ut dicitur « visum > apponit, ex quo nullam potest compensa­
tionem seu taxam repetere, quamvis necessariae expensae
sarciri debeant (104).
281. IV. Praesentatio rescripti in forma commissoria dati.

Ex natura rei exsecutori rescriptum est praesentandum, cum
is oilicio suo nec valide nec legitime fungi possit, nisi prae
manibus habeat rescriptum eiusque authenticitatem et integri­
tatem recognoscat, nec ei sufficit privata notitia, litteras esse
a Curia expeditas; salvo casu quo. urgente necessitate, ex offi­
cio etiam per telegraphum illa notitia transmittatur, per quam
officialem transmissionem revera autorizatur ad exsecutionem re­
scripti (can. 53). Quod si non sufficit privata notitia, licet omni­
no certa, multo minus exsecutori licet procedere ex mera prae­
sumptione vel probabilitate facultatis concessae (105).
De se rescriptum natura
sua est perpetuum, nisi agatur de gratia momentanea (de dis­
pensatione ad unum actum) quae nullum concedit favorem tra­
ctum habentem successivum seu ad actus successive et indefinite
ponendos; talis enim momentaneus favor ad unum actum, actu
expleto ex natura rei cessat sed huic quoque favori momentaneo
282. V . Tempus praesentationis.

(102) S. C. Sacram. 7 Maii 1923 c. XV, n. 105 in A. A. S. XV, 413.
(103) < Ordo servandus», Nonnae pecul. cap. Ill, art. 1, η. 4.
(104) «Ordo servandus», Normae peculiar, cap. Ill, art. 1 n. 4, 5.
(10o) Nova exsecutio erit necessaria, habito rescripto, non novum
rescriptum Wernz-Vidal, De matrimonio n. 445, nota 147.

DE RESCRIPTIS

125

propria quaedam est perpetuitas in quantum ut plurimum non
determinatur tempus in (pio actus explendus sit, ideo favor in­
definite durat. Ad eam perpetuitatem invocata constanter est
Regula 16 luris in VI” « decet concessum a Principe beneficium
esse mansurum ». Congruenter ad hoc principium sanxit can. 52:
«Rescripta, quorum praesentationi nullum est definitum tempus,
possunt exsecutori exhiberi quovis tempore, modo absit fraus et
dolus» (106).
Pro foro externo. 1° De persona exse­
cutoris nihil in particulari decernit ius novum (107). Pro foro in­
terno confessariis; pro foro externo Ordinariis solet committi.
283. Exsecutio ipsa. I.

(106) Fraus et dolus ex circumstantiis coniici poterit. Ius Codicis
nullum proponit critérium. Quoad rescripta iustitiae, olim frequentissima,
in quibus dolus facilius et cum alterius damno committi poterat, valebat
principium (cap. 23 X h. t. Innocent. Ill) : « si quis nostras litteras im­
petrans, intra annum, postquam copiam iudicum habuerit, ex malitia
vel negligentia postposuerit uti eis, auctoritati posteriorum litterum va­
leat conveniri, licet in ipsis nulla de prioribus mentio habeatur»: unde
in tali facto saltem habebatur legitima praesumptio fraudis et doli. Ce­
terum rescripta iustitiae durabant per totum tempus utile ad agendum,
si interim aliae litterae non fuissent concessae.
Cum lex non distinguat, fraus et dolus non solum intelligitur contra
legem (v. gr. procrastinatio facta ut preces quae vere non erant, mu­
tatis circumstantiis verae fiant, ut desinat obstare ius alterius contra
quem rescriptum fuerat impetratum ut impetrans ex inhabili habilis
fiat), sed etiam fraus et dolus directe admissus in alterius detrimentum
v. gr. eum defatigando et decipiendo.
Fraudem et dolum in procrastinatione praesentationis admissum
obstare valori exsecutionis non costat. Damnum inde alteri per fraudem
illatum profecto erit reparandum et ad hoc fraudis auctor erit cogendus,
et ipsum rescriptum a rescribente merito rescindi debet, annullata, si
possibile est, gratia concessa.
(107) Iure praecedenti exsecutores rescriptorum iustitiae, quae juris­
dictionem in foro externo requirebant erant personae in ecclesiastica
dignitate constitutae veluti Episcopi, Vicarii generales, Praelati regulares
etiam locales, dignitates et personatus, canonici ecclesiarum cathedralitim. (cap. 11 pr. h. t. in VI0). At canonici ecclesiarum coli egi a tarum
(S. C. C. in c. Regensi 9 Sept. 1843), decani rurales, priores claustrales,
parochi non sunt ideonei. Quod si iurisdictio in foro externo non requi­
reretur, exsecutio rescriptorum committi solita est doctoribus sacrae theo­
logiae vel sacrorum canonum vel confessariis regularibus privilegiatis

426

TITULUS X

2°) Exsecutor accurate servare debet mandati nonnam in
rescripto expressam. Et quidem ad valorem condiciones essen­
tiales. ad liceitatem alias condiciones seu clausulas praeceptivas.
Si condiciones essentiales non servaverit aut substantialem pro­
cedendi formam non servaverit, irrita est exsecutio. Substantialis
est illa procedendi forma, quae rescriptum limitat quoad formam
(« in foro sacramentali » — « in foro interno tantum »); item ordo
procedendi a iure communi alienus; pariter a forma quae sub­
stantialis apparet ex clausulis, rescripto expresse appositis, quae
accurate expendendae sunt.
3°) Quae forum externum respiciunt, scripto exsecutioni
mandanda sunt (can. 56); quod praescriptum ex ipso canonis
tenore pertinet ad liceitatem et inservit etiam ad legitimam pro­
bationem. Cum in foro interno sacramentali exsecutioni man­
danda sunt, haec fieri debet oretenus in actu ipso confessionis
sive ante sive post sacramentalem absolutionem et valet'tametsi
absolutio data non fuerit modo facta fuerit confessio: in illis
vero quae data sunt pro foro interno, ubi confessio aut expresse
aut aequhalenter non fuerit praecepta, sive intra sive extra con­
fessionem et plerumque viva voce exsecutio facienda est. (Cfr.
can. 202).
Cum scriptura pro foro externo, praesertim requiratur ad
probationem, non est exclusa oralis exsecutio etiam per telepho.nium vel etiam per telcgraphum; nec est improbabile quod va­
leat exsecutio, praesertim pro impedimento matrimoniali confe­
renda. si exsecutio tacite seu implicite fuerit data, si v. gr. exse­
cutor edicat «oratores matrimonium inire posse».
4°) Ex iam praemissis de duplici forma rescripti dati in
forma commissoria, exsecutor potest esse aut voluntarius quod
minus frequenter occurrit aut necessarius quod frequentius ac­
cidit (10X). Necessario committitur nudum ministerium, nec quid­
quam inquirere debet, nisi num preces veritate nitantur et es­
sentiales condiciones forte per clausulas appositas requisitas vevel personis ecclesiasticis alias idonei (Cfr. Maschat h. t. n. 13, 14). Sed
etiam quoad forum internum in disciplina hodierna non soient requiri
speciales qualitates personates.
(108) Distinctio olim facta exsecutoris necessarii in merum et mix­
tum. iure Codicis videtur exsultare. Cfr. Van livre 1. c. n. 246 sq. iunct.
c Ordo servandus » 1. c. n. 3 sq.

DE KESCHIPT1S

427

rilicentur, inquisitione simplici, non iudiciali. Quo constito, exse­
cutio rescripti denegari non potest, « nisi is qui rescriptum im­
petravit adeo, indicio exsecutoris, videatur indignus ut aliorum
offensioni futura sil gratiae concessio; quod si accidat, exsecutor,
intermissa exsecutione, statim ea de re certiorem faciat rescri­
bentem » (can. 54 § 1).
Voluntario vero exsecutori preces oratoris remittuntur cum
facultate expetitam gratiam concedendi, « cuius est pro suo pru­
denti arbitrio et conscientia gratiam concedere vel denegare »
(can. 54 § 2), attenta forma rescripti, causis in supplici libello
allegatis et rei opportunitate.
Num voluntarius an necessarius exsecutor designatus sit ex
tenore rescripti est eruendum. Mandatum gratiam concedendi
i exsecutorem designat necessarium, tametsi addatur pro arbitrio
et conscientia (v. gr. Mandamus ut, si vera sint exposita, dispen­
ses » vel « 5. C. Ordinario committit ut, si vera sint exposita, dis­
pensationem benigne largiatur », quae est formula hodierna dis­
pensationis matrimonialis). Voluntarium exsecutorem designat
remissio precum exsecutori cum facultatibus necessariis vel op­
portunis; vel eadem remissio, cum facultate gratiam largiendi
pro arbitrio et conscientia ipsius exsecutoris.
5°) Valor exsecutionis non pendet a verificatione causa­
rum; ea bona vel mala fide omissa, exsecutio erit illicita, sed va­
lida, nisi tamen preces re ipsa veritate non nitantur, tempore
fulminationis.
6°) Exsecutor, qui quovis modo in rescripti exsecutione er­
raverit, potest illud iterum exsequi (can. 59 § 1).
7°) « Rescripta quaelibet exsecutioni mandari possunt
etiam ab exsecutoris successore in dignitate vel officio, nisi fue­
rit electa industria personae » (can. 58). Quae praescriptio pro­
venit ex mutatione facta a Leone XIII, a quo hac in re voluit esse
satisfactum postulatis Episcoporum Belgii in Cone. Vaticano
exhibitis, idque praestitum est per decreta S. 0. 20 Febr. 1888;
20 April, et 23 lun. 1898; 3 Maii et 20 Dec. 1899; 5 Sept. 1900.
II. Pro foro interno. 1°) Si agitur de foro interno sacramen­
tali, exsecutor constituitur confessorius et quidem cum mandato
exsequendi seu ut exsecutor necessarius. Qui confessarius vel
determinatur personaliter cum nomine et praenomine, vel, idque
plerumque, indeterminate designatur sc. «confessorio ex appro-

TITULUS X

bâtis ab Ordinario loci ab eis electo (vel eligendo) », videlicet ab
impetrantibus rescriptum, (ionfessario autem committitur, sive
supplica ad S. Poenitcntiariam directe, sive per medium Ordi­
narii a confessario fuerit transmissa; in altero casu Ordinarius
quidem rescriptum accipit sed cum onere illud clausum confes­
sario transmittendi. Ubi confessarius indeterminate designatur,
illum eligit poenitens; litteras autem iam a poenitente confes­
sario traditas, si nondum exsecutioni mandatae sunt, a poeni­
tente repeti possunt, ut ad alium confessarium recurrat (109).
2') Pro foro extrasacramenlali, dum rescriptum in for­
ma commissoria datur, in exsecutorem designatur Ordinarius,
parochus aliusve sacerdos, (pii supplicationem transmisit.
WQ

281·. Exsecutoris substitutio. I. Exsecutio fieri potest etiam per
substitutum ab exsecutore pro suo prudenti arbitrio libere ele­
ctum. nisi; 1 ) fuerit electa industria personae, quod tunc obti­
net cum rescribens aliquam qualitatem personalem exsecutoris
praecise intenderit et suam intentionem declaraverit; hoc non
accidit si persona substituenda designata fuerit per officium, di­
gnitatem vel titulum; 2’) substitutio prohibita fuerit; 3°) persona
substituenda fuerit a rescribente praefinita (can. 57 β 1).
Etiam quando fuit electa industria personae, exsecutori sem­
per est permissum alteri committere actus praeparatorios v. gr.
necessariam inquisitionem (can. 57 § 2).
Porro rescripta quaelibet exsecutioni mandari possunt etiam
ab exsecutoris successore in officio vel dignitate, nisi pariter ele­
cta fuerit industria personae (can. 58).
II. Substitutio etiam in rescriptis pro foro interno est aliqua
ratione possibilis (can. 57 § 1 distinctionem non facit), in quan­
tum confessarius. etiam personaliter designatus, nisi appareat
electus ex industria personae, possit alium confessarium sibi sub­
stituere. praevio, ut per se patet, consensu poenitentis. ne sacramentale sigillum laedatur.
Pro exsecutione rescripti, eam dumta­
xat taxam exigere potest exsecutor, quae in ipso rescripto fue285. Taxa exigenda.

(109) Cfr. De Smel, De spons, et inatrini. n. 865 not. 1; Ferreres. La
Curia Romana n. 873. Talis esset casus, quo confessarius cui litterae
sunt praesentatae aegritudine aliave causa impediretur, vel imperitus aut
nimis rigidus reperiretur.

DE HESCIUPT1S

429

rit indicata, ut plerumque fit in rescriptis fori externi, aut in
indicationis defectu eam quae fuerit praefinita in Concilio pro­
vinciali vel in Episcoporum conventu ct insuper S. Sedis appro­
bationem obtinuerit ad normam can. 1507 § 1.

§ 4. DE RESCRIPTORUM CESSATIONE

286. Rescripta ex praemissis de se sunt illimitatae duratio­
nis (est beneficium Principis), nisi ipse rescribens expresse limi­
tatam durationem ipsi assignaverit, quo casu, tempore expleto,
ex ipsa natura rei rescriptum cessat. Qui aliquid concedit prae­
cise ad determinatum tempus, ultra illud nihil concedit.
Codex non memorat causas, ex quibus rescripta ab intrin­
seco cessant, nec ex causis extrinsecis eas quae se tenent ex par­
te rescriptum impetrantis sed tantum eas quae se tenent ex parte
rescribentis. In his quas Codex memorat facile distinctio fieri
potest inter causas cessationis et causas peremptionis rescripti,
prout interveniat vel secus novus actus rescribentis.

287. I. Ex natura rei ex causa intrinseca cessat rescriptum,
praeter memoratum casum rescripti temporanei, ipso lapsu
temporis certi vel incerti pro quo datum est:
a) impleta condicione resolutoria (cfr. cap. 5 h. t. in VI0;
cap. 4 de olT. ind. dcleg. I 2).
b) Morte impetrantis rescripta ad beneficia et privilegia
personalia, non vero rescripta iustitiae et privilegia realia. quae
transeunt ad haeredes.
c) Morte illorum contra quos nominatim rescripta iustitiae
sunt impetrata, ita ut non transeant ad haeredes, si res adhuc
sit integra (can. 36 X h. t.).
d) Morte exsecutoris, si is fuerit exsecutor nominatim con­
stitutus. cuius industria est electa. Non cessat si commisso exse­
cutori facta fuit ratione dignitatis vel officii, nam hoc casu, ex
memorato canone 58, potestas exsequendi transit ad successorem.
r) Renuntiatione impetrantis rescripta gratiae, si illa fa­
vorem contineat solius impetrantis, quoniam unusquisque favore
sibi concesso renuntiare potest; si duobus vel compluribus gra-

430

TITULUS X

tiam indulgeanl, quilibet suo favori renuntiare eatenus lanium
valet, quatenus id absque laesione favoris alterius fieri potest;
si vero favorem publicum, ipsamque communitatem respiciunt,
certe renuntiatione ius tertii tolli nequit, immo nec proprium,
cum ob publicam utilitatem favor sit concessus, cui privatus
renuntiare non potest; item rescripta iustitiae renuntiatione ces­
sant vel ipso adversario invito, quamdiu indici delegato non fue­
rint praesentato. Cfr. quae can. 207 § 1 de variis modis, quibus
potestas delegata exstingui potest.
288. II. E.r parte rescribentis. 1°) Rescriptum cessat ob revo­
cationem generalem per legem contrariam factam, in duplici
tantum casu: a) si lex lata fuerit a Superiore ipsius rescriben­
tis (qualis est Rom. Pontifex respectu rescripti ab Ordinario
concessi) quae rescripta omnia legi contraria revocet; b) si lex
eiusdem rescribentis vel successoris nominatim caveat de rescri­
ptis appositis clausulis illa revocans — Extra hos casus lex re­
scriptis ipsi contrariis non nocet neque ea revocat, sicut generalim non nocet iuri iam quaesito ex usu rescripti (can. 60, 2 iunct.
can. 10) (110).
2°) Cessat rescriptum revocatione peculiari facta per
actum rescribentis vel successoris vel Superioris; quae tamen
revocatio effectum non obtinet antequam parti, quae rescriptum
obtinuerit, fuerit auctoritative intimata (can. 60 § 1) nec suffi­
cit notitia privatim habita. Salva manent principia can. 48 de
praevalentia rescriptorum in casu concursus duplicis rescripti.
3°) Resoluto iure concedentis perimitur rescriptum: «) Si
(110) Non numquam ipsum legis obiectuin est directe revocatio cer­
torum privilegiorum, et tunc nulla est difficultas. Hoc diu praestabat
novus Rom. Pontifex, dum initio pontificatus promulgabat Regulas Cancelleriae Apostolicae, quoad certa rescripta quae nondum exsecutionem
sortita fuerant. Cfr. Reg. 13. 14, 15. Interdum legi additur clausula re­
vocatoria rescriptorum, quod attinet ad privilegia legi contraria per
rescriptum concessa. Si in rescripto haberetur clausula prohibens de­
rogationem aut simpliciter aut cum addito « sine insertione de verbo ad
verbum privilegii cui derogatur», certe pro revocando rescripto seu
privilegio requiritur clausula specialis, sed saltem ex stylo et praxi ho­
dierna admittitur efficacia derogatoria per clausulam « non obstantibus
quibuscumque privilegiis etiam speciali mentione dignis» vel «sub qua­
cumque verborum forma conceptis ». Van Hove 1. c. n. 287.

DE RESCRIPTIS

431

datum est cum clausula « ad beneplacitum nostrum aut alia aequipollenti »; ipsa namque clausula ex voluntate rescribentis li­
mitem (lurationis indigitat. Aequipollens autem non est clau­
sula « ad beneplacitum Sedis Apostolicae », Sedes enim ipsa non
moritur nec cessat, b) Si rescriptum dat facultatem concedendi
gratiam peculiaribus personis in rescripto expressis et res adhuc
sit integra; agitur videlicet de exsecutore voluntario, qui nondum
coepit rescriptum exsequi: res est adhuc integra in rescriptis
iustitiae citatione nondum legitime peracta, in rescriptis gratiae
si nondum positi sunt saltem primi actus praeparatorii. — In
hoc casu applicandum est principium canonis 207 § 1 de ces­
satione delegationis, scilicet ad gratiam faciendam, resoluto iure
Superioris, c) Cetera rescripta per vacationem Sedis Apostolicae
vel dioecesis non perimuntur (can. 61). In hoc tertio casu ratio
casus praecedentis non adest: ceterum extra casum numeri
praecedentis, aut rescriptum datum est in forma gratiosa, et
tunc habetur gratia facta, aut rescriptum concessit gratiam i. e.
facultatem generalem (non pro peculiari personae i. e. gratia
facienda) et pariter est gratia facta ei cui talis generalis facul­
tas data est. Porro ex gratia facta oritur ius quaesitum, cui non
derogatur sine expresso praescripto. De rescriptis vero a SS.
Congregationibus dandis Sede Apostolica vacante, accurate ob­
servanda sunt praescripta Const. « Vacante Sede Apostolica » in
Codicis Appendice n. 23-25; de facultatibus vero Poenitentiari
Maioris cavet n. 13. Cfr. Ferreres'. La Curia Romana n. 844 sq.

TITULUS XI
DE

PRIVILEGIIS

Praenotiones.
289. Fontes: C. I. C.. I. I, tit. V de privilegiis; Decret. Grat. c. 3 D. 3·
c. 18 C. IX q. 3: c. 63 C. XI q. 3; c. 8, 17 C. XVI q. 3; c. 1, 2, 6, 8, 17, 21
cum diet. Grat. C. XXV q. 2 (1) — Corapl. I 1. V t. 28 d. pr. et exc. pr.;
cup. II 1. V t. 14 d. pr. etc.; cpl. Ill 1. V t. 16 de pr. et indulgentis; cpl. IV
1. V t. 12 de privilegiis; cpl. V 1. V t. 12 d. pr. et exc. pr. — Deer. Greg. IX
1. V t. 33 d. pr. et exc. pr.; Deer. Bonif. VIII 1. V t. 7 ead. rub.; Consi.
Clem. V 1. V t. 7 ead. rubr.; Extravg. Ioann. XXII t. 11 ead. r.; Extravg.
com. 1. V t. 7 ead. r. — Decretales Clem. P. VIII 1. V t. 16 ead. rubr. in
cit. ed p. 173 sq., ubi recensentur decret. Cone. Lat. V et Cone. Trid. et
aliae Const. Rom. Pont. — Acta S. Sed. vol. I p. 239, 687, vol. Ill p. 433,
413, vol. V p. 183, 593, vol. XIV p. 271; Collectan. S. C. de Prop. F. v. Pri­
vilegia.
Scriptores: Cfr. n. 183 Commentatores (2) iur. Decret, in h. t.; Paucapalea 1. c. p. 9 sq.; Stephanas Tornac t. c. p. 13; Zech Praecognita §§ 546 sq.;
Sanguineti, Instit. canon, n. 114 sq.; Schulte, D. Lehre v. d. Q. p. 140 sq.;
Phillips 1. c. t. V §§ 206 sfl; Scherer 1. c. § 37; Hinschius 1. c. t. III p. 805 sq.
Suârez, De leg. 1. VIII, quem de hac materia egregie disputantem recentiores scriptores saepe plane negligunt atque auctoribus inferioris notae
postponunt; Laurentius, in Arch. f. k. K. t. 81 p. 273 s.; Putzer, Comment,
in facult. apostol. n. 1 sq.; Mergentheim, D. Quinquennal-fakultaten pro
foro externo. Thomassinus, Vetus et nov. Eccl. discipl. variis in locis dis­
serit de historia privileg. v. g. P. Ill 1. 1 cap. 33 sq. (3).

(1) L. 16 D. de leg. I. 3 < Ius singulare est, quod contra tenorem ra­
tionis propter aliquam utilitatem auctoritate constituentium introductum
est »; L. 1 § 2 D. de const, prine. I. 4 « Plane ex his (i. e. constitutionibus)
quaedam sunt personales ... personam non egreditur »; L. 4 Cod. Theod.
de itinere muniendo XV, 3 « Privatorum privilegiorum », ab onere cura­
tionis < privilegia » (< rescripta presonalia >).
(2) Ex theologis consuli quoque possunt: S. Alphonsus, Theol. mor.,
ubi post 1. I tract. 2 reperitur appendix II de privilegiis; D’Annibale 1. c.
P. I n. 222 sq. 227 sq., Ballerimi-Palmieri, Op. theol. mor. t. I p. 428 sq.
(3) De privilegiis in foro civili scripserunt: Arndst-Serafini 1. c.
§§ 23, 57; Vering. Geschichte u. Pand. § 36.

DE PKIVILEGllS

433

290. I. Conexio materiae, Privilegia conectuntur cum legi­
bus, sunt enim leges privatae i. e. in favorem privatorum factae;
ex alia parte conectuntur cum rescriptis, quia solent concedi per
rescripta sive simplicia, sive magis sollemnia (per Bullas, Bre­
via). Inde apparet conexio cum duobus titulis in Codice prae­
missis (4).
Quare minus apte in ordine legali iuris Decreta­
lium (5) fuerunt posita in iure criminali libri quinti propter ac­
cidentalem circumstantiam, quod in privilegiis a personis privilegiatis excessus et abusus committi possunt; quae ratio pariter
adduci posset pro aliis multis materiis. Retinet ergo in iure Co­
dicis suam naturalem sedem inter fontes iuris ecclesiastici; abu­
sus vero cl excessus (i. e. delicta cum respectivis poenis) merito
amandata sunt ad ultimum titulum libri V Codicis.
II. Definitio. Privilegium cum sensu lato et stricto (6) acci­
piatur, duplicem quoque admittit significationem. Et lato qui­
dem sensu denotat quamlibet legem singularem, qua alicui offi­
cio vel personis, rebus aut locis certi ordinis vel generis praero­
gativae quaedam prae aliis etiam exclusive conceduntur tametsi
hoc fiat ordinario et communi iure. Quo sensu vel ipsa iura or­
dinaria Romani Pontificis, Patriarcharum, Episcoporum, cleri­
corum, regularium, minorum, interdum dicuntur privilegia,
quamvis iure communi nitantur (7). Verum privilegium si sensu
(4) Cfr. Zech. Praecognita iuris canon, tit. XVII « Inter rescripta, de
quibus modo egimus, illa magnum nomen obtinent, quibus conceduntur
privilegia. Haec ad generalia iuris principia merito reducantur, cum ver­
sentur circa omnia summa Iuris capita. Dantur enim personis, rebus et
locis: ac in indiciis sicut multas exceptiones pariunt, ita a indicibus at­
tendi summopere debent ».
(5) Schmalzgr. h. t. in prooemio tituli sane optime probat ante quae­
stionem de abusu, privilegiorum disserendum esse de ipsis privilegiis (sal­
tem in genere); at minime haec ratio evincit de privilegiis non iam ab
initio libri primi, sed non nisi immediate ante delicta privilegiatorum
('. idcirco hic? ») in libro quinto esse disputandum. Quare recte docet
Zailinger 1. V t. 33 §§ 259, 262 tractationem de privilegiis reduci ad theo­
riam de legibus.
(6) Zailinger h. t. §§ 263, 264.
(7) Cfr. c. 8 C. IX q. 3; Zailinger 1. c. § 263; Scherer I. c. p. 165. Concil. Trid. Sess. XXIV cap. 6 de ref. de facultate Episcoporum dispen­
sandi ab irregularitatibus; decret. S. C. Inq. 20 Febr. 1888, quo potestas
Episcoporum dispensandi de impedimentis matrimonii multum aucta est.
Ita in ipso Codice est sermo de privilegiis clericorum can. 118 sq.;
28

43-1

TITULUS XI

stricto et obiective spectatur, est: Lex privata specialem favo­
rem contra vel praeter ius commune concedens (8); si autem
subiectivc consideretur, definiri potest: Ius speciale permanens
a Superiore contra vel praeter ius commune in gratiam conces­
sum. Quare ad notionem privilegii proprie dicti, cum detur ad
instar legis, pertinet perpetuitas (can. 70). licet iure Codicis pari
iure regantur facultates quae saepe hac qualitate carent et ni­
hilominus privilegiis accensentur (can. 66).
Lex dicitur privilegium, quoniam est norma quaedam obiectiva et permanens, secundum quam quis ex concessione Supe­
rioris obtinet facultatem ordinarie et stabiliter operandi contra
vel praeter ius commune (9), et insuper omnibus aliis vera im­
ponitur obligatio saltem non turbandi privilegiatum in usu fa­
voris concessi. Privata vero est ista lex, quia particulari tantum
personae vel communitati, ut sunt partes superioris societatis
speciale quoddam ius concedit. Quod ius non debet continere
favorem qualemcumque, sed directum et specialem. Quare pri­
vilegium non habetur, si favor conceditur de re quae in iure
communi (10) iam continetur, qui dicitur « secundum ius ». Paut
religiosorum can. 613 sq.; Cardinalium can. 239; Episcoporum can 349;
Abbatis regularis can. 625 etc.
(8) Cap. 25, X. de V. S. V. 46 < Privilegium ... nec esset 1er privata,
nisi aliquid specialiter indiilgerel »; c. 3 D. 3 cum dicto Grat. «Sunt au
tem quaedam privatae leges tam ecclesiasticae quam civiles, quae privile­
gia appellantur > (Diet. Gratiani). Privilegia sunt leges privatorum, quasi
privatae leges. Nam privilegium inde dictum est. quod in privato fera­
tur» (Isidorus). — Et Cicero 1. 3 de legib. « Maiores nostri in privato 'ho­
mines leges ferri noluerunt, id est enim privilegium ». — « Privos privasque antiqui dicebant pro singulis > (Festus de V. S.); Sudrez 1. c.
cap.1, 2. 3fi sq.; Schrnalzgr. h. t. n. 1. 2 sq.; Putzer 1. c. p. 2 sq. not. 3. Hoc
sensu etiam dicitur indultum, favor, gratia, immunitas, quamquam stricte
privilegium differt a gratia tamquam species a genere.
(9) Pirhing h. t. n. 5 recte docet privilegium dari per modum legis
privatae ad operandum ordinarie et stabiliter contra (vel praeter) aliquod
ius commune.
(10) Cfr. cap. 7. X. de procur. I. 38 iunct. cap. unie. X de synd. I. 39,
cap. 26. X. de iureiur. II. 24; Schmalzgr. h. t. n. 8, 9; Suarez 1. c. n. 4. 6,
7; Pirhing h. t. n. 3. Quod si quandoque a principe specialiter et expresse
ea conceduntur, quae in iure communi iam reperiuntur concessa, id fit
per modum declarationis iuris naturalis vel communis ad maiorem secu­
ritatem et confirmationem et auctoritatem, ad vitanda dubia, tollendos
scrupulos, pacandas conscientias, compescendos adversarios; nam con­

DE PB1VILEGIIS

135

eis igitur verbis privilegium dici potest lex specialis favorabi­
lis (11).
Facultas autem subiectiva ut vere possit dici privilegium,
perpetuitate quadam gaudeat necessc est, ut « lex », cui inniti­
tur (12). Privilegium enim est ad modum iuris sive potentiae
vel habitus, non ad modum actionis. Quare dispensatio ad actum
transeuntem vel ad nonnullos actus similes tractum successivum
habentes vel facultas quaedam temporanea v. g. facultates trien­
nales sensu stricto non sunt privilegia, sed v. g. a Reinffestuel in
app. ad 1. IV n. 20 appellantur « quasi privilegia » et in can. 66,
1 dicuntur accenseri privilegiis praeter ius. Huiusmodi facul­
tates, quando dantur Ordinariis assimilantur privilegio reali,
cum magis officio quam personae adhaereant, et ideo illis uti va­
lent ii omnes qui sub nomine Ordinarii ex canone 198 § 1 ve­
niunt (can. 66, § 2).
Quibus notionibus accurate expensis etiam discrimen pri­
vilegii a lege ordinaria, a dispensatione, a gratia vel beneficio,
a rescripto haud difficulter poterit erui. A lege proprie dicta
differt, quia est lex mere privata; a dispensatione quia est nor­
ma quaedam operandi stabilis; a gratia vel beneficio, quia est
ius speciale permanens, gratia autem esse potest transiens; a
rescripto, quo quidem etiam privilegium concedi potest, sed non
semper et necessario, ubi autem per rescriptum conceditur, hoc
est causa privilegii seu concessionis modus. Cfr. Suarez, De leg.
1. VIII cap. 2; Schmalzgr h. t. n. 23. D'Annibale I, 222.
III. Divisio. Privilegia dividuntur a) in privilegia contra et
praeter ius commune concessa (13);
cessio specialis et expressa pluris aestimatur quam generalis aliunde iam
obtenta. Cfr. cit. cap. At istae concessiones quamvis aliquem favorem
principis contineant, tamen stricti privilegii rationem non habent. Cfr.
quoque Pulzer 1. c. p. 1 sq.
(ID Cfr. supra h. tom. I n. 50 de iure vel lege speciali. Quare privi­
legium non optime appellatur lex exceplionalis, quia non satis distingui­
tur genus a specie; omne enim privilegium est lex specialis sive exceptio
a iure ordinario et regulari, sed non omnis exceptio vel lex specialis v. g.
exceptio odiosa est privilegium.
(12) Sudrez, De leg. 1. 1 c. 10 n. 16, 17, 18: Zallinger h. t. § 263.
(13) Cap. 7, 9, X. h. t. Quod si Hinschius 1. c. p. 808 hanc divisionem
negat, eo quod tantum exsistant privilegia contra ius, assectationem pro­
ponit fundamento solido destitutam et aliis opinionibus eiusdem auctoris

436

TITULUS XI

b) in favorabilia (14). quae merum favorem continent sine
incommodo alterius, et in odiosa, quae tertiae personae praeju­
dicium afferunt v. gr. exemptio a decimis solvendis;
c) in affirmativa, quae facultatem concedunt aliquid effi­
ciendi vel agendi, et in negativa, quibus ius ad aliquam omis­
sionem acquiritur (15);

d) in gratiosa, remuneratoria, onerosa sive conventionalia,
quatenus dantur aut ex mera liberalitate aut in compensationem
meritorum aut per modum contractus etiam cum reciproca obli­
gatione ex iustitia commutati va (16);
e) in personalia et realia: nam licet omnia privilegia ultimatim redundent in personas, tamen alia proxime et immediate
personis conferuntur, alia proxime et immediate conceduntur
rei v. g. loco, dignitati, officio (17);
f) in privilegia motu proprio et in privilegia ad instantiam
sive ad preces concessa;
</) in privilegia per se alicui concessa i. e. sine respectu
ad privilegium prius alteri datum, et in privilegia ad instar sive
accessorie sive aeque principaliter vel pariformiter data i. e. se­
cundum ambitum, modum, formam privilegii antea iam alteri
concessi;
in hac materia non probatis omnino adnumerandam. Cfr. Schmalzgr. h. t.
n. 57, 58; Pirhing h. t. n. 2. Nam multae facultates absolvendi vel dispen­
sandi, quae conceduntur praeter ius, non contra ius, merito dicuntur pri­
vilegia, quia constituunt leges privatas concedentes specialem favorem
licet minus strictum.
(11) Suârez 1. c. cap. 6 n. 5, 6, 7. Quare haec divisio alio plane sensu
accipitur atque interdum fit a recentioribus iuristis. Cfr. Ferrari Instit.
n. 41 contra quem cfr. Schmalzgr. h. t. n. 8 sq. n. 63. 64; Hinschius. L c.
p. 808; Zallinger h. t. § 263.
(15) Suârez 1. c. n. 9. 10; Hinschius 1. c. p. 809 ob rationes ineffica­
ces tenet hanc divisionem non esse completam, atque cap. 25, X. de V.
S. V. 40 sub illa non posse comprehendi. Cfr. quoque c. 39 C. XVI q. 1.
(16) Pius IX in Const. < Suprema » d. 10 Oct. 1867 publicata de abro­
gatione « Monarchiae Siculae* derogat «privilegiis quoque... ex qua­
cunque causa etiam per viam contractus et renumerationis .. . concessis >:
Suârez 1. c. cap. 4; Schmalzgr. h. t. n. 38 sq.; Giohbio, I concordati p. 53 sq.
(17) Gap. 6. X. de praesumpt. II. 23; in Sext.; Suârez 1. c. cap. 3
n. 3 sq. Cfr. quoque decr. S. 0. 24 Nov. 1897 de transitu facultatum apostolicarum Episcopi in Vicarium capitularem ratione officii «Ordinarii

DE PRIVILEGIIS

437

/i) in privilegia absoluta atque in condicionata et mo­
duli" (18);
i) in scripta et in non scripta (19).
Quod si privilegia etiam dividuntur in privilegia iuri com­
muni sive (ut alii minus accurate loquuntur), corpori iuris ca­
nonici inserta et in privilegia speciali concessione sive rescripto
data et extra ius commune vagantia, haec divisio nequaquam
concidit cum divisione privilegiorum in communia et privata
sive singularia (20) Haec altera divisio petitur ex hoc quod primo
et per se respiciatur bonum communitatis, licet in istius membra
redundet (priv. commune) v. gr. privilegium canonis et fori; vel
primo et per se respiciatur bonum personarum particularium,
quod mediale redundat in bonum commune (privatum seu sin­
gulare) v. gr. restitutio in integrum minoribus concessum. —
Etiam novo iure retineri debet divisio in privilegia Codici inserta
et peculiari concessione obtenta, propter canonem 71. Saepe uti­
lis est insertio, ut ab aliis cognoscatur et privilegiatus in eius usu
non impediatur.

(18) Schmalzgr. h. t. n. 46 sq. 69, 50 sq.; Saurez 1. c. cap. 13.
(19) Suârez 1. c. cap. 7, uib occasione huius divisionis exceptiones,
quas Scherer 1. c. p. 166 et Hinschius 1. c. p. 810 contra acquisitionem
< privilegiis per consuetudinem legitime praescriptam movent, iamdiu
praeoccupatae et solutae sunt et iure Codicis explosa. Cfr. quoque Lau­
rentius in Arch. f. k. K. t. 81 p. 273 sq.
(20) Suârez 1. c. cap. 6 n. 1 sq.; Schmalzgr. h. t. n. 54, 60. 61. Si
Hinschius 1. c. p. 809 duplicem illam divisionem appellat « plane indif­
ferentem s sive nullius momenti, iustos limites excedit neque concluden­
tibus rationibus rem probat. Cfr. D’Annibale 1. c. n. 227; Laurentius in
Arch. f. k. K. t. 81 p. 273 sq. Si moderni canonistae (v. gr. Savigng,
Schulte, Scherer) reiiciunt illam distinctionem inter privilegia commu­
nia et singularia, etiam innixi iuri Romano (L. 1 § 2 D. 1, 2), Codex huic
rationi sentiendi (quidquid sit de theoretico aliquo principio probabili)
non adhaesit, et retentio iuris praecedentis, per canonistas classicos ex­
politi, habet, praeter alia, illud commodum, ut in iure valde practico et
cotidiani usus non abrumpat traditionem iuridicam Ecclesiae eiusque
jurisprudentiam sanis principiis evolutam. D’Annibale quoque, Summula
I, n. 218, not. 3 et 227, nota 1, doctrinae classicorum canonistarum mo­
rosum et non satis aequum agit censorem.

438

TITULUS XI

$ 1. DE PERSONIS HABILIBUS AD CONCEDENDA
ET ACCIPIENDA PRIVILEGIA

··

291. I. Collator privilegii ecclesiastici potest esse omnis ct
solus legislator ecclesiasticus in materia et ditione suae potestati
legislatives subiecta. Nani privilegium est lex privata, qua quis
ab ordinaria et communi lege observanda permanente!· eximitur,
et aliis in communitate imponitur obligatio privilegiatum in usu
favoris concessi non turbandi; iam vero huiusmod exemptio et
obligatio solummodo a legislatore statui potest (21). At quoniam
in foro ecclesiastico maxime agitur de iis privilegiis, quae con­
tra ius commune conceduntur, evidenter solus Romanus Ponti­
fex (22). non inferior Praelatus (23) talia privilegia concedere
(21) Cap. 16 pr. X de maior, et ob. I, 33; Suàrez 1. c. cap. 8 n. 1 sq.;
Schmalzgr. h. t. n. 70; Pirhing h. t. n. 9.
(22) Cap. 3, 4, 12. X. h. t.; cap. 5 h. t. in Sext.; Suàrez I. c. n. 7, 8.
(23) Profecto inferiores Praelati a concedendis privilegiis intra am­
bitum suae competentiae i. e. in suis legibus et territoriis non arcentur,
sed practici momenti sunt potissimum privilegia pontificia. Cfr. cap. 14,
X. h. t.; Suàrez 1. c. n. 10; Scherer 1. c. § 37, II.
Rom. Pontifex indubitanter etiam privilegia praeter ius v. g. de ab­
solutione et dispensatione concedere potest; nam cum sit supra ius com­
mune constitutus, non solum contra ius, sed a fortiori praeter ius valet
indulgere facultatem libere operandi. Cfr. Suârez 1. c. n. 7; Pirhing h. t.
n. 9. At non omnes doctores conveniunt, utrum solus R. Pontifex sit com­
petens ad concedenda privilegia praeter ius, an similis praerogativa Prae­
latis quoque inferioribus v. g. Episcopis sit vindicanda.
Profecto Ballerini-Palmieri, Op. theol. mor. t. I p. 428 scribit: « Etsi
(privilegium) sit solum praeter legem, solus legislator seu supremus prin­
ceps communitatis potest alicui facultatem talem concedere agendi prae­
ter legem, ut ea sit iuridica. et universa communitas teneatur eam servare
priviiegiato ». Quae verba ex sensu obvio soli supremo principi i. e. R.
Pontifici in Ecclesia videntur tribuere talem potestatem. Aliter opinatur
Biederlack in Act. theol. Oenip. t. XXI p. 564 sci. huiusmodi ius exclusivum
R. Pontificis non posse probari. Suârez quoque i. c. 1. VIII cap. 8 n. 10
< Denique simili modo dicendum est de privilegiis, quae non sunt contra
ius; nam illa etiam concedere possunt Episcopi respectu rerum ad se
perlinentium ».
Quibus ultimis verbis Suaresius suam assertionem limitat et nequa­
quam defendit generale principium. Episcopos posse concedere vera pri­
vilegia praeter ius. Quod si deinde descendit ad particularia privilegia ab

DE PIUVILEGHS

439

potest; nam ipse solus sive.cum Concilio oecumcnico sive extra
illud est supra ius commune constitutus. Qua potestate legislator
ad concedendum privilegium competens etiam sine iusta causa
Episcopis praeter ius concessa et in corpore iuris canonici relata, fatetur
illa potius esse privilegia impropria i. e. donationes vel elargitiones in
rebus temporalibus secundum disciplinam tunc vigentem. At donare ali­
quid de propriis bonis, vel concedere usum rei propriae, ut ipse Suàrez
1. c. n. G scite observat, non importat proprium privilegium; nam non
est actus iurisdictionis, sed dominii; privilegium vero constituitur per
modum legis cum vi obligandi alios ad ipsum servandum. « Et ideo (pri­
vilegium) per se requirit potestatem iurisdictionis, sed non solum quando
derogat iuri communi, sed etiam quando concedit aliquid praeter ius;
nam illud postea respectu privilegiarii tamquam ius servandum est ».
Deinde inter privilegia praeter ius ad instar stabilis exempli prae­
sertim recensentur facultates quaedam absolvendi vel dispensandi a
R. Pontifice concessae. At quod ipsi Episcopi per se non habent, id multo
minus aliis per modum privilegii concedere valent, ideoque saltem a ge­
nerali assertione iuris cuiusdam ordinarii Episcoporum impertiendi pri­
vilegia praeter ius videtur abstinendum.
Porro Biederlack 1. c. t. XXVI p. 156 contra Saegmueller defendit, a
compluribus saeculis multa, quae sint mere (?) praeter ius in commune (i.e.
ratione materiae legum) potestati legiferae Episcoporum esse subducta et
R. Pontifici reservata v. g. de novis festis, irregularitatibus, impedimentis
matrimonii inducendis (ideoque huiusmodi leges ab Episcopis latae ra­
tione subiecti legiferi sunt contra ius commune.). At ubi deficit potestas
legifera, etiam deest potestas concedendi privilegia. Nam privilegii con­
cessio non solum requirit potestatem legiferam, ut forte deroget iuri
communi, « Sed etiam ex ea parte, qua privilegium habet vim obligandi
alios ad servandum privilegium ipsi privilegiario est vera lex respiciens
communitatem, et ideo ex hac parte requirit publicam potestatem simpli­
citer legislativam ». Cfr. Suârez 1. c. n. 4. Et re vera quid sibi vult privile­
gium non servandi novum festum, quod Episcopus instituere non potest?
Sane Episcopus interdum specialiter et expresse aliquid permittere
potest, quod iure communi non est prohibitum, sed permissum; v. g. si
dicat sponsalia (ubi non viget ius decret. « Ne temere ») sine scriptura
publica coram aliquot testibus valide et licite posse celebrari. Quod in
casu strictum privilegium omnino non haberetur, ut in not. 13 h. tit. iam
est demonstratum. Quod si vicissim Episcopus pro suo iure aliquid prohi­
beat vel praescribat quod hucusque iure communi non fuit prohibitum
vel praescriptum v. g. de admissione sacerdotis extranei ad celebrationem
Missae sine speciali licentia etiam Ordinarii loci, procul dubio contra
hanc legem suam poterit concedere privilegium. Qui favor non nisi im­
proprie, non formaliter diceretur privilegium praeter ius commune; certe
in alia dioecesi, ubi similis viget ordinatio, privilégiât© in rigore iuris
non prodest; nam Episcopus extra suam diocesim nequi ferre leges. Hinc

440

titulus

xi

valide utitur, dummodo aliunde nihil obstet; at huiusmodi uibitraria collatio privilegii sine iusta causa facta semper est il­
licita (24).
II. Privilegia ecclesiastica, quae sunt contra ius, solis sub­
ditis concedi possunt. Nam haec privilegia concedunt exemptio­
nem ab observantia legis, propterea supponunt obligationem ex
lege lata in eo, qui privilegio donandus est; sed obligatio legis
tantum veris subditis a legislatore imponi potest; ergo etiam soli
subditi acquirendae exemptionis vel dispensationis a lege sunt
capaces. Quibus subditis merito adnumerantur illi, qui in aliquo
territorio quoad certas saltem leges ab ipsis observandas subdi­
tis aequiparantur (25).
Privilegia praeter ius per concessionem legislatoris etiam
a non subditis acquiri possunt, dummodo agatur de materia le­
gislatori sive collatori privilegii subiecta, et de qua eidem com­
petat potestas proprios subditos cogendi, ne privilegiatum in usu
privilegii impediant. Cuius assertionis ea est ratio, quod talis pri­
vilegii concessione nulla exerceatur jurisdictio in privilegiatos,
sed actus merae liberalitatis et donationis (26). Ita Ordinarius
illa immunitas ibidem solummodo practicam habet utilitatem, si appro­
batur ab Episcopo quoque alieno, aut a R. Pontifice conceditur, qui uni­
versalem habet jurisdictionem v. g. quoad regulares in ecclesiis sui or­
dinis Missam celebrantes.
Quibus omnibus attentis Ballerini-Palmieri recte videtur asserere so­
lum R. Pontificem, non inferiorem Praelatum posse concedere privile­
gium praeter ius in universa communitate servandum. Obligatio vero iustiliae ex privilegio improprio v. g. donationis et translati dominii nequit
aequiparari obligationi ortae ex stricto privilegio, quod nititur actu iurisdictionis. Atque haec breviter dicta sint, relicta aliis uberiore rei disce­
ptatione.
(24) Sudrez 1. c. cap. 21; Schmalzgr. h. t. n. 16 sq.; Pirhing h. t. n. 12;
Hinschius 1. c. p. 810.
(25) Sudrez 1. c. cap. 9; Schnialzgr. h. t. n. 73; Putzer 1. c. p. 63 sq.
67 sq. 241 sq.
(26) Quo in casu accurate attendendum est, utrum favor quidam non
subdito concessus fuerit per modum stricti padi, an tantum per modum
licentiae vel iuris precarii; porro num concessio fuerit absoluta, an con­
dicionata. Maxime vero in concedendis turibus iurisdictionis inquiren­
dum est. num legislator sive collator potuerit et voluerit certa iura iuris­
dictionis absolute vel condicionate i. e. salvo iure revocandi per succes­
sorem personae non subditae directe concedere. Qua diversitate stabilita
manifeste consequitur nequaquam indiscriminatim et absolute tamquam

DE PRIVILEGIIS

441

loci facultates ministeriales etiam sacerdotibus extradioecesanis
concedere potest. Quae principia etiam ob oculos habenda sunt,
ut iustum indicium feratur de certis favoribus a potestate civili
forte Ecclesiae et personis ecclesiasticis concessis (27), vel vicissim de non paucis favoribus ab Ecclesia guberniis civilibus datis.

§ 2. DE OBIECTO ET FORMA PRIVILEGIORUM

292. I. Obiectum. Privilegium ecclesiasticum indulgeri pot­
est generatim circa materiam, quae legis ecclesiasticae capax est
atque generales condiciones ad legem requisitas habet. Praeterea
ut patet ex ipsa definitione privilegii, materia debet continere
specialem quendam favorem. Qui favor insuper non debet con­
sistere in mero quodam facto transeunte, sed in permanente qua­
dam facultate; privilegium enim participat rationem legis. De­
nique cum privilegium duplicem habeat respectum sci. unum
ad privilegiatum, cui favor specialis conceditur, alterum ad re­
liquam communitatem, quae obligationi et oneri manet obnoxia,
ad honestatem materiae omnino requiritur, ut privilegiatus iure
sibi concesso honeste et sine iniuria aliorum uti possit, et ne aliis
nimium gravamen imponatur (28).
Hinc Romanus Pontifex in universa materia spirituali suae
potestati legislativae directe subiecta indiscriminatim tum con­
tra tum praeter ius commune in toto orbe christiano privilegia
concedere potest. Quae potestas nulla ratione sese extendit ad
danda privilegia contra-ius naturale et divinum, bonos mores,
conservationem atque rectam gubernationem Eclesiae nervum­
que ecclesiasticae disciplinae v. g. per depressionem dignitatis et
potestatis suae et universae hierarchiae vel contra ius tertii, nisi
bonum ex privilegio oriundum sit multo maius quam damnum
tertio illatum.
axioma iuris defendi posse, favorem non subdito concessum a collatore
non amplius posse revocari. Cfr. Sudrez 1. c. cap. 37 n. 3 i. f., ubi pro
more suo hanc quaestionem sobrie et solide examinat.
(27) Cfr. c. 35 C. XI q. 1 et notam praec. et Sudrez 1. c. cap. 9 n. 4, 6.
(28) Sudrez 1. c. cap. 9 n. 1, 2 cap. 22, 23, ubi rem bene exponit.
Cfr. quoque Hinschius 1. c. p. 806 sq.

442

TITULUS XI

Item Episcopi aliique Praelati inferiores Romano Pontifice
in suis legibus suorumque praedecessorum privilegia concedere
possunt, minime vero contra ius commune ne in eis quidem casibus, quibus ex iuris communis vel expressa Rom. Pontificis con­
cessione super ius commune tantum dispensare valent (29).
•k· !

293. II. Acquisitio. Privilegia ecclesiastica acquiri possunt
modis qui indicantur in can. 63, § 1 : i. c. « non solum per di­
rectam concessionem competentis auctoritatis et per communi­
cationem, sed etiam per legitimam consuetudinem aut praescri­
ptionem >. - § 2: «Possessio centenaria vel immemorabilis in­
ducit praesumptionem concessi privilegii ». De modis singulis
haec sunt animadvertenda:
a) primus et praecipuus modus est concessio competentis
Superioris ecclesiastici primo et directe alicui facta sive motu
proprio sive ad preces, sive per scripturam sive oraculo vivae
vocis (30); quod si concessio fiat oraculo vivae vocis (31), curan­
dum est. ut de illo in forma authentica constare possit (32), prout
fert can. 79: «Quamvis privilegia, oretenus a Sancta Sede ob­
tenta. ipsi petenti in foro conscientiae suffragentur, nemo tamen
potest cuiusvis privilegii usum adversus quemquam in foro ex­
terno vindicare, nisi privilegium ipsum sibi concessum esse le­
gitime evincat »;
b) alter modus est communicatio, qua privilegium uni con­
cessum ad alium quoque ex superioris ecclesiastici ordinatione
extenditur. Quae communicatio ad instar alterius privilegii potest esse absoluta (sive aequalis sive pariformis sive aeque prin(29) Schmalzgr. h. t. n. 19, 71 sq.: Suârez 1. c. cap. 8 n. 5; Pirhing
h. t. n. 9.
(30) Cfr. c. 7 C. XXV q. 2 i. f. de sepult. III. 7 in Clem. « verbo seu
scripto»; cap. 3 de poenit. V, 9 in Extrvg. com. «etiam oraculo vivae
vocis»; Suârez 1. c. cap. 2; Hinschius 1. c. p. 811.
(31) Antiqua oracula vivae vocis ablata sunt iuxta tenorem et ambi­
tum Const. Gregor. XV < R. Pontifex» 2 lui. 1622. Urbani VIII Const.
·. Alias » 20 Dec. 1631. Cfr. Perraris 1. c. v. Oracula vivae vocis n. 8, 10.
(32) Reg. 27, 31, 52 Cane. Apost.; Riganti 1. c. in Reg. cit.; Ferraris
1. c. n. 2, 10 sq. Cfr. « Ordo servandus in SS. CC. etc. i, part. II c. 3 art. 1
η. 2, ubi gratiae oretenus obtentae dicuntur petenti in foro conscientiae,
sine alia condicione, suffragari; at usum privilegii adversus alium nemo
potest sibi vindicare, nisi privilegium ipsum legitime probet.

ί)Ε PRIVILEGIIS

443

â
cipalis) et relativa sive accessoria. In priori casu privilegium uni
concessum ita perfecte et independenter cum altero ad instar
primae concessionis communicatur, ut aucto, imminuto, sublato
privilegio in primo privilegiato per se non augeatur vel minua­
tur vel tollatur in eo, ad (piem « ad instar aeque principaliter »
extensum est; v. g. ita non raro inter ordines religiosos privilegia
communicabantur. Quod si ad instar in forma accessoria facta
est communicatio, privilegium principali privilegiato ita inhaeret,
ut si in illo augeatur, minuatur, exstinguatur, etiam in privilegiatis « ad instar in forma accessoria » pariter augeatur, minua­
tur vel exstinguatur v. g. in familiaribus monasteriorum (33).
Haec doctrina prout iacet retinetur in Codice can. 65 : « Cum pri­
vilegia acquiruntur per communicationem in forma accessoria,
augentur, imminuntur vel amittuntur ipso facto, si forte augean­
tur, imminuantur vel cessent in principali privilegiario; secus
si acquiruntur per communicationem in forma aeque principali
Quaenam vero privilegia censeantur impertita per communica­
tionem (piando hoc privilegium communicationis conceditur, de­
terminatur praescripto can. 64: «Per communicationem privi­
legiorum, etiam in forma aeque principali, ea tantum privilegia
impertita censentur, (piae directe, perpetuo et sine speciali re­
latione ad certum locum aut rem aut personam concessa fuerant
primo privilegiario, habita etiam ratione capacitatis subiecti, cui
fit communicatio ».
Quare exclusa a communicatione manent: 1°) privile­
gia ante Codicem per communicationem obtenta, (piae iure
praecedenti etiam per communicationem participari poterant
cfr. v. gr. Reiffenstuel V, 33) n. 60; Piat, Praei, iuris regul. V,
II q. 145): exclusa manent quia non directe concessa; 2”) etiam
privilegia post Codicem ex communicatione acquisita, non par­
ticipantur ex concessa communicatione, sc. si Sodalitas A pri­
vilegium per directam concessionem obtinuit, sodalitas B illud
privilegium acquiret per concessam communicationem cum
privilegiis sodalitatis A; at sodalitas C illud non acquiret ex con­
cessione communicationis cum sodalitate B; 3°) oh eandem ra­
tionem non participantur ex communicatione privilegia acqui(33) Gap. 25, X. h. t.; cap. 2 h. t. n Sext.; Saurez 1. 1 cap. 15, 16, 17;
Schmalzgr. h. t. n. 77 sq.

444

TITULIS XI

sita per consuetudinem aut praescriptionem, qui duo modi non
continent directum concessionem: salvum tamen manet princi­
pium quod possessio centenaria vel immemorialis inducit prae­
sumptionem concessionis directe factae, quamdiu praesumptio
illa iuris non elidatur;
4°) excluduntur privilegia temporaria; 5°) quae habent spe­
cialem relationem ad locum vehit ad determinatum sanctuarium,
imaginem etc., aut ad rem v. gr. ad specialem dignitatis vel mu­
neris praestantiam, aut ad personam singularem ob peculiaria
merita; 6°) quae communicari nequeunt ob subiecti incapacitatem; atque ita moniales communicant cum privilegiis primi res­
pective ordinis, sed his exceptis quae continent facultates iurisdictionales, quarum illae sunt incapaces (cfr. can. 613).
Ante Codicem praesertim regulares mendicantes inter se om­
nia privilegia communicabant (cfr. Piat 1. c. III, q. 144); sed in
posterum per codicem quaelibet inter religiones privilegiorum
communicatio est exclusa. Cfr. Wernz-Vidal tom. Ill De reli­
giosis η. 389.
q) tertius modus est consuetudo vel praescriptio: sane pri­
vilegium sensu strictissimo denotat gratiam permanentem a prin­
cipe specialiter et expresse datam, ideoque consequenter in ri­
gore iuris atque in odiosis, v. g. in revocatione, consuetudo vel
praescriptio legitima in anteriore disciplina non recensebantur
inter formas vel modos acquirendi privilegia (34); attamen cum
consuetudine vel praescriptione possint obtineri iura contra vel
praeter ius commune, quae manifeste vim privilegiorum habent,
haud sine ratione antiqui canonistae tenebant etiam consuetu­
dine vel praescriptione privilegia posse obtineri sive consuetu­
dinem posse habere secundum leges vim privilegii (35); nunc
(34) Zallinyer h. t. § 267; Schmalzgr. h. t. n. 96.
(35) Cfr. c. 8 C. IX q. 3; cap. 9, X. de off. i. ord. I, 31; cap. 13, X.
de iud II. 1; cap. 13, X. de for comp. II, 2; cap. 4, 18. X. de praescr. II,
26; cap. 26, X. de V. S. V. 40, ubi saltem certae consuetudines vel prae­
scriptiones privilegiis aequiparantur. Hinschius 1. c. p. 810 et Scherer
1. c. p. 176 nullo solido argumento sententiam veterum canonistarum
(cfr. Suârez 1. c. cap. 7 praesertim n. 5. 6 sq.; Schmalzgr. h. t. n. 94, 95;
Zallinyer h. t. § 267) efficaciter refutant, licet recte admittant consuetu­
dinem esse medium probandi exsistentiam privilegii. Cfr. c. 8 D. 100;
Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. ΧΠΙ cap. 8 n. 20 sq.; Sentis, D. Monar­
chia Sicula p. 35.

DE PRIVILEGIIS

445

vero espresso ii modi recognoscuntur in iure ut legitimi ad ac­
quirenda privilegia, linmo prout fert canon possessio centenaria
vel immemorabilis inducit praesumptionem concessi privilegii;
d) tamquam quartus modus assignari potest confirma­
tio (36) in forma specifica: nam huiusmodi confirmatio aequiparatur novae concessioni. Quare si referatur ad privilegium inva­
lide primum concessum vel interim exstinctum, invalida conces­
sio sanatur, atque privilegium exstinctum restituitur, nisi clau­
sulis adiectis in confirmatione fiat extensio vel restrictio (37).
Quae vis confirmationi privilegii in forma communi non con­
venit (38) multoque minus merae innovationi authenticae instru­
mentorum, quibus privilegia scripto fuerunt consignata (39).
Si dictum est ipsa formula codicis privilegia
acquiri posse per consuetudinem vel praescriptionem, manife­
stum est requiri condiciones, quas ius exigit respective pro effi­
cacia consuetudinis vel praescriptionis. Quare ut acquiratur per
consuetudinem necesse est ut illa consuetudo sit inducta a com­
munitate legis recipiendae capaci; dum praescriptione acquiri
possunt tum a personis singularibus tum a communitate legis re­
cipiendae incapaci, sive contra sive praeter ius, quod a nonnullis
doctoribus dicebatur minus stricte dictum privilegium, quod vi­
detur sonare specialem concessionem Superioris, dum consue­
tudo ius singulare inducit, etiam ignorante Superiore per gene­
ralem iuris dispositionem, non ex speciali favore Superioris erga
talem communitatem. Omnes tamen doctores in hoc erant con­
cordes, quod induceretur in communitate condicio privilegiata,
seu tale ius singulare habere vim privilegii (cfr. Suârez, De leg.
1. VIII, cap. 7).
Pariter ut praescriptione acquiratur privilegium requireba­
tur tum capacitas in possidente tum res praescriptibilis, tempus
requisitum et bona fides. Etiam in Codicis can. 1509 n. 1 a prae­
scriptione excluduntur multiplicia iura quae ex solo privilegio
Apostolico obtineri possunt; et n. 2 « iura spiritualia, quorum
294. Scholion.

(36)
(37)
(38)
(39)
cap. 20:

Cfr. supra de confirm, leg. η. 113 sq.
Reiffenstuel h. t. n. 78 sq. 85, 107; Suârez 1. c. cap. 18. 19.
Cap. 12, X. de const. I, 2 cum Glossa; Reiffenstuel h. t. η. 77.
Cap. 13, 29, X. h. t.; cap. 4, X. de confirm. II, 30; Suârez I. c.
Scherer 1. c. p. 167.

44f>

TITULUS XI

laici non sunt capaces, si agatur <le praescriptione in commodum
laicorum ». Cfr. quoque can. 1511, 1512 de tempore.
Si agitur de subiecto capaci ad acquirendum sive consue­
tudine sive praescriptione, si deficiat aliqua condicio pro prae­
scriptione requisita, potest nihilominus privilegium acquiri per
consuetudine et viceversa: (piare si v. gr. in decursu temporis ad
praescriptionem requisiti deficiat bona fides, hic defectus obstabit
quidem obtentioni per praescriptionem, sed adhuc erit possibilis
acquisitio per consuetudinem (piae bonam fidem non requirit.
Cum revocantur privilegia, satis communiter admittebatur,
non revocari illa privilegia, quae consuetudine vel praescriptione
comparata fuissent, ex illa ratione, quod licet sint vera privile­
gia, quia tamen nomen privilegii communiter sumitur pro privi­
legio per specialem concessionem facto, ea quae consuetudine
vel praescriptione acquiruntur, in materia odiosa qualis est re­
vocatio. hoc nomine venire non debeant, sed solum tunc cum
sermo est de aliqua extensione favorabili. Cfr. Schmalzgr. (V, 33)
n. 96 et alii v. gr. Sudrez 1. VIII. cap. 7, η. 15. ubi explicat qua
ratione habeant maiorem firmitatem.· Quae doctrina iuris praece­
dentis etiam in novo iure videtur esse retinenda ex can. 6; in quo
id ipsum confirmatur ex eo quod saepe Codex reprobat vel revo­
cat quamlibet consuetudinem et quodlibet contrarium privile­
gium « reprobata quavis contraria consuetudine et revocato quo­
libet contrario privilegio» cfr. v. gr. can. 403, 1356 etc.

295. III. Promulgatio sollemnis in privilegiis proprie di­
ctis non requiritur (40). Id enim efficitur ex ipsa praxi ecclesia­
stica. secundum quam privilegia concessa sollemniter promul­
gari non solent. Quae praxis ratione ex ipsa natura rei petita
comprobatur. Nam huiusmodi promulgatio esset necessaria, ut
aliis innotesceret obligatio, quae naturaliter sequitur ex ipsa con­
cessione privilegiato data, aut oritur ex directo praecepto a col­
latore privilegio inserto, ut v. g. fit in Bullis Romanorum Ponti­
ficum. Verum ad huiusmodi notitiam procurandam propria pre
mulgatio universae communitati facta non est necessaria, sed
sufficit certa intimatio per authentica instrumenta vel aliam ae(40) De forma interna et externa fuse agit Sudrez 1. c. cap. 12. 13, 14.
— Sudrez 1. c. cap. 24 n. fi sq. de promulgatione.

DE PRIVILEGIIS

447

quivalcutem probationem a privilegiato facta. Quod si agatur de
privilegio, cuius scopus principalis est bonum quoddam publicum
et commune, vel cuius observatio universalis efficaciter est ur­
genda, profecto ut in aliis legibus, ita etiam in istis privilegiis
vera promulgatio per principem requiritur (41).
e
296. IV. Aece piatio priuilegii per priuilegiatum per se et ex
natura rei non est necessaria, ut privilegium vim et valorem ante
omnem notitiam vel consensum privilégiât! habeat (42). Nam Ro­
manus Pontifex ut in condenda lege a consensu subditorum non
pendet, ita etiam sine acceptatione praevia aliquem subditum ab
onere ipsi per legem canonicam imposito liberare potest v. g. cle­
ricum ab irregularitate contracta. Praeterea de facto aliquot fa­
vores a Romanis Pontificibus ita concessi fuerunt, ut a consensu
vel dissensu privilégiât! in suo valore non penderent; etenim po­
sitiva lex Romani Pontificis, qua aliis absolute imponit onus re­
dundans in commodum privilégiât! independenter a consensu
vel acceptatione privilégiât!, est omnino valida (43). At nequa­
quam generaliter omnia et singula privilegia de facto a Romano
Pontifice absolute conceduntur, sed potius regulariter, ante no­
titiam vel acceptationem saltem per procuratorem vel epistolam,
effectum non consequuntur: qui autem privilegium petit, merito
censetur expetitum et inde datum privilegium acceptare. Qua in
re prae oculis haberi debent praescripta canonum 37 et 38 quae
etiam privilegiis applicantur (can. 62). « Si rescriptum contineat
non simplicem gratiam, sed privilegium vel dispensationem, ser•
(41) Cfr. c. Siquis suadente diabolo 29 C. XVII q. 4 = c. 15 Conc.
Later. II a. 1139; Sudrez 1. c. n. 3, 4, 5; Schmalzgr h. t. n. 28; Sudrez ta­
men I. c. n. 27 sq. recte eam videtur tenere sententiam, per se intima­
tionem et notitiam in tertia persona, cui forte privilegium praciudicat,
ad vim atque valorem privilegii non requiri. Et revera argumenta, quae
afferunt Schmalzgr. h. t. n. 27 et Scherer 1. c. p. 167 aliique necessitatem
illius insinuationis absolute non probant. Quare si Hinschius 1. c. p. 815
suam sententiam ut opinionem plane novam et « doctrinae receptae > con­
trariam proponit, sub utroque respectu errat, ut patet legenti Suaresium 1. c.
(42) Sudrez 1. c. cap. 25 n. 11 sq.
(43) Conc. Trident. Sess. XXV cap. 3 de regul.; cit. can. Si quis sua­
dente diabolo; Sudrez 1. c. cap. 24 n. 3. 4; Scherer 1. c. p. 167.

448

TITI I.VS XI

ventur insuper praescripta canonum (pii sequuntur ». Unde an­
tiquae quaestiones de hac materia solutae manent (44).

§ 3. DE USU ET INTERPRETATIONE PRIVILEGIORUM

297. L Usu». Privilegia, quae principaliter propter bonum
publicum et universale concessa sunt, quoad usum (45) non pen­
dent ab arbitrio singulorum privilegiatorum, sed omnino appli­
cari debent. Quod si privilegia directe et immediate privatum
quoddam bonum intendunt, usus privilegiorum concessorum per
se et ordinarie obligatorius non est (cfr. cap. 6, X. h. t.; R. I. 61
in Sext); per accidens vero potest oriri obligatio utendi privi­
legio, quatenus citra grave incommodum removetur impedimen­
tum alterius obligationis implendae v. g. audiendi Missam die
dominica vel festo de praecepto (46). Ita res enuntiatur in can.
69: «Nemo cogitur uti privilegio in sui dumtaxat favorem con­
cesso, nisi alio ex capite exsurgat obligatio ».
Privilegiatus in usu sui privilegii contra alium pariter privilegiatum non impeditur, si privilegia sint aequalia et in simili
materia; quae si sint sibi manifeste et perfecte opposita, privi­
legium fortius ob maiorem auctoritatem aut ex sese magis abso­
lutum omnino praevalet; ceterum etiam hic locum habent prae­
scripta can. 48.
Quod si quaeratur, quonam tempore usus privilegiorum va­
lidus vel saltem licitus sit, generatim solutio ex principiis § 2 h.
tit. de intimatione et promulgatione, notitia et acceptatione est
repetenda. In specie vero attendatur oportet, utrum privilegium
(44) L. 60 D. d. R. I. L. 17. < Invito beneficium non datur»; Sudrez
1. c. n. 15 sq. Quanta fuerit hac de re opinionum diversitas, inde patet,
quod praeter duas sententias principaliter sibi oppositas quattuor aliae
recenseantur. Cfr. Suârez 1. c. n. 2 sq.; Pulzer 1. c. p. 48; Hallerini-Palmieri, Op. th. m. t. I p. 684 de privilegio etiam ignoranti concesso. Quare
Hinschius 1. c. p. 813 sq. non satis distinguens inter ius et factum nimis
generaliter necessitatem acceptationis privilegii negat.
(45) Quae quaestio de usu privilegiorum coincidit cum disputatione
de effectibus privilegiorum. Cfr. Sudrez I. c. cap. 22, 23; Putzer 1. c.
p. 8 sq. 63 sq.
(46) Schmalzgr. h. t. n. 97 sq. cum Suârez. Pirhing aliisque; alii mi­
tius opinantur.

DE PRIVILEGIIS

449

ad certum tantum tempus, an absolute et sine temporis limita­
tione sil concessum (47).
Quoad locum (48), quo quis privilegio concesso uti potest,
profecto restrictio in privilegio apposita accurate est servanda.
Si restrictio desit, privilegium in universo territorio collatoris
usui esse potest (49). Quare cum Romanus Pontifex limitatum
territorium non habeat, privilegia ab ipso sine ulla restrictione
ad certum locum concessa ubique valide et licite adhibentur.
Scholion. Si quis in usu vel exercitio legitimo suorum privi­
legiorum impediatur, privilegiato laeso etiam in foro ecclesia­
stico varia praesto sunt remedia tuendi sua iura. Quare cum
actus contra privilegium gesti sint nulli atque irriti (50), privilegiatus pro diversa materia sese defendere potest detrectatione
obedientiae (51) aut postulatione declarationis nullitatis (52) ac­
tuum privilegiis contrariorum aut per recursum ad Rom. Pon­
tificem (53) aut per actionem personalem vel realcm v. g. per
actionem iniuriarum, per actionem spolii, vel per exceptiones (54).
298. II. Interpretatio doctrinalis privilegiorum imprimis iis­
dem innitatur oportet principiis, quae de universa legum eccle­
siasticarum ac praesertim rescriptorum interpretatione statuta
sunt (55). Quare primo loco attendenda sunt verba forte iam ex
sese clara, deinde intentio sive mens collatoris est eruenda ex
supplicatione, materia, ratione atque conexione ipsius privile­
gii (56). Speciatim privilegia, quae merum continent favorem
nec iuri communi derogant nec tertiae personae praeiudicium
(47) Sudrez 1. c. cap. 25 cap. 5; Pirhing h. t. n. 8.
(48) Sudrez 1. c. cap. 26; Schmalzgr. h. t. n. 106 sq.; Pulzer 1. c.
p. 73 sq.
(49) Quod si privilegium sil personale, etiam extra territorium concedentis adbiberi potest. Cfr. Schmalzgr. h. t. n. 108 sq.; Zech 1. c.
(50) Gap. 10, X. de elect. I, 6.
(51) Cap. 4, X. de excess, praei. V, 31.
(52) Cap. 7, X. eod.
(53) Cap. 4, 24, 26, X. h. t. Cfr. de conservatoribus Clem. XIII Const.
c Cum omnium* 23 Apr. 1762; Scherer 1. c. p. 168.
(54) Zech 1. c. § 356; Hinschius 1. c. p. 824.
(55) Sudrez 1. c. cap. 27, 28; Pirhing h. t. n. 13 sq.; Schmalzgr. h. t.
n. 117 sq., ubi tractant universam materiam de interpretatione privile­
giorum.
(56) Cap. 7, X. h. t.; Schmalzgr. h. t. n. 117 sq.
29

150

1 HULLS xi

afferunt, ceteris paribus potius large sunt interpretanda (57); re­
gulariter vero magis strictae sunt interpretationis, si iuri com­
muni derogant atque potissimum, si tertiae personae praejudi­
cant (58). Numquam vero lata illa interpretatio potest esse ita
larga, ut fiat iniusta aut ultra propriam verborum significatio­
nem extendatur ad personas vel res in privilegio minime com­
prehensas (59), quemadmodum stricta interpretatio inter cos li­
mites est coarctanda, ut privilegium non sit plane inutile (60).
En breviter expositam hanc doctrinam in can. 67 et 68. — Can.
67: « Privilegium ex ipsius tenore aestimandum est, nec licet illud
extendere aut restringere». — Can. 68: « in dubio privilegia in­
terpretanda sunt ad normam can. 50; sed ea semper adhibenda
interpretatio, ut privilegio aucti aliquam ex indulgentia conce­
dentis videantur gratiam consecuti ».
§ 4. DE AMISSIONE PRIVILEGIORUM (61)

299. I. Iuxta canonum 70: «Privilegium, nisi aliud constet,
censendum est perpetuum ». Ipso tamen facto amittitur privile­
gium a) per mortem personae privilegiatae, si sit personale. (62)
iuxta can. 74: « Privilegium personale personam sequitur et cum
ipsa exstinguitur »;
b) per interitum rei totalem et absque spe reaedificationis
si sit real e (63);
c) per lapsum temporis vel expleto numero casuum pro
quibus fuit concessum (can. 78);
d) per non impletam condicionem. sub qua erat datum (64);
(57) R. I. 15 in Sext.; cap. 16, X. de V. S. V. 10 « Cum beneficia prillcipum sint interpretanda largissime ».
(58) Cap. 12. X. de off. iud. ord. I, 31.
(59) Cap. 9, X. h. t.; Pirhing h. t. n. 20 sq.; Schmalzgr. h. t. n. 130 sq.;
Putzer 1. c. p. 11 sq.
(60) Cap. 30. X. h. t.; Zech 1. c. §§ 352, 353.
(61) Suârez 1. c. cap. 29-40 inch; Pirhing h. t. n. 167 sq.
(62) R. 1. 7 in Sext. Eadem regula valet etiam de personis moralibus
v. g. de officiis vel corporationibus ecclesiasticis legitime exstinctis.
(63) Cap. 2, X. de rei. dom. III, 36; cap. 25 i. f. X. de V. S. V. 40.
(64) Cap. 5 de rescr. I. 3 in Sext.; Suârez 1. c. cap. 29. - Illud autem
ex hodierno iure probe notandum quoad potestatem pro foro interno
concessam, validum haberi actum quo inadvertenter factus est usus pri-

DE PHIVII.EGIIS

451

r) per mortem collatoris vel cessationem ob officio tantum
in casibus a iure exceptis, non vero regulariter (65) prout prae­
scribit can. 73: « Besoluto iure concedentis, privilegia non exstin­
gui! Iur, nisi data fuerint cum clausula ad beneplacitum nostrum,
vel alia acquipollenti »;
/) per cessationem causae finalis in contrarium, si agatur
de privilegiis odiosis etiam integre iam concessis et tractum suc­
cessivum habentibus (66): huc spectat can. 77 rem his verbis
proponens: «Cessat quoque privilegium, si temporis progressu
rerum adiuncta, indicio Superioris, immutentur ut noxium eva­
serit, aut eius usus illicitus evaserit ». Et quidem, ubi appareat
illiceitas usus, ut per se patet, non est necessaria declaratio Su­
perioris; sed ad decernendam cessationem causae in contrarium
et characterem nocivum privilegii, ex natura rei requiritur indi­
cium Superioris, ad quem provocat canon;
g) Privilegia realia cessant per absolutum rei vel loci in­
teritum; privilegia vero localia, si locus intra 50 annos restitua­
tur, reviviscunt (can. 75).
II. Renuntiatione libera privilégiai! in forma legitima fata
post acceptationem a Superiore competente amitti potest privi­
legium, si principaliter in solius privilegiati favorem fuit con­
cessum (67). Nam unicuique liberum est iuri ex sese alienabili
et in proprium tantum commodum colluto vere renuntiare. Quod
si concessio privilegii principaliter facta sil ob causam publicam
in fauorem communitatis vel dignitatis vel loci, particulares per­
sonae huic favori renuntiare nequeunt (68). Multo minus renun­
tiatio arbitrio privilegiati est relicta, si privilegia per modum le­
gum universalium fuerunt concessa et praescripta vehit privi­
legia clericalia (69). - Cfr. can. 72, § 1 « Privilegia cessant per
vilegii post elapsum tempus vel expictum numerum casuum pro quo con­
cessus erat (can. 77 ct 207); hoc autem ipsum generalius admittitur etiam
pro foro externo in Formulis facultatum S. C. P. 1·'.
(G5) Schmalzfir. h. t. n. 160 sq.; Suârez I. c. cap. 40. Quae Hinschius
1. c. p. 817 huic sententiae opponit, solida argumenta non sunt.
(G6) Suârez 1. c. cap. 31, 32; Schrnulzf/r. h. t. n. 150 sq.; Pirhing h. t.
n. 1G8 sq.; Putzer 1. c. p. 49 sq.
(G7) Cap. G, X. h. t.; Suârez 1. c. cap. 33; Schrnalzf/r. h. t. n. 176 sq.
(68) Gap. 5, X. de arbiti*. I, 43; cap. 8, X. de rest. I, 41.
(G9) Gfr. c. Si quis suad. diab.; cap. 12, X. de for. comp. II, 2;
Schmalzfjr. 1. C. 178, 179; Hinschius 1. c. p. 820 sq.

'r

452

TITULUS XI

renuntiationem a competente Superiore acceptam ». - § 2 « Pri­
vilegia in sui tantum favorem constituta quaevis persona privata
renuntiare potest ». § 3 « Concesso alicui communitati, dignitati
locove renuntiare privatis personis non licet ». — § 4 « Nec ipsi
communitati seu coetui integrum est renuntiare privilegio sibi
dato per modum legis, vel si renuntiato cedat in Ecclesiae aliusve praeiudicium ».
III. Per non usum resp. per usum contrarium (70) etiam
longo tempore continuatum privilegia mere favorabilia sive af­
firmativa sive negativa non amittuntur (71). Nam solus non usus
resp. usus contrarius, nisi aliae circumstantiae (72) accedant, non
est sufficiens signum atque argumentum tacitae renuntiatio­
nis (73); praescriptione vero huiusmodi privilegia tolli non pos­
sunt. cum nemini positivum onus imponant.
At privilegia affirmativa quae in gravamen aliorum redun­
dant, per non usum amitti possunt, si iste non usus vere fuerit
liber, occasione oblata et potestate privilégiât! non impedita,
et tantum elapsum sit tempus, ut exinde merito praesumi possit
tacita renuntiatio, aut quoad durationem condiciones legitimae
praescriptionis fuerint impletae. Cfr. Schmalzgr. h. t. n. 190.
Similiter privilegia negativa, quibus aliis onus imponitur, per
usum contrarium possunt amitti, si ab ipso privilegiato libere
ponantur actus privilegio directe et totaliter contrarii v. g. sine
protestatione salvatoria iuris. ut in foro externo merito admit­
tatur renuntiatio, aut post actus contrarios elapsum sit tempus
(70) Sudrez 1. c. cap. 34. 35.
(71) Quod si privilegium quoddam pertineat ad ius publicum, et ra­
tione illius non solum singulis concedatur facultas, sed imponatur ne­
cessitas. non usus vel usus contrarius manifeste irrationabilis vel illicitus
ad renuntiationem privilegii plane est inefficax. Cfr. cap. 36 X. de sent,
excom. V. 39; Sudrez 1. c. cap. 35 n. 5; Hinschius 1. c. p. 822 sq.
(72) Quare si aliae illae circumstantiae accedunt vel ex iuris interpre­
tatione accessisse praesumuntur, etiam huiusmodi privilegia per non usum
ex tacita renuntiatione cessant, ut quoad rem recte tenent Sudrez 1. c.
cap. 34 n. 17; Zech 1. c. § 357; Scherer 1. c. p. 168.
(73) Si ex directa legis dispositione propter non usum privilegia ces­
sant (cfr. Bened. XIV. De Synod, dioec. 1. II cap. 11 n. 5, 7; claus. « qua­
ternis sunt in usu ). imprimis haec sanctio ad casus in iure non expres­
sos non est extendenda, et cessatio privilegii in casu tam ex concessione
condicionale facta quam ex tacita renuntiatione a iure praesumpta ex­
plicari potest. Cfr. Sudrez 1. c. n. 18; Zech 1. c.

DE PH1VHÆGIIS

453

legitimum ad praescriptionem requisitum. Quare tum tacita re­
nuntiatione ex iuris praesumptione statuta turn via praescriptio­
nis amissio istorum privilegiorum locum habere potest (74). Quae
confirmantur praescripto can. 76: « Per non usum vel per usum
contrarium privilegia aliis haud onerosa non cessant; quae vero
in aliorum gravamen cedunt, amittuntur, si accedat legitima
praescriptio vel tacita renuntiatio ». Quae amissio per tacitam
renuntiationem non requirit Superioris acceptationem, quam ex
can. 72 § 1 requirit renuntiatio expressa; vel si malis, dicas ac­
ceptationem fieri ab ipso iure.
IV. Privilegia tandem amittuntur revocatione collatoris vel
eius successoris vel superioris (75). Quae potestas revocandi sese
extendit proportione servata ad omnes 1res principales species
privilegiorum sci. ad privilegia gratiosa, remuneratoria, conven­
tionalia. Verum ut revocatio privilegiorum gratiosorum licita
sit, iusta requiritur causa. Quae causa multo gravior sit oportet
in privilegiis remuneratoriis (76). Denique ut valide revocari
possit privilegium conventionale, quod transit in verum pactum
donationis maxime non subdito factae et ab eo acceptatae, re­
quiritur causa iusta et publica. Praeterea compensatio est con­
cedenda, si ius fuerit acquisitum ex contractu oneroso; secus di­
cendum, si revocatur privilegium datum ex contractu mere lu­
crativo sive per liberalem donationem (77).
(74) Cap. 6, 15, X. h. t.; Scherer 1. c. Quam sententiam Hinschius 1. c.
p. 823 inefficacibus rationibus impugnat. Cfr. quoque Santi h. t. η. 12 de
conciliatione cap. 6 et 14, X. h. t. ob diversum tempus in parte narra­
tive sive historica ad praescriptionem requisitum.
(75) Sudrez 1. c. cap. 37; Schmalzgr. h. t. n. 227, 228; Putzer 1. c.
p. 55 sq.
(76) At tum privilegia gratiosa tum remuneratoria ex gratitudine con­
cessa v. g. privilegia regularium etiam sine iusta causa valide a R. Pon­
tifice revocari possunt. Cfr. Sudrez 1. c. n. 10; Schmalzgr. h. t. n. 121 sq.;
Pirhing h. t. 187. Quare Hinschius 1. c. p. 818 doctrinam canonicam ve­
terum doctorum de hac re non recte proponit.
(77) Quae doctrina solide defenditur a Schmalzgr. h. t. n. 224 sq.
aliisque et frustra impugnatur ab Hinschius 1. c. p. 819, qui non satis at­
tendit suos adversarios disputationem nequaquam restringere ad solum
forum ecclesiasticum. At in foro ecclesiastico haec quaestio solummodo
practici momenti esse potest, ubi agitur de bonis temporalibus ; minime
vero est applicanda privilegiis spiritualibus, etsi forte in concordato con-

454

titulus

xi

Ipsa renocatio potest fieri duobus modis sci. tacite aut
expresse.
Tacita est, quae fit per actum principis scienter et directe
privilegio ita stabiliter oppositum, ut illud non amplius subsi­
stere possit (78). Ita per legem universalem subsequentem re­
vocantur omnia privilegia contraria in iure communi contenta,
quamvis ipsorum mentio specialis non fiat; sed non revocantur
privilegia specialia et iuri communi non inserta. Etenim R. Pon­
tifex cum ista privilegia ignorare praesumatur, ab abrogandi
voluntate censetur esse alienus (79). Neque prius privilegium
speciale revocatur per speciale privilegium posterius, nisi prioris
privilegii expressa fiat mentio, aut prius privilegium generale
sit, et tantum posterius exsistat speciale; generi enim per spe­
ciem derogatur (80). Ita edicitur can. 71 : « Per legem generalem
revocantur privilegia in hoc Codice contenta; ad cetera quod
attinet, servetur praescriptum can. 60»; scilicet: privilegium
per peculiarem Superioris actum revocatum, perdurat usque dum
revocatio ei, qui illud obtinuit, significetur. Per legem contrariam
nulla privilegia revocantur, nisi aliud in ipsa lege caveatur, aut
lex lata sit a Superiore ipsius concedentis. Cfr. praeterea can.
48, qui etiam in privilegiis applicationem habet. Denique per
sententiam indicis privilegio contrariam tacite privilegium non
revocatur, sed potius directe et expresse tollitur, si sententia
fuerit condemnatoria legitime lata, aut habetur declaratio nullitatis privilegii, si sententia lata sit reprobatoria ipsius privi­
legii (81).
Expressa revocatio privilegii habetur, si aut disertis verbis
privilegium determinatum indicantibus (Cfr. cap. unie. h. t.
in Extravag. Ioann. XXII) aut per clausulam generalem cum
cessis, ut vel ipse Hinschius videtur concedere. Cfr. de privilegiis forte
Ecclesiae a potestate civili datis supra h. toni. n. 226 sq.; dicta de con­
cordati revocatione et Suârez 1. c. cap. 9 n. 3 sq.. cap. 37 n. 2, 3; Tarquini
1. c. p. 77 sq. n. 80.
(78) Gap. 28, X. de rescr. I. 3; cap. 1 de const. I. 2 in Sext.; Schmalzgr.
h. t. n. 230.
(79) Cap. 1 de const. I. 2 in Sext.; Suârez 1. c. cap. 39 n. 2: Schmalzgr.
h. t. n. 230 sq.
(80) Sap. 19. X. de praescr. II. 26 et R. I, 34 in Sext.
(81) Cap. 21, X. de sentent, et re II. 27; Suârez I. c. n. 4.

DE PRIVILEGIIS

455

necessaria amplitudine et efficacia appositam revocatur (82).
Inter revocationes privilegiorum praesertim commemorandae
sunt, (piae per Concilium Tridentinum atque Pii IV Const. « In
principiis» 17 Febr. 1565 (83) factae sunt.
Causae, propter quas privilegium quoddam revocari potest,
hae potissimum recensendae sunt: a) iusta poena propter abusum
privilegii aliaque delicta ad normam can. 78 et aliorum cano­
num poenalium (84); Z?) nimium praeiudicium tertiae personae
ex privilegio ortum (85); c) cessatio causae principalis privilegii
concessi (86), quod tractum successivum habet; d) utilitas pu­
blica (87).
Denique quoad publicam promulgationem et intimationem
privatam revocationis privilegii principia de revocatione legum
atque de promulgatione et intimatione concessionis privilegii
supra stabilita omnino sunt applicanda, habita tamen ratione
diversitatis privilegiorum; alia enim ad instar legum universa­
lium, alia per modum legum privatarum sive per indulta parti­
cularia constituta sunt (88). Quare privilegia, quae per univer­
salem legem revocantur, non censentur sublata, donec lex revo­
catoria sufficienter sit communitati promulgata. Quod si revo­
catio fiat sine universali lege revocatoria ad servandum ordi­
nem et vitanda scandala de facto privilegia non cessant, ante(82) Suârez 1. c. cap. 38 n. 1 sq.; Schmalzgr. h. t. n. 229. Exceptio­
nes ab Hinschius 1. c. p. 819 contra limitationes veterum canonistarum
allatae solido fundamento destitutae sunt.
(83) Scherer 1. c. p. 169; Schmalzgr. h. t. n. 234 sq. et n. 240 sq.,
ubi disserit de oraculis vivae vocis eorumque revocatione.
(84) Cap. 24, X. h. t.; cap. 45, X. de sent, excom. V, 39; Leon. X
Const. « Supernae » a. 1514 § 39; Pii IX Const. « Cum catholica·» a. 1860,
ubi usurpatores Status pontificii eorumque complices statuit incurrere:
« Omnium quorumcunque privilegiorum, gratiarum et indultorum sibi a
Nobis seu a Romanis Pontificibus praedecessoribus quomodolibet con­
cessorum amissionis poenas eoipso »; Zech 1. c. § 358; Hollweck, D. kirchl.
Strafg. p. 153 sq.
(85) Cap. 9, X. de decim. III, 30.
(86) Cap. 60, X. de appell. II, 28. Quae sententia in textu propugnata
non est contraria doctrinae supra h. tit. § 4 η. I assertae; nam causa,
quae ad cessationem non sufficit, potest sufficere ad revocationem. Cfr.
cap. 9, X. de decim; Schmalzgr. h. t. n. 166 sq.
(87) Goffred. de Trano h. t. n. 6.
(88) Suârez 1. c. cap. 24 n. 3. cap. 40 n. 1.

456

TITULUS xi

quam revocatio privilegiato specialiter intimata fuerit (89). Cfr.
can. 71 et 60 § 7.

Cum disputatione
de privilegiis intime conexa est tractatio de facultatibus a Sede
Apostolica Episcopis vel Vicariis et Praefectis Apostolicis remo­
tiorum provinciarum aliisque Praelatis v. g. regularibus ad cer­
tum numerum annorum vel casuum concessis, quibus uti possint
vel immediate vel per inferiores sacerdotes a se designatos. Quae
indulta vel facultates praesertim triennales, quinquennales atque
adeo vicennales cum proxime accedant ad privilegia, interdum
vocantur quasiprivilegia vel privilegia personalia (90). Propter
hanc conexionem in novo Codice de facultatibus agitur in hoc
eodem titulo de privilegiis et in can. 66, § 1 dicuntur accenseri
privilegiis praeter ius.
I. Facultas hoc loco generatin'! definitur potestas, quam Su­
perior ecclesiasticus jurisdictione in foro externo praeditus sub­
dito concedit aliquid sive in foro poenitentiali vel conscientiae
tantum, sive etiam pro foro externo valide vel licite aut saltem
tuto (91) agendi.
II. Dividuntur facultates:
a) Ratione obiecti in iurisdictionales (absolvendi, dispen­
sandi), in gratias sive licentias, in concessiones ad cautelam;
b) Ratione subtecti concedentis in facultates papales a R.
Pontifice per se sive per SS. CC. concessas, in episcopales, in fa­
cultates Praelatorum regularium.
300. Scholion. De facultatibus apostolicis.

(89) Sudrez 1. c. cap. 40 n. 2; Schmalzgr. h. t. n. 244. 245; Pirhing
a. 197. Qua in re Hinschias 1. c. p. 820 terminologiam veterum canonista­
rum frustra reprehendit eorumque doctrinam parum accurate proponit et
inefficaciter impugnat.
(90) Collect. S. C. de Prop. F. n. 141 sq. 243 sq.; Benedicti XIV
Const. « Apostolicum ministerium ■ 30 Maii 1753 § 11; Reiff enstuel in
app. ad 1. IV n. 20, 33; Putzer 1. c. p. 1 sq.; Kircheniex. v. v. Facultaeten,
Induit.
(91) Pirhing h. t. n. 3; Putzer. Commentarium in Facultates Apostolicas p. 2; Vermeersch. Periodica de re morali, canonica etc. tom. XI
(a. 1922 p. 33 sq.; Iglesias. Comment, in Facultates S. C. P. F. (Romae
1924); Vromant. Facultates apostolicae quae S. C. P. F. delegare solet
(Lovanii 1926, Supplementum 1930).

Γ>Ε ΡΒΙVI LEGI IS

457

c) Ratione modi et extensionis in generales (pro personis
indeterminatis) et particulares (pro personis determinatis in ca­
sibus particularibus). Ratione formularum in ordinarias et ex­
traordinarias.
III. Si de origine et historia illarum facultatum et formula­
rum inquiratur, profecto novae et extraordinariae facultates
fuerunt prorsus necessariae, cum post detectas novas regiones
opus missionum (92) inde ex saeculo decimo sexto mirum in
modum reflorescere coepisset. Quare iam ante Urbanum VIII
occurrunt certae facultatum formulae, quae tamen ipsius Const.
« Operosum » 10 Febr. 1637 in novam formam redactae et ap­
probatae sunt (93). Quae formulae facultatum quemadmodum
propter conexionem cum quaestionibus fidei et morum a sola
S. C. Inq. approbari possunt, ita etiam ab initio per eandem
S. C. immediate cum Episcopis vel Vicariis Apost. fuerunt com­
municatae (94). Quae communicatio facultatum pro diversis for­
mulis approbationi S. 0. reservatis iuxta praestitutam praxim
facta deinde fuit per S. C. de Prop. F. etiam cum Episcopis ipsi
non sublectis, salvo tamen iure aliorum dicasleriorum Roma­
norum concedendi « facultates » v. g. S. Poenitent., S. C. pro
neg. eccl. extraord., S. C. Inquis, (v. g. matrimoniis mixtis) (95).
Acquirebant Episcopi aut Vicarii vel Praefecti Apostolici fa­
cultates papales immediate a Sede Apostolica per supplicatio­
nem penes competentes SS. CC. oblatam, quae illi annuere sole­
bant « non passim et pro cuiusque Episcopi merito, sed iuxta
antiquam praestitutam praxim (mutationi tamen obnoxiam).
(92) Quae origo non raro in interpretatione facultatum ob oculos est
habenda; nam facultas quaedam Missionariis vel Vicariis Apostolicis po­
tuit esse necessaria, quam Episcopi residentiales iam habent ex iure com­
muni. Nilles 1. c.
(93) Collect. S. C. de Prop. F. n. 141, 142; Vermeersch cit. Comment,
n. 5 sq. 14· sq. distinctae autem fuerunt in ordinarias et extraordinarias :
priorum decem erant schemata numeris latinis distincta; posteriorum for­
mulae erant quam plurimae litteris minusculis et maiusculis distinctae.
Cfr. Pulzer 1. c. p. 3 sq.; Nilles, in Act. theolog. Oenipont. (a. 1891) p. 550.
(94) Reiffenstuel 1. c. n. 21; Scherer 1. c. t. I p. 174 not. 12.
(95) Instr. S. C. Inq. 16 Aug. 1781 in cit. Collectan. n. 147; Pulzer
1. c. p. 3: Scherer 1. c. t. I p. 529 not. 45; Vermeersch. cit. Comment,
n. 23 sq.. ubi n. 26 recenset distributionem Facultatum per regiones, quae
obtinuit circa a. 1873.

458

TITULUS XI

prout regionum distantia ab Urbe et dioecesium utilitas postula­
ret (96). Quae facultates papales ita ad potestatem ordinariam
vel alias iam delegatam accedebant ut illis non praeiudiearent (97). Praeterea si quis a duabus Congregationibus v. g. a
S. C. de Prop. F. et S. Poenit. obtinuisset facultates, « neutra ex
Congregationibus facultates per alteram datas coarctare dicenda
erat, nisi expresse id in rescripto cautum esset » 98). At si suppli­
catio ab una S. C. reiecta postea reticita denegatione ad aliam
S. C. dirigebatur, petitum forte concessum nullius valoris
erat (99).
Sed post novam Ordinationem Curiae Romanae a Pio X
factam et publicationem Codicis, cum multa (piae per formulas
facultatum concedebantur, iam in ipso Codice Ordinariis con­
cederentur, alia vero quoad modum concessionis minus cohae­
rerent cum principiis Codicis, formularum reformatio vix non
erat necessaria. Ergo: 1°) per decr. S. C. Consist. 25 April. 1918
(A. A. S. X. 191) facultates suppressae sunt pro dioecesibus om­
nibus iuris communis, exceptis C. P. F. subicctis. 2°) Fiebant
exceptiones quoad dispensationes matrimoniales (100).
301. Interim parabuntur novae Formulae cum interventu
singularum SS. C.., quibus praeparatis. Motu-proprio, « Post
datam » 20 Maii 1923 (A. A. S. XV. 193) edicebatur facultates
quinquennales concedendas esse per approbatas Formulas typis
impressas a sola Congregatione Consistoriali, quae initio cuius­
cumque quinquennii deberet exquirere ab officiis S. Sedis num
in respectivis Formulis aliquae mutationes essent faciendae —
(9B) Cit. Instr. S. C. Inq. 16 Aug. 1781; Instr. S. C. de Prop. F. 8 Maii
1877, n. 11; Putzer 1. c. p. 3 sq.; liosset 1. c. n. 2499.
(97) Cfr. Nilles 1. c. p. 552; Putzer 1. c. p. 5 sq. 38, 40 sq.
(98) Ita teste Aichner, Comp. iur. eccl. app. p. 24 S. C. de Prop. F.
ad quaestionem sibi propositam respondit.
(99) Innocent. XII Const. < Ut occurratur* 4 lun. 1G92; Putzer 1. c.
p. G sq.
(100) Pro nonnullis Ordinariis permittebatur ut possent pergere in
concedendo dispensationes matrimoniales per quinquennium; pro aliis
usque ad finem belli, quoties impossibilis vel per mensem difficilis esset
recursus ad S. Sedem. Accessit decr. 9 Augusti 1919 Amcricae prorogans
facultatem ad sex menses post bellum finitum seu pacem subscriptam.
Demum nova declaratio de permanentia facultatum data est 7 Mart. 1921
(A.A.S. XIII, 134).

DE PRIVILEGIIS

459

Eodem tempore S. Congr. Consistor. Formulam facultatum com­
pilavit pro Nuntiis, Internuntiis et Delegatis Aposlolicis; et S. C.
P. Fidei proprias Formulas pro Ordinariis missionum, in qui­
bus tempus durationis relinquitur determinandum momento
concessionis.
302. Formulae a S. C. P. F., cum, exceptis Formulis Nuntiis
datis, contineant ampliores facultates missionariis necessarias,
criteria pro ipsis interpretandis inservire possunt etiam pro aliis,
salvis clausulis appositis a singulis SS. CC.
Formulae S. ('.. P. F. hodie habentur tres, designatae nomi­
ne Prima, Secunda, Tertia. Secunda et Tertia distinguitur in
maiorem et minorem. Prima, Secunda Maior, et Tertia Maior
conceditur Praelatis Missionum auctis episcopali charactere; Mi­
nores dantur charactere episcopali carentibus. Ampliores vel
restrictiores facultates continent prout dantur pro regionibus
quae magis vel minus distant ab ordinaria condicione hierarchica ipsius regionis.

303. Sunt ad modum privilegii praeter ius, latae proinde in­
terpretationis. Facultates non singulis missionariis (ut factum
est antiquitus), sed Superioribus missionum, ab iis singulis mis­
sionariis per subdelegationem communicandae, ubi aut rei na­
tura aut exceptio facta talem communicationem non impediat.
Ordinarii appellatione veniunt ii, qui enumerantur can. 198;
etiam comprehenditur Vicarius Delegatus, qui ex apostolica con­
cessione institui potest ab omnibus Missionum (totius missionis)
Superioribus (101). licet veri Vicarii Generales non sint. Facul­
tas vero ad singularem casum missionario delegata regitur po­
tius principiis canonis 61. 50, 85.

Regulae speciales in Codice
non dantur; sed quoniam ex Codice acccnsentur privilegiis prae­
ter ius, ad interpretationem inserviunt principia de privilegio­
rum interpretatione; cum privilegia ut plurimum conferantur
per rescripta, etiam regulae de descriptis attendendae sunt; quo­
niam sunt facultates delegatae et pro simplici missionario sub301. Facultatum interpretatio.

(101) A.A.S. a 1920 p. 120. — Principium in textu allegatum deri­
vatur ex decretis S. Officii, 20 Febr. 1888 (Collectanea n. 168'»); April. 1898
(Collectanea n. 1996); 5 Sept. 1900 (Collectanea n. 2094).

460

HTULVS XI

delegatae, etiam principia de potestate delegata sunt attendenda;
porro ipsa dispensatio a lege in vim facultatis regitur principiis
de legum dispensatione vigentibus (cfr. can. 85).
Practice haec sunt attendenda: 1. Huiusmodi facultates a
S. Sede datae exerceri possunt in subditos et in peregrinos si id
concedatur, et extra territorium in proprios subditos, ubi agitur
dc exercitio jurisdictionis voluntariae, nisi probetur exceptio
(can. 201, § 3).
Transeunt ad Ordinarios successores (can. 66,
§ 2). Sunt exercenda in foro pro quo datae sunt ad normam ca­
nonis 202.
Subdelegabiles sunt sive ad actum sive etiam habitualiter. nisi subdelegatio sit prohibita (can. 199, § 2) aut agatur
do gratia personali sive ex concessione sive ex fine sive ex ipsa
natura facultatis. A subdelegato autem alteri delegari non pos­
sunt (can. 199).
II. In formulis P. F. : a) iam imprimis habetur illa clausula
restrictiva. « non esse delegabiles nisi illas facultates, quae in
Formula sunt asterisco notatae»; aliae facultates habent inscri­
ptionem « pro ipso Ordinario ». quae proinde non possunt exer­
ceri nisi per ipsum Ordinarium, b) In iisdem Formulis habetur
illa clausula « Ordinarius insuper supradictis omnibus faculta­
tibus sive per se sive per alios uti tantum valeat « intra fines
suae iurisdictionis ». lamvcro facultates Ordinariae antiquarum
formularum habebant clausulam vi cuius facultate muniti non
poterant illa uti « extra fines dioecesis vel missionis ». Quoad
sensum et vim duae clausulae idem valent (non extra fines —
tantum intra fines). Clausulae antiquae Formulae (Formula VI)
hanc dedit interpretationem. S. Officium 2 Maii 1877 (Collecta­
nea n. 1469): « Verba relatae Formulae (VI) ita esse intelligenda,
ut Episcopus uti possit facultatibus erga suos subditos, qui actu
quo dispensandi sunt, in propria dioecesi commorantur, quam­
vis ipse Episcopus extra dioecesim degat ». — Nunc autem stan­
dum videtur generalibus principiis Codicis atque ex huiusmodi
principiis interpretandas Formulas, quae praecise reformatae
sunt ut Codici aptarentur. Iam vero. can. 201 aperte distinguit
inter facultates iurisdictionales. quae etiam extra territorium et
eas quae tantum intra territorium exerceri possunt: quare facul­
tates eisdem limitibus concluduntur, quibus iurisdictio ad nor­
mam citati canonis. Quare facultas in casus reservatos vel reser­
vatas censuras, in foro interno, poterit ubique erga subditos exer-

DE PRIVILEGIIS

461

ccri. Vicissim ex ipsa rei natura facultas designandi altaria priviJegiata, erigendi viam crucis et in genere facultates quae ef­
fectus locales habent in solo proprio territorio exerceri poterunt,
dum c contra factae personae, quae iurisdictionem non habet
restrictam intra lines determinati territorii, illis ubique, ceteris
paribus, uti poterit et delegare seu communicare (102). Adest et
alia explicatio, quam proponit Iglesias 1. c. p. 21 sq. quae tamen
in praxi videtur concordare cum explicatione data.
c) In praedictis S. C. P. F. Formulis ponitur clausula quod
« gratis et sine ulla merccde exercendae » sint, qua maxime com­
mendatur aposlolicum ministerium; expensas tamen cancclleriae et postales non tenetur facultates obtinens ipse subire, etiam
quando agitur de iis, qui ad» illas solvendas pares sunt, nec dona
seu elemosynas omnino sponte oblatas praesertim in pium mis­
sionis finem tenetur reicere, si occasione dispensationis afferan­
tur (cfr. can. 1056 circa dispensationes matrimoniales).
d) Mentio apostolicae delegationis debet fieri in exercitio
facultatis erga alios, quod iam praecipit generali modo can. 1057
quoad dispensationes matrimoniales. Quae mentio ad valorem
actus non est requisita. (Cfr. can. 1057) sicut nec illa stricta gra­
tuitas (103).
e} Quod Codex (can. 207, § 2) statuit de potestate accepta
pro foro interno, tribuens valorem actibus per inadvertentiam
positis, post elapsum tempus vel expletum numerum casuum pro
quibus potestas respective data fuerat, id in Formulis C. P. F.
extenditur ad omnes facultates etiam fori externi. Quod est intelligcndum sive de personali exercitio sive de communicatione
seu delegatione alteri facta. Quare missionarius valide dispen­
sabit, si ei facultas data fuerit dispensandi, quando iam in sub(102) In Formula facultatum matrimonialium S. C. de Sacr. ponitur
quod Ordinarius facultate uti possit « cum suis subditis ubique commo­
rantibus et aliis omnibus in proprio territorio actu degentibus », quae
clausula non ponitur in Formula P. F., nec in Codice habetur de hac re
principium generale: cum tamen in casibus a iure Ordinario permissis si­
milis clausula habeatur in dispensationibus matrimonialibus (cfr. can.
1043 sq.), videtur etiam subintelligenda in Formula P. F. quoad dispen­
sationes matrimoniales.
(103) Cfr. Instr. S. C. P. F. 8 Sept. 1869 et S. Offlc. 22 lun. 1893 in
Collectanea n. 1346 et 1838.
Besp. S. Offlc. 15 lunii 1873 (Collect,
n. 1444).

462

riTULüs xi

delegante exspiraverat tempus acceptarum facultatum vel nu­
merus casuum fuerat expletus; at invalide dispensabit, si missionarius utatur facultate dispensandi ultra tempus sibi ab Or­
dinario designatum, clausula enim respicit potestatem Ordinarii
accipientis Formulam, non missionarii subdelegati.
Immo benignior a P. F. in formulis typicis additur clausula:
« Insuper, datis ab Ordinario precibus pro renovatione seu pro­
rogatione earumdem facultatum, ipsae in suo robore perseve­
rare censeantur usque dum responsum S. C. ad eundem Ordi­
narium pervenerit >; quae (piam sit opportuna quisque inlclligit. atque applicanda videtur etiam facultatibus datis pro certo
casuum numero, attento can. 207, § 2. Cfr. Ve.rmcersch 1. c. n. 49.
f) Quare effectus communicatae seu subdelegatae facultatis,
si quidem agitur de communicata facultate aliquid concedendi
vel dispensandi in subdelegato iisdem limitibus coercetur, qui­
bus in subdelegante seu Ordinario facultatibus munito; non enim
plus potest Ordinarius per alium a se subdelegatum quam per
se. Quare finito tempore vel expleto casuum numero cessat et
renovanda est. Sed licentiae, permissiones, dispensationes iam
datae, perseverant quoad suum effectum, nisi certum tempus
praefixerit delegans pro usu : facultas exercetur permissione data,
licentia concessa, dispensatione iam facta. Ergo contrahi matri­
monium poterit per dispensationem impedimenti iam datam, si
ante matrimonium contractum exspiraverit tempus facultatum;
licentia iam data legendi missam B. Μ. V., post elapsum tempus
facultatum non debebit renovari etc. Cfr. Vermeersch 1. c. n. 48.
305. Scholion. Cum Formulae facultatum identidem ex pe­
culiaribus causis reformentur et unaquaeque S. Congregatio in­
tra certum fixum stilum Curiae, suam habeat peculiarem praxim. praeter generalia Codicis principia, peculiares clausulae
sunt diligenter attendendae et observandae, quae in ipsa formula
pro diversa materia et pro diversa praxi cuiusque Congregatio­
nis sint appositae in formulis typicis et quae forte addantur in
ipsa concessione vel renovatione. Quare v. gr. pro dispensationinibus matrimonialibus plena tractatio remittenda est ad titulum
respectivum de dispensationibus matrimonialibus; atque idem
cum proportione est dicendum de dispensatione irregularitatum
aliarumque condicionum pro ordinatione etc.

TITULUS XII
DE

DISPENSATIONIBUS

306. Fontes. Commentatores universi iuris Decretalium de dispen­
satione agebant simul cum privilegiis i. e. in lib. V, tit. 33. Similiter
Gratianus v. gr. c. 5 C. XXI q. 1; D. C. p. c. 16 C. XXX q. 1; D. G. a. c. c,
13. D. 56, a. c. 518 C. I, q. 7.
Scriptores: Comment, iuris Decret, in cit. tit. v. gr. Schrnalzyrueber,
Pirhing, Reiffenstuel - Suârez, De leg. 1. VI, cap. 10-24; Pyrrhus Corradas,
Praxis dispensationum; D’Annibale I, 230 sq.; — Commentatores Codicis
in 1. I tit. 6 velut Michiels, Normae Generales; Conte a Coronata, Institu­
tiones; Ojetti, Commentarium; Cappello, Summa iuris 1. I, cap. 3, art. 8;
Vermeersch-Creusen, Epitome; Chelodi, De Personis n. 86 sq. - Brys,
De dispensatione in iure canon, praesert. apud Decretistas et Decrelalistas usque ad saec. XIV; Stieyler in Arcbiv. f. k. K. R. torn. 77 pag. 3 sq.

307. Conexio materiae. Hic titulus bene potuit poni imme­
diate post titulum de legibus. Cum tamen habeat maximam co­
nexionem cum titulis de privilegiis et rescriptis quibus et privi­
legia et dispensationes conceduntur studio brevitatis in hunc Co­
dicis locum translatum est, cum generalia iuris principia magis
respiciant privilegia et modum quo et privilegia et dispensatio­
nes conceduntur.
Ut universa lex ecclesiastica sive per cessationem ab intrin­
seco sive per abrogationem ab extrinscco i. c. a legislatore tolli
potest, ita pariter manente generatim lege ecclesiastica in casi­
bus particularibus maiori minorive ambitu obligatio vel effica­
cia legis auferri vel suspendi potest. Quod si fit ab intrinseco ex
natura rei et ipsa voluntate legislatoris
initio iam manifestata,
habetur excusatio a lege ecclesiastica; at si quis non iam ex na­
tura rei et ex primitiva voluntate legislatoris a lege ecclesiastica
eximitur, sed propter causam quamdam sufficientem, ad quam
accedat necesse est nona voluntas legislatoris relaxantis vincu-

464

465

TITI LI S χπ

PE DI S PENS AT ION IBUS

him legis, per dispensationem (1) vel privilegium contra ins con
cessum a legis observantia etiam permanentor eximi potest.

g) Ab irritatione, quae mediate tantum attingit voluntatem
legislatoris et plerumque ex potestate dominativa exercetur.
/i) A dissimulatione, qua obligatio legis non tollitur, sed
permittitur, ut impune violetur ad maius malum vitandum. Cfr.
Chelodi, De Personis n, 86 not. 3.

308. Notio, Dispensatio etiam in foro ecclesiastico ad men­
tem can. 80 definiri potest: Relaxatio legis ecclesiasticae in ca­
sibus particularibus a competente Superiore ecclesiastico ex cau­
sa speciali et sufficienti facta.
Relaxatur tantum illud vincu­
lum obligationis conscientiam ligans quod a lege imponitur, non
ipsa lex; et quidem non universim, sed pro determinatis tantum
personis et in determinatis circumstantiis. Ex qua definitione fa­
cile deducitur, quod dispensatio différât a declaratione iuris. epikeia, absolutione, licentia simplici, privilegio (2).
«) A privilegio differt, quia hoc est permanens, dispensa­
tio transiens; illud ius quoddam possitivum confert, haec mere
negative operatur.
b) A declaratione, qua indicatur aliquem casum a lege ex­
cipiendum esse, quod etiam fieri potest sine speciali potestate
v. gr. a confessario, medico etc.
c) Ab epikeia, quae est benigna et aequa interpretatio late
dicta, non tam legis, quam mentis legislatoris, qui rationabiliter
censetur non urgere observantiam legis in casu particulari; est
quaedam iusta legis correctio.
d) Ab absolutione, qua potius tollitur vinculum poenae.
e) Ad simplici licentia, quae est facultas secundum legem
facta; quae praeterea dari potest ex potestate dominativa et
praesumi potest, dum dispensatio est actus iurisdictionis et prae­
sumi nequit.
f) Ab excusatione, qua legis ogligatio tollitur sine inter­
ventu Superioris, licet ex mente legislatoris in lege condenda
derivetur; dispensatio mutat primam voluntatem legislatoris pro
particulari casu.
(1) Thomassin., Vet. et nova Eccles, discipl. P. II. lib. 3, cap. 24-29,
ubi agit de historia dispensationum; Pyrrhus Corradas, Praxis dispensa­
tion.; Suârez 1. c. 1. VI. cap. 10 sq.; Phillips 1. c. t. V.
21Û sq.; Scherer
I. c. p. 172 sq.; Hinschius 1. c. t. III p. 744 sq. 789 sq.
(2) Suârez i. c. 1. VI. cap. 10, n. 9 sq. cap. 12. ubi scite materiam
sive verum obiectum strictae dispensationis assignat et exponit i. e.
legem (humanam), 1. VIII. cap. 2. n. 10; Pyrrh. Corradas 1. c. I. I, cap. 1;
Pirhing 1. c. 1. V, tit. 33 n. 5; Schmalzgr. h. t. n. 56 sq.; Reiffenstuel h. t.
n. 449 sq.; D’Annibale 1. c. n. 230 sq.

Dividi potest dispensatio legis ecclesiasticae :
I. in debitam (iustitiae.)sive necessariam et in permissam (3)
(gratiae) sive voluntariam, prout sit debita vel ex benevolen­
tia data;
II. in expressam et tacitam ratione formae, qua datur (4);
III. in directam et proprie dictam et in indirectam et minus
propriam (5);
IV. in unicam vel multiplicem, i. e. ad unum actum vel ad
multiplices actus; datam in diem vel in perpetuum (quae potius
privilegium est), totalem vel partialem.
309. Divisio.

f

Cum primis Ecclesiae temporibus Praelati ec­
clesiastici accuratam urgerent canonum observationem (6), pri­
ma exempla dispensationum in historia ecclesiastica sunt illa,
quibus post legem ecclesiasticam non servatam ex benignitate
Ecclesiae conceditur, ut quis iure suo de facto tantum quaesito
in posterum etiam legitime utatur (7). Ita v. g. Melchiades Papa
310. Historia.

(3) Quam divisionem Hinschius 1. c. t. III, p. 837, sine solido funda­
mento carpit; Pulzer 1. c. p. 81 sq. n. 59. Cfr. Suârez 1. c. cap. 11 n. 1 sq.,
ubi recenset varias divisiones dispensationis ratione diversorum ef­
fectuum legis v. g. ratione vinculi principalis legis i. e. obligationis in
suspensionem legis et in exemptionem a lege, porro ratione poenae v. g.
iam contractae ob transgressionem legis.
(4) Ferraris, Bibi. v. Dispensatio n. 6 sq.; Beg. 51 Cancell. Apost.;
Suârez 1. c. cap. 13.
(5) Schmalzgr. h. t. n. 56, Dissert, prooem. n. 76. 77. 81. i. f.
(6) Freisen, Geschichte do can. Eherechts p. 891 sq.; Stiegler in
Arch. f. k. K. t. 77, p. 3 sq. (de historia dispensationum). Quare exinde
patet assertam illam absolutam potestatem Episcoporum dispensandi in
iure communi ex sese non satis solide factis historicis comprobari (cfr.
Thomassin. 1. c. cap. 24, n. 14), ut recte etiam tenet Stiegler 1. c. p. 28.
Cui rationi accedit, quod illis temporibus nequaquam tot materiae iure
quodam universali, sed potius particulari essent ordinatae. Quo in iure
particulari sane Episcopi praesertim in Conciliis congregati facilius dis­
pensare poterant. Cfr. quoque Brys 1. c. p. 11 sq.
(7) Thomassinus 1. c. cap. 24. n. 20.
30

•

u
;t
I

466

titulus

χπ

a. 313 induisit, ut Episcopi Donatistarum a Maiorino consecrati
ordinis episcopalis honorem et exercitium retinerent (8). At non
desunt paulatim dispensationes verae, in quibus relaxatio legis
per Superiorem ecclesiasticum concessa praecessit factum legis
non observatae. V. g. Carolus M. a. 794 in Synodo Francofordiensi cum Episcopis communicavit illam concessionem sibi fac­
tam, quod ex induito Rom. Pontificis permissum esset, ut Angilramnus, Episcopus Metcnsis. et Hildeboldus, Episcopus Coloniensis, a lege residentiae dispensati in palatio regali permanerent (9).
Denique ut constat ex Ivone Carnutensi (10). quod posset «prae­
cedere auctoritate praesidentium... dispensatio » vel in ipsa theo­
ria (11) admissum est. Nihilominus quamplurimis exemplis col­
lectionibus Decretalium insertis facile probari potest etiam illo
tempore dispensationes « e.r post » maxime fuisse usitatas (12).
Successu temporis Sedes Apostolica saltem difficiliores dispen­
sationes etiam disertis et expressis verbis sibi reservavit
(13). At
*
non sunt admittenda ex tempore medii aevi dissidia inter duas
opiniones vere controversas, quae non nisi tandem aliquando sae­
culo decimo octauo fuerint diremptae. Nam abusus non pauco­
rum Praelatorum et oscitantes assertiones doctorum rem indu­
bitatam non efficiunt dubiam. Cfr. Bened. XIV, De Synod, dioec.
1. II cap. 1, 2.

Relaxatio a lege ecclesiastica con­
cedi potest aut ex potestate propria ab eo, qui legem tulit vel
successore aut Superiore eius, vel potestate deriuata, quam ipse
legislator vel eius Superior inferiori Praelato concessit iure or­
dinario vel delegato exercendam. Ita profertur in can. 80: « Dis%
311. Auctor dispensationis.

(8) Cfr. quoque c. 56. Dist. 50 = ep. Siricii Pap. (a. 385); c. 1, Cone.
Valent, (a. 376); c. 1, Cone. Agath. (a. 506): Thomass. 1. c. cap. 24.
(9) Thomassin. 1. c. cap. 26 n. 2; Stiegler 1. c. p. 22 sq. 29 sq. etiam
antiquioribus insistit exemplis; at non omnia videntur esse plane ad
rem. Cfr. quoque Brys 1. c. p. 25 sq. de antiqua controversia.
(10) In prologo ad Decret, apud. Migne, P. L. CLXI, 51.
(11) Scherer 1. c. p. 173, asserit < doctrinam medii aevi » negasse (?)
potestatem legislativam Episcoporum eisque tamen vindicasse potestatem
dispensandi. Cfr. Grat. Dist. 13, 14; diet, a dc. 5, C. I. q. 7; cap. 2, X.
de M. et Ο. I. 33; cap. 2, h. t. in Sext.; Suârez, De leg. 1. IV, cap. 4.
(12) Cfr. de dispensationibus matrimonialibus: Wernz-Vidal tom. V.
n. 405 sq.
(13) Cap. 17, 18, X, de fil. presbyt. 1. 17.

DE DISPENSATIONIBUS

467

pensatio concedi potest a conditore legis, ab eius successore vel
Superiore, nec non ab illo cui iidem facultatem dispensandi con­
cesserint ». Illa potestas propria exercetur valide etiam sine cau­
sa a Superiore ecclesiastico in propriis legibus vel in statutis suo­
rum praedecessorum vel Praelatorum inferiorum. At inferior
Praelatus potestatem propriam dispensandi in legibus Superio­
ris per se omnino nullam habet, potestatem vero derivatam dis­
pensandi, quae ipsi forte iure ordinario vel delegato concessa est,
valide tantum exercere potest intra ambitum facultatis expresse
vel tacite concessae et ex iusta causa. Cfr. cap. 4. X. de reg. iur.
V, 41; Concil. Trid. Sess. XXV cap. 18 de reform. (14). En prae­
scriptum can. 84 : « A lege ecclesiastica ne dispensetur sine iusta
et rationabili causa, habita ratione gravitatis legis a qua dispen­
satur; alias dispensatio ab inferiore data illicita et invalida est ».
« Dispensatio in dubio de sufficientia causae licite petitur et pot­
est licite et valide concedi ».

I. Romanus Pontifex in legibus divinis sive naturalibus
sive positivis absolute latis vere valideque dispensare non pot­
est. Praecepta vero iuris naturalis, quae pendent in sua obliga­
tione praeceptiva a priori consensu voluntatis humanae et ab ef­
ficacia illius ad aliquid agendum, possunt a Romano Pontifice
vi potestatis suae vicariae a Deo speciatim concessae ex iusta
causa dispensari, at non directe ac praecise auferendo obliga­
tionem legis naturalis, sed mediante aliqua remissione, quae fit
ex parte materiae (15). Ita v. g. Romanus Pontifex nomine Dei
remittit debitum ortum ex voluntate humana in voto aut dis­
solvit vinculum matrimonii rati per contractum matrimonialem
effectum, atque exinde consequenter cessat obligatio iuris natu312.

(14) Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. XIII, cap. 5, n. 7; Suârez 1. c.
1. VI, cap. 14, 15; Reiffenstuel h. t. n. 478 sq.
(15) Saurez 1. c. 1. II, cap. 14, 1. X, cap. 6, De virt. et statu relig.
tract. VI, 1. 6, cap. 9, tract. VII, 1. 6, cap. 16, n. 11, ubi ex verbis Christi:
Quodcumque solveris etc., de potestate dispensandi R. Pontificis hoc de­
ducit principium: «Inde habetur, quidquid natura sua indissolubile non
est per publicam potestatem, et ab ipso Christo non est prohibitum solvi,
per potestatem Petro datam solvi posse, quia ab universali Christi lo­
cutione non excipere possumus, nisi quod vel natura saa exceptum est,
vel Christus ipse excepit*. Schmalzgr. h. t. n. 56-57; Pesch 1. c. t. V,
n. 547.

w w v< »

4GX

TITULUS XII

ralis. Quare rede monet Sudrez, De leg. 1. II cup. 1-1 n. 11, quod
huiusmodi remissiones in rigore non sint dispensationes iuris na­
turalis, sed potius vocari dispensationes, quia liant per (piandam
remissionem ex potestate jurisdictionis.
Quando autem lex naturalis obligat ex vi solius rationis in
materia independenti a priori consensu voluntatis humanae,
etiam Romano Pontifici omnimoda potestas dispensandi est sub­
ducta. Cfr. Sudrez 1. c. n. 25.
Verumtamen R. Pontifex in omni lege mere ecclesiastica (16)
sive sua sive suorum praedecessorum sive inferiorum Praelato­
rum aque adeo Conciliorum occumenicorum vel Apostolorum
valide etiam sine causa insta dispensare potest, ad licitam autem
dispensationem concedendam causam iustam et proportionatam
habeat necesse est (17).
Hanc potestatem exercere potest per se vel per alium. Porro
alteri potestatem conferre potest per delegationem sive genera­
lem ad quoscumque casus occurrentes, vel ad casum particula­
rem. Maxima delegatio vel potius communicatio potestatis dis­
pensandi R. Pontificis propriae illa est. qua potestas communi­
catur ut exercenda tamquam ordinaria: hic modus communica­
tionis habetur, (piando inferiori communicatur per ipsam iuris
dispositionem et datur non personae ratione sui. sed adnectitur
ipsi officio, ita ut intclligalur haberi cum ipso officio a quacum­
que persona (piae officium obtineat, hire Codicis haec potestas
dicenda est ordinaria-vicaria: sicut ordinaria est potestas Vicarii
Apostolici. cui tamen maior vel minor potestas a Romano Pon­
tifice concedi potest ut comprehensa in eius efficio (18).
(16) Cfr. c. fi, C. I. q. 7 (Gelasius a. 491); cap. 4, X, de concess.
praeb. III, 8; cap. 13, X, de rest'd, spot. Π. 13; Bened. XIV, Const. < Ma­
tinae ■■ 29 Tnnii 1748; Pii VI. Responsio ad Metropolis German, cap. 4
(II Nov. 1789); Suarez. De leg. 1. VI, cap. 12. 11. n. 2; Reiffensluel h. t.
n. 455 sq.; Hinschius 1. c. t. III. p. 792 sq.
(17) Hom. Pontifex illam potestatem dispensandi exercet aut per se
in causis gravioribus aut per officiales suos in Curia Romana constitutos
aut per delegatos extra Curiam v. g. per Episcopos, quibus non raro vi
facultatum annualium, triennalium, quinquennalium ampla potestas dis­
pensandi conceditur. Cfr. Scherer I. c. p. 174 sq.; Martin. Collectio (lo­
cum. Conc. Vatie, p. 151 sq.; Act. theol. Oenip. t. XV, p. 550 sq.; Putzer
I. c. p. 1 sq.
(18) Nihil ergo interest, num illa potestas pertineat necne ad nati­
vam rationem ipsius officii, aut ab hac exulet: frustra autem Ojetli in

DE DISPENSATIONIBUS

469

313. II. Episcopi in suis suortimque praedecessorum legibus
etsi in Synodo dioecesana latis etiam absque iusta causa valide
dispensare possunt (19). Cfr. Benedict. XIV, De Synod, dioec.
lib. XIII cap. Γ> η. 7. Neque.* ex can. 291, § 2 quidquam obstat, quo­
minus in rasibus particularibus super decretis Concilii provin­
cialis vel plenarii valide et licite dispensent (20), dummodo iusta
interveniat causa. At in legibus latis a Romano Pontifice pro pe­
culiari territorio nequeunt generatim dispensare prout statuit
can. 82: «Episcopi aliique locorum Ordinarii dispensare valent
in legibus dioecesanis, et in legibus Concilii provincialis ac ple­
narii ad normam can. 291, § 2, non vero in legibus quas spccialim tulerit Romanus Pontifex pro illo peculiari territorio, nisi ad
normam can. 81 ».
Verum in legibus universalibus Ecclesiae dispensare ne­
queunt (21), nisi in casibus expresse vel tacite iure ordinario per­
missis (22) aut speciali delegatione concessis ad normam can. 81 :
« Gregorianujn » VI, 436 sq. strictiorem notionem potestatis ordinariae
Codici non conformem propugnat. Ipso iure praecedenti passim diceba­
tur quasi-ordinaria, quam terminologiam abolevit Codex utpote obscuram
et dubiis obnoxiam. Quod si lex det facultatem agendi ex delegatione,
profecto potestas erit delegata a iure. Practicum discrimen inter pote­
statem delegatam a iure et ordinariam-vicariam vix datur. Cfr. Chelodi,
De Personis η. 126.
(19) Schmalzgr. b. t. n. 55; Suarez 1. c. 1. VI, cap. 15, n. 8, 9, 10.
Putzer 1. c. p. 70 et Tepe I. c. n. 414 sq.
(20) Profecto Archiepiscopus, qui decreta Concilii provincialis abro­
gare non potest, etiam super iisdem decretis in universis dioecesibus suo­
rum Suffraganeorum dispensare nequit; etenim neque ex natura rei ne­
que expressa iuris concessione neque usu recepto huiusmodi facultas
ipsi competit. Cfr. Sudrez 1. c. n. 5, 6, 7; Benedictus XIV, vero 1. c. n. 8,
licet recte asserat Episcopos « non eo... iure, (pio... dioccesanae » consti­
tutionis vincula relaxant, posse etiam decretum Concilii provincialis re­
laxare, tamen nequaquam generaliter Episcopis negat facultatem inesse
dispensandi super decretis Concilii provincialis, sed potius ratam habet
doctrinam Suaresii 1. c. n. 2, 4, 7, ubi expresse ius illud dispensandi Epi­
scoporum sustinet et probat. Cfr. quoque D'Annibale I. c. n. 231, not. 7;
Scherer 1. c. p. 174; Putzer 1. c. p. 35 sq.
(21) Saurez I. c. 1. VI, cap. 11. n. 3 sq.; Iteiffensluel b. t. n. 463 sq.
(22) Cap. 59, X, de elect. I, 6; cap. 4 § 1. X, de indic. II, 1; cap. 29, X,
de sent, excomm. V, 39; cap. 34, de elect. I, 6, in Sext.; cap. 1, de fil.
presbyt. I. 11, in Sext.; Conc. Trid. Sess. XXIV, cap. 6, de reform.; Iteiffcnstuel h. t. n. 466 sq.; Scherer I. c. p. 174 sq.; D’Annibale I. c. n. 231;
Putzer 1. c. p. 83 sq.

470

TITULUS XII

€ A generalibus Ecclesiae legibus Ordinarii infra Romanorum
Pontificum dispensare nequeunt, ne in casu quidem peculiari,
nisi haec potestas eisdem fuerit explicite vel implicite concessa,
aut nisi difficilis sit recursus ad Sanciam Sedem et simul in mora
sit periculum gravis damni, et de dispensatione agatur quae a
Sede Apostolica concedi solet » (23). Implicite conceditur facul­
tas, quando observatio legis integre vel partialiter remittitur Or­
dinarii indicio (cfr. v. gr. can. 978 de intertitiis) vel habet clau­
sulam « donec dispensetur », « dispensari posse ».
Difficilis recursus est casus extraordinarius, si simul con­
currat periculum in mora et lex dispensari soleat. Pericu­
lum requiritur aut moraliter certum aut saltem vere probabile
damni aut publici aut privati, moralis aut physici aut oeco­
nomici vere granis seu notabilis, licet non maximi. Recursus
difficultas intelligitur mediis ordinariis scilicet mittendi litteras
et accipiend responsum (non attenta possibilitate per medium
quod non habetur ut ordinarium v. gr. telegraphi vel telephonii), licet attenta oratoris condicione medium extraordinarium
esset possibile aut facile. Indicium relinquitur Ordinario, qui si
erret valide tamen dispensat.
Quod dispensatio conferri so­
leat discendum est ex stilo Curiae Romanae mutationi obnoxio.

314. III. Parochi nec a lege generali nec a lege peculiari dis­
pensare possunt, nisi haec potestas expresse eis concessa sit
(can. 83). In festorum observantia, et in abstinentia et ieiunio
possunt dispensare intra terminos can. 1245, § 1, id est in casibus
particularibus, tum fideles subditos etiam extra territorium, tum
etiam peregrinos in suo territorio. Quae potestas iam iure prae­
cedenti erat agnita, et petebatur ex probata consuetudine. — In
(23) Cum stilus Curiae sit mutabilis, non potest generali modo de­
finiri, quaenam soleant, quaenam non soleant ab Apostolica Sede con­
cedi: v. gr. in dispensatione super aetate ad Episcopatum requisita non
solebat dispensari infra 27 aetatis annum. Ex SS. CC. stilo solebat re­
sponderi per formulam non concedi
non numquam etiam per for­
mulam « lectum » vel < non expedire >. Prima formula etiamnunc reti­
net illam vim. In praxi id discendum erit ex repetitis responsis in hunc
sensum datis: in genere id valet de dispensationibus valde extraor­
dinariis. Cfr. Bucceroni. Inst, theol. mor. vol. I, p. 97; D’Annibale 1. c..
Etiam statuta Synod, dioec. et provincial, in hac re sunt attendenda. Cfr.
Cone, provinc. Neogranat. a. 1868 in Collect. Lac. t. VI. coi. 535-539.

7 ----

DE DISPENSATIONIBUS

471

quibusdam autem casibus urgentibus, etiam confessorius vel sim­
plex sacerdos a iure accipit potestatem dispensandi (24).

315. IV. Ordinarii religiosorum i. e. Superiores maiores re­
ligionis ck ricalis exemptae idem possunt relate ad suos subditos,
quod possunt Ordinarii locorum v. gr. a) in dubio facti (can. 15);
b) a ieiunio et abstinentia (can. 1245); c) in votis non reservatis
(can. 1313); in iuramentis (can. 1320); in irregularitatibus ex de­
licto occulto provenientibus, excepto homicidio, abortu et alia
ad forum contentiosum deducta (can. 930); in casibus occultis
quoad poenas latae sententiae, nonnullis exceptis ad normam
can. 2237; a vetito legendi libros prohibitos in casibus singulis
et urgentibus (can. 1402). — Quod si agatur de temporibus sacris,
votis, aut iuramentis, eisdem in hac re subditi intelligunlur reli­
giosi (professi vel novicii) et personae (piae in religiosa domo diu
noctuque commorantur causa famulatus, educationis aut hospi­
tii vel infirmae valetudinis (can. 514).
In iisdem religionibus omnes Superiores (etsi maiores non
sint) possunt dispensare a temporibus sacris servandis, a iura­
mentis et votis non reservatis, prout dictum est de Ordinariis
(can. 1245, 1313, 1320).
316. Subiectum passivum dispensationis. I. Cum dispensatio
proprie talis sit actus iurisdictionis (25), in genere dici debet,
dispensationem nonnisi subditis dari posse. Ordinarii tamen lo­
corum vagos semper dispensare possunt, quos ipsum ius momen­
tanee subiicit Ordinario loci in quo actu commorantur (cfr. can.
94, § 2).
II. Quod si agitur de peregrinis, iure praecedenti erat quae­
stio, num potestas dispensandi qua gaudet Ordinarius (respec­
tive parochus) quoad suos subditos et quoad vagos exerceri pos­
sit etiam in peregrinos, quod admittebant nonnulli doctores vel­
li t D’Annibale I. 232 practice ex hoc solo quod a S. Alphonso prohabile diceretur, maxime pro casu quo id exigeret necessitas vel
utilitas dispensationem impetrantis. Quae quaestio fiebat dependenter ab illa alia quaestione, num peregrini si in loco versa­
rentur quasi in termino (locutio satis vaga) subditi fierent loci
(24) Cfr. canones 1044, 1045, 2252-2254, 2290.
(25) Schmalzgrueber h. t. n. 60, 61: Suarez, De leg. 1. VI cap. 12,
η. 6, 7, 12.

472

TITULUS XII

perinde ac advenae, quod verius esse negandum tenebat ipse
D'Annibale (1. 86). Haec altera quaestio non amplius habet lo­
cum ob canones 91, 94.
Porro principium generale nec in iure praecedenti nec in
iure Codicis habetur ad decidendam quaestionem in favorem pe­
regrinorum; qui. in sententia ipsos comprehendente, [uvore gau­
derent subditorum, oneribus ipsorum non tenerentur, et quidem
sub eadem ratione (quia peregrinus gauderet subiectione in sui
favorem, et quia peregrinus excuteret sublectionem quoad leges).
Praeterea Codex non numquam expresse concedit facultatem pro
peregrinis (can. 1245. 1313. 1320); can. 990 requirit expresse ut
sint subditi; can. 1043, 1045 datur facultas pro actu commoran­
tibus; can. 2237 nihil dicit de subiecto passivo. Ex iure ergo res
clare decidi non potest. Quare videretur standum generali prin­
cipio can. 201, § 1.
Plures ipsos comprehendunt (26). Praeterea facultates quas
ius concedit confessariis. in omnes exerceri possunt, qui fiunt
ipsius subditi hoc ipso quod ad confessarium accedunt potestate
praeditum, quin requiratur specialis potestas in peregrinum.
Aliunde in praxi, ex parte Superioris dispensantis ex delegata
facultate, valde difficile est distinguere inter peregrinum et quasidomiciliatum; unde in usu potestatis inquisitionem haud raro
difficilem instituere deberet, ne limites potestatis excederet. Qua­
re censerem, etiam in iure Codicis nihil haberi, quo certo modo
excludantur peregrini ab hoc favore; ideoque remanere proba­
bilitatem iuris praecedentis, cum praesertim facultas dispen­
sandi sit favorabilis, licet ipsa dispensatio, utpote vulnus legis,
sit potius odiosa.
317. Superiorem in propria le.gv se ipsum dispensare iuridice non videtur dicendum (27); in lege superioris nulla est dif(26) It:: ΛίίίΓοΙο, Instit. I. n. 305; Cappello. Summa iuris can. n. 130;
D'Angelo in « Apollinaris » I. 255 sq. Vermeerscli-Cretisen. Epitome I. n.
198 etc. Chelodi b. c. n. 87 rem in ancipite relinquit. Declarationem authenticam esse opportunam, inde etiam patet, quod dispensatio saepe
habet tractum successivum, unde patet locus abusibus et fortasse etiam
scandaio, si proprius subditi superior hunc videt solutum a lege, quem
ipse non dispensavit.
(27) Legislator se ipsum per legem a se latam non ligat; unde in
propri i lege se ipsum non dispensat. Obligatio aequitatis se conformandi

DE DISPENSATIONIBUS

473

ficultas quin se ipsum dispenset, sive directe sive indirecte qui
habeat facultatem dispensandi extra forum sacramcntale exer­
cendam (cfr. 201, § 3), est enim actus iurisdictionis voluntariae,
non qua obligatio iniungatur, sed qua gratia conceditur ad quam
non requiritur persona distincta (28).

Ad licitam dispensationem semper requiritur
causa insta et proportionate (29). Causa deficiente, quisque in
lege sua illicite sed valide, in lege superioris nec licite nec valide
dispensat (can. 84, § 1). Ad vitandos tamen scrupulos in dubio
de sufficientia causae, dispensatio et licite petitur et licite con­
ceditur (can. cil. § 2). Porro Superiores ecclesiastici dispensare
/ion solent, nisi petitio veritate nitatur saltem tempore exsecutio­
nis gratiae (cfr. c. 41). Invalida igitur est dispensatio, si falsitas
vel error committatur in allegatione obiecti et causae motivae
dispensationis atque generatim in iis, quae ex stilo curiae essen­
tialiter requiruntur, ad normam can. 42-47. Cfr. c. 20, X. de re­
script. I, 3. Quae causa, ut valida sit dispensatio, saltem objective
exsistere debet, etsi non fuerit in supplicatione allegata; at ex
praecepto Ecclesiae licita non est dispensatio, nisi causa allege­
tur et cognoscatur. Immo ne valida quidem est dispensatio, si
causae cognitio expresse ad valorem dispensationis requiratur.
Id, quod nunc non amplius fieri solet, praesertim post Codicem.
Cfr. can. 53-55.
318. Causa.

qua dispensationes petuntur et conceduntur, or­
dinarie est scriptura. Cfr. supra dicta de rescriptis n. 148; Suâ­
rez, De leg. 1. VI cap. 13 η. 4. At licet scriptura generaliter ad
valorem vel liceitatem dispensationis non requiratur, sed tantum
sil aliquo modo necessaria pro faciliore et meliore probatione,
tamen « secundum regulam ordinariam » per telegraphum in
Curia Romana vel Curiis Episcoporum non sunt petendae dis­
pensationes aliaeque gratiae. Cfr. Litt. encyti. Secret. Stat. 10
319. Forma,

communitati potius pertinet ad forum internum. Cfr. Suârez, De legibus
1. VI, cap. 12, n. 7.
(28) Cfr. Suârez, De legibus 1. VI. cap. 12 n. 8 sq.; S.çhmalzgr, h. t.
n. 61; Vermeersch-Creusen, Epitome I, n. 199.
(29) Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 18, de ref.; Schnudzf/r, h. t. n. 12;
Suârez 1. c. 1. VI, cap. 18, 19.

474

TITULUS XII

Dec. 1891 iunct. resp. S. C. Inq. 14 Aug. 1892 in Collect. S. C. de
Prop. F. n. 2189, 2192. Praeterea nihil prohibet quominus fiat
petitio dispensationis a tertia persona sine mandato, vel conces­
sio eiusdem favoris ex motu proprio; at difficiliores dispensatio­
nes v. g. super professione religiosa a R. Pontifice sine petitione
personali oratoris concedi non solent. Cfr. Suarez 1. c. n. 5 sq.
Facultas dispensandi generaliter data sive
ordinaria sive delegata ad universalitatem causarum est gratia
facta quae tertiae cuidam personae non praeiudicat, cum sit fa­
vorabilis et praeter ius concessa, ideoque, retenta verborum pro­
prietate. latam admittit interpretationem (can. 50, 66 § 1, 68).
Ipsa vero dispensatio particularis cum sit vulnus legis et contra
ius concessa, strictae est interpretationis. Cfr. Reiffenstuel h. t.
n. 451 sq. Ipsa facultas dispensandi cum aliquo in particulari,
sive delegatio fiat ad petitionem partis vel delegati, sive deter­
minatae personae, sive electio personae committatur dispensan­
do. est concessio stricti iuris; nam huiusmodi concessio est moraliter ipsa dispensatio ideoque pariter strictae interpretationi
est obnoxia (can. 85). Non tamen ita coarctanda est ut inutilis
fiat vel onerosa.
320. Interpretatio.

In genere iisdem modis fit. quibus privilegium,
(can. 86). Dispensatio legis ecclesiasticae cessat:
I. Revocatione. Quae revocatio a proprio legislatore facta,
dummodo dispensatio revocationis capax sit, etiam sine iusta
causa, valida, sed illicita est. Quod si dispensatio a delegato ad
particularem dispensationem etiam ex iusta causa revocetur, huiusmodi revocatio est nulla et irrita (30). Nam in illo delegato
post concessam dispensationem potestas delegata omnino est ex­
stincta. At si inferior Praelatus ex iure ordinario sive ex delega­
tione ad universalitatem causarum dispensationem in lege Su­
perioris concessit et ex iusta causa revocavit, valida est revo­
catio, quia potestas illa dispensandi post actum concessionis fac­
tae non fuit sublata. Invalida vero dicenda est revocatio dispen­
sationis, si ab eodem Praelato inferiore absque iusta causa fiat;
321. CesMtie.

(30) Cap. 38. X. de off. et pot. iud. del. I, 29; Putzer 1. c. p. 65 sq.;
Posset, De matrim. n. 2469.

DE DISPENSATIONIBUS

475

etenim Superior ad istam revocationem non censetur dedisse fa­
cultatem (31).
II. Renuntiatione illius, cui dispensatio data est, si insuper
in iis obligationibus, quae ex lege, non ex voluntate nostra ini­
tium et statum capiunt, renuntiatio a Superiore ecclesiastico
competente acceptetur.
III. Fine dispensationis totaliter cessante, v. g. propter mor­
bum plane sublatum, ipsa quoque dispensatio cessat, si habeat
tractum successivum, atque absolute data non sit (32). At dispen­
satio non cessat propter non usum aut usum contrarium aut no­
vam dispensationem validam, quae cum priori dispensatione
consistere nequit aut propter discessum a territorio dispensa­
toris, si dispensatio fuerit perpetua. Canon cit. 86 praeter modos
quibus cessat privilegium, adiicit pro dispensatione cessationem
causae motivae. Inde autem indirecte firmatur privilegia, etiam­
si tractum habeant successivum, non cessare ex hac ultima ra­
tione; cuius ratio iuridica est quod privilegium, cum assimiletur
legi (propterea solet definiri lex privata) secum fert quamdam
perpetuitatem, ac proinde in mente legislatoris videtur prae­
scindi a mutatione adiunctorum forte obventura, nisi ex hac mu­
tatione usus privilegii noxius evadat aut illicitus iudicio Supe­
rioris. Cfr. can. 77 iunct. can. 70.
(31) D’Annibale 1. c. n. 77, not. 55, n. 235; Sudrez 1. c. 1. VIII, cap. 37,
n. 10, 16.
(32) Sudrez 1. c. 1. VI, cap. 20. Quae Hinschius 1. c. t. III, p. 799 con­
tra hanc sententiam profert, aut non sunt ad rem aut solido fundamento
carent. Unico vinculo legis per dispensationem sublato dispensatio per­
petua evadit, nec cessat aut aufertur, etiamsi causa ante usum cessaverit:
atque ita absolute dispensatus a voto, voti obligatione amplius non tenetur.

Laus Deo
O. A. M. D. G.

INDEX ALPHABETICUS

(Numeri referuntur ad numeros marginales)

Abbates: nullius quoad potestat. le­
giferam 125.
Abrogatio: legum eccles. 187 sq.;
Concordati 226 sq.; consuetudi­
nis 239.
Abstinentiae: lex quoad temporis
supputationem 248.
Actus: externi, interni, mixti, prae­
teriti, heroici, qua ratione sint
obiectum legum ecclesiast. 130
sq. 136 sq. 128.
Aequitas canonica: 184.
Aequum: legale et naturale 48.
Aetas: eius computatio 243.
Africa: 42.
Alexander 111 (Rolandus Bandinellus) : eiusque dissidium cum Imperatore Friderico I et Henrico
II rege Angliae 27.
America: meridionalis et septemtrionalis 40.
Analogia: legalis et iuridica ut fon­
tes iuris suppletorii 181.
Anglia: quoad relationem inter Ec­
clesiam et Statum 39, II.
Annus: eius supputatio 242, 247.
Apostoli: quoad praedicationem Evangelii 12; quoad potestatem le­
giferam 123.
Asia: 41.
Auctoritas prudenlum: 186.
Australia: status Ecclesiae 43.
Austria: relationes cum Ecclesia
39. II.

Auxiliares scientiae: iuris eccle­
siastici 58.
Avennionensis residentia: RR. PP.
30.
Baptizali : quoad sublectionem le­
gibus ecclesiasticis 147; baptizati dubie 157.
Basileense Concilium : 32.
Belgium: relationes inter Eccl. et
Statum 39, II.
Bibliographia: scientiae iuris eccle­
siastici 63 sq.
Bituricensis: sanctio pragmatica
34.
Brachium saeculare: 16.
Breve: pontif. n. 206.
Breviarii : privata recitatio quoad
temporis supputationem 248.
Bulla: pontif. 206.
Bizanlinismus : 16, 39 sq.

Caerimoniales: leges Vet. Testa­
menti 114.
Canon (vis verbi) 46 not. 9; cano­
nes dogmatici, morales discipli­
nares etc. 46.
Canonizatio: legum civilium per Ec­
clesiam 57, 240.
Capitula: cathedralia et capitula
Generalia Ordinum quoad pote­
statem legiferam 126.
Carolus Magnus : 22.
Catechumeni : num teneantur legi­
bus eccl. 147.

478

INDEX AL.PH ABETICUS

Causae: excusantes et eximentes a
lege 180.
Cessatio: legum ecclesiasticarum
187 sq.; concordati 226; consue­
tudinis 239; dispensationis 321;
privilegii 299; rescripti 286.
Chirographa: Pontibcia 206.
Christus legislator: et lex nova 115.
Clausuiae: notio, divisio, vis 176;
rescriptorum 267, 269.
Clerici: quo titulo subiiciantur le­
gibus civilibus et quibus 158.
Codicis canones: praeliminares n.
87 sq.
Codex: iuris canonici respicit lalinam ecclesiam 79; eius prae­
scripta relate ad Orientales 81 sq.
et ad ius liturgicum 86; ad ius
concordatarium 87; ad iura quae­
sita, privilegia et indulta 88 sq.
95 sq.; ad praeexistentes consue­
tudines 98 sq.; ad ius scriptum
praecedens 100 sq.
Collegia illicita: quibus Ecclesia
cath. apud Romanos fuit adnumerata 14.
Commentarii : et commentatores in
Decr. gratiani et in Decretales 68.
Communio : sacra quoad temporis
supputationem 248.
Concilia: eorumque decreta 124 sq.
Concilia mixta: 20; oecumenica et
particularia ut subiectum acti­
vum legis 124, 126.
Concordata: 215 sq; nomen, defini­
tio, divisio, notae historicae 216,
228; subiectum concordatorum
217 sq.; eorum forma 219; eorum
obiectum 220; necessitas et con­
venientia 221; vis et obligatio 222
sq.; interpretatio 225; derogatio,
abrogatio et cessatio 226 sq.
Concursus rescriptorum: 77.
Confirmatio: legum ecclesiast. es­
sentialis et accidentalis, in forma
communi et specifica eiusque ef­
fectus 166 sq.

Congregationes Romanae : earumque potestas legifera 126; decre­
torum valor 208.
Constantini M.: edictum 11.
Constitutiones Apostolorum: 91.
Constitutiones: RR. PP. 203 sq.
Consuetudo : 229 sq.; discrimen a
iure tradito 230.; ius consuetudi­
narium eiusque notio, divisio hi­
storia 99, 233.; causa efficiens
234; consuetudo facti eiusque
conditiones 235 sq.; consuetudi­
nis effectus 237; probatio 238; ces­
satio et abrogatio 239; consuetu­
do contra statuta Codicis 98 sq.
Contractus: quoad temporis suppu­
tationem 246.
Convalidatio: rescripti; modus et
effectus 276.
Conventiones: vide concordata.
Decisiones: SS. Congregationum
eorumque vis 211.
Decreta: conciliorum 124 sq.; SS.
Congregationum 208 sq.; RR. Pontif. 204 sq.
Derogatio: legis 187 sq.; concorda­
ti 226 sq.
Deus legislator: et leges divinae
109 sq.; lex naturalis 11; lex ve­
tus 112 sq.; lex nova 115 sq.
Dies: eius supputatio vide suppu­
tatio.
Dispensatio: in lege 190, 306 sq,;
dispensationis auctor 308 sq.; su­
biectum passivum 316 sq.; di­
spensationis causae et forma ad­
hibenda 318 sq.; interpretatio et
cessatio 320 sq.
Doctorum : communis sententia
fons iuris suppletorii 186.
Ecclesia catholica: 6; eius relatio
ad alias societates religiosas 7;
ad infideles 8; ad statum 9; histo­
ria retationis ad statum 10 sq.

INDEX AlJ’HABETICUS

Ecclesia latina el orientalis: huiusque varii vitiis 79 sq.
Ecclesiae potestas: in statum dire­
cta, indirecta, directiva 9.
Edictum: tolerantiae Constantini
M. 15.
Effectus legum: ecclesiasticarum
159 sq.; consuetudinis 237.
Epikeia: in iure canonico 48.
Episcopi: in Ecclesia orientali 18;
apud populos medii aevi in occi­
dente 20; legislatores in propria
dioecesi 125, et in conciliis 124,
126; quoad concordata 217; quoad
dispensationem in legibus 313.
Epistolae: RR. PP. ut fontes iuris
32; apostolicae 206.
Excusatio: a lege 190.
Exempti: qua ratione legibus par­
ticularibus subiiciantur 149, 158.
Executio: rescripti 283 sq.
Executor: rescripti pro foro exter­
no 283; pro foro interno ibid.;
substitutio executoris 284.

479

Gelasius: Papa de distinctione po­
testatis eccles. et civil. 17.
Germania: relationes inter Eccle­
siam et Statum 39; concordata
inita cum Germania 39.
Glossa et Glossalores: in Decretum
Gratiani et in Decretales v. Com­
mentarii.
Graeci catholici: quibus legibus Ec­
clesiae latinae sint subiecti 148.
Gregorius: Papa λΊΙ 10, 25 sq.

Hammerstein: 10 sq.
Hebdomada: eius computatio 247.
Helvetia: status Ecclesiae 39, II.
Henricus III et IV: Imperatores 24.
Hispania: relationes inter Eccle­
siam et Statum 39.
Historia relationis: inter Ecclesiam
et Statum 10 sq.
Hollandia: relationes inter Eccle­
siam et Statum 39, II.
Hungaria: status Ecclesiae 39, II.

Japonia: status Ecclesiae 41.
Facultates apostolicae: earumque leiunii: lex quoad temporis suppu­
tationem 248.
notio, divisio, origo et historia, ac­
quisitio, communicatio, materia, Jesus Christus: legislator 6, 115 sq.
interpretatio, usus et cessatio 300. Josephinismus 34, III.
Febronius et Febronianismus 34, II. Judiciales: leges Veteris Testamenti 114.
Fictio: iuris 159.
Fontes: iuris ecclesiastici 77, 83, Jus: eiusque notio et divisio in ge­
nere 44.
106; eorum divisio 108.
Forma: legum ecclesiasticarum 139 Ius: civile num sit fons iuris suppletorii 181, 184; num clericos li­
sq.; concordatorum 219.
get 158.
Formulae: facultatum apostolicaIus Decretalium : 1, 2 sq., 54 sq.
rum 300.
Fridericus I, II : Imperatores 27 sq. Ius ecclesiasticum : 44, eius notio,
nomina et divisio 45 sq.; relatio
Fundamenta: iuris ecclesiastici 5
ad alia iuris systemata 52; ius
sq.; religio 5; Ecclesia catholica
eccles. verum et putativum 47;
6; relatio Ecclesiae catholicae ad
pseudonaturale et pseudohistorialias societates religiosas 7 sq.;
cum 51.
ad Statum 9; historia relationis
inter Ecclesiam et Statum 10 sq.
Ius ecclesiasticum ut scientia: de­
finitio, partitio 53 sq.; relatio ad
alias scientias 57; scientiae auxi­
Gallia: relationes cum Ecclesia 39.
liares 58; methodus in eo tradenGallicanismus: 34, I.

480

INDEX ALPHABETICUS

do 59 sq.; praestantia, necessitas,
utilitas 62; bibliographia 63 sq.
lus ecclesiasticum : graecae Eccle­
siae 79 sq.. S3, 148.
lus naturae: quomodo sit fons iuris
ecclesiastici 111.
lus Orientalium : relate ad Codicem
79; eius fontes 83; quomodo sup­
plendum 84.
Ius precarium 94.
Ius quaesitum: notio 90 sq.; relate
ad Codicem 88 sq.; eius fontes 92.
Ius scriptum praecedens relate ad
Codicem 100 sq.
Ius suppletorium: eius necessitas
179; notio, vis et obiectum 180;
eius fontes 181 sq.
Justinianus: Imperator ordinat stu­
dia legitima 1 ; eius interventus
in Ecclesiam 16.
Justum: naturale et legale 48.
Ignorantia: legis eiusque praesum­
ptio 191.
Immunitates: ab Imperatoribus Ro­
manis Ecclesiae concessae 15.
Imperatores: Romani Ecclesiae ho­
stiles 12 sq.. 16.
Imperii occidentalis: interitus 19.
Imperii: occidentalis novi Caroli M.
notio, relatio ad Ecclesiam, unio
cum dignitate regia Germaniae
22 sq.
Indirecta: potestas Ecclesiae in Sta­
tum 9.
Infideles: in ordine ad Ecclesiam
catholicam 8: num teneantur hu­
ius legibus 147.
Innocentius III: de relatione inter
Ecclesiam et Statum 9.
Institutiones: iuris canonici 2 sq.
Institutiones: iuris romani 1.
Instructiones: S. S. Congregatio­
num, earum vis 211. III.
Interpretatio: legis eccles., notio,
divisio, auctor, vis 170 sq.; nor­
mae ad interpretandum 174 sq..
178; concordatorum 225; dispen­

sationis a lege 320; privilegiorum
298; rescripti 278.
Investiturae : Episcopor. per prin­
cipes saeculares earumque dam­
natio 24 sq.
Italia: status Ecclesiae 39.
Lateranensis Tractatus : 39.
Lui/nez: (Salmeron) singularis sen­
tentia de Moyse legislatore 113.
Legati Sed. Apos.: num leges con­
dere possint 125.
Leges barbarorum : num sint fontes
iuris ecclesiastici 240.
Leges civiles: num sint fontes iuris
ecclesiastici 240; num clericos
ligent 158; earum canonizatio per
Ecclesiam 240.
Leges divinae: in Ecclesia catholi­
ca 109 sq.; naturales 111; veteris
testamenti 112 sq.; novi testamen­
ti 115 sq.; quomodo sint fontes
iuris ecclesiastici 111 sq.
Leges liturgicae: notio 86; relate ad
Codicem 86, 103; quoad suppu­
tationem temporis 246.
Leges universales : simul et tempo­
raneae 104.
Legislatores: in Ecclesia catholica
106 sq.; Deus legislator 11 sq.;
Christus legislator 115 sq.; legis­
latores humani (S. Petrus Aposto­
li, Rom. Pontif., Concilia Episco­
pi) in Eccles. catholica 123 sq.;
num propriis suis legibus ligen­
tur 150.
Lex: notio, divisio, notae histori­
cae 119 sq.; auctores in Ecclesia
cathol. 122 sq.; eius obiectum 127
sq.. 136 sq.; vis retroacti va 130
sq.; forma intrinseca et extrinseca. promulgatio 139 sq.; vacatio,
acceptatio 145 sq.; subiectum pas­
sivum : baptizati 147; infideles et
cathecumeni 147; graeci catholici
148; peregrini, vagi 151, 156; eius
effectus 159 sq., 163; eius confie-

INDEX ALPIIABETICUS

malio 166 sq.; interpretatio 170
sq.; cessatio 187; excusatio et dis­
pensatio a lege 190 sq.; ignoran­
tia legis 191; eius perpetuitas 198.
Lex dubia: eius vis 189.
Lex inhabili tans 160; notio, suble­
ctum, effectus 162; quaenam ut
tales sunt habendae 163; eius obli­
gatio ibid.; num sit poenalis ibid.
5°; eius ignorantia ibid. d).
Lex irritans: 160; notio, auctor, ef­
fectus 162; quaenam ut talis ha­
benda, eius obligatio 163; num sit
poenalis 163, 5°; eius ignorantia
163 d).
Lex mosaica: 112 sq.
Lex permissiva: notio et effectus
164; eius discrimen a tolerantia
et dissimulatione 164.
Lex poenalis : num detur in foro ca­
nonico lex mere poenalis 165; re­
gulae religiosorum ordinum, et
decreta Concil. provincialium 166.
Lexica: iuris civilis et canonici 73.
Libertas: Ecclesiae 16 sq., 24 sq.,
35.
Libertates: Gallicanae 34.
Litterae: Apostolicae, Encyclicae,
Decretales 206; reformatoriae 276.
Ludovicus: Bavarus Imperator 30.
Lusitania: relationes inter Eccle­
siam et Statum 39.

481

Nouiliulus: quoad temporis suppu­
tationem 249.
Obiectum: legis eccles. 127 sq.; con­
cordatorum 220.
Obligatio: concordatorum 222 sq.;
legis civilis 158; ecclesiasticae
145 sq.
Obreptio: in rescriptis 267.
Obrogatio: legis, notio, auctor, quotuplex 187 sq.
Ordo: ethicus, juridicus 44; logicus
in Institutionibus 4, 54 sq.
Orientales: relate ad Codicem 79
sq.; extra proprium territorium
degentes 85.
Orientalis Ecclesia: eiusque varii
ritus 80.

Parochi: ut executores rescriptorum
283, II; num possint a lege dis­
pensare 314*.
Patriarchae: num leges condere
possint 125.
Peregrini : quibus legibus subiiciantur 151, 153, 156, 316.
Persecutiones: primorum Christia­
norum 13.
Petrus S.: legislator supremus et universalis in Ecclesia 123.
Polonia: relationes inter Eccles. et
Statum 39, III.
Maldonatus: eiusque consilia bene Populi: germanici, eorumque leges
19 sq.
studendi 4, 61.
Potestas:
Ecclesiae
in
Statum
9;
le
­
Membra: Ecclesiae 147 nota 99.
gislativa, huiusque subiectum et
Mensis: eius supputatio v. Suppu­
obiectum 122 sq., 127 sq.; in ac­
tatio.
tus heroicos 128; internos 136 sq.
Methodus: in scholis canonicis te­
Praeceptum
:
notio,
divisio,
anetor,
nenda 3, 59.
eius
discrimen
a
lege
et character
Metropolitae: num leges condere
193 sq.; duratio, cessatio 197; to­
possint 125.
tius doctrinae de praeceptis sum­
Mexicum: status Ecclesiae 40.
ma 199; praeceptum ex potestate
Missae: privata celebratio quoad
iurisdictionis
200;
id.
ex
potesta
­
temporis supputationem 248.
te dominativa 201.
Normae generales: notio et exten­ Praefecti Apostolici: quoad potesta­
tem legiferam 125.
sio 78.

482

INDEX ALFHABETICUS

Praeiati: quoad potestatem legife­
et passivum 255 sq.; inhabiles in
ram 125.
iure praecedenti et in iure Codi­
Praenotiones: generales iuris eccl.
cis 257 sq.; haeretici et schisma­
44 sq.
tici num sint inhabiles ad re­
Praesentatio: rescripti, eius neces­
scripta obtinenda 259; in casu
sitas 280 sq.; quo tempore facien­
rescripti denegati a R. Pontifice,
da 282.
ab una Congregatione, a S. PaePraestantia: iuris eccles. G2.
nitentiaria, ab Ordinario, a Vica­
Primates: num sint legislatores in
rio Generali 261 sq.; quando inEcclesia 125.
cipit valere 264; rescripti impe­
Privilegium: notio, divisio 289 sq.;
tratio pro alio 265; forma interna
personae habiles ad concedenda
et externa, condiciones essentia­
et accipienda privilegia 291; eius
les et accidentales, vitia intrinse­
obiectum et forma 292; acquisi­
ca et extrinseca 266 sq.; clausu­
tio 293 sq.; promulgatio, usus 295
lae in rescriptis 267, 269, 275; vis
sq.; interpretatio, amisio 298 sq.;
rescripti contra statutum peculia­
privilegia relate ad Cod. 95 sq.
re, consuetudinem loci, ius alteri
Probatio: consuetudinis, condicio­
quaesitum 268; subreptio et ob­
nes et modus 238.
reptio quoad rescripti valorem
Professio: religiosa quoad temporis
271 sq.; in dubio de obreptione
et subreptione 274; convalidatio
supputationem 246.
Promulgatio: legum ecclesiastica­
266; concursus rescriptorum, in­
rum, eius necessitas 140; modus
terpretatio 277 sq.; praesentatio
promulgandi 141.
Ordinario, executio 280 sq.; ces­
Protectio: pontificia tempore medii
satio 286.
aevi 32.
Ritus: orientales 80.
Prolestantium: errores de legibus Romani Pontifices: supremi et uni­
veteris testamenti 114; de Christo
versales in Ecclesia cathol. legis­
legislatore et de Ecclesiae consti­
latores 123, 204 sq.; eorum po­
tutione 6, nota 11, 115.
testas dispensandi a legibus 312.
Receptio: legum eccles. num sit ne­ Scandinavia: status Ecclesiae 39, II.
cessaria 146.
Schola: Institutionum canonicarum.
Reformatio: protestantica 33 sq.
iuris Decretalium, in nova studio­
Regulae iuris: earumque notio, di­
rum ordinatione 1 sq.; principia
visio, vis, usus 182 sq.
tenenda 3 sq.
Relatio: Ecclesiae catholicae ad
Sententia: iudicialis R. Pontificis,
alias societates religiosas 7 sq.;
Congregationis
Romanae,
eius
va
­
ad Statum 9 sq.; historia relatio­
lor
123,
211.
nis Ecclesiae catholicae ad Sta­
Separatio: Ecclesiae a Statu 9, 33 sq.
tum 10 sq.
Scientia: iuris canonici 53 sq.
Religio: 5.
Siam: relationes cum Ecclesia 41.
Religio Mosaica: Ί.
Remonslralio: contra leges pontifi­ Sinense: imperium, status Eccle­
siae 41.
cias 146.
Rescriptum: definitio, divisio, notae Societas: civilis, eius subordinate
historicae 254; sublectum activum
erga Ecclesiam 9.

INDEX ALPHABETICUS

483

ducatio 247; species temporis in
Societas: perfecta eiusque potestas
diversis adiunctis adhibenda 248;
9 sq.
modus durationem temporis com­
Societates : religiosae relate ad Ec­
putandi 249.
clesiam catholicam 7 sq.
Statuta: dioecesana eorumque sub­ Terminologia: de relatione inter
Ecclesiam et Statum 32.
jectum, materia, forma, subditi
Theocratia: 11.
125.
Stylus: Curiae, ut fons iuris supple- Theoriae: exageratae de potestate
ecclesias, et civil. 22, 30, 32; de
torii 185; in rescriptis 271.
vi et obligatione concordatorum
Subditus sive subiectum passivum :
223 sq.
legum ecclesiast. 147 sq.
Tolerantia: legum civilium 240.
Subordinatio : Status 9.
Subreptio: in rescriptis 2G7, 271 sq. Tractatus: Lateranensis 39.
Superiores: religiosi quoad dispen­ Traditio: notio, divisio, historia
230; testes traditionis eorumque
sationem a legibus 315.
auctoritas 231 sq.
Supputatio : temporis apud romanos
242; in iuribus modernis 243; in Tureae : relationes cum Ecclesia 39,
III.
iure canonico ante et post Codi­
cem 244 sq.; regulae servandae
« Unam Sanctam s>: Const. Bonifa246; supputatio anni, diei, heb­
cii VIII 29.
domadae, mensis 247; modus tem­
poris durationem computandi Vacatio: leg. eccles. 145.
249; supputatio temporis utilis et Vagi: quibus legibus eccles. subiicontinui 250 sq.
ciantur 151, 153, 156, 316.
Synodi : dioecesanae 125.
Verborum: significatio in interpre­
Systema: collegiale, episcopale, ter­
tatione legis 175, 177.
ritoriale de potestate regendi Ec­ Vicarii Apostolici: quoad potesta­
clesiam 33.
tem legiferam 125.
Vis relroactiva : leg. eccles. 130 sq.;
exceptiones 135.
Tempus: vis et locus rubricae 241;
temporis supputatio, v. Supputa­ Voluntas: legislatoris, quomodo co­
gnoscitur 174. III.
tio: verum, locale, legale regiona­
le. legale extraordinarium, usuale, Vota: quoad temporis supputatio­
nem 248.
continuum, utile 245, 248. 250;

INDEX GENERALIS CANONUM
.4

N. B. - 1. Numeri indicantur marginales.
2. Numeri in quibus canones explicantur crassioribus typis, nu­
meri in quibus canones tantum referuntur, levioribus typis
exprimuntur.

Canon

Numerus

1 79-85
2 86; 246
3 87; 94
4 88-97; 178
5 96; 98-99
6 109-195; 120; 177;
186; 188; 232;
294
7

139
149-143;

8
152-155
9 143-146
10 89; 139-135; 288
11 169-163
12 147
13 101; 120; 148-149
14 148; 155
15 189; 273; 315
16 163; 199-191
17 135; 144; 179-173;
189; 210; 211;
254
18 174-177; 188
19 178; 180
20 108; 179-186; 211;
232
21 159; 187; 188

Canon

Numerus

22 86; 103; 105; 182;
187; 188
23 187; 188; 189
24 192-201
25 233-234; 235
26 235-236
27 99; 236
28 236-237
29 237
30 99; 188; 239
31 86; 246
32 247
33 246; 248
34 249
35 236; 250
36 178; 256-259
37 258; 265 ; 296
38 258; 264; 279; 296
39 266; 269; 271
40 271; 275
41 275; 279; 318
42 260; 267; 273; 318
43 261; 272; 318
44 262; 263; 318
45 254; 267; 318
46 258; 268; 272; 318

Numerus

Canon

47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71

318
254; 277; 288; 297

267;

278

178; 278; 303; 320
280
276

281;

318

274;

283;

258;

318

318

283
284

283; 284; 287
283

97; 188; 288; 299
288; 303
296

293
293

293

‘258; 290:300; 304;
320
298

298;

320

297

290; 299; 321 ӣ
97; 188; 290;·299

486
Canon

INDEX GENERALIS CANONUM

Numerus

Canon

Nomerus

Canoi1

Numerus

»

72
73
74
75
76
77
78
79
SO
81
82
83
84
85
86
87
88
91
94
103
104
105
106
107
109
118
125
142
156
161
198
199
201

ο

•I:·»

/

202
204
207
209
218
220
222
239
240

299
299
299
299
299
299; 321
299
254; 293
308-311
313
313
313
273; 311; 318
79; 303; 304; 320
321
147; 259
147; 246;
316
316
163
163
167
105
234
234
234; 290
138 (VI)
105
271
i
251
177; 303
304
155; 196; 304 ; 316;
317
283; 304;
261
286; 288; 299; 304
189
84
105
167
97 ; 254 ; 290
125

243
244
257
265
266271
274
275
281292
291
294
320
323
328
332
335
349
351
352
358
362
370
391
395
403
410
423
432
435
459
489
501
514
534
542
·»
ODO
572
595
613
615
622
625

105
124; 126; 208
84
256
125
125
256
126
143
125
167
125
105
104; 167;
143; 145
290
125
125
126
126
92; 133
126
143
294
126
92
251
126
104
103
119; 126; 201
315;
271
84
249
104
138 (VI)
290; 293
149
84
290

642
644
649
713
731
733
756
774
782
804
823
859
866
906
919
923
925
927
930
931
940
947
955
978
983
987
988
990
1009
1017
1020
1022
1038
1039
1040
1043
1044
1045
1047
1051
1054
1056
1057

92
84
194
280
259
84
84
92
84
84

84
147
84
147
280
246
97
262
315
271
147
86
84
313
180
8
191
316
84
162
187
187
125
262
271
262;
266;
271;
271
271
267
304
271;

*

316
314
314; 316

304

487

INDEX GENERALIS CANONUM

Numerus

Canon

1060
10611063
1070
1080
1094
1099
1102
1149
1152
1192
1195
1201
1234
1245
1253
1254
1313
1320
1350
1356
1367
1378
1382
1385
1402
1406
1407
1408

Canon

1432
1447
1457
8
1471
147
1507
240
1509
162
1511
8; 147
1512
8
1529
8
1530
8
1532
280
1553
280
1574
280
1604
132
262; 314; 315; 316 1606
1623
262
1629
246
1635
92; 315; 316
1640
92; 315; 316
1654
8
1684
294
1813
138 (VI)
1881
187
1884
262
262
1885
2195
315
2197
104
2217
104
104
2219
187

Numerus

251
271
251
87
285
294
236; 294
294
184; 240; 246
162
271
240
260
84
84
199
258
246
199
258
163
200
251
251
251
130; 192
138 (VI)
198
180

Canon

2220
2222
2225
2226
2232
2237
2239
2245
2251
2252
2253
2254
2258
2263
2265
2266
2283
2290
2291
2294
2298
2309
2310
2315
2347
2411

Numerus

192
130; 135
198; 200
87; 196
138 (VI)
138(VI); 258; 315;
316
196
198; 258
138 (VI)
258; 314
258; 314
258; 314
258
258
258; 259
258
256
314
258
258
258
200
200
259
163
84