PONTIFICIA ■ UNIVERSITAS GREGORIANA IUS CANONICUM r1 .H .M *-χ. * u ►=· ·■! AUCTORE P. FRANCISCO. XAV. WERNZ S. I. AD CODICIS NORMAM EXACTUM OPERA P. PETRI VIDAL S. I. IN PONTIFICIA UNIVERSITATE GREGORIANA PROFESSORIS W TOMUS IV DE REBUS ___ ___ _. |M- -j-njroirF·* wxxe* 4 VOL. II. Magisterium ecclesiasticum Bona temporalia eorumque administratio APUD AEDES UNIVERSITATIS GREGORIANAE Id Piazza della Pilotta 1935 IMPRIMI POTEST P. Raphael Bitetti S. I. Praepositus Prov. Romanae Romae, die 21 lanii 1935 IMPRIMATUR t* Augustinus Mancinelli Sorae, die 13 lanii 1935 Episcopus Aqninalen., Soran et Pontiscnrvi. Soc. Tip. A. Macioce & Pisani - Isola del Liri INDEX ANALYTICUS PAO. Praenotiones 1 Pars prima. — De administratione magisterii ecclesiastici Prooemium . 3 3 ......................... Titulus I. - De magisterio ecclesiastico canones praeliminares Titulus § § § II. 1 2 3 - Titulus § § § § § Titulus Caput Caput Caput Caput IV. 1. 11. 111. IV. 5 De symbolis et definitionibus et de professione fidei Principia fundamentalia............................................ Notae historicae..................................................... De ipsa fidei professione............................................ 14 15 18 21 111.1 2 3 4 5 - De praedicatione verbi Dei . . . . Principia de missione canonica De sacris concionibus................................... De institutione catechetica . . . . De sacris missionibus................................... De exercitiis spiritualibus . . . . 26 27 31 46 58 65 - De scholis.............................................................. Principia de iure Ecclesiae in scholas . De scholis elementaribus.................................... De gymnasiis aliisque scholis mediis . De universitatibus studiorum . . . . 69 70 85 90 Titulus V. - De Seminariis clericorum .... § 1 - Notio et historia............................................ § 2 - Principia et leges disciplinares de seminariis 103 103 107 TITULUS VI. - De praevia censura librorum eorumque prohibit one 126 Praenotiones Caput I. . - De censura praevia librorum . - Principia fundamentalia . 1. il. - Historia praeviae censurae III. - Notiones praeviae . IV. - Disciplina vigens Caput. 11. 1. 11. - De condemnatione et prohibitione pravorum et noxiorum librorum - Principia fundamentalia . - Historia prohibitionis . 77 126 127 127 128 131 133 147 147 149 INDEX ANALYTICÜS VI PAO. III. IV. · · · · 153 175 · < 186 • • - Disciplina vigens........................................ - De divulgatione bonorum librorum • Pars altera. — De bonis temporalibus Ecclesiae. Titulus VII. - De bonorum eccl. acquisitione, administratione et alienatione - Nationes - et historia . • · · 187 - De acquisitione bonorum ecclesiasticorum . Caput I. • · · 191 - Ius Ecclesiae................................................ • · · 191 I. • · a 193 - Subiectum dominii ..·... 11. • 202 • · 111. - Modi sive fontes acquirendi .... • · · 204 IV. - Effectus acquisitionis................................ Caput 11. I. II. Caput III. I. 11. 111. IV. - De administratione bonorum ecclesiasticorum • - Ius administrandi........................................ - Administratores........................................ - De alienatione bonorum ecclesiasticorum . · · 211 • • · a · 211 214 ■ · > 222 · • · · · · · 222 224 225 227 • · 235 - De peculio clericorum et bonis beneficiorum atque ecclesiarum................................................ • · · 235 - De bonis ecclesiarum (can. 1182-1186). 252 - Natura et ambitus........................................ • Ius et prohibitio........................................ • Obiectum prohibitae vel permissae alienationis Conditiones requisitae ad alienationem • Titulus VIII. - De variis speciebus bonorum ecclesiasticorum Caput. I. Caput II. Caput. HI. - De piis et ecclesiasticis fundationibus. 1. 11. 111. IV. - Notio, divisio, historia................................ Erectio et acceptatio fundationum Administratio fundationum .... Suppressio, cessatio, reductio, commutatio . Titulus IX. - De piis fidelium ultimis voluntatibus . Caput. 1. - Pars practica et disciplinaris Caput. 11. Titulus X. - Pars historica et doctrinalis .... - De praescriptionibus . Titulus XI. - De tributis ecclesiae a fidelibus persolvendis - De decimis primitiis et oblationibus . Caput 1. Caput 11. - De censibus, exactionibus, procurationibus. Titulus Xll - De contractibus........................................ • · · 9 · 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 • · 9 9 9 9 • 99 < · · • · 9 • 9 · 314 • 9 9 314 * · · 324 • · 33® 258 259 264 268 270 272 272 279 299 PRAENOTIONES 613. Proposita in praecedente volumine huius Tomi IV ea parte iuris administrationis Ecclesiae catolicae quae exhibet exerci­ tium potestatis liturgicae (de culto divino - de sacramentis et sacramentalibus - et de quaestionibus cum illis connexis); in hoc altero volumine eiusdem tomi IV exponendae sunt quaestiones universae de exercitio magisterii ecclesiastici ac de bonis tempora­ libus eorumque administratione. His autem absolvitur explanatio integri libri IV Codicis, qui inscribitur « De rebus », si ratio habea­ tur anticipatae tractationis de beneficiis sub eo respectu, in quo conveniunt cum officiis ecclesiasticis et cum iis communes habent leges quibus reguntur, iis exceptis quae pertinent ad administrationem bonorum ipsius beneficii. Inde petitur divisio huius voluminis in duas partes. Pars prima: De administratione magisterii ecclesiastici. Pars altera: De bonis temporalibus eorumque administratione. PRAENOTIONES 613. Proposita in praecedente volumine huius Tomi IV ea parte iuris administrationis Ecclesiae catolicae quae exhibet exerci­ tium potestatis liturgicae (de culto divino - de sacramentis et sacramentalibus - et de quaestionibus cum illis connexis); in hoc altero volumine eiusdem tomi IV exponendae sunt quaestiones universae de exercitio magisterii ecclesiastici ac de bonis tempora­ libus eorumque administratione. His autem absolvitur explanatio integri libri IV Codicis, qui inscribitur « De rebus », si ratio habea­ tur anticipatae tractationis de beneficiis sub eo respectu, in quo conveniunt cum officiis ecclesiasticis et cum iis communes habent leges quibus reguntur, iis exceptis quae pertinent ad administrationem bonorum ipsius beneficii. Inde petitur divisio huius voluminis in duas partes. Pars prima: De administratione magisterii ecclesiastici. Pars altera: De bonis temporalibus eorumque administratione. PARS PRIMA DE ADMINISTRATIONE MAGISTERII ECCLESIASTICI (Libri IV Codicis, Pars Quarta) Prooemium 614. Universa potestas ecclesiastica in duas tantum dividitur species sci. in potestatem iurisdictionis et in potestatem ordinis (1). Quae potestas iurisdictionis generice spectata denuo subdividitur in potestatem magisterii circa credenda et in potestatem iurisdic­ tionis circa agenda (2), sicut potestas ordinis principaliter dupli­ cem quandam complectitur potestatem sci. liturgicam sive insi­ gnem praerogativam offerendi sacrificium eucharisticum aliosque peragendi actus cultus divini atque praeterea potestatem sacramentalem sive ius administrandi sacramenta et sacramentalia (3). — In universa administratione potestatis ecclesiasticae pro fidelium regimine administratio magisterii ecclesiastici principem quemdam * (1) Tarquini 1. c. p. 2 sq.; Franzelin, De Ecclesia Christi p. 46 sq. (2) Scherer 1. c. § 7 aliique v. g. Hinschius, System d. kath. Kirchenrechts t. I. p. 163 sq. t. IV. p. 432 sq. potestatem magisterii a potestate iurisdictio­ nis seiungunt atque potestates magisterii, ordinis, regiminis tanquam tres spe­ cies potestatis ecclesiasticae plane coordinatas potius practice quam logice re­ censent. Profecto potestas magisterii differt a potestate regiminis, quia illa ad credenda, haec ad agenda refertur. At utraque potestas in hoc convenit, quod unaquaeque proxime voluntati imponat praecepta. Quae praecepta potestatis regiminis in dirigenda voluntate fidelium quoad agenda sistunt, cum praecepta magisterii imponantur voluntati ad regendum intellectum circa credenda', nam fides licet sit actus intellectus, tamen fidei assensus imperatur a voluntate. Huiusmodi natura magisterii ecclesiastici necessario exigit, ut sub potestate iurisdictionis Ecclesiae comprehendatur. Cfr. Palmieri, De Rom. Pontifice p. 240 sq.; Laynez, Disputationes Trid. ed. Grisar p. 68 sq.; Wernz- Vidal t. 11, n. 48 sq. (3) Gasparri, De sacra ordinatione n. 1137 sq.; Franzelin 1. c. 4 PROOEMIUM locum occupat. Cfr. Leo ΧΙΠ Encycl. « Praeclara » 20 lun. 1894. Et profecto Ecclesia pro divina sua missione imprimis universam religionem Christianam docere debet omnes homines, ut fide illustrati et baptismate abluti societati religiosae a Christo fundatae uniantur. Ipsi quoque fideles baptizati, ut in vera fide, quae est argumentum rerum sperandarum et omnis sanctitatis fundamentum, integre con­ serventur et augeantur atque contra pericula defendantur, continuo exercitio magisterii ecclesiastici instruendi sunt. Qui triplex finis magisterii ecclesiastici in propaganda, conser­ vanda, defendenda fide catholica tribus potissimum mediis obtinetur, i. e. definitionibus infallibilibus per declarationem veritatum revelalatarum vel errorum proscriptionem supremo et perfectissimo gradu magisterium ecclesiasticum exercetur (4). Cui medio proxime accedit praedicatio verbi Dei ex missione canonica facta. Denique minus solemniter sed non minus efficaciter Ecclesia suum magisterium exercet per diversos scholarum gradus (5). Quodsi Ecclesia tribus istis mediis potissimum docet vivae vocis oraculo quam maxime fidei accommodato, qui ex auditu est, certe ab Ecclesiae magisterio alienum non est, ut per scripturas sive bonos libros fides catholica propagetur, conservetur, defendatur, sicuti per damnationem et prohibitionem pravorum librorum pericula fidei avertuntur (6). Ex quatuor igitur mediis exercendi magisterium ecclesiasticum unumquodque ad propagationem, conservationem, defensionem fidei ordinatur, neque ex triplici illo fine videtur esse repetenda divisio, sed potius ex ipsis mediis ad triplicem finem ordinatis. Negari tamen non potest, quin ad fidei diffusionem peculiari ratione pertineat divini verbi praedicatio, mediantibus catechetica institutione, sa­ cris concionibus et missionibus, itemque institutio clericalis in Se­ minariis et institutio religiosa iuventutis in scholis ; ad conserva­ tionem vero et defensionem fidei pariter peculiari ratione subservit censura et prohibitio librorum et canonica obligatio emittendi fidei professionem. (4) Cone. Vatican. Sess. 111. Const, de fide cath. in prooem. et i. f.; Leon. XIII Epist. ad Archiep. Baltimor. 22 lan. 1899; Palmieri 1. c. p. 163 sq.; Wil­ mers, De Christi Ecclesia p. 53 sq. 371 sq.; Aichner, Compend. iur. eccl. § 144. (5) Zech 1. c. sect. 1, 11; Lib. sept. 1. Ill, tit. 4 de comitib. palat., tit. 5 de magistris et doctor. (6) Lib. sept. 1. V, tit. 4 de libris prohibitis. DE MA0I8TERI0 ECCLESIASTICO CANONES PRAELIMINARES 5 TITULUS I DE MAGISTERIO ECCLESIASTICO CANONES PRAELIMINARES 615. Principia generalia de Magisterio ecclesiastico. Notio. Magisterium ecclesiasticum est illa pars potestatis ec­ clesiasticae, quae ordinatur ad diffusionem, conservationem et de­ fensionem fidei catholicae, et praecipua quadam ratione exercetur imponendo praecepta fidei et circa catholicam doctrinam intra am­ bitum competentiae cuiusque Praelati ecclesiastici (7). 616. Potestas Magisterii a Christo Ecclesiae concredita. I. « Christus D. fidei depositum Ecclesiae concredidit, ut ipsa, Spiritu Sancto iugiter adsistente, doctrinam revelatam sancte custo­ diret et fideliter exponeret » (can. 1322 § 1). Fidei seu credendorum depositum complectitur omnes veritates a Deo revelatas quae in S. Scriptura et divina traditione continentur; publica namque re­ velatio clauditur morte Apostolorum, nec objective capax est aug­ menti et diminutionis.< Huius thesauri revelatarum veritatum Ecclesia constituta est depositaria cum munere easdem veritates fideliter expo­ nendi secundum genuinum eorum sensum, ideoque ipsa unicus est legitimus interpres revelati veri; ad quod officium rite explen­ dum specialis ipsi promissa est Spiritus Sancti adsistentia, qua in­ fallibilis evasit in rebus ad fidem et mores spectantibus. Horum legi­ tima et plena demonstratio theologis dogmaticis est relinquenda (8). (7) Cfr. Wernz-Vidal, t. II, n. 48, III; Palmieri, De Ecclesia § XVII, XX, XXI; De Rom. Pontifice, thés. XXV, XXVI, XXVIII; Wilmers, De Christi Eccl. p. 371 sq.; Pesch, Instit. propaedent. p. 153 sq. (8) De privatis possibilibus revelationibus, quae ad bonum generale Eccle­ siae non pertinent, sed ad bonum singulorum fidelium, ad Ecclesiam quoque pertinet iudicium et quidem infallibile (modo cetera requisita non desint), si agitur de iudicando num aliquid contineant revelationi publicae seu fidei depo­ sito contrarium aut dissonum ideoque admittendae non sint: sed in illis tota dif­ ficultas est de facto, cuius probatio non nititur iisdem argumentis quibus pro­ batio revelationis publicae a tempore Apostolorum iam clausae. Finis revela­ tionis privatae est directio vel ipsorum quibus fit, vel etiam quorumdam aliorum (D. Thomas 11, II, 1, 9 ad 5). — Quodsi aliqua privata revelatio Ec­ clesiae approbationem obtinuit, huiusmodi Ecclesiae iudicium, non eo spectat, 6 T1TULÜS I 11. « Ecclesiae, independenter a qualibet civili potestate, ius est et officium gentes omnes evangelicam doctrinam docendi : hanc vero ediscere veramque Dei Ecclesiam amplecti omnes divina lege te­ nentur » (can. 1322 § 2). Quod ius Ecclesiae provenit ex mandato divino collegio apostolico imposito praedicandi evangelium in uni­ verso mundo et ubique fundandi Ecclesiam ab ipso Christo su­ premo legislatore redditam necessariam ad salutem. Qua in re independentia Ecclesiae a qualibet civili potestate, non solum eruitur ex natura rei ob superioritatem Ecclesiae respectu societatis civilis, sed etiam ex positivo iure divino unde immediate oritur ius in universo mundo evangelium praedicandi (9), cui iuri divino sub­ jiciuntur status omnes sive fidelium sive acatholicorum seu infide­ lium (10). In statum fidelium potestas haec Ecclesiae est vere iuridica, cui in statu respondet iuridica obligatio tum negativa, tum positiva; in statu infideli potestas ipsa et officium est vere iuridicum quippe pertinens ad regnum Christi in universo orbe conden- ut revelatio proponatur fidelibus fide divina credenda, sed tantum edicitur nihil in ea esse quod fidei catholicae, bonis moribus et disciplinae ecclesiasticae adversetur, et adesse sufficientia veritatis indicia, ex quibus huiusmodi reve­ latio fide humana, pie et prudenter et sine superstitione credi et ad aedifica­ tionem a fidelibus legi possit. Quodsi huiusmodi Ecclesiae iudicium seu ap­ probatio adsit, vel, nullo adhuc ab Ecclesia preiato iudicio, graves adsint genuitatis rationes, fas non est tales revelationes simpliciter contemnere, quod praxi Ecclesiae esset contrarium. Cfr. Franzelin, De Traditione p. 277 sq. ; Be­ nedictus XIV, De Sanet canoniz. 1. II, cap. 32, n. 11; Pii X encyclica « Pa­ scendi », ubi in fine laudatur deer. S. R. C. 2 Maii 1877; Meschler, Ueber Vi­ sionem und Prophezeiungen in Stimmen a. Maria-Laach (1878); VanNoort, De fontibus revelat, n. 204. (9) Matth. XXVIII, 9; Marc. XVI, 15. De facto plena declaratio et demon­ stratio huius potestatis magisterii per directa argumenta fit in tractatibus: De S. Scriptura — De divina Traditione — De Ecclesia Christi eiusque infalli­ bili Magisterio — De Romano Pontifice. (10) Infidelitas, contra divinam obligationem ediscendi et amplectendi fi­ dem, generice est carentia fidei in homine non baptizato. Quae potest esse positiva seu formalis et habetur in eo, qui sufficienter instructus fidem positive reiicit; vel negativa seu materialis et habetur in eo qui verae religionis noti­ tiam non habeat aut insuficientem ad eum movendum ad eiusdem investiga­ tionem: demum est infidelitas privativa, quae habetur in eo, qui culpabiliter, oblata occasione, negligit eius cognitionem cum sufficientem habeat notitiam ad intelligendam obligationem eam inquirendi: quamvis nondum se credat obligatum ad eam amplectendam. Formalis est, ut per se patet, gravissimum peccatum ; negativa seu materialis in se peccatum non est sed potius effectus peccati; privativa peccatum est plus vel minus grave pro gradu negligentiae culpabilis in veritate investiganda. DB MAGISTERIO ECCLESIASTICO CANONES PRAELIMINARES 7 dtim et stabiliendum; at obligatio eorum qui nondum per baptisma illi regno Christi sunt aggregati, veram religionem ab Ecclesia praedicatam recipiendi est obligatio ethica per legem Christi omnibus moraliter impositam. Cum autem infideles non habeant ius impedi­ endi evangelii propagationem, Ecclesia contra violationem talis iuris potest sese legitime defendere v. gr. adhibito auxilio brachii saecu­ lari, principis catholici, si Ecclesia illud opportune invocaverit vel admiserit: non raro tamen praefert suos missionarios persecutiones infidelium incredibilis patientiae exemplo atque adeo vero martyrio tolerare et fidem praedicatam sigillo hoc divino confirmare. Quae autem dicta sunt de praedicatione evangelii inter infideles, pari ra­ tione valent de praedicatione inter ceteros acatholicos baptizatos, qui Ecclesiae per baptismum sunt subiecti. Status vero catholici est catholicum apostolatum iuvare, tum removendo quae obsint obstacula, tum protegendo eos qui velint converti, tum missionariis media materialia suppeditando. III. Ex eodem iure divino, quo extra Ecclesiam redditam so­ cietatem supernaturalem necessariam nemo salvari potest et fides est ad salutem necessaria necessitate medii, quivis ius habet et officium doctrinam evangelicam ediscendi omnino independenter a parentum vel dominorum consensu. 617. Obiectum Magisterii ecclesiastici sunt veritates fidei, doc­ trinae cum ipsis connexae et errores qui fidei plus minus proxime adversantur vel fidem amittendi periculum creant. Diversus tamen assensus debetur veritatibus ab Ecclesia in vim potestatis magiste­ rii fidelibus propositis. I. « Fide divina et catholica ea omnia credenda sunt quae verbo Dei scripto vel tradito continentur et ab Ecclesia sive solemni iudicio sive ordinario et universali magisterio tamquam divinitus re­ velata credenda proponuntur » (11). « Solemne huiusmodi iudicium pronuntiare proprium est tum Concilii Oecumenici tum Rom. Pontificis ex cathedra loquentis >. « Declarata seu definita dogmatice res nulla intelligitur, nisi id manifeste constiterit » (1323). (11) Haec can. 1323, § 1 ad verbum desumpta est ex Cone. Vatic. Const. De fide cap. 3. s TITULUS I Integer canon est dogmaticus (12), atque ex theologia dogma­ tica desumendae sunt breves declarationes. Dicuntur esse credenda fide divina et catholica. Fidei divinae actus is est quo veritati praestatur assensus propter auctoritatem Dei revelantis, qui nec falli nec fallere potest, et dicitur actus fidei divinae et catholicae quando assensus ille firmus praestatur veritati quam ex declaratione Ecclesiae constat contineri in deposito reve­ lationis ideoque omnibus fidelibus sub obligatione credenda propo­ nitur. Cetera, quae quis certa scientia revelata cognoscat, potest et respective tenetur credere assensu fidei divinae, sed non ex obli­ gatione ab Ecclesia imposita omnibus fidelibus saltem explicite; ideoque qui tales veritates aut negaret aut de iis dubitaret positivo dubio, haereticus in foro Ecclesiae non esset, quamdiu explicita propositio ex parte Ecclesiae desit (13). A fide simpliciter divina circa obiectum formaliter revelatum et ut tale certo modo cognitum, et a fide divina et catholica circa idem obiectum cuius revelatio certo constat ex propositione infallibilis magisterii Ecclesiae differt fides ecclesiastica, quae nititur infallibili Ecclesiae auctoritate, et versatur circa res ad doctrinam fidei et morum pertinentes, sed non formaliter revelatas, quas Ecclesia definitivo et infallibili iudicio sancivit (14). II. Duplex est modus proponendi veritates divinitus revelatas cum obligatione in fidelibus eas fide divina credendi et sub poena exclusio­ nis a coetu fidelium, alius extraordinarius, alius ordinarius (i. e. solemni iudicio vel ordinario et universali magisterio). Solemne indicium (mo­ dus estraordinarius) sunt definitiones R. Pontificis ex cathedra loquentis, et definitiones Conciliorum Oecumenicorum : horum est ex­ clusive tale solemne iudicium pronuntiare (can. 1323, § 2) (15). (12) Demonstratio pertinet ad theologos, qui eam proponunt in tractatibus supra not. 9 indicatis. (13) Idem dicendum est de veritate, quam quis forte certo modo sciat sibi esse revelatam. (14) Num sub fide divina comprehendantur disputant theologi, quorum plures, aliis repugnantibus vocant fidem mediate divinam. Cfr. Pesch. De virtut. theol. n. 258 sq.; Vazquez, t. 1, in l, d. 5, cap. 3, n. 6; Canus, De locis theol. 1. VI, cap. 8 ad 10; Suarez, De fide d. 3, sect. Il, η. 7; De Lugo, De fide d. 1, η. 258, 261; Schiffini, De virtut. inf. p. 213 sq.; Franzelin, De Traditione coroll. 4 p. 124; Billot, De Eccl. thés. 18 in fin.; Van Noort 1. c. n. 246 sq. (15) Ex formula Codicis, licet Cone. Oecumenicum sine R. Pontifice intelligi non possit, videtur inferri duplex esse subiectum inadaequate distinctum DE MAGISTERIO ECCLESIASTICO CANONES PRAELIMINARE8 9 Alter modus est ordinarium et universale magisterium, i. e. Rom. Pontifex et Episcopi per orbem dispersi; licet enim Episcopi sive seorsum sumpti sive in Conciliis particularibus adunati infallibilitate in docendo non polleant, nihilominus sub auctoritate Rom. Pontificis fidelium sibi commissorum veri doctores et magistri sunt et cum eodem Rom. Pontifice constituunt Ecclesiam docentem cui Christus infallibilitatem promisit sub Spiritus Sancti adsistentia. Quomodo ad casum particularem applicatur illud universale magi­ sterium uberius docent theologi : illud in genere est dicendum, quod ut res vi praedicationis ordinariae et universalis dici possint obiec­ tum fidei divino-catholicae, requiritur propositio veritatis manifeste definitoria, qua sc. sine ulla dubitatione constet talem doctrinam ubique doceri ut revelatam et propterea ab omnibus necessario cre­ dendam (16). Illud autem tenendum est, « nihil dogmatice definitum accipien­ dum esse quod non manifeste constet sic esse declaratum vel definitum » can. 1223, § 3; his enim solis debetur assensus supernaturalis super omnia firmus ; aliis debetur assensus certus sed certitudinis minoris ordinis. III. lam vero praeter veritates revelatas, quarum fidelis custodia et explicatio pertinet ad magisterium Ecclesiae, adsunt veritates theo­ logicae, quas magisterium Ecclesiae authentice docet. Huiusmodi magisterium athenticum auctoritativum ius et officium habet doctri­ nam de fide vel moribus ita praedicandi, ut subditi teneantur eam recipere eique religiosum assensum praestare. Quare can. 1224 edicitur: « Satis non est haereticam pravitatem devitare (aliquid cui illa praerogativa competit (tum Cone. Oecum, tum Rom. Pont.), quamvis hac de re non desit controversia inter theologos. Cfr. v. gr. Palmieri, De Romano Pontif. thés. XXV. Nonnulli addunt etiam definitiones Conciliorum particula­ rium, quae aut a R. Pontifice sunt in forma solemni approbatae, aut ab uni­ versa Ecclesia receptae (v. gr. Cone. Milevitanum II a. 416 et Carthaginense a, 418 contra Pelagianos); sed tales modi videntur reduci ad duos in canone expressos. (16) Praecipuum quoddam argumentum seu signum talis definitoriae pro­ positionis habetur, si universali et constanti consensu theologorum illa veritas tamquam ad fidem pertinens habetur. Ita Pius IX in epist. ad Archiep. Monacens-Frisingensem : Fide divina credenda sunt « quae ordinario totius Ecclesiae per orbem dispersae magisterio tamquam divinitus revelata traduntur, ideoque universali et constanti consensu a catholicis theologis ad fidem pertinere re­ tinentur. — Denzingen-Bannw. n. 1683. 10 TITULUS I tenendo quod a Magisterio Ecclesiae declaratur contrarium veritati revelatae contentae in deposito fidei); sed oportet illos quoque er­ rores diligenter fugere, qui ad illam plus minusve accedunt: quare omnes debent etiam constitutiones et decreta servare, quibus pra­ vae huiusmodi opiniones a Sancta Sede proscriptae et prohibitae sunt ». Quod magisterium cum habetur in tota sua plenitudine et cum tota sua vi adhibetur infallibile est. Fatendum tamen est quod ipse Rom. Pontifex in quo plenitudo magisterii residet, offi­ cio docendi fungi potest quin totum pondus suae auctoritatis adhi­ beat et sententiam stricte definitoriam edere intendat. Vicissim qui magisterio authentico pollent quidem, sed ad plenitudinem magis­ terii et praerogativam infallibilitatis non pertingunt, licet exigere possint assensum religiosum intellectus ex obedientia debita aucto­ ritati religiosae a Christo saltem mediate constitutae, nihilominus assensus praescriptus aliquid habet de provisorio et fundatur in praesumptione, quod authenticus doctrinae magister non erret nisi de contrario adsit vehemens suspicio ideoque ipsi docenti debetur obedientia intellectus, sicut superiori legitime praecipienti debe­ tur obedientia voluntatis, nisi adsit vehemens suspicio ipsum inho­ nesta praecipere. Hanc Episcoporum auctoritatem sancit can. 1326 his verbis: « Episcopi quoque, licet singuli vel etiam in Conciliis particularibus Congregati (17) infallibilitate docendi non polleant, fidelium tamen suis curis commissorum, sub auctoritate Rom. Pon­ tificis, veri doctores seu magistri sunt ». His ergo debetur quoque sensu explicato intellectus obedientia (18). Codex directe se refert ad constitutiones et decreta Stae. Sedis, et praesertim agit de proscriptione et prohibitione opinionum, qui est modus ordinarius et magis usitatus tuendi catholicam doctrinam. Et per se patet magisterio ordinario et infallibili Rom. Pontificis (17) Concilia particularia Episcoporum non solent iudicare quaestiones doctrinales vere dubias inter catholicos doctores controversas et a Sede Apost. nondum definitas, ut sapienter monuit Benedictus XIV, De Syn. 1. VH, cap. 1. (18) Quae obedientia recte potest dici assensus religiosus, qui elicitur ab intellectu ex imperio voluntatis; a qua assensus prudenter imperari potest, quia legitime praesumitur, nisi in casu particulari aliud constet, doctorem seu magistrum authenticum non errare et ad imperandum assensum movetur obli­ gatione subiectionis erga magisterium a Christo institutum. DE MAGISTERIO ECCLESIASTICO CANONES PRAELIMINARES 11 deberi plenum intellectus assensum, quando sententiam stricte definitoriam edit de aliqua doctrina (19). IV. Sed nomine Stae. Sedis intelliguntur Congregationes Roma­ nae, quae sunt totidem R. Pontificis tribunalia, a quo iurisdictionem ordinariam mutuantur et cuius nomine et auctoritate decreta edunt. Quaestiones autem doctrinales praesertim tractat S. Congregatio S. Officii. Quae doctrinalia decreta eduntur sciente, approbante et confirmante R. Pontifice, qui S. Officio ipse praeest : sed tamen quandiu sunt et manent decreta S. Congregationis, ita ut ipsa S. Congregatio se habeat ut subiectum docens et iudicans, infallibilitatis praerogativa non gaudent. At illi summus valor competit, quando ea papa facit sua ita ut proprie loquendo ipse sit subiec­ tum docens et iudicans et ita universam ecclesiam sententia defini­ tiva ligans, cuius Congregatio se habeat per modum consulentis aut publicantis (20). 618. De obligatione profitendi fidem. « Fideles Christi fidem aperte profiteri tenentur, quoties eorum silentium, tergiversatio aut ratio agendi secumferrent implicitam fidei negationem, contemptum religionis, iniuriam Dei vel scandalum proximi » (can. 1325, § 1). Cum quatuor mala enumerata ex ipso iure divino sint evitanda, ex eodum iure in illis circumstantiis aperta fidei professio est obliga­ toria. Theologi sive dogmatici sive casuistici magis in particulari discutiant casus particulares, quorum aliqui iam authentico S. Sedi, responso decisi sunt (21). 619. Publicae disputationes cum acatholicis prohibitae. Quamvis de se publicae huiusmodi disputationes catholicorum cum acatholicis ad defendendam doctrinam catholicam contra acatholicorum impugnationes licitae esse possint, cum videlicet affulgeat spes maioris boni obtinendi et requisitae a theologis conditiones (19) In damnatione opinionum solet etiam apponi nota qualificans opinio­ nem proscriptam, et ipsa adnexa nota satis declarat agi de decretoria sententia. (20) Totam hanc quaestionem egregie, cum allegatione doctorum, tractat Choupin, Valeur des Décisions Doctrinales (et Disciplinaires) du Saint-Siège p. 44 sq. 124 sq. Cfr. quoque Wernz-Vidal t. II, n. 489. (21) Cfr. Ballerini-Palmieri, Opus morale t. II, n. 48 sq. ; Lehmkuhl Teol. mor. 1, n. 504; Ferreres, Theol. mor. I, n. 266, 273; Collect. S. C. P. F„ n.44, 84, 191, 313, 1293 etc. 12 TITÜLU8 I DE MAGISTERIO ECCLESIASTICO CANONES PRAELJM INARES verificentur; tamen ut in hac re omnis imprudentia et temeritas evitetur a Sancta Sede saepius prohibitae sunt, adest enim non raro singulare periculum ne ob acatholici loquacitatem et audaciam aut ex circumstantiis populi acclamantis, veritas falsitate praevalente opprimatur (22). Antiquas prohibitiones innovavit Codex can. 1325, § 3: « Caveant catholici ne disputationes vel collationes, publicas presentim, cum acatholicis habeant sine venia S. Sedis aut, si ca­ sus urgeat, loci Ordinarii ». Prohibitio non restringitur ad publicas disputationes, quia etiam in privatis dari potest periculum perver­ sionis partis catholicae ; nihilominus praesertim respicit disputatio­ nes, in quibus periculum in fide dari potest in multitudine concur­ rente aut saltem veritas catholica potest despectui exponi ex de­ fectu scientiae et peritiae in disputante. Respiciuntur autem illae publicae disputationes seu collationes in contradictorio de argumen­ to religioso ex professo seu ex condicto initae, aditu ad audiendum hibitio a S. Officio facta 4 Iulii 1919 (A. A. S. XI, 309) ne catho­ lici Angliae participarent in comitiis et conventibus sive publicis sive privatis societatis « ad procurandam christianitatis unitatem », quae scopum habebat tres Christianas communiones romano-catholicam, graeco-schismaticam et anglicam, quamvis invicem separatas et divisas, aequo tamen iure in unum quemdam coetum catholicum coadunare. Cfr. quoque encyclic. Pii XI « Mortalium animos » 6 lan. 1928 et praecedens responsum S. 0. 6 Iulii 1927 (25). 621. Notio haeresis, apostasiae, schismatis. Est notio cano­ | | universis patente; non illae quae obiter, data occasione fiant, catho­ lico instructo defendente propriam fidem quam videt impune impugnatam, nec respiciuntur colloquia privata, quae non ad vincen­ dam personam acatholici sed adeam convertendam ordinantur (23) ; ί nec sunt prohibitae conferentiae « apologeticae » tametsi permit­ tatur ut difficultates aliquae proponantur, quod tamen cum debitis ί cautelis fieri debet. Prohibitio cessat, si obtenta fuerit venia S. Sedis et in casu urgenti Ordinarii loci, quae venia continet missionem canonicam ad publicam fidei defensionem. I 620. Cum hac quaestione conventuum seu congressuum lici et dissidentes conveniunt, giones, cum evidenti periculo connexa est reprobatio saepius facta variarum religionum, in quos catho­ et aequo iure tractantur omnes reli­ indifferentismi (24). Huc spectat pro- (22) Cfr. c. 36, C. 24, q. 3; cap. 2, De haeret. V, 2 in sext; S. C. P. F. 7 Mart. 1625. 18 Dec. 1662 in Collect, η. 11, 148; Epist. Leonis XIII ad Card. Gebbons 22 Ian. 1899 in Nouv. Rev. Theol, t. XXXI, p. 163 sq.; S. C. pro neg. eccl. extr. 27 Ian. 1901, ibid. t. XXXIII, p. 504 sq.; Cone. Pien. Amer. lat. 1899 n. 145; Quilliet in Diet, de Theol. cath. v. Controverses η. V, col. 1694 sq.; Loiselet, Ce que pense l’Église des conferences contradictoires, Paris 1905 Ferraris Bibi. v. Haereticus; Schmalzgr. V, 7, η. 44. (23) Cfr. Motu propiio Orbem catholicum Pii XI, 29 lun. 1929 (A. A. S. XV, 327). (24) Cfr. Ep. Leonis XIII ad Deleg. Apost. ap. Stat. Foeder. Americ. 18 Sept. 1893 in Nouv. Rev. Theol. t. XXVIII, p. 79 sq. 13 : nica, quam pro usu fori ecclesiastici subiungit can. 1325, § 2 post relatum praeceptum positivum et negativum circa fidem. « Post receptum baptismum si quis, nomen retinens Christianum, pertinaciter aliquam ex veritatibus fide divina et catholica creden­ dis denegat aut de ea dubitat, haereticus; si a fide Christiana tota­ liter recedit, apostata ; si denique subesse renuit Summo Pontifici aut cum membris Ecclesiae ei subiectis communicare recusat, schis­ maticus est ». Quae tria vocabula non congruunt non baptizatis, licet iam veram fidem amplexi sunt, ut facere debent adulti antequam bapti­ zentur, qui, licet in reiectione fidei quam receperunt contra fidem peccent apud Deum, non deserunt Ecclesiam, cui per sacramentum fidei nondum sunt visibiliter aggregati Ad apostasiam non requiritur transitus ad sectam aliquam acatholicam. Pertinacia requiritur ad formalem haeresim; in ea autem ani­ mi dispositione consistit qua quis sciens et volens adversa­ tur auctoritati Ecclesiae propriae opinioni adhaerens non obstante quod noverit eam Ecclesiae auctoritati opponi. Porro ad haeresim requiritur ut negetur aliqua ex veritatibus fide divina et catholica credendis, non v. gr. aliqua conclusio theologica. Pariter fertur in­ dicium fidei catholicae oppositum, si in dubium revocatur aliqua re­ velata veritas. — Dubius in fide, infidelis est, dicitur in cap. 1. X. de haeret. V, 7. — Quare haereticus mere materialis est; a) qui paratus est sese subiicere iudicio Ecclesiae, cum in errorem adverte(25) Negavit S. O. licere catholicis « interesse vel favere acathoiicorum conventibus, coetibus, concionibus, aut societatibus, quae eo spectant ut omnes Christianum nomen utcumque sibi vindicantes uno religionis foedere conso­ ciarentur », et ursit praecedens respons. a. 1919 supra citatum. 14 TITULUS II DE SYMBOLIS ET DEFINITIONIBUS ETC. rit; b) qui penitus veritates fidei ignorat et nunquam de veritate suae religionis dubitavit; c) qui dubius de sua fide competentem diligentiam adhibuit ad veritatem detegendam. Ab unitate Ecclesiae per schisma fit separatio duplici modo: a) detrectando obedientiam Rom. Pontifici ut Capiti Ecclesiae; b) se separando a membris Ecclesiae (v. gr. ab Episcopo) in quantum sunt in communione cum Rom. Pontifice. TITULUS II t DE SYMBOLIS ET DEFINITIONIBUS ATQUE PROFESSIONE FIDEI CATHOLICAE (1) 622. Fontes: Decret. Grat. Dist. 22; c. 2. D. 23; 30. D. Ill, de cons.; c. 39, 40. D. V. de cons. — Compl. IV, lib. 1, tit. 1, de fid. cath. — Decret. Greg. IX, lib. 1, tit. 1, de sum. Trinit. et fid. cath.; Bonif. VIII. Decret., Clem. V. Const. 1. c. — Cone. Trid. Sess. XXIV, cap. 1, 12, de ref., Sess. XXV, cap. 2, de ref. — Pii IV, Const. « In sacrosancta », Const. « Iniunctum nobis* 13 Nov. 1564; Gregor XIV, Const. « Onus » 13 Mail 1591; Decretal. Clem. P. VIII, ed Sentis p. 1, sq. ; Decretum S.C.C. 20 Ian. 1877, a Pio IX, confirmatum; Collec­ tanea S. C. de Prop. F. n. 1667 sq.; Nussi, Conventiones p. 1 sq. — Enchiri­ dion symbolorum et definition, ed. Denzinger-Bannwart. — De iure particulari cfr. Collect. Lacens, v. Professio fid.; de iure Graecor, cfr. Cone. prov. Albalul. (a. 1872) p. 12. Scriptores: Comment, iur. Deer, in 1. 1, t. 1, v. g. Devoti, lus canonic, uni­ vers. t. Il, I. I, t. 1 (2). - Zech, Praecognita iur. can. tit. 6. de fide cath. eiusque pubi, professione; Phillips, Kirchenrecht t. II, p. 290 sq.; Aichner, Comp. iur. eccl. § 144 sq. ; Scherer, Handbuch d. Kirchenr. §§ 99 sq. 101 ; Hinschius 1. c. t. IV, p. 432 sq. — Ferraris 1. c. v. Symbol.; Bened. XIV, De Synod, dioec. I. V, cap. 2, n. 3 sq. I. XIII, cap. 20, n. 9, cap. 22, n. 4. — Ponsius, De antiquitat. iur. can. p. 7 sq. ; Lazerus, De antiquo usu formular. fid. ap. Migne, Theol. curs. t. VI, p. 419 sq.; Kraus, Real-Encykl. v. Symbole. (1) Cfr. de isto titulo recentiora Cone. prov. in Coll. Lac. v. g. Cone. prov. Venet. (a. 1859) 1. c. t. VI, col. 291. De magisterio autem ecclesiastico in genere eiusque infallibilitate, subiecto, obiecto adeundi sunt theologi, qui ex professo hanc materiam a canonistis supponendam (cfr. Fagn. 1. c. infra in not. 3 h. t.) tractant v. g. Palmieri, De R. Pontif. p. 163 sq. (« de magisterio Ecclesiae »); Pesch, Inst. propaedeuticae p. 153 sq ; Wilmers, De Christi Ecclesia p. 371 sq.; Kihn. Encyklopaedie n. Méthodologie d. Theol. p. 463 sq. (2) Cfr. ex theol.: S. Thom., Summ. theol. Ila, llae, q. I, art. 8, 9, 10, opuscul. 5, 7, 23, 24 (expos, cap. 1, 2, X. de sum. Tr. I, 1); Scheeben, Handb. d. k. Dogm. t. 1, p. 265 sq. 253 sq.; Granderath, Const, dogmaticae ss. oec. Cone. Vaticani. 15 Praenotiones 623. Ut Imperator lustinianus Codicem, ita Gregorius IX, au­ thenticam suam compilationem Decretalium a Rubrica « de summa Trinitate et fide catholica » exorditur (3). Cuius ordinis haud sper­ nendae reddi possunt rationes (4); at non pauci canonistae huius tituli ab initio libri primi collocati praestantiam vere exaggera­ runt (5). Nam in omnibus quinque compilationibus antiquis etiam authenticis, si excipias quartam, ille primus titulus libri primi plane deest ; ergo non tanta videtur fuisse eius praestantia et necessitas. Porro ut ipse Devoti h. t. § 1, concedit, S. Raymundus in imita­ tionem iuris Romani i. e. Cod. Theodosiani et lustinianei istum titulum in principio libri primi collocavit. Denique quamvis optimo consilio a Deo uno et trino tamquam a supremo iuris fonte dispu­ tatio de fontibus iuris ecclesiastici inchoetur (6) in libro Introduc­ tory, tamen disquisitio scientifica de fide catholica eiusque profes­ sione potius propriam sedem nanciscitur in libro de rebus, ut factum est in Codice, z § I. - PRINCIPIA FUNDAMENTALIA DE SYMBOLIS ET PROFESSIONE FIDEI CATHOLICAE 624. Simbolum fidei (σύμβολον) secundum vim vocis est signum vel indicium vel tessera (militaris) (7), qua veri Christiani ab infi- (3) Lib. I, tit. 1, de summa Trinitate catholica X. Qua in rubrica prior pars denotat principale et summum mysterium religionis Christianae, altera vero pars non est intelligenda de fide catholica subiective spectata i. e. de actu vel habitu sive virtute fidei, sed obiective i. e. de compendiaria recensione reliquo­ rum articulorum fidei, qui in symbolis et definitionibus ecclesiasticis tanquam credendi ab Ecclesia proponuntur. Quorum articulorum plena et scientifica explicatio spectat ad theologos dogmaticos, non ad canonistas; simplex vero expositio scholis catecheticis est relinquenda. Cfr. Fagnan. in cap. 12, X. de iudic II, 1, n. 100; Schmalzgr. I. I t. 1 η. 1 sq. (4) Cap. 24, X. de accus. V. 1 ; Schmalzgr. 1. 1 t. 1 pr.; Zech loc. cit. (5) Cfr. Schmalzgr. et Zech 1. c. (6) Quare Schulte, Gesch. d. Quell, t. III p. 11 not. 8 nimio rigore repre­ hendit Phillips. (7) Devoti, Ius canonic, universum pubi, et priv. I. 1 t. 1 § 4; Thalhofer, Handb. d. k. Liturgik t. 1 p. 470 sq.; Kraus, Real-Encykl. v. Symbole; Scheeben, Handb. d. k. Dogmat. t. I p. 265 sq.; Lazerus 1. c.; Blume, D. Apost. Glaubensbek. p. 269 sq. TITULUS II delibus et haereticis distinguuntur atque recte definitur: Summa sive compendiaria recensio praecipuorum articulorum doctrinae ca­ tholicae, quae omnibus credenda proponitur. Quare symbola sunt specialis quaedam pars et forma defini­ tionum dogmaticarum, quibus Ecclesia in conspectu omnium saluta­ rem Christi doctrinam profitetur et infallibiliter declarat, tanquam divinum depositum fideliter custodit atque adversis erroribus pro­ scriptis constanter defendit (8). Latius igitur patet « regula fidei » atque « definitio dogmatica * quam « symbolum fidei » ; maxime tamen in eo conveniunt, quod doctrinam catholicam modo positive proponant modo negative per reiectionem errorum contrariorum (9). Quodsi attendatur usus practicus symbolorum, duplex species est distinguenda; sunt enim symbola, quae in sacra liturgia vel of­ ficiis divinis atque in ritibus ecclesiasticis adhibentur, alia extra illas functiones in usu Ecclesiae sunt recepta (10). 625. Romani Pontificis est nova symbola condere; ad illius enim auctoritatem, ut ait S. Thomas (11), pertinet editio symboli, ad cuius auctoritatem pertinet finaliter determinare ea, quae sunt fidei, ut ab omnibus inconcussa fide teneantur. Hoc autem, ut nunc evidenter constat ex definitione dogmatica Concilii Vaticani Sess. IV, pertinet ad auctoritatem Romani Pontificis ex cathedra loquentis. Cfr. Granderath 1. c. p. 103. sq. 27. sq. ; Scherer 1. c. § 100. not. 5. Concilia quoque oecumenica ob eandem rationem universae Ec­ clesiae symbola praescribere valent et haud raro de facto praescrip­ serunt (cfr. symbol. Cone. Nicaeni et Cone. Constant, apud Denzingez-Bannw, n. 54,85.) aut saltem definitiones dogmaticas publi­ carunt. Cfr. quoque 1.1.1. 1. in Decret, Greg. IX., Bonif. VIII, Clem. V. Verum Episcopi sive singuli sive in Conciliis particularibus congregati, cum careant praerogativa magisterii infallibilis, doctrinam (8) Cone. Vatic. 1. c. (9) Cfr. Syllab. prop. 22; Cone. Vat. Sess. Ill i. f....; de censuris theolo­ gicis: Antonius Sessa di Panormo. Scrutinium doctrinar.; Viva, Trutina, damnatar. thes., Questio prodr.; Montagne, De censur. theoi.; Gautier, Prodromus ad theoi. dogm.; Scheeben 1. c. et p. 253 sq.; Granderath I. c. p. 27 sq. (10) Cfr. infra §§ 2, 3 h. t. de usu singulorum symbolorum. (11) Summa theoi. I. c. q. 1 art. 10. DE SYMHOLIS ET DEFINITIONIBUS ETC. catholicam per modum regulae sive symboli fidei proponere neque­ unt (12), nisi accedat consensus Romani Pontificis vel Concilii oecumenici vel magisterii dispersi Ecclesiae. Qua ratione symbolum, quod S. Athanasio perperam adseribi solet, facta est regula fidei in universa Ecclesia. Additiones quoque ad authentica symbola in Ecclesiis particularibus factae eodem mo­ do auctoritatem universalem consecutae sunt (13). 626. Symbolorum necessitatem, diversitatem miramque unitatem S. Thomas 1. c. art. 10 ita explicat: In omnibus symbolis eadem fi­ dei docetur veritas, sed ibi oportet populum diligentius instrui de fidei veritate, ubi errores insurgunt, ne fides simplicium per haere­ ticos corrumpatur. Et haec fuit causa, quare necesse fuit edere plu­ ra symbola, quae in nullo differunt, nisi quod in uno plenius expli­ cantur, quae in afio continentur implicite, secundum quod exigebat haereticorum instantia (14). 627. Non tantum ius divinum (15), sed leges quoque ecclesia­ sticae merito a fidelibus interdum publicam et solemnem determinatamque fidei professionem exigunt sapienterque statuunt, ut illi professioni addatur iuramentum assertorium de fide actu retenta atque promissio iuramento confirmata fidem professam constanter et iuramentum retinendi. Quare heterodoxi « fidem formulariam professioni adiectum sine solido fundamento detestati sunt (16). Etenim (17) publica et solemnis fidei professio est insignis (12) Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. Vll cap. 1 sq. ; Scherer 1. c. § 1 not. 3; Scheeben 1. c. p. 248 sq.; Wilmers 1. c. p. 403 sq. (13) Cfr. de additamento « Filioque » ad symbolum Constantinopolitanum in Cone. Tolet. (a. 446-447) et in Cone. Tolet. XI (a. 675): Hefele, Conciliengeschichte t. II, 306 sq. t. 111 p. 48 p. 114 sq. (14) Cfr. de explicatione et incremento articulorum fidei : S. Thom. 1. c. art. 7; Suarez, De fide disp. 2 sect. 6; Lugo, De fide disp. 3 sect. 6; Franzelin, De trad. thes. 23 sq. ; Kleutgen, Theolog. d. V t. IV n. 580 sq.; Scheeben 1. c. p. 259 sq.; Palmieri 1. c. p. 193 sq. (15) De obligatione profitendi fidem iure divino statuta cfr. Lugo 1. c. disp. 13, 14. (16) De formulis fidei in odium Ecclesiae catholicae confictis cfr. Schulte, System d. k. K. p. 575 sq.; Phillips, Compend. iur. eccl. p. 483; Scherer 1. c. § 101 not. 9. (17) Cfr. de motivis: Concil. Trid. Sess. XXV cap. 2 de ref. ; Pii IV. Const, «/π sacrosancta* et de paritate cum promissione obedientiae clericorum: Phil­ lips, Kirchenr. tom. II p. 183 sq.; Hinschius 1. c. tom. Ill p. 199 sq. TITÜLÜS II 18 cultus Dei, roborat fidem, aedificat populum atque deducit ad de­ tegendos falsos fratres i. e. occultos haereticos. Neque ulla ratione promissio fidei catholicae retinendae est im­ prudens aut periculosa. Nam doctrina catholica summam habet securitatem neque pro more sectarum haereticarum mutationibus est exposita. Periculum autem periurii in hac re non est idem, ob quod Ecclesia vetuit, ne a clericis concubinariis exigatur abiuratio concubinarum (cap. 3. X. de cohab. cleric, et mul. III. 2.). Promissio vero specialis ordinarie melius servatur quam gene­ ralis quaedam pollicitatio, et homines sanctitate iuramenti permoti a deserenda religione Christiana magis deterrentur. Denique solemnis fidei catholicae professio antiquissima Ec­ clesiae praxi commendatur. § 2. - NOTAE HISTORICAE DE SYMBOLIS ET PROFESSIONE FIDEI CATHOLICAE 628. Symbola celeberrima sunt: I. Symbolum Apostolorum, quod ea forma, qua nunc in Ecclesia retinetur, ab universis simul Apo­ stolis collatis a singulis Apostolis singulis articulis certo non est compositum. Nihilominus suum nomen merito obtinuit secundum illam formam, qua inde a priscis temporibus in Ecclesia Romana intemerate servatum est (18). Quod symbolum ex antiquissima Ec­ clesiae praxi etiamnunc vigente maxime in administratione baptismi adhibetur atque etiam in breviario suum habet locum. II. Symbolum Nicaenum (a 325.) a Patribus Concilii Nicaeni compositum et approbatum contra Arianos divinitatem Christi eiusque cum Padre consubstantialitatem definit omissa ulteriore fidei catholicae declaratione de Spiritu Sancto (19). *4 (18) Cfr. de symbolo apostolico recentiores tractatus singulares, quos pu­ blicarunt: Baeumer, D. Apost. Glaubensbek. (1893); Blume, D. Apostol. Glaubensbek. (a. 1893), ubi praesertim a Blume simul novi errores protestantium solide refutantur; item cfr. Scherer 1. c. § 101 not. 2; Doerholt, D. Tauf symbol d. alt. Kirche; Kattenbusch, D. apost. Symbol; Turner C. H. History and use of creeds etc. in early caucanturies of the church, London 1906; Scherer 1. c. § 101; Hergenroether-Kirsch, Handb. d. allg. Kircheng. t. I, p. 188 sq.; Lebreton, Les origines du Symbole baptismal in Recherches de scienc. relig. 20 (1930) p. 97 sq.; Ruiz Goyo, Los origenes del Simbolo Apostôlico in Estudios eclesiâsticos, 13 (1934) p. 316 sq. (19) Hefele I. c. tom. I, p. 314 sq. DE 8YMBOLI8 ET DEFINITIONIBUS ETC. 19 III. In Constantinopolitano symbolo sive symbolo sanctorum Patrum Concilium Constantinopolitanum (a. 381), ut errores Mace­ donii reprobaret, illa verba addidit, quibus processio Spiritus Sancti a Patre eiusque communis cum Patre et Filio adoratio est de­ finita (20). Cum haeresis ista inter Visigothos in Hispania perma­ neret, ibidem celeberrimum verbum « Filioque » symbolo fidei, quod nunc iamdiu in sacra liturgia recitatur, est adiunctum. IV. Symbolum Athanasianum a S. Athan. fuisse compositum merito negatur; at quis sit verus illius auctor, pariter non constat. Id quod per se exigui est momenti; nam illud symbolum nequa­ quam a S. Athanasio, sed ex sola approbatione Ecclesiae auctori­ tatem universalem obtinuit. Nunc in breviario ad primam diebus dominicis adhibetur (21). V. Symbolum Toletanum constitutum est a Concilio Toletano XI a. 675, quod ab Innocentio III vocatur authenticum. Quae professio fidei, cum in declarandis mysteriis SS. Trinitatis et In­ carnationis maxime sequatur doctrinam S. Augustini, quasi sym­ bolum Augustinianum vocari potest. VI. Symbolum S. Leonis IX est repetitio quaedam symboli Nicaeni et Constantinopolitani cum additamentis contra Manichaeos et Pelagianos. In consecratione Episcoporum ad illorum fidem exa­ minandam nunc usu practico est receptum. VII. Symbolum Innocenta III, quod continetur in formula pro­ fessionis fidei a. 1210 Waldensibus redeuntibus ad Ecclesiam ca­ tholicam praescripta, presertim declarat doctrinam de sacramentis. VIII. Symbolum Concilii Lateran. IV (a. 1215) quasi ultimum affert complementum definitionibus ecclesiasticis de mysterio SS. Trinitatis et solemniter definit magnum illud mysterium religionis nostrae de transubstantiatione damnatque haereses Albigensium, Ab­ batis loachim, Almarici (22). Confessio fidei Michaelis Palaeologi a Gregorio X in Concilio Lugdunensi II (a. 1274) accepta sequitur symbolum Leonis IX atque praeter doctrinam de sacramentis et (20) Hefele 1. c. t. II, p. 9 sq. 440, 468. (21) Scherer 1. c.; Scheeben I. c. p. 265; Bardenhewer, Patrologie p. 235 sq. 241. (22) Cap. I, 2, X. h. t. •i* TITULUS H novissimis potissimum definit praerogativas Sedis Romanae contra errores Graecorum (23). IX. Symbolum Concilii Viennensis (a. 1311) praesertim errores loannis Olivii reprobat (24). X. Symbolum Tridentinum nequaquam ab ipso Concilio Tridentino est promulgatum, sed a Pio IV, (25), qui definitiones fidei eius­ dem Concilii duodecim articulis complectens symbolo Nicaeno-Constantinopolitano coniunxit novamque fidei professionem a. 1564 publicavit. Quod symbolum, cui Pius IX (26) post Concilium Va­ ticanum pauca addidit, maxime inservit ad solemnes fidei profes­ siones extra liturgiam et officia divina. XI. Post Concilium Tridentinum praeterea duplex symbolum editum est, unum a Gregorio XIII Graecis fuit praescriptum, alte­ rum ab Urbano VIII et Benedicto XIV Orientalibus. Quae professio fidei ab Urbano Vili praescripta omnium symbolorum completissi­ mum est atque ordine chronologico exhibet synopsim historicam dogmatum definitorum (27). Denique commemoranda est professio fidei et iusiurandum a Pio X praescriptum contra modernistarum placita. 628. Primis iam saeculis nemo ad baptismum admittebatur, quin fidem catholicam ante sacramenti susceptionem conceptis verbis profiteretur haeresesque grassantes damnaret (28). Simili modo a suspectis catholicis, ab haereticis ad Ecclesiam redeuntibus fidei professio specialis et sub certa formula exacta est. Qui ad ordines promoti sunt, de fide sua rationem reddere iussi sunt et a novis quoque Episcopis scripta fidei professio exigi so­ lebat. Cf. c. 21 D. 23. Ipsi Romani Pontifices exemplo suo illam praxim comproba­ runt; etenim ante consecrationem solemniter fidem professi sunt atque epistolis synodicis v. g. Anastasius 11 (a. 496-498), Hormi- (23) Denzinger-Bannvv. 1. c. n. 461 sq. iunct. n. 469 et cap. unie. h. t. in Sext. (24) Cap. unie. h. t. in Clem. (25) Const. « Iniunctum » 13 Nov. 1564. (26) S. C. C. 20 lan. 1877 in Act. S. Sed. vol. X. p. 71 sq. (27) Cfr. Denzinger-Bannvv. 1. c. n. 994 sq.; Cone. prov. Alba-Iul. (a. 1872) p. 14; Collect. Lac. t. Il, coi. 5 sq. (28) Bened. XIV, De Synod, dioec. I. V, cap. 2 n. 9; Blume 1. c. p. 210 sq.; Scherer 1. c. § 101 not. 2, 9; Hinschius 1. c. t. Ill, p. 218 sq. .** iV; :'T“' —- DE SYMBOLIS ET DEFINITIONIBUS ETC. 21 sdas (a. 514-523), Pelagius 1 (a. 555), Gregorius Μ. « secundum priscum decessorum suorum morem * ad alios Episcopos transmissis fidei suae authentica testimonia exhibuerunt (29). Nec recens quoddam institutum est, ut fidem catholicam, quam quis exterius profitetur, se constanter retenturum esse iuratus pro­ mittat. Id enim efficitur ex c. 10 Concilii Toletani XI a. 675, ex professione fidei S. Bonifacii in manus Gregorii II (a. 722.) emissa, ex facto Berengarii (a. 1059), qui fidei professionem iuramento ob­ signavit. Cfr. c. 42 D. II de consecr. Idem comprobatur c. 10 Cone. Tolosani a. 1229 atque cap. 9 X. de haer. V, 7, quo publica abiuratio haereseos exigitur (30). Post publicatas collectiones authen­ ticas Martinus V Const. « Inter cunctas * 22 Feb. 1418 praescrip­ sit, ut suspecti ob haereses Wikleffi et Hussii sub iuramento de 39 articulis interrogarentur (31). Deinde orta pseudoreformatione Concilium Tridentinum accu­ ratiorem condidit legem de fidei professione (32) eamque Pius IV definita quoque formula credendi magis extendit atque circumscrip­ sit (33). Quibus statutis et decretis cum subsequentibus declaratio­ nibus Romanorum Pontificum et S. C. C. disciplina Ecclesiae occi­ dentalis usque ad Codicem vigens continebatur, cum Graeci atque Orientales suis symbolis utantur a Gregorio XIII, Urbano VIII, Be­ nedicto XIV praescriptis (34). § 3. - DE IPSA FIDEI PROFESSIONE 629. Non agitur hic de obligatione divinitus imposita quibus­ vis fidelibus certis in circumstantiis fidem externe profitendi, de qua in can. 1325 ; sed de publica et solemni fidei professione ab (29) Cfr. Buschbell, D. professiones fidei d. Paepste (a. 1896); Hinschius 1. c. t. II, 520 t. III, 218 sq. ; Phillips, Kirchenr. t. V, p. 755 sq. (30) Cfr. de abiuratione schismatis c. 9, (Gregor. M.) C. I, q. 7. (31) Denzinger-Bannw. 1. c. n. 530 sq. (32) Sess. XXV, cap. 2 de ref. (33) Cfr. cit. Const, in fontib. h. t. (34) Denzinger-Bannw. 1. c. n. 1459; Cone. prov. Alba-Iul. et Collect. Lac. I. c. ; decret. S. C. Inq. 13 lanuar. 1869 in Collect. S. C. de Prop. F. η. 1691 et η. 1671 not. 1, ubi etiam refertur formula brevior professionis fidei pro haereticis et schismaticis orientalibus ad Ecclesiam redeuntibus a S. C. S. O. a. 1890 approbata. eu TITULUS 11 Ecclesia praescripta certis magistratibus ecclesiasticis, beneficiatis aliisque clericis qui ad determinata officia ecclesiastica apud popu­ lum exercenda destinantur, ut, praeter alios fines, certior reddatur de integritate fidei eorum, qui doctrina et exemplo ceteros fideles antecellere debent. I. Professionem fidei ex iure ecclesiastico Codicis (can. 146) emittere debent: 1° Coram praeside eiusve delegato, quicumque Oecumenico vel particulari Concilio aut Synodo dioecesanae intersunt cum voto seu consultivo seu deliberativo; praeses autem coram eodem Concilio vel Synodo (35); 2° Coram Sacri Collegii Decano, Cardinalibus primis in ordine presbyterorum et diaconorum et S. R. E. Camerario, promoti ad cardinalitiam dignitatem ; 3° Coram delegato ab Apostolica Sede, promoti ad sedem episcopalem etiam non residentialem, vel ad regimen Abbatiae vel Praelaturae nullius, Vicariatus Apostolici, Praefecturae Apostolicae (36); 4° Coram Capitulo cathedrali, Vicarius Capitularis (37); 5° Coram loci Ordinario eiusve delegato et coram Capitulo, qui ad dignitatem vel canonicatum promoti sunt (38); 6° Coram loci Ordinario eiusve delegato et coram aliis con­ sultoribus, assumpti ad officium consultorum dioecesanorum (39). (35) De iure et praxi praecedenti cfr. Sess. Ill Cone. Trid., Sess. 1 Cone. Vat.; Cone. Trid. sess. XXIV, cap. 1, de ref., sess. XXV, cap. 2 de ref. — Porro S. C. P. F. 8 Maii 1860 ad Arch. Westm. in Anglia scripserat usu con­ stanti retineri ut professio fidei ab omnibus Concilii Patribus semper fiat, cum in Westmon. Concilio solum ab Episcopis prima vice praesentibus facta esset. (36) In promovendis ad dignitatem episcopalem fidei professio sive in Curia Romana fiat sive extra Curiam coram Nuntio Apostolico vel Episcopo specialiter deputato aciis processus informativi inseritur. Gregorius XIV, c< nst. « Onus » 15 Maii 1591. (37) Ex littera legis non deducitur obligatio administratoris eam emittendi coram coetu consultorum, ubi capitula desint, quam aliqui asserunt, licet ra­ tionis paritas adsit. (38) Obligatio tenet etiam dignitates et canonicos ecclesiae Collegiatae. Duplici obligationi satisfit uno actu si Ordinarius eiusve delegatus in capitulo praesens sit, dum ibi fit professio. (39) Pariter in hoc casu uno actu impletur ob.igatio, si hi coram quibus est facienda sint simul praesentes. DE SYMBOLIS ET DEFINITIONIBUS ETC. 23 7° Coram loci Ordinario eiusve delegato, Vicarius Generalis; parochi et ii quibus provisum fuit de beneficiis quibusvis, etiam manualibus, curam animarum habentibus; rector, professores sacrae theologiae, iuris canonici et philosophiae in Seminariis, initio cuius­ libet anni scholastici vel saltem initio suscepti muneris (40); omnes promovendi ad ordinem subdiaconatus ; librorum censores, de quibus in can. 1393; sacerdotes confessionibus excipiendis destinati et sa­ cri concionatores, antequam facultate donentur ea munia exercen­ di (41). 8° Coram Ordinario eiusve delegato Rector Universitatis vel Facultatis; coram Rectore vero Universitatis vel Facultatis eiusve delegato, professores omnes in Universitate vel Facultate canonice erecta, initio cuiusque anni scholastici vel saltem initio suscepti muneris; itemque qui, periculo facto, academicis gradibus donan­ tur (42). 9° Coram Capitulo vel Superiore qui eos nominavit eiusve de­ legato, Superiores in religionibus clericalibus (43); Qui, priore beneficio dimisso, aliud officium vel beneficium aut dignitatem etiam eiusdem speciei consequuntur, rursus debent fidei professionem emittere (Can. 1406, § 2). II. In ipso canone 146 declaratur formula professioni fidei emittendae et est illa quae habebur initio Codicis. — Porro obli­ gationi fidei profitendae non satisfacit qui eam per procuratorem emittit vel coram laico, qui proinde ad illam recipiendam delegari non potest (can. 1407). Contra obligationem his canonibus imposi­ tam nulla prevalere consuetudo potest, cum quaelibet consuetudo contraria reprobetur (can. 1408). III. Ritus externus maxime in hoc consistit, quod, qui obli­ gantur, professionem fidei factam iuramento corporali i. e. evan- (40) Ex obligatione abiurationis modernismi, practice, quamdiu haec obli­ gatio perduret, singulis annis fidei professio erit emittenda. (41) In prorogatione jurisdictionis seu facultatis etiam in alia dioecesi iam acceptae obligatio non urget. (42) De antiquo iure cfr. Cone. Trid. sess. XXV, cap. 2 de ref. ; Pii IV const. « In sacrosanta ». (43) Iure antiquo ex const. Pii IV « Iniunctum » soli Praelati locorum re­ gularium fuerunt obligati; quae obligatio consuetudine potius tolerata quam solide probata ad illos perpetuos Superiores regulares fuerat restricta, qui in Consistorio praeconizantur. Thesaurus, De poenis v. Fides, n. 4; Ferraris Bibi, v. Fidei professio n. 20 sq. 24 TITULUS H geliis una saltem manu tactis confirment et finita formula iuramenti osculari quoque possint evangelium (cfr. Pontifie. Rom., Ordo ad reconcil. apostat.). — Quodsi multi simul emittant fidei profes­ sionem, duplex modus servari potest, sci. aut unus ex ambone legit singulas particulas symboli, quas alii illico repetunt, et ab initio unusquisque suum ponit nomen, in fine vero singuli acce­ dunt ad librum evangeliorum et coram competente Superiore eccle­ siastico eiusve delegato iuramentum praescriptum in forma legitima praestant, aut unus solus nomine omnium symbolum recitat atque in fine brevi formula singuli se idem credere tastantur et spon­ dent et i urant (44). IV. Obligati ad fidei professionem, si illam emittere sine iusto impedimento negligant delictum committunt, et ad obligationem im­ plendam cogendi sunt: a) monitione, praefixo congruo tempore; b) quo in contumacia transacto, per privationem poenalem officii, beneficii, muneris, nec interim Officii, beneficii, dignitatis, muneris fructus facit suos (can 2403). 630. Scholion. I. De abiuratione modernismi. S. Officium 22 Mart. 1918 declarandum decrevit praescriptas modernismi abiurationes a Pio X (const. « Pascendi » et « Sacrorum Antistitum ») ob perdu­ rantes circumstantias etiam post Codicis promulgationem adhuc vigere donec aliter S. Sedes statuat. Ad tale iusiurandum antimodernisticum adhuc tenentur: a) ordinandi in sacris, saltem ante subdiaconatum ; b) confessarii et sacri contionatores, antequam facul­ tate donentur; c) parochi, canonici, beneficiarii ante ineundam be­ neficii possessionem; e) concionatores quadragesimales; f) officiales curiae episcopalis, tribunalium ecclesiasticorum, Romanarum Con­ gregationum ; g) Superiores religiosi antequam officium ineant; Λ) doctores seu lectores in seminariis et religionibus, singulis annis, ante auspicandas praelectiones. Scholion. II. Praeter personas ex can. 1406 obligatas etiam ex libris liturgicis vel ex iure singulari illa obligatio professionis fidei in determinatis personis oritur. (44) Cfr. Benedict. IV, De Svnodo dioec. I. V, cap. 2, n. 8; Collect. Lacen. t. 11! col. 903, t. V col. Ill, 242’ 397. ---·---------------- DE 8YMBOLÏ8 ET DEFINITIONIBUS ETC. 25 I. Baptizandi. Qui si fuerint infantes, eorum loco patrini fidei professionem per symbolum apostoiicum emittunt (45). il. Ii, qui ex haeresi (46) vel schismate (47) ad Ecclesiam ca­ tholicam redeunt; primum enim errores suos abiurare et fidem pro­ fiteri debent addita promissione iuramento confirmata (4S) iuxta formam a Sede Apostolica statutam pro diversitate hominum ad gremium Ecclesiae redeuntium (49). III. Presbyteri iuxta ritum ordinationis solemniter profitentur symbolum apostoiicum. Similiter Episcopi in sua consecratione per modum examinis iuxta symbolum S. Leonis IX fidei reddunt ra­ tionem. (50) Insuper Episcopi, antequam viaticum recipiant, secun­ dum legem Coeremonialis Episcoporum fidem catholicam profiteri debent. Hae fidei professiones sunt distinctae ab illis, quae injun­ guntur can. 1400. IV. Ipse R. Pontifex ex praxi antiqua saltem saec. septimo et octavo publicam fidei professionem tempore assumptionis suae emi­ sit. Quae praxis post saeculum octavum stabilis non mansit, atque nonnisi incidenter commemoratur professio fidei ab electo R. Pon­ tifice facta v. g. a Martino V 14 (18) Dec. 1417 in Concilio Constantiensi vel ex voluntate Conciliabuli Basileensis vel Collegii Car­ dinalium (v. g. ab Hadriano VI) facienda (51). Scholion. III. Potestas civilis definitiones dogmaticas Rom. Pon­ tificum vel Conciliorum oecumenicorum, vel decreta, instructiones, litteras pastorales Conciliorum particularium, Synodorum dioecesanarum, Episcoporum de doctrina catholica suo placito ante promul- (45) Cfr. c. 73, 74, D. IV, de consecr.; Rit. Rom., Ordo bapt. Cfr.de votis baptismalibus Bellarminum. De monachis c. 19. (46) Cap. 9, X. de haeret. V, 7. (47) Cfr. c. 9 C. I. q. 7 et in Pontif. Rom., Ordo ad reconciliand. aposta­ tam, schism, vel haeretic. (48) Modus excipiendi prof. fid. cath. a neoconvers. iuxta formam a S. Off. 20 lulii 1589 praescriptam refertur in Coll. Lac. t. Ill p. 550 sq. (49) Cfr. de praxi antiqua: c. 8 (Cone. Nicaen. a. 325) c. 19, 20, (S. Leo. I) C. I. q. 7, de praxi Graecorum : Bened. XIV Const. « Allatae sunt » 26 lulii 1755 § 17, de breviori forma profitendi fidem ab haereticis conversis: Collect. Lac. 1. c. coi. 551. (50) Cfr. de iure particulari: Cone, provinc. Prag. (a. 1860), Cone. prov. Ultraiect. (a. 1865) in Coll. Lac. t. V coi. 416, 805. (51) Buschbell 1. c. p. 21 sq. 71 sq.; Hefele 1. c. t. VII p. 331, 630 ed. I t. VI p. 284 not. 2. 96 TITULUS IU gationem subiicere nequit. Cfr. Cone. Vatic. Sess. IV. cap. 3. 4. ; Syliab. prop. 20, 28, 41, 44; Nussi I. c. p. 67 sq. Hinc nullitas et iniustitia legum civilium, quae etiam ad decisiones dogmaticas extenderunt placitum regium, est omnino evidens. Cfr. Hinschius 1. c. t. IV p. 448. Neque principibus civilibus inest potestas imponendi suis sub­ ditis obligationem amplectendi et profitendi fidem catholicam. Cfr. Lugo, De virt. fidei div. disp. 19 n. 70 sq. TITULUS III DE PRAEDICATIONE VERBI DEI (1) 631. Fontes: Decret. Grat. Dist. 23 c. 29 (c. 27 stat. Eccl. ant.) D. 25 c. 1 (S. Isid. ?) c. 3 (c. 40 Cone. Tolet. IV. a. 633.) D. 88 c. 6 (c. 20 stat. Eccl. ant) c. II. (Alex. Ii.) c. 19 (S. Leo a. 457). C. XVI. q. 1 - Compl. IV. 1. V. t. 4 cap. 3 - Cap. 9 12 13 14 X de haeret. V. 7; cap. 2 de sepult. Ill 7 in Clem.; cap. 1 de privileg. V. 7 in Extrg. com. - Leo X Const. « Supernae » 5 Maii 1514 in Cone. Later. V. Sess. IX., Const. « Supernae » 19 Decemb. 1516 in eod. Cone. Sess. XI - Concil. Trid. Sess. V. cap. 1 2 de ref., Sess. XXIII. can. 7, Sess. XXIV cap. 4 de ref. - Pii V. Const. « Etsi » 16 Maii 1567, Const. « Ad hoc » 23 Sept. 1571 ; Gregor. XV Const. « Inscrutabili » 5 Feb. 1622; Clem. X Const. « Superna » 21 lunii 16î0; Bened. XIV Const. « Etsi » 7 Febr. 1741, « Gravis­ simum » 8 Sept. 1745; Litterae encycl. S. C. Ep. et Regul. 31 lui. 1894 super sacra praedicatione in Italia. Act. S. Sed. vol. 27 p. 162 sq. - Decreta SS. CC. v. gr. Collect. S. C. de Prop. F. v. v. Catechismus, Exercitia sp., Praedicatio Collect. Lacens, v. v. Catechesis, Concio, Exercitia, Missio; Nussi Conventio­ nes p. 69 sq. Pius X, Motu proprio Sacrorum Antistitum 1 Sept. 1910 et eiusd. const. « Acerbo nimis » 15 April. 1905 Benedictus XV litt. encycl. « Humani generis Redemptionem > A. A. S. IX, 305) S. C. Const. Instr. « Ut quae » 28 lun. 1917 (A. A. S. IX, 328 sq.) Scriptores: Comment, iur. Decret, in cit. tit. - Zech, De iure rer. eccles. P. 1. sect. 2 tit. 18 de instruet, populi per cateches. et cone. Scherer 1 c. § 100 Cavagnis, Inst. iur. pubi. eccl. P. II. p. 140 sqq. Hinschius 1. c. tom. IV p. 449 sq. - Bened. XIV, De Synod, dioeces. 1. IX. cap. 17 Schulte in Arch. f. k. K. t. (1) Cfr. de isto titulo recentiora Cone, provinc. in Collect. Lac. v. g. Conc. provinc. Urbinat. (a. 1859) I. c. t. VI col. 65 sq.; Conc. prov. Senar. (a. 1850) 1. c. col. 257 sq.; Conc. prov. Venet. (a. 1859) I. c. col. 294; Conc. prov. Vienn. (a. 1858) I. c. t. V col. 181 sq.; Conc. prov. Prag. (a. 18t0) I. c. col. 444 sq. ; Conc. prov. Burdigal. I (a. 18,0) 1. c. t. IV col. 548 sq. 57 J)E PRAEDICATIONE VERBI DEI 19 p. 3 sq. (de missione canon.) Ferraris 1. c. v. Praedicare; Pignatelli, Cons, can. t. iV. cons. 206 Lupas, Exhibitio sacror, canon, circa ius regular, quoad praedicat, div. verbi - De rebus historicis cfr. Kraus, Real-Encykl. v. v. Predigt, Katechetenamt sq., Neophyten; Probst, Lehre u. Gebet. (1871). Katechese u. Predigt. (1184). Ihomassin., Vet. et nov. Eccl. discipl. P. II. 1. 3. cap. 83. sq. Vermeersch - Creusen, Epit. II, n. 663 sq ; Matth. a Coronata, 1. c. n. 919 sq ; Ferreres, instit. II, n. 297 sq. et eiusd. Comm, in const. « Acerbo nimis ». Praenotiones 632. Postquam de solemnissima et perfectissima magisterium ecclesiasticum exercetur, pro more antiqui cretalium sub propria rubrica actum est, ipsa natura commendari, ut agatur de ordinario minusque solemni dicandi verbum Dei. forma, qua iuris (2) De­ rei videtur modo prae­ § 1. - PRINCIPIUM FUNDAMENTALE DE MISSIONE CANONICA 633. Missio canonica est positiva deputatio ab auctoritate ec­ clesiastica facta ad docendam religionem Christianam. Quare ut quis ex missione canonica dicatur habere munus docendi fidem catholi­ cam, nequaquam sufficit aptitudo. Quamvis enim habilitas ad do­ cendum, de qua etiam per examen constare potest et non raro de­ bet (3), sit conditio quaedam praevia, tamen missio canonica prin­ cipaliter consistit in actu auctoritatis ecclesiasticae, quo quis ad exercitium suae facultatis approbatur et deputatur. Similiter patet differentia inter instructionem religiosam datam vi missionis cano­ nicae et ab homine privato in casu necessitatis ex mera caritate. Illa enim datur ex officio et publico quodam modo, altera quamvis certe auctoritati publicae in Ecclesia sit subiecta et ad eam diri­ genda, tamen est privatus actus docendi atque positivam deputationem non requirit v. g. in militibus et mercatoribus primorum sae­ culorum. Deputatio illa varios complectitur gradus. Etenim imprimis con­ tinet authenticum testimonium auctoritatis ecclesiasticae, quo quis aptus renuntiatur ad docendam religionem Christianam, eique con- (2) Cfr. 1. 1 tit. 1 de summa Trinit. et de fide cath. (3) Conc. Trid. Sess. V cap. 2 de ref. ; Scherer § 100 not. 16, 22. 28 TITULUS U! iuncta est saltem licentia vel permissio suis limitibus circumscripta docendi religionem Christianam. Praeterea illi licentiae potest acce­ dere stricta obligatio docendi atque adeo ius alios obligandi ad audiendam instructionem religiosam. Denique potestas docendi ita forte est concessa, ut quis definitiones i. e. leges et indicia fidei edere possit. Huiusmodi iudices fidei sunt Episcopi et perfectissimo gradu Romanus Pontifex, utpote praerogativa infallibilitatis instruc­ tus (4). At quoniam Romanus Pontifex ab hominibus tantum eligi­ tur, immediate autem a Deo suam accipit potestatem, ipsius ma­ gisterium missione canonica sensu stricto acceptata non nititur, sed missione divina omnes canones ecclesiasticos antecedente. A missione canonica ut plurimum differt licentia Superioris, quae illi, qui ex missione canonica iam habita competens est, tri­ buit licitum usum facultatis receptae : et necessaria est sive quia persona concionatoris subdita est talis Superioris (can. 1339, § 2), sive quia exercet suam facultatem erga personas tali Superiori subiectas (can. 1338, § 2; 1339, § 2). Cum licentia similitudinem habet assensus qui aliquando requiritur in competente concionatore, v. gr. assensus qui datur a Superiore iurisdictionem non habente sed meram potestatem dominativam, uti in religione laicali, in or­ dine ad reddendum expeditum facultatis usum (can. 1338, § 3). Licentia videtur significare superioritatem in eo qui eam dat, quam Superior laicus non habet in sacerdotem concionatorem, quam su­ perioritatem non significat assensus requisitus. 634. Ut Romanus Pontifex ante ius codicis pro tota Ecclesia re­ gularibus per suos Superiores ut plurimum concessit iurisdictionem ad audiendas confessiones, cui pro confessionibus saecularium accedere debuit approbatio (5) Episcopi loci, in quo confessiones saecularium audirentur, ita etiam ad praedicandum verbum Dei ge(4) Granderath 1. c. p. 73 sq. 178 sq. (5) Bened. XIV Const. « Apostolicum » 12 Maii 1753 § 8. « Etenim duos omnino actus complectitur approbatio, quorum primus ad intellectum, alter spectat ad voluntatem. Proprium enim est intellectus debita ac necessaria scien­ tia in examinato deprehensa illum confessionis munere aptum existimare. At nonnisi voluntatis est, facultatem confessionum audiendarum liberam plenamque facere sententiamque de eo proferre, qui approbatori subiicitur ». Cfr. quo­ que Cone. Trid. Sess. V cap. 2 de ref., ubi distinguitur examen, approbatio, li­ centia Superiorum pro concionatoribus regularibus. — Cfr. supra vol. 1 huius tomi IV, n. 129. f i' I I neralem et conditionatam missionem canonicam regularibus impertiri potest (6). Quae missio generalis et conditionata Romani Pontificis etiam coniuncta cum approbatione et licentia Superiorum regularium non obstat, quominus v. gr. ex iure Tridentino ad praedicandum verbum divinum in Ecclesiis regularium insuper praevia benedictio ab Episcopo loci esset petenda (7), et extra ecclesias regularium etiam specialis licentia Episcopi loci requireretur. 635. Necessitas missionis canonicae, ut quis ex officio religionem catholicam doceat et praedicet, patet ex ipsa natura magisterii ecclesiastici. Nam Christus Dominus, ut probatur in theologia funda­ mentali, in Ecclesia sua verum et infallibile magisterium religionis Christianae instituit, quod iure proprio et nativo S. Petro, collegio Apostolorum eorumque legitimis successoribus tradidit exercendum. Quare nemo in Ecclesia autoritatem quandam sacri magisterii exer­ cere potest, nisi in corpus illorum authenticorum magistrorum sit admissus aut ab illis legitime deputatus. Accedit declaratio authen­ tica Ecclesiae v. g. Concilii Tridentini Sess. XX11I. can. 7. « S. q. d..... eos, qui nec ab ecclesiastica et canonica potestate rite ordinati nec missi sunt, sed aliunde veniunt, legitimos esse verbi et sacramen­ torum ministros, anath. sit. ». Cfr. Cone. Trid. Sess, V. cap. I. de ref. Denique ex constanti praxi Ecclesiae eruitur neminem munus docendi religionem Christianam legitime obire, nisi rite missus fue­ rit (8). Imo nostro saeculo Ecclesia, ut magis sarta tectaque servet sua iura et principia, tum in concordatis (9) tum in Conciliis pro­ vincialibus (10) necessitatem missionis canonicae maiori vi atque (6) Cfr. de iure Decretal, loc. cit. in fontibus;Scherer 1. c. not. 22; Hinschius 1. c. t. IV p. 451 sq., ubi not. 2 minus accurate de ordine S. Francisci disserit. (7) Quae petitio benedictionis cum petitione licentiae non est < iuridice » confundenda, ut fit ab Hinschius 1. c. p. 457 sq.; nam utraque vere et essen­ tialiter differt, id quod recte notat etiam Scherer 1. c. not. 2. (8) Cap. 12, cap. 13 § 6, X. de haeret. V, 7; prop. 14 Ioann. Wikleffi dam­ nata a Cone. Constant, (à. 1415) et a Martino V Const. « Inter cunctas » (a. 1418), cfr. Denzinger 1. c. n. 490. (9) Cfr. Nussi, Convent, p. 69 sq. v. g. art. 4 Conv. cum republica Aequatoris (a. 1862). « Quocirca nemini unquam licebit in aliquo vel publico vel privato instituto docere theologiam, catechesim aut religiosam doctrinam, quin primum opportunam auctoritatem obtinuerit a dioecesano Antistite, qui eandem facultatem poterit revocare, cum id opportunum esse consuerit ». (10) 'Cfr. Collect. Lac. tom. Ill col. 413 (Cone. plen. Baltimor. 11 a. 1866), tom. V, col. 368 (Cone. prov. Colon, a. 1860), col. 432 (Cone. prov. Prag. a. 1860), tom. VI col. 149 (Cone. prov. Ravennat. a. 1855), col. 260 (Cone. prov. Venet. a. 1859), col. 471 (Cone. prov. Neogranat. a. 1868). 30 TITULUS 111 zelo inculcavit. Cfr. Pii IX. Rescriptum 31. Iui. 1876.; Archiv f. k. K. t. 36. p. 254. sq.; Scherer 1. c. § 100. not. 37.; Hinschius 1. c. t. IV. p. 620. sq., cui novus ille vigor ecclesiasiicae disciplinae ob rationes inefficaces parum probatur. Vere igitur iniustae atque exorbitantes sunt praetensiones, si gubernia civilia usurpent iura in tradenda doctrina catholica, atque is est reus delicti ecclesiastici, qui sine ulla missione canonica et neglectis legibus ecclesiasticis sive universalibus sive particularibus munus praedicandi suscipiat. Quod delictum cum poenis ipso facto incurrendis non sit obnoxium, prudenti arbitrio competentis Supe­ rioris ecclesiastici est compescendum (11). Haec principia firmavit Codex, ubi postquam can. 1327, § 1 « Munus fidei catholicae praedicandae (asserit) commissum praeci­ pue esse Romano Pontifici pro universa Ecclesia, Episcopis pro suis dioecesibus », subiungit in can. 1328: « Nemini ministerium pra­ edicationis licet exercere, nisi a legitimo Superiore missionem ex­ ceperit, facultate peculiariter data vel officio collato, cui ex sacris canonibus praedicandi munus inhaereat ». Ubi duplex declaratur modus missionem canonicam concedendi. 636. Praelati ecclesiastici missionem canonicam, quam concede­ re possunt, etiam revocare valent (12). Quae revocatio quamvis sine causa iusta non sit licita, tamen iuxta normas statutas a Con­ cilio Tridentino (13) sine processu canonico ex prudenti arbitrio Episcopi fieri potest, etiamsi agatur de beneficiato (14). Quare si Episcopus beneficiato vel concionatori vel professori theologiae vel iuris canonici missionem canonicam subducat, is, qui gravamen passus est, sane ad ipsum Praelatum supplicationem dirigere non prohibetur, imo etiam ad Romanum Pontificem patet recursus, sed quia revocatio per proprie dictam sententiam iudicialem fieri non (11) Cap. 13 § 6, X de haeret. V, 7; Gregor. XV Const. « Inscrutabili » 5 Febr. 1622 § 6. (12) Cone. Trid. Sess. V cap. 2 de ref.; conventio Austriae (a. 1855) art. 6; Conventio Aequator, cit. art. 4; S. C. Ep. et Reg. 15 Maii 1868 in Act. S. Sed. vol. IV p. 81 sq.; Clem. X Const. « Superna » 21 lunii 1670 § 3, quam Hinschius 1. c. p. 460 not. 6 sinistre interpretatur. (13) Cone. Trid. Sess. V cap. 2, Sess. XXIV cap. 4 de ref. (14) Arch. f. k. K. t. 19 p. 51 sq. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 31 solet, appellatio sensu stricto non habet locum (15). Causa canoni­ ca, ut, citra verum delictum, per meram revocationem, missio ca­ nonica auferri possit, ea est, si dotes necessariae in concionatore desiderentur (can. 1340, § 2), salvo praescripto can. 2222, § 2. § 2. DE SACRIS CONCIONIBUS. 1. - Notio, divisio, historia sacrae concionis. 637. I. Concio hoc loco intelligitur sensu lato omnis oratio vel sermo, quibus auditores ad profitendam et exercendam Christianam excitantur (16). religionem II. Quare divisiones, quas professores eloquentiae sacrae af­ ferre solent, ad iuris quaestiones solvendas minoris sunt momenti. Facile enim omnes illae species sacrae eloquentiae sub communi genere concionis Christianae comprehenduntur, sive homiliae sive lectiones sacrae scripturae sive orationes panegyricae vel funebres sive conciones catecheticae dicuntur. III. Quae praedicatio Christiana inde ab aetate apostolica sem­ per in Ecclesia fuit usitata, sed pro diversitate temporum et popu­ lorum diversam nacta est formam suosque habuit progressus atque defectus. Et revera primis temporibus satis accurate triplex forma dicendi distingui potest. Fuit enim oratio charismatica, quae habe­ batur a doctoribus extraordinariis donis instructis, praedicatio mis­ sionis (κήρυγμα), qua infidelibus religio Christiana annuntiabatur (εύαγγελίζεο&αή, homilia sive praedicatio liturgica, qua fideles potis­ simum in ecclesia tempore sacrae liturgiae instruebantur et ad vi­ tam Christianam agendam admonebantur. Stabiles dies, inter quos eminebat dies dominica, praedicationi verbi divini fuerunt destinati et quamvis praedicatio potissimum cum sacra liturgia esset coniuncta, tamen nequaquam ad illam fuit restricta. Quare reperiuntur ho­ miliae matutinae et vespertinae praesertim Episcoporum, quas fide- (15) Arch. f. k. K. 1. c.; Ferraris 1. c. n. 67, 68, 73; Pignatelli 1. c. n. 68. (16) Cfr. de variis nominibus praedicationis: Kraus 1. c. v. Predigt.; Kihn I. c. p. 470, 481 sq. TITULUS ΠΙ les sive stantes (ut in Oriente) sive etiam sedentes (v. g. in Italia et in Gallia) audierunt (17). II. - De habilitate, competentia, obligatione ad munus praedicandi. 638. A munere praedicandi inde ab aetate apostolica exclusae sunt mulieres (18). Laid quoque licet primis temporibus religionis Christianae per extraordinaria charismata (19) ad docendum vocarentur, tamen or­ dinarium quoddam officium docendi et praedicandi nunquam in Ecclesia obtinuerunt (20) atque illo etiam nunc ex disciplina vigenti omnino carent (21). Qua prohibitione viri quoque religiosi cuius­ cumque religionis vel congregationis religiosae statu clericali de­ stituti (22) omnino continentur. « Concionari in ecclesia vetantur laici omnes, etsi religiosi » (can. 1342, § 2). Clerid infra diaconatum constituti, cum jurisdictionis ecclesia­ sticae sint capaces, per se ad officium praedicandi exercendum in­ habiles non existunt (23): hinc ex privilegio apostolico et etiam ex licentia Episcopi ad praedicandum verbum divinum deputari pos­ sunt (24). At cum nequaquam eadem praxis ubique expediat, sane (17) Cfr. Kraus 1. c.; Probst 1. c. Alia, quae spectant ad historiam pro subiecta materia suo loco inserentur. (18) Cfr. 1 Cor. XIV 34,35; I Timoth. 11, 11, 12; Const, apost. lib. Ill cap. 6, 9; c. 29 (ex stat. Ecci. antiq.) D. 23 = c. 20 D. IV de consecr.; cap. X. de poenit. V. 38; Kraus 1. c. v. Predigt. p. 647. (19) Cfr. 1 Cor. XII 28; Kober, D. Suspens, p. 98 sq. (20) Quare Hinschius I. c. p. 450 aliique protestantes perperam negato magisterio authentico Ecclesiae fingunt ius quoddam praedicandi omnibus fi­ delibus saltem viris antiquissimis Ecclesiae temporibus fuisse proprium. Cfr. Probst, Lehre p. 4, 7; Kraus 1. c. p. 646. (21) Cfr. c. 19 (S. Leo. a. 453) C. XVI q. 1; cap. 12, 14, X. de haeret. V 7; S. C. C. 23 lun. 1580; Cone. prov. Venet. (a. 1854) in Collect. Lac. t. VI coi. 341: Laici in templo concionem non habent » ; Ferraris 1. c. n. 17, 18; Scherer I. c. not. 19. (22) S. Leo 1. c. (23) Leo X Const. « Supernae » 19 Dic. 1516; cit. resp. S. C. C. 23 Itinii 1580; Ferraris 1. c. n. 20. (24) Concil. prov. Strigon. (a. 1858) in Coll. Lac. 1. V coi. 24; Cone. prov. Auscitan. (a. 1851) 1. c. t. IV coi. 1203; Cone. prov. Venet. (a. 1859) 1. c. t. Vl coi. 294; Scherer 1. c. not. 14; Ferraris 1. c. n. 21, ubi refertur decisio S. C. C. in caus. Caputaq. 16 Dec. 1 et mandatum Clem. XI, 20 lanuar. 1705. DR PRAEDICATIONE VBRBI DET 33 Episcopis non est adempta facultas huiusmodi clericis inferioribus interdicendi officium praedicandi, salvis tamen privilegiis a Sede Apostolica concessis et sobrie applicatis. Cfr. Schmalzgrueber 1, III. t. 29. de paroch. n. 18. Clericis infra 'diaconatum concionandi fa­ cultatem Ordinarius ne concedat nisi ex causa iudicio ipsius Ordi­ narii rationabili et in casibus singularibus tantum, non modo per­ manenti (can. 1342, § 1). Diaconi, quos in ordinatione Pontifex alloquitur: Diaconum oportet ministrare ad altare, baptizare et praedicare atque monet, ut Ecclesiam Dei muniant praedicatu divino, etiam ex disciplina vigenti verbi divini praedicandi habiles reputantur (25); nihilominus mu­ nus praedicandi nonnisi extraordinarie in defectu Episcoporum et presbyterorum et ex eorum iussu aut speciali privilegio exercere debent (26). Casum extraordinarium non requirit Codex cit. can. 1342, § 1. Imprimis autem presbyteri atque Episcopi (27) ad subeundum officium praedicandi maxime idonei et habiles dicendi sunt, dum­ modo legitima missio (28) aliaque requisita accedant. Nam ut dici­ tur in ordinatione sacerdotis : « Sacerdotem oportet praedicare...., sit doctrina vestra spititualis medicina populo Dei ». Inde autem mi­ nime consequitur officium praedicandi esse functionem quandam potestatis ordinis. Etenim per ordinationem illud tantum efficitur, quod quis, quo altiorem consequatur ordinem, eo magis censeatur habilis, cui per missionem canonicam officium praedicandi iniungatur uti Episcopus consecratus maxime idoneus est, qui etiam jurisdic­ tionem episcopalem recipiat. Nihilominus jurisdictio episcopalis ac­ quiritur iniunctione, non ordinatione. 639. I. Romanus Pontifex pro sua universali et plena jurisdic­ tione, in qua suprema quoque magisterii potestas continetur, in to- (25) Cfr. c. 1 § 7 D. 25 (S. Isid.); c. 2 D. 92 (S. Gregor. M.); cit. Mand. Clem. XI; Cone. prov. Strig., Venet. 1. c.; Ferraris 1. c.; Scherer 1. c.; Hinschius 1. c. p. 451 sq. (26) Cfr. Cone. prov. Auscit. 1. c. (27) Cfr. c. 19 (S. Leo M.) C. XVI q. 1 : « Ut praeter Domini socardotes nullus audeat praedicare ». (28) Cap. 13 § 6, X. de haeret. V, 7; Martinus V Constit. winter cunctas» (1418) prop. dam. Wikleffi 14. « Liceat alicui diacono vel presbytero praedicare verbum Dei absque auctoritate Sed. Apost. vel Episcopi catholici ». 3 34 TITUTUS 111 to orbe terrarum ad praedicandum verbum Dei est competens. Quod officium praedicandi cum ipse per se personaliter exercere ubique non possit, per concionatores a se deputatos v. g. missionarios apostolicos vel sacerdotes regulares apostolica missione inunitos prac­ tice obire solet, sicuti per eosdem etiam aliis in rebus v. g. in ad­ ministrando sacramento poenitentiae immediata sua jurisdictione in fideles utitur. Maxime vero nostra aetate per Encyclicas ad univer­ sam Ecclesiam missas et populo fideli in Ecclesiis lectas, quibus doctrina catholica per modum positivae instructionis proponitur et ad instar litterarum pastoralium salutares exhortationes adduntur, eminenti quadam ratione Romani Pontifices officio praedicatorum funguntur. H. Episcopi diocesani quibus Vicarii et Praefecti Apostolici at­ que Praelati nullius aequiparantur, vi sui officii concionem ad po­ pulum habere possunt in qualibet suae dioecesis ecclesia, etiamsi illa ad regulares pertineat (29). Quodsi iidem Praelati extra territo­ rium suae iurisdictioni subiectum praedicare velint, per se licentia Ordinarii loci est necessaria (30). Imo Episcopi saltem ex iure an­ tiquo fuerunt obligati, ut etiam personaliter et per se officium prae­ dicationis regulariter exercerent (31). Concilium quoque Tridentinum statuit: « Omnes Episcopos, Archiepiscopos, Primates et omnes alios ecclesiarum Praelatos teneri per se ipsos, si legitime impediti non fuerint, ad praedicandum sanctum lesu Christi evangelium; si vero contigerit Episcopos et alios praedictos legitimo detineri impedimento, iuxta formam generalis Concilii (i. e. Later. IV.) viros idoneos assu­ mere teneantur ad huiusmodi praedicationis officium salubriter exse­ quendum ; si quis autem hoc adimplere contempserit, districtae subiaceat ultioni (32) ». Quae obligatio etiam recentioribus Conciliis pro­ vincialibus (33) denuo inculcata, licet de regulari et ordinaria (34) (29) S. C. Ep. et Reg. 17 lan. 1583 apud Ferraris 1. c. v. Praedicare n. 22; Pignatelli 1. c. n. 63; Bened. XIV., De Synod, dioec. 1. IX, cap. 17, n. 6. 7. (30) S. C. Ep. et Reg. in caus. Theatina 12 Dec. 1614 apud Ferraris 1. c. (31) Cfr. c. 58 (57) Apost.; c. 6 (ex stat. Eccl. antiq.) D. 88; c. 14 Synod. Remens. (a. 813); cap. 5 Synod. Alth. (a. 916); cap. 15 X. de off. iud. ord. I, 31 = cap. 10 Cone. Later. IV (a. 1215). (32) Sess. V cap. 2 de ref., Sess. XXIV cap. 4, 7 de ref. eandem fere le­ gem confirmat et ampliat. (33) Cfr. Cone. Strigon. (a. 1858), Colon, (a. 1860), Ultraiect. (a. 1865) in Coll. Lac. t. V col. 41, 332, 780. (34) Cfr. Cone, provinc. cit. in nota praecedent. PE PRAEDICATIONE VERBI DEI 3Ô praedicatione necessario intelligenda non esset, tamen etiam ex di­ sciplina vigente simpliciter abrogata censeri non potuit Hanc disciplinam firmavit Codex can. 1327 § 2: « Episcopi tenentur of­ ficio praedicandi per se ipsi Evangelium, nisi legitimo prohibeantur impedimento; et insuper, praeter parochos, debent alios quoque viros idoneos in auxilium assumere ad huiusmodi praedicationis munus salubriter exercendum ». Ex hoc speciali officio Episcopis incumbente oritur obligatio quam can. 1346, § 1. imponit Ordinariis locorum curandi ut tempore Quadragesimae et, si expedire visum fuerit etiam tempore Adventus in ecclesiis cathedralibus et paroecialibus sacrae conciones ad fideles habeantur frequentius quam reliquo anni liturgici tempore. . 111. Parochi omnesque alii, qui eisdem ad curam animarum exercendam aequiparantur, verbum Dei praedicare possunt et etiam debent per se vel alios idoneos, si legitime impediti fuerint, diebus iuxta normas statutas a Concilio Tridentino (35) et praxi probata (36) et iure particulari (37) accuratius determinatas. Praedicatio fieri debet ordinarie ad modum consuetae homiliae, intra Missam in qua maior solet esse populi frequentia. Habitualiter nequit praedicatio­ nem alteri committere nisi ex iusta causa ab Ordinario probanda (can. 1344). Quam sit conforme intentioni Ecclesiae ut praedicatio paroecialis festiva sit circa Evangelium patet ex can. 1345, ubi optandum, dicitur, ob praxim hodie vigentem, cum moraliter impossibile est ut omnes fideles Misae paroeciali adsistant, ut in Missis quae, fi­ delibus adstantibus, diebus festis de praecepto in omnibus ecclesiis publicis celebrantur, brevis Evangelii aut alicuius partis doctrinae Christianae explanatio fiat. Ad hoc praecipiendum datur in eodem canone facultas loci Ordinario; qui si tale praeceptum dederit, ad (35) Cone. Trid. Sess. V cap. 2 de ref., Sess. XXH doctrina de sacrif. Miss cap. 8, Sess. XXIV cap. 4, 7 de ref. (36) Barbosa in S. 24 cap. 4 n. 14; Ferraris 1. c. n. 5, 6; S. C. C. 1 Apr. 1876 in Act. S. Sed. vol. IX p. 465 sq.; declarationes et resol. S. C. C. in ed. Richt. C. Trid. p. 21, sq. 344; Pignatelli I. c. n. 8 sq.; Schmalzgr. 1. Ill t. 29 de paroch. n. 16; Scherer 1. c. n. 27, 28; Hinschius I. c. p. 466 sq. Can. cit. permittit Ordinario ut a concione habenda dispenset in solemnioribus quibus­ dam festis, et etiam, ex iusta causa, aliquibus diebus dominicis. (37) Cone. Rom. (a. 1825) in Collect. Lac. t. 1, col. 347; cfr. praeterea eandem Collect, t. VI col. 260 tom. V col. 182, 342, 806 tom. IV col. 1127. 1 30 TITDLÜS ΙΠ illud observandum tenentur non solum sacerdotes e clero saeculari, sed etiam religiosi, exempti quoque, in suis ipsorum ecclesiis. Quodsi rectores parochiarum etiam exemptarum aut monasteriis unitarum, ubi ab Episcopo moniti trium mensium spatio muneri suo defuerint, per censuras ecclesiasticas seu alias ad ipsius Epis­ copi arbitrium debuerunt cogi, ita ut etiam, si ei sic expedire vi­ sum fuerit, ex beneficiorum fructibus alteri, qui id praestet, honesta aliqua merces persolvatur, donec principalis ipse resipiscens offi­ cium suum impleat. Si quae vero parochiales ecclesiae reperiantur subiectae monasteriis in nulla dioecesi exsistentibus, et Abbates et regulares Praelati in praedictis négligentes fuerint, a Metropolitanis, in quorum provinciis dioeceses ipsae sitae sunt, tanquam quoad hoc Sedis Apostolicae Delegatis compelli debuerunt. Quam precedentem disciplinam magis practice ordinavit Codex, can. 2182 et sq., ut possit deveniri ad parochi remotionem. Cfr. can. 2382 (38). Quid possint et debeant coadiutores sive vicarii parochorum in praedicatione verbi divini vel in tradenda doctrina Christiana, potissimum ex iure particulari et instrumentis curae eriteruendum (39). IV. Theologus quoque canonicus in ecclesiis cathedralibus sive Metropolitarum sive Episcoporum suffraganeorum et in insignioribus ecclesiis collegiatis (40) constitutus vi sui officii saltem ad lectionem sacrae scripturae (41) est competens atque adeo obligatus iuxta ordinationes factas ab Episcopo circa locum, tempus, horam, mate- (38) Cone. Trid. Sess. V cap. 2, de ref., Sess. XXIV c. 2 de ref.; Pignatelli 1. c. n. 18. (39) Cfr. Scherer I. c. not. 28. (40) Can. 398 seq. iunct. Cap. 4 X. de magist. V 5; Cone. Trid. Sess. V cap. 1; declarat, et resol. S. C. C. in ed. Richt. C. Tr. p. 17 sq. (41) Quamvis de obiecto lectionum theologi non levis fuerit diversitas opi­ nionum, et vel ipsae decisiones S. C. C. hac in re nequaquam sint conformes, tamen attento textu Concilii Trid. sess. V cap. 1 de ref. et consideratis recentioribus declarationibus Sedis Apostolicae et S. C. C. dubium non poterat exsistere, quin solae lectiones publicae de sacra scriptura sive conciones de rebus biblicis pro clero et populo, non aliae conciones dogmaticae vel morales, vel instruc­ tiones catecheticae pro more parochorum, multoque minus conferentiae casuum vel praelectiones theologiae scholasticae spectent ad officium canonici theologi. Cfr. Gregor. XVI Encycl. < Inter praecipuas » 9 Maii 1844 § 3. in Act. S. Sed. vol. IX p. 621 sq.; Act. S. Sed. eod. vol. p. i.05 sq. vol. XV p. 463 sq.; Santi 1. c. 1. V t. 5 n. 6 sq.; Scherer 1. c. not. 29, 30; Seniis, D. Praebenda théologal. P . 1 sq. — Sed varias de hac re praxes et opiniones complexus est can. 4 n Codicis, cui nunc omnino standum est. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 37 riam, quantitatem et qualitatem lectionum salvis sanctionibus iuris communis (42). Cui obligationi si canonicus theologus non satisfa­ ciat, pro gravitate culpae puniendus est, servato in poenis infligen­ dis modo can. 2384 praescripto. V. Bénéficiait, quorum officium speciale est praedicatio verbi divini, post collationem beneficii rite factam ad munus praedicandi suo officio circumscriptum competentes sunt et ad onus beneficii ex­ plendum sine diminutione obligantur. Cfr. Benedicti XIV Const. « Inclytum » 2 Martii 1743 (de officio concionatoris apostolici) ; S. C. C. in caus. Feltrien. 15 lui. 1882 in Act. S. Sed. vol. XV p. 309 sq. Cone. prov. Neogranat. (a. 1868) in Collect Lac. torn. VI col. 490. VI. Contionatores qualescunque, qui a communitatibus, univer­ sitatibus, magistratibus aliisque personis etiam laicis ex legitimo titulo sive ad particulares conciones sive ad integram quandam se­ riem concionum v. g. tempore adventus vel quadragesimae rite no­ minantur vel praesentantur, nisi etiam per accedentem approbationem (et benedictionem) Episcopi habilitentur sive legitimentur, ad prae­ dicandum verbum Dei plene competentes non sunt (43). Quibus con­ ditionibus impletis ipsorum praedicationi nihil iam obstat, imo mu­ nus sponte susceptum strenue exsequi tenentur. VII. Omnes alii sacerdotes vel diaconi vel clerici tantum ex le­ gitima missione competentis Superioris ecclesiastici verbum Dei li­ cite praedicare possunt ad normam can. 1328 (44). (42) Cone. Trid. 1. c.; Cone. Rom. (a. 1725) in Coll. Lac. t. 1 coi. 349,350; S. C. C. in Amerin. 11 lun. 1710. (43) S. C. C. in. ed. Richt. C. Trid. p. 22 n. 7 sq.; Ferraris 1. c. n. 37 sq.; Pignatelli 1. c. n. 23 sq.; Scherer I. c. not. 32. Cfr. tamen ius speciale de regu­ laribus constitutum. (44) Ante Codicem in praxi attendendum erat, quis iure particulari aut legitima consuetudine ad concedendam illam licentiam praesertim in amplis dioecesibus aut pro casibus particularibus esset competens. Etenim aderant Concilia provincialia, quae ipsis parochis relinquebant facultatem semel aut iterum permittendi concionem sacerdoti alienae dioecesis bene noto aut commendatiis litteris munito et id praedicationem approbato (i. e. in sua dioecesi). Cfr. Cone. prov. Aquens. (a. 1850); Cone. prov. Bituric. (a. 1850); Cone. prov. Auscit. (a. 1851) in Collect. Lac. t. IV, coi. 982, 1127, 1203. Alia autem Conci­ lia Senar. I. c. atque Tolosanum (1. c. t. IV coi. 1065) huiusmodi ius paro­ chis non concedunt. Cfr. Ferraris I. c. v. Parochus art. 2. n. 78, 79, v. — Hanc rem melius ordinavit Codex, can. 1341. 38 TITULUS ΙΠ 640. De Regularibus ceterisque religiosis. A. lus praecedens. Regulares praesertim ordinum mendicantium inde ex saeculo decimo tertio (45) amplissima obtinuerant privile­ gia apostolica (46) praedicandi verbum Dei. Quae privilegia cum non paucis querelis, haud raro iustis at saepe etiam plane iniustis, ansam dedissent, frequenter a Romanis Pontificibus fuerunt expli­ canda, vindicanda, moderanda (47), et tandem a Concilio Tridentino (48) ad aequos terminos fuerunt reducta, quibus standum erat attentis simul Gregorii XV Const. « Inscrutabili » 5 Febr. 1622 et Clementis X Const. « Superna » 21 lun. 1670. Ex tali disciplina regulares, ut in suis ecclesiis vel domibus praedicarent solis viris religiosis sui ordinis atque propriis domesti­ cis (49), exclusis aliis saecularibus, per approbationem et licentiam suorum Superiorum regularium sufficienter legitimabantur, neque eo in casu ulla indigebant benedictione vel licentia Ordinarii loci (50) Regulares vero cuiuscunque ordinis etiam in ecclesiis vel oratoriis quibuscunque suorum ordinum coram populo praedicare non pote­ rant nisi a suis Superioribus de vita, moribus et scientia examina­ ti et approbati fuissent ac de eorum licentia, et insuper antequam praedicare inciperent cum ista licentia personaliter se coram Epi­ scopis vel Ordinariis loci praesentare et ab eis benedictionem petere tenebantur (51). In ecclesiis autem, quae suorum ordinum non sunt, ultra licentiam suorum Superiorum etiam Episcopi vel Ordinarii loci licentiam habere debebant, sine qua in ipsis ecclesiis non suo- (45) De iure antiquo cfr. c. 4 (S. Hieron.) c. 19 (S. Leo M.) c. 11 (Alex. II) a. 1064 C. XVI q. 1. (46) V. g. a Gregorio IX (a. 1227-1237), Innocentio IV (a. 1244), Alexand. IV (a. 1254), Martino IV (c. 1282). Cfr. Hinschius I. c. t. IV p. 92 sq. 452 sq. (47) Cap. 2 (Bonif. VIII a. 1300) de sepult. Ill, 6 in Extravg. com.; cap. 1 (Bened. XI a 1304) de privil. V, 7 in Extravg com.; cap. 2 de sepult. Ill, 7 in Clem.; Leo X Const. « Supernae » 19 Dec. 1516, in Sess. XI Cone. Lateran. V. (48) Sess. V, cap. 2 de ref. (49) Benedictionem (non licentiam) iure Tridentino praescriptam regulares petere tenebantur etiam in ecclesiis aut ad crates monasteriorum sanctimonia­ lium eorum jurisdictioni subiectarum, licet ianuis clausis et nullus saecularis ibi interesset. Clemens X Const. « Superna », cui responsio S. C. C. in causa Conversana 8 Maii 1759 non contradicit, ut falso existimavit Ferraris I. c. n. 128. (50) Bouix, De iure regular, t. II, pag. 264 sq.; Schmalzgr. 1. 111, t. 29 de . paroch. n. 17,18. (51) Cone. Trid. Sess. V, cap. 2 de ref.; Gregor. XV Const. « Inscrutabili » ; Clem. X Const. « Superna » ; Ferraris i. c. n. 80. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 39 rum ordinum nullo modo praedicare poterant, ipsam autem licen­ tiam gratis Episcopi vel Ordinarii concedere debuerunt (52). Quod decretum Tridentinum si regulares violassent, secundum normas statutas a Gregorio XV I. c. § 6. et Clem. X I. c. § 3. censuris et poenis ab Episcopo vel Ordinario loci tanquam Delegato Sedis Apostolicae coerceri potuerunt (53). B. Ius Codicis. 1. Regula generalis est, quod ad condonan­ dum seu praedicandum populo fidelium in quibusvis ecclesiis vel oratoriis etiam exemptis, facultas obtinenda est ab Ordinario loci, ubi concio habeatur (can. 1337 iunct. can. 1338 § 2). Quodsi fa­ cultas datur per collationem officii v. gr. parocho, is ad condonan­ dum extra ambitum officii v. gr. extra propriam paroeciam sola in­ diget licentia rectoris ecclesiae in qua concionem est habiturus vel ut ab hoc invitetur. Quare pro facultate concionandi adhibetur prin­ cipium haud dissimile principio quo regitur facultas audiendi con­ fessiones ex can. 874. II. Superior religionis clericalis exemptae dat facultatem concio­ nandi, si concio habenda sit ad religiosos exemptos et ad personas quae de eorum familia sunt ex causis can. 514 indicatis : quam fa­ cultatem facere potest tum clerico saeculari tum religioso diver­ sae religionis, modo hic sive ab Ordinario sive a proprio reli­ gioso fuerit iudicatus idoneus (can. 1338, § 1). III. Tum in religione clericali non exempta, tum in religione laicali etiam exempta sive virorum sive mulierum, si concio habenda sit ad sodales religiosos vel etiam ad moniales regularibus sublec­ tas, facultatem concionandi impertit solus loci Ordinarius (can 1338 § 2, 3). Sed religiosus concionator indiget praeterea sui Superioris licentia, et si praedicatio fiat ad moniales exemptas ipsi necessaria est licentia Superioris regularis, cui moniales subsunt; tandem qui facultatem habet concionandi ad sodales religionis laicalis sua fa­ cultate uti non potest sine assensu Superiorissae (can. 1338, § 2). Quo assensu requisito ius intendit etiam mulieribus religiosis op­ portunam quamdam libertatem concedere, qua sicut in materia con- (52) Cone. Trld. I. c. et cit. Const, in nota praeced. Cfr. de amplis dioe­ cesibus: Ferraris 1. c. ; Pignatelli 1. c. n. 67. (53) Pignatelli 1. c. n. 20, 64 sq. 67. JVC TITULUS III fessionum ita quoad religiosam instructionem indigent (54). Cui li­ bertati optimo modo consulitur si Superiorissis religiosis electio per­ mittatur inter concionatores pro toto territorio dioecesis absolute approbatos, vel sinantur petere specialem concionatorem, quem Ordinarius, nisi quid obstet, pro illa religiosa domo approbet : quae libera electio seu optio inter approbatos opportunior adhuc est pro exercitiis spiritualibus annuatim peragendis aut pro solemniore ali­ qua concione. IV. Dependentia ab Ordinario loci quam Codex sanxit pro re­ gularibus ita est urgenda, ut tamen vitentur abusus nimii cuiusdam rigoris; quare canon 1339, § 1 Ordinariis locorum inculcat ut «re­ ligiosis qui a proprio Superiore exhibeantur, facultatem concionan­ di, sine gravi causa, ne denegent, concessamque ne revocent, prae­ sertim una simul universis domus religiosae sacerdotibus, firmo tamen praescripto can. 1340 ». Quae mitior agendi ratio, praesertim habenda est cum regularibus, qui in Bullis fundationis seu appro­ bationis pontificium ius praedicandi obtinuerunt, quod expressis clau­ sulis a Codice non est abrogatum, licet novae conditioni factum sib obnoxium (55). 641. Examen circa doctrinam et mores. « Graviter onerata eo­ rum conscientia, loci Ordinarius vel Superior religiosus facultatem vel licentiam concionandi cuiquam ne concedant, nisi prius constet de eius bonis moribus et de sufficienti doctrina, generatim per speciale examen » (can. 1340 § 1) — Forma examinis exhibetur in cit. Instrue. S. C. Consist, voce et scripto subeundi « coram tribus examinatoribus, qui arbitrio Ordinarii possunt seligi vel inter exa- (54) Inter assensum Superioris exempti et non exempti videtur ponendum illud discrimen, quod passim admittunt commentatores, quod exemptus Supe­ rior non possit cogi ad accipiendum concionatorem ab Ordinario missum, re­ ligioni vero non exemptae illum Ordinarius possit imponere. Cfr. VermeerschCreusen 1. c. n. 673; De Meester 1. c. n. 1295; Math, a Coronata 1. c. n. 921, c.). Quare accepta generalis facultas concionandi apud religiosos, non imponit etiam religioni laicali non exemptae obligationem recipiendi sic approbatum, sed sola Ordinarii intimatio aut expressa designatio illam obligationem imponit. (55) Privilegio pontificio praedicandi non derogari per exactam a Codice novam subtectionem ad Ordinarios, patet ex relata evolutione iuris quoad regulares, sicut v. g. non cessavit per conditiones a Cone. Tridentino appo­ sitas: factum est minus expeditum privilegii exercitium ; ipsum privilegium non est sublatum. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 41 minatores synodales vel etiam inter sacerdotes extradiocesanos, aut etiam e clero regulari ». Atque hoc examen pertinet ad cognoscen­ dam idoneitatem quoad scientiam et actionem. Deinde Ordinarius etiam inquirere debet num canditatus ob pietatem, honestatem mo­ rum et publicam aestimationem dignus sit qui verbum Dei evangelizet. Sicut autem non prohibetur Ordinarius, ne in casibus partiparticularibus et per modum exceptionis aliquem ad praedicandum sine praevio examine admittat, dummodo aliis certis argumentis de illius idoneitate constet; ita nihil obstat quominus quoad religiosos admittat examen in religione peractum, cum quoad praesentatos a Superiore plene fidere possit Superioris iudicio. Pro modo quo Or­ dinario constet de canditati idoneitate potest illum aut simpliciter approbare pro praedicatione in genere aut pro determinata tantum specie praedicationis, aut ad tempus per modum experimenti et sub certis conditionibus aut absolute et in perpetuum. Vetitum tamen est diplomata, ut aiunt, praedicationis subditis non propriis impertiri vel etiam subditis propriis sed honoris titulo aut in aestimationis signum (56). De revocatione facultatis concessae valent quae supra dicta sunt: Instructio « Ut quae » S. C. Cons, varios casus revocationis enu­ merat n. 23-33. 642. De concionatoribus extradioecesanis. Cum missio ca­ nonica ad praedicandum data a locorum Ordinariis de se sit re­ stricta ad ambitum propria territorii et ad proprios subditos, sponte oritur quaestio de concionatoribus extradioecesanis, cui casui fere applicantur eadem principia quae valent pro confessariis. Quare: 1° « Sacerdotes extradioecesani sive saeculares sive religiosi ad concionandum ne invitentur, nisi prius licentia (57) ab (56) Cfr. cit. Instr. < Ut quae » S. C. Consist. (57) Nihil refert quod hic adhibeatur verbum licentia dum in normis S. C. Cons, adhibetur facultas·, nam missio canonica requisita est deputatio ad ver­ bum Dei auctoritative praedicandum, quae non se habet ad modum jurisdictio­ nis necessariae ad validum actum. Vel pro ipsa jurisdictione ad confessiones textus legales promiscue loquuntur de jurisdictione, licentia et facultate. Pro dioecesi ubi verbum Dei praedicatur nemo est magister authenticus seu legi­ time deputatus, nisi id habeat ab Ordinario eiusdem dioecesis, sive alibi ha­ beat sive non habeat deputationem (cfr. can. 1337). Quare eadem concio potest 43 TITULUS IU Ordinario loci in quo concio habenda sit, obtenta fuerit; hic autem, nisi eorum idoneitatem aliunde compertam habeat, licentiam ne con­ cedat, nisi prius bonum testimonium super concionatoris doctrina, pietate, moribus a proprio eiusdem Ordinario habuerit; qui graviter onerata conscientia, secundum veritatem respondere tenetur ». Haec licentia esset danda scripto iuxta normas contentas in Instr. « Ut quae » n. 9; ubi etiam n. 12 additur: si Ordinarius post acceptas informationes vel aliam ob causam, censuerit licentiam alicui dene­ gare, sufficit ut idipsum petenti significet, qu in aliud addat, soli Deo rationem de sua sententia redditurus; nam in hac causa hic Ordinarius non aufert facultatem quam ille habuit a proprio Or­ dinario, sed eam pro sua dioecesi non vult concedere (Can. 1341, § 1). 11° « Licentiam tempestive (58) petere debet parochus si agatur de paroeciali ecclesia aliave eidem subiecta; rector ecclesiae, si de ecclesia parochi auctoritati non obnoxia; prima dignitas, de capi­ tuli consensu, si de ecclesia capitulari; moderator vel capellanus confraternitatis si de ecclesia eiusdem confraternitatis propria » (can. cit. § 2). 111° « Si ecclesia paroecialis sit simul capitularis vel confrater­ nitatis propria, ille licentiam petat, qui sacras functiones iure per­ agit » (ibid. § 3). 1V° In ecclesiis religionum clericalium licentia petenda est a Superiore religioso, nisi ecclesia sit simul paroecialis et de paroe­ ciali praedicatione agatur, pro omnibus aliis ecclesiis aliarum cor­ porationum non clericalium aut religionum laicalium, monialium aut privatorum, licentiam petit sacerdos qui in iisdem de iure peragit sacras functiones, vel etiam ipse Superior aut Superiorissa congre­ gationis laicalis. in una dioecesi esse auctoritativa verbi Dei enuntiatio, et in alia ubi facultas seu licentia desit illa auctoritate carere et continere legis violationem poenis obnoxiam. (58) Tempus debet esse sufficiens, ut necessarias informationes Ordinarius acquirere possit. Normae S. C. Cons, n.7 ponunt tempus non inferius bimestri; sed Ordinarii statuere possunt tempus etiam brevius. Quoniam unus Ordinarius generatim loquendo non debet iudicare alium Ordinarium inconsiderate agere, generatim et absolute probatum in alia dioecesi et ipsa experientia passim cognitum ut idoneum praedicatorem, non sine consideratione repellet ab aliqua praedicatione in sua dioecesi. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 43 V° Non necessario toties quoties petenda est licentia pro eo­ dem concionatore extradioecesano, nisi Ordinarius id expresse exce­ perit, sicut nihil prohibet quominus Ordinarius saderdoti extradioe­ cesano pagellam generalem praedicationis concedat. Vl° Quae dicta sunt de praedicatoribus extradioecesanis non applicantur saltem illis dioecesanis qui generalem pagellam praedi­ cationis habent. Ceterum Ordinarii, sive per statutum dioecesanum, sive etiam adunati in synodo vel conferentia provinciali, possunt legem modo practico applicare temperando legis rigorem vel reddendo facilem legis exsecutionem aut strictim exigere eius observantiam. 111. - De materia, forma, loco, tempore aliisque conditionibus sacrarum concionum 643. Praeter praecepta eloquentiae sacrae (59) ab iis, quibus ius vel obligatio· praedicandi verbum divinum competit imprimis observandae sunt leges ecclesiasticae de materia, forma, loco, tem­ pore aliisque conditionibus sacrarum concionum latae. Quare quae Leo X in Const. « Superna » 19 Dec. 1516, Cone. Trident, sess. V, cap. 2 de ref. atque S. C. C. Litt. encycl. 6 Iulii 1680 ex mandato Innocentii XI (60) datis et antiquiora et recentiora Concilia provin­ cialia (61) et presertim S. C. Ep. et Reg. 31 Iulii 1894 contra veteres et novos abusus statuerunt, sedulo attendantur necesse est. — Codex generale principium omnia complectens (62) ita proponit: « Divini verbi praecones abstineant profanis aut abstrusis argumentis com­ munem audientium captum excedentibus; et evangelicum ministerium non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis, non in profano inanis et ambitiosae eloquentiae apparatu et lenocinio, sed in osten­ sione spiritus et virtutis exerceant, non semetipsos, sed Christum crucifixum'praedicantes » (can. 1347, § 2) — Quoad materiam vero: (59) Cfr. professores eloquentiae sacrae; Collect. Lacens, v. Concio. (60) Collect. Lac. t. I, coi. 259 sq. (61) Coli. Lac. v. Concio; Ferraris 1. c. n. 99 sq. (62) Fere ipsis verbis Apostoli ad Corinth. 1, c. 2 genuinum praedicandi modum commendat. 41 TITULUS in « In sacris concionibus exponenda imprimis sunt quae fideles cre­ dere et facere ad salutem oportet (ib. § 1). Plura magis particularia continentur in Instr. S. C. Consist, v. gr. a) de preparatione etiam supernatural! per studium et orationem (art. 15); b) de argumento sacro, exclusis absolute rebus politicis (a. 16): c) de vitandis profanis auctoritatibus et adhibendaS. Scrip­ turae et Patrum doctrina (a. 22. 23); d) de non querendo plausu auditorum, sed salutem animarum et commendationem apud Deum (a. 24,25); e) de sermone captui auditorum accommodato, modesto, et gravi (a. 26, 27); f) de vitae exemplo et de non ambiendo pro­ prio questu et gloria propria (a 28); g) de concionatorum praepa­ ratione remota (a. 34-39). « Si, quod absit, concionator errores aut scandala disseminet, servetur praescriptum can. 2317; si haereses, in eum praeterea, ad normam iuris agatur » (can. 1347, § 2). Normae ad procedendum contra haereticos proponuntur in cc. 2314-2316. 644. Nihil obstat, quominus Episcopi ex mente Romanorum Pontificum (63) materiam concionum positive definiant, praescribant aut saltem commendent (64). Item ius Episcoporum est invigilandi, ut in modo praedicandi forma conveniens, ritus approbati atque laudabiles consuetudines serventur (65). Neque inconsulto Episcopo et arbitrarie extra ecclesias aut loca sacra ad conciones habendas non destinata verbum Dei praedicari potest, salvis laubabilibus con­ suetudinibus particularibus et casibus urgentis necessitatis (66). Quae antiquis decretis de concionibus nocturno tempore (67) non haben­ dis statuuntur, certe nostra aetate pro diversitate regionum per con­ trariam consuetudinem haud leviter emollita sunt aut ob immutatos (63) Cfr. Pii IX Encycl. < Qui pluribus » 9 Nov. 1846. (64) Cone. prov. Bituric. (a. 1850) in Collect. Lac. t. IV coi. 1123; Synod, dioec. Neapol. (a. Ifc82) Const. I, cap. 3; Collect. Lac. v. Concio v. g. t. VI n. 16 sq. t. V n. 15 sq. (65) Caerem. Episc. « Sermo regulariter infra Missam esse debet de evangelio currenti»; Thalhofer, Handb. der Liturgik t. 1, 231 sq. .67 sq. t. II p. 54, 123 sq.; Ferraris I. c. n. 12 sq. (66) Syn. prov. Senar. (a. 1850) in Coll. Lac. t. VI, col. 259 sq.; Hinschius 1. c. t. IV p. 473 sq. (67) Cfr. S. C. Ep. et Reg. 20 Mart. 1629; Bened. XIV Const. 'Singularem » 31 Aug. 1745; Ferraris 1. c. η. 14. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 40 populorum mores sunt prorsus abrogata, habito etiam respectu ad Codicis silentium. Episcopi quoque est horas diurnas atque dies concionibus ha­ bendis assignare vel etiam prohibere, v. g. dum horae canonicae cantantur in choro, vel Missae celebrantur in ecclesia (68). Imo ea­ dem hora, qua ipse in civitate vel oppido praedicat vel solemniter coram se praedicare facit, reliquis concionatoribus etiam regularibus in propriis ecclesiis conciones interdicere valet (69) iuxta normas et limitationes a S. C. C. approbatas (70). Quae prohibitio iure Codicis ita restricta fuit, ut excipiantur magnae civitates et agatur de ipsa concione Episcopi vel de con­ cione quam coram se, ex causa publica et extraordinaria, convo­ catis fidelibus, Episcopus habendam curet (can. 1343, § 2). At prohibitio Episcopi eo se extendere nequit, quod regulares eadem hora, qua parochi praedicant, a concionibus abstinere de­ beant. Multo minus omnibus fidelibus ex iure communi incumbit obligatio audiendi verbum Dei in propria ecclesia parochiali (71), neque iure particulari ab Episcopo huiusmodi obligatio per multas et poenas urgeri potest (72). Codex de adsistentia fidelium ad conciones hoc solum sine discrimine statuit: « Monendi et adhortandi diligenter fideles sunt ut sacris concionibus frequenter intersint » (can. 1348) — Similiter quamvis unio fidelium cum sua paroecia et vita, ut aiunt, paroecialis sit valde utilis et diligenter fovenda, tamen etiam can. 467 § 2 edicit in hac re procedendum esse per monitiones seu hortationes. Verum Episcopus statuere potest, ut canonici et alii de Capitulo (68) Ferraris 1. c. ή. 12. (69) Cap. 2 de sepult. Ill, 6 Extravg. com.; cap. (Bonif. VIII) et cap. 2, de sepult. Ill, 7 in Clem. (70) Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. IX cap. 17, n. 6, 7, 8; Ferraris 1. c. n. 25, 26. (71) Decretum Concilii Trid. Sess. XXIV cap. 4 de ref. iam ipsis verbis; «Ubi commode id fieri potest», moderationem continet et certe contraria con­ suetudine in benigniorem partem acceptum est ut concedit Benedictus XIV1. c. lib. XI cap. 14, n. 12, 13. Cfr. quoque Pignaielli 1. c. n. 61. Quare ad distinc­ tionem, quam Hinschius 1. c. t. IV p. 475, inter praeceptum ethico-religiosum etiam nunc vigens et obligationem iuris, non exsistentem statuit, minime est confugiendum, utpote solido fondamento destitutam. (72) Bened. XIV, I. c. n. 13 i. f.; Pignatelli, Consult, can. t. IV cons. 206 n. 61. TITÜLÜ8 III concioni, quae in propria ecclesia continuo post chorum habetur, diligenter intersint, ut debent, nisi legitimo detineantur impedimento, et hanc adsistentiam urgere per poenas v. gr. amissionis totalis vel tertiae partis distributionum illius diei (73) (can. 1346, § 2). Attamen ista obligatio cum moderatione et prudentia est imponenda neque ad omnes conciones totius anni, sed tantum ad tempus qua­ dragesimae aut forte etiam adventus extendenda (74) nisi forte Sta­ tuta etiam aliis diebus adsistentiam exigant. 645. Scholion. Quae legibus civilibus (75) v. g. in Gallia, Au­ stria aliisque regionibus de praedicatione verbi divini praescripta fuerunt, non solum valore iuridico carent, utpote ab auctoritate plane incompétente statuta, sed etiam in se haud raro ineptas et ridiculas continent sanctiones. Quodsi legislatores civiles de exces­ sibus forte a praedicatoribus Christianis in praxi commissis leges quoque poenales condiderunt, neque suam competentiam neque convenientam et iustitiam omnium legum latarum sufficienter pro­ barunt. Cfr. v. g. codic. crim. German. § 130.; cod. criminal. Ital. art. 182, 183, 184, quae praescripta non penitus sublata, sed saltem temperata sunt in novo codice poenali a. 1930, art. 61, 9°; 402406. Quatenus vero solummodo isti abusus prohibentur, qui ipso iure canonico iam sunt proscripti v. g. elenchus nominalis, leges istae saltem ratione obiecti ab iniustitia excusantur. § 3 - DE INSTITUTIONE CATECHETICA 1. - Notio, divisio, historia instructionis catecheticae (76) 646. Instructio catechetica sive catechizatio in antiqua Ecclesia fuit simplex institutio rudium, catechumenorum, neophytorum de prae- (73) S. C. C. atque S. C. Ep. et Reg. in resp. allegatis a Pignatelli I. c. et Ferraris 1. c. n. 10; Concil. provinc. Firman, (a. 1726) in Coll. Lac. t. VI coi. 591 ; Concil. provinc. Strigon. (a. 1858) in C. L. t. V, p. 43. (74) S. C. C. in caus. Urbinat. 14 Mart. 1663; Pignatelli 1. c. ; Cone. prov. Firman. 1. c. (75) Hinschius I. c. p. 47, 6 sq. (76) Cone. Trid. sess. V, cap. 2; XXIV, cap. 4, 7 de ref.; Const. « Apostolici ministerii > 13 Maii 1723; Const. Benedicti XIV « Etsi minime » 7 Feb. 1742; DH PRAEDICATIONE VERDI DEI 47 cipuis articulis fidei, morum praeceptis mediisque salutis (77). Nunc autem instructio catechetica (78) intelligitur illa institutio simplex de praecipuis articulis fidei, morum praeceptis, mediis salutis, quae datur statis diebus potissimum impuberibus pueris atque puellis sive in scholis elementaribus aut rudibus vel provectiori iuventuti universoque populo diebus dominicis et festis in publicis ecclesiis. Ad instructionem catecheticam etiam ilia institutio religionis catho­ licae revocari potest, quae pro diversitate legionum in scholis me­ diis (79) sive gymnasiis vel lyceis tradi solet. Quae institutio quamvis in superioribus illarum scholarum gradibus uberior esse debeat tamen minime in praelectiones theologicas est perperam trans­ formanda; secus adolescentes solidis studiis philosophicis nondum imbuti ad disputationes illas theologicas plane impares accedunt atque difficultates motas percipiunt, solutionem vero datam non intelligentes potius periculosis fidei dubiis agitantur. Ex ipsa notione instructionis catecheticae magna ex parte iam patet, quae fuerint vel etiam nunc sint species catecheseos. Etenim in antiqua Ecclesia distinguenda est catechizatio rudium, didascalia catechumenorum, quae pro duplici gradu audientium et competentium pariter duplici distinctaque ratione fiebat per catecheses neophyto­ rum et catecheses mystagogicas (80). Nostra vero aetate potissimum distinguenda est catechetica instructio sive doctrina Christiana (81) ratione personarum et ratione loci et ratione materiae; datur enim aut pueris post infantiam usque ad annos pubertatis aut rudibus Const. Pii X « Acerbo nimis » 15 Apr. 1905; Motu proprio «Orbem catholicum» Pii XI 29 lun. 1923. — Cfr. Regatillo, Cuestiones canonicas t. II, n. 649 sq. ubi haec materia completa quadam ratione tractatur. (77) Cfr. Kraus 1. c. v. v. Katechet. Unter., Katechum., Neophyt. (78) Cfr. de arte catechizandi .institutiones eloquentiae sacrae vel theolo­ giae pastoralis; Kirchenlex. v. Katechetik. Kihn 1. c. Si Pius X const. « Acerbo nimis» 15 April. 1905 emendationem vitae tamquam finem Christianae doctrinae docendae ponit videtur respicere catechismum ad modum simplicis concionis universo populo propositum. (79) Leo X, in Cone. Later. V, Sess. XI, Const. « Supernae » 5 Maii 1514, de magistris grammat. et rhetoricae obligatis ad docendam religionem catho­ licam; Congr. Episc. Siciliae (a. 1850) in Coll. Lac. tom. VI, coi. 822; Convent. Lauretan. (a. 1850) I. c. coi. 796 sq.; Coll. Lac. t. V, v. Educatio n. 46 sq. (80) Kraus 1. c. (81) Cfr. v. g. Cone. prov. Colon, (a. 1860) in Coll. Lac. t. V, coi. 342, 364 sq.; Concil. prov. Turon, (a. 1849) I. c. t. IV, coi. 272 sq.; Collect. Lac. t. 111, v. Catechesis n. 11 sq. de variis catechesibus. T1TÜLÜ9 ΙΠ adultis aut provectiori iuventuti (82) universoque populo. Porro est catechesis scholastica in scholis elementaribus vel mediis, et catechesis publica in ecclesiis. Denique sunt catecheses generales de universa catechismi materia et Catecheses speciales, quibus tan­ tum de parte doctrinae catholicae uberior et accuratior explicatio traditur velut in praeparatione ad primam confessionem et commu­ nionem vel ad confirmationem. 647. Historia. Quamvis nomen catechumenorum et verbum catechizandi (catechizare) nonnisi saeculo secundo religionis Chri­ stianae occurrant, tamen res ipsa est antiquior (83). Quicumque enim religioni Christianae nomen dare voluit, imprimis accurato sub­ jectus fuit examini, adiungebatur instructio de praecipuis fidei catho­ licae veritatibus et obligationibus. Quodsi proselytus in proposito suo perseveravit dignusque repertus est, per signum crucis et impo­ sitione manuum similibusque caeremoniis catechumenis (christianis) fuit adscriptus. Maiori iam cura catechumeni in religione Christiana instituti sunt, donec inter competentes cooptati specialem quandam acceperunt instructionem, cui post baptismum, cum iam tanquam neophyti « fidelibus » adnumerarentur, complementum quoddam doc­ trinae Christianae accessit (84). Cum inde ex saeculo quinto et sexto baptismus adultorum multo rarior fieret, etiam accuratior illa institutio catechumenorum per determinatos gradus distincta magis magisque collapsa est (85). In ipsius locum successit institutio puerorum post acceptum in in­ fantia baptismum; praeparatio autem adultorum ad baptisma potius ex prudenti quodam arbitrio Superiorum ecclesiasticorum pendebat. Nostra vero aetate antiquus ille catechumenatus ne in exteris quidem missionibus restauratus est (86). Nihilominus etiam tempore medii aevi institutio catechetica po- (82) Cone. prov. Turon. I. c. de catechesibus perseverantiae. (83) Kraus 1. c. v. Katechumen; Hinshius 1. c. p. 477 sq. 23 sq.. ubi secun­ dum opiniones protestanticas hac de re disserit. (84) Kraus 1. c. et v. Katechetische Unterricht; Probst, Lehre u. Gebet p. 79 sq., Katechese u. Predigt. p. 39 sq. (85) Cfr. c. 2, Cone. Tolet. XVI (a. 693) et c. 74, Cone. Trull, (a. 692); Hinschius 1. c. p. 2Ô sq. (86) Collectanea S. C. de Prop. F. n. 459, 556, 578, 581. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 49 puli Christiani ab Ecclesia non fuit neglecta (87). Quodsi sine dubio illo tempore graves quoque abusus sunt notandi ab adversariis Ec­ clesiae catholicae velut ab Hinschius 1. c. t. IV p. 477 sq. multum exaggerantur, neque ex defectu legum ecclesiasticarum, sed ex negligentia hominum proveniunt. Multo minus Ecclesiae catholicae vitio verti potest, quod secundum spuria principia protestantica nequaquam universum fere cultum divinum concionibus habendis absolverit. Circa finem medii aevi iam ante exortam pseudoreformationem Ecclesia non cessavit in suis Conciliis frequenter inculcare populi Christiani religiosam intructionem (88) et praesertim in Concilio La­ teranensi V in Leonis X Const. « Supernae * 5 Maii 1514 vel ipsis magistris serio iniunxit, ut suis scholaribus rudimenta fidei explicarent. Maxime vero Patres Tridentini de catechesi atque de catechismo novas et accuratiores leges condiderunt (89). Quas leges Romani Pontifices sapienter exsecutioni mandarunt tum publicatione catechismi Romani a Pio V facta, tum approbatione et commenda­ tione catechismi Cardinalis Bellarmini per Clementem VIII. Qua in re Benedictus XIV Const. « Etsi minime » 5 Febr. 1741 suos prae­ decessores magno studio secutus est omnesque Episcopos excitavit, ut salutare opus doctrinae Christianae impensiori proveherent cura (90). Cum concilium Tridentinum nonnisi generales quasdam sanxis­ set normas de catechetica instructione, lata Episcopis relicta est fa­ cultas suis ordinationibus particularibus ius Tridentinum applicandi atque exsequendi. Qua in re Benedicti XIII in Concilio Romano (91) (a. 1725) commendandus est zelus, quem complura Concilia pro­ vincialia praecesserant et non pauca praesertim ultimo saeculo imitata sunt (92). Pius IX denuo singulari ratione Episcopos prae­ sertim Italiae de officio commonuit promovendi populi institutionem in doctrina Christiana (93). Quem scopum ut efficacius et universa- (87) Heft le I. (88) (89) (90) (91) (92) (93) Cfr. capit. 45, Cone. Mogunt. (a. 813); c. 34, Synod. Roman, (a. 826); c. t. V. p. 734, 1142, 1154 t. VI. p. 51, 220 sq. 721. Cfr. Hefete 1. c. t. V1H, p. 11, 64, 187 sq. 254. Sess. XXIV, cap. 4, 7 de ref., Sess. XXV, de indice libr. et catechismo. Scherer 1. c. not. 35, 36. Collect. Lac. t. I, col. 347 sq. Cfr. Collect. Lac. t. Ill, IV, V, VI v. Catechesis. Encycl. « Nostis » 8 Dec. 1849, in Coll. Lac. t. VI, col. 96 sq. 50 TITULUS 111 lius obtineret, Concilio Vaticano schema de parvo chatechismo pro­ posuit, quod post discussionem factam in Congregationibus gene­ ralibus vini legis nondum obtinuit per approbationem et publicatio­ nem in sessione solemni (94). Demum instructionem catecheticam maxime promovit et cum magno rigore ursit Pius X Const. « Acerbo nimis » 15 Apr. 1905; cuius vestigia sequutus est Pius XI motu proprio « Orbem catholicum » 29 lun. 1923 (A. A. S. XV, 327), quo apud S. C. C. peculiare constituit Officium pro moderanda et promovenda in universa Ecclesia actione cathechetica. Cfr. decreta S. C. C. in A. A. S. t. XVI, 287, 332, 431 (95). > II. - De cura, habilitate, competentia, obligatione ad instructionem catecheticam 648. 1. Personae habiles, quibus per missionem canonicam etiam publica quaedam instructio catechetica ex officio tradenda committi potest, sunt omnes clerici etiam inferiorum graduum (96), imo laid quoque v. g. ludimagistri atque adeo feminae (97), nisi iure particulari limitationes sint statutae (98). II. Competentia. Ad instructionem catecheticam dandam ex dictis praesertim competentes atque adeo obligati sunt omnes, qui­ bus cura animarum ex officio est commissa. Quae competentia et obligatio pro ratione tamen suorum officiorum imprimis est penes (94) Martin, Collect, docum. C. Vat. p. 135 sq. (95) Leo X Const. < Supernae » 19 Dec. 1516; Bened. XIV Const. « Etsi » § 6; S. C. C. 23 lun. 1580; Concil. prov. Ravennat. (a. 1855) in Coll. Lac. t. VI coi. 151 sq. aliaque Cone, provinc. I. c. coi. 259, 293, 750. (96) Cfr. Regatillo, Cuestiones canônicas t. 11, n. 690 sq. (97) Benedict. XIV, 1. c. § 7; Cone, provinc. Ravennat. 1. c. Cfr. speciatim de ludimagistris: Cone. Neapolit. (a. 1699) in Coll. Lac. 1.1, coi. 159 iunct. Cone. Lateran. V, in Leon X, Const. « Supernae· 5 Maii 1514; Concil. prov. recent. 1. c. t. VI, coi. 69, 238, 751 sq. 293, 786 t. V, coi. 450 Cfr. de confraternit. doc­ trinae christ.: Pii V, Const. « Ex debito· 16 Oct. 1571; Bened. XIV, 1. c. § 7; Cone, provinc. recent, in Coll. Lac. v. g. Ravennat., Prag. 1. c. (98) V. g. Cone. prov. Strigon. (a. 1858) (Coll. Lac. t. V, coi. 24) prohibet, ne clerici minorum ordinum in ecclesia fidelibus catecheticam institutionem impertiantur, et Cone, provinc. coloniar. Angi. (a. 1854) I. c. t. III, coi. 1103, praescribit, ut puellae catechistae vulgo Maîtresses d’instruction nonnisi ex Ordinarii approbatione habeantur. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 51 Romanum Pontificem atque Episcopos. Cfr. Cone. Trid. s. XXIV cap. 7 de ref. Ipsis enim competit authenticum magisterium. Quod ius cum sit onerosum, pro munere suo curare debent, ut populus sibi commissus sufficienter in religione catholica sit instructus. Cui obligationi autem satisfacere personaliter non possunt, ideo per alios aptisque legibus latis vel aliis mediis instructionem catecheti­ cam curare tenentur. Cfr. v. g. edit, catechismi Rom. per Pium IV; Clem. VIII Const. « Pastoralis » 15 Iui. 1598 de catech. Card. Bel­ larm.; Benedict. XIX Const. « Etsi » § 2.; Clem. XIII Const. « In dominico» 14 lun. 1761.; Act. S. Sed. vol. XIII p. 506. Potissimum parochi vi officii ad dandam catechesim per se et personaliter sunt deputati et obligati (99). Praeterea bénéficiait, quibus forte beneficium quoddam catecheticum rite est collatum, iure et officio catechizandi iuxta tenorem instrumenti fundationis et modum ab Episcopo determinatum praediti sunt (100). Denique qui parochis constituti sunt coadiutores in ordinaria cura anima­ rum (101), aut extraordinarie ab Episcopo ad exercendum officium catechizandi deputantur (102), attentis praesertim statutis et consue­ tudinibus particularibus eidem gravissimo muneri sedulo operam navare debent. III. Regulares, qui forte a Romano Pontifice pro suis privilegiis generaliter mittuntur ad doctrinam Christianam tradendam, certe habita licentia suorum Superiorum regularium in suis ecclesiis a docendis rudimentis fidei etiam speciali facultate Episcopi loci non petita minime prohibentur (103), neque in alienis ecclesiis praevia (99) Cone. Trid. Sess. V, cap. de ref., Sess. XXIV, cap. 4, 7 de ref.; Bene­ dictus XIV Const. « Etsi » § 5. (100) S. C. C. in causa Tudert. 30 Mart. 1675, in causa Florent. 30 Mart. 1726 i. e. non eadem hora, qua fit in parochia; Acta S. Sed. vol. II, p. 156 sq. 189. (101) Kohn in Arch. f. k. K. t. 47, p. 92 sq. et Hinschius 1. c. p. 481, iunct. Scherer 1. c. not. 28, qui u riusque sententiam recte temperat. (102) Benedictus XIV, Const. < Etsi > §§ 6, 14 iunct. resp. S. C. C. in caus. Feltrien. 15 lui. 1882, in Act. S. Sed. vol. XV, p. 325; S. C. C. 29 lan. 1881, I. c. vol. Χ1Π 508 sq.; S. C. C. in caus. Neritonen. 3 Dec. 1757, in ed. Richt. Cone. Trid. p. 21 n. 1. (103) S. C. C. in Act. S. Sed. Vol. II, p. 189. Quare ius docendi cathechismum nequaquam est ius privativum parochorum. Cfr. tamen apud Pignatelh 1. c. t. I, consuit. 407 decis. S. C. C. de piis exhortationibus in ecclesiis regu­ larium. 5i TITULUS 111 quaedam licentia Episcopi videtur requiri, sed rectoris illius eccle­ siae licentiam sufficere merito asseritur. Nam quod Concilium Tridentinum de praedicatione verbi Dei per regulares statueret, nequit illico ad simplices catecheses applicari. Denique regulares haud raro vi piarum fundationum (104) ad rudimenta fidei docenda obligati esse possunt; imo eae forte sunt circumstantiae, ut saltem indirecte mandato Episcopi ad catecheses habendas obligentur (105). IV. Tandem praeter parentes (106) ad docenda rudimenta fidei potissimum obligati sunt magistri, ludimagistri puerorum et puel­ larum iuxta normas stabilitas ab Episcopis. Cfr. Leo X Const. 'Supernae* 5 Maii 1514.; Benedictus XIV 1. c. § 7 ; S. C. C. 17 lui. 1688 in ed. Richt. C. Tr. p. 20.; Conc. prov. Neapol. (a. 1699,); Con. prov. Avenion. (a. 1725) in Collect. Lac. tom. 1, col. 159, 483. Cfr. Coll. Lac. t. VI, col. 69, 151, 152, 238, 293, 786, 822, t. V, col 450. 649. Parochorum obligatio ita. magis in particulari determinatur: 1. Quoad catechizationem puerorum: a) Debet parochus statis temporibus continenti per plures dies institutione, pueros ad sacra­ menta poenitentiae et confirmationis rite suscipienda singulis annis praeparare; b) Praeterea debet peculiari omnino studio, praesertim si nihil obsit, Quadragesimae tempore, pueros sic instituere ut sancte Sancta de altari libent (can. 1330). — Quae obligatio paro­ chi non includit ius impediendi ne instructionem ad primam com­ munionem accipiant domi vel alibi in scholis et institutis religiosis et multo minus exigendi ut ad instructionem parochi accedant sub poena exclusionis a prima communione (107). Potius quam ius est obligatio parochi advigilandi, etiam per examen, ne pueri ad Eucha­ ristiam recipiendam accedant sine sufficienti instructione religiosa, itemque curandi ut usum rationis assecuti et bene dispositi quam­ primum ad communionem accedant (supra h. t. IV, n. 106. c) In­ super parochus non omittat pueros, qui primam communionem (104) S. C. C. in cans. Ferrar. It Aug. 1742, in ed. Richt. C. Tr. p. 214, n. 30. (105) S. C. C. 2 Mart. 1861, in Act. S. Sed. vol. II, p. 184 sq. (106) Bened. XIV, Const. « Etsi » § 7; Ferraris 1. c. v. Doctr. christ, n. 1 sq. (107) Const. « Acerbo nimis » n. 3; Decretum « Quam singulari * S. C. Sacr. n. 5 (A. A. S. II, 577) Wernz-Vidal h. t. IV, n. 106. Cfr. Regatillo I. c. n. 664 sq. 667 sq. et n. 6Î8 ubi agitur de catechetica praeparatione ad matrimonium. DR PRAEDICATIONE VERBI DEI 53 recenter receperint, uberius et perfectius catechismo excolere (can. 1331). . ‘ Juvamen praestandum parocho. Parochus in religiosa puerorum institutione: a) potest, imo, si legitime sit impeditus debet operam adhibere clericorum, in paroeciae territorio degentium (108), aut etiam, si necesse sit, piorum laicorum, potissimum illorum qui in pium sodalitium doctrinae Christianae (109) aliudve simile in pa­ roecia erectum adscript! sint (can. 1333, § 1). b) lus ipsum pres­ byteris aliisque clericis obligationem imponit, ut, secluso legitimo impedimento, in hoc sanctissimo opere adiutores sint; idque Ordi­ narius exigere cum poenarum comminatione (can. 1333) (110). c) Huc etiam pertinet ius, quod Ordinariis loci impertitur can. 1334 quoad religiosos his verbis: a Si Ordinarii loci iudicio, religiosorum auxi­ lium ad catecheticam populi institutionem sit necessarium, Supe­ riores religiosi, etiam exempti, ab eodem Ordinario requisiti, tenentur per se vel per suos subditos religiosos, sine tamen regularis disci­ plinae detrimento, illam populo tradere, praesertim in propriis eccle­ siis*. Quod iuvamen religiosorum non solum pertinet ad institutio­ nem religiosam puerorum sed etiam ad adultorum doctrinam, d) Huc quoque spectat obligatio incumbens parentibus aliisque qui pa­ rentum locum tenent, heris quoque et patrinis curandi ut omnes sibi subiecti vel commendati catechetica institutione erudiantur (can. 1335); quam obligationem parochus ex officio suo frequenter reco­ lere et inculcare debet, et inde, si ea impleatur, haud parum juva­ minis in hoc munere obtinebit. 11. Quoad catechizationem adultorum: Debet etiam parochus catechismum fidelibus adultis, sermone ad eorum captum accom- (108) Imprimis inter clericos paroeciae sunt obligati vicarii cooperatores (can. 476, § 6). Cfr. Benedicti XIV Const. « Etsi minime » 7 Febr. 1741, ubi etiam illud suppeditat medium cogendi clericos, quod clericis denegare valeat ascensum ad ordines maiores et sacerdotibus ad beneficia, si parochis operam suam commodare neglexerint in tradenda doctrina Christiana. Cfr. A. S. S. XIII, 508; XV, 324 sq.; Regat illo 1. c. n. 653 sq. (109) Pius X cit. const. « Acerbo nimis » n. 4 voluit ut in singulis paroe­ ciis canonice erigeretur consociatio, cui vulgo nomen Congregatio doctrinae Christianae, qua adiuvaretur parochus in catechesi tradenda; cui Archisodalitati doctrinae Christianae, iam a Paulo V Romae istitutae, novas leges appro­ bandas curavit. Analect. cedes. XIII, 367; XIV, 147, 491. Cfr. Regatillo I. c. n. 697 sq. (110) Cfr. praec. notam. TITULUS III modato, explicare, diebus dominicis aliisque festis de praecepto, ea hora quae suo iudicio magis apta sit ad populi frequentiam (can. 1332). Voluit autem Pius X, cit. Constit. « Acerbo nimis », art. VI ut parochi Catechismo Romano uterentur, eo ordine ut quadriennii vel quinquennii spatio totam materiam pertractarent quae de Sym­ bolo est, de Sacramentis, de Decalogo, de Oratione et de Praeceptis Ecclesiae. Quae praeceptio potius ad substantiam quam ad modum pertinebat (111). De obligatione parochi quoad scholas in ordine ad eamdem re­ ligiosam institutionem inferius sub rubrica De scholis. Cfr. Regatillo 1. c. n. 711 29. Ill. - De materia, forma, loco, tempore aliisque conditionibus catecheticae instructionis Principii instar ponendum est: Ordinarii loci esse omnia in sua dioecesi edicere quae ad populum in Christiana doctrina insti­ tuendum spectent; et etiam religiosi exempti, quoties non exemptos docent, eadem servare tenentur (can. 1336). Quare: 650. I. Materia institutionis catecheticae, etiamsi in genere ipso scopo et indole personarum instruendarum iam satis sit determinata, tamen in specie per Episcopum sive Ordinarium loci potest accura­ tius definiri et distribui (112). Quo iure Episcopi utuntur per ap­ probationem et publicationem catechismi dioecesani (113), in qua sine dubio ipsa natura rei et praxi Ecclesiae recepta sunt coarctati, attamen propter diversitatem regionum et hominum iusta quadam (111) Cfr. Litt. Secret. Status 21 Aug. 1905 in Anal. Eccles, t. XIV, p. 262; quare nihil mirum quod v. gr. Cone. Mechlinien. (a. 1923) c. 310 nihil memo­ ret de Catechismo Romano, licet agat de ordine materiae. (112) Cone. Trid. Sess. XXIV, cap. 7 de ref. iunct. Cone. Trident. Sess. XXV, de indice et catechismo; Collect. Lac. in ind. v. Catech:smus. (113) Cfr. de catechismo Romano (an. 1566) eiusque origine, auctoritate, scopo: Cone. Trid. 1. c.; Clem. Xlll. Const. « In dominico » 14 lun. 1761 ; Pii IX, Encycl. « Nostis » 8 Dec. 1849. ad Ep. Ital. in Coll. Lac. t. VI, coi. 97; Coli. Lac. 1. c. coi. 66, 148, 238, 601; Reginald., Dissert, de cathech Rom. auctorit., Neap. 1765; de aliis cathechismis v. g. Canisii, Bellarmini cfr. Kirchenlex. v. Katechismus; Scherer 1. c. not. 35, 36. ■i Γ»Κ PRAEDICATIONE VERBI DEI 55 gaudent libertate (114). Desiderandum autem omnino est, ut inutiles noxiaeque innovationes penitus vitentur (115), et uniformitas in catechismis saltem eiusdem linguae iuxta mentem Romanorum Pon­ tificum (116) et multorum Conciliorum provincialium (117) et de­ creti in Concilio Vaticano de parvo catechismo propositi et a congregatione generali iam discussi et approbati (118) magis ma­ gisque promoveatur. — lam Pius X pro Provincia Romana unicum cathechismum approbavit, litteris ad Card. Urbis Vicar. 14 lunii 1905 (A. S. S. XXXV11I, 129 cum nota redactionis). II. Forma, qua institutio catechetica est danda, tum quoad catechismum explicandum tum quoad ipsam explicationem pariter ab Episcopo accuratius definiri potest (119). Qua in re quamvis progressus artis paedagogicae et scholasticae etiam in forma catechismorum et methodo catechesium laudabiliter attendantur (120), tamen a principalibus typis catechismorum longo usu receptis et a Romanis Pontificibus approbatis et a tradita methodo catechizandi temere non est recedendum (121). Quae instructiones Episcoporum non nimis res minutas praescribant multoque minus sub gravibus poenis exigant. Cfr. S. C. C. in caus. Neriton. 3 Dec. 1757 in ed. Richt. Cone. Trid. p. 21 η. 1. III. De tempore institutionum catecheticarum iure Tridentino (122) (114) Martin, Collect, docuni. Cone. Vatie, p. 135 sq. (115) Pii IX, Encycl. « Optime » 5 Nov. 1855 (ad. Episc. Austr.); Martin. 1. c. (116) Benedictus XiV, Const. « Etsi minime* 7 Februar. 1741, §§ 17, 18. (117) Collect. Lac. t. HI, IV, V, VI v. Catechismus. (118) Martin I. c. (119) Cfr. Collect. Lac. in ind. v. Catechesis v. g. t. I, col. 401 sq. (Cone. Rom. a. 1725), t. VI, col. 67 (Cone. Urbinat. a. 1859), col. 292 (Cone. Venet. a. 1859), col. 434 (Cone. Quit. II, a. 1869), tom. V col. 183 (Cone. Vienn. a. 1858), col. 809 (Cone. Ùltraiect. a. 1865), tom. IV, 8 col. 824 sq. (Concil. Burdig. a. 1868), tom. Ili, col. 516 sq. (Cone, plenar. Baltimor. II (a. 1866) iunct. Cone, plenar. Baltimor. Ill (a. 1884) § 199. — De methodis catechismi tradendi cfr. Struckmann, Spezielle Methodik des Katholischen elementaren Religions unterrichts, (Hannover 1913); Katchner, Katechetik. (Graz, 1899); Meunier Die Lehrmethode im Katechismus Unterricht çKôln, 1905); Katchner, Lehrbuch der Katechetik Geschichte und Theorie (Graz, 1908); Gobi, Geschichte der Katechese im Abendlande vom Verfalle des Katechumenats bis zum Ende des Mitelalters. 1880. (120) Cfr. catechismos nostra aetate in diversis regionibus publicatos vel publicandos; Collect. Lac. v. Catechismus; Cone, plenar. Baltim. 111 (a. 1884) § 217. (121) Collect. Lac. t. 1, col. 24, 145; Martin 1. c. cfr. Regatillo 1. c. n. 659 sq. (122) Sess. XXIV cap. 4, 7 de ref. 56 TITULUS in illud cautum erat, ut saltem diebus dominicis et festis de praecepto coram populo doctrina Christiana tradatur. Consonat Const. «Acerbo nimis » praeceptum 1, quod in codice non fuit expresse innovatum, sed in praxim deducendum est saltem ex ordinatione Episcopi. Quod tempus iure particulari non raro prorogatum est (123). Ita v. g. Concilium provinc. Colon, (a. I860,) eadem lege et obligatione, qua Concilium Tridentinum verbi divini praedicationem parochis praescripsit, eisdem parochis iniunxit, ut quotidie vel saltem bis singulis hebdomadis scholas dementares adirent praesertim ad fidei rudimenta explicanda. Cfr. quoque Cone, plenar. Baltimor. III, (a. 1884) § 217. IV. Locus aptissimus, quo universo populo institutio catechetica tradatur, sine dubio est ecclesia. Nam ex Concilio Tridentino Sess. XXIV cap. 7 de ref. Episcopis et parochis iniungitur, ut cum sa­ cramenta populo administrent, prius iliorum vim et usum pro su­ scipientium captu explicent. Quibus verbis cum sacramenta in ec­ clesia soleant administrari, etiam ecclesia tanquam proprius locus illius catecheseos assignatur. Id multo magis ex altera parte eiusdem capitis 7 eruitur, ubi parochis praescribitur, ut inter Missarum solemia aut divinorum celebrationem, (quae in ecclesia fieri debet), sacra eloquia et salutis monita singulis diebus festivis et solemnibus populo explanent. Quodsi attendatur textus Concilii Trid. 1. c. cap. 4. Episcopi tantum curare debent, ut ii, ad quos spectat, i. e. parochi saltem diebus dominicis et festis pueros in singulis parochiis doceant. Cui decreto profecto abunde satisfit, si pueris intra annum septimum usque ad annum decimum quartum scholas elementares ex obliga­ tione frequentantibus ibidem infra hebdomadam doctrina Christiana explicetur, catechesis vero publica in ecclesia diebus dominicis et festis potius pueris e scholis elementaribus iam dimissis atque re­ liquis adultis adaptetur (124). Si in ecclesiis fiant catecheses pro pueris et puellis infra annos pubertatis, attendendae sunt instructio- (123) Cfr. Concil. prov. Neapolit. (a. 1699) in sq.; Cone. prov. Ultraiect. (a. 1865) 1. c. tom. V, Venet. (a. 1859) et Consess. Episcopor. Umbriae 750. Cfr. Regatillu I. c. n. 661 sq. (124) Cfr. Cone. prov. Coi. (a. 1860) in Coll. Collect. Lac. tom. I, coi. 159 col. 809 sq.; Cone, provinc. (a. 1849) 1. c. t. VI, coi. 293, Lac. tom. V, coi. 342, 364 sq. DE PKAEDICATIONR VERBI DEI 57 nes Ordinariorum de distincto loco pueris puellisque assignando et de diversis classibus vel gradibus formandis (125). 651. Supra commemorata ex can. 1335 obligatio, qua parentes, tutores, heri sive patroni, patrini curare debent, ut filiis suis vel pupillis vel famulis vel similibus personis sibi subiectis necessaria instructio religiosa impertiatur (126), oritur ex obligatione quae uni­ cuique fideli baptizato ex ipso iure divino incumbit sibi procu­ randi sufficientem cognitionem religionis catholicae (127). Quibus obligationibus correspondent iura filiorum etc., ne im­ pediantur a parentibus, et iura parentum mittendi filios ad publicam institutionem catecheticam (128). Ecclesiae autem est ius proprium et nativum illa officia et iura parentum atque filiorum suis legibus accuratius definiendi et poenis quoque muniendi (129). Quare Ec­ clesia limites potestatis suae non transgreditur, si parentes suis le­ gibus obligat et cogit, ut liberos suos regulariter mittant ad insti­ tutionem religiosam sive in scholis elementaribus sive in ecclesia dandam (130). Imo Episcopi quamvis adultos per censuras ad fre­ quentandas catecheses cogere non possint (131), tamen minime prohibentur etiam poenis prudenti suo arbitrio statutis adstringere adultos, si qui inveniantur ignari principalium fidei catholicae myste- (125) S. C. C. 29 Aug. 1722 in ed. Richt. C. Tr. p. 344 n. 3; Cone. prov. Rom. (a. 1725) in Collect. Lac. t I coi. 347 sq. 401 sq.; Cone. prov. Ravennat. (a. 1855) i. c. t. VI coi. 150; Cone. prov. Quitens. 11 (a. 1869) 1. c. coi. 435; Cone, prov. Ultraiect. (a. 1865) 1. c. tom. V coi. 809. (126) Synod, prov. Benevent. (a. 1698) in Collect. Lac. t. I coi. 145; Cone, prov. Rom. (a. 1725) 1. c. coi. 402; Cone, plenar. Baltimor. II (a. 1866) 1. c. t. III coi. 517 sq.; Cone, provinc. Tolosan. (a. 1850)1. c. t. IV, coi. 1066; Cone. prov. Strigon. (a. 1858) I. c. t. V, coi. 75; Cone. prov. Urbinat. (a. 1859) 1. c. t. VI. coi. 67 sq.; Cone. prov. Senar. (a. 1850) I. c. coi. 159; Cone. prov. Neogranat. (a. 1868) I. c. coi. 492. (127) Benedict. XIV, De Synodo 1. VII, cap. Ill, π. 5. (128) Quae iura divina filiorum et parentum non raro modernis legibus civilibus et matrimoniis mixtis violantur. Quare si Hinschius 1. c. t. IV, p. 51 iunct. p. 485 ex moderna libertate conscientiae et cultus probat defectum liber­ tatis filiorum et ex legibus civilibus repetit restrictionem libertatis religiosae a Deo concessae et obligationis impositae, res omni fundamento destitutas asserit. (129) Cfr. Cone. prov. Senar. 1. c.; Cone. prov. Roman. I. c. (130) Concil. prov. Prag. (a. 1860) I. c. t. V, coi. 453 sq.; Cone. prov. Ul­ traiect. (a. 1865) 1. c. coi. 809; cfr. quoque coi. 1266 sq. (131) Cfr. S. C. Ep. et Reg. et S. C. C. apud Pignatelli 1. c. n. 61 ; Scherer I. c. not. 33. 5S TITULUS III riorum eorumque, quae ad consequendam aeternam salutem scitu necessaria sunt, ut iidem catechesi vel brevi instructioni a parocho habendae intersint. Cfr. Concil. Rom. (a. 1725) I. c. ; Concil. prov. Urbinat. (a. 1859) 1. c. 652. Scholion. Cum Ecclesia catholica etiam in danda institu­ tione catechetica a legibus civilibus sit plane independens, et pote­ stas civilis in eadem instructione religiosa ordinanda nulla ratione sit competens, iniustitia et nullitas legum civilium de hac re latarum est evidentissima ; Hinschius tamen I. c. t. IV p. 19 sq. 443 sq. illarum patrocinium rationibus plane inefficacibus suscipit. Cfr. quo­ que Zech, De iudiciis ecciesiast. sect. II §§ 200 sq.; Scherer 1. c. § 101 VI. §4 - DE SACRIS MISSIONIBUS - De missionibus exteris 653. Notio et divisio. Missionum sacrarum duplex distinguitur genus; aliae enim dicuntur missiones exterae, quibus apud paganos aliosque infideles vel acatholicos evangelium praedicatur (132), aliae sunt internae sive populares, quae consistunt in extraordinario quodam complexu concionum bene ordinato et per unam alteramve hebdomadam continuato atque cum aliis pietatis exercitiis coniuncto ad restaurandam, fovendam, augendam fidem catholicam vitamque vere Christianam in populo fideli. Quare exterae appellantur missiones potius a scopo principali, qui est propagatio fidei catholicae inter homines ab Ecclesia catho­ licae alienos, quam a regionibus longinquis. Quo sensu unusquisque Episcopus in sua dioecesi, in qua sunt infideles, haeretici, schisma­ tici, inde a primis temporibus Ecclesiae usque ad nostram aetatem tanquam verus successor Apostolorum constitutus est missionarius apostolicus ex officio ad illorum conversionem et fidei catholicae propagationem perficiendam. Cfr. S. C. de Prop. Fide in Litt. encycl. a. 1879. in Collect. S. C. de Prop. F. η. 1692. (132) Synod. Vicariat. Sutchuens. (a. 1803) in CoJect. Lac. t. VI, col. 633. « Inter praecipua muneris apostolici officia primum locum obtinet fldem scilicet propagandi apud gentiles et eam integram ilhbatamque servandi apud fideles ». DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 59 Historia. I. Postquam Christus Dominus suis Apostolis solemne dedit mandatum docendi omnes gentes usque ad consummationem saeculi, legitimi Apostolorum successores non solum ius, sed etiam officium habent ab omni potestate civili plane independens praedi­ candi ubique fidem catholicam (133). Quo munere imprimis functi sunt Apostoli primique Ecclesiae pastores, qui licet in universalem Apostolorum iurisdictionem non succederent, tamen primis tempo­ ribus non adeo limitibus suarum dioecesium fuerunt coarctati, ut extra illarum territorium nulli Episcopo adhuc subiectum fidem ca­ tholicam propagare prohiberentur (134). Cum vera fides summum sit bonum, facile intelligitur esse actum insignis caritatis, si quis proximum suum mediis honestis ad fidem catholicam amplectendam adducit. Qua caritate permoti vel ipsi simplices fideles veluti milites, mercatores, monachi facti sunt iam primis saeculis propagatores evangelii Chisti, quorum opera ut perfecta et constans esset, reducenda fuit ad hierarchiam ecclesiasticam (135). Quare egregie errat Hischius 1. c. t. II, p. 349, si seposita omni arte critica figmenta Ebrard de ecclesia quadam culdensi saeculo sexto a Romanis Pontificibus independente et a monachis fundata (136), tanquam rem indubitatam defendit. II. Tempore medii aevi Ecclesia non cessavit fidem catholicam inter populos germanicos et slavicos propagare (137), atque inde ex saeculo sexto legatio ad gentes sive cura missionum magis ma­ gisque facta est causa Romano Pontifici reservata (138). Qua in propagatione a potestate civili v. g. in Hispania et Saxonia ea ad­ hibita sunt media, quae Ecclesiae non fuerunt probata (139). Quodsi primis saeculis medii aevi onera missionum potissimum a monachis praesertim ex ordine S. Benedicti fuerunt portata, ex saeculo decimo (133) Matth. XXVIII 19; Lago, De iust. et iure disp. 19 sect. 2; Scherer I. c. § 102. (134) V. g. S. Athanasius a. 328 consecravit Frumentium, primum Episco­ pum Abessiniae. Cfr. Kirchenlex. v. Abessinien; Lugo I. c. n. 46; Cavagnis, Instit. iur. pubi. eccl. P. I. p. 435 sq 353 sq. (135) Cfr. exemplum Frumentii in Kirchenlex. 1. c. (136) Cfr. Funk in Kirchenlex. v. Culdeer. (137) Cfr. v. g. missionem S. Augustini in Anglia, S. Bonifacii in Germania, SS. Methodii et Cyrilli in Moravia. (138) Etiam Hinschius I. c. t. 11, p. 350 sq. id non negat. (139) Cfr. c. 33 (S. Aug.) C. XXIII q. 5; c. 1 (S. Greg. M.) D. 45; Lugo I. c. n. 70 sq. ; Scherer 1. c. not. 6, 9. 60 TIUTLUS III tertio Patres ex ordine S. Francisci et S. Dominici in eadem pro­ vincia strenue laborarunt iisque inde a saeculo decimo sexto Patres Soc. lesu aliarumque congregationum accesserunt. Cum detectis novis populis et nationibus missiones catholicae nova cepissent incre­ menta, orta est necessitas in Curia Romana supremam constituendi Congregationem, cui universa cura missionum demandaretur. Id quod factum est a. 1622, per institutionem S. Congregationis de Propaganda Fide. Quid illa Congregatio a tribus fere saeculis ad propagandam fidem catholicam praestiterit et decreverit, maxime ex ipsius Bullario antiquo et novo erui potest. Quem scopum etiam nostra aetate missionibus catholicis praefixerit, praeclare docetur in Instr. S. C. de Prop. F. 19 Mart. 1893, ad Episcopos Indiarum super gentium conversione (Collect, η. 1828). 654. Missionarii apostolici fieri possunt omnes sacerdotes sive saeculares sive regulares debitis qualitatibus instructi (140). Prae­ terea a iuvandis missionariis in propaganda fide catholica non sunt exclusi laici, qui officio catechistarum maxima cum utilitate fun­ guntur (141). Quo in subsidio missionariorum fratres quoque reli­ giosorum institutorum laicalium praesertim in scholis laudabiliter suam collocant operam. Imo ipsae mulieres si in religiosas congre­ gationes vel associationes iis similes sint coadunatae, tanquam ma­ gistrae missionibus inservire possunt, dummodo memores sint con­ ditionis suae (142). Multo minus alii fideles arcentur a promovendis missionibus per instructionem privatam, contributiones pecuniarias aliaque dona aut protectione missionariis impertita (143). Omnes missionarii ut rite sua officia suscipiant, a competente auctoritate canonice missi sint oportet. Quae missio, si regulares fuerint, datur immediate a Superioribus ordinum religiosorum, quibus cura alicuius missionis a Sede Apostolica est commissa, salvis semper iuribus et auctoritate S. C. de Prop. F. atque Episcopi vel (140) Collectanea S. C. de Prop. F. v. v. Collegia, Missionarii; Scherer I. c. § 102 not. 2, 3. (141) Cfr. cit. Collect, v. Catechistae. (142) Instr. S. C. de Prop. F. ad Vic. Ap. Sutchuen. 19 Apr. 1784 in cit. Collect, n. 446. (143) Leon. ΧΙΠ Encycl. 3 Dec. 1880 in cit. Collect n. 16; Lugo I. c. n. 45 47 sq.; Scherer 1. c. not. 4, 9. DR PRABDICATIONE VERBI DEI 61 Vicarii Apostolici (144) et servatis legibus, quae de huiusmodi subordinatione feruntur cc. 293 311. Singulari quoque obligatione ad subeundas missiones obstrin­ guntur omnes, qui speciale iuramentum hac de re emiserunt (145), aut vi regulae aut ex speciali voto ad acceptandas missiones a R. Pontifice impositas tenentur veluti Patres S. I. Missionarii in propaganda et praedicanda fide catholica impri­ mis quoad obiectum suae praedicationis sese conforment necesse est legibus divinis (146) atque specialibus sanctionibus canonicis (147) hac de re latis. Quamvis autem missionarii toto animo in conver­ sionem infidelium aliorumque acatholicorum intendere debeant (148) neque inanibus obiectionibus de proselytis quaerendis a sancto opere sint deterrendi, tamen quoad modum sive formam ipsis cavendum est ab omnibus mediis inhonestis ipsoque iure divino damnatis (149) aut ab Ecclesia interdictis (150). Can. 1351 solemniter proclamat : «ad amplexandam fidem catholicam nemo invitus cogatur». Item missionarii tempus et locum missionis ipsis in litteris patentibus designatum ad amussim servare tenentur (151). Obligatio audiendi praecones evangelii ipso iure divino omnibus infidelibus incumbit; verumtamen infideles ab Ecclesia vel per missionarios ad id cogi non possunt. Potestas autem civilis licet hac in re quoad proprios subditos potestate coactiva non careret, de (144) S. C. de Prop. F. 5 Dec. 1640; S. C. de Prop. Fid. 11 Decemb. 1637, 26 Apr. 1647, 23 Nov. 1688, 14 Febr. 1702, 13 Ian. 1776 in cit. Collect, η. 9, 261, 265, 267, 272, 274, 280. (145) Cfr. de iuramento emisso ab alumnis collegiorum apostolicorum : Collect. S. C. de Prop. F. v. Iuramentum. (146) Cfr. S. C. Inq. 21 Febr. 1850; S. C. de Prop. F. 9 Sept. 1850; S. C. Inquisitionis 10 Maii 1703; S. C. de Prop. F. 21 Octobr. 1636, 12 Sept. 1645 in cit. Collect, n. 1746. 1747, 551, 1644, 1646. (147) Bened. XIV Const. « Ex quo » 11 lui. 1742 § 27, Constit. « Omnium sollicitudinum » 12 Sept. 1744 cum decis. S. C. Inq. et S. C. de Prop. F. in Col­ lect. n. 1762 sq.; Benedictus XV. (148) S. C. de Prop. F. 18 Oct. 1883 I. c. n. 328 et Pius IX et S. C. de Prop. F. 1. c. n. 13, 1692. (149) Cfr. c. 1 Dist. 45; Lugo 1. c. n. 50 sq. 65 sq. 70 sq. (150) Cfr de publicis disputationibus cum acatholicis interdictis: S. C. de Prop F 8 Mart. 1625, 18 Dec. 1662, 7 Febr. 1645 in cit. Collectan. n. 294, 302, 1674; Lehmkuhl, Theol. mor. t. I, n. 398; Scherer I. c. not. 7 et etiam not. 11 iunct Zech, De iure rerum ecclesiaticar. P. 11, §§ 464 sq. (151) S. C. de Prop. F. 8 Sept. 1781 in cit. Collect, n. 317 iunct. can. 295, 301. TITULUS III facto saltem nostra aetate illo iure uti non solet, imo non raro propagationem evangelii potius impedit. Cfr. c. 3 D. 45. Haeretici et schismatici cum vere sint Ecclesiae subiecti, profecto ab Ecclesia quoque ad audiendas conciones catholicas cogi possent; sed ipsorum contumacia et extrinseca impedimenta huiusmodi coactionem nunc redderent plane illusoriam. Cfr. Lugo 1. c. n. 54. sq.; c. 5 D. 45. Quodsi missionum sensu explicato exterarum universa cura apud acatholicos Sedi Apostolicae reservatae manet ; tamen etiam in regionibus catholicis, hodie praesertim, cum catholicis permixti degunt plures acatholici, quos in respectiva dioecesi et paroecia ius maxime commendat curae Ordinariorum et parochorum, ut cum sollicitudine et meliori ac efficaciori, quo fieri possit, modo addu­ cantur ad veram fidem (can. 1350). Qua commendatione, sicut mis­ sio quaedam Apostolica Ordinariis et parochis concreditur respectu horum acatholicorum, ita generalis quaedam imponitur obligatio procurandi eorum conversionem. 655. Scholion. Quid potestas civilis in prohibenda propagatione falsae religionis et in adiuvanda praedicatione verae fidei catholicae possit et debeat, ex principiis in iure publico stabili tis facile eruitur. Cfr. Lago 1. c. n. 94 sq. A quibus principiis catho­ licis leges civiles sane multum recesserunt, sed illa nondum peni­ tus dereliquerunt. Cfr. Scherer 1. c. not. 10. 11. - De missionibus internis 656. Missiones internae, quae nunc populo fideli dantur, sese habent ad instar exercitiorum spiritualium populi Christiani neces­ sitatibus et capacitati magis adaptatorum (152). Quare quamvis iam medio aevo vestigia nostrarum missionum occurrant velut in prae­ dicatione S. Vincentii Fer. et S. Bernardini Senens, aliorumque extraordinariorum praedicatorum poenitentiae, tamen maxime post reformationem una cum exercitiis spiritualibus sacrae missiones magis magisque in stabilem quandam formam redigi et propagari coeptae sunt (153). (152) Cone. prov. Colon, (a. 1860) in Coll. Lac. t. V, coi. 371. (153) Cone. prov. Neapolit. (a. 1699) 1. c. t. 1, coi. 255; Synod, dioec. Pa­ derborn. (a. 1867) in Arch. f. k. K. t. 20, p. 99; Kirchenlex. v. Mission. DE praedicatione Verbi DEI 63 657. Quod salutare opus missionum ab ipsis Romanis Pontifi­ cibus (154) multum commendatum est, et cum a Synodo Pistoriensi (a. 1786,) traduceretur tanquam α irregularis strepitus novarum in­ stitutionum », Pius VI Const. « Auctorem fidei > 28 Aug. 1794, prop. 65 huiusmodi assertionem tanquam temerariam, male sonantem, perniciosam, mori pie ac salutariter per Ecclesiam frequentato et in verbo Dei fundato iniuriosam proscripsit atque damnavit. Aeque inanes sunt exceptiones, quibus nostro saeculo a nonnullis mis­ siones impugnatae sunt (155). Finita revolutione gallica inde ab anno 1815, praesertim in Gallia atque etiam in aliis regionibus velut in Italia, Austria, Hel­ vetia missiones sacrae denuo haberi coeptae sunt (156); maxime vero post ann. 1848, tum Sedes Apostolica tum Episcopi etiam in conferentiis vel Conciliis provincialibus congregati sacras mis­ siones commendarunt (157). Cuius studii promovendi missiones ipsi Romani Pontifices et Episcopi honestissimas et sapientissimas red­ dunt rationes, neque ab Hinschius (158) alia motiva fuerunt fingenda vel insinuanda. 658. Missiones sacrae cum sint extraordinarium atque gravis­ simum exercitium praedicationis verbi Dei (159), administrationis sacramentorum cultusque divini, solummodo ab iis dari possunt, qui ad illam praedicationem verbi divini et curam animarum in missionibus legitime sunt deputati. Quare missionarii etiamsi sint viri religiosi ad missiones habendas vi sui instituti destinati et ab ipso Romano Pontifice generaliter et conditionate approbati sicut quae a Concilio Tridentino de petenda benedictione vel licentia (154) Bened. XIV Const. « Gravissimum » 8 Sept. 1745. (155) Hinschius I. c. t. IV 487. Cfr. praeclaram refutationem obiectionum, quae contra missiones afferri solent, in Concil. provinc. Colon, (a. 1860) et apud Benger, Pastoraltheologie t. 111, p. 307 sq. (156) Kirchenlex. I. c. (157) Pii IX, Encycl. « Nostis » 8 Dec. 1849 ad Ep. Ital. in Coll. Lac. t. VI, coi. 92, Breve « Singulari » 17 Mart. 1856 1. c. tom. V, col. 1246; Collect. Lac. t. Ill, IV, V, VI, v. Missio. (158) Hinschius I. c. p. 487. (159) Synod, dioec. Paderborn. 1. c.; Cone, provinc. Burdigal. 11, (a. 1853) in Coll. Lac. t. IV, col. 650. 6+ TITULÜS III Episcopi praescripta erant, accurate servare tenebantur (160), ita nunc generali vel speciali facultate ab Episcopo instructi sint oportet. 659. Iure communi parochi, ut suis parochianis missiones pro­ curarent, stricte non erant obligati; nulla enim ante Codicem exsistit lex universalis Ecclesiae, quae huiusmodi obligationem generatim parochis imponeret vel etiam statis temporibus missiones exigeret. At quod iure communi factum non fuerat, id haud raro sanciebatur iure particulari, quo etiam certo annorum curriculo elapso missionum iteratio sapienter praescribebatur (161). Attentis quoque commen­ dationibus missionum a Sede Apostolica et ab Episcopis factis parochi etiam illarum regionum, quae severiore illo iure particulari non regebantur, negligentia quadam excusari non poterant, si oppor­ tunitate data suis parochianis beneficium alicuius missionis non procurabant. Concilium autem Ravennatense (a. 1859) in Coli. Lac. t. VII, coi. 195, utens ipsis verbis S. Alphonsi eo progressum est, ut diceret: « Parochus, qui missionem non curat, suspicionem ingerit suo­ rum morum ». — Nunc autem illa obligatio iuris communis urgetur per can. 1349, quo parochi iubentur curare, ut, saltem decimo quoque anno, sacra, quae dicitur, missio, ad gregem, sibi commissum habeatur. Atque huius obligationis observantia committitur Ordinariorum vigi­ lantiae, quibus in hac re etiam parochus religiosus omnino subiicitur. Episcopis manet ius etiam motu proprio missiones in paro­ chiis indicendi, si hoc utile aut necessarium esse existiment (162), etiam infra temporis spatium per canonem designatum. De modo (163), tempore (164), loco (165) missionum sacrarum (160) Cone. prov. Ravennat. (a. 1855) 1. c. t. VI, coi. 195; Cone, provinc. Rem. (a. 1853) 1. c. t. IV, coi. 174; Cone, provinc. Burdig. I, (a. 1850) I. c. coi. 602 sq. ; Coll. Lac. 1. c. coi. 271, 477 , 982, 1065, 1127, 1203. (161) Cone. prov. Burdig. 1, 1. c. coi. 602; Cone, provinc. Urbinat. (a. 1859) 1. c. t. VI, coi. 70; Synod, dioec. Paderborn. 1. c. in Arch. f. k. K. p. 100. (162) Cone. prov. Colon, (a. 1850), Cone. prov. Ultraiect. (a. 1865) in Collect. Lac. t. V, coi. 371, 882; Cone, pr .v. Neogranat. (a. 1868) 1. c. t. VI. coi. 539; Cone. prov. Westmonaster. I, (a. 1852) 1. c. t. 111, coi. 942. (163) Cfr. v. g. ordinationem de missionibus in dioec. Paderborn, apud Gerlach, D. Paderborner Dioecesanrecht p. 40. (164) Concil. plenar. Baltimor. Ii (a. 1886) in Coll. Lac. tom. Ill, col. 525 v. g. tempore quadragesimae; Cone. Burdig. I (a. 1850) I. c. t. IV, col. 602 aliaque Concilia prov. in Coil. Lac. 1. c. col. 1002 et t. VI, col. 70, 799, 801 de renovat, missionis sive singulis annis sive quinto vel decimo quoque anno. (Ib5) Cone. prov. Venet. (a. 1859), Cone. pr. Neogranat (a. 1868) I. c t VI coi. 323, 539. 65 DE PRAEDICATIONE VERBI DEI penes Episcopum est potestas universum istud negotium rite ordi­ nandi; ipsi tamen fas non est a recepta Ecclesiae praxi recedere, insolita introducere, leges prudentiae negligere. Quare ipse Episcopus etiam competens est, ut missionariis insolita ipsique iuri parum conformia vel contraria interdicat aut missiones tempore epidemiae vel propter similes rationes ordinis publici prohibeat (166). Scholion. Ex natura rei facile patet principes civiles graviter violare iura Ecclesiae populique fidelis, si missiones sacras per solos sacerdotes regulares dandas prohibeant (167) omnesque leges civiles, quibus negotium sacrarum missionum ordinatur, propter defectum competentiae esse nullas et irritas. Quodsi propter rationes ordinis publici v. g. certum quoddam tempus missionibus habendis opportunum non sit, huiusmodi circumstantiae potestatem civilem non reddunt competentem ad decretum vel iudicium authenticum et definitivum ferendum. Quare si in tali casu parochus non iam sponte et ex propria scientia missionem omittat, a gubernio civili Episcopus adeundus est, ut is suam auctoritatem interponat. Qui si rationabiles, non iniustae et confictae afferantur rationes, sane multum deferre potest et debet attestationibus gubernii civilis de factis particularibus. Cfr. Collect. Lac. tom. V, col. 1173, 1210. § 5 - DE EXERCITIIS SPIRITUALIBUS. 660. I. Exercitia spiritualia licet in genere omnia pietatis of­ ficia, cultus divini atque religionis Christianae exercitationes com­ prehendant, tamen ordinarie nunc designant complexum illum ordi­ natum meditationum aliarumque pietatis exercitationum, quae sub (166) Concil. pienar. Baltimor. II (a. 1866) 1. c. in Coll. Lac. t. Ill, coi. 526. Ad fructum missionum confert etiam quod reservatio peccatorum episcopalis cesset pro missionariis toto tempore missionis (can. 899, § 3), et quod Epis­ copi largi sint in usu suarum facultatum v. gr. ad auferendas uniones concubinarias, etiam sublatis taxis quae huiusmodi fructum impedire possent. (167) Cfr. v. g. pro Gallia ineunte ultimo saeculo: Decret. 26 Sept. 1809, art. 1; pro Germania: Hinschius 1. c. tom. IV, p. 489 sq., ubi longum catalogum huiusmodi legum recenset, quibus optime probat leges illas a vera libertate religiosa in Anglia aliisque regionibus protestanticis iam pridem vigente esse longe alienas. 5 titulus in directore spirituali secundum methodum S. Ignatii Loyolae pera­ guntur (168). II. Singula elementa, quibus exercitia illa spiritualia consti­ tuuntur, profecto sunt antiquissima, sed in illud systema, quo nunc utimur, a S. Ignatio fuerunt redacta. Neque nostra aetate ullum potest exsistere dubium, quin S. Ignatius fuerit auctor libelli exer­ citiorum et novae illius methodi; contrariae enim sententiae iam pridem sunt refutatae et antiquatae (169). III. Postquam exercitia spiritualia in forma Ignatiana ab Ec­ clesia fuerunt approbata (170), mirum in modum propagata sunt. Contra novas incriminationes exercitiorum spiritualium Sedes Apostolica denuo suam interposuit auctoritatem velut lulius III (a. 1550,) atque Gregorius XIII, et in forma maxime solemni Pius VI, Const. « Auctorem fidei » 28 Aug. 1794, prop. 65, qua errores atque ca­ lumnias Synodi Pistoriensis (a. 1786) damnavit. IV. Quae pio fervore coepta fuerunt, mox etiam legibus eccle­ siasticis praescripta aut commendata sunt. Qua in re principem locum occupat S. Carolus Bor., qui a. 1576 cum Patribus Concilii provincialis Mediolanensis clericis ante sacrorum ordinum suscep­ tionem exercitia spiritualia praescripsit. S. Vincentius a Paul con­ silio et auctoritate saeculo decimo septimo exercitia spiritualia inter clericos multum promovit. Quorum sanctorum virorum zelo accessit Romanorum Pontificum suprema auctoritas, qua Alexander VII (a. 1662) clericis Urbis et dioecesium suburbicariarum (attenta tamen moderatione per Pium IX facta) exercitia spiritualia ante ordines sacros iniunxit. Quam legem Innocentius XI (a. 1682) in universam Italiam et insulas adiacentes extendit, et Clemens XI Encycl. « Inter gravissimas » 1 Februar. 1710 denuo ratam habuit et saltem quoad ordines sacros cum extensione Innocentii XII confirmavit (171). Nostro saeculo tum a Romanis Pontificibus tum a Conciliis pro- (168) Exercitia spiritualia S. P. Ignat. Loyolae p. 1 sq. prima adnot. p. 19; Cone, provinc. Coloc. (a. 1863) in Coli. Lac. t. V, coi. 680 sq.; Benedict. XIV, Instit. eccles. 104; Kirchenlex. v. Exercitien. (169) Bauer in KirchenL 1. c. (170) Pauli III, Const. « Pastoralis » 31 lui. 1548. (171) Bened. XIV, Inst. eccl. 104; Cone. prov. Avenion. (a. 1725), Cone. prov. Ebredun. (a. 1727) in Coll. Lac. t. 1, coi. 557, 626; Synodus prov. Ruthenor. (a. 1720), Synod. Mont. Liban, (a. 1736) I. c. t. Il, col. 41, 240, 265, 457. DE PRAEDICATIONE VERBI DEI 67 vincialibus iterum iteruinque exercitia spiritualia enixe commendata aut etiam praescripta sunt (172). Ut alia praetermittantur documenta Pius XI const. « Summorum Pontificum * (25 Iulii 1922) S. Ignatium omnium Exercitiorum Spiritualium caelestem Patronum constituit; Epist. vero Apost. « Meditantibus nobis (3 Dec. 1922) peculiariter commendat Exercitia quae Ignatiano instituto fiant (A. A. S. XIV, 420,627). Maxime solemnis commendatio habetur in Encycl. « Mens nostra » 20 Dec. 1925. 661. lure communi et universali scripto clericis exercitia spiri­ tualia generatim non erant stricta obligatione praescripta, sed con­ suetudine universali haud raro expressis legibus particularibus confirmata iam factum erat, ut ubique fere a clericis saltem ante ordines sacros suscipiendos exercitia spiritualia peragerentur. lure vero codicis praescribuntur alumnis seminarii (can. 1367, n. 4), ordinandis (c. 1001) sacerdotibus saecularibus (c. 126), postulantibus religionem (c. 541), novitiis (c. 571), religiosis (c. 571). Quae prae­ ceptiva disciplina iam fuerat praxi ipsa praeformata. Sane, quemad­ modum teste experientia missiones sacrae populo Christiano datae statis temporibus iterandae sunt, ut disciplina Christiana saltem ex parte collapsa denuo suae integritati restituatur, et non paucorum fidelium virtus corroboretur, ita etiam in clericis gratia Dei, quae data est in sacra ordinatione per impositionem manuum, iteratis exercitiis spiritualibus interdum denuo excitanda est novoque fervore augenda. Hinc quod laudabili observantia a bonis clericis passim fiebat, ut singulis annis vel bienniis vel saltem trienniis exercitia spiritualia peragerent, id paulatim ab Episcopis vel a Conciliis par­ ticularibus enixe omnibus clericis commendatum et in non paucis regionibus praescriptum fuerat (174). Tandem in Concilio Vaticano propositum fuit schema de vita et honestate clericorum, in quo edi­ citur: « Omni studio curent Episcopi, ut clerici, praesertim parochi (172) Cone, provinc. Coloc. (a. 1863) in Collect. Lac. tom. V, col. 680 sq. multa documenta refert; Collect. Lac. t. Ill, IV, V, VI, v. Exercitia. (173) Cfr. Nouv. Rev. Theoi. t. L, p. 337 sq. ubi Exercitia Spiritualia a recentioribus impugnationibus defenduntur. (174) Cone. prov. cit. in Collect. Lac. 1. c. v. g. Cone. prov. Albiens. (a. 1850) I. c. t. IV, col. 410, quod clericos hac in re négligentes etiam censuris cogendos esse decernit; Scherer 1. c. t. I, p. 385 sq. 68 TITULUS III et confessorii singulis saltem trienniis vel quadrienniis certo dierum spatio in opportunum aliquem locum iisdem peragendis exercitiis secedant* (175). Regulares quoque quibus non raro ex iure particulari suarum regularum exercitia spiritualia iam diu statis temporibus sunt pera­ genda, ex schemate decimo septimo de statu religioso in eodem Concilio Vaticano proposito singulis annis ad exercitia spiritualia per decem dies obligandi erant (176). Laids sane quamplurimis statutis canonicis exercitia spiritualia multum commendantur (177) v. g. ante primam communionem (178) aliisque occasionibus; nihilominus neque iure communi neque iure particulari ordinarie rigorosa quaedam obligatio iisdem solet imponi. Quodsi Synodus Pudicheriana (a. 1844) (cfr. Coll. Lac. t. VI. coi. 660) mandavit, « ut catechistae simul coadunati in locis, ubi istud fieri poterit, exercitia spiritualia, in quibus orationi, meditationi ac divini verbi auditioni vacent, peragant », id ex singulari conditione et officio catechistarum facile intelligitur. 662. Quamvis ius Episcoporum sit exercitiorum spiritualium rationem definiendi (179) tamen optimo consilio a methodo per Ecclesiam approbata et laudabilibus consuetudinibus non receditur (180). Quodsi exercitia spiritualia ad instar missionis et publicae prae­ dicationis verbi divini dantur, omnia observanda sunt, quae de­ cretis Tridentinis et Constitutionibus Romanorum Pontificum de benedictione vel licentia Episcopi a concionatoribus petenda sapien­ ter statuta sunt. Quae statuta canonica urgeri non possunt, si in monasteriis ordinum religiosorum, quibus ex suo instituto a Sede Apostolica approbato ministerium tradendorum exercitiorum pro­ prium est, in forma consueta exercitia spirituatia etiam a saecula­ ribus peraguntur; verba enim legis in his spiritualibus exercitiis peragendis non verificantur. (175) Martin, Coli, docum. Cone. Vat. p. 138. (176) Martin, D. Arb. d. Vat. Cone. p. 127. (177) Cone. prov. Burdigal. I, (a. 1850) in Collect. Lac. t. IV, coi. 603; Cone, prov. Prag. (a. 1860), Cone. prov. Ultraiect. (a. 1865) 1. c. t. V, coi. 481, 883. (178) Concil. prov. Burdig. 1, I. C. coi. 579 sq. (179) Concil. prov. Strigon. (a. 1858) 1. c. t. V, coi. 56. (180) Concil. provinc. Coloc. (a. 1863) 1. c. coi. 680. DE SCHOLIS 69 TITULUS IV DE SCHOLIS 663. Fontes: Decret. Grat. Dist. 37, 38, 86; c. 12 C. VIII q. 1. — Cpi. I, I. V t. 4 de magistris; cpl. II I. V t. 3 d. m; cpl. IV I. V t.3d. m; cpl. V J. V t. 2d. m. — Decret. Gregor. IX I. V tit. 5; Clem. V Const. 1. V t. 1 d. m. — Art. 29 Wikleffi dam. a Martino V — Cone. Trid. Sess. V cap. I de ref., Sess. XXII cap. 18 de ref., Sess. XXV cap. 2 de ref., — Decretal. Clement. Pap. VIII ed. Sentis р. 158 sq. — Pii IX Syllab. prop. 33, 45, 46, 47, 48. — Litt, encycl. Pii XI De Christiana inventae educat. 31 Dec. 1929 (A. A. S. XXI, 723) — Collect. Lac. v. v. Scholae, Collegia, Seminaria, Universitates. Scriptores: Comment, iur. Decret, in cit. tit. — Zech, De iure rer. eccl. P. I, sect. 1 tit. 10 academ., tit 11 de seminar, clericor. §§ 145 sq.; Scherer 1. c. § 103; Cavagnis I. c. P. Il, p. 147 sq.; Moulart, L’église et l’état. 1. III, с. 4; Hinschius 1. c. t. IV p. 491 sq.; lansen, De facultate docendi s. de scholis institutiones iuridicae; Riess, Der Moderne Staat u. d. christl. Schuie; Robiano, De iure Ecclesiae in universitatibus studiorum; Aichner, Comp. iur. eccl. § 146, p. 508 sq. Poiian, De seminario clericorum; Themistor, D. Bild. u. Erzieh. d. Geistlichen (L’instruction et l’éducation du clergé). — Thomassin., Vet. et nov. Eccl. discipl. P. I, 1. 3 cap. 2 sq. P. Il, 1. 1 cap. 92 sq.; Denifle, De Universit. d. Mittelalt. bis 1400. — Blanco Nüjera, Derecho docente de la Iglesia, la Familia y el Estado (1934). Praenotiones. 664. Postquam duo principales modi explicati sunt, quibus Ecclesia per definitiones authenticas, praedicationem verbi Dei in loco sancto magisterium suum viva voce et solemni forma exercet, reliquum est, ut tertia exercitatio magisterii ecclesiastici in scholis quoad formam minus solemnis, quoad rem gravissimi momenti, ex professo tractetur. Profecto universa haec quaestio si ad suprema principia revocetur, sub rubrica: « De magisterio ecclesiastico » unice legitimum habet locum, quo mirum in modum illustratur (1). Quare (1) Disputatio de scholis non est amandanda ad titulum « De minoribus institutis ecclesiasticis » (Aichner, Congr. iur. eccl. § 138 sq.); aut ad sectionem «De locis et bonis ecclesiast. » (Zech 1. c.; Laemmer Inst. § 188); aut ad ius criminale, ut factum est in Decretalibus (1. V, tit. 5). ubi occasione data propter simoniacas artes magistrorum etiam de magistris et scholis disseritur. 70 TITULUS IV suppositis genuinis principiis de iuribus familiae et potestatis civilis circa educationem iuventutis, quae in philosophia morali iam sta­ bilita sunt (2), antequam ad singulares species scholarum transeatur, primo loco principia fundamentalia de iure Ecclesiae catho­ licae in scholas videntur esse proponenda. CAPUT I PRINCIPIA FUNDAMENTALIA DE IURE ECCLESIAE CATHOLICAE IN SCHOLAS 665. Ecclesia catholica a) ex iure proprio divinitus concesso non solum religiosam iuventutis catholicae instructionem et educationem in omnibus scholis sive publicis sive privatis cum vera iurisdictione libera et indipendenti a potestate civili unice regere potest, sed etiam b) litterariam et civilem institutionem eatenus sibi subesse merito et indubitanter tenet, quatenus requiritur, ut tuta sit religiosa instructio et educatio iuventutis catholicae. Imo c) quam­ vis Ecclesia catholica sibi soli non vindicet ius erigendi et dirigendi scholas elementares vel medias vel superiores sive universitates pro laicis in scientiis et artibus profanis, tamen ius cumulativum et ab ipsa potestate civili omnino independens etiam ad huiusmodi scholas pro suo prudenti arbitrio erigendas et conservandas sibi competere ex legitimis titulis probat atque demonstrat. Denique d) quemadmodum Ecclesia pro suo iure fideles a certis scholis pravis prohibere potest, ita etiam suis fidelibus subditis fre­ quentationem scholarum a se fundatarum vel approbatarum sive absolute v. g. pueris scholas elementares, sive conditionate v. g. clericis seminaria positive praescribere et iniungere potest (3). Quare: I. cum haec religiosa instructio et educatio principaliter consistat in tradenda recta doctrina catholica de fide et moribus et in aptis exercitiis religiosis, quibus iuventus catholica ad vitam supernaturalem vereque Christianam formetur, facile patet principale (2) Cathrein, Philosophia moral, n. 567 sq.; Costa-Rossetti, Synopsis philos, mor. p. 690 sq.; Cavagnis 1. c. p. 150 sq. (3) Blanco Nàjera 1. c. p. 65 sq. DE SCHOLIS 71 obiectum iuris Ecclesiae. Praeterea huiusmodi ius nequaquam limi­ tatur ad scholas, quas Ecclesia ipsa pro iure suo proprio et inde­ pendent! fundavit, sed etiam ad omnes alias scholas sive a Statu sive a municipiis sive ab hominibus privatis erectas sese exten­ dit (4). Ceteroquin pro diversitate scholarum iura Ecclesiae diverso quoque modo sunt exercenda. Nam scopus scholarum elementarium a scopo universitatum litterarum longe differt. Quod si Ecclesiae regimen scholarum in iurisdictione omnino libera, non in facultate quadam supplicandi aut voto consultativo fundatum omnino est vindicandum, ipsi competat necesse est auctoritas designandi ma­ teriam librosque instructionis religiosae, inspiciendi et dirigendi magi­ stros, discipulos, methodum et praesertim interveniendi in magistro­ rum approbatione, nominatione. Quae potestas Ecclesiae i. e. in concreto Praelatis ecclesiasticis competit pro diverso gradu jurisdic­ tionis et scholae; supremo quidem gradu propria est Romano Pon­ tifici, a quo potissimum in omnes universitates catholicas exercetur, Episcopis autem et parochis minore ambitu est concessa (5). II. Si Ecclesiae catholicae etiam litteraria et civilis institutio iu­ ventutis catholicae subiecta esse dicitur, potestas ecclesiastica in his ad omnes disciplinas profanas earumque magistros et libros ipsis universitatibus litterarum non exclusis omnino extenditur et supremis innititur principiis de genuina relatione inter fidem et ra­ tionem (6). At eadem potestas nequaquam absoluta et directa, sed relativa et indirecta et ordinarie potius negativa est dicenda, quate­ nus ipsius exercitatio ratione integritatis fidei catholicae et bonorum morum requiritur (7). Quod ius negativum Ecclesiae ut sit efficax (4) Leo XIII, Encycl. « Nobilissima » 8 Febr. 1884, « Spectata fides » 27 Nov. 1885, « Quod multum » 22 Aug. 1886; Nussi, Conventiones p. 69 sq.; Restrepo, Concord. Pii XI v. Scholae, Vigilantia; Cavagnis 1. c. p. 143 sq. 148; Theod. Meyer, Inst. iur. nat. II. p. 704, 708 sq.; Blanco Najera, 1. c. p. 209 sq. 229 sq. 273 sq. 341 sq. ; Hinschius 1. c. p. 433, 572 sq. (5) Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 2 de ref.; S. C. C. 18 Iui. 1888 in Act. S. Sed. vol. XXI, p. 674 sq.; Nussi 1. c.; S. C. de Semin, et Universit. discipl. nunc vig. De iure Ecclesiae statuendi methodum in studiis theologicis et insti­ tutione religiosa adhibendam cfr. Lehmkuhl, Stimmen aus Maria Laach t. 61, p. 275 sq. (6) Cfr. Syllab. prop. 8, 9, 10, 11, 12, 14, 57; Cone. Vatic. Sess. Ill, Const, de fide cath. cap. 4 et de fid. et rat. can. 2; lansen 1. c. p. 61 sq. (7) Quare Hinschius I. c. p. 574 manifeste errat, si docet Ecclesiam catho­ licam sibi simpliciter vindicare < regimen » omnium scholarum etiam a Statu 7â TITULUS IV ad avertenda pericula fidei et morum a fidelibus, praeter ius invi­ gilandi ad comprobandam conformitatem scholarum cum doctrina et disciplina Christiana, imprimis comprehendat oportet facultatem in­ terdicendi fidelibus frequentationem scholarum prhvarum, exigendi ut in republica catholica ex scholis catholicae iuventuti apertis magistri, libri aliaque removeantur, quibus fides et mores pericli­ tantur (8). Cum damna iam illata difficilius reparentur, quam pericula imminentia caveantur, Ecclesia postulare potest ius quod­ dam praeventivum, ne quis saltem ad certas scholas v. g. elementares admittatur tanquam magister, nisi ab ipsa sit praevie appro­ batus (9). III. Nequaquam autem ex iure divino Ecclesia habet ius diri­ gendi omnes scholas, quatenus in illis res mere naturales v. g. ars militaris vel nautica docentur; multoque minus hominibus privatis vel municipiis vel potestati civili negat facultatem servatis servan­ dis erigendi et dirigendi scholas de istis scientiis et artibus natura­ libus. Speciatim ab Ecclesia in dubium non vocatur ius potestatis civilis saltem in scholis ab hominibus privatis vel a municipiis vel a statu fundatis aptis legibus reprimendi abusus iam ortos vel etiam praeveniendi imminentia pericula v. g. circa publicam valetu­ dinem et morum honestatem, vel circa bonam famam et capacitatem magistrorum ad docendas illas artes vel scientias naturales (10), dummodo salvum semper maneat ius exclusivum Ecclesiae dirigen­ di instructionem et educationem religiosam iuventutis catholicae atque invigilandi (11) instructioni profanae, ut illa a fide catholica non sit aliena. Huiusmodi enim scholae rebus mixtis sunt adnumerandae (12). At scholae inferiores et superiores, quae ab ipsa Ecclesia fun­ dantur et eriguntur, tamquam res mere ecclesiasticae et verae so­ cietatis perfectae nequaquam stricto iure subsunt regimini potestatis vel corporationibus fundatarum neque accurate refert doctrinam scriptorum catholicorum. Cfr. Hammerstein, De Eccles, et Stat. p. 146, 158. (8) Cavagnis 1. c. p. 147 sq.; Collect. Lac. t. Ill, v. Educatio, n. 51 sq. 79. (9) S. C. C. in caus. Ferent. 4 Dec. 1734; Cavagnis 1. c. p. 168. (10) Leo XII Const. « Quod divina sapientia » 28 Aug. 1824 tit. 13 de scholis publicis; Cavagnis 1. c. p. 188 sq. (11) Leo XII 1. c. n. 137, 146. (12) Hammerstein 1. c. p. 146. DE SCHOLIS 73 civilis (13). De facto sane haud raro Ecclesia eo iure contenta est, quo unusquisque homo privatus in etigendis et dirigendis scholis ex communi iure civili fruitur. Hinc Ecclesia legibus civilibus v. g. de valetudine publica in scholis promovenda, de apta aedificiorum delineatione sese facile et prudenter accommodat, quemadmodum id etiam haud raro facit vel in ipsis ecclesiis exstruendis aut in obser­ vandis legibus honestis per clericos, ubi illi foro privilegiato gau­ dent. Inde autem minime sequitur Ecclesiam vi legum, civilium ad observandas istas ordinationes hygienicas vel aedilicias a potestate civili latas directe obligari. Cfr. Cavagnis 1. c. P. II. p. 264 sq. 270 sq. IV. Quodsi Ecclesiae vindicamus ius cogendi fideles ad certas scholas frequentandas, potestati civili consequenter non negamus ius et officium brachio suo saeculari iuvandi Ecclesiam contra pa­ rentes, qui gravissimas suas obligationes negligunt. Neque Ecclesia solet reprobare leges civiles, quibus parentes adiguntur, ut suis li­ beris eum gradum procurent instructionis elementaris in rebus pro­ fanis, sine qua attentis diversarum regionum moribus et necessita­ tibus parentes vix a neglecta educatione liberorum excusantur (14). Scholion. Quae principia de scholis clericalibus (15) sive de seminariis clericorum speciatim sint statuenda, infra tit. seq. ubi de seminariis clericorum ex professo agitur, convenientius explicabitur. 666. Principia supra stabilita et explanata duplici errori in theoria et in praxi vel ab ipsis legislatoribus civilibus nunc retento et divulgato evidenter sunt opposita. Sunt enim viri docti et legis­ latores, qui putant omnes scholas directioni et arbitrio potestatis civilis ita esse subiectas, ut propria auctoritas Ecclesiae et ius nati­ vum parentum ad scholas excludantur. Quae auctoritas Ecclesiae etiam tum excluditur, cum, licet de facto et ex iuris civilis ordina­ tione religio catholica forte etiam ab ipsis sacerdotibus doceatur in (13) Hammerstein 1. c. p. 158 atque eodem sensu videtur esse explicandus Cavagnis I. c. p. 184. 185; lansen I. c. p. 74 sq. (14) Cfr. Cone. prov. Colon, (a. 1860); Cone, provinc. Prag. (a. 1860) in Collect. Lac. t. V, col. 364, 454 iunct. 1266; Cathrein 1. c. n. 582 sq.; Schiffini, Disp. Philosoph. nwr. n. 511, 517; Meyer, Inst. iun. nat. II, n. 663 sq. (15) Cavagnis 1. c. p. 176 sq. 74 TiTÜLUS IV scholis, tamen suprema potestas definiendi etiam in ordinanda in­ structione religiosa iuventutis catholicae in scholis est penes magi­ stratus civiles (16). Alter error in eo consistit, quod scholae etiam elementares ita sint ordinandae, ut saltem ordinario tempore institutionis scholasti­ cae omnis instructio et exercitatio vere religiosa excludatur, et vel ipsae notitiae vel scientiae naturales tradantur abstractione facta a qualibet religione. Cuius exclusionis omnis religionis saltem positi­ vae et determinatae societatis religiosae is est scopus, ut omnes ci­ ves etiam diversarum religionum sine ullo offendiculo filios suos indiscriminatim ad illas scholas neutras sive laicales mittere pos­ sint (17). Duplex iste error facile in praxi degenerat non solam in vio­ lationem iurium ecclesiasticorum, sed etiam in apertam Ecclesiae persecutionem. 667. o) Ius Ecclesiae exclusivum positive et negative ordinandi et dirigendi institutionem religiosam in scholis facile eruitur ex ipso Ecclesiae fine. Etenim soli Ecclesiae catholicae pro potestate sibi a Christo Domino concessa incumbit gravissimum officium omnes homines fideles et baptizatos dirigendi ad finem supernaturalem ; hinc ipsi soli etiam strictum ius competit ad illa media, quae ad illum finem consequendum moraliter sunt necessaria. Atqui institu­ tio religiosa iuventutis catholicae est medium quam maxime neces­ sarium ad finem supernaturalem, imo ipsius vitae supernaturalis est quasi radix et fundamentum. Ergo Ecclesiae catholicae unice competit ius institutionem religiosam iuventutis catholicae cum vera potestate dirigendi omnisque ingerentia potestatis civilis penitus exclusa est. (16) Syllab. prop. 45, 46, 47; Cavagnis 1. c. p. 150 sq. ; Cathrein I. c. n. 567 sq.; Hammerstein 1. c. p. 181 sq. ; Hinschius I. c. p. 582 sq., ubi praesertim leges Germaniae et Austriae huc spectantes refert. (17) Syllab. prop. 47, 48; Choupin, Valeur des Decis. Doctr. et Disciplin. du S. Siège p. 286 sq.; S. C. de Prop. F. 10 Ian. 1855 et S. C. Inq. 30 lun. 24 Nov. 1879 in Collect. S. C. de Prop. F. n. 475, 481; Leo Xlll Encycl. « Nobilis­ sima » 8 Febr. 1884 ; Cavagnis I. c. p. 151 sq. Hue pertinent potissimum leges civiles de schoiis in Gallia, Italia, Anglia, Stat, foeder. Americ. septentr. Cfr. Scherer 1. c. § 103 not. 37; Scaduto, Diritto eccles. t. Il, p. 626 sq.; Nourisson, De nova lege circa regimen instructionis primariae promulgata in Gallia 30 Oct. in Arch. f. k. K. t. 57 p. 400; Moulart 1. c. DR BCHOLI8 75 Neque minus idem ius Ecclesiae commendatur, si vel ipsa na­ tura institutionis religiosae attendatur. Nam religiosa institutio con­ sistit principaliter in recta fidei et morum instructione et praxi, debito Dei cultu legitimaque sacramentorum receptione. lam vero infallibilis doctrinae et vitae Christianae definitio, ordinatio cultus divini in novo testamento, legitima sacramentorum administratio et receptio unice pendent a regimine Ecclesiae catholicae; ergo re­ ligiosa institutio ei unice est subiecta (18). Quod ex fine Ecclesiae et natura institutionis religiosae mani­ feste deducitur, id luculenter quoque demonstratur ex ipsa doctrina et praxi Ecclesiae. Profecto enim illud ius Ecclesiae non est ne­ gandum, quod Romani Pontifices diserte Ecclesiae vindicarunt (19), Concilia provincialia nova et vetera strenue defenderunt (20), sen­ sus populorum catholicorum constanter auctoritati ecclesiasticae inesse testatus est; id autem obtinet de iure exclusive Ecclesiae pro suprema sua potestate dirigendi religiosam iuventutis catholicae institutionem etiam in scholis (21). b) Neque minus evidens est alterum illud ius Ecclesiae ne­ gativum in scientias et disciplinas profanas, ne quid ipsis fidelibus tradatur fidei atque bonis moribus contrarium (22). Nam Ecclesia pro suo infallibili magisterio authentice definire potest, num quid in istis scientiis et disciplinis profanis a fide et bonis moribus alienum doceatur et vi suae potestatis indirectae in res profanas etiam sufficienti instructa est auctoritate, ut efficaciter impediat damna ex huiusmodi doctrinis contrariis orta. At nemo profecto negabit in scientiis profanis tradendis partim ex obiecto suo v. g. in falsa historiographia vel philosophia partim propter perversam personam magistri aut turpem methodum grave damnum iuventuti (18) Syllab. prop. 44; Choupin, I. c. p. 280 sq. (19) Leo ΧΠΙ in Ep. ad Card. Vicar. 27 lun. 1878, et in Encycl. « Nobilis­ sima » ad Ep. Gall. 8 Febr. 1884 et aliis Encycl. supra citatis; Pii IX, Alloc. 22 lun. 1868 in Arch. f. k. K. t. 20 p. 171; Syllab. prop. 44 sq.; Nussi, Con­ ventiones I. c. (20) Collect. Lac. v. v. Educatio, Scholae. (21) Bouix, De iud. eccl. t. 1, P- 99 sq.; Hammerstein I. c. p. 186. (22) Conc. Trid. Sess. XXV cap. 2 de ref. iunct. decis. S. C. C. in caus. Conimbric. 1888 in Act. S. Sed. vol. XXI p. 674 sq.; Syllab. prop. 45 sq. prop. 8 sq.; Choupin 1. c. p. 282 sq.; 175 sq.; Bouix 1. c. p. 112 sq.; Cavagnis 1. c. p. 147 sq. I f « 76 TITULUS IV catholicae afferri posse. Quare Ecclesiae catholicae competat necesse est ius efficax invigilandi scientificae scholarum institutioni etiam in rebus profanis. Quod ius Ecclesiae etiam aperte c dligitur ex constanti ipsius doctrina et praxi. Ita v. g. Clemens XIV cum ageretur de sta­ tuenda ratione, qua in Poloniae regno institui iuventutem oporte­ ret, haec monuit : « Nec quidquam vestris decretis ac legibus de Episcoporum vigilantia detrahatur, quibus rerum ad religionem spec­ tantium omnino omnis attributa esse debet opera. Propterea satagen­ dum, ut, qui iuventutem instituunt, Episcoporum curae et auctoritati subiiciantur praesertim in iis rebus, quae cum religionis ac fidei in­ stitutis magis nexae et colligatae sunt ». c) Quodsi Ecclesiae vindicamus ius erigendi et dirigendi scho­ las non tantum inferiores, sed etiam medias et superiores pro ipsis laicis, huiusmodi ius exinde manifeste deducitur, quod Ecclesia sit societas perfecta et certe iisdem iuribus hac in re utatur, quibus vel ipsa potestas civilis non est destituta. Praeterea quamvis in scholis tantum inferioribus scopus prin­ cipalis sit instructio et educatio religiosa, tamen eadem institutio et educatio religiosa in scholis mediis et supremis non est exclusa, sed suum accipiat necesse est augmentum et complementum. Ergo Ecclesia optimo iure suam interponit auctoritatem. Insuper singu­ laris plane est necessitas tum in se tum ratione temporum, ut ab adolescentibus etiam superiorum studiorum avertantur pericula mo­ rum, et scientiae naturales tradantur sine fidei detrimento. Qui du­ plex scopus profecto Ecclesiae summopere proprius sine dubio melius et efficacius obtinetur, si jpsa Ecclesia huiusmodi scholas erigit et dirigit (23). d) Tandem ius Ecclesiae prohibendi suis fidelibus frequentatio­ nem scholarum pravarum est res evidentissima. Eo enim in casu Ecclesia interpretatur ius divinum, cuius constituta est magistra et vindex, et suis quoque legibus et sanctionibus munit et ampliat (24). (23) Cavagnis 1. c. p. 172 sq. 184 sq.; lansen I. c. p. 74 sq.; Robiano 1. c. p. 183 sq. In ea sententia, qua parentes obstringuntur facere impensas, ut filii iis navent operam litteris quibus ceteri paris conditionis filii solent erudiri (Rosset, De Sacram, matrim. t. V, n. 3567), multo magis valet illud de neces­ saria etiam institutione perfectiori religiosa. (24) S. C. de Prop. F. 19 Iui. 1838 (pro Sin.); Instr. S. C. de Prop. F. ad i DK SCHOLIS 77 Porro cum facile eae possint esse circumstantiae, ut parentes suis liberis in domo propria neque per se neque per alios sufficien­ tem instructionem et educationem religiosam impertiri possint, Ec­ clesia pro suo officio instruendi et educandi istos liberos in religio­ ne catholica etiam ius habet ad medium in concretis circumstantiis unice aptum et non raro necessarium sci. cogendi parentes ut con­ gruo tempore mittant liberos suos ad scholam elementarem vereque catholicam (25). CAPUT II DE SCHOLIS ELEMENTARIBUS 1. - Notio, divisio, historia scholarum elementarium. 668. Notio. Scholae dementares (primariae, populares, parochiales) si rite sint constitutae et iuri ecclesiastico conformes, dicuntur illae scholae, quae praesertim institutionem et educationem religiosam impuberum intendunt, insuper autem eosdem impuberes ea cogni­ tione rerum profanarum imbuunt, quae ex communiter contingenti­ bus saltem nostra aetate pro diversitate regionum unicuique civi necessaria existimatur (26). 669. Divisio. Quae scholae elementares sive primariae, quate­ nus differunt ab institutione quadam domestica in familia sive per parentes sive per magistrum a parentibus deputatum filiis familias data, imprimis ratione causae efficientis sive principii constituentis distingui possunt : Ep. Hibern. a. 1841-1857; Instr. S. C. Inq. 26 Mart. 1866 (pro Helvet.); Lift, encycl. S. C. de Prop. F. 6 Aug. 1867 (ad Ep. Angl.); Instr. S. C. Inq. 24 Nov. 1875 in Collect. S. C. de Prop. F. n. 471, 472, 477, 481. Cfr. quoque Cone, provinc. Halif. (a. 1857) in Coll. Lac. t. Ill, col. 737; epist. pastor. Archiep. Paris. 24 Apr. 1882; Arch. f. k. K. t. 18 p. 142 sq. (25) Cf. cit. Conc. Colon, et Prag. I. c.; Cathrein 1. c. n. 592. (26) S. C. C. in caus. Salon. 17 lui. 1688 in ed. Richt. C. Trid. p. 20; Pii IX Ep. ad Arch. Friburg. 14 lui. 1864 in Arch. f. k. K. t. 12 p. 326; Leo XIII in cit. Ep. ad Card. Vic.; Cavagnis 1. c. p. 150 sq.; Vermeersch-Creusen, Epit. n. 709. Quare scholae, quae temporis diuturnitate atque materiarum amplitudine omnem modum superant, non iam elementares dici possunt, neque suppeditant necessarias tantum notitias velut legendi, scribendi, computandi, sed potius superfluas, imo haud raro noxias. Cfr. Costa-Rossetti 1. c. p. 693 sq. 78 TITÜLÜS IV I. In privatas et publicas. Privatae sensu stricto dicuntur illae, quae a patribus familias communi consilio pro suis filiis fundantur, aut a persona privata alias idonea et legitima pro certis tantum scholaribus eriguntur. Quodsi scholae elementares ab istis personis privatis erectae communi utilitati destinantur et omnibus impuberi­ bus servatis servandis patent, imo forte ab auctoritate publica ex­ presse approbantur et quoad privilegia et effectus civiles vel cano­ nicos scholis publicis aequiparantur, profecto ratione originis sive causae efficientis manent scholae privatae, sed ratione utilitatis com­ munis et effectuum modique publici in docendo servati ad scholas publicas proxime accedunt. Scholae elementares publicae (27) sunt illae, quae a publica auctoritate sive ecclesiastica sive civili eriguntur et omnibus impu­ beribus pro communi institutione servatis tamen servandis patent v. g. scholae parochiales vel municipii vel gubernii. Inde facile de­ ducitur, quae sit principalis differentia inter scholas privatas et pu­ blicas, si origo vel causa efficiens spectetur (28). Manifestum quoque est, quam inepte solae scholae a potestate civili (sive a municipiis sive a magistratibus provinciae sive a supremis rei publicae mode­ ratoribus) fundatae appellentur < publicae », scholae autem ab Ec­ clesia erectae « privatis » scholis adnumerentur (29), quasi Ecclesia non esset societas perfecta, et instituta ecclesiastica privato nomine non vi auctoritatis ecclesiasticae suas fundarent scholas elementa­ res v. g. Episcopi, parochi vel conventus regularium. Nequaquam vero ad notionem publicae scholae requiritur, ut omnes impuberes cuiusque religionis et conditionis indiscriminatim de facto admittan­ tur aut de iure admitti debeant. Id enim vel ipsa sana ratio vetat; evidentissimum enim est admissionem impuberum ad scholas ele­ mentares certis legibus et normis esse ordinandam. Quodsi diffe­ rentia religionum in scholaribus non attendatur, facile pericula fidei (27) Instr. S. C. Inq. 24 Nov. 1875 ad Ep. Am. sept.: « E scholis publicis, quas illic vocant, gravissima damna imminere » (nuntiatum est); Cavagnis 1. c. p. 159, 166 sq. 211 sq. (28) Cavagnis 1. c. p. 166 sq.; Hammerstein I. c. p. 182 sq. (29) Id quod fit ab Hinschius 1. c. p. 583 aliisque scriptoribus. Recte vero scribit Hammerstein 1. c. « Ecclesiae... multo magis est quam Statuum publicas erigere scholas tum elementares tum superiores, imprimis universitates » ; Schiffini Inst. phil. mor. n. 511, 519. DR SCHOLIS 79 et morum oriuntur, et perversum systema scholarum mixtarum vel neutrarum inducitur. II. Ratione accessus Scholae elementares dividuntur in liberas et obligatorias, quatenus liber est accessus, aut frequentatio scholae coactioni est obnoxia. III. Denique si attendatur relatio scholarum elementarium ad religionem, distinguuntur scholae religiosae sive confessionales, quae solis asseclis certae religionis sunt destinatae et adaptatae; simultaneae sive mixtae, ad quas filii parentum cuiuscunque religionis admittuntur ad instructionem profanam, institutio vero religiosa tanquam pars programmatis scholastici scholaribus pro diversitate religionum separatim, sed obligatorio modo impertitur; neutrae sive laicae, in quibus instructio religiosa aut mere facultativa existit aut simpliciter omittitur vel etiam excluditur aut communi quadam in­ structione « morali et civica » suppletur. 670. Historia. Ecclesia catholica, quae pro suo scopo princi­ pali inde a primis saeculis maxime instructionem religiosam cura­ vit, quamprimum ipsi per circumstantias licuit, scholas aperire non neglexit. Quae scholae potissimum in episcopiis et monasteriis fue­ runt erectae (30). Carolus Magnus et Concilia reformationis saeculi octavi et noni erectionem scholarum, quas nunc elementares sive primarias vocare solemus, magna cum sollertia promoverunt et praescripserunt (31) ipsisque parentibus injunxerunt (32) ut pueros suos ad illas scholas mitterent (33), ubi ars legendi, scribendi, cantandi, computandi disceretur. Ludovicus Pius Caroli M. zelum in promovendis scholis imitatus est, atque etiam extra imperium Francorum idem studium reperitur (34). Turbulenta tempora saeculi decimi et undecimi haud raro scholis non fuerunt propitia. Nihilo- (30) Scherer I. c. § 103 not. 1 ; Saisenberger, Die Volksschule in der erusten Haelfte d. Mittelalters. Diiling. 1885; Saegmueller, Zueb. Qualtalsschr. t. 85, p. 1441; Blanco Nàjera 1. c. p. 17 sq. Cfr. quoque Const. Apost. « Deus scien­ tiarum Dominus » Pii XI 24 Mai 1931 in parte historica. (31) Synod. Aquisgran. (a. 789) c. 71 ; Synod. Mogunt. (a. 813) c. 45; Theodulf. Aurei, (c. a. 797) capit, c. 20. (32) Synodus Mog. 1. c. (33) Riculf. Suess. (a. 889) capit, c. 16. (34) Cfr. c. 3 C. XU q. 1 (c. 7 C. Roman, a. 826, 853); c. 12 D. 37 (c. 34 Cone. Roman, a. 826, 853). 80 TITULUS IV minus medio aevo frequentes fuerunt scholae parochiales (35) et imprimis ex saeculo 13 in civitatibus non paucae scholae elementares sunt erectae (36). Quae civitatum scholae minime origi­ nem ducunt ex quadam oppositione contra ecclesiasticam auctori­ tatem ; huiusmodi enim assertio est mera fictio solido funda­ mento historico plane destituta (37). Quare nequaquam exspec­ tanda fuit pseudoreformatio (38), ut scholae elementares incremen­ tum caperent; imo iisdem non leve attulit damnum spuriisque suis principiis de potestate ecclesiastica (39) et potestate civili paulatim viam paravit ad theorias et leges modernas de monopolio Status in scholas etiam elementares. Illud autem est indubitatum, quod ca­ tholici novis periculis excitati post reformationem maiori studio scholas elementares et dominicales curarent (40). Praxis quoque antiquo usu recepta effecit, ut vel inter ipsos acatholicos scholae tanquam « adnexum Ecclesiae » haberentur (41). A quo principio praesertim nostro saeculo magis magisque recessum est (42). Hinc Ecclesia spuriis doctrinis de scholis elementaribus sanam doctri­ nam et praxim opposuit (43) iniustasque leges civiles condemna­ vit (44) atque tristes illarum effectus, quantum fieri potest, impedire vel saltem imminuere studuit (45). (35) Cap. 3 X. de vit. et honest. Ill, 1. (36) Scherer 1. c.; Hinschius 1. c. p. 575 sq. (37) Scherer 1. c. n. 3. (38) Ut putat Hinschius 1. c. p. 577. Cfr. Cardinal. Hergenroether, Handb. d. allg. Kircheng. t. Il, p. 179. (39) Hinschius 1. c. p. 578. (40) Id quod facile eruitur ex compluribus Conciliis provincialibus et Syn­ odis dioecesanis post ortam reformationem celebratis, ut vel ipse Hinschius I. c. p. 577 sq. fatetur. Cfr. quoque Cardinal. Hergenroether 1. c. p. 512, 610, 435 sq., ubi agit de congregationibus religiosis, quae ad instruendam juventu­ tem praesertim ex tempore reformationis fuerunt fundatae; quae posteriori tempore mirum in modum multiplicatae sunt. (41) Cfr. v. g. instrum. pacis Westphal, a. 1648. (42) Cfr. leg. de schol. element. v. g. in Italia leg. 7 Iulii 1877, in Gallia leges 1880, 1881 et praesertim 28 Mart. 1882, 28 Octob. 1886; Hinschius 1. c. p. 579 sq. (43) Cfr. Syllab. 1. c. prop. 44 sq.; schema Cone. Vatie, apud Martin, Collect, doc. C. V, p. 53 sq. (44) Allocut. Pii IX 22 lun. 1868. (45) Instr. S. C. de Prop. F. 30 lun. 1875. DK SCHOLIS 81 Π. - Disciplina vigens de scholis elementarlbus. 671. De iure. Imprimis fideles omnes ita sunt a pueritia insti­ tuendi ut non solum nihil eis tradatur quod catholicae religioni morumque honestati adversetur, praecipuum vero locum institutio religiosa et moralis obtineat (can. 1372) — Quoniam autem prima puerorum institutio generatim fit in scholis elementaribus, in his praeprimis pueris pro locorum aetate tradenda est institutio reli­ giosa, quae deinde pleniori modo sit complenda in mediis et supe­ rioribus scholis (can. 1374) — Quae religiosa institutio in scholis quibuslibet est subiecta auctoritati et inspectioni Episcopi, cuius est approbare religionis magistros et libros atque, ubi religionis morumque causa id exigat, removere aut exigere ut removeantur ad impediendum ne quid contra fidem vel mores tradatur aut fiat (can. 1381). — Porro Ecclesiae ius est proprias scholas cuiusvis disciplinae non elementares tantum sed medias quoque et superio­ res condendi (can. 1375);quodsi scholae sive elementares sive me­ diae, quae sint vere catholicae, desint, Episcoporum curae commissum est ut condantur et sustententur, adhibita in hac re adiutrice fide­ lium opera (can. 1373), qui vix in alia re magis quam in hoc ne­ gotio consulent publico Ecclesiae bono. Leonis XIII, Const. « Sa­ pientiae Christianae » 10 lun. 1890 (46). 672. De facto. Quodsi attendatur disciplina vigens, quatenus multis concordatis nostri saeculi, Constitutionibus Romanorum Pon­ tificum et Conciliis provincialibus et statutis dioecesanis conti­ netur (47), Ecclesia catholica etiamnunc in omnibus scholis elemen­ taribus sive publicis sive privatis, ecclesiasticis sive municipalibus ex proprio suo iure et officio religiosam juventutis catholicae in­ structionem et educationem dirigit et impertitur et inspicit. Quare saltem in scholis elementaribus publicis vel privatis iisdem aequiparatis passim nemo instructionem religiosam tradere (46) Cfr. Blanco Nàjera 1. c. p. 403 sq. (47) Nussi 1. c. p. 69 sq.; Leo XII Const. « Quod divina sapientia» 28 Aug. 1824, n. 136 sq.; Concil. plenar. Baltimor. ill (a. 1884) n. 201, 217; statuta dioec. Leodiens. (a. 1851) iuncta legi belgicae de scholis elementarib. a. 1842 et 1884; Moulart. 1. c. i. Ill, c. 4. 6 82 TITULOS IV potest, nisi ratione officii ecclesiastici v. g. parochus vel ex speciali missione canonica rite a competente Superiore ecclesiastico i. e. ordinarie ab Episcopo sit deputatus. Porro a ludimagistris, quorum est cum elementari profana instructione etiam religiosam instruc­ tionem impertiri, Ecclesia saepe solet exigere fidei professionem, ut de ipsorum fide et doctrina securior existât (48). Eidem auctoritati ecclesiasticae i. e. ordinarie Episcopo soli competit ius statuendi, quinam libri vel catechismi in instructione religiosa sint adhibendi, quid, qua methodo, quo tempore sit docendum (49). Quod ius Ec­ clesiae profecto ita est exercendum, ut caveatur ab irrationabili perturbatione universi ordinis scholastici praesertim in scholis mu­ nicipalibus vel privatis. Inde autem minime sequitur supremam huius iuris ordinationem esse penes potestatem civilem, non eccle­ siasticam. Ex gravissimo suo officio Episcopi inspectores tum locales tum districtuum et dioecesis deputare solent, qui instructionem et edu­ cationem religiosam in scholis parochialibus examinent secundum normas in statutis dioecesanis stabilitas (50). A qua visitatione Episcopi immunes non sunt scholae parochiales (51) et elementares regularium alias exemptorum (can. 1382). 673. In universo negotio scholarum elementarium Ecclesia pro diversitate regionum praescripsit, ne quis clericus vel laicus scholam catholicam instituat sine Episcopi approbatione vel consensu (52). Alibi nemo ad scholam elementarem catholicam habendam compe­ tens est vel nominari potest, qui legitimis examinibus coram « dioecesana commissione examinationis » suam aptitudinem non proba- (48) Cfr. supra de missione canonica et fidei professione; Moulart 1. c.; Hinschius I. c. p. 620 sq. 624, ubi id fatetur. (49) Nussi I. c.; Moulart 1. c.; Hinschius p. 603 sq. (50) Leo XII 1. c.; cit. Cone. plen. Baltimor. n. 204; Litterae synodic. Cone, prov. Westmonast. (a. 1852) in Coll. Lac. t. III coi. 1336; Cone. Gall, in Coli. Lac. t. IV, v. Schola v. g. n. 7, 10; Cone. German., Austr. etc. 1. c. t. V, v. Educatio v. g. n. 25, 27; Cone. Ital. etc. 1. c. t. VI. v. Educatio v. g. n. 15, 21. (51) Leo XIII, Const. « Rom. Pontifices » 8 Maii 1881 ; cit. Cone. plenar. Baltimor. n. 203. (52) Cone. prov. colon. Angi.. Holl., Dan. (a. 1854), in Coli. Lac. t. III, col. 1102; Cone. prov. Gall. 1. c. t. IV, v. Schola n. 12; Cor.gr. Ep. Sicil. (a. 1850) I. c. t. VI, coi. 821 ; cfr. quoque coi. 8, 798, 799. V I I · «»****' — SAlMUJFiT'*"1' " ‘ ---------- ~--—· -— — DE SCHOLIS ■. ·-..-»■ F- 83 vit (53). Speciati in vero regulares sive fratres sive sorores a scholis elenientaribus pro suo instituto aperiendis ab Ecclesia non solum non prohibentur, sed potius ad illud laudabile opus a Rom. Pon­ tificibus et Episcopis excitantur (54). Quare manifesta iniuria Ec­ clesiae, fidelibus catholicis ipsisque clericis et regularibus infertur, si per iniquas leges civiles clerici vel regulares saltem certorum ordinum religiosorum a scholis elementaribus arcentur, et soli laici tanquam habiles magistri admittuntur (55). I . j j Quodsi res eo devenerit, ut Ecclesia catholica ex omnibus scholis publicis alicuius regionis eiiciatur (56), ipsa pro viribus proprias et independentes scholas parochiales fundare solet (57) suisque fidelibus subditis illarum tantum frequentationem permittit vel etiam praescribit salvis legitimis exceptionibus (58). Quibus in scholis Ecclesia liberum plenumque suorum iurium habet exercitium (59), nisi forte iniquis legibus civilibus impedia­ tur, aut ipsa sponte ad lucranda certa commoda suam libertatem restringat (60). Inter illa iura Ecclesiae maxime eminet facultas li­ bere ordinandi universam instructionem religiosam et exercitia pietatis, seligendi libros et definiendi universum programma scholas- I 1 | ficum, denique maxima cum libertate designandi magistros (vel magistras) eosque, si officio suo desint, removendi (61). ! (53) Leo Xll 1. c.; cit. Cone. plen. Baltimor. n. 203; Cone. Ital. in Coli. Lac. t. VI, coi. 68 sq. 98, 764. (54) Collect. Lac. t. Ill v. Educatio n. 47, 48, t. V, eod. n. 32, t. VI, eod. n. 35, 36, 37. Can. 1383 in memoriam revocat observantiam canonis 891 in collegiis catholicis circa sacramentales alumnorum confessiones. (55) Cfr. leg. gallic. 30 Oct. 1886 art. 17; Scherer I. c. § 103, not. 35 ; Hin­ schius 1. c. p. 616 sq. Cfr. de libertate catholicis in Norwegia concessa: Arch. f. k. K. t. 72 p. 377 sq. (56) Cfr. leg. Angl., Americ. sept., Galliae, Italiae; Arch. f. k. K. t. 48 p. 364 sq. t. 49 p. 476 sq.; Nourisson, De nova lege circa regimen, instr, prim. prom, in Gallia in Arch. f. k. K. t. 57 p. 400 sq.; Scaduto, Diritto eccl. t. Il, p. 626 sq.; Scherer 1. c. not. 37. (57) Cit. Concil. plenar. Baltimor. n. 194 sq.; Collect. Lac. t. Ill, v. Educatio n. 26 sq. (58) Cit. Cone. plen. Baltimor. n. 196 sq.; Instr. Episcop. Belg. 1 Sept. 1879, quae sine solido fundamento nimii rigoris arguitur. (59) Collect. Lac. t. Ill, v. Educatio n. 36 sq. (60) Cfr. praxim in Anglia et Hollandia; Scherer 1. c. p. 59, 63. (61) Leo XII I. c.; Collect. Lac. 1. c. n. 36 sq. 49. Cfr. quoque decis. S. C. C. in caus. Ferentin. 4 Dec. 1734 in Act. S. Sed vol. XXI, p. 686; « Posse Epi­ scopum prohibere ludimagtstris exercitium scholae, quamvis nominati fuerint a | - St ^-5— ^r- -«-Λ·'-·Ο<*.. TITÜLÜS IV Denique ut in omnibus scholis elementaribus catholicae iuventuti destinatis probi et apti inveniantur magistri, maxima cura est Ecclesiae, ut futuri magistri (vel magistrae), qui ordinibus vel con­ gregationibus religiosis non sunt adscript!, in catholicis seminariis magistrorum sive scholis normalibus recte praeparentur et edu­ centur (62). Qui scopus ut facilius atque etiam minoribus expensis attingatur, ab Episcopis interdum v. g. in Anglia illa seminaria curae et regimini fratrum scholarum Christianarum traduntur, vel monialibus, si piae magistrae sint educandae. 674. Vetitum frequentandi scholas acatholicas, neutras, mixtas fit pueris catholicis can. 1374, qua frequentatione eorum fides et mores periculo perversionis exponuntur: quod periculum est manifestum, si agitur de schola acatholica sive sit religioni ca­ tholicae positive adversa sive sit falsae religioni adnexa ; in neutra quoque schola, cum excludatur cum aliis cultibus vera religio praeterquam quod Deo et Ecclesiae iniuria inferatur, illo ipso facto inducitur periculum indifferentismi et atheismi; in ipsa etiam schola mixta, in qua cum catholicis admittuntur acatholici, etsi forte detur aliqua religiosa instructio omnibus alumnis communi, practice ne­ gatur Ecclesiam catholicam unice esse veram, et ob tolerantiam erroris ex communicatione cum acatholicis facile exortam ipsa vera fides catholicorum alumnorum periculo exponitur. Cum agatur de impuberibus, qui adhuc sunt sub speciali po­ testate parentum et tutorum, licet illis ius sit et respectiva obliga­ tio vitandi periculum perversionis quod ab ipsis discerni sufficien­ ter possit, illa iuris prohibitio praecipua quadam ratione pertinet ad parentes et tutores, qui in negotio catholicae educationis filio­ rum praecipuas habent partes et iuri divino et ecclesiastico prae qualibet alia auctoritate humana imprimis parere debent. Solius Ordinarii loci est decernere, ad normam Instructionum S. Sedis (63), in quibus rerum adiunctis et quibus adhibitis cau­ telis, ut periculum perversionis vitetur, tolerari possit ut eae scho­ lae celebrentur (can. 1374). communitatibus laicorum, iisque competat eorum electio bonorumque administratio independenter, nisi prius fuerint ab Episcopo approbati ». (62) Collect. Lac. t. Ill, v. Educatio n. 45 t. V eod. n. 30. (63) Cfr. v. gr. Instr. S. O. 21 Mart. 1866 ad Episcopo Helvetiae (Collect, n. 1286); 24 Nov. 1875 ad Episcopus Stat. foed. Amer. Septen, ib. n. 1449* DE SCHOLIS 85 CAPUT !Π DE GYMNASIIS ALIISQUE SCHOLIS MEDIIS SIVE SECUNDARIIS I. - Notio, divisio, historia gymnasiorum. 675. Notio. Gymnasia eae sunt scholae, in quibus pueri et adolescentes, quorum educatio religiosa et moralis et civilis est continuanda, ita litteris quoque imbuuntur, ut eorum animi maxime per litteras humaniores convenienter excolantur et secundario etiam in aliis disciplinis eo gradu instruantur, ut cum fructu ad altiora studia in universitatibus litterarum accedere possint. Ab ista genuina gymnasiorum natura (64) in non paucis re­ gionibus paulatim recessum est, et cum gravi damno studiorum humaniorum, quae iam ex novis perversisque methodis detrimen­ tum ceperant, disciplinae addiscendae in gymnasiis nimis extensae et multiplicatae sunt. Inde factum est, ut gymnasia magis magisque ad alias scholas medias accederent, quas gymnasia realia vel scho­ las reales vel scholas polytechnicas appellant, et in quibus studium linguarum modernarum et rerum naturalium atque mathematicarum dominatur. Quare generaliore nomine scholarum mediarum omnes illae scholae comprehenduntur, quae instructionem quandam imper­ tiuntur ultra limites scholarum elementarium v. g. scholae profes­ sionales, sed ad gradum facultatum et scientiarum, quae in uni­ versitatibus studiorum ex professo traduntur, non pertingunt. 676. Divisio. Omnibus scholis mediis eaedem fere divisiones applicari possunt, quas supra de scholis elementaribus proposui­ mus. Scholae enim mediae pariter possunt esse publicae et privatae, 22 Aug. 1900 ad Episc. lassen. ib. n. 2093; Instr. S. C. P. F. 23 April. 1868 circa scholas mixtas et collegia mixta, ib. n. 1329; 31 Iui. 1895 ad Arch. Westmonasterien, ib. n. 1907. Cfr. Michel La question scolaire et les principes théo­ logiques, Lille 1921. ubi plurima S. Sedis in hac re documenta afferuntur. (64) Cfr. Collect. Lac. t. VI v. Educatio n. 23 sq.; Conventus Episcopor. Lauretan. (a. 1850) 1. c. in Coll. Lac. col. 792 sq. 795 sq.; Cavagnis 1. c. p. 172 sq. 176 sq.; Themistor I. c. IV, B. Ill, 1; Karl (i. e. Kleutgen), Ueber d. ait. u. neuen Schulen; Scherer 1. c. not. 6; Hinschius I. c. p. 627 ; Hergenroether-Kirsch, Kircheng. Il, p. 905 sq. 86 TITULUS IV liberae vel saltem conditionate obligatoriae, religiosae sive confessio­ nales vel mixtae atque neuttae et laicae. Quibus divisionibus scho­ larum mediarum illa addi potest in scholas humaniores, reales, professionales. Ipsae autem scholae humaniores et praeparatoriae ad studia universitatum, quae ab antiquis (65) in trivium vel quadri­ vium distributae fuerunt, ab aliis in gymnasia et lycea atque ana­ logas sectiones et partes sunt distinctae. 677. Historia. Ecclesia catholica cum in imperio Romano pro­ pagari coepta esset, procul dubio in eam incidit aetatem, qua mul­ tum floruerunt artes liberales et studia humaniora (66). At quoniam mox diris agitata fuit persecutionibus, principali suo fini intenta τά Εγκύκλια μα&ήμαζα primis temporibus non multum curare potuit, indeque pagani nacti sunt opportunitatem arguendi Christianos tanquam studiorum rudes et illiterates (67). Quare pueri Christiani ne­ cessitate quadam compulsi, ut ipse Tertullianus (68) fatetur, scholas grammaticorum paganorum adierunt. Quae res inde fere a medio saeculo secundo immutata est, cum schola catechetica Alexandriae florescere coepisset, atque Clemens Alexandrinus (69) τά εγκύκλια μαδήματα commendaret, et Origenes (70) magna cum laude doceret. Multo magis autem ex saeculo quarto crevit numerus magistrorum Christianorum, postquam per Constantinum M. Ecclesiae pax et li­ bertas restituta esset. Aegre autem tulerunt SS. Patres velut S. Gre­ gor. Nazianz. (71) et S. Augustinus (72), cum Julianus apostata Christianis studium scriptorum classicorum prohiberet. Inde quoque patet, quantopere SS. Patres alieni fuerint ab illo zelo parum dis­ creto arcendi scriptores classicos Graecorum et Romanorum a scholis Christianis (73). (65) Cfr. de ordine studiorum : S. Augustini tractat. « de ordine » ; Poiian 1. c. p. 21 sq.; Karl 1. c. (66) Kraus 1. c. v. Classiker; Kirchenl. v. Classiker. Cfr. cit. const. « Deus scientiarum Dominus » in parte historica. (67) Minutius Felix, Octavianus cap. 5, 16. (68) De idololatria cap. 10. (69) Strom. 1. 1, cap. 5. (70) S. Gregor. Thaum., In Originem... panegyric, oratio cap. 13 sq.; Euseb, Hist. eccl. lib. 6, cap. 2, 3. (71) Orat. V. (72) De civit. Dei lib. 18, cap. 52. (73) Quibus exemplis et doctrinis SS. Patrum (Cfr. S. Basii., Sermo ad DE SCHOLIS 87 Exstinctis fere in Occidente scholis veterum rhetorum ex sae­ culo sexto et septimo in monasteriis S. Benedicti (74) et apud ec­ clesias cathédrales (v. g. in Anglia) (75) sudia humaniora florue­ runt. Praesertim vero in scholis monasteriorum praeter inferiores scholas etiam superiores exstiterunt tam pro internis in ordinem religiosum ingressuris quam pro externis (77). Carolus Magnus Aquisgrani celeberrimam scholam condidit, in qua non solum theo­ logia, sed etiam medicina, astronomia, musica tradebantur. Similes scholae maiores paulatim etiam in aliis civitatibus veluti Moguntiae, Treviris fuerunt institutae, quae ut plurimum duplicem cursum com­ plectebantur sci. unum sacrae theologiae, alterum disciplinarum pro­ fanarum v. g. poeseos, rhetoricae, mathematicae, musicae (77). Sequentibus quoque saeculis Ecclesia omni studio scholas me­ dias fundavit et libertatem magistrorum, qui scholas regere volebant, strenue defendit. Quare Rom. Pontifices etiam statutis poenis Epi­ scopos monuerunt, ut viris idoneis ad scholas regendas licentiam sine ulla difficultate gratisque concederent (78). Post institutionem universitatum ex saeculo duodecimo anti­ quae illae scholae et studia humaniora multum pristini splendoris amiserunt (79) ; at cum ex saeculo decimo quarto et quinto studia humaniora reflorescere coepissent v. g. per Petrarcam in Italia, Rudolfum Agricolam in Germania, etiam scholae humaniorum littera­ rum restauratae sunt (80). Id quod potissimum maiori vi factum adolescentes, quomodo possint ex gentilium libris fructum capere) satis iam refutatur nova impugnatio studii scriptorum classicorum graecitatis et latinitatis, quam in Gallia improbo labore Gaume variis libris in hunc sensum scriptis in sese suscepit. Daniel huius perversae innovationis optimam scripsit refuta­ tionem, et suprema quoque Ecclesiae auctoritas novam theoriam Regulae septimae antiqui Indicis non conformem reprobavit. Cfr. Pii IX, Encycl. « Inter multiplices » 21 Mart. 1853 ad Episcopos Galliae (Collect. Lac. t. IV, coi. 191 sq.); S. C. Inq. 15 Febr. 1867 (Act. S. S. vol. 11. p. 673 sq.); Collect. Lac. t. IV v. Literaria studia n. 12 sq.; Kirchenlex. v. Gaume. (74) Mabillon, Des études monastiques; Ziegelbauer, Historia rei literariae 0. S. Bened. (a. 1754). (75) Beda, Hist. eccl. 1. IV, cap. 4. (76) Scherer 1. c. not. 2. (77) Ziegelbauer 1. c. (78) Cap. 1, 2, 3, 4, X. de magist. V, 5. (79) Ziegelbauer I. c. 1, p. 66. (80) Kirchenlex. v. Classiker. 88 TITÜTÜS IV est post exortam reformationem (81) tum a Patribus S. I. (82) tum ab aliis religiosis institutis. Ex saeculo decimo septimo et praesertim saeculo decimo octa­ vo institutioni in litteris humanioribus etiam illam, quam vocant « realem · magis magisque adiicere conati sunt. Quo ex studio non leviter exaggerato rerum utilium ortae sunt scholae reales et tem­ pore revolutionis gallicae prima schola polytechnica instituta est. Quamvis negari non possit scholas medias saeculo decimo octavo suos habuisse defectus et nova quadam reformatione fuisse restau­ randas, tamen novi reformatores modum excesserunt et cum secun­ dariis et accidentalibus innovationibus principia plane spuria theoretice adoptata etiam in praxim deduxerunt. Nostro saeculo in non paucis regionibus eadem perversa principia de iurisdictione omni­ moda Status in scholas medias legibus civilibus approbantur. Unde factum est, ut iurisdictio Ecclesiae in illas, etsi a catholicis scho­ laribus frequentatas aut penitus sit impedita aut summopere limi­ tata (83). II. - Disciplina vigens de gymnasiis aliisque scholis mediis. 678. Ecclesia catholica in omnibus scholis mediis etiamnunc sibi vindicat ius proprium et nativum providendi scholaribus catho­ licis eam instructionem et educationem religiosam, quam ipsa, non potestas civilis necessariam et convenientem esse prudenter judi­ cat (84). Quod ius Ecclesiae etiam in quamplurimis concordatis (85) disertis verbis est agnitum et comprobatum et a multis Conciliis provincialibus in praxim deductum (86). Quare in scholis illis me­ diis instructio religiosa scholaribus catholicis nonnisi ab iis tradi (81) Cone. Trid. Sess. V, cap. 1 de ref. (82) Cfr. rationem studiorum S. 1., quae'.teste Wion O. S. B. (1598) continet «illum docendi morem (veterum) per manus traditum». Quare errat Hinschius 1. c. p. 627, si existimat catholicos saeculo decimo sexto esse secutos « exem­ pla » regionum protestanticarum. (83) Hinschius I. c. p. 633 sq. (84) Syllab. prop. 45, 47 , 48; Choupin 1. c. p. 283, 286 sq.; Cavagnis 1. c. p. 172 sq. Cfr. Lebacqz de impensius fovenda et excolenda perfectiore instruc­ tione religiosa in collegiis et gymnasiis in Nouv. Rev. Theoi. vol. L1I, p. 136 sq. (85) Nussi 1. c. p. 69 sq. v. g. artic. 7 concord. Austr. (a. 1855). (86) Collect. Lac. v. Educatio. DE SCHOLIS 8Ô potest, quibus Episcopus auctoritatem et missionem contulit nec postea revocavit. Qua in instructione religiosa ii tantum adhibendi sunt libri vel catechismi, quos Episcopus approbavit, eique fas est per inspectores vel commissarios invigilandi et examinandi instruc­ tionem religiosam a magistris religionis datam. Denique quoad ex­ ercitia pietatis, sacramentorum frequentationem eas ordinationes disciplinares scholaribus catholicis Episcopus valet promulgare, quas necessarias vel opportunas esse existimat (87). 679. Ecclesia catholica non solum practice utitur iure suo pro­ prio^ nativo erigendi scholas medias iuventuti catholicae destinatas ubicunque iniustis legibus civilibus non impeditur vel arctatur (88), sed etiam suis fidelibus subditis magnam relinquit libertatem in condendis scholis mediis. Nihilominus sapienti consilio interdum ab Ecclesia cavetur, ne quis praesertim clericus inconsulto Episcopo gymnasium quoddam aperiat vel dirigat vel in eo partes docendi suscipiat (89), quemadmodum Ecclesia nequaquam contradicit, si potestas civilis (90) hominibus privatis iustas praescribit conditio­ nes, quibus impletis munere magistri scholae mediae publice fungi possunt. Quodsi agatur de fundandis scholis mediis vel collegiis per regulares, quae iure communi de fundandis conventibus et nunc in quampiurimis regionibus Leonis XIII Const. « Romanos Pontifi­ ces » praescripta sunt (91), servari debent. Quoniam est ius indu­ bitatum Ecclesiae invigilandi, ut etiam in disciplinis profanis scho­ larum mediarum, quae catholicis patent, doctrina sit conformis fidei catholicae et moribus Christianis (92), Episcoporum est, si opus sit (87) Nussi I. c. p. 70 sq.; Collect. Lac. 1. c. t. VI, eod. n. 15 sq. 23 sq. Quare quae Hinschius 1. c. p. 637 sq. ex legibus et ordinationibus civilibus nostri saeculi de ipsa instructione religiosa congerit, vi iuridica carent et so­ lummodo in illis regionibus plena libertate destitutis ad vitanda mala maiora et incommoda in praxi attendenda sunt. (88) Cfr. cit. Cone. plen. Baltimor. III, n. 208 sq.; Collect. Lac. t. 111, v. Educatio n. 55 sq. 60 sq. 78 sq. (89) Coll. Lac. 1. c. n. 79 (de collegiis reginae in Hibernia) t. Ill, v. Schola n. 12, t. V, v. Educatio n. 45, 51, t. VI eod. n. 17. (90) Cone. prov. Australiense 11 (a. 1869) in Collect. Lact. t. Ill, col. 1075 iunct. col. 1371 et attento Cone. prov. Coloc. (a. 1863) in Coll. Lac. t. V, coi. 703. (91) Cfr. cit. Cone. prov. Coloc. I. c. Quae supra de iniusta exclusione regularium a scholis elementaribus dicta sunt, similibus legibus civilibus de scholis mediis applicari debent. (92) Nussi 1. c. p. 69 sq. 90 TITULUS IV examinare (93) libros etiam in litteris humanis, et pro suo iure po­ stulant, ut magistri pravi removeantur (94). Neque Episcopi limites suae potestatis excedunt, si catholicis frequentare certa collegia mixta vel verius perniciosa simpliciter prohibent. Cfr. cit. Syn. pl. Hiberniae in Coll. Lac. t. III, coi. 795, iunct. coi. 1294 et contro­ versiam inter Episcopos Hiberniae de collegiis reginae; item cfr. decreta varia SS. CC. in Collect. S. C. de Prop. F. η. 467 sq. CAPUT IV DE UNIVERSITATIBUS STUDIORUM SIVE LITTERARUM 1. - Notio, divisio, historia universitatum studiorum. 680. Notio. Universitas litterarum seu studiorum (95) (studium generale vel universale (96), archigymnasium) (97) est schola in or­ dine suo suprema (98), in qua ex praxi nunc vigente omnes (99) scientiae vel saltem praecipuae quaedam facultates altiori ratione publice docentur et universa iuvenum educatio ultimum accipit complementum. Quare ex ipsa notione iam eruitur inter universi­ tates modernas et studia generalia medii aevi haud leves intercedere differentias (100). Divisio. Quae supra de divisione scholarum mediarum dicta sunt, servata proportione etiam divisioni universitatum sunt appli- (93) Synod, plenar. Hibern. (a. 1850) in Coll. Lac. t. Hl, col. 797. (94) Cit. Cone. prov. Coloc. (a. 1863) 1. c. coi. 703. (95) L. 1, 2, 6, 7 D. quod cuiusque universitatis nomine III, 4; Robiano 1. c. 16 sq.; Blanco Nàjera 1. c. p. 353 sq. Usque ad saec. XIII vox universitas praesertim designavit consociationem ad modum unius corporis moralis vel discentium vel docentium vel priorum et posteriorum simul ; gene rale vero stu­ dium in quantum omnium regionum discipulos admittebat. Deinde iam a saec. XII ipsam pluralitatem discip inarum. quae altiori ratione publice docebantur. (96) Robiano 1. c. p. 23 sq. 28; Denifle 1. c. p. 1 sq.; Scherer 1. c. § 103, not. 6, 17. (97) Robiano 1. c. p. 28; Scherer I. c. not. 6; Hinschius 1. c. p. 640 not. 6. (98) Robiano 1. c. p. 33 sq. (99) Robiano I. c. p. 23 sq.; Denifle 1. c. p. 452 sq.; Scherer 1. c. not. 8. (100) Themistor I. c. p. 34 sq.; Robiano I. c. p. 121 sq.; Denifle 1. c. p. 27 sq. Cfr. quoque Suârez, De virt. et statu relig. tract. X. 1. 5, cap. 4. ubi exposita notione studiorum generalium illa defendit contra Wikleff. aliosque adversarios; Bouix, De iure regular, t. II, p. 58 sq. DE SCHOLIS 91 canda. Nostra aetate, qua non pari fortuna reflorescere coeperunt uni­ versitates catholicae, notanda est illa divisio in liberas universitates ecclesiasticas vel catholicas (101) et universitates Status (102), quae haud raro nunc (103) spuriis principiis de absoluto et supremo regimine potestatis civilis in rebus scholasticis etiam theologicis innituntur aut manifesta principia indifferentismi et separationis scientiae a religione Christiana et catholica profitentur. Praeterea practici momenti est divisio in universitates completas et incomple­ tas, quatenus omnibus facultatibus sunt instructae aut una vel com­ pluribus carent. Quo sensu non pauca studia generalia medii aevi fuerunt diu universitates incompletae (104) v. g. celeberrimum stu­ dium generale Bononiense. 681. Historia. Quodsi origo historica universitatum spectetur, profecto antiquissimae universitates medii aevi nequaquam ab auc­ toritate ecclesiastica vel civili specialibus constitutionibus vel de­ cretis erectae et fundatae sunt. Huiusmodi enim diplomata non reperiuntur (105). Quare universitates potius ita ortae sunt, ut anti­ quissimae quaedam et celeberrimae scholae certarum facultatum de facto fierent studia generalia, ad quae longe lateque ob famam praeclarissimorum doctorum novaeque methodi praestantiam et privilegiorum favorem et commoda indigeni atque exteri studiosi confluebant (106). Quae numerosa multitudo doctorum et scholarium in una civitate congregata pro moribus illius aetatis mox in autonomas universitates sive corporationes coadunata est. Pro diversitate autem regionum et indolis nationum cum in universitatibus sive corporationibus formandis magna existeret libertas, haud levis lo- (101) Cfr. v. g. « Constitutiones generales catholicae Universitatis Americae » apud Nilles, Comment. Cone. pl. Balt. tert. P. 11, p. 205 sq.; Scherer 1. c. not. 12. (102) Cfr. caus. Conimbric. 18 lui. 1888 a S. C. C. definitam in Act. S. Sed. vol. XIX p. 674 sq. iunct. Syllab. prop. 45. (103) Hinschius 1. c. p. 666 sq. (104) Scherer 1. c. not. 8, 7; Denifle 1. c. p. 26 sq. (105) Ita v. g. schola medicinae Salernitana iam saeculo nono occurrit, studium autem iuris Bononiense saeculo duodecimo ortum paulatim in studium generale transformatum est. Similiter extra Italiam ex saeculo 12 et 13 ortae sunt universitates Oxoniensis et Cambrigensis in Anglia atque Parisiensis et Montispessulana et Aurelianensis in Gallia. Cfr. Denifle 1. c. p. 807 sq. 231 sq. ; Scherer I. c. not. 6. (106) Denifle I. c. p. 40 sq.; Blanco Nàjera I. c. p. 356. TITULUS IV cum habuit diversitas. Inde factum est, ut in aliis universitatibus praevaleret forma aristocratica regiminis v. g. Parisiis, in aliis autem v. g. Bononiae democralica quaedam forma regiminis induce­ retur (107). Hinc facile patet antiquissimas illas universitates longe alio sensu appellatas esse universitates atque nostra aetate fieri solet. Cum utilitas et praestantia primorum studiorum generalium omnibus esset manifesta, paulatim Romani Pontifices (108) et prin­ cipes civiles (109) universitates erigere et fundare coeperunt aut universitates iam erectas approbarunt (110) multisque privilegiis (111) exornarunt. Quamvis concedendum sit nequaquam omnes univer­ sitates medii aevi a solis Romanis Pontificibus fuisse formaliter erectas, tamen inde a saeculo decimo quarto saltem approbatio et magis magisque etiam erectio universitatum a Romano Pontifice fuit expetita concurrente haud raro simul etiam imperiali vel regia potestate (112). Quare cum universitates medii aevi ut plurimum • _ _1 (107) Den.fle I. c. p. 64 sq. (108) Bonif. Vlll, Const. < In supremae 6 lun. 1303; cap. 2 de privil. V, 7 (Innoc. IV 1244-1245) in Sext.; Denifle 1. c. p. 301 sq.; Hmschius 1. c. p. 642 sq. (109) Denifle 1. c. p. 424 sq. 474 sq. Ita Frideric. 11 a. 1224 fundavit univer­ sitatem studiorum Neapolitanam quatuor facultatibus praeditam. Cfr. Denifle 1. c. p. 452 sq. (110) Ctem. VI Const. « Considerantes · 26 lan. 1347 potius erectionem quam meram approbationem universitatis Pragensis cum « qualibet facultate licita » continet; Scherer 1. c. not. 8, 11; Denifle I. c. p. £82 sq.; Nicolaus IV Const. « De statu · 9 Aug. 1290 rata habet et privilegiis exornat studia cuius­ libet licitae facultatis a Dionysio, Portugal;iae rege, in civitate Uiixbonensi « plantata ». (111) Cfr. cap. 5 X; de mag. V, 5; cap 34 de elect. I, 6 in Sext.; Cone. Trid. Sess. V, cap. 1 de ref. ; S:herer 1. c. not. 9, 15; Auth. « Habita » Friderici I, (a. 1158) post L. 5. Cod. ne fil. IV, 13; Denifle 1. c. p. 48 sq. Cfr. quoque cit. Const. « Deus scient. Dominus » in parte historica. (112) Denifle 1. c. p. 377, 515 sq. 763 sq., ubi complures falsae sententiae de relatione potestatis ecclesiasticae et saecularis in erigendis studiis genera­ libus medii aevi a viris doctis in Gallia, Germania, Hispania usque ad nostram aetatem prolatae egregie refutantur, et optimo iure ad genuina principia S. Tho­ mae in hac controversia provocatur. At num clarissimus auctor iis, quae asserit p. 781 sq. de imperiali et regia potestate in erigendis facultatibus theologicis et canonicis, omnem difficultatem solverit rectamque explicationem dederit, dubitatio est permissa. Certe universitas ab Episcopo S. Andreae fundata dici­ tur: « Universitas a nobis, salva tamen Sedis Apostolicae auctoritate de facto instituta et fundata »; Scherer l. c. not. 8.11,12. ubi alii alio modo distinguunt et diversam deducunt solutionem ex principiis canonicis; Hinschius I. c. p. 655 sq., qui clare et generaliter non videtur probasse etiam universitates a Rom. Ponti­ ficibus erectas et privilegiis ecclesiasticis dotatas non fuisse sensu stricto corpo­ rationes ecclesiasticas, neque ipsarum bona fuisse existimata bona ecclesiastica. ! I l\'·' ■ ’/r DE HCIÎ0LÏ8 93 cum interventione auctoritatis pontificiae essent fundatae atque tanquam instituta quaedam ecclesiastica communiter haberentur, Ro­ mani Pontifices etiam in ordinandis et regendis universitatibus cum magno rei litterariae emolumento suam exercuerunt jurisdictionem v. g. per promulgationem vel approbationem statutorum universi­ tatum (113), per erectionem cathedrarum (114) vel prohibitionem certarum facultatum (115), per statuta de promotione ad gradus academicos praesertim in sacra theologia et iure canonico (116). Cfr. Robiano 1. c. p. 183 sq. Quae iura in universitates catholicas Ecclesia etiam in Concilio Tridentino (Sess. XXV, cap. 2 de reform, et S. C. C. in cit. caus, Conimbric.) sibi vindicare non omisit. Nihilominus negari non potest universitates, inchoata per pseudoreformationem falsa emancipatione, magis magisque auctoritati omnique influxui Ecclesiae fuisse subductas et potius supremo regi­ mini potestatis civilis subiectas (117). Attamen etiam post reforma­ tionem complures universitates in regionibus catholicis fundatae sunt, quorum regimen saltem in facultatibus philosophicis et theo­ logicis saepe Patres S. I. susceperunt (118). Multo magis ex tem­ pore revolutionis gallicae in quamplurimis regionibus universitates ab Ecclesia catholica alienatae et in mera instituta Status mutatae sunt (119). A qua Status subiectione vel ipsae facultates theologicae in universitatibus Status non manserunt immunes. Quae res facul­ tatibus illis theologicis neque auctoritatem neque fiduciam conci­ liavit. Quare facultates theologicae in universitatibus Status paulatim (113) Greg. IX, Const. * Parens » 13 Apr. 1231 ; Themistor 1. c. p. 42; Denifle I. c. p. 70, 113. (114) Honor. 111, a. 1219 in cap. 28 X. de privileg. V 33 iunct. Denifle 1. c. p. 252 sq. 696 sq. et Scherer I. c. not. 13. (115) Cap. 1 de mag. V 1 in Clem. (116) Greg. IX, Const. « Parens*·, cap. 1, 2, 3 X. de mag. V 1; cap. 2 de mag. V 1 in Clem.; Scherer I. c. not. 18, 19; Hinschius 1. c. p. 644 sq. (117) Themistor 1. c. p. 42 sq.; Robiano 1. c. p. 121 sq. 140 sq.; Hinschius I. c. p. 658 sq. (118) V. g. universitates Dillingana, Wirceburgensis, Mussipontanensis ; Cfr. exemplum erectionis universitatis in colleg. Soc. lesu civitatis S. Dominici a Benedicto XIV, Const. « In supereminenti » 14 Sept. 1747; Robiano 1. c. p. 238 sq.; Scherer 1. c. not. 8; Hinschius 1. c. p. 659 sq. Cfr. Blanco Nàjera de origine Universitatum in Hispania 1. c. p. 363 sq. iunct. La Fuente, Historia de las Universidades (Madrid 1884) et Regner, La vie universitarie dans 1’ancienne Espagne (Toulouse, 1902). (119) Scherer 1. c. not. 28 sq.; Blanco Nàjera 1. c. p. 361. 94 TITULUS IV aut ad meram umbram sunt redactae (uti acciderat in Gallia), aut de facto et ex iuris civilis dispositione v. g. a. 1873 in Italia et a. 1882 etiam in Gallia penitus sublatae (120), aut velut in Ger­ mania et Austria non levibus incommodis expositae (121). In Statu pontificio paucisque aliis regionibus v. g. in ducatu Mutinensi genuina principia catholica nunquam oblivioni data fue­ runt. Hinc factum est, ut Leo XII (122) praeclaram publicaret re­ formationem etiam superiorum studiorum. Recuperata libertate et independentia catholici in Belgio ducibus et magistris Episcopis et approbante Romano Pontifice Gregorio XVI (a. 1833-1835) ultimo saeculo primam vere liberam universitatem catholicam Lovaniensem fundarunt (123). Quod praeclarum exemplum mox alii catho­ lici, sed dispari eventu imitati sunt (124). Postquam Pius IX in Syllabo prop. 45 sq. spuria principia de scholis condemnavit, eidem scopo erigendarum universitatum catholicarum maiori vi adlaboratum est (125). Potissimum vero Leo XIII studium superiorum di­ sciplinarum et Encyclicis et novarum scholarum universitatumque catholicarum erectione multum promovit (126). Cui studio practico promovendi universitates catholicas certe est adscribendum, quod competentia S. C. studiorum olim ad solam ditionem pontificiam restricta, post usurpationem a. 1870 factam denuo secundum anti­ quas ordinationes Sixti V in universitates catholicas orbis Christiani et in quaestiones cum his institutis connexas fuerit extensa (127). (120) Scaduto, L’abolizione delle facoltà di teoiogia in Italia. (121) Hinschius 1. c. p. 663 sq. id forte praeter intentionem optime probat. (122) Leo XII Const. « Quod divina sapientia · 28 Aug. 1824, n. 9 sq. (123) Robiano 1. c. p. 230 sq. (124) Cfr. v. g. universitatem catholicam Dublinensem (a. 1854) iunct. Ro­ biano 1. c. p. 231 sq. et Bellesheim in Katholik (a. 1890) t. 1, p. 42 sq. (125) V. g. in Gallia post concessam libertatem etiam superioris instruc­ tionis (a. 1875) et iam (a. 1880) denuo limitatam, in Canada, in America sep­ tentrionali, in Helvetia. Cfr. v. g. Act. S. Sed. vol. IX, p. 369 sq.; Scherer 1. c. not. 12, 23. (126) Cfr. Act. S. Sed. vol. XXI, p. 513 sq. vol. XXII, p. 201 ; Analecta eccles. vol. 11, p. 290 sq. (127) Lega, Praelectiones de iudiciis eccles.vol.il, p. 276 sq.; Wernz-Vidal t. 11, n. 499; Anal. eccl. vol. 1, p. 21 sq., ubi refertur decretum S. C. Studiorum 20 Sept. 1892, quo continentur statuta pontificia facultatis theologicae in semi­ nario archiepiscopali Mediolanensi restitutae, vol. VI, p. 493 sq., ubi refertur epistola Praef. S. C. Stud. 24 Aug. 1898, ex qua multiplex actio et competentia huius S. C. in universitates catholicas cognoscitur. S. C. de Seminar, et Univers alias plures instituit cfr. v. gr. A. A. S. XV, 196. I)K SCHOLIS 95 Constitutio Piana de Curia Romana illam competentiam in univer­ sitates catholicas firmavit: Benedictus vero XV ipsam praefecit tum Seminariis tum Universitatibus, mutato consequenter nomine. II. - Disciplina vigens de universitatibus studiorum usque ad Codicem et Pium XI. 683. Institutio sive erectio completae universitatis catholicae sive ecclesiasticae itemque cuiusvis Facultatis ecclesiasticae fieri ne­ quit sine interventu auctoritatis pontificiae (can. 1336) (128). Quae auctoritas sufficit, si ex bonis ecclesiasticis vel privatis universitas catholica sit fundanda; quodsi ex bonis potestatis civilis sit do­ tanda et privilegiis civilibus instruenda, potestas quoque civilis suas partes interponat necesse est: semper tamen gradus academici, qui effectus canonicos habeant nonnisi ex facultate a S. Sede concessa conferri possunt (can. 1377). Multo minus Ecclesia catholica negat auctoritati civili vel corporationibus vel personis privatis cum vera dependentia a Statu praerogativam instituendi facultates mere pro­ fanas veluti iuris civilis vel artis medicae. Cfr. Clement. XII. Const. « imperscrutabilis » (1730) apud Robiano 1. c. p. 213 sq. (129). (128) Cfr. Gregorii XVI, Const. « Maiori certe solatia » 13 Dec. 1833, qua universitatem Lovaniensem denuo erigendam sancivit (Robiano 1. c. p. 230), omnia exempla erectionum Pii IX et Leonis XIII supra relata. Quare si Scherer 1. c. § 103, p. 53 et not. 12, 19, putat erectionem universitatis etiam cum fa­ cultate theologica ex disciplina vigente nonnisi per errorem dici causam reser­ vatam Romano Pontifici, non satis distinguit inter universitatem mere profanam a potestate civili vel a personis privatis erectam, inter facultatem theologicam et canonicam et alias disciplinas profanas, inter ius antiquum et disciplinam vigentem. Profecto in non paucis casibus olim principes civiles una cum aliis facultatibus etiam facultatem theologicam et canonicam erexerunt. Cfr. Denifle I. c. p. 763 sq.; Hinschius I. c. p. 648 sq. At vel ipse Hinschius I. c. p. 649, 653, tandem aliquando fatetur id ex tacita approbatione Rom. Pontificum esse repe­ tendum. Cuius assertionis palmare argumentum in hoc habetur, quod Rom. Pontifices in compluribus casibus facultatem theologicam in fundatione principum civilium iam inclusam ex sua parte in instrumento erectionis pontificiae disertis verbis excluserint. (129) Pius XI, const. « Deus scientiarum Dominus » 24 Maii 1931 ex quin­ quaginta duabus Universitatibus ante a. 1900 conditis enumerat non minus viginti novem quae per Romanos tantum Pontifices ac decem praeterea quae per Imperatoris vel Principum documenta simulque per Apostolicas Constitu­ tiones creatae fuere. De Universitatibus Pontificiis in Hispania condendis cfr. Decr. Leonis XIII 96 T1TULÜ8 IV 684. Regimen internum et constitutio singularum universitatum catholicarum multum pendent a statutis particularibus ; porro quae­ libet Universitas et Facultas catholica, etiam religiosis familiis qui­ buslibet concredita, sua debet habere statuta a S. Sede probata (can. 1376, § 2). In genere in statutis haec satis communiter re­ cepta sunt. Imprimis quaevis universitas completa quatuor vel quinque vel sex habet facultates. Rector autem toti universitati praeest et pro diversis regionibus et statutis alia atque alia ratione ad illud officium eligitur. Decani singulis facultatibus praeficiuntur, qui a professoribus uniuscuiusque facultatis eligi solent. Denique professores sive ordinarii sive extraordinarii constituunt universum collegium doctorum universitatis, in quod sive per concursum sive alios modos legitimos cooptantur. Insuper existere solet senatus academicus, cui haud raro alia collegia accedunt. Regimen externum saepe exercetur per Cancellarium, qui doc­ trinae etc. invigilat, nisi alia vigeat diversa praxis ; v. g. in uni­ versitate Lovaniensi Rector est etiam Cancellarius, et suprema auc­ toritas in eandem universitatem est penes totum collegium Episco­ porum Belgii (130). 685. lura et privilegia universitatum catholicarum haec recen­ seri possunt: 1. Autonomia quaedam universitatibus est propria, quae nisi specialis ratio obstet, comprehendit ius non solum proprios magi­ stratus eligendi, sed etiam saltem efficaci quodam modo interve­ niendi in nominatione professorum; id enim iam veteres appellabant « maximum scholasticae libertatis privilegium » (131). Porro univer­ sitates convenienter ferunt vota in arduis causis sive ecclesiasticis sive profanis. Hinc facultates theologicae quondam suos miserunt deputatos ad ipsa Concilia oecumenica, ut ibidem cum voto consultivo intervenirent, insuper doctrinaliter, non iudicialiter sive cum et S. C. Studiorum in Analecta eccles. vol. IV, p. 456 sq.; vol. V, pag. 457 sq. 493 sq.; vol. VI, p. 410 sq.; vol. VII, p. 78. Ferreres, Inst. vol. II, n. 370 sq. (130) Cfr. Leo XII Const. « Quod divina » n. 9 sq.; Robiano I. c. p. 68 sq., ubi antiquae universitatis (i. e. Lovaniensis) exemplum describitur; Nilles 1. c. P. II, p. 205 sq.: Constitutiones generales catholicae universitatis Americae; Analecta ecclesiast. vol. I, p. 21 sq. de facultate theol. Mediolanensi ; Revue des sciences ecclés. t. 36, p. 5 sq. de statutis universitatis Insulensis (Lille). (131) Robiano 1. c. p. Ill; Leo XII 1. c. n. 52 sq. Λ-ta 97 DE SCHOLIS auctoritate de doctrinis et libris editis indicarunt (132). Cfr. de pu­ blicis disputationibus cum haereticis : Collect. S. C. de Prop. n. 294, 302, 1674; Scherer i. c. § 100, IV. II. Maximum autem privilegium universitatum catholicarum est ius conferendi gradus academicos etiam in sacra theologia et iure canonico (133). Qui gradus academici universim spectati sunt pu­ blica et authentica testimonia universitatis catholicae de gradu scientiae in aliqua facultate a scholari adeptae. Huiusmodi gradus ex praxi communi nunc quoque recepta tres numerantur sci. baccalaurei, licentiati sive prolytae, doctoris sive magistri. Baccalaurei gradus est publicum testimonium universitatis ca­ tholicae, quo quis infimo gradui inter honores academicos (sive in hierarchia academica) adscribitur habilisque renuntiatur, ut ad altiorem honorem academicum aspirare possit. Licentiati sive prolytae dicuntur, qui simili testimonio publico medio gradui academico adscribuntur habilesque renuntiantur, ut licentiam habeant ad consequendam dignitatem supremi gradus aca­ demici i. e. doctoris. Denique collatio gradus doctoris vel magistri consistit in pu­ blico universitatis catholicae testimonio, quo quis habilis atque ser­ vatis servandis competens renuntiatur, ut disciplinam suam publice in academiis profiteatur ideoque titulo honoribusque doctoris auctus supremo ordini academico adscribitur (134). Potestas promovendi ad gradus doctoris in theologia vel iure canonico, quamvis maxime propria sit Romano Pontifici (135), non (132) Themistor I. c. p. 44; Bouix, De Papa t. I, p. 216; cfr. de aliis privi­ legiis universitatibus concessis etiam cit. Clem. XII Const. « Imperscrutabilis » 1. c., et Riganti, Comment, in Reg. Cane. Apost. in ind. v. v. Universitas stu­ diorum. Cfr. quoque can. 1397 de delatione librorum perniciosorum. (133) Leo XII, cit. Const, n. 195 sq.; cit. const, novarum universitatum catholicarum; Scherer 1. c. 54 sq.; Hinschius 1. c. p. 649. Blanco Najera 1. c. p. 577 sq. (134) Schmalzgr. I. V, t. 5 n. 1 sq.; Nilles 1. c. P. II, p. 219 sq. ; Aichner I. c. p. 517. (135) S. C. de Prop. F. 29 Mart. 1896; S. C. Stud. 2, 10, 11 Iui. 1896 in Analect. eccles. vol. IV p. 489, 492 sq. et S. C. St. 40 lun. 1896 1. c. p. 456 sq. S. C. Stud. 18 Dec. 1903 in Monitore eccles. vol. XV, p. 497. Instr, pro canonice erigendis facultatibus s. tlieolog., iur. canon., scholast. philos, in quinque semi­ nar. Hispaniae. Schmalzgr. 1. c. n. 19 sq., ubi idem scriptor recte addit, quod potestas creandi doctores ex iure civili, medicina, philosophia competat etiam Imperatori et aliis principibus civilibus superiorem non recognoscentibus. Quare 7 98 TITULUS IV Episcopis vi officii ordinarii, multo minus guberniis civilibus, ta­ men ut plurimum exercetur per universitates catholicas; interdum vero aliis quoque institutis vel collegiis vel Praelatis ecclesiasticis ex singulari privilegio Sedis Apostolicae concessa fuit (136). Subtectum doctoratus capax est omnis homo, qui speciali iure non prohibetur. Ex iure antiquo feminae, illegitime nati, nimis iuvenes. infideles, debitaque scientia bonisque moribus carentes a gradu doctoris fuerunt prohibiti. Optimo consilio a doctoribus in facultate theologica promovendis praeter alia requisita non raro exigitur, ut saltem in sacro quodam ordine sint constituti (137). Ad legitimam promotionis formam, quae saepe statutis parti­ cularibus accuratius determinatur, generatim requiritur studiorum tempus rite peractum, examen rigorosum (eminenter vel bene, prae­ clarissime vel praeclare vel saltem « in forma communi ») feliciter superatum (138), piofessio fidei ex lege Pii IV emissa. Promotio candidati ad lauream doctoris, qui praesens esse debet, olim multis solemnitatibus vel potius formalitatibus accidentalibus circumdata fuit, e quibus non paucae etiam ultimo tempore in Urbe observa­ tae sunt. 111. Effectus promotionis ad gradum doctoris, ut ipsa notione patet, est per se ius ad docendum ubique in publica universitate servatis tamen nunc servandis (139). Insuper graduatus alia privi- .4 I de iure quodam exclusivo sive expresse sive tacite exercitato auctoritatis eccle­ siasticae promovendi ad gradus litterarios solummodo sermo esse potest, si agatur de gradibus in theologia et iure canonico. Qua distinctione admissa neque Schulte in Archiv. f. k. K. eccl. t. 19, p. 25 neque Scherer 1. c. n. 19 plene est adstipulandum. (136) Scherer 1. c. not. 23; Hinschius 1. c. p. 689 sq.; Aichner 1. c. p. 517, not. 2. (137) Schmalzgr. 1. c. n. 22 sq.; Hinschius 1. c. p. 673 sq. (138) Leo XII, 1. c. n. 195 sq. 208 sq. 214 sq.; Anal. eccl. vol. I, p. 23, vol. VI, 493 sq. de praelectionibus rite audiendis. Miram ordinationem minister cultus in Austria 16 lan. 1894 publicavit de adeptione gradus doctoris theologiae in universitatibus austriacis; Aichner 1. c. (139) Cfr. cit. Const. Clem. Xll « Imperscrutabilis » ; diploma doctorum theolog. in univers. Uregoriana; Scherer 1. c. not. 17, 31; Hinschius I. c. p. 642 not. 1, p. 652, ubi parum accurate de missione canonica disserit. De limitatio­ nibus huius iuris cfr. recentiora concordata apud Nussi I. c. p. 70 sq., secun­ dum quae Episcopus etiam professoribus facultatum theologicarum in univer­ sitatibus regiis potest et debet dare missionem et auctoritatem docendi eandemque, cum opportunum fuerit, revocare. Similes ordinationes conditae sunt a recentioribus Conciiiis provincialibus. Cfr. quoque Schulte in Arch. f. k. K. t. 19, p. 38 sq. 49 sq.; Scherer I. c. not. 22; Aichner 1. c. DE SCHOLIS 99 legia consequitur, quorum longum catalogum nunc satis antiquatum veteres iuristae et canonistae composuerunt (140). Codex, can. 1378, haec sola privilegia commemorat: «Ius est doctoribus rite creatis deferendi, extra sacras functiones, annulum etiam cum gemma, et biretum doctorale, firmo praeterea praes­ cripto sacrorum canonum, qui in collatione quorumdam officiorum et beneficiorum ecclesiasticorum statuunt eos, ceteris paribus, iudicio Ordinarii esse praeferendos, qui lauream vel licentiam obtinue­ rint ». IV. Respectu eorum, quae dicta sunt de vi singulorum graduum academicorum, iamdiu in canonica praxi, sine expressa et directa iuris mutatione, manifestum est non haberi effectum qui nomine licentiae et doctoratus significabatur; cum gradus academicus nec necessarius nec sufficiens sit, ut quis possit sacras scientias docere, sed missio canonica sicut est necessaria pro graduatis ita non graduatis generatim dari potest. V. Exemptio universitatum ab ordinaria jurisdictione civili, quae antiquis universitatibus saepe fuerat concessa (141), iamdiu est aut penitus sublata aut arctis limitibus circumscripta. Scholion. In universitatibus quoque a potestate civili erectis atque institutioni catholicorum destinatis Ecclesia pro suo iure proprio et nativo postulat, ut non solum facultates theologica et canonica, postquam canonice erectae fuerunt, supremo regimini ecclesiastico maneant subiectae (142), ipsique soli ordinatio praedicationis cul­ tusque divini competat, verum etiam in aliis facultatibus doctores vel professores sint catholici eorumque doctrina conformis fidei catholicae et bonis moribus. Hinc facile patet, quod certae facultates theologicae iam in ipsa origine suoque regimine potestati civili subordinate et ab ecclesias­ tica auctoritate multum alienato Praelatis ecclesiasticis non fuerint acceptae. Neque mirum est, quod Ecclesia potius nullam velit ha- (140) Schmalzgr. I. c. n. 32 sq.; Scherer 1. c. not. 32; Trombetta, De iur. et privil. doctor, eccles. Surrenti 1900; Blanco Najera I. c. p. 593 sq. (141) Cfr. cit. Clem. XII, Const. « Imperscrutabilis » ; Robiano I. c. p. 99 sq.; Scherer I. c. not. 15; Hinschius 1. c. p. 654. (142) Nussi I. c. p. 70 sq.; Aichner 1. c. ; Hinschius I. c. p. 666 sq. 669 sq., ubi de mutatione fundationum per leges civiles multipliciter errat. TITULUS IV bere facultatem theologicam in aliquo regno quam huiusmodi facultates theologicas « Status civilis » (143). Multo magis Ecclesia catholica nostra aetate frequentationem Universitatum acatholicarum pro laicis et a fortiori pro clericis certis limitibus circumscribere vel prohibere vel denuo permittere potest (144). Ubi vero publicae Universitates doctrina sensuque catholico imbutae non sunt nitendum est, ut ad iuris optatum in natione vel regione Universitas catholica condatur (can. 1379, § 2). 686. Frequentatio Universitatum a clero. Ecclesia non so­ lum vult ut sacerdotes omnes in scientiis sacris sint competenter instructi secundum peculiares nostri temporis necesitates, idque sa­ tis apparet ex recentiore ordinatione studiorum in Seminariis, sed valde etiam optat ut adsint in clero selecti sacerdotes qui profun­ diori cognitione scientiarum, praesertim sacrarum emineant. Atque hic est finis quem respicit in erigendis Universitatibus stricte ec­ clesiasticis. Cum autem hae ubique haberi non possint, vult ut saltem aliqui deligantur ex variis dioecesibus qui illas Universitates frequentent: « Optandum est, ut locorum Ordinarii, pro sua pru­ dentia, clericos pietate et ingenio praestantes ad scholas mittant alicuius Universitatis aut Facultatis ab Ecclesia conditae vel appro­ batae, ut inibi studia praesertim philosophiae, theologiae et iuris cano­ nici perficiant et academicos gradus consequantur » (can. 1380) (145). Si ut hodie non raro accidit necessitas adsit ut nonnulli cle­ rici frequentent aliquam publicam Universitatem hoc sensu laicam, quod sine S. Sedis interventu condita est et sine positiva Ecclesiae (143) Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 2 de ref. iunct. decis. S. C. C. in caus. Conimbric. 18 lui. 1888 in Act. S. Sed. vol. XXI, p. 674 sq.; Syllab. prop. 44, 45, 46, 47, 48; Collect. Lac. t. V, v. Educatio n. 11, 15, 38, 41, 43, 55 sq.; S. C. de Prop. F. 4 lanuar. 1798 in Collect. S. C. de Prop. F. n. 171; Nussi 1. c. p. 69 sq.; Themistor I. c. p. 44 sq. 129 sq.; Robiano 1. c. p. 115 sq.; Hinschius 1. c. p. 669 sq.; Kihn, Encycl. n. Method d. Théologie p. 74 sq. Holzammer, Die Bildung des Klerus in Kirchlichen oder an StaatsuniversitSten, Mainz 1905; Heiner, Theologische Facultaten und Tridentinische Seminarien, Paderborn 1900. (144) Cfr. Cone. prov. Quebec, a. 1863 in Coli. Lac. 678 sq.; S. C. de P. F. 6 Aug. 1867 ad Ep. Angi, in Collect. S. C. P. F. n. 478; Litt. Praei. S. C. P. F. ad Arch. Westmon. 30 lan. 1885 in A. S. S. vol. XVII. p. 557 sq.; Instr. S. C. Ep. et Reg. quoad clericos saeculares et regulares, qui Universitates gubernii studiorum causa frequentant intra fines Italiae 21 lui. 1896 in Anal, eccles. t. IV, p. 484 sq. (145) Blanco Nàjera 1. c. p. 413 sq. iunct. p. 391 sq. DE SCHOLIS 101 approbatione existit, ut praecaveantur pericula, quibus tam vitae sanctitas quam doctrinae puritas in tali frequentatione manent ob­ noxiae, sedulo servandae sunt normae pluries a S. Sede datae,'a Benedicto XV confirmatae et per Deer. S. Congr. Consist. (30 April. 1918) publicatae (A. A. S. X, 237) (146). Huc quoque spectat Decr. S. C. C. 22 Febr. 1927 de sacer­ dotibus magisterii munus gerentibus in scholis civilis potestatis auctoritate constitutis, eorumque iuridica conditione et subordinatione erga proprium Episcopum (147). 687. Reformatio inducta per Pium XI. Hic Pontifex, die 24 Maii 1931 per suam Const. « Deus scientiarum » (A. A. S. XXIII, 241) ex integro ordinavit Universitates et Facultates studiorum ec­ clesiasticorum ; cubus Constitutionis hic brevis dumtaxat summa est proponenda. Praemittitur notio Facultatum, quae pro studiis ecclesiasticis tres recensentur (philosophica, theologica, iuridica), quibus adiunguntur et sub illo vocabulo comprehenduntur specialia Instituta a S. Sede in Urbe fundata sc. Institutum Biblicum, Pontif. Instit. Studio­ rum Orientalium, Pontif. Institutum Utriusque Iuris, Pont. Inst. Archaeologiae Christianae, Pontificium Inst. Musicae Sacrae. — His deinde accessere : Institutum missionale in P. Athenaeo Urbaniano (146) Summa Decreti haec capita complectitur: I. Totum negotium ponitur in manu Episcoporum, ita ut nullus clericus ad studia quaevis profana laicas Universitates frequentare possit, sine sui Episcopi voluntate et beneplacito; II. In hac frequentatione concedenda respicere debent non privatam clerici uti­ litatem, sed communem dioecesis necessitatem vel utilitatem; III. Curari debet ut qui talia studia peragunt commorentur in Seminario vel in domo religiosa vel forte apud parentes (S. C. Ep. et Reg. 21 Iulii 1896, art. 7); IV. Nemo mit­ tendus nisi sacerdotio auctus et qui «spem bonam ingerat fore ut sua agendi ratione ecclesiastico ordini honorem tam ingenii vi et perspicacia quam sancti­ tate inorum adiiciat»; V. Illa frequentatio non eximit novensiles sacerdotes ab examine in cc. 130 et 590 praescripto; VI. Expletis studiis manent suae dioecesi mancipati, nec magisteria aliaque officia prohibita et contra Ordinarii volunta­ tem suscipere possunt; VI. Congrua congruis referendo eadem applicanda re­ ligiosis etiam exemptis. Cfr. Vermeersch, Periodica XVI, 23 sq. et 61 sq.; Ojetti, Synopsis v. Universitates regiae ubi affertur Decr. S. C. Ep. et Reg. 12 lui. 1896 quod per Encycl. Pascendi ad universam Ecclesiam extensum fuerat et Litteras Secretariae Status ad Rect. instituti catholici Andegavensis 5 Nov. 1907. Cfr. Blanco Ndjera, 1. c. p. 418 sq. (147) A. A. S. XIX, 99 sq. TITULUS IV 102 erectum (Deer. S. C. de Semin, et Univ. 1 Sept. 1933); Facultas Historiae ecclesiasticae et Facultas Missiologica in P. Univ. Gregoriana erectae (7 aug. 1932); Facultas studiorum Orientis Antiqui in P. Instituto Biblico (7 Aug. 1932). Gradus academici sunt tres noti ; sed sola Licentia et Laurea in omnibus facultatibus conferuntur. Licentia aptum declarat ad docendum in scholis quae gradus academicos non conferunt; Lau­ rea seu Doctoratus etiam ab docendum in Universitatibus vel Fa­ cultatibus. Finis quem sibi proponit nova illa ordinatio est auditores in respectivis disciplinis secundum doctrinam catholicam altius insti­ tuere, eos ad fontium cognitionem, ad investigationis laborisque scientific! usum atque ad magisterium exercendum instruere et tan­ dem consulere iisdem disciplinis excolendis et provehendis (art. 2). Idcirco praeter lectiones circa disciplinas principales, auxiliares et speciales, fieri debent exercitationes, quibus auditores scientificam investigandi methodum et artem proponendi ea quae studio assecuti sunt, sub Professorum ductu addiscant. — Praeterea ad lauream ca­ pessendam exigitur scripta dissertatio seu thesis, ut aiunt, alicuius momenti scientific!, conscribenda ac publice defendenda, qua pateat candidatum in inquisitionibus scientificis peragendis esse instructum. Cui laureae obtinendae praemitti debuit licentia, non concedenda nisi post superatum examen respective de universa philosophia, de universa theologia, de universo Codice iuris canonici. Universitati vel Facultati praeest Magnus Cancellarius ; regitur a Rectore Magnifico; singulae facultates reguntur a Decano. Profes­ sores alii sunt ordinarii, qui pleno iure; alii extraordinarii, qui minus pleno iure in professorum collegium sunt allecti. Etiam au­ ditorum duplex exstat classis prout adspirent vel non ad gradus academicos. Constitutioni Pontificiae accedunt Ordinationes S. Congregatio­ nis, quibus praescripta pontificia in praxim deducuntur, magis in particulari explicantur et determinantur disciplinae tradendae, mo­ dus et conditiones peragendoiun examinum et rationem conficiendi Statuta Universitatis seu Facultatis a S. Congregatione approbanda. i PE SEMINARIIS CLERICORUM 103 TITULUS V DE SEMINARIIS CLERICORUM Fontes et Scriptores ut in tit. praeced. — Ferreres, Instit. Π, n. 320 sq ; Vermeersch-Creus. Epit. II, n. 685 sq. ; Matth. a Coronata Instit. vol. Π, n. 934 sq.; Micheletti, Constitutiones Seminariorum clericalium; Aichner, Congr. iur. can. § 147 — Commentatores Codicis, velut Vermeersch, Epitome Π, n. 685 sq.; De Meesler, Comp. iuris canon, lil, n. 1306 sq.; Matth. a Coronata, Instit. II, n. 934 sq. § 1. - NOTIO, DIVISIO, HISTORIA SEMINARIORUM CLERICORUM. 688. Notio. Seminaria clericorum moltiformia excogitari pos­ sunt et de facto pro diversitate temporum non semper eandem ha­ buerunt formam ; ex disciplina vero vigente sunt loca pia sive col­ legia, in quibus pueri et adolescentes tanquam clerici saeculares secundum canonicas normas aluntur ac religiose educantur et disci­ plinis ecclesiasticis instituuntur (1). Quare seminaria clericorum evidenter differunt a monasteriis sive conventibus ; verumtamen etiam non pauca instituta seminaria a forma Tridentina non modice alie­ na fuerunt. Divisio. Seminaria apte dividuntur (2) in seminaria minora et maiora, in dioecesana singulis dioecesibus propria, interdioecesana seu regionalia vel provincialia toti provinciae ecclesiasticae communia, generalia sive nationalia sive principalia, quae ad omnes eiusdem regni vel reipublicae ecclesias vel provincias pertinent, in episcopalia et pontificia sive apostolica, quae immediate aut Epis­ copis aut Rom. Pontifici subjiciuntur. Quae seminaria pontificia ut plurimum solent esse simul seminaria generalia vel nationalia veluti collegia nationalia in Urbe vel saltem interdioecesana. Aliae autem divisiones v. g. in seminaria scientificae eruditioni aut practicae institutioni destinata potius falsam quandam notionem semi- (1) Sess. ΧΧ1Π, cap. 18 de reform.; Themistor 1. c. p. 62 sq.; Mlles Com­ ment. in Cone. pl. Baltimor. Ill, P. II, p. 199 sq. iunct. p. 85 sq. et P. 1, p. 28 sq. 217. (2) Nussi 1. c. p. 75 sq.; Mlles 1. c. P. 11, p. 201. 1(4 TITÜLDS V nariorum atque perversam praxim insinuant quam legitimam partitionem (3). 689. Historia. Primis Ecclesiae saeculis usque ad aetatem S. Augustini seminariorum clericalium nulla reperiuntur vestigia (4). Nihilominus inde a remotissimis temporibus Ecclesia in clericis formandis suam exercuit vigilantiam, quantum iniuria temporum permisit. Hinc clerici etiam iuniores ab ipso Episcopo aut saltem sub ipsius directione erudiri solebant (5). Ex silentio S. Siricii Pa­ pae aliorumque Ecclesiae Patrum facile deducitur usque ad finem saeculi quarti non exstitisse seminaria clericorum saecularium; mo­ nasteria autem monachorum in Ecclesia orientali et occidentali orta seminariis proprie dictis adnumerari nequeunt (6). S. Augustinus vero certe primus seminariorum clericorum praeformator dici potest. Quamvis enim nonasterium clericorum ab ipso fundatum quoad vitam religiosam potius esset conventus clericorum regularium, ta­ men evidenter a coenobio monachorum fuit distinctum et per in­ troductionem vitae cuiusdam communis cum conversatione clerici digna et per praeclarum ordinem studiorum futura seminaria opti­ me praeformavit (7). Quod S. Augustinus feliciter coeperat, id mox in aliis Africae dioecesibus est introductum atque dein etiam in Italiam, Galliam, Hispaniam fuit propagatum. Cuius rei insignia exempla sunt insti­ tutum Calaritense S. Fulgentii, domus clericorum Mediolani et Nolae constitutae (8), canones 12, 13, Concilii Turonensis II (a. 567) neque abs re est canon 1 Concilii Vasensis (a. 529). Praesertim in Hispania Concilium Toletanum II (a. 527, vel 531) c. 2 = c. 5, D. 28, statuit, ut iuniores clerici in domo ecclesiae sub episcopali (3) Themistor 1 c. p. 68 sq.; Hinschius 1. c. p. 554 sq. Si etiam distinguitur in purum in quo non admittuntur nisi qui ad sanctuarium adspirant, et mixtum in quo etiam alii operam dant studiis. Hodie a S. Sedis mente semin. mixta sunt aliena, nisi determinatae et praescriptae cautelae adhibeantur. Cit. Epist. Pii XI ad Card. Bisleti. (4) Poüan 1. c. p. 1 sq.; Themistor 1. c. p. 21 sq.; Kihn 1. c. p. 75 sq.; Aichner 1. c. p. 519 sq.; Hinschius 1. c. p. 491 pro suis opinionibus protestanticis de primis illis temporibus philosophatur. (5) Euseb., Histor. eccl. 1. V, cap. 26; Socrates, Hist. ecci. i. 1, cap. 15; Siricius ad Himer. (a. 385) in c. 3, D. 77. (6) Poüan 1. c. p. 2 sq. (7) Poüan I. c. p. 14 sq.; Hinschius 1. c. p. 492 sq. (8) Poüan 1. c. p. 24 sq.; Hinschius 1. c. p. 493. DE SEMINARIIS CLERICORUM 105 praesentia praeposito sibi dato debeant erudiri. Cui decreto postea accesserunt canones 23, 24 = c. 1, C. XII, q. 1 Concilii Toletani VI (a. 633), in quibus seminarium quuddam minus iuniorum clericorum distinguitur a seminario maiore (conclavi Episcopi), ubi Episcopus cum suis presbyteris et diaconis degebat. Angli posquam per missionarios a S. Gregorio M. missos ad fidem catholicam fuerunt conversi, mox eximia cleri institutione eminent aliisque regionibus et missionarios et viros doctos suppeditarunt (9). In imperio Francorum studio optimorum Episcoporum et pio­ rum principum praesertim Caroli Magni institutio cleri in scholis penes episcopia vel monasteria erecta multum promota est (10). Id quod potissimum factum est per celeberrimam Chrodegangi regu­ lam multum divulgatam (11). Quod Chrodegangi institutum paulatim collapsum est. Quare scholae in monasteriis refugium quoddam seminariorum clericorum exstiterunt (12). At toto illo tempore inde a saeculo nono usque ad saeculum duodecimum, quo principales universitates ortae sunt, aliae quoque scholae et instituta cleri edu­ cationi et instructioni destinata non defuerunt (13). Huc spectat potissimum patriarchium Lateranense (14), cui adiungendae sunt scholae penes ecclessias cathédrales erectae (15). Post institutas publicas studiorum universitates quamplurimi theologiae iurisque sacri studiosi derelictis scholis episcopalibus et monasteriorum ad illas novas academias scientiarum confluebant (16). Inde seminaria illa antiqua, in quibus iam pridem sublata fuit severa vita com­ munis et relaxata saepe in ipsis monasteriis disciplina, ad interitum (9) Poüan 1. c. p. 33 sq. (10) Synod. Aquisgran. (a. 789) capitul. 71 iunct. Hefele 1. c. t. 111, p. 664 sq.; Poüan I. c. p. 39 sq.; Hinschius 1. c. p. 493 sq., qui postea non satis attendit se 1. c. recte docuisse Carolum M. cum plenissimo consensu cleri operam suam ad ordinandum instructionis negotium contulisse. Cfr. de magnis Synodis refor­ mationis (a. 813): Hefele 1. c. t. III, p. 764. (11) Hefele 1. c. p. 584. (12) Poüan 1. c. p. 60 sq.; Denifle 1. c. p. 657 sq.; Hinschius 1. c. p. 493, 496 sq. (13) Cfr. supra praxim a Cone. Vasensi commendatam. (14) Themistor I. c. p. 23 sq.; Hinschius I. c. p. 496. (15) Cfr. c. 34, Cone. Roman, (a. 826) = c. 12, D. 37. Qui canon a Cone. Rom. (a. 853) c. 34 confirmatus et ampliatus est; Denifle 1. c. p. 42 sq. (16) Denifle 1. c. p. 40 sq. 653 sq.; Themistor I. c. p. 34 sq.; Poüan 1. c. p. 68 sq. 106 I TITULUS V diclinaverunt (17). Cum in universitatibus studiorum haud raro erecta essent collegia (bursae), in quibus alumni praeter egregiam doctrinam etiam honestae vitae rationem sibi comparabant, frequen­ tatio universitatum per clericos minus noxia videri potuit (18). At invalescente in universitatibus effrenata vivendi licentia et degene­ rata non raro docendi methodo (19), Ecclesiae Praesules clericorum institutionem ad meliorem formam revocare decreverunt (20). Quemadmodum S. Augustinus antiquorum seminariorum auc­ tor vel praeformator dici potest, ita S. Ignatius fundatione collegii germanici (21) novam seminariorum formam constituit. Quae semi­ nariorum forma a Cardinali Polo Episcopis Cameracensi et Tornacensi commendata et pro Anglia proposita tandem in Concilio Tridentino (22) quoad substantiam solemni decreto probata est. Quod decretum Tridentinum cum subsequentibus declarationibus S. C. C. exhibet ius a Romanis Pontificibus usque ad nostram ae­ tatem iterum iterumque approbatum et inculcatum (23). Quae semi­ naria dioecesana vel provincialia Episcopis subiecta ad perfectionem adducta sunt per institutionem seminariorum sive collegiorum pon­ tificiorum vel apostolicorum. Quorum seminariorum pontificiorum post Concilium Tridentinum, etsi non primus auctor, certe princi­ palis fundator et promoter fuit Gregorius XIII, eiusque exemplum alii Romani Pontifices usque ad nostram aetatem secuti sunt (24). At maxime dolendum est, quod reformatio Tridentina de semina­ riis dioecesanis clericorum nequaquam ubique ad amussim in praxim fuerit deducta (25). Imo seminaria Tridentina salubriter insti(17) Giovanni di Giovanni. La storia de’ seminarii chiericali cap. 2; Themi­ stor 1. c. p. 46. (18) Themistor 1. c. p. 44 sq. (19) Themistor 1. c. p. 46 sq. 60 sq.; Hinschius 1. c. p. 501. (20) Poüan 1. c. p. 88 sq.; praesertim Analect. iur. pont. t. I, p. 653 sq. (21) Coli. Germanicum fuit fundatum a. 1552 i. e. 11 anni ante Decr. Trid. de Seminarii. Cfr. Bullam erect. « Dum sollicita » lulii III 31 Aug. 1552 apud Poüan 1. c. p. 310. lam ante S. Thomas a Villanova Archiep. Valentinus in sua dioecesi fundaverat Collegium Praesentationis pro adspirantibus ad sacerdo­ tium (7 Nov. 1550) Ferreres 1. c. n. 321. (22) Sess. XXIII. cap. 18 de ref.; Poüan 1. c. p. 92 sq.; Aichner I. c. p. 519. (23) Poüan 1. c. p. 92 sq. 136 sq.; Themistor 1. c. p. 59 sq.; Hinschius I. c. p.502 sq. (24) Grisar et Steinhuber in Kirchenlex. v. Collégien, roemische. (25) Poüan 1. c. p. 101 sq.; Hinschius 1. c. p. 508 sq. Cfr. Bened. ΧΠΙ, Const. « Creditae nobis· 9 Maii 1725 pro Ital. et insui, adiac.; Bened. XiV Const « Ubi primum » 3 Dec. 1740 § 2 (ad omnes Ep.). DE SEMINARIIS CLERICORUM 107 tuta, ultimo saeculo a losepho II. Imperatore in perversa ista semi­ naria generalia aut nostro saeculo per iniquissimas leges civiles in < seminaria praefica - vel « convictus » aut ob tristem temporum conditionem in < seminaria mixta » sunt commutata. Imo si ordi­ nationibus potestatis civilis non plane fuerunt suppressa et in in­ stituta mere saecularia transformata, saltem sub misera servitute inanium vereque ridicularum legum civilium praesertim in Germa­ nia et Gallia fuerunt constituta (26). Quare laudandi sunt Antisti­ tes, qui nostra aetate seminaria Tridentina salvis laudabilibus con­ suetudinibus in rebus secundariis sapienter retinent aut restituunt strenueque defendunt (27). § 2. - PRINCIPIA ET LEGES DISCIPLINARES VIGENTES DE SEMINARIIS CLERICORUM. 690. Principia, quae in hac materia sunt discutienda, ad duo revocari possunt; unum est de iure exclusivo Ecclesiae in seminaria clericorum, alterum de opportunitate sive utilitate seminariorum Tridentinorum. I. Ius Ecclesiae. Qua in re dubitari nequit, quin educatio cle­ ricorum integra ita ad solam Ecclesiam spectet, ut in ipsis cleri­ corum seminariis ne methodus quidem studiorum adhibenda civili auctoritati subiiciatur (can. 1352) (28). Nam finis discernit ea, quae sunt Ecclesiae et potestatis civilis. Atqui educatio clericorum integra directe solius Ecclesiae finem spectat; sacerdotium enim, ad quod fit praeparatio, est aliquid om­ nino supernaturale. Porro Ecclesia est societas vere perfecta (29) et a Statu omnino (26) Themistor I. c. p. 70 sq.; Hinschius I. c. p. 525 sq. istas leges germanicas et gallicas multum probat, sed p. 572 sua nota de Anglia, America sep­ tentrionali aliisque regionibus satis demonstrat huiusmodi leges a civitatibus vere magnis et liberis esse alienas. (27) Themistor lib. cit. ; Episcopi Belgii in suo postulato Vaticano, cfr. Mar­ tin, Collect, doc. C. Vatic, p. 180 sq.: Collect. Lac. v. Seminaria. (28) Syllab. prop. 33, 46; Pii IX, Encycl. « Etsi multa·» 21 Novemb. 1873 in Arch. f. k. K. t. 31 p. 186 sq.; Themistor I. c. p. 196 sq.; Quare errat Hinschius I. c. p. 538 sq., si putat ius illud Ecclesiae non esse divinum et non attendit, quid iam ex solis legibus disciplinaribus de iure Ecclesiae sequatur. (29) Syllabus prop. 19; Themistor 1. c. p. 217, ubi vel ipse Hinschius saltem consequentiam logicam conclusionis admittit. 108 TITULUS V independens; at huiusmodi perfecta societas non esset, si non in integram educationem clericorum expeditum haberet ius, quemad­ modum Germania vix iam putaret se esse societatem perfectam (sovrana), si in suis scholis militaribus et militibus instituendis penderet a Gallia et vicissim. Denique nihil ad Ecclesiae perfectionem et salutem gravius iudicari potest quam integra clericorum educatio (30), sed absonum plane est dicere Christum Dominum gravissimam hanc curam, non Ecclesiae, sed Statui forte haeretico et Ecclesiae inimicissimo com­ misisse aut saltem Ecclesiam hac in re Statui subordinasse. Quae rationes comprobantur ipsa costanti praxi Ecclesiae ; sem­ per enim Ecclesia hoc ius sibi vindicavit, neque potestas civilis in imperio Romano vel in antiquis regnis germanicis ipso fatente Hinschius sese huic negotio immiscuit; Carolus M. vero sua capi­ tularia proposuit, non invita, sed consentiente et approbante Ec­ clesia (31). Multo minus reliquis saeculis medii aevi ius illud Ecclesiae a principibus civilibus usurpatum est. Exigui autem va­ lons est, si principes imbuti spuriis principiis protestantium de iure principum in sacra paulatim educationem cleri ordinare coepe­ runt atque ita contra genuina paritatis principia (32) catholicos pro modo protestantium tractarunt. Quae iniusta agendi ratio nostra aetate eo magis est manifesta, quod vel ipsae civitates protestanticae vera libertate praeditae rerumque gerendarum prudentia insignes huiusmodi praetensa iura sese immiscendi in res Ecclesiae repudiarint (33). Quibus argumentis ex natura rei et ab auctoritate petitis ac­ cedit illud, quod sine aperta violatione fidei publicae expressis verbis in quamplurimis concordatis (34) a potestate civili datae, ius Ecclesiae libere erigendi et dirigendi seminaria Tridentina in dubium vocari non possit. Denique ius Ecclesiae exclusivum insigni ratione confirmant manifesta illa sophismata, errores iuris et facti et haud raro merae (30) Themistor I. c. p. 196 sq. (31) Hinschius 1 c. p. 493 sq., quod tamen p. 539 in reprehensione scrip­ torum catholicorum omittit. (32) Themistor 1. c. p. 188 sq. (33) Hinschius 1. c. p. 572 sq. (34) Nussi 1. c. p. 75 sq. 246 sq.; Themistor 1. c. p. 218 sq. DE REMINARII8 CLERICORUM 109 calumniae, quibus Hinschius (35) aliique (36) iura negativa et po­ sitiva potestatis civilis sese ingerendi in educationem cleri catholici demonstrare conantur. II. Sapienter ab Ecclesia etiamnunc praescribitur, ut in singulis dioecesibus iuxta formam a Concilio Tridentino stabilitam erigantur seminaria ad educationem cleri (37). Nam quidquid est necessarium, ut clerus eam attingat fidei catholicae integritatem et constantiam atque morum honestatem et perseverantiam in virtutum et orationis studio cum solida scientia et decoro clericali unitam, quam ministerium sacerdotale adeo su­ blime et sanctum omnino requirit (38), id sapienter ab Ecclesia praescribitur. Iam vero ad hunc finem (39) maxime nostro tempore erectio seminariorum non tantum est conveniens, sed vere neces­ saria; eaedem enim valent rationes atque tempore Concilii Tridentini, imo ob maius fidei et morum periculum fortius urgent. Neque nostra aetate consuetudo obedientiae et vitae honestae vereque cle­ ricalis sacerdotibus necessaria subito acquiritur, sed nonnisi paulatim et longa exercitatione, cuius optima palaestra qst seminarium. Scientifica autem institutio sine seminariis dioecesanis quamplurimis adolescentibus est impossibilis aut non ea fidei puritate et soliditate et ordinatione doctrinae traditur, quae in sacerdotibus praesertim curatis requiritur (40). Denique utilitas et necessitas seminariorum Tridentinorum ab auctoritate ecclesiastica hac in re unice competente (41) inde a Con­ cilio Tridentino usque ad Leonem XIII Pium X, Benedictum XV (35) L. c. p. 546 sq., ubi simul collectionem iniustarum legum civilium magna cum diligentia re meliore digna exhibet et ita praeter intentionem con­ scribit historiam iniustarum et ridicularum legum non paucorum guberniorum. (36) Cfr. Themistor I. c. p. 204 sq. 215 sq. 231. (37) Themistor 1. c. p. 21 sq. 59 sq. 141 sq. (38) Themistor 1. c. p. 5 sq. (39) Quodsi quis cum Hinschius 1. c. p. 546 fingat principalem finem Eccle­ siae catholicae eiusque sacerdotii esse dominandi studium et tantum secundario promotionem religionis Christianae, non est mirum, quod ad absurdas et iniuslas conclusiones perveniat, ex quibus per se sequeretur Ecclesiam catholicam cum antiquis Imperatoribus Romanis « collegiis illicitis » esse adnumerandam et omnino supprimendam. Cfr. Themistor 1. c. p. 141 not. 257. ' (40) Themistor I. c. p. 143 sq. (41) Themistor 1. c. p. 141. 110 TITULUS V et Pium XI adeo constanter et universaliter est asserta (42), ut saltem pro viris catholicis quaestio quaedam controversa existere non possit, neque argumenta futilia, quibus viri acatholici et etiam nonnulli catholici proprio suo ingenio, non legibus Ecclesiae obtem­ perantes seminaria impugnarunt, rem certam et ab Ecclesia defini­ tam in controversam commutare possunt (43). Porro institutio et praxis seminariorum studiis generalibus vel universitatibus vere ca­ tholicis non est opposita, imo illas iuvat et commendat, ut proprio fini melius inservire possint (44), neque amissa dignitate studiorum generalium ad instituta mere dioecesana inferioris gradus redigantur. 691. Ius constitutum de seminariis ex disciplina vigente his fere capitibus continetur (45). - De Seminario constituendo. 1. Candidatorum praeparatio. Commendatur sacerdotibus, praesertim parochis, ut pueros, qui indicia praebeant ecclesiasticae vocationis, peculiaribus curis a saeculi contagiis arceant, ad pie­ tatem informent, primis litterarum studiis imbuant divinaeque in eis vocationis germen foveant (can. 1353) (46). Attentis quae supra h. t. IV n.217 dicta sunt de vocatione, pla­ num est illam praeparari posse ponendo puerum seu adolescentem in conditionibus aptis ut vocetur et concipiat illam seriam et firmam voluntatem supernaturalem Deo in statu ecclesiastico serviendi, quae simul cum aptitudine pariter humana industria ut plurimum perfectibili, est signum externum unde divina vocatio prudenter con- (42) Poiian I. c. p. 136 sq.; Collect. Lac. v. Seminaria; Themistor 1. c. p. 71 sq. 121 sq. 181. (43) Themistor 1. c. p. 144 sq. 157 sq. 176 sq. (44) Themistor 1. c. p. 21, 86 sq. (45) Cone. Trid. Sess. XX11I, cap. 18 de ref.; quod caput Tridentinum prae oculis habendum, cum leges Codicis non sint nisi practica applicatio legis Tridentinae. Cfr. quoque C. Trid. ed. Richt. p. 211 sq.; Poiian I. c. p. 151 sq.; Analect. iur. pont. t. 1, coi. 672 sq.; Themistor 1. c. p. 62 sq.; Hinschius I. c. p. 502 sq. 539 sq. (46) De vocationibus fovendis et excolendis cfr. Mennini, Recîutiamo le vocazioni : esortazioni e consigli secondo il codice, Marietti - Torino. - iunct. Pii XI epist. « Officiorum omnium » 1 Aug. 1922 de promovendo « Opere voca­ tionum ecclesiasticarum ». RE SEMINARIIS CLERICORUM 111 iici potest. Haec est cura peculiaris quae sacerdotibus commenda­ tur exercenda in pueros, quos Cone. Tridentinum in seminarium recipi voluit: in quibus tria ad hoc praestanda, ut praeserventur a saeculi contagiis, ut ad pietatem informentur, ut primis litterarum studiis imbuantur: hoc autem in pluribus dioecesibus praestatur in­ stituendo scholas praeparatorias ad Seminarium in quibus delecti pueri admittantur, qui instructi et probati ad Seminarium mittantur. 11. Seminarii institutio. Unaquaeque dioecesis in loco conve­ nienti ab Episcopo electo seminarium seu collegium habeat, in quo pro modo facultatum et dioecesis amplitudine, certus adolescentium numerus ad statum clericalem instituatur (can. 1354 § 1). Generalis ergo regula est, ut quaevis dioecesis suum habeat Seminarium, in quod ex mente Cone. Tridentini 1. c. et ultimorum Romanorum Pontificum hi soli adolescentes admittantur, qui ad sacrum mini­ sterium destinentur et propriam ad hoc institutionem accipiant nec permixtim vivant cum aliis iuvenibus ad sanctuarium non destina­ tis. Quare seminaria mixta a mente Ecclesiae sunt aliena (47). Lo­ cus electioni Episcopi relinquitur; sed locus maxime conveniens est prope ecclesiam cathedralem, nisi ex specialibus circumstantiis aliud Episcopo videatur. Seminarium erigitur decreto Episcopi, per quod efficitur persona moralis non collegialis seu institutum iuridicum ecclesiasticum quod propriis legibus gubernatur (c. can. 100, § 1). Casus impossibilitatis seu magnae difficultatis ab erectione ex­ cusat ad norman can. 1354, § 3, ubi id sancitur: « Si constitui Seminarium dioecesanum nequeat, aut in constituto Seminario con­ veniens institutio, praesertim in philosophicis ac theologicis disci­ plinis, desideretur, Episcopus alumnos in alienum Seminarium mit­ tat, nisi Seminarium interdioecesanum vel regionale auctoritate apostolica constitutum fuerit» (48). Quae impossibilitas seu difficultas (47) Cfr. cit. litt. Pii X), 1 Aug. 1922: « Illud enimvero maximae Nobis est curae, modisque omnibus efficiendum est, quod decessores nostri Leo XIII et Pius X saepius praeceperunt, ut sacra seminaria, nisi ad eam rem, cuius causa condita sunt, ne adhibeantur, id est, ad sacrorum administros ut oportet in­ stituendos ». (48) Quae exceptio non videtur absolute prohibere, ne in casu aliquo pe­ culiari ob specialem causam, Episcopus aliquem alumnum, praetermisso regio­ nali Seminario, in aliud Seminarium dioecesanum mittat, sicut non prohibetur Romam mittere. Vermeersch Epit. II, n. 688. Ili TITÜLÜ8 V praesertim haberi poterit in parvis dioecesibus, in Abbatiis seu Praelaturis nullius et in Vicariatu vel Praefectura apostolica, in quo­ rum prioribus de iure, in posterioribus pro posse Seminarium re­ quiritur (49). III. Seminarium maius et minus curandum est ut in maioribus praesertim dioecesibus constituatur; maius pro alumnis philoso­ phiae ac theologiae vacantibus, minus pro pueris litterarum scien­ tia imbuendis (can. 1354, § 2). IV. Seminarii interdioecesani et regionalis institutio S. Sedi reservata est, saltem a S. Sede rata haberi debet; quae dum illa erigit solet etiam specialia statuta tradere aut saltem approbare; omnes autem dioeceses pro quibus constitutum est ut proprium habeant oportet, salva semper speciali regiminis forma ipsi tradita. V. Cum iure Episcopi erigendi Seminarium connexa est etiam potestas illud in alium locum transferendi si graves adsint rationes iuri conformes (50). Porro Episcopo non est neganda facultas, re­ tento saltem unico et principali dioeceseos seminario, aliud minus principale in eadem dioecesi constitutum ob iustas causas et ser­ vata forma in iure praescripta absolute et in perpetuum supprimendi. Ad absolutam autem suppressionem unici et principalis seminarii, cum illius instituendi et conservandi gravis obligatio sit Episcopo imposita, deveniri non potest, nisi ex absoluta et imperanti neces­ sitate; temporanea autem suppressio vel potius suspensio seminarii tanquam extremum quoddam medium, nonnisi frustra tentatis aliis mediis Episcopo est decernenda (51). 692. Modus procurandi reditus pro constitutione et conserva­ tione Seminarii. Ex Cone. Tridentino praecipue pauperum filii erant eligendi et ut alumni in Seminarium erant recipiendi, licet ditiorum filii non excludebantur, modo suo sumptu ut convictores alerentur et studium prae se ferrent Deo et Ecclesiae inserviendi ; filii autem pauperum in Seminarium recepti gratis ibidem alendi et educandi erant (52). Quare ubi piis fundationibus reditus sufficientes non (49) n. 1606; (50) (51) (52) Cfr. can. 323, § 1; 305, iunct. S. C. P. F. in Collect. I, n. 1002; ·:· II, eiusdem S. C. Litterae circul. 16 April. 1926 in A. A. S. XVI, 287* S. C. C. in causa Milevit. 9 lulii 1725. Poûan 1. c. p. 185 sq. Cfr. Cone. Trident. 1. c.; Poûan 1. c. p. 196 sq. DE SEMINARIIS CLERICORUM 113 existèrent ad loca gratuita concedenda aliosque sumptus persolven­ dos ab eodem Concilio praescriptus fuit modus obtinendi congruos reditus, quem substantialiter retinuit Codex. Itaque ubi proprii reditus deficiant: 1°) potest Episcopus statis temporibus imperare collectas pecuniarum non tantum in ecclesiis parochialibus sed in aliis etiam quamvis exemptis; atque parochi et ecclesiarum rectores debent hac in re Episcopo obtemperare — 2°) potest tributum seu taxam in sua dioecesi solvendam imponere, quae taxa dicitur Seminaristicum — 3°) si haec non sufficiant, Se­ minario attribuere aliqua beneficia simplicia (can. 1355). 693. I. Tributum seminaristicum persolvere debent, quavis appellatione remota, reprobata qualibet consuetudine contraria et abro­ gato quolibet contrario privilegio : a) mensa episcopalis : b) omnia beneficia etiam regularia aut iurispatronatus ; c) paroeciae aut quasiparoeciae, quamvis alios reditus praeter fidelium oblationes non habeant; d) domus hospitalis auctoritate ecclesiastica erecta; e) so­ dalitates canonice erectae ; f) fabricae ecclesiarum, si suos reditus habeant; g) domus religiosa quaelibet, etsi exempta, nisi solis elee­ mosynis vivat aut in ea collegium discentium vel docentium ad com­ mune Ecclesiae bonum promovendum actu habeatur (can. 1356 §1). Sodalitates canonice erectae distinguendae sunt a mere appro­ batis vel indulgentiis ditatis : illae si reditus habeant, non hae, tributo solvendo sunt obnoxiae. Fabricae ecclesiarum, si reducuntur ad mera consilia administrationis bonorum, quae ab ipsa fabrica non possideantur, pariter tributo solvendo non sunt obnoxiae. Similiter exemptae a tributo sunt domus religiosae mendican­ tium, quae reditus stabiles habere non possunt — S. Pius V. decla­ ravit domos novitiatus et domos studiorum pro religiosis haberi debere ut Seminaria non minus quam Seminaria pro clero saeculari formando erecta a locorum Ordinariis, ideoque a tributo solvendo liberas — Ferreres Instit. II, n. 333, iunct. Bull. Rom. Taurin, vol. 7 p. 614 (53). Nec solum huiusmodi collegia interna religiosorum ha- (53) Cfr. Ferraris v. Seminarium, ubi n. 178 affertur Const. « Creditae No­ bis » Benedicti XIII cum subsequent! Instructione; S. C. C. 9 Sept. 1754 apud Richler Cone. Trid. sess. XIII, cap. 18, n. 18; Analecta eccj. t. II, p. 308 sq.; Poûan 1. c. p. 165 sq. 8 TITULUS V bentur ad commune Ecclesiae bonum sicut ipsa religio, sicut seminaria; sed etiam collegia externa educationis puerorum et iuvenum, quae cuivis patent, praesertim vero pauperum (54). 11. Tributum debet esse generale eiusdemque proportionis pro omnibus, maius vel minus secundum Seminarii necessitatem, sed quinas quotannis centesimas partes (50°) reditus vectigalis non ex­ cedens, minuendum prout reditus Seminarii augentur (can. cit. § 2). « Reditus (vectigalis) tributo obnoxius is est qui, deductis oneribus et necessariis expensis, supersit in anno ; nec in eo debito computari debent distributiones quotidianae, vel, si omnes beneficii fructus distributionibus constent, tertia earundem pars ; nec fidelium oblationes, nec, si omnes paroeciae reditus coalescunt fidelium obla­ tionibus, tertia earundem pars (ib. § 3). Numquam computantur in reditibus tributo obnoxiis missarum onera sive legatarum sive manualium. Pluribus locis tributum Seminaristicum non imponitur, quia Seminaria iam sunt dotata v. gr. ex fidelium largitionibus, vel quia alumni non omnino gratuito aluntur sed suo sumptu aliquid con­ tribuunt, vel quia alumni gaudent bursis studiorum ab ipso Epi­ scopo vel a piis fidelibus fundatis aut iuvantur subventionibus ope­ rum vocationibus fovendis institutorum. In aliis autem regionibus beneficia ut plurimum non sunt pinguia, domus autem religiosae spoliationibus guberniorum et taxis guberniis solvendis ut pluri­ mum sunt pauperes et eleemosynis fidelium sunt iuvandae, et inde ex tributis non efficaciter iuvari possunt Seminaria : ideo maxime laudanda et fovenda sunt opera vocationibus fovendis et promoven­ dis destinata. 694. Incorporatio beneficiorum simplicium est aliud medium pro Seminario dotando, quando duo priora non sufficiunt. Quae incor- (54) Cfr. Vermeersch. Epit. II, n. 690; Matth. a Coronata 1. c. n. 936. Quodsi agatur de convictu presse tali, etsi ibidem simul habeantur scholae, et convic­ tores solvunt annuam pensionem, facile quis dixerit ilium convictum etsi a religiosis erectum saltem directe respicere bonum privatum convictorum et solum indirecte et per consequens bonum Ecclesiae commune. Commissio Codicis 16 Oct. 1919 negavit Ordinariis competere facultatem imponendi pro una vice moderatam taxam favore Seminarii in collatione paroe­ ciarum non reservatarum, si paroecia iam sit obnoxia tributo solvendo. Ceterum hoc est prohibitum can. 1441, cum beneficia eccles. sine diminutione conferenaa sint (can. 1440). I »1^1 »« DE 8EMINARII8 CLERICORUM 115 poratio fieri debet sine cultus divini detrimento; aliter esset vera suppressio; porro fieri debet sine obtinentium praejudicio, et si ante vacationem fiat, effectum non sortitur nisi obveniente vacatione. Quodsi in incorporatione onera beneficii incorporandi sint re­ ducenda, pro reductione S. Sedes adeunda est. « Reditus legati pro clericis instituendis tribui possunt alum­ nis in Seminarium sive minus sive maius rite receptis, licet non­ dum clericali tonsura initiatis, nisi aliud in tabulis fundationis ex­ presse caveatur (can. 1362). Hunc quoque spectant facultates speciales quae Episcopis a S. Sede haud raro concedi solent, ut Seminario subveniant per stipen­ dia Missarum binatarum aut earum quae in diebus festis suppres­ sis pro populo sint applicanda. II - Regimen et administratio Seminariorum. 695. 1. Supremum et mediatum ius in Seminaria est penes S. C. de Seminariis et Univ. Studiorum, salvo iure S. C. de P. F. relate ad Seminaria quae exclusive fundata sunt pro missionibus exteris. Ex decr. S. C. de Semin, triennalis relatio Ordinariis est prae­ scripta, S. C. exhibenda, secundum formulam decreto adnexam (A. A. S. XVII, 547 sq.) (55). Triennia sunt fixa a 1° lannuarii 1924. Panno Ordinarii: Italiae, Galliae, Hispaniae et Insularum adiacentium; II0 anno, ceteri Europae Ordinarii; III0 anno, Ordinarii Americae. II. Ius et officium Episcopi. Immediatum Seminarii regimen tam spirituale quam temporale spectat ad Episcopum. Quare: 1°) « Episcopi est omnia et singula quae ad rectam Seminarii dioecesani (56) administrationem, regimen, profectum necessaria et oppor­ tuna videantur, decernere, eaque ut fideliter observentur, curare, salvis praescriptionibus a S. Sede pro casibus peculiaribus latis» (57) (can. 1371). 2°) « Potissimum studeat Episcopus frequenter Semi- (55) Praecesserat Inst. S. C. C. ex mandato Benedicti XIII publicata pro Episc. super modo conf. rei. stat. suar, eccles. (a. 1725) § 6. (:6) Cum Seminaria interdioecesana et regionalia auctoritate apostolica con­ stituantur, eorum regimen et administratio regitur normis a S. Sede statutis (can. 1371, § 4). (57) Cfr. v. gr. pro Italia Instr. S. C. de Semin. 26 April. 1920. 116 TITULUS V narium per se ipse visitare, in institutionem quae alumnis traditur sive litterariam et scientificam sive ecclesiasticam sedulo vigilare, et de alumnorum indole, pietate, vocatione ac profectu pleniorem sibi comparae notitiam maxime occasione sacrarum ordinationum » (can. cit. § 2). 3°) « Unumquodque Seminarium suas leges habeat ab Episcopo approbabas (58), in quibus quid agere, quid observare debeant, doceantur tum qui eodem Seminario in spem Ecclesiae instituuntur, tum qui in horum institutionem operam suam impen­ dunt » (ib. § 3). 696. Rector et officiales. Curandum ut in quolibet Seminario adsint Rector pro disciplina, magistri pro instructione, oeconomus pro curanda re familiari a Rectore distinctus, duo saltem confessorii ordinarii et director spiritus (can. 1358). Omnes officiales immediate subsunt Rectori. Hi omnes libere nominantur et ad nutum ob iustas causas removentur ab Episcopo. Non est necesse ut omnes in ipso Semi­ nario degant v. g. magistri, confessarii, si excipiatur director spi­ ritus, qui ut plurimum est etiam confessarius, imo praecipuus confessarius. Et in formula relationis sub n° 10 quaeritur: «Utrum sit Magister pietatis, seu Director spiritualis debita prudentia, doctrina, pietate ornatus, qui in Seminario degat, nulloque alio officio implicetur ». Et tamen res diversis modis in diversis regionibus ordi­ natur. Cfr. Vermeersch 1. c. n. 692. Officialium omnium qualitates recensentur can. 1360 § 1. — Firmum manet ad norman can. 891 quod Seminarii Superior non debeat seminaristarum confessiones audire, nisi ex gravi et urgenti causa in casibus particularibus id sponte petant. Confessarios sive ordinarios sive extraordinarios li­ bere adire alumni possunt si in Seminario degant, libere accersere si extra degant. — Confessariorum votum numquam exquirendum est cum agitur de alumno ad ordines admittendo aut a Seminario expellendo (can. 1361). 697. Coetus deputatorum. Ne Episcopus in exercendis suis iuribus et officiis quoad spiritualem et temporalem Seminarii administrationem erret, ad normam eorum quae a Concilio Tridentino (58) In exemplum aliquod cfr. « Ordinamento dei Seminari d’Italia » Roma 1920. DE SEMINARIIS CLERICORUM 117 constituta fuerunt (59), codicis can. 1359 iubet in Seminariis dioecesanis duplicem constitui coetum deputatorum, alterum pro disci­ plina, alterum pro temporalium bonorum administratione. Unus­ quisque constituitur binis sacerdotibus ab Episcopo, audito Capitulo, electis, exclusis Vicario Generali et familiaribus Episcopi, Rectoris, oeconomi et confessarii ordinarii; quos coetus in respectiva materia audire debet Episcopus, quorum votum est proinde dumtaxat consultivum, non definitivum. Illorum deputatorum munus per sexen­ nium durat, sed rursus eligi possunt, nec ante sexenium expletum sine quavi causa amoveri debent: ex natura autem rei illae com­ missiones semper completae sint oportet, nec aliis commissionibus forte ex mente Episcopi melioribus suppleri possunt. Ius non determinat omnes et singulos casus, in quibus depu­ tatorum consilium sit exquirendum, nisi forte cum agatur de magi­ strorum electione (in negotiis maioris momenti). Atque haec sola ratio sufficit ad probandum iure Codicis (60) requisitionem consilii deputatorum non requiri sub poena nullitatis ; quid enim si Epi­ scopus teneat hoc vel illud negotium non videri sibi negotium ma­ ioris momenti pro quo solo in genere ius imponit Episcopo obliga­ tionem audiendi deputatorum consilium? Quare standum generali principio canonis 11, ex quo nullitas est neganda, nisi pro pecu­ liari actu dicatur consilium ad valorem esse requirendum (61); nec licet invocare canonem 105, in quo praetensus sensus nullitatis actus non continetur, sed mere affirmatur consilium a iure requisitum esse omnino requirendum, sed non esse necesse ad valorem actus, ut is, qui ad illud requirendum tenetur, sequatur, sicut ad valorem tenetur sequi consensum personae singularis vel coetus personarum a iure postulatum. (59) Cfr. Cone. Trid. 1. c. cum declar. S. C. C. in cit. ed. Richter C. Tr. p. 211 sq.; A. S. S. vol. 1, p. 691 sq.; Poüan 1. c. p. 279 sq. 285 sq. (60) Jure praecedenti ex declaratione S. C. C. 14 Febr. 1594 nulla habenda erat unio beneficiorum facta sine requisito deputatorum consilio. (61) Ita Vermeersch 1. c. contra plures alios. Cfr. quae Vermeersch effica­ citer affert ad propugnandum illum sensum canonis 105 in quinta edit. vol. 1, Epit. n. 229; qua in re plures doctores habet consentientes, contra alios, qui non videntur nec satis considerasse locum quem in Codice occupat can. 105, nec satis attendisse in genuinum sensum propositionis affirmantis, ne rem in qua fit oppositio inter requisitum consensum et consilium, nec alios canones Codicis, in quibus consilium modo requiritur ad valorem, modo ad licitum procedendi modum. 118 TITULÜ8 V 698. Alumnorum admissio. I. Sicut cetera, quae ad Semina­ Fi ■ rium pertinent, ita etiam alumnorum admissio Episcopo est penitus subordinata ; practice cum hac subordinatione ad Rectorem pertinet cuius est inquirere in requisitas dotes et exigere documenta affe­ renda. II. Dotes requisitae: a) ante omnia in Seminarium admitti non debent, nisi filii legitimi (62), quorum indoles et voluntas spem af­ ferant eos cum fructu ecclesiasticis ministeriis perpetuo inservituros (1363 § 1). Filii légitimât! per subsequens parentum matrimonium habendi sunt uti legitimi in ordine ad admissionem (Commiss. Codic. 13 Iulii 1930) : pro ceteris requiritur S. Sedis venia, quae si detur non liberat a petenda dispensatione ab irregularitate relate ad ordines recipiendos (63). b) Antequam recipiantur, documenta exhibere debent de legitimitate natalium et de suscepto baptismate et confirmatione, insuper de vita et moribus v. g. a parocho, superiore collegii vel scholae frequentatae et aliis forte personis competentibus (ib. § 2). c) dimissi ex aliis Seminariis vel ex aliqua religione admitti non debent, nisi prius Episcopus etiam secreto a Superioribus aliisve notitias requisierit de causa dimissionis, ac de moribus, indole et ingenio dimissorum, et certo compererit nihil in eis esse quod sacerdotali statui minus conveniat ; quas notitias veritati conformes eorum conscientia graviter onerata, suppeditare Superiores debent (ib. § 3) (64). J 699. Studiorum regimen. 1. Magistrorum delectus. Ad magi­ sterii munus in disciplinis philosophicis, theologicis et iuridicis, ii, ceteris paribus, iudicio Episcopi et deputatorum Seminarii, praefe­ rantur, qui laurea doctorali potiti sint in Universitate studiorum vel Facultate a S. Sede recognitis, aut, si agatur de religiosis, qui si­ mile testimonium a suis Superioribus habeant (can. 1366, § 1). (62) Haec iam fuerunt requisita a Cone. Trident. 1. c. iunct. S. C. C. 15 Aug. 1836; Poûan 1. c. p?201 sq. At de aetate nihil Codex praescribit, sed silet de aetate a Cone. Trident/requisita. (63) Cfr.’.Nouv. Rev. thêol. Li, 47 sq.; Archiv für Kath. Kr. CV, 191 sq.; Theol. prakt. Quart, schrift LXXV1, 691 sq. Cfr. facultates Legatis S. Sedis concessas (S.’C. Consist. 21 lunii 1920) η. 3. (64) Haec statuta sunt de dimissis, non de sponte discedentibus aut de re­ ligiosis a votis dispensatis; quamvis in casu particulariwetiam quoad eos peculiaris cautela erit prudens. <’ - — ' - -Til liWW *· DE SEMINARIIS CLERICORUM 119 « Curandum porro est ut saltem S. Scripturae, theologiae dog­ maticae, theologiae moralis et historiae ecclesiasticae, totidem habean­ tur distincti magistri » (ib. § 3). Ubi non adsint, alii possunt nominari magistri, nam canon agit de praelatione, non de absoluta exigentia doctoratus ; atque ipsa praelatio exigitur ceteris paribus inter quae non sola scientia sed aliae quoque qualitates sunt respiciendae, et tandem rei deci­ sio relinquitur Episcopi indicio (65). Quoad S. Scripturae professorem Pius XI, Motu proprio 27 Apr. 1924, vetuit ne quis in Seminariis Sacrarum Litterarum disciplinam doceret, nisi gradus academicos apud Commissionem Biblicam aut apud Institutum Biblicum adeptus esset, aut nisi saltem in hoc In­ stituto titulum bacalaurei consecutus fuisset (66). II. Studia in scholis Seminarii inferioribus: a) Praecipuum locum obtineat religionis disciplina, quae, modo singulorum ingenio et aetati accommodato, diligentissime ex­ plicetur. b) Linguas praesertim latinam et patriam alumni accurate addiscant. c) Ea in ceteris disciplinis institutio tradatur quae conveniat communi omnium culturae et statui clericorum in regione ubi alumni sacrum ministerium exercere debent (can. 1364). Linguae latinae peculiare studium commendat Pius XI in cit. Epist. «Officiorum omnium » 1 Aug. 1922 ad Card. Bisleti (A. A. S. XIV, 450). Linguae patriae apta cognitio satis commendatur ex munere docendi et exponendi religionis veritates clericis proprio. Quod cultura cleri non sit minor cultura laicorum eiusdem regionis postulat aestimatio quam clerus in populo debet habere ut utiliter ministerium exerceat: hoc autem obtinebitur, si Seminariorum gymnasialia studia programmati scholarum civilium regionis quoad sub- (65) In delectu magistrorum et rectoris et durante eorum munere ea quoque sedulo servanda sunt quae contra modernismum statuta fuerunt a S. C. S. O. decr. 28 Aug. 1907, et a Pio X in encyci. « Pascendi* et in motu proprio < Praestantia » et motu propr. « Sacrorum Antistitum » ; cfr. quoque S. C. Cons. 25 Sept. 1910. (66) A. A. S. XVI, 180 cui praescripto respondet Forrrula relationis trien­ nalis, ubi tamen sermo est de habita peculiari eaque recta in scientia Sacrae Scripturae institutione, illo addito, ut qui Scripturam doceat, solida tum philo­ sophica tum theologica doctrina emineat. teo TITULUS V stantiam sint conformia, salva meliori cognitione religionis et lin­ guae latinae et patriae (67) III. Studia Superiora haec complecti debent: a) In philosophiam rationalem cum affinibus disciplinis (68) alumni per integrum biennium incumbant (69). b) Cursus theologicus saltem integro quadriennio contineatur, et praeter theologiam dogmaticam et moralem, complecti praesertim debet studium S. Scripturae, historiae ecclesiasticae, iuris canonici, liturgiae, sacrae eloquentiae et cantus ecclesiastici. c) Habeantur etiam lectiones de theologia pastorali, additis practicis exercitationibus praesertim de ratione tradendi pueris aliisve catechismum, audiendi confessiones, visitandi moribundos (Can. 1365) (70). ■ 700. Methodus in philosophia et theologia tradenda servandus. « Philosophiae rationalis et theologiae studia et alumnorum in his disciplinis institutionem professores omnino pertractent ad Angelici Doctoris rationem, doctrinam et principia, eaque sancte teneant · (can. 1361, § 2). Praecipitur observatio rationis, doctrinae et principiorum Ange­ lici Doctoris in pertractanda philosophia rationali et theologia. Ratio pertractandi merito dicitur appellare methodum scholasticam, quam toties commendarunt RR. Pontifices a Leone XIII ad Pium XI, quae tamen methodus non est exclusiva S. Thomae multoque minus scholae sic dictae thomisticae sed doctoribus saec. XIII comunis (71). Doc- 'I • Π I (67) Cfr. Instr. S. C. de Seminar. 26 April. 1920 apud Monitore eccl. t. 33. p. 169 sq., quam Benedictus XV commendat Episcopis Cecosiovachiae in suis Litteris 30 Nov. 1921 (A. A. S. XIII, 554 sq.). (68) in Epistola S. C. Cons. a. 1912 et Instr. S. C. de Seminar, a. 1920 ut disciplinas affines hae enumerantur: disciplina religionis seu potius apologetica, linguae patriae, latinae et graecae profundior illustratio, historia civilis, ma­ thesis superior, historia naturalis, physica et chemia. (69) Instr, a. 1920 statuebat cursum philosophicum minus tribus annis scholaribus constare non debere. Cfr. tamen A. A. S. XIX. 194; XX, 157. (70) Epist. « Officiorum omnium » Pii XI speciatim insistit in commendanda theologia pastorali; item agit de non negligenda scholastica ratione theologiam docendi, licet convenienter ei adiungatur positiva ut dicitur methodus. — Porro S. C. de Seminar, et Stud. Univ, litteris datis 28 Aug. 1929, studia rerum Orien­ talium in Seminariis impensius excolenda voluit (A. A. S. XXII, 146). (71) Vermeersch-Creusen 1. c. n. 700; Matth. a Coronata 1. c. n. 942; Raus in Nouv. Rev. Theol. vol. 52, p. 271 sq. DE SEMINARIIS CLERICORUM 121 trina complexum significat doctrinarum, systema philosophico-theologicum Sti. Doctoris suis pluribus constantem partibus, plus vel minus efficaciter, plus vel minus proxime pertinentibus ad aedifi­ cium eius theologicum; non dicitur doctrinas sed doctrinam: alia in doctrina S. Thomae sunt necessaria, principalia, alia vero ac­ cessory; et certe aliquot particulares doctrinae seu theses Sancti Doctoris non amplius defendi possunt et defendi non debent (72). Principia sunt principales theses seu doctrinae capita fundamen­ talia A. Doctoris; at inde non imponitur ut omnes et singulae teneantur et defendantur, etiam v. gr. illae, quae a communi docto­ rum doctrina relictae sint (73). Quare in proposito canone confir- (72) Raus i. c. p. 273 sq.; Matth. a Coronata 1. c. Quare nulla in concreto doctrina est falsa, quia opposita S. Thomae. (73) Cfr. theses 24 a S. C. Studiorum probatas 27 Iui. 1914, quas S. C. de Seminar. 7 Martii 1916 edixit non stricte in scholis imponi, sed veluti tutas normas proponi. Cfr. Vermeersch, Periodica VIII, p. 288. Ad rem facit quae Benedictus XV declaravit P. Wlod. Ledôchowski : « Velle quidem se omnino, ut S. Thomae doctrinam sequeremur (i. e Soc. lesu alumni), at nullo pacto ut libertas opinandi restringeretur in iis quoque rebus et quaestionibus de quibus disputaretur inter catholicos, et quae disputabiles essent, qualis esset e. gr. disceptatio de distinctione reali inter essentiam et existentiam aiiaque id genus quae in deposito fidei nullo modo continentur; timere se potius, ne, hac liber­ tate praecidenda, alae simul ingeniorum inciderentur cum damno profundioris studii theologici ». Epist. P. Ledôchowski. De S. Thomae doctrina magis ma­ gisque in Societate fovenda, a. 1917. De illa ipsa speciali quaestione idem Benedictus XV approbavit responsum datum a P. Generali Martin, quo decla­ rabatur libera illa quaestio, his verbis: «Praedictum responsum R. P. Martin novimus exaratum fuisse iuxta mentem Leonis XIII, ideoque illud approbamus et nostrum omnino facimus» 3 Mart. 1815. (Regatillo, Questiones canonicas II, p. 773). Responsum illud datum fuerat P. Martin a Leone XIII. Ultimum documentum solemne hac in re est Encyclica Pii XI « Studiorum Ducem » (29 lunii 1923): «inter amatores S. Thomae, quales omnes decet esse Ecclesiae filios qui in studiis optimis versantur, honestam illam quidem cupi­ mus iusta in libertate aemulationem unde studia progrediuntur, intercedere, at obtrectationem nullam, quae nec veritati suffragatur et unice ad dissolvenda valet vincula caritatis. Sanctum igitur unicuique eorum esto quod in Codice iuris canonici praecipitur, ut « philosophiae rationalis ac theologiae studia et alumnorum in his disciplinis institutionem professores omnino pertractent ad Angelici Doctoris rationem, doctrinam et principia, eaque sancte teneant; atque ad hanc normam ita se omnes gerant ut eum ipsi suum vere possint appellare magistrum. At ne quid eo amplius alii ab aliis exigant, quam quod ab omnibus exigit omnium magistra et mater Ecclesia: neque enim in iis rebus, de quibus in scholis catholicis inter melioris notae auctores in contrarias partes disputari solet, quisquam prohibendus est eam sequi sententiam quae sibi ve­ risimilior videatur» (A. S. S. XV, 309 sq.). In his manifeste continetur in canonem commentum pontificium. Huc quoque spectat, ne existimetur alios ecclesiasti- TITULUS V mantur modo valde practico et efficaci laudes saepius S. Thomae tributae eiusque systemati philosophico-theologico, ex quibus vere possit dici magister universalis et communis in Ecclesia; sed nihi­ lominus per ipsum non manet exclusa moderata et rationabilis libertas opinandi in peculiaribus quaestionibus, de quibus inter catholicos doctores ab Ecclesia probatos fuit diversus modus opi­ nandi vere catholicus. 701. Institutio spiritualis ad pietatem. In Seminario primo loco curandum est ut vigeat pietas, morum honestas et virtutis stu­ dium, disciplina quoque externa et urbanitas clericis conveniens. In hunc sensum can. 1367 edicit: « Curent Episcopi ut alumni Seminarii: 1° singulis diebus communiter matutinas et serotinas preces recitent, per aliquod tempus mentali orationi vacent, sacri­ ficio Missae intersint; 2° Semel saltem in hebdomada ad sacramentum poenitentiae accedant et frequenter, qua par est pietate, Eucharistico pane se reficiant; 3° Dominicis et festis diebus, sacris Missarum et Vesperarum solemnibus adsint, altari inserviant sacrasque caeremonias exerceant, praesertim in ecclesia cathedrali, si id, iudicio Epicopi, sine disci­ plinae et studiorum detrimento fieri possit; 4° Singulis annis per aliquot dies continuos exercitiis spiritua­ libus vacent; 5° Semel saltem in hebdomada adsint instructioni de rebus spiritualibus quae pia exhortatione claudantur. Haec omnia nituntur praescriptis Tridentini vel sunt iamdiu praeformata per laudabiles consuetudines. Quoad modum ea execu­ tion! mandandi conveniens est ut ordinata sint statutis per Episco­ pum approbatis. Cfr. Formulam relationis n. 22. cos doctores, quorum laus in Ecclesia est, doctrinali auctoritate carere, quod a S. C. de Rei. approbatae sunt Regulae et Constitutiones Generales (26 Aug. 1921) ubi in rubrica « De lectoribus · dicitur : < in doctrinis philosophicis et theo­ logicis scholae Franciscanae ex animo inhaerere studeant, ceteros scholasticos, Angelicum praesertim Doctorem D. Thomam, catholicorum caelestem patronum magni faciant ». Ceterum, qua ratione essent Doctores ceteri, si doctrinali auctoritate carerent? Cfr. quoque Epist. Card. Gasparri (29 lan. 1906) occasione oblati Benedicto XV exemplari recentis editionis Oxoniensis operum Scoti· et quae de hoc eodem doctore a. 1582 scripsit S. Robertus Bellarminus apud Le Bachelet, Bellarmin avant son Cardinalat, Paris 1911, p. 505 sq. DE HEMINARIIS CLERICORUM 123 Disciplina externa et interna Seminarii. 702. 1. Seminarii exemptio. « Exemptum a jurisdictione paroeciali seminarium esto; et pro omnibus qui in Seminario sunt, parochi officium, excepta materia matrimoniali et firmo praescripto can. 891, obeat Seminarii Rector eiusve delegatus, nisi in qui­ busdam Seminariis fuerit aliter a Sede Apostolica constitutum » (can. 1368). — Pertinet exemptio ad Seminarium maius et minus, ubi duo adsint separata, et videtur sequi Seminarium in domo in quo seminaristae vacationes peragunt. Videtur eadem exemptio per­ tinere etiam ad varia Urbis collegia S. Sedi probata, in quibus aluntur et formantur futuri sacerdotes qui aliquam probatam Urbis Universitatem studiorum clericalium frequentant, cum licet Seminarii nomen forte non habeant, in illis tamen verificatur notio data ca­ none 1354, § 1. Hanc exemptionem congruenter postulat cura specialis quae circa Seminarium Episcopo incumbit, quae tamen ante Codicem nulla generali lege fuerat sancita. Pertinet ad omnes personas, quae actu in Seminario degunt, magistros, alumnos convictores, famulos domesticos, Sorores quae servitia secundaria praestant, et dum actu sunt in Seminario prae­ sentes etiam ad alumnos externos. Cura, excluso matrimonio, demandatur quoad administrationem sacramentorum et dispensationes ad parochum pertinentes et quoad sepulturam eorum qui ad Seminarium actu pertinent et in Semi­ nario decedunt; non tamen potest suam jurisdictionem sacramentalem Rector aliis delegare, cum neque parochus id possit, licet alia possit cum sit iurisdictio ordinaria (74). II. Disciplina interna, a) « Seminarii Rector et alii omnes mo­ deratores sub eius auctoritate curent ut alumni statuta ab Episcopo probata, studiorumque rationem adamussim servent ». b) « Saepius eis verae et Christianae urbanitatis leges tradant, eosque exemplo suo ad illas colendas excitent; hortentur praeterea (74) Cfr. Matth. a Coronata 1. c. n. 944; Monitore eccles. vol. 36, p. 178 sq. ; Vermeersch in Ius pontificium II, 67 sq. & TITULUS V ut praecepta hygienica, vestium et corporis munditiam et quamdam in conversatione comitatem cum modestia et gravitate, iugiter ser­ vent ». II I I c) « Sedulo invigilent ut magistri suo numere rite fungantur» (can. 1369) (75). Huc quoque spectat cura Rectoris, ut, quoties alumni extra Seminarium morentur servetur praescriptum can. 972 § 2. i. e. ut pio et idoneo sacerdoti commendentur. Porro S. Sedes valde commendat locorum Ordinariis ne etiam in feriis aestivis vel autum­ nalibus concedant alumnos apud paternam domum diutius commo­ rari, vultque ut Ordinarii pro viribus procurent ut Seminarium pro­ priam habeat rusticationis domum. Cfr. quoque de debita et matu­ ra praeparatione ad ordines eorum, qui servitium militare obire coacti a militiae stipendiis dimissi sunt, Decr. S. C. de Seminar. 2 Febr. 1924 cum Formula relat. trienn. n. 29 apud Vermersch, Pe­ riodica Χ1Π, 186 sq. 111. Alumnorum dimissio. « E Seminario dimittantur dyscoli, incorrigibiles, seditiosi, ii qui ob mores atque indolem ad statum ecclesiasticum idonei non videntur; itemque, qui in studiis adeo parum proficiant ut spes non affulgeat eos sufficientem doctrinam fore assecuturos; praesertim vero statim dimittantur qui forte con­ tra bonos mores aut fidem deliquerint » (can. 1371). Inde patet non omnes causas inducere dimissionem poenalem nec esse causas mo­ rales, quippe ingenii tenuitas possit esse iusta causa. De partibus confessario adiudicandis relate ad secreta et solitaria peccata Cfr. Vermeersch in Periodica XVI, p. 231 sq ; Vromant, De signis nega­ tivis vocationis sacerdotalis et religiosae, Periodica XXII, p. 187 sq. 703. Scholion. posse ab Episcopo societatis, quae sine negetur, nulla enim De Seminariis religiosis commissis. Seminaria curis committi alicuius religionis vel etiam publicis votis religionem imitatur, non est cur extat lex id Episcopis prohibens. Et cum tot (75) Formula Relat. trienn. n. 26 ponit quaesitum: « An alumni prohibean­ tur a lectione librorum et diariorum, quae, quamvis in se non noxia, eos tamen a studiis distrahere possunt » Praecessit Pius X motu proprio » Sacr. Antisti­ tum cum declarationibus S. C. Consist. 20 Oct. 1910, 17 April. 1911. 25 Sept. 1910 ad 4 In A. A. S. II, p. 857, 740. Cfr. Vermeersch, Periodica V, 249 sq. ubi ilia responsa in mitiorem sensum interpretatur, qui sensus videtur confirmari ex ipso illo n. 26 Formulae relationis trienn. DE SEMINARIIS CLERICORUM 125 sint Seminaria religiosis sive ab Episcopis sive a S. Sede tradita, antiquata prorsus dicenda est discussio a nonnullis auctoribus ex­ citata circa convenientiam, ut Seminarium aliquot tradatur alicui religioso instituto (76). lain vero cum ab Episcopo intenditur ilia traditio, religiosum Institutum non solet acceptare Seminarii regimen nisi sub his con­ ditionibus: ut nominatio Rectoris et professorum pertineat ad Su­ periorem Generalem; ut administratio sit independens a duplici coetu deputatorum pro disciplina et pro temporali gestione; ut nec ipse Episcopus nec eius successores possint instituto auferre com­ missam administrationem sine iusta aliqua causa, atque haec con­ stent subscripta aliqua pactione. Quae conditiones ex natura rei apparent conguentes. Quoniam autem talis pactio aliquam continere potest iuris derogationem v. g. exclusionem duplicis coetus depu­ tatorum (77) et praeiudicium afferre iuribus successorum, si a tali pacto antecessoris recedere non possint sine aequa causa interce­ dente, traditio illa Seminarii plerumque fieri non poterit sine assensu S. Sedis, quae articulos pacti confirmet. Qua confirmatione inter­ cedente, iam lex seu ius singulare constitutum manet, cui neutra pars sine eiusdem S. Sedis consensu derogare possit. Per se patet Episcopo manere ius et officium visitandi Semi­ narium, sicut etiam idem ius et officium competit Superiori religioso perinde ac in ceteris domibus Ordinis vel Congregationis. Quae modo dicta sunt praeclaram accipiunt confirmationem ex Brevi Benedicti XV, 23 Dec. 1921 (A. A. S. XIV, 37), quo Socie­ tati Presbyterorum a Sancto Sulpicio fit facultas, quin S. Sedem ad impetrandam in singulis casibus veniam adeat, ut Seminariorum regimen sibi ab Ordinariis locorum concreditum accipiat, eademque sine Deputatorum interventu tam in spiritualibus quam in tempo­ ralibus administrare libere valeat. (76) Bouix, De Capitulo P. IV, cap. 10, § 5; De Episcopo vol. II P. V, cap. 4, § 3; Lucidi, De visitatione Sacr. lini. vol. II, cap. 6, η. 34 sq. (77) Nihil tamen obstat, quominus, sine iuris derogatione, existere possint duo deputatorum coetus, a quibus annua relatio de disciplina et de statu tem­ porali excipiatur, examinetur et de utraque consilia proponantur Episcopo. Pariter non est cur Episcopus Superiori Generali fidere ita non possit, ut ei committat designationem Rectoris et magistrorum qui debitis qualitatibus sint instructi, reservata sibi facultate in casu particulari recusandi vel revocandi personam ab eodem Superiori Generali electam. Cfr. Vermeersch, Epit. II, n. 708; Ferreres, Instit. II, n. 358 bis; Analect. iur. pont. t. I, coi. 1095; Poüan I. c. p. 217 sq. H6 TITÜLUS VI TITULUS VI DE PRAEVIA CENSURAM LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE (Lib. I, tit. I, de sum. Trin. : lib. V, tit. 7 de haeret.) 704. Fontes: Decret. Orat. c. 3 D. 15; c. I D. 37 - Comp. IV lib. I tit. 1 de fide cath. - Cap. 2. X de sum. Trinit. I. 1. et Decret. Clem. Pap. VIII cp. 19 I. V. t. 5; Liber Sept. I. V. t. 4 de libris prohibitis - Leo X in Cone. Later. V Sess. X Const. « Inter multiplices », 4 Maii 1515 - Cone. Trid. Sess. IV deer, de ed. et us. sacr. libr., Sess. XVII decret, de libr. del., Sess. XXV decret, de indice libr.; Pii IV Const. « Dominici gregis» 24 Mart. 1564; Regul. Ind. cum adjunct declar.; Syllabi pr. 79, 80; Leonis Xlll Const. « Officiorum ac munerum» 25 lan. 1897 - Coilectan. S. C. de Prop. F. n. 165 sq. de libror, impress, et led - Collect. Lac. v. Libri. - Nussi, Conventiones p. Ill sq. (1). Scriptores: Comment, iur. Decretal, in cit. tit. v. g. Schmalzgr. 1. V t. 7 n. 27 sq.; Aichner, Comp. iur. eccl. §§ 144 sq. ; Scherer 1. c. § 100 - Gretser, De iure et more proh., expurg. et abolend. libr. haeret, et nox. ; Heymans, De ecclesiastica libror, aliorumque scriptor, in Belg. prohib.; Anal. iur. pont. t. I coi. 340. sq. 700 sq. et tom. sq.; Fessler, Das kirchliche Buecherverbot; Petit, L’index, son histoire, ses lois, sa force obligatoire; Périès, L’Index; Kirchenlex. v. Bibellesen; Archiv f. k. K. t. 70 p. 3 sq. ; Dilgskron, De revis, et approb. libr. in Anal, eccles. (a. 1896). p. 422 sq. (a. 1897) p. 85 sq; Zaccaria, Storia pole­ mica delle proibizioni de’ libri; Arndt, De libris prohibitis; Hilgers los., Der Index d. verbot. Buecher; Reusch, D. roem. Indexcongreg. u. ihr. Wirken (opus magna cum eruditione, sed vero odio in Rom. Pont, conscriptum) (2). - Com­ mentatores novae Const. « Officiorum ac munerum» infra h. tit. n. 110; Boudinhon, La nouvelle Législat. de l’Index; Gennari, La costituzione « Officiorum »; Hollweck, Das Kirchliche Bücherbot.; Pennacchi, In Constit. « Officiorum »; Schneider, Die neuen Buchergesetze der k. K. Vermeersch, De prohib. et cen­ sura iibror - Commendatores Codicis, velut Vermeersch, Epit. ; De Meester luris can. Compend.; Matthaeus a Coronata, institut. Praenotiones 705. Si viva voce fides catholica concionibus, scholis aliisque mediis propagatur, conservatur, defenditur, id vix minore efficacia praesertim nostra aetate fit per libros vel libellos apte et rite con- I I I 11 I 11 I (1) L. 34, 66 Cod. Theod. XVII, 5; L. 3 § 1 de sum. Trinit. I, 1Î cod. crim. Ital. art. 442 sq. iunct. legi « sulla stampa » 26 Mart. 1848 et aliis legibus mo­ dernis de eadem materia v. g. in Gallia, Anglia, Germania, Belgio. (2) Consulendi quoque sunt libri, qui de legibus civilibus in simili materia publicati sunt v. g. Schuermanns, Code de la presse pro Belgio, cuius leges hac in re non raro alibi adoptatae fuerunt; Liszt de huiusmodi legibus in Ger­ mania et in Austria; Bonasi, Sulla legge della stampa philosophatur potius de lege ferenda. DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EOHUMQUE PROHIBITIONE 127 scriptos; per publicationem autem pravorum librorum et fidei pro­ pagatio impeditur, et vita catholica iam plantata labefactatur. Quare Ecclesia mala ex arte typographica scaturientia impedire studet per condemnationem et prohibitionem librorum pravorum iam publicato­ rum et per censuram praeviam saltem illorum librorum, ex quibus singularia imminere possunt pericula potius praeventiva prohibitione arcenda. Quae censura praevia etiam simpliciter appellari solet cen­ sura, quod vocabulum latiori sensu condemnationem quoque et pro­ hibitionem librorum pravorum denotat. Denique ne Ecclesia careat utilitate ex bonis libris vel libellis percipienda, propagationem bo­ norum librorum sapientibus legibus et admonitionibus ordinat et promovet. Quare tribus distinctis paragraphes, ut patet ex ipsa ru­ brica tituli, universa illa materia est examinanda. CAPUT I DE CENSURA PRAEVIA LIBRORUM 1. - Principia fundamentalia 706. Ecclesia catholica indubitatum ius habet impressionem et editionem sive publicationem librorum, quae a fidelibus subditis fit, suis legibus disciplinaribus moderandi. Inde imprimis consequitur penes Ecclesiam esse potestatem libros imprimendos et publicandos praeviae censurae subiiciendi et licentiam ad edendum librum con­ cedendi vel ex iustis causis denegandi. Quare libertas typographiae in ordine ad censuram ecclesiasticam pro fidelibus subditis Eccle­ siae catholicae de iure non existit neque existere potest (3). Cum quo iure ex eodem fine connectitur ius ex iusta causa prohibendi libros a quibusvis editos (can. 1384). Nam unicuique societati perfectae competit ius praeventione quoque ea mala arcendi et bona protegendi, quae si semel ablata fuerint, nulla ratione aut nonnisi raro magnaque cum difficultate restaurari possunt. Iam vero Ecclesia catholica est societas perfecta ad propagandam, conservandam, defendendam fidem catholicam morumque sanctitatem. Cfr. Syllab. prop. 19. Quae summa bona (3) Bouix 1. c. p. 418 sq. 435 sq. lis TITULUS VI pravis libris impetuntur et semel ablata non facile et frequenter non plene restituuntur. Optimo igitur consilio Ecclesia (4) ad prae­ cavenda ista mala leges praeventivas contra publicationem pravorum librorum ex pluribus iam saeculis condidit. Quam verum sit prin­ cipium modo stabilitum, inde quoque efficitur, quod vel ipsae civi­ tates modernae non obstante maxima libertate typographiae nequa­ quam omnes leges praeventivas contra abusus typographiae ex suis codicibus eliminarint (5). Praeterea ius Ecclesiae catholicae ad cen­ suram confirmatur ex constanti praxi ultimorum quatuor saeculo­ rum, quibus Ecclesia eiiam de facto usa est iure suo et ex solemnibus decretis, quibus contrariam praxim et doctrinam reprobavit (6). 707. Libertas typographiae quamvis de iure competat fidelibus in ordine ad declinandam censuram praeviam, quam potestas civilis pro libris vel libellis religiosis ex iure proprio et nativo sibi vin­ dicat (7), tamen nequaquam eo est extendenda, ut potestati civili absolute negetur ius universum exercendi censuram praeviam libro­ rum non religiosorum, si id de facto necessarium vel opportunum videatur. Id quod nostra aetate attentis omnibus circumstantiis sal­ tem ordinarie negandum videtur. Neque Ecclesia catholica contra­ dicit, si princeps civilis non exspectato praevio et expresso iudicio ecclesiastico cautelis praeventivis divulgationem librorum vel libel­ lorum vel foliorum impedit, qui evidenter et notarié religioni bonis­ que moribus adversantur (8). II. Historia praeviae censurae librorum 708. In Ecclesia catholica usque ad saeculum decimum quin­ tum neque legibus scriptis neque iure consuetudinario praevia quae­ dam censura librorum fuit praescripta. Quae disciplina immutari (4) Cavagnis 1. c. P. II, p. 145. (5) Hilgers 1. c. p. 206 sq. 249 sq. 343 sq.; Cathrein 1. c. p. 507; Rechtslex. ed. Holtzendorff v. v. Pressgesetzgeb., Pressgewerbe, Presspolizei, Presstrafrecht. (6) Cfr. infra histor. praev. censur.; Greg. XVI, Encyc. « Mirari » 15 Aug. 1832; Syllab. Pii IX, prop. 79, 80. (7) Cfr. art. 3 concord, cum M. Duce Etruriae a. 1851 de iure exclusive Ecclesiae exercendi censuram praeventivam de libris, qui ex professo de materia religiosa agunt. (8) Greg. XVI ct Pius IX, 1. c.; Bouix 1. c. p. 441 sq.; Cathrein 1. c. p. 505 sq. ; Scherer 1. c. not. 76, 77. DK PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 129 coepta est, cum ex medio seculo decimo quinto nova « ars impressoria litterarum utilissima... ad faciliorem multiplicationem librorum probatorum et utilium » mox plurimum damnosa facta esset, cum illius artifices non raro ea arte perverse uterentur passim impri­ mendo, quae perniciosa fuerunt (9). I. Quare censura quaedam praevia librorum edendorum in nonnullis dioecesibus Germaniae v. g. in Coloniensi (a. 1475) et in Moguntina (a. 1486) per Ordinarios loci fuit praescripta. Item Nico­ laus Franco, Legatus pontificius in territorio Veneto, a. 1491 pro­ mulgavit decretum, vi cuius omnes fideles sub poena excommuni­ cationis ac multis pecuniariis prohibiti fuerunt, ne futuro tempore libros de fide catholica rebusque ecclesiasticis tractantes sine venia Episcopi vel Vicarii generalis sui domicilii imprimerent vel imprimi facerent. Crescente pernicie, quam novae artis artifices per divulga­ tionem pravorum librorum causarunt, Alexander VI (10) Const. « Inter multiplices » 1 lun. 1501 provinciis ecclesiasticis Coloniensi, Moguntina, Trevirensi, Magdeburgensi in Germania omnibus novae artis impressoribus sub poena excommunicationis latae sententiae prohibuit, ne de cetero libros, tractatus aut scripturas qualescunque imprimere aut imprimi quoquo modo praesumerent, nisi consultis prius super hoc Archiepiscopis vel Vicariis aut Officialibus prae­ fatis ac eorum speciali et expressa impetrata licentia gratis conce­ denda. II. In Concilio autem Lateranensi V Sess. X Leo X publicavit Const. «Inter sollicitudines » 4 Maii 1515, in qua statuitur, «quod de cetero perpetuis futuris temporibus nullus librum aliquem seu aliam quamcunque scripturam tam in Urbe nostra quam aliis quibusque ci­ vitatibus et dioecesibus imprimere seu imprimi facere praesumat, nisi prius in Urbe per Vicarium nostrum et sacri palatii Magistrum, in aliis vero civitatibus et dioecesibus per Episcopum... ac Inquisitorem haereticae pravitatis sive dioecesis, in quibus librorum impressio huiusmodi fieret, diligenter examinentur et per eorum manu propria sub­ scriptionem sub excommunicationis sententia gratis et sine dilatione imponendam approbentur. Qui autem secus praesumpserit, ultra libro- (9) Ita fere ad verbum Alex. VI in citand. Const. « Inter multiplices »; Hefele 1. c. t. VIII, p. 651; Arndt 1. c. p. 43 sq. (10) Reusch 1. c. t. I, p. 53 sq.; Hollweck 1. c. p. 2, 4 de antiquioribus exemplis praeviae cuiusdam approbationis librorum a Sede Apostolica expetitae. FRANCISCAN LIBRARY (Jenerat a Canaan, Conn. 130 TITULUS VI rum impressorum omissionem et illorum publicam combustionem ac centum ducatorum fabricae principis Apostolorum de Urbe sine spe remissionis solutionem ac anni continui exercitii impressionis suspen­ sionem, excommunicationis sententia innodatus existât ». III. Concilium Tridentinum postquam Sess. IV legem specialem cum sanctione poenali cit. decr. Cone. Later. V. de praevia censura saltem in edendis sacris (11) scripturis publicavit, in Sess. XVIII universum negotium de edendis et prohibendis libris commissioni praeparandum et expendendum tradidit. Cuius commissionis gene­ ralis regulae et speciales librorum prohibitiones in Sess. XXV 1. c. Romano Pontifici exhibitae fuerunt, ut eius iudicio et auctoritate terminarentur et evulgarentur. Id quod factum est cit. Pii IV Const. « Dominici gregis » 24 Mart. 1564, qua inter alia etiam decima Re­ gula Tridentina et cit. decretum Cone. Lateranensi V de editione librorum approbantur. IV. Post Concilium Tridentinum non pauca prodierunt decreta Sedis Apostolicae de praevia censura librorum, inter quae maxime eminent Instructio Clementis VIII, decreta Alexandri VII et Bene­ dicti XIV (12). Praeterea mentionem merentur leges speciales latae a Sede Apostolica de editione particularium librorum v. g. liturgicorum, Breviarii, Missalis (13), vel conscriptorum a missionariis aliisque in regionibus S. C. de Prop. F. subiectis, saltem si certi fuerint argumenti (14). V. Pius IX 2. lun. 1848 (15) pro Statu pontificio rigorem iuris antiqui de praevia censura librorum multum temperavit, atque etiamsi negari non possit postea in nonnullis documentis authen­ ticis Episcoporum Italiae denuo severiores fuisse probatas normas temporum antiquorum (16), tamen alia Concilia provincialia ultimo saeculo celebrata iam diu saltem pro laicis mitiora secuta sunt pla­ cita. Porro Pius IX in Const. « Ap. Sedis » vel ipsum decretum Tridentinum Sess. IV aliquantulum emollivit (17). (11) Scherer 1. c. § 100, not. 60, 62. (12) Cfr. Indicis antiqui partem general. (13) Archiv f. k. K. t. 70, p. 54 sq.; Const. Clementis VIII, Urbani Vlll, Benedicti XIV. Cfr. Scherer 1. c. not. 63. (14) Collectan. S. C. de Prop. F. η. 1866 sq.; Arch. f. k. K. 1. c. p. 55 sq. (15) Acta Pii IX, t. 1, p. 99 sq.; Pennacchi I. c. p. 21 sq. (16) Collect. Lac. t. VI, coi. ’ 9, 147 , 262, 775. (17) Collect. Lac. t. 111, coi. 146, 713 sq. 1264, t. IV, coi. 324, 384, 424, 487, DE PHAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROIBH1TIONE 131 VI. Denique Leo ΧΠΙ cit. Const. « Officior, ac munerum * uni­ versam censuram praeviam librorum denuo ordinavit et ad mitiores terminos reduxit. Cui novae ordinationi Sedis Apostolicae unice in praxi standum erat abrogatis omnibus alis generalibus vel speciali­ bus decretis apostolicis hac de re statutis, nisi ex ipsa Const. « Of­ ficiorum ac munerum» exceptio possit probari: quae disciplina quoad substantiam transiit in Codicem; in quo nonnulla mitius pro­ posita sunt quam in praecedenti Leonis XIII Constitutione, sicut haec rigorem precedentis disciplinae mitigaverat. Ill. - Notiones praeviae 709. Quoniam sub rubrica de praevia censura etiam leges con­ tinentur de licentia librum edendi, una ab altera accurate distin­ guenda. Censura ex can. 1384 est auctoritativa recognitio libri ab auctoritate ecclesiastica; quae per se separata esse potest a pro­ posito librum edendi ideoque a licentia ad edendum; generatim vero non petitur nisi in ordine ad editionem libri, tuncque est conditio praerequisita ad licentiam seu permissionem libri edendi. Censura est necessario particularis, et praevia et respicit ipsum li­ brum seu scriptum; licentia respicit personam et potest etiam esse generalis, expressa, tacita atque adeo praesumpta. Censura genera­ tim pertinet ad Ordinarium loci, cum qua coniungitur de se licentia auctori facta librum edendi; licentia potest etiam esse necessaria ex parte Superioris religiosi. Hic agitur de censura Ordinarii loci aut potestatis hierarchicae Superioris. 710. Cum autem can. 1384, § 2 generatim statuit, ea quae de libris hoc titulo praescribuntur, publicationibus diariis, periodicis et aliis editis scriptis quibuslibet applicari, nisi aliud constet; et insuper in canonibus sub rubrica tituli comprehensis etiam sermo fit de libellis qui distinguuntur a libris, oportet ante omnia signi­ ficationem horum vocabulororum explicare. Et quidem si absoluta foret regula citati canonis non esset necessarium declarare discrimen inter varia scripta edita vel edenda, cum diversitas non induceret discrimen in comprehensione variarum legum huius tituli; at propter 1105, t. V, coi. 58, 147, 446, 623, 803; Archiv f. k. K. I. c. p. 53 sq.; Bucceroni 1. c. n. 86 sq. 13a i I .; I I TITULUS Vi adhibitam exceptionem « nisi aliud constet », ob rationem contrariam, illud discrimen est cognoscendum. I. Etiam in Const. Leonis XIII « Officiorum et munerum» fiebat distinctio inter libros, libellos, scripta folia, diaria et libellos perio­ dicos (tit. I, cap. 5, 6, 8). Quodsi dici solet Codicem hoc loco, cum retractet hoc argmentum de prohibitione et censura librorum, ex can. 22 omnem legem anteriorem abrogare; nihilominus dicendum est leges codicis parum differre ab illa Constitutione Leonis XIII et de novo nihil fere induxisse nisi ordinis mutationem et breviorem earumdem legum propositionem: quare leges Codicis in hac materia, ad normam can. 6 n. 2° et 3° videntur esse interpretandae et aesti­ mandae ex iure illius Const. Leonis XIII atque ideo ex receptis apud probatos auctores eiusdem constitutionis interpretationibus, nisi aliquid expresse diversum vel contrarium contineatur in de­ terminata lege huius tituli. II. Communiter traditur librum esse volumen non exiguae molis habens unitatem doctrinae seu materiae i. e. tractatus de aliqua materia in volumine non exiguae molis. Sed non conveniunt aucto­ res in explicanda illa loquutione non exiguae molis. Aliqui requi­ runt 10 integra folia et explicant dicendo in 8° requiri 160 paginas, in 16° pagellas 320: ita Vermeersch, Epit. II, n. 723, id confirmans ex auctoritate Smalzgrueber (1. 5, tit. 7, de haeret, n. 55), quamvis censeat aestimationem ex foliis seu paginis desumptam esse valde materialem; formalem vero rationem potius putet esse deducendam cum Lugo (De fide, disp. 21, n. 38) ex usu communi, ex quo or­ dinarie satis facile distinguitur liber a publicatione ambitus mino­ ris. Certa quaedam unitas requiritur, quae peti potest vel ex uni­ tate argumenti, ex qua efficiatur tractatus seu commentatio de tali argumento, vel etiam ex unitate tendentiae aut scopi, velut si varia scripti seu libri argumenta tenderent ad propugnandum materialismum, positivismum aut ad errorem contra aliquam veritatem doc­ trinae catholicae velut contra Ecclesiam etc. III. Quare ad notionem libri non pentingunt : a) diaria, ephe­ merides, folia, etsi haec simul compacta in unum volumen colligentur, nisi iam ab initio ad componendum volumen destinentur, quod hac ratione per partes edatur; multo minus folia, calendaria et huiusmodi. b) quoad libellos periodicos (les revues, le riviste), hi profecto in unum volumen compacti ad quantitatem seu molem libri DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 133 pertingunt, et plerumque ad hoc destinantur, quamvis adsint quoque huiusmodi libelli periodici, quorum singuli fasciculi illam libri mo­ lem habeant. Quoad unitatem vero, ut plurimum datur quia ver­ santur circa determinatam materiam biblicam, theologicam, philo­ sophicam, asceticam, mysticam etc. sicut versari possunt in disci­ plinis physicis, in mathesi, chemia etc. E contra adsunt libelli periodici, qui de diversis plane materiis agunt et nonumquam ali­ quod argumentum materiae religiosae in determinato articulo trac­ tant permixtim cum aliis de diversa materia articulis; inter prio­ res et posteriores non est leve discrimen. 111. Libellus est scriptum quod iustam libri molem non attingit aliquot tamen constat paginis, in quo distinguitur a simplici folio, quod unica etiam pagina contineri potest. Scripta est vox generalissima, quae ad cuiusvis molis et for­ mae compositionem sese extendit. Manuscripta ex communi usu libris non sunt accensenda; quodsi edatur sive typographice sive litographice vel hectographice aut alio simili modo, erit liber aut libellus ad sensum horum canonum, modo venditioni exponatur aut ad omnes destinetur seu ab omni­ bus emi possit; edi autem dici non poterit, si usui privato sit re­ servatus v. g. scholaribus alicuius professoris. IV. - Disciplina vigens 711. Supposita distinctione facta inter varia genera scriptorum, etiam in canonum expositione sub nomine libri intelligenda erunt quaecumque alia scripta edenda, nisi in aliqua peculiarii lege ex le­ gitima interpretatione aliud constiterit esse dicendum (can. 1384 § 2). A. Libri et res quae praeviae censurae subsunt. Nisi cen­ sura ecclesiastica praecesserit edi non possunt etiam a laicis : I) « Libri Sacrarum Scripturarum vel eorundem adnotationes et commentaria » (can. 1385, § 1, n. 1). Comprehenduntur omnes et singuli libri seu partes etiam sepa­ ratae, cum notis vel sine ipsis, sive agatur de textu originali sive de aliqua versione antiqua vel moderna, etiamsi pars quae edatur non pertingat ratione quantitatis ad verum librum sensu exposito constituendum. De adnotationibus et commentariis res est manifesta. II) . « Libri qui divinas Scripturas, sacram theologiam, historiam 134 7 I $ I I I I F 4 TITULUS VI ecclesiasticam, ius canonicum, theologiam naturalem, ethicen aliasve huiusmodi religiosas ac morales disciplinas spectant ». « Libri et libelli precum, devotionis vel doctrinae institutionis­ que religiosae, moralis, asceticae, mysticae aliisque huiusmodi, quamvis ad fovendam pietatem conducere videantur. » « Ac generaliter scripta in quibus aliquid sit quod religionis ac morum honestatis peculiariter intersit ». In quo numero canonis tres classes manifeste distinguuntur — Prima agit de solis libris, de solis inquam libris, si enim compre­ henderentur etiam libella, folia aliaque huiusmodi minoris molis scripta, non esset ratio cur in secunda classe haec scripta minoris molis expresse nominarentur tamquam distincta a libris, sed sufficeret canon generalis 1384, § 2. Materia huius classis satis declaratur per disciplinas circa quas versantur (18). In altera classe comprehen­ duntur etiam libelli et comprehenduntur libri et libelli qui ordinan­ tur ad fovendam pietatem, ad instructionem religiosam et ad doc­ trinam de moribus. In tertia classe complectitur legislator omnia cuiusvis mensurae et formae opera, quoad materiam vero haec quae­ vis opera, quae ad primam et secundam classem non pertinent, ut praviae censurae ecclesiasticae obnoxia sint, necesse est ut aliquid contineant « quod religionis et morum honestatis peculiariter in­ tersit ». Inde autem apparet hoc loco verificari illam exceptionem contentam in can. 1384, § 2 « nisi aliud constet », quae limitat principium generale. Illud incisum peculiariter intersit circa opera tertiae classis iam habebatur in Const. Leonis XIII. Quae locutio est valde ampla et aliunde respicit rem, cuius iudicium non ad ipsum scriptorem sed ad auctoritatem ecclesiasticam ut plurimum pertinebit. Quid enim si scriptor non putet aliquid peculiariter interesse religionis et mo­ rum honestatis, putet autem Ordinarius ? Hoc evidenter pendet a locorum et temporum circumstantiis, a quibus id exigi ad auctori­ tatem ecclesiasticam pertinet iudicare, cui privatus scriptor se subiicere debet. Atque hic quaestio exoritur de libellis periodicis (le revue, le (18) Tractatus liturgici hic comprehenduntur, licet expresse non nominen­ tur, ipsi enim comprehenduntur vel sub appellatione theologiae liturgicae vel sub appellaiione ius liturgicum. Libri quoque, qui agunt de re sociali pariter comprehenduntur, si de re sociali agatur sub respectu religioso et morali DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 135 riviste) num obnoxii sint praeviae censurae ex can. 1385, § 1, n. 2°. Et quidem ubi tractant materias illas pro quibus non solum libri, sed etiam libelli egent praevia censura ut edantar (cfr. supra de secunda classe scriptorum) procul dubio praeviae censurae sub­ jiciuntur; tunc enim unusquisque fasciculus venit sub nomine li­ belli, nec ius distinguit inter libellos periodicos et non periodicos ; idem praeterea est dicendum quoad alias materias pro quibus prae­ via censura requiritur sive agatur de libris sive de libellis, opus­ culis, foliis, summariis etc. (can. 1385, § 1, η. 3° — can. 1387-1391). Quodsi aliquid in his publicatur, quod religionis et morum hones­ tatis peculiariter intersit, hoc profecto revisioni praeviae obnoxium erit, cum pro tali casu scripta quaelibet censurae obnoxia sint. Unica ergo potest esse quaestio de libellis periodicis ad pri­ mam classem supra propositam ratione materiae tractatae pertinen­ tibus. Iam vero tales libelli periodici, cum ut plurimum versentur fere integre in determinata materia, quae in libris subest praeviae censurae et destinentur ad complendum unum volumen amplioris molis, facile huiusmodi libelli periodici libris aequiparari possunt (cfr. resp. S. C. Inquis. 13 lan. 1893), et ideo praeviae censurae videntur esse subiiciendi, quamvis non desint, qui contrariam te­ neant sententiam ex vere probabilibus argumentis. Quodsi libri non sint et ex professo, non incidenter ut in ephemeridibus politicis, ad aedificationem et instructionem religiosam populi vel cleri ordi­ nentur, v. gr. ephemerides pastorales speciatim Ecclesiae videtur interesse, ut ante publicationem accurate examinentur, et ideo hi libelli periodici iam continentur in supra memorata secunda classe scriptorum edendorum. In particulari declarare quodnam sit argumentum, quod sive ex circumstantiis sive ob aliam peculiarem rationem tanti momenti sit quod merito censeri debeat subiiciendum esse praeviae censu­ rae, valde difficile est. In casu dubii videtur praevalere libertas scriptoris; sed etiam in tali dubio standum est iudicio Ordinarii praeviam censuram exigentis, salvo recursu ad S. Sedem in devolutivo. In praxi quoad ephemerides seu libellos periodicos de deter­ minata disciplina revisioni obnoxia, apte Episcopi suam auctorita­ tem ita interponant et universum negotium ita ordinent oportet, ut salva sit disciplina ecclesiastica, et editores ephemeridum religiosa­ rum ab inutilibus molestiis liberentur. Qua in re aptissimus modus fc iftii üi 136 A TITULOS VI exercendi vigilantiam, quae Episcopis ex officio incumbit, ille vi­ detur esse quem Pius X motu proprio · Sacrorum Antistitum » proposuit: « Ephemerides et commentaria, quae a catholicis scribun­ tur, quoad fieri possit, censorem designatum habeant. Huius officium erit folia singula vel libellos, postquam sint edita, integre attente· que perlegere; si quid dictum periculose fuerit, id in sequenti fo­ lio vel libello corrigendum iniungat. Eadem porro Episcopis facultas esto, etsi censor forte faverit ». Diaria vero non subsunt memoratae legi de praevia censura, nisi in casu particulari aliquid tractent quod religionis et morum honestatis peculiariter intersit (19). 111. « Imagines sacrae quovis modo imprimendae, sive preces adjunctas habeant, sive sine iliis edantur ». Sacrae imagines di­ cuntur, quae aliquid sacrum repraesentant v. gr. ss. Trinitatem, B. V. Mariam, D. N. lesum Christum, Sanctos et ad usum pium seu religiosum aliqua ratione sacrum destinantur. Qua in re speciali quadam ratione attendendus est can. 1279 de imaginibus publicae venerationi exponendis (20). Huc quoque pertinet responsum S. R. C. 21 Mart. 1914 (A. A. S. VI, 192) quo declaratur orationes quae Deo diriguntur ad gra(19) De sensu praeviae et generalis approbationis folii catholici haec scite dicuntur in Cone. Pien. Baltimorensi II (a. 1866) Romae approbato : « Ephemeris catholica ea tantum habeatur, quae doctrinam Ecclesiae exponit ac tuetur, Ec­ clesiae progressus domi forisque narrat, et auctoritati ecclesiasticae in omnibus subiacere parata est. Neque tamen omnia quae in foliis etiam vere catholicis inveniuntur, habenda sunt quasi ab ipsius Ecclesiae vel Episcopi auctoritate derivata. Ut vera relatio, ut loquuntur, Ordinarii ad folia ecclesiastica seu ephe­ merides catholicas recte et perspicue intelligatur ; ut demum nullus aut nostris aut adversariis supersit dubitandi aut cavillandi locus, Patres huius Cone. Plenarii profitentur atque declarant, approbationem Ordinarii, quae de more foliis catholicis datur, nihil aliud sibi velle, quam iudicare Episcopum nihil a scriptoribus contra fidem et mores proferri, spem quoque bonam se habere nihil in posterum proferendum, eosque esse redactores quorum scripta ad aedificationem utilia esse possint; Episcopum vero neque posse neque debere respondere ac rationem reddere de iis universe, quae in huiusmodi foliis ha­ bentur, sed de iis tantum, quae vi officii sui docendo, monendo, iubendo aut vetando in vulgus ediderit, et quibus sua ipse manu subscripserit ». (20) Ius praecedens censuram exigebat pro solis novis imaginibus. Commu­ niter traditur hic non tangi statuas et picturas, agitur enim de imaginibus im­ primendis. De numismatibus maior potest esse ratio dubitandi, cum impressam ferant imaginem et facillime divulgentur ac ad pium et sacrum usum destinen­ tur; non desunt tamen auctores, qui numismata sub hac lege comprehendi negant. DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 137 fias impetrandas ob intercessionem Servorum Dei qui cum sancti­ tatis fama decesserunt indigere venia Episcopi ut imprimi et dif­ fundi valeant, Episcopum vero ad mentem decretorum S. Officii et Congr. Sacr. Rituum abstinere se debere ab eisdem orationibus commendandis ac praesertim indulgentiis ditandis (21). IV. « Quae ad causas beatificationum et canonizationum Ser­ vorum Dei quoquo modo pertinent » can. 13871. Quod videtur intelligentum de causis pendentibus seu nondum finitis, non de iam finitis; ceterum causae non pendentes includuntur in censura gene­ rali. S. R. C. 12 Feb. 1909 ita rem proposuit. « Acta quae respi­ ciunt vitam, virtutes et prodigia Servorum Dei vel Beatorum, quo­ rum causis beatificationis et canonizationis manus apposuit S. R. Congr., typis edi ac publici iuris fieri nequeunt, inconsulta S. C. et absque licentia nihil obstat R. P. D. Promotoris sanctae fidei vel Adsessoris ipsius sacri Consilii » (A. A. Sa I, 238). V. « Indulgentiarum libri omnes, summaria, libelli, folia etc. in quibus earum concessiones continentur ». Requiritur licentia Ordi­ narii (can. 1388, § 1). At « Requiritur expressa licentia sedis Apostolicae ut edere liceat, quovis idiomate: a) collectionem authenticam precum piorumque operum quibus Sedes Apostolica indulgentias adnexuit; b) elenchum indulgentiarum apostolicarum; c) summarium indulgentiarum vel antea collectum, sed nunquam approbatum, vel nunc primum ex diversis concessionibus colligendum » (can. 1388, § 2). Pro summariis ex elenchis authenticis publicatis sufficit licen­ tia Ordinarii ; item pro publicandis indulgentiis quarum certitudo habetur ex rescripto concessionis. Pariter eadem licentia sufficit, si non agitur de novis autenticis collectionibus, elenchis aut summariis quae a Sancta Sede nondum approbata sunt vel eidem fuerit spe­ cialiter reservata; sed de edendis iisdem collectionibus: quo casu illa collectio dici non potest authentica, sed tantum authenticae con­ formis, de qua conformitate respondere debet Ordinarius licentiam tribuens; collectio enim authentica illa una est quae qua talis a S. Sede fuerit publicata (22). (21) Cfr. Vermeersch in Periodica t. VIII, p. 26. (22) Cfr. S. C. Indicis 7 Aug. 1897, iunct. S. C. Indulg. 30 Sept. 1852, 22 Ian. 1858, 8 lan. 1861 in Decreta Auth. S. C. Indulg. n. 361, 383, 388; Pennacchi 1. c. p 136 sq. ubi historiam disciplinae ecclesiasticae in approbanda indulgen- 1XS TITULUS VI Elenchus indulgentiarum apostolicarum est catalogus illarum indulgentiarum, quas quivis Rom. Pontifex initio sui Pontificatus declarat se intendere concedere coronis, numismatibus etc. per be­ nedictionem Apostolicam a se vel ab habente facultatem impertitam. Cfr. Elenchum Pii XI in A. A. S. XIV, 142. VI. « Collectio decretorum Romanarum Congregationum rursus edenda » (can. 1389). Pro cuius nova publicatione licentia postu­ landa est a Moderatore cuiusque Congregationis. Quodvis decretum quod iam in A. A. S. editum fuerit, in aliqua ephemeride vel libro canonico publicari potest; nec vetitum est ex iis, quae tali modo publicata sunt collectionem adornare ad utilitatem scientiae cano­ nicae v. gr. collectionem decisionum Commissionis pro Codicis in­ terpretatione, sed talis collectio subest ordinariis conditionibus libri de re canonica agentis (23). VI. « Libri liturgici eorumque partes et litaniae a S. Sede approbatae » — Haec publicari nequeunt, quin ex attestatione Ordinarii loci in quo imprimuntur vel eduntur constet de concor­ dantia cum editionibus approbatis (can. 1390). Libri liturgici sunt ex S. R. C. 17 Maii 1911 (Decret, auth. n. 4266): Breviarum Romanum, Missale Romanum, Rituale Roma­ num, Pontificale Romanum, Martyrologium Romanum, Caeremoniale Episcoporum, Propria tum Officiorum tum Missarum alicuius dioe­ cesis, Ordinis seu Congregationis religiosae, Memoriale rituum Be­ nedicti Χ1Π pro minoribus ecclesiis, Instructio Clementina pro expo­ sitione SS.mi Sacramenti, Collectio decretorum S. R. C. Partes libri liturgici relate ad hanc legem habendae non sunt tiarum publicatione fuse exponit. Die 22 Febr. a. 1929 a S. Poenitentiaria Apost. edita est « Collectio precum piorumque operum quibus RR. PP. in favorem omnium Christi fidelium aut quorumdam coetuum personarum indulgentias adnexuerunt ab a. 1899 ad 1928 ».Quae collectio declarata est authentica et exclusiva, ita ut abrogentur generales indulgentiarum concessiones post a.1899 factae et in eam collectionem non relatae. Circa elenchum aut summaria indulgentiarum alicuius piae associationis videntur vim suam retinere antiqua documenta, vi quorum summaria indulgen­ tiarum etiam ex pluribus Brevibus excepta de licentia Ordinarii loci imprimi possunt et sodalibus tradi. S. C. induig. Decr. aulh. n. 388. Matth. a Coronata I. c. n. 9^6; De Meester 1. c. 111, n. 134o. . ,<æ> C"? »· Kf· Surtori. Enchiridion canonum seu S. Sedis responsiones... tuxia Codicis ordinem diSestae Viceutiae 1934, quod solam refert Ordinarii approbationem. DE PRAEVIA CENHtJRA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 139 aliquot psalmi, orationes, partes Evangeliorum pro commodo fide­ lium exceptae et in libris privatae devotionis Jimpressae, quae proinde non requirunt testimonium concordandae, licet ex alio prin­ cipio subsunt praeviae Ordinarii censurae. Intelliguntur ergo partes, quae etiam separatae aliquid unum efficiant, ut dici possint edi­ tiones partiales libri liturgici v. g. Psalterium, Officium Hebdoma­ dae Maioris, etc. (24). Litaniae pro pubblica recitatione iam approbatae sunt: Lita­ niae maiores, Lauretanae, Nominis lesu, Sacri Cordis, S. loseph. Pro publica recitatione novas Litanias Ordinarii approbare (can. 1259, § 2) non possunt: si quas ergo Ordinarii approbent, quod minus conforme menti Ecclesiae est, adhibere licebit privatim dum­ taxat. Pro publicis Litaniis approbatis edendis pariter requiritur testimonium concordandae cum editionibus approbatis. VII. « Versiones sacrarum Scripturarum in linguam vulgarem topis imprimi nequeunt, nisi sint a Sede Apostolica probatae, aut nisi edantur sub vigilantia Episcoporum et cum adnotationibus praecipue exceptis ex Sanctis Ecclesiae Patribus atque ex doctis catholicisque scriptoribus » (can. 1391). Commissio Codicis 20 Maii 1923 declaravit particulam et quae coniungit vigilantiam Episcopi cum necessitate adnotationum habere sensum copulativum non distinctivum; quae declaratio ceteroquin non erat vere necessaria. Vigilantia Episcoporum eo spectat, ut non publicentur lingua vulgari versiones de quorum fidelitate et concordantia cum originali (i. e. cum Vulgata latina) non constet. Versiones in lingua vulgari non servatis praedictis notis editae ipso iure sunt prohibitae (25): quae prohibitio eo pertinet ut evitetur (24) Circa editiones librorum liturgicorum cantus gregoriani speciales nor­ mae sunt datae, quae ex can. 2 adhuc vigent et continentur in S. R. C. Decret, auth. n. 4166, 4234, 4178, 4259, 4263; cfr. quoque responsum S. R. C. in Ratisbonen 24 Febr. 1911. (25) Cap. 12 X de haeret. V 7; Regul. IV Ind.; Clem. VIII decret, a. 1595; Clem. XI, Const. « Unigenitus · prop. 79 sq. 8 Sept. 1713; Pii VI, Const. « Auc­ torem fidei » 28 Aug. 1794, prop. 67; Malou, La lecture de la sainte Bible; Kirchenlex. v. Bibeliesen. Sedes Apostolica quamvis aliquam versionem in lingua vulgari factam possit absque adnotationibus ut authenticam declarare vel saltem simpliciter approbare, tamen de facto et ex disciplina vigente huiusmodi versionem usui populi permissam sine adnotationibus nunquam approbavit. Quodsi versio vulgaris sacrae scripturae facta sit cum adnotationibus et appro­ batione Episcopi, eius lectio pariter ipso iure ecclesiastico est nunc permissa, I 4 4 HO TITULL'S VI periculum, ipsa experientia comprobatum, quod si sacra biblia vulgari lingua passim sine discrimine permittantur, plus inde ob hominum temeritatem detrimenti quam utilitatis passim oriatur. Partes S. Scripturae, ut epistolae et evangelia anni, historia utriusque testamenti in usum scholarum concinnata, v. gr. historia Tobiae, sine adnotationibus sub auctoritate Episcopi edi possunt, ut passim tradunt doctores. VIII. Approbatio textus originalis alicuius operis, neque eius­ dem in alias linguas translationibus neque aliis editionibus suf­ fragatur; quare et translationes et novae editiones operis approbati nova approbatione et licentia indigent — Excerpta e periodicis capita seorsim edita novae editiones non censentur nec proinde nova approbatione indigent (can. 1392). Pariter nova editio non est dicenda simplex impressio nova, quae in nulla re differat ab impressione iam approbata. Vermeersch, Epit. II, 726, 7; Matth. a Coronata I. c. n. 951, 6. 712. B. Ad quem pertinet dare licentiam edendorum (26). Pro libris seu scriptis, de quibus in numeris I - III licentiam dare potest vel Ordinarius loci proprius auctoris, vel Ordinarius loci ubi libri, scripta, imagines publici iuris fiunt, vel demum loci in quo imprimantur, inter quos auctori seu editori datur optio, salva tamen lege ut, si quis ex iis Ordinariis licentiam denegaverit, eam ab alio nec ulterior quaedam licentia parochi vel Episcopi requiritur. Quare Const. « Offic. ac muner. » mitior praxis iam decretis S. C. Ind. 13 lun. 1757, et 7 lanuar. 1835 approbata denuo clarissimis verbis fuit confirmata. Cfr. Scherer 1. c. t. II, p. 23 sq ; Pennacchi 1. c. p. 63 sq. 257 sq.; Vermeersch in Const. Leo­ nis XIII n. 71. (26) In Const. « Officiorum et munerum » n. 34 praescribebatur : « Vicarii et Missionarii Apostolici Decreta S. C. Propagandae fidei praepositae de libris edendis fideliter sei vent ». Quae Decreta cum variis ipsorum relaxationibus col­ lecta inveniuntur in Collect. S. C. P. Fid. n. 1869 sq. Quo statuto nequaquam omnia et singula antiqua decreta S. C. de Prop, quoad ordinationes forte emol­ litas aut poenas iam sublatas innovantur, sed generatim remittimur ad discipli­ nam nunc vigentem et a S. C. de Prop. Fide approbatam. Simile praescriptum non habetur in Codice: quare licet Vicarii et Praefecti aposto ici eorumque subditi omnino subiici debeant decretis S. C. de P. F., in hac materia reguntur iure communi Codicis, id clare v.detur inferri ex can. 294, § I, cuius prae­ scriptum in iure communi praecedenti non inveniebatur clare propositum. De Meester I. c. n. 1349. Cfr. quae iam sub iure Codicem immediate praecedente tenebant Gennari I. c. p. 75 et Pennacchi 1. c. p. 211 sq. DE PHABV1A CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 141 Ordinario petere auctor nequeat, nisi eumdem certiorem fecerit de denegata ab alio licentia (can. 1386, § 2) (27). Pro aliis operibus iam indicatum est quis licentiam dare de­ beat, videlicet: a) pro operibus Vl° loco indicatis S. R. Congregatio; b) pro libris, summariis etc. circa indulgentias, V° loco propositis, salvis exceptionibus in quibus requiritur licentia S. Sedis, licentiam dat Ordinarius loci, qui videtur esse Ordinarius loci ubi publici juris fit, hoc enim significatur verbo edatur, quamvis non desint docti auctores, qui generali modo dant optionem inter tres Ordina­ rios; c) pro operibus sub η. IV enumeratis iam dictum est requiri licentiam Moderatoris respectivae S. Congregationis; d) pro libris liturgicis attestationem dare debet de concordantia cum editionibus approbatis Ordinarius loci in quo imprimuntur aut publici iuris fiunt; auctor proprie talis libri liturgici non est qui illum edit, ut est ma­ nifestum; nihilominus etiam quoad istas editiones graves auctores dant optionem ad recurrendum ad Ordinarium proprium illius qui editionem curat; e) pro versionibus in linguam vernaculam sacrarum Scripturarum, si edantur cum requisitis conditionibus (η. VII) licen­ tiam dat Ordinarius loci (auctoris, editoris vel impressoris) ; ut publicentur sine adnotationibus S. Sedes est adeunda, quae ut tali modo publicentur licentiam dare non solet. 713. C. De munere censorum. « In universis Curiis epicopalibus censores ex officio adsint, qui edenda cognoscant ». — « Ex (27) Cum antiquis temporibus vix non semper liber ibidem publicaretur, ubi fuit impressus, ex iure antiquo Reg. X. Ind. solummodo Ordinarius loci impressionis libri ad praeviam censuram dicitur competens. At quoniam in libro edendo magis attenditur publicatio libri per bibliopolam quam impressio per typographum, iam secundum antiquum ius, si forte per accidens impressio et publicatio diversis locis factae essent, ex natura rei et mente legislatoris magis ratio habenda fuit loci publicationis quam merae impressionis. Mirum igitur non est, quod nostra aetate, qua bibliopolae vel editores frequenter diversis in locis opera imprimenda curant, legislator in nova Const. « Offic. et mun. » art. 35 expressis verbis Ordinario loci publicationis libri i. e. sedis negotii edi­ toris ius et officium praeviae censurae commiserit, non Ordinario auctoris vel loci impressionis. Facile autem fieri potest, ut una in civitate v. g. Parisiis cum gravi incommodo multi libri publicentur, qui alibi fuerunt typis mandati. Quo in casu sane Ordinarius loci publicationis, ad imminuendas molestias propriae Curiae, servato rigore disciplinae dicebatur posse, non debere multum deferre approbationi Ordinarii auctoris vel loci impressionis libri. Codex ergo huic ultimae difficultati sapienter providit dando optionem inter tres loci Ordinarios, 142 TITULUS VI utroque clero eligantur, aetate, eruditione, prudentia commendati, qui in doctrinis probandis improbandisque medio tutoque itinere eant» (can. 1393, § 1,3). Libere nominantur et removentur ab Or­ dinario, qui potest etiam non permanenter designato alicuius libri censuram committere. Censorum officium est, ut in censurandis libris, omni persona­ rum acceptione deposita, tantummodo prae oculis habeant Ecclesiae dogmata et communem catholicorum doctrinam quae Conciliorum generalium decretis aut Sedis Apostolicae constitutionibus seu praescriptionibus atque probatorum doctorum consensu continentur (can. 1393, § 4) (28). ♦ Censor sententiam scripto dare debet. Quae si faverit, Ordi­ narius potestatem edendi faciat, cui tamen praeponatur censoris iudicium, inscripto eius nomine. Extraordinariis tantum in adiunctis ac perquam raro, prudenti Ordinarii arbitrio, censoris mentio omitti potest ». — Porro « auctoribus censoris nomen patefieri non debet, (can. 1393, § 4, 5) ; antequam hic faventem sententiam dederit quae praescriptio ultima evidenter eo spectat ut censori sua stet libertas in iudicio proferendo; quare haec ratio et ipsa legis formula postulat ut censoris nomen non reveletur si sententiam publicationi contrariam dederit. — Per se quidem Ordinarius post favorabilem censuram debet dare licentiam publicationis; tamen Ordinarius, qui evidenter non prohibetur ipse per se libri examen seu censuram peragere, potest ex gravi causa suo prudenti arbitrio aestimanda, licentiam denegare v. gr. quia publicationem inopportunam et pro datis circumstantiis nocivam iudicet vel quia non contentus unius censoris iudicio, alterius censoris postulavit sententiam, qui eam adversam tulerit. Tamen contra denegationem Ordinarii, quae irra­ tionabilis putetur, patet recursus ad S. Sedem i. e. ad S. Officium. Quod autem iudicium censoris, non quidem in extenso sed per verba « Nihil obstat » cum subscriptione sit in ipso libro impri­ menda, videtur clare inferri ex formula legis coi lata cum Enc. (28) Haec sapienter constituta fuerant in Const. Benedicti XiV « Sollicita » § 27, quae licet fuerit lata pro Congr. Indicis, etiam a censoribus Curiarum episcopalium in scriptorum revisione perficienda maxima cum utilitate saltem ut norma directiva consulitur. Quae Constitutio etiam in editione a. 1924 (editio post Codicem) « Indicis libror, prohibit. » inserta fuit ” V DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUR PROHIBITIONE • Pascendi» et cum Motu desumpta est (29). 143 Proprio «Sacrorum Antistitum», unde 714. Forma licentiae concedendae. * Licentia, qua Ordina­ rius potestatem edendi facit, in scriptis concedatur, in principio aut in fine libri, folii vel imaginis imprimenda, expresso nomine con­ cedentis, itemque loco et tempore concessionis » (30) — « Si vero licentia deneganda videatur, roganti auctori, nisi gravis causa aliud exigat, rationes indicentur (can. 1394) (31). Obligatio, quae art. 43 Const. « Officiorum, et munerum » urge­ batur, imprimendi in titulo libri approbati nomen auctoris et edi­ toris, locum et annum impressionis et editionis, in Codice non com­ memoratur. — Pariter non affertur praescriptum cit. Const, n. 40 ut licentia omnino gratis concedatur, unde nec verbis, nec menti le­ gislatoris erat conforme si Episcopus ab auctore taxam censori sol­ vendam exigeret; ex natura tamen rei illa praescriptio videtur esse servanda (32). (29) Praxis in pluribus regionibus est certe difformis et libri publicantur sine apposito nomine censoris cum soto « Imprimatur » Ordinarii, id quod videri potest etiam in pluribus operibus Romae publicatis; nec desunt qui comparando hunc canonem cum can. 1394 censeant in illo illam inscriptionem censoris non requiri, quamvis debeat in archivo conservari ut de libri spon­ sore constet. Vermeersch, Epit. n. 727. Notationem nominis cum aliis exigit De Meester 1. c. n. 1351. Illud facile concedendum, quod obligatio imprimendi nomen censoris, huius officium, de se parum gratum, reddat satis ingratum. (30) Non paucae solemnitates antiqui iuris (Cfr. Reg. X Ind. et Clem. VIII, Instr, de impr. libr. § 4) in Leonis Xlil Const, silentio premuntur v. g. de in­ tegro exemplari Episcopo tradendo, de authentica impressione licentiae datae, cui consentit Codex. Quare sine dubio simpliciores formae iam sub praecedente iure dicebantur sufficere, v. g. si ad faciliorem lectionem non manuscripta, sed folia iam typis mandata ante definitivam impressionem pro more etiam Romae recepto censurae ecclesiasticae subiiciantur, et quatenus opus sit, corrigantur. Cfr. Hollweck 1. c. p. 58; Vermeersch 1. c. p. 90. Praeterea quamvis nimis vagae formulae, quibus approbatio ecclesiastica operis imprimitur, iuri non sint conformes, tamen clara et distincta et simpli­ cissima forma (vel aequivalens), qua Romae licentia dari solita fuit, etiam alibi quoque abunde sufficit, neque solemnibus illis et verbosis attestationibus et datis necessario utendum est, quae aliquantulum redolent stylum elapsorum saeculorum. Cfr. Pennacchi 1. c. p. 222; Vermeersch 1. c. p. 97; Dilgskron 1. c. p. 228. (31) Id iam tenuit S. C. Ind. (1 Sept. 1898) pro casu quo liber videatur correctionis seu expurgationis capax (A. S. S. XXXI, 256) Cfr. quoque S. Offic. 13 Dec. 1923 decret, proscriptionis operis Brassac cum epist. circa illud decret. 22 Dec. 1923 in A. A. S. XV, 615. (32) Episcopus certe non prohibetur quominus aliunde censori pro labore 144 titulus vi 715. De licentia per se separata a censura. 1°. « Vetantur 1 clerici saeculares sine consensu suorum Ordinariorum, libros quoque, qui de rebus profanis tractent, edere ». Id iam constituai fuerat ari. 42 Const. •Officiorum et munerum*, ubi tamen mitius dicebatur inconsultis suis Ordinariis et dabatur ratio: « ut obsequentis animi erga illos exemplum praebeant », et exemplificabatur de libris «qui de artibus scientiisque mere naturalibus tractant ». Non est ergo hic quaestio de praevia censura, et positiva praevia approbatione, sed iure praecedenti de consilio Ordinarii audiendo, iure Codicis de consensu eiusdem obtinendo; quo occasio datur Ordinario vi­ dendi, num iusta adsit specialis ratio ob quam, interposita prohi­ bitione, libri publicationem impediat. Quare inter formulam Codicis et formulam iuris praecedentis non est practicum discrimen, cum etiam in hac altera formula verum praeceptum imponeretur, non mera commendatio fieret, ut recte tenuit Wernz h. 1. n. 42, not. 110 cum Vermeersch n. 119, Pennacchi 1. c. p. 228 sq.; Gennari 1. c. p. 85 sq.; aliter Dilgskron 1. c. p. 227. 2° Altera prohibitio clericis facta illa est, qua vetantur ne « in diariis, foliis vel libellis periodicis scribant aut eadem moderentur» sine consensu proprii Ordinarii. Quae licentia sive generalis sive specialis a proprio Ordinario obtinenda est, tametsi, ubi necessitas occurrat, alium legitimum Ordinarium adeant pro praevia censura. In iure praecedendi licentia erat necessaria solum ut folia periodica vel diaria moderanda susciperent, sive directio seu moderatio esset publica et proprio nomine sive occulta seu alieno nomine facta (33); revisionis procuret aliquam mercedem; imo id omnino conveniens est, prae­ sertim cum agatur de censore permanenter constituto in Curia, sicut retributio debetur aliis Curiae administris, cfr. Gennari I. c. p. 83; De Meester 1. c. n. 1352; paulo mitius suo tempore Pennacchi 1. c. p. 222 sq. (33) Quare illo iure praecedenti praevia licentia non requirebatur ut prae­ staretur aliqua cooperatio per scriptas dissertationes vel suppeditatas notitias, nisi ius particulare esset severius. Cfr. v. g. Cone. prov. Lugdun. I, (a. 1850) in Collect. Lac. tom. IV, col. 487, unde sa tem ex parte hoc incisum videtur esse desumptum. Neque restringenda erat cum Pennacchi 1. c. p. 232 sq. ad solas ephemerides politicas exclusis foliis religiosis; quod idem valet de iure Codicis. Etenim legislator hanc limitationem non apponit, sed indiscriminatim loquitur de diariis et foliis periodicis; ergo ubi lex non distinguit, neque nos debemus distinguere. Praeterea certe virorum ecclesiasticorum in genere propria est directio ephemeridum religiosarum eamque ob causam eis absolute non interdicitur; at non raro fieri potest, ut clericus, de quo agitur ad huiusmodi DR PRARV1A CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 145 nunc ipsis est interdicta etiam cooperatio saltem habitualis (34). 3° Quod ad religiosos, attinet, ii praeter praeviam censuram Or­ dinarii, ubi haec ex generalibus legibus requiritur, indigent praete­ rea licentia sui Superioris Maioris ut aliquid edant (can. 1385, § 3). Imo utraque licentia opus habent in publicandis etiam libris de rebus profanis, et in moderandis foliis seu libellis periodicis atque ut in ipsis scribant (can. 1386, § 1). Religiosi, praestito obsequio obedientiae suo proprio Superiori maiori, possunt adire Ordinarium loci sive conventus ubi religiosus degit sive loci editionis vel impres­ sionis; nam Ordinarius loci conventus certe quoad exemptos non est proprius exempti Ordinarius, licet sit Ordinarius non exempti. Quae praescriptio quoad scripta argumenti profani valde auxit rigo­ rem iuris praecedentis, tum quad clericos saeculares, tum quoad religiosos; cum illi libros profani argumenti solum inconsulto Ordi­ nario publicari non poterant, et sine praevia licentia solum prohibe­ rentur moderari diaria seu folia periodica; religiosi vero, licet non exempti iure clericorum saecularium regebantur; exempti seu regu­ lares illis praescriptionibus non tenebantur (35). opus non sit idoneus, imo tolus scopus, materia, methodus novi folii periodici religiosi, ut experientia testatur, non possint commendari. Quodsi Pennacchi 1. c. p. 231 sq. cum Vermeersch 1. c. n. 120 insuper ab hac prohibitione excludebant illa folia periodica, quae in lingua gallica vocantur « Revues·, huiusmodi distinctio iam supra reiecta etiam hoc loco a Pèriès recte non admissa fuit; principaliter enim insistendum est verbo « periodici », non • foliorum », quae in aliis linguis etiam fascicolos periodicos denotant. Cfr. Concil. prov. Lugdun. de scriptis periodicis. (34) Pariter in novo iure Codicis illa prohibitio ne clerici scribant in diariis et foliis periodicis sine praevio consensu intelligenda videtur de scriptione habituali seu frequenti aut etiam minus frequenter de argumento peculiaris momenti religiosi vel moralis. Ita Vermeersch, Epitome II, n. 728, ubi sapientem modum practicum execution! mandandi legem, illum allegat quem adhibuit Cone. Mechliniense IV, n. 232, ubi praevia licentia requiritur: 1°) ut clericus habitualiter et repetitis vicibus scribat; 2°) ut respondeat calumniis vel contu­ meliis; c) ut vel unum articulum ibidem concribat de re religiosa, sociali vel politica actu agitata aut peculiaris momenti. Porro licentia illa potest esse generalis vel specialis v. gr. in cit. Cone. Mechlinien. praeter tres casus exceptos licentia generalis datur omnibus clericis. Quodsi corpus quoddam clericorum aut religiosorum obtinuit licentiam edendi aliquem libellum periodicum omnes ad ibud corpus pertinentes suffi­ cientem habent consensum scribendi et quaerendi sibi cooperatores, qui ipsi curare pro se debebunt opportunam licentiam. (35) Regulares in hac re, seu quoad praemissa vetita, satis censebantur arceri ab excessibus per dependentiam a propriis Superioribus seu Ordinariis. Cfr. Hollveck, 1. c. p. 57, not. 2; Vermeersch 1. c. n. 119 sq.; Pennacchi 1. c. p. 228. 10 146 TITULUS VI 4° Nullus fidelis sc. non solum laici catholici, sed etiam a for­ tiori clerici et religiosi, « quippiam conscribere debet in diariis, fo­ liis vel libellis periodicis, qui religionem catholicam aut bonos mores impetere solent, nisi iusta aut rationabili causa suadente, ab Ordi­ nario loci probata » (can. 1386, § 2). Etiam in hac re nunc regu­ lares quoque exempti subsunt Ordinario loci. Cuius prohibitionis ratio est manifesta, nam talis cooperatio est res probrosa pro catho­ lico; haud raro in scribente ostendetur vel fides minus firma, vel conscientia nimis laxa; non raro aderit scandalum in bonis et per­ versio iudicii circa ipsum libellum periodicum quem sua collaboratione quodammodo cohonestat scriptor catholicus; quodsi in casu particulari, reticito scriptoris nomine, illud scandalum vitari possit, manet tamen lex ecclesiastica obligans, donec Ordinarius loci agnoscat verificari exceptionem petitam ex peculiari ista et rationabili causa. «V ■ H ■f I 716. Scholion. Circa scripta, quae in ephemeridibus agunt de h J gratiis et caelestibus beneficiis Sanctorum intercessione impetratis in celebrioribus Sanctuariis, S. C. C. probante Rom. Pontifice (7 lun. 1932) debuit ad varia praecavenda incommoda admonere Ordinarios locorum et religiosorum Superiores, ut quoad vulgandas et publicandas huiusmodi gratias et favores: 1° ut sedulo observa­ rentur cc. 1265 et 1386, abusus quosvis compescendo; 11° ut prae­ viae censurae ecclesiasticae, ad normam can. 1386, scripta harum ephemeridum rite accurateque submittant et facultatem edendi ne faciant, nisi praehabita peculiaris Censoris ex officio favente sen­ tentia singulis vicibus scripto danda. — « Caveat autem Censor ut enarrata, quae sub gratiarum nomine exhibentur, ea praeseferant credibilitatis signa ut, omnibus prudenter perpensis, fidem mereri possint, atque insuper ut omnis inter gratiam obtentam et eleemo­ synam oblatam vel minima connexionis suspicio exsulet » ; — 111° ut huius generis narrationes, his praescriptis non congruentes, nonnisi sub generica ratione gratiae acceptae et absque ulla facti exposi­ tione in vulgus edi permittant (A. A. S. XXIV, 240) (36). (36) Quae praescripta eo evidenter pertinent, ut evitetur ne per huiusmodi narrationes, quae si in connexione cum eleemosyna oblata publicentur turpis lucri speciem facile praeferunt, ansa detur admirationis et calumniae praesertim iis qui variis imbuti praeiudiciis religioni plus minus sunt adversi’ DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 147 CAPUT II DE CONDEMNATIONE ET PROHIBITIONE PRAVORUM ET NOXIORUM LIBRORUM 1. - Principia fundamentalia * 717. 1. Ecclesia catholica sola (37) supremam habet potestatem generatim libros pravos et noxios sive religioni et moribus inimi­ cos etiam iam editos suis quoque legibus condemnandi, et illorum editionem sive publicationem vel retentionem vel lectionem vel fac­ tam divulgationem, v. gr. venditione, commodatione, vel defensio­ nem fidelibus prohibendi (38). Etenim cum Ecclesiae gravissimum incumbat officium fideles ad veram sanctitatem aeternamque felicitatem conducendi, et ius quoque competit per assiduam vigilantiam de integritate fidei morumque Christianorum pericula salutis a suis fidelibus arcendi. Iam vero libris pravis et noxiis integritas fidei et morum Christianorum ipsaque salus fidelium maximis periculis exponi solet, ideoque Ec­ clesia pro suo iure gravissimoque officio huiusmodi libros a fide­ libus arcet. Cfr. Leonis XIII Const. « Officiorum ac munerum » pr.; Bened. XIV. Const. « Sollicita » §§ 10, 14 sq., unde patet alios scopos v. g. suppressionem legitimae libertatis scientiae et opinionum a mente Rom. Pontificum prorsus esse alienam; Lugo, De virt. fidei div. disp. 21 sect. 2 n. 26. Quae res constanti Eccle­ siae praxi, ut patebit ex historia prohibitionis pravorum librorum, mirum in modum confirmatur, neque illa adversariorum ratione re­ futatur (39), quod prohibitione pravorum librorum in fidelibus po­ tius perversum desiderium illos legendi excitetur. Imo prohibitio Ecclesiae cum nitatur praesumptione periculi communis, non cessat, (37) De iure potestatis civilis cfr. scriptores de philosophia morali et iure civili vel canonico v. gr. Bouix, De Curia Romana p. 426 sq.; Catthrein, Moralphilosophie t. II, p. 505 sq.; Heymans I. c. p. 104 sq. (38) Schmalzgr. I. V, t. 19, n. 294; Bouix I. c. p. 386 sq.; Heymans 1. c. p. 99, 113 sq.; Arndt, De libris prohibitis comment, p. V, VI; Billot, De Ecclesia Christi t. II, p. 153 sq. (39) Bouix 1. c. p. 400 sq.; Cavagnis 1. c. P. 11, p. 144. Cfr. de abis objec­ tionibus : Heymans 1. c. p. 205 sq. IIS titulus vi etiamsi in casu quodam particulari illa praesumptio periculi non verificetur (40). Denique praxis Ecclesiae saltem magna ex parte vel ipsis le­ gibus civilibus comprobatur; nam nulla lex civilis eo progreditur, ut absolute omnes libros vel libellos libere divulgare permittat (41). II. Quae potestas Ecclesiae sese speciatim extendit ad omnes libros pravos vel noxios, qui fini Ecclesiae proprio adversantur (42). ludicium vero declaratorium et authenticum de ipso libro objective spectato, non de animo scriptoris vel pro labitu arbitrarie prolatum, ut insinuant adversarii Ecclesiae catholicae, spectat ad ipsam Ec­ clesiam (43). Quare Ecclesia limites suae potestatis non praetergre­ ditur, si vel ipsam lectionem certarum editionum vel versionum sa­ crae scripturae prohibet vel folia periodica et diaria, libros et libellos anonymes atque etiam certas scripturas de se indifferentes in odium auctorum saltem ex iure antiquo prohibuit (44). III. Admissa quoque potestate principum civilium circa prohibi­ tionem et punitionem librorum vel libellorum vel articulorum, qui ipsi fini societatis civilis adversantur (45), certe ad potestatem ci­ vilem omnino non spectat iudicium de libris dogmaticis et morali­ bus religionis revelatae (46) vel naturalis (47). Quare potestas civi­ lis etiam iis in libris prohibendis, in quibus ex iure quodam pro­ prio et nativo procedit, sed mixtae tamen intercedunt quaestiones, (40) Suârez, De leg. I. Ill, cap. 23, I. VI, cap. 7. (41) Cathrein 1. c.; Holtzendorff. Rechtslex. v. Piessgesetzgebung. (42) Bouix 1. c. p. 421 sq. (43) Bened. XIV, Const. « Sollicita > §§ 10, 14 sq. Quare Hinschius I. c. p. 436 sq. res catholicas non satis perspectas habet. (44) Bouix 1. c. p. 422 sq.; Scherer 1. c. § 100, p. 22 sq. At ex disciplina iam diu in S. C. Ind. recepta et postea non mutata non amplius in merum odium auctoris libri ex sese innoxii fuerunt prohibiti. Quam disciplinam iam approbavit Leo XIII, Const. « Officiorum ac munerum », in qua nulla continetur lex de prohibitione librorum in odium auctorum, imo universalis prohibitio omnium operum v. g. haeresiarcharum in auctorum odium iure antiquo v. g. Reg. II, Ind. Trid. statuta silentio premitur ideoque mansit abrogata. (45) Suarez, De legibus 1. Ill, cap. 12, η. 9; Bouix 1. c. p. 426 et praesertim p. 429 sq.; Cathrein, Moralphil. t. II, p. 580 sq. 537, 539. (46) Bouix I. c. p. 427 sq.; Heymans 1. c. p. 104 sq. (47) Heymans 1. c. p. 105 cum Zaccaria et Zallinger. Etiam pseudo refor­ matores severissimi fuerunt librorum censores et proscriptores; pariter viri politici ad fines suos consequendos similes condidere leges. Cfr. quae in hac re facta sunt in Anglia, Hollandia, Scandinavia, Helvetia, Germania et de regali et imperiali censura in Gallia apud Hilgers, Der Index. 6 DE PRAEVIA CENTURA LIBRORUM, EOHÜMQUE PROHIBITIONE 149 ab auctoritate ecclesiastica non est absolute independens. Multo magis autem Ecclesiae indicio est subordinata, ubicunque tanquam brachium saeculare ex tacito vel praesumpto tantum mandato Ec­ clesiae contra libros manifeste et aperte erroneos et religioni catho­ licae oppositos jurisdictionem suam explicat (48). II. - Historia prohibitionis librorum pravorum 718. Postquam iam antiquissimo Ecclesiae tempore vestigia quaedam alicuius procedurae in libros pravos inveniuntur (49) pri­ mum exemplum formalis et expressae etsolemnis damnationis et prohi­ bitionis libri pravi occurrit in Concilio Nicaeno (a. 325), a quo « Tha­ lia » Arii proseripta est (50). Quam proscriptionem Constantinus M. brachio suo saeculari summo cum rigore execution! mandavit (51). Constituto primo exemplo damnationis singularis cuiusdam libri mox aliae damnationes et prohibitiones librorum secutae sunt v. g. librorum Origenis, Pelagii, Manichaeorum, Nestorii, Priscillianistarum. In decreto autem Gelasii 495-496 (et Hormisdae a. 518-523) de reci­ piendis et non recipiendis libris antiquissimus habetur integer quidam Index librorum prohibitorum (52). Concilium Constantinopolitanum II (a. 553) c. 11, libros Theodosii Mopsuest. et praeter alia etiam Ori­ genis opera damnavit (53). Pariter Synodus oecumenica sexta sive Constantinopolitana III (a. 680-681) Sess. XIII atque Concilium Trullanum (a. 692) non pauca scripta reprobarunt et igni tradenda esse decreverunt (54). Postea Concilium Nicaenum II (a. 787) libros iconoclastarum tradere atque comburere iussit, quemadmodum iam a. 755, Synodus Romana praecepit, ut damnata scripta Adalbert! comburerentur. (48) Bouix 1. c. p. 432 sq.; Heymans 1. c. p. 106 sq.; praesertim Nussi 1. c. p. 111 sq. (49) Act. Apost. XIX, 19; S. Hieronym., De viris illustr. cap. 7; Arndt I. c. p. 1 sq. (-Ο) Hefele 1 c tom 1, p. 276 sq. 317; Sozom., Histor. eccl. I. i, cap. 21. (51) Socrates, Hist. 1. 1, cap. 9; cit. Leg. ex Cod. Theod. et lustin.; Hefele 1. c. p. 319; Arndt 1. c. p. 3 sq. . . . (52) Cfr c 3 D 15 cum not. in ed. corp. lur. can. Friedberg; Thiel, Epist. Rom Pontif. t. 1’ p. 454 sq.; Scherer 1. c. not. 11; Dobschutz, Das Decretum Gelasianum Leipzig 1912. (53) Hefele 1. c. t. II, p. 898 sq. (54) Hefele 1. c. t. Ill, Ρ- 2/4 sq. 276 sq. ?·V -L 150 t 1 ■ -ί C· - i TITULUS VI II. Nec tempore medii aevi desunt exempla damnationis et prohibitionis librorum. Etenim iam a. 1120. Abaelardus iussus est comburere suam introductionem in theologiam, et Innocentius II a. 1140 praescripsit, ut libri Abaelardi et Arnoldi Brixiensis flam­ mis traderentur. Deinde Gregorius IX (a. 1239) et Innocentius IV (a. 1244) proscripserunt librum Talmud Judaeorum; Alexander IV vero (a. 1256) propriam publicavit Constitutionem, qua tractatum brevem novissimorum temporum Guilelmi a S. Amore, theologi Parisiensis, damnavit atque sub poena excommunicationis tradere aut intra octo dies comburere iussit. Similiter Joannes XXII (a. 1325) per specialem Constitutionem mandavit, ut scripta superstitiosa sub poena excommunicationis intra octo dies igni traderentur (55). III. Ars impressoria saeculo decimo quinto inventa, quam viri catholici summis laudibus celebrarunt, illico ab Ecclesia in usus sanctos et litterarios applicata est (56). At mirabili illa arte asseclae falsi humanismi et pseudoreformatores mox abusi sunt, ut multos divulgarent libros et libellos contra fidem catholicam, bonos mores atque disciplinam ecclesiasticam. Cuiusmodi scripturae pravae, ut notarentur et prohiberentur, postquam iam extra Curiam Romanam v.g. in Anglia (a. 1526,1529,1555) in Belgio (a. 1521, 1529, 1540,1546), in Gallia(a. 1542,1544,1547 sq.), in Hispania (a. 1551,1559) in Italia a se­ natu Luccensi (a.1545), Venetiis per Legatum Sed.Ap. (a. 1549), Medio­ lani per Archiep. (a.1554), in Germania per concil. prov. Colon, (a.1549) in catalogos quosdam fuerunt relatae (57), tandem a Paulo IV per S. C. Inq. a. 1559 in primum Indicem Romanum librorum prohibi­ torum ex officio sunt insertae et publicatae (58). Concilium Tridentinum commissionem deputavit, quae ad Patres congregatos de ea­ dem materia referret; at postquam Sess. XVIII (26 Febr. 1562) decretum quoddam promulgavit, Sess. XXV (3 4 Dec. 1563) uni­ versum negotium de Indice librorum prohibitorum R. Pontifici com- (55) Cap. 2, X. de snm. Trinit I, 1 ; Bouix 1. c. p. 401 sq. 413 sq.; Heymans 1. c. p. 107 sq.; Arndt 1. c. p. 49 sq.; Reusch 1. c. t. I, p. 8 sq. 15 sq. 21 sq. (56) lanssen, Gesch. d. deutsch. Volk. t. 1, p. 9; Falk, D. Druckkunst im Dienste der Kirche p. 4 sq. (57) Scherer 1. c. not. 45; Hilgers 1. c. p. 6 sq.; Reusch 1. c. t I p 87 sq 101, 104 sq. 128, 190, 204 sq. (58) Pauli IV, Const. 21 Dec. 1558; Reusch I. c. p. 258 sq. DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 151 misit (59). Cui desiderio Patrum Tridentinorum Pius IV iam anno sequenti post finem Concilii (a. 1564) satisfecit atque Indicem pro­ mulgavit (60). Qui Index duabus constabat partibus. In priori parte decem continentur Regulae (mitiores quam decreta Pauli IV), quibus per modum legum generalium praesertim integrae quaedam species librorum damnantur; in altera parte, omisso catalogo condemnatorum typographorum Indicis Pauli IV, enumerantur opera particularia damnata primum haereticorum, secundo loco catholicorum, tertio loco anonymorum scriptorum (61). IV. Quae decem Regulae Indicis Tridentini, quamvis in editio­ nibus Indicis Romani eundem retinerent tenorem, tamen a subsequentibus Romanis Pontificibus usque ad nostrum saeculum non raro fuerunt declaratae vel auctae vel mutatae (62). Pius IX Const. « Apost. Sed. » 12 Oct. 1869, censuras Indicis aut plane abrogavit aut ad terminos novae suae Constitutionis per sapientem limitatio­ nem reduxit. Similes vicissitudines habuit altera pars Indicis Pii IV specia­ lium librorum prohibitorum. Nam postquam Alexander VII iam a. 1664 tripartitionem supra commemoratam sustulit ordinemque alphabeticum scriptorum prohibitorum substituit, potissimum Bene­ dictus XIV in emendando Indice librorum a. 1758, publicato adla- (59) Theiner, Acta genuina Cone. Trid. t. I, p. 678 sq.; Reusch 1. c. t. I, p. 312 sq. (60) Const. « Dominici gregis » 24 Mart. 1564; Reusch 1. c. p. 321 sq. 404 sq. (61) Scherer 1. c. not. 48; Reusch 1. c. p. 14 sq. 330 sq. 423 sq. 549 sq. Ex ipso titulo libri iam patet, quale opus scripserit Borelli : L’Indice espurgatorio della chiesa romana ossia falsificazioni, cangiamenti ed errori introdotti per ordine dei Papi nelle opere degli scrittori antichi raccolti e classificati (a. 1885). (62) Cfr. documenta in priore parte antiqui Indicis. — Index Sixti V, vim iuris non obtinuit. Quare Reusch 1. c. t. 1, p. 401 sq. schema Indicis Sixti V confundit cum approbata et authentica editione vere publicata falsoque accusat Clementem VIII mendacii vel sa tem ambiguitatis, si is in sua Const, dicat Sixtum V « re minime absoluta » mortuum esse. Nam ipse Reusch istius publi­ cationis nullum potest afferre argumentum. Porro pauca exemplaria Indicis Sixti V huc usque reperta et a Reusch 1. c. 501 sq. 532 sq. descripta optime probant illis nequaquam editionem quandam definitivam contineri. Denique quomodo Clemens Vili in documento publico eundem Indicem potuisset appel­ lare nondum absolutum, qui in Curia Romana iam antea fuisset publicatus? Cfr. Bouix, De Curia Rom. p. 493 sq.; Clem. VIII, Const. « Sacrosanctum * 17 Oct. 1595· A'ex VII Const. « Speculatores » 5 Mart. 1664; Bened. XIV, Const. « Quae ad catholicae »’23 Dec. 1757 iunct. Const. « Sollicita · 9 lulii 1753; Reusch 1. c. t. I, p. 501 sq. 532 sq. 560 sq. t. II, p. 29 sq. 38 sq.; Scherer 1. c. not. 49. 152 TITULUS boravit. Cuius appendices et novae editiones etiam sub aliis Romanis Pontificibus maiori niinorive diligentia usque ad nostram aetatem sunt publicatae (63); donec perventum est ad Indicem sub auspiciis Leonis XIII a. 1900 publicatum; post Codicem ab edit, a. 1922 normae generales ante Codicem vigentes non amplius re­ latae sunt. V. Post Concilium Tridentinum non solum generalibus Regulis Indicis, sed etiam specialibus decretis vel ipsius Romani Ponti­ ficis (64) vel SS. Congregationum Inquisitionis et Indicis non pauca opera prava praesertim scriptorum catholicorum condemnata sunt. Quod negotium proscriptionis librorum catholicorum, si in Curia Romana a SS. CC. Inquisitionis vel Indicis erat perficiendum, Be­ nedictus XIV cit. Const. « Sollicita » magna cum liberalitate et sapientia ordinavit. Quae Constitutio doctissimi illius Romani Pon­ tificis, si quoad litteram et spiritum semper observata fuisset, vix querelae de procedura ecclesiastica in damnatione librorum catho­ licorum ortae essent. Paucis desideriis in Concilio Vaticano (65) manifestatis facile satisfieri potuit. Nequaquam vero putandum fuit nostra aetate viros doctos et doctos libros ab auctoritate ecclesia­ stica non esse inquietandos, reservata Praelatis ecclesiasticis solum­ modo causa expurgationis et censurae librorum religiosorum populo fideli destinatorum (66). Id quod evidenter comprobatum est, cum Leo XIII publicaret Const. « Officiorum ac munerum ». Nequaquam enim huiusmodi novas praxes et allegatas consuetudines rafas ha­ incolumi earum natura » tantum buit, sed antiquas leges Indicis (63) Paulus in Kathoiik a. 1895, t. I. p. 193 sq.; Reusch I. c. t. II, p. 877 sq. (64) V. g. « Augustinus » lansenii per Urbani Vill, Const. « In eminenti » 6 Martii 1641. Cfr. alia exempla apud Denzinger- Bannw. Enchiridion n. 1500, 1618, 1666; Scherer 1. c. not. 50. In Indicem Sixti V etiam Controversiae Bellarmini et Repetitiones Francisci Victoriae fuerunt insertae. Id quod a Sixto V factum est contra expressam sententiam S. C. Ind., eo quod duo illi auctores vindicantes Rom. Pontifici solummodo indirectam potestatem in temporalibus viderentur imminuere iura pontificia atque recedere a doctrina in scholis ca­ tholicis tradita. At cum Index Sixti V nunquam fuisset pub icalus, etiam insertio illa operum Bellarmini et Victoriae valorem iuridicum non obtinuit, imo in sequentibus editionibus Indicis ex praevio voto S. C. Indic, expuncta est. Cfr. Reusch l. c. t. I, p. 505. (65) Martin, Collect, doc. Cone. Vat. p. 165, 177 iunct. Const. « Officior, ac muner. » Leonis XIII. (66) Scherer § 86 et § 100, not. 49 et 63. r>K PRA8VIA censura librorum, korumqub prohibitione 153 decrevit « efficere aliquanto molliores», imo interdum etiam reddidit severiores. Multo minus illae assertiones sustinentur in iure Codicis. III. - Dlsclpl na vigens de prohibitione pravorum librorum 719. Notio. Prohibitio libri potest profecto provenire ex ipso iure naturali ; quod ius naturale profecto interdicit ne quis librum legat ex cuius lectione grave pro anima periculum patiatur; quod periculum grave esse potest vel leve prout maius vel minus sit illud periculum, prout adsit vel non causa proportionata : quae res dimetienda est ex generalibus principiis theologiae moralis (67). Cui prohibitioni iuris naturalis si accedat ecclesiastica prohibitio, iuris naturalis prohibitioni accedit elementum iuridicum unde iuris natu­ ralis violatio induit naturam delicti, quod poenis canonicis, serva­ tis servandis plecti possit. Hic autem directe sermo est de prohibitione quae desumatur ex lege vel praecepto ecclesiastico: quo sensu prohibitio est actus jurisdictionis ecclesiasticae, quo lectio ususque libri pravi vel noxii fidelibus interdicuntur. Ut autem efficaci modo, quantum fieri possit, illa lectio et usus libri prohibiti obtineatur, sub libri prohibitione haec comprehenduntur ex can. 1398: «ut liber sine debita licentia nec edi, nec legi, nec retineri, nec vendi, nec in aliam linguam verti, nec ullo modo cum aliis communicari possit » Ut autem liber quoque modo prohibitus rursus in lucem edi possit, fieri in ipso debent correctiones requisitae et licentia obtineri debet ab eo, qui librum prohibuerat aut ab eius Superiore vel Successore. Librum edit qui illum publici iuris facit, seu curat ut liber im­ primatur, vulgetur et disseminetur, sive id propiis expensis faciat, ut plerumque evenit, sive secus; quare etiam comprehenditur auc­ tor, si ipsius cura liber edatur (68) et plerumque in hoc communis utriusque opera concurrit. (67) De illa prohibitione iuris naturalis cfr. Arndt I. c. p. 85 sq. 91 sq. (68) Typographic seu typographicae officinae dominus, qua talis, non vi­ detur venire nomine editoris; non ipsa libri compositio et impressio ab Ecclesia directe vetatur, sed eius in vulgus editio. Cfr. Vermeersch, De prohib. et cens, libr n. 49· De Maester I. c. n. 1360. At in ordine ad poenas incurrendas nunc ratio haberi debet canonum 2209, 2231, cum typographus recenseri debeat inter cooperatores principales. Ιό I TITULUS VI Leguut qui oculis percipiunt, intelligendo quae scripta sunt, non qui mere audiunt legentem, aut memoriter recitant, aut ignari idiomatis locum materialiter oculis perlustrant (69). Retinent qui apud se servant librum sive proprium sive alie­ num, vel etiam nomine proprio apud alium, et ipse depositarius vel commodatarius. Videtur excipiendus casus quo quis librum deponit apud alium licentiam habentem, librum non repetiturus nisi post licentiam obtentam. Non est retinens custos bibliothecae pu­ blicae vel alienae, nec ipse librorum compactor, qui transeunter librum accipiunt ad religandum, ut pretio accepto restituant; illum enim momentanee et non ad legendum apud se habent (70). Vendere libros non illius solum est, qui illos habitualiter ve­ nales habent, sed comprehenditur etiam unius libri venditio, nisi fiat venditio ei qui licentiam habeat legendi et retinendi libros pro­ hibitos. Porro venales habere libros prohibitos nemo potest nisi debitam licentiam a Sede Apostolica ad id obtinuerit, tuncque non cuicumque eos vendere potest, sed iis dumtaxat de quibus pruden­ ter existimare possit ab eis legitime emi (71). Versio in aliam linguam, iam inde vetita est, quod libri prohi­ bitio reddit prohibitas quaslibet ipsius versiones, nec sine versionum prohibitione obtinetur finis prohibitionis. Communicare, commodare, locare, donare, coram alio legere, perinde manent prohibita ac ipsa libri lectio, retentio, venditio; cum ad evitandum commune damnum prohibitio sit facta. 720. Violationis prohibitionis gravitas. Cum lex vel decretum aut praeceptum librum prohibens indu­ cat obligationem in conscientia, eius violatio continet peccatum de se grave, quamvis parvitatem materiae admittat. In iudicanda gra­ vitate praesertim attendendum est, num actus prohibitus habeat effectum generalem seu communem v. gr. editio libri pravi quae (69) Vermeersch in Const. Leonis XIII n. 50, Epitome n. 732; De Meester n. 1360. (70) Vermeersch, Op. cit. n. 48, Epit. n. 732; De Meester 1. c. (71) Vermeersch 1. c.; De Meester 1. c. ubi notat iure praecedenti defensio­ nem libri prohibiti sive f — physicam sive moralem speciatim esse interdictam * a a a· ■ _ _ _ _<_ _ f .* X κ-- - · _ a sed hodie hos actus lege naturali tantum regi; cui generali assertioni exceptio facienda est, quae in n. 47 Const. Leonis XIII continebatur et canone '318 § 1, retenta fuit. DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQÜB PROHIBITIONE 155 omnibus indiscriminatim nocere potest, vel singulis personis tantum noceat v. gr. lectio, quo casu facilius parvitas materiae in tali actu inveniri poterit; item gravitas periculi damni spiritualis ob cuius praesumptionem lex est lata; item attendendum est num determi­ natus actus determinata poena mulctetur et quam gravi. Qua de re consulendi Theol. moralis doctores. Cfr. interim Vermeersch in Const. Leonis XIII, n. 53 sq. 721. Subiectum prohibitioni obnoxium sunt omnes fideles clerici perinde ac laici : exceptio generalis quoad personas conti­ netur can. 1401 : « S. R. E. Cardinales, Episcopi etiam titulares aliique Ordinarii, necessariis adhibitis cautelis, ecclesiastica libro­ rum prohibitione non adstringuntur ». De partialibus exceptionibus postea. 722. Diversi modi prohibitionis ex iure positivo. Supposita prohibitione iuris naturalis, quae haud raro praecedit prohibitionem iuris positivi, haec triplici modo fit: a) Modo generali, seu regulis generalibus in Codice contentis: quo modo sola librorum pravorum genera et classes, non singulares libri prohibentur nisi in quantum contenti sub aliquo genere aut classe: atque his regulis vix non omnes libri de se noxii et infecti continentur, quorum lectio ceteroquin ipsa naturae lege ut plurimum vetatur. ti) Alii libri prohibentur singillatim considerati aut decretis spe­ cialibus aut insertione in Indice librorum prohibitorum, quorum pe­ riculum haud raro pendet a peculiaribus temporum circumstantiis quae eius lectionem vel divulgationem nocivam reddit. Qui alter modus prohibitionis esse potest vel particularis pro aliqua dioecesi aut regione aut universalis quo ratione auctoritatis unde prohibitio proveniat. Insertio in Indicem a sola sede Apostolica fit, nullus enim Index nunc iuridicum habet valorem nisi Index Romanus (72). c) Tertius modus prohibitionis ille est, qui sive particulari si­ ve generali lege fiat adnexam habet sanctionem poenalem in tran­ sgressores. (72) Saec. XVI plures prodierunt Indices particularium dioecesium vel regnorum, quorum nova editio esset contra S. Sedis mentem; atque ita cum Archiepisc. Vallisoletanus a. 1892 nonnulla dubia de Indice hispanico proponeret, hoc retulit responsum : « Standum unice Indici romano eiusque regulis, et prohibendas esse novas Indicis hispani editiones ». to6 TITULUS V( 723. Auctoritas competens ad libros prohibendos. 1. Ius et officium ex insta causa prohibendi pravos et noxios libros pro universa Ecclesia exercent suprema sua auctoritate et pro suis sub­ ditis dumtaxat Romanus Pontifex et Concilium oecumenicum (73). Quod ius ex communiter contingentibus nunc per S. C. Inquisitio­ nis in praxi exercetur, cuius decreta a Romano Pontifice approbari solent in forma communi, nisi forte in casu extraordinario liber pravus per speciales Litteras Apostolicas condemnetur (74). II. Praeterea eadem potestas proscribendi et prohibendi libros pravos vel noxios competit Episcopis et Conciliis provincialibus pro territoriis sibi subiectis (can. 1395). Quamvis autem expedire possit, ut iure suo nequaquam frequenter utantur, tamen vix sanc­ tionibus iuris conforme est, si illud occasione data nunquam exer­ ceant (75). Imo Sedes Apostolica prohibitionem libri vel libelli vel ephemeridum ab Episcopo promulgatam adeo rigorose sustinet, ut in generali facultate apostolica legendi vel retinendi libros prohibi­ tos non censeatur comprehensa licentia legendi et retinendi libros quoslibet aut ephemerides ab Ordinariis locorum proscriptas, nisi in apostolico induito expressa facta sit potestas legendi et retinen­ di libros a quibuscumque damnatos (can. 1403) (76). (73) Bouix 1. c. p. 449; Heymans 1. c. p. 107 sq. (74) Can. 1935. Bouix 1. c. p. 470 sq., uoi tamen exaggeratas tenet asser­ tiones de infallibilitate decretorum Inquis, et Indic, cfr. Wilmers, De Christ·. Ecclesia p. 441 sq.; Bangem D. Roem. Curie p. 91 sq.; Scherer i. c. § 86. (75) Cfr. (Pii Vil), Esposizione dei sentiment! 19 Aug. 1819, η. 21; Manda­ tum Leonis XII 26 Mart. 1825. Episcopis datum, ut propria auctoritate libros pravos e manibus fidelium evellere studeant, atque eisdem ex decreto S. C. Inq. 24 Aug. 1864 « etiam tanquam Apostolicae Sedis Delegatis » idem officium procedendi fuit inculcatum; Leonis XIII, Const. « Offic. ac muner. » n. 29; Epist. circul. Card. Vicarii in Urbe 6 Iulii 1871 in Act. S. Sed. vol. VI, p. 340 sq.; Cone, provin. Quit. II, a 1869 in Coll. Lac. t. VI, coi. 433; Cone. prov. Quebec. IV a. 1868, 1. c. t. III, coi. 714; Bouix I. c. p. 449 sq. ; Arch. f. k K. 1 c. p. 32; Scherer 1. c. § 100, not. 57, 58. — Hoc Episcoporum munus severius ursit Pius X Motu proprio « Sacrorum Antistitum » his verbis : « Quicumque in vestra uniuscuiusque dioecesi prostant libri ad legendum perniciosi, ii ut exulent fortiter contendite, solemni etiam interdictione usi. Etsi enim Apost. Sedes ad huiusmodi scripta e medio tollenda omnem operam impendat, adeo tamen iam numero crevere, ut vix notandis omnibus pares sint vires. Ex quo fit, ut serior quandoque paretur medicina, quum per largiores moras malum invaluit». In eumdem sensum insistitur in Encyclica « Pascendi ». (76) S. C. Ind. 3 Feb. 1879 in resp. dat. Episcopo Cremonensi; S. C Ind 6 Dec. 1895; Leon. XIII, Const. « Officior, ac munerum» n 26· Arch f k K t. 70, p. 51 sq.; The Pastoral Gazette (Bombay) a. 1895, p. 3 refert condemna- DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITU NE 157 ΠΙ. Condemnatio et prohibitio libri pravi, cum ex auctoritate sive tamquam a indice fidei facta supponat jurisdictionem in foro externo, nequit fieri a parochis vel ab universitatibus studiorum vel a facultatibus sive collegiis theologicis, utpote jurisdictione in foro externo destitutis. Quae res non impedit, quominus doctores catho­ lici suis indiciis pravorum librorum pro more nostrae aetatis in foliis publicis cum aequitate et urbanitate conscriptis haud raro utiliorem operam praestent Ecclesiae quam antiquarum universita­ tum doctores suis censuris. Augetur meritum, si doctores moderni suam scientiam et experientiam etiam impendant in concinnandis aptis et practices catalogis librorum bonorum (77). IV. Similiter Praelati regulares licet sine dubio suis subditis lectionem librorum pravorum vi voti obedientiae prohibere et licen­ tiam ad publicandos libros, ut patet, ex dictis, servatis servandis dare possint, tamen cum fidei indices non sint neque competentes in causis haereseos neque jurisdictionem in homines saeculares ha­ beant, authenticas sententias condemnatorias et prohibitorias libro­ rum et doctrinarum ad instar Episcoporum pronuntiare non valent (78). Inter Praelatos regulares, qui illa potestate praediti sunt prohibendi ex iusta causa libros suis subditis Codex tantum enumerat Abba­ tem monasterii sui iuris et supremum religionis clericalis exemptae Moderatorem. Hi praelati cum jurisdictionem ecclesiasticam habeant, eam iure Codicis etiam in hac materia exercere possunt relate ad proprios subditos. 724. Scholion. Se subiectione regularium exemptorum ad prohi­ bitiones apiscopales : hanc subiectionem propugnavit Wernz t. III, n. 111, nota 82 cum aliis, praesertim ob peculiarem interpretatio­ nem ex Fagnano desumptam illius clausulae, qua Episcopi ad pros- tionem et prohibitionem folii publici. « The Westmeath Examiner· mense Febr. 1894 ab Episcopo Medensi (Meath) sub gravi peccato factam. S. C. de Prop. F. appellationem directoris illius folii publici 24 Sept. 1894 reiecit atque con­ demnationem et prohibitionem Episcopi confirmavit. (77) Bouix 1. c. 447 sq.; Scherer 1. c. not. 45. Cfr. quoque Reg. Ind. 2,3,5, 8. — De antiquo usu Universitatum cfr. Hilgers, Der Index, p. 407. (78) Quilibet Superior religiosus ex vi potestatis dominativae arcere potest proprium subditum a periculo damni spiritualis, ideoque etiam arcere per verum praeceptum a lectione libri sibi nocivi, tametsi agatur de libro per auctoritatem ecclesiasticam non damnato. 158 TITULUS VI cribendos libros procedere poterant, etiam tamquam delegati Sedis apostolicae (Cfr. Constit. « Officiorum » n. 29). Quam opinionem valida et efficaci argumentatione impugnavit Vermeersch, Opere cit. n. 64, 98, cui plurimi alii doctores consen­ serunt. Iure Codicis cum illa delegatio Episcopis non detur, sed relinquantur in propria competentia definita limitibus jurisdictionis episcopalis et expresse etiam dicatur potestate illa pollere pro suis subditis (can. 1395), attento canone 615, dicendum est regulares exemptos non subesse prohibitionibus Ordinariorum ; qua immuni­ tate tamen, ex natura rei, uti non debent nisi vitato scandalo. Ab Ordinariorum prohibitione, iis qui illi sunt obnoxii datur recursus ad S. Sedem, non tamen in suspensive (can. 1395, § 2). V. Index Romanus. Unus ex modis damnandi librum aliquem est per decretum insertionis in Indicem, cuius decreti ferendi com­ petentia nunc reservata est S. C. S. Officii. Huiusmodi Index prout complectitur libros, qui in ipso fuerunt relati sive in ipsa Indicis promulgatione (ultimus Index fuit promulgatus a. 1929) sive postea ob condemnationes et prohibitiones speciales Litteris vel decretis S. Congregationis, per se et generatim fideles omnes ubique terra­ rum sive laicos sive clericos obligat, salva exceptione de iure Co­ dicis contenta in can. 1401. Eadem valebant iure Codicem praece­ dente, in quo tamen exceptio canonis 1401 non erat expressa (79). (79) Cfr. cit. Pii IV, Const. « Dominici gregis » et alia documenta in priore parte antiqui indicis; Bouix I. c. p. 460 sq. Quare illi scriptores qui pro ulla regione etiam lingua anglica vel germanica utente omnem obligationem Indicis sive ex non receptione sive ex contraria consuetudine aliisque ex causis om­ nino negarunt, aut saltem tenuerunt libros generalibus illis legibus Indicis pro­ hibitos tum solum revera prohiberi, cum nominatim prohibeantur, evidenter etiam secundum disciplinam vigentem errarunt et modum excesserunt. Cuius assertionis principalis ratio fuit, quod supremus legislator in Ecclesia aliique Praelati huiusmodi consuetudinem non solum nunquam suo consensu saltem tacito ratam habuerunt, sed potius expressis verbis reprobarunt. Imo ista con­ suetudo recte potuit dici corruptela, quatenus non salva manserunt saltem praecepta luris divini. Concedendum tamen est in impugnanda illa consuetudine aliquot viros doctos v. g. Fessler, Sabetti argumentis quibusdam minus effica­ cibus esse usos. Vermeersch 1. c. p. 33. — Cfr. Gregor. XVI in Encycl. 8 Maii 1844; S. C. Indicis in antiqua sua formula nunc post reformationem Leonis Xlll non amplius adhibita: Opus iam reprobatum damnatumque Regula secunda In­ dicis··, Bouix 1. c. p. 465 sq. 497 sq.; Collect. Lacens, tom. Ill, col 713 (Cone prov. Quebec. IV a. 1868), col. 828. (Conc. prov. Casselien. a 1853)· tom IV col. 207 (Conc. prov. Remens. 111, a. 1857), col. 648 (Cone, prov Burdig II a ’ DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 159 725. Episcoporum vigilantia et librorum denuntiatio. I. Vi­ gilantia circa libros quae edantur pertinet ad locorum Ordinarios, quorum est sive per se sive, ubi opus fuerit, per sacerdotes idoneos invigilare in libros, qui in proprio territorio edantur aut venales pro­ stent. Quae vigilantia apte exercetur adhibita opera Consilii vigi­ lantiae, quod in singulis dioecesibus instituendum est (80). Ex illa vigilantia vel etiam citra illam procedit denuntiatio, quae ut pluri­ mum praesupponitur damnationi Stae. Sedis. 11. Denuntiatio pravorum librorum pertinet quidem ad omnes fideles, maxime vero ad clericos et in dignitate ecclesiastica consti­ tutos eosque qui doctrina praecellunt; peculiari vero titulo ad Le­ gatos Stae. Sedis, locorum Ordinarios atque Rectores Universitatum catholicarum (can. 1397 § 1 intr. const. « Officiorum » n. 27). De­ nuntiandi porro sunt libri qui censeantur perniciosi, tametsi neque in fide neque in moribus theoretice errent. Denuntiatio fieri debet Ordinario locali vel S. Sedi i. e. S. 0., S. C. P. F. pro locis Mis­ sionum, S. C. pro Neg. Eccl. Extr. si de rebus politicis agatur. Non est necessaria specialis denuntiationis forma, sufficiunt simplices ordinariae litterae ; admonet tamen § 2 canonis expedire, ut non solum accurate liber indicetur per ipsius exactam inscriptionem, sed exprimantur etiam causae cur prohibendus existimetur. Prae­ cipitur § 3, ut nomen denuntiantis secreto servetur. Admonet § 5, locorum Ordinarios, ut libros qui subtilius examen requirant vel de quibus ad salutarem effectum consequendum supremae auctori- 1853); tom. V, coi. 57 (Conc. prov. Strigon. a. 1858), coi. 802 (Conc. prov. Ultraiect. a. 1865); tom. VI, col. 493 (Conc. prov. Neogranat. a. 1868), coi. 295 (Conc. prov. Venet. a. 1859). Cfr. Scherer 1. c. § 100, p. 20 sq. Illud porro in­ dubitanter admittendum quod complures leges generales Indicis Romani in non paucis regionibus nostra aetate factae erant impossibiles, et aliae saltem ex tacita tolerantia Sedis Apostolicae in praxi tuta conscientia non amplius fuerunt observandae. Bouix 1. c. p. 494 sq.; Arcliiv. f. KK. t. 70 p. 6 sq. 12 sq.; Pars expositiva Const. « Officiorum et munerum ». Cui rei iam consuluit cit. const, cui propositum fuit « citatas regulas, incolumi earum natura, efficere aliquanto molliores, ita plane ut iis obtemperare, dummodo quis ingenio malo non sit, grave arduumque esse non possit ». (80) Cfr. const. « Officiorum · art. 29, iunct. can. 1405, § 2. De Consilio vigilantiae nihil in Codice dicitur; quod a Pio X in const. « Pascendi » consti­ tutum, in const. « Sacrorum Antistitum » sancitum fuit, ideoque iam ante Codi­ cem debuit in singulis dioecesibus existere. Scopus quidem fuit ut praesertim inserviret contra modernistarum errores, sed ex S. O. declaratione adhuc sub­ sistit cum iuris ratione etiam ipsum ius. 160 TITULUS VI tatis sententia requiri videatur, ad Apost. Sedis iudicium deferant: inierim tamen libros aliaque scripta noxia in sua dioecesi edita vel diffusa proscribere atque e manibus fidelium auferre ne negligant. 726. Prohibitionis extensio. 1. Libri ab Apostolica Sede dam­ nati ubique locorum et in quodcumque vertantur idioma prohibiti censeantur (can. 1398). Hoc autem valet de prohibitione facta sive per decretum speciale sive per decretum generale. Opere speciali Sedis Apost. decreto prohibito, manent etiam prohibitae versiones ante decretum editae, nisi expressis verbis ali­ ter in Indice caveatur (81). II. Liber quoque modo prohibitus rursus in lucem edi nequit, nisi factis correctionibus, licentiam is dederit qui librum prohi­ buerit eiusve Superior vel successor (can. 1398, § 2) (82). Emendatio auctori ipsi committi solet, ea tamen lege ut ab eo approbetur qui librum prohibuit. Cfr. in hanc rem Const. « Sollicita ac provida » Benedicti XIV. Opere in Indicem relato vetitae maneant omnes operis editiones, quae ante decretum prodierim., nisi contrarium in Indice dicatur v. gr. si declaretur opus prohiberi ob additionem in editione prohibita factam aut simpliciter damnetur determinata operis editio (83). III. Prohibito opere, prohibetur totum et prohibitionem parti­ cipant singulae eius partes etiam innocuae. Quodsi opus aliquod prohibetur ob intrinsecum defectum v. gr. quia haeresim propugnat, folia ex damnato libro separata quae prorsus innocua sunt non vi­ dentur subiacere prohibitioni licet ipsi subsint in ipso opere dam- (81) Praelatio Indicis: quae praefatio, cum apposita fuerit etiam in editione promulgata iussu Benedicti XV et in publicata iussu Pii XI a. 1925, etiam nunc valet ad interpretandam comprehensionem Indicis in iis quae Codici non contradicant. Vermeersch, Epitome 11, n. 734, 4. (82) Cfr. art. 31 const. «Officiorum », ex cuius articuli comparatione liquet praescriptum iure Codicis fuisse ampliatum. (83) Praefatio Indicis iunct. not. praeced. Quare opere in Indicem relato, quod ante vel post decretum proscriptionis in diario vel libello periodico edi­ tum est, manet etiam prohibitum prout in ipso diario vel libello periodico iacet: non ideo tamen libellus ipse periodicus generali sua ratione bonus pro­ hibetur; nec ipsa collectio stu series voluminum per remotionem fasciculorum opus prohibitum continentium erit mutilandus. Vermeersch In const < Officio­ rum » n. 32 iunct. n. 34. 3; Epitome n. 732; De Meester 1 c n 13 6 161 DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE nato. Pariter damnato opere pluribus tomis constante, in quorum uno certo modo constat haberi adaequata prohibitionis causa, cete­ ra volumina non videntur prohibita, saltem si sint formaliter ab illo distincta et quasi opera diversa constituunt (cfr. theologiam dogmaticam, cuius singula volumina specialem tractatum consti­ tuunt (84). IV. « Contigit aliquando in Indicem referri primum aut priora volumina alicuius operis, cuius posteriora illud decretum prohibi­ tionis in lucem publicam secuta sunt - aut proscribi libellos perio­ dicos qui postea identidem continuati fuerunt - item omnia opera prohiberi alicuius scriptoris, qui post emanatum tale decretum alia opera edit. In omnibus his casibus volumina vel libelli vel opera post ultimum decretum speciale evulgata, quamvis decreto illo speciali non comprehendantur, tamen suspecta habentur, et in decreti alicuius ex generalibus prohibitionem incidere merito praesumuntur, nisi forte de auctoris resipiscentia constet », Praefatio Indicis. V. Quoad libros compositos ex aliorum scriptorum excerptis et miscellaneas litterarias (chrestomathiae, anthologiae) eos considerare oportet ut novos libros (85). In quantum aliorum librorum loca re­ ferunt applicanda videtur regula η. III tradita: si sc. libri damnati referunt fragmenta innoxia aut vix reprehensibilia, legi et retineri possunt servatis prudentiae legibus; si moraliter ipsum opus pro­ scriptum exhibent vel partem seu materiam quae prohibitioni cau­ sam dedit, ipsa miscellanea prohibita censenda est (86). Praxi in­ ductum est, ut licite a catholicis auctoribus afferantur, refutandi gratia, pericopae ex libris prohibitis. VI. Vis retroactiva in actus praeteritos praescriptis Codicis cer­ tissime non competit (87). Nam leges quoque pontificiae ad pen­ dentia vel praeterita negotia non sunt extendenda, nisi saltem quod aliquos effectus nominatim de negotiis pendentibus vel praeteritis (84) Cfr. resp. S. 0. 22 lui. 1848 in Collect. S. C. P. F2 n.^1030; Lugo, De virtute fidei disp. 31, n. 55 sq.; Sanchez, In Decal. I. II, cap. 10, η. 36; Suarez, De fide disp. 20, sect. 2, η. 9; Piat, In Nouv. Rev. Theol. t. 30, p. 58; Vermeersch, On. cit n. 29: De Meester 1. c. n. 1357. . ... (85) Clementis VIII Instr, regul. Ind. adiecta p. Ill, § 1: «is qui laborem colligendi aut compilandi susceperit pro auctore habeatur ». (86) Cfr. De Meester 1. c. (87) Cfr. can. 10; Van Hove, De legibus eccl. π. 33, 34. 11 Mai fa» WS WOGf, m #3, BOX . : M OM, COHH. 163 TITULUS VI caveant. Quare canones Codicis, ubi vere aliquid novi statuant, nec tantum declarent et applicent ius antiquum iam pridem existens, solummodo futura respiciunt negotia. At non videntur esse confundendi libri ante novum ius publicati cum actibus antea po­ sitis. Nam si quis ex iure antiquo actum quendam legendi vel reti­ nendi librum licite exercuit, certe ex novo iure nequit argui de culpa aut castigari poena. At inde nequaquam sequitur ipsum nunc pro futuro tempore licite posse exercere actum legendi vel retinendi circa eundem librum qui ex iure nunc vigente prohibitum sit. Id quod videtur esse manifestum, si libri isti anteriores vetantur prop­ ter intrinsecum ipsorum vitium; nam libri isti in se prohibentur ob periculum fidelium, non ob intentionem vel culpam auctoris. Nec alio modo videtur esse respondendum, si in novo iure aliqui libri vel libelli sunt prohibiti propter defectum solemnitatis i. e. approba­ tionis ecclesiasticae. Nam isti libri nequaquam prohibentur propter solum defectum approbationis ecclesiasticae (id enim ex communiter contigentibus non fit), sed quia ille defectus est gravis praesumptio de rebus noxiis contentis et in istis scriptis speciali ratione pericu­ losis. Imo si omnes huiusmodi liberculi anteriores impune legi et retineri possent magna ex parte nova lex fieret illusoria. Qui rigor sane in illis opusculis anterioribus non est servandus, quae in se sunt bona et saltem tacitam quandam approbationem Superiorum ecclesiasticorum consecuta sunt (88). VII. Formula damnationis, qua alicuius auctoris damnantur opera omnia, licet iure antiquo censebatur comprehendere omnia opera sive praesentia sive futura et diceretur esse facta in odium auctoris (a qua declaratione nunc abstinet Sedes Apostolica), hodie alium sensum habet in ipsa Praefatione novi Indicis propositum: ita sonat in hac parte illa Praefatio: « Damnatorum auctorum antehac in prima classe descriptorum, quorum opera omnia prohibentur, ea nunc opera, quae vel ex professo de religione non tractant, vel etsi de ea tractant, nihil tamen contra fidem continent, permissa sunt, nisi forte aliquo decreto generali aut speciali deprehendantur prohibita. Atque hanc mitigationem ad eum etiam casum merito extendas, quo scriptoris alicuius acatholici opera omnia expresse (88) Paulo aliter Hollweck op. cit. p. 16 sq. 36 sq. 56. Cfr. quoque Ver­ meersch, op. cit. n. 28; Heymans 1. c. n. 194, 293; Pennacchi 1. c. p. 257. DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 163 in indice prohibentur. Nimirum haec prohibitio ad eos libros in posterum non pertinebit, qui, aut nullo modo, aut obiter tantum fidei veritates attingunt, et nullo decreto generali aut speciali fue­ runt notati. Quapropter pristina illa distinctio inter « Opera omnia * simpliciter, et « Opera omnia de religione tractantia » tamquam supervacanea amandari potuit. — Imo etiam in eo casu, quo ca­ tholici scriptoris opera omnia prohibentur, si de certo aliquo eius­ dem libro constet, eum neque ullo decreto generali, neque aliquo speciali prohiberi, hunc ab ea generali proscriptione eximi non temere existimaveris » (89). Inde etiam concluditur, mitius debere interpretari clausulam aliam qua alicuius auctoris vel opera romanensia omnia vel fabulae amatoriae omnes proscribuntur, sc. praesumuntur hac clausula om­ nes comprehendi, nisi constet aliquam nec lege generali nec decreto speciali attingi; cum certe universalior et severior sit superior clau­ sula qua omnia opera proscribuntur (90). 727. Libri prohibiti ipso iure communi recensentur canone 1399, cuius varii numeri locum tenent Decretorum Generalium const. «Officiorum et munerum». Sunt autem sequentes: I. Editiones textus oiiginalis et antiquarum versionum catholica­ rum sacrae Scripturae etiam Ecclesiae Orientalis ab acatholicis qui­ buscumque (etiam a ludaeis) publicatae etsi fideliter et integre edi­ tae appareant ; itemque eius versiones in quamvis linguam ab eisdem confectae vel editae ». Sub hac prohibitione cumprimis cadunt editiones et versiones, quae divulgantur per societates Biblicas, a Rom. Pontificibus saepe damnatas; in quibus praecipua quadam ratione violantur leges ab Ecclesia latae de divinis libris edendis. At sub prohibitione non comprehendemtur memoratae editiones de­ bite approbatae a viris catholicis publicatae, tametsi primum ab acatholicis editae fuissent; nec comprehenduntur versiones linguae non vulgari a catholicis confectae aut saltem editae. Haec generalis iuris prohibitio optimum habet fundamentum in suspicione erroris qui ab huiusmodi acatholicis facile intendi potest. (89) Cfr. Vermeersch, Opere cit. n. 45; Id « Periodica » t. VII, p. 273; De Meester L c. n. 1359. (90) Vermeersch, loc. cit.; De Meester loc. cit. 164 TITULUS VI Usus horum textuum et versionum, quae sub hac prohibitione cadunt, pro fidelibus generatim prohibitus, iis solis ab ipso com­ muni iure permittitur · qui studiis theologicis vel biblicis quovis modo operam dant, dummodo iidem libri fideliter et integre editi sint neque impugnentur in eorum prolegomenis aut adnotationibus catholicae fidei dogmata » (can. 1400) (91). II. Libri quorumvis scriptorum haeresim vel schisma propugnan­ tes aut ipsa religionis fundamenta quoquo modo evertere nitentes (92). III. Quorumvis acatholicorum libri, qui ex professo de religione tractant, nisi constet nihil in eis contra fidem catholicam contineri (93). (91) Cfr. art. 5, 6, 8 const. « Officiorum »; Monitum S. O. a. 1925 in A. A. S. XVII, 137. Personae, quibus permissio fit, possunt esse clerici aut laid, cum lex non distinguat. Porro uni ex duabus conditionibus sci. studii theologici aut biblici vere et habituaiiter satisfaciant necesse est saltem per aliquod tempus sive in seminario vel collegio sive extra illa instituta (cfr. S. C. Ind. 23 Maii 1898); secus eisdem studiis non dant operam. Quare haec permissio quamvis impletis omnibus conditionibus videatur benigne explicanda, tamen ob declara­ tionem S. C. Ind. 21 lun. 1898 ad alumnos scholae hebraicae vel graecae stu­ diis theologicis vel biblicis operam non dantes nequit extendi. Cfr. Anal. eccl. (a. 1898) p. 247, 294 ; Gennari 1. c. p. 27 sq. (92) In const. « Officiorum » Decr. Gen. n. 2 specificabantur auctores: apos­ tatae, haeretici, schismatici et quicumque scriptores, ex quo ultimo incisso specificatio erat inutilis et omissa fuit: sub scriptoribus quibusvis compre­ henduntur etiam infideles v. gr. ludaei, item catholici, qui licet ad sectam acatholicam actu non transeant, tamen haeresim etc. propugnant i. e. rationibus tuentur. Verba: « Religionis fundamenta » non sunt restringenda ad solas veri­ tates ordinis naturalis (ita Vermeersch 1. c. p. 56 cum Hollweck aliisque). Nam quamvis illae veritates de existentia Dei. animae immortalitate etc. certissime contineantur, tamen legislator vocabulum religionis naturalis in antiquo Indice adhibitum studiose omisit atque indiscriminatim loquitur de religione. Quare ubi lex non distinguit, nec nos debemus distinguere, ideoque fundamenta verae religionis naturalis et supernaturalis designantur. Unice igitur admittenda est limitatio ex verbis: « Vel ipsa fundamenta», quae sane non solas veritates ordinis naturalis complectuntur, sed etiam veritates in theologia fundamentali tractandas et stricta methodo apologetica probandas. Cfr. Gennari 1. c. p. 24, cui consentiunt Palmieri et Bucceroni. De ratione qua « fidei fundamenta demons­ tret et de theologiae fundamentalis ad theologiam relatione cfr. Ottiger, Theol. fundam. 1, p. 90 sq. Utcunque vero evertere nituntur fundamenta religionis, qui quocunque modo i. e. allegatis rationibus vel frivolis irrisionibus, argumentis directis vel indi­ rectis v. g. per scepticismum id efficiunt. Cfr. in antiquo Indice Regul. Il et Decr. Bened. XIV de libr. prohib. § 1. (93) « Acatholici » sunt hic omnes ab Ecclesia catholica alieni etiam schismatici et infideles v. g. pngani. Cfr. Gennari I. c. p. 25. Quodsi Pennacchi 1. c. p 55 putat acatholicos esse intelligendos solos baptizatos, qui extra Ecclesiam ver­ santur, id contrarium est communi usui loquendi, quem legislator procul dubio DK PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 165 IV. « Libri qui religionem aut bonos mores data opera impe­ tunt ». Quae proscriptio in const. « Officiorum » ponebatur sub ru­ brica « de diariis, foliis et libellis periodicis » (Decr. Gen. cap. VIII.). Quamvis autem in iure Codicis sit sermo de libris, procul dubio comprehenduntur, praeter libros in sensu stricto acceptos, quaelibet publicationes diariae, periodicae et alia quaevis scripta edita, propter canonem 1384 § 2 (94). secutus est, nec convenit contextui canonis, ubi n. 1° nomine acatholicorum etiam ludaei comprehenduntur; secus prohibitio ibidem facta et permissio can. 1400 ad ludaeorum editiones non possent extendi; id quod a mente legislatoris certe alienum est. Porro secus consequeretur in una eademque lege idem vo­ cabulum habere duplicem significationem, quod admitti plane nequit. Neque quidquam iuvat provocare ad epistolam quandam Pii VI, ubi nomine acatho­ licorum dicuntur indicari omnes, qui sive ob haeresim sive ob schisma ab Ecclesia separati sunt. Nam ob subiectam materiam de impedimento mixtae religionis facile intelligitur restrictio nominis acatholicorum ad baptizatos apos­ tatas, haereticos, schismaticos; minime vero inde colligi potest etiam in hoc canone limitationem esse admittendam, ubi textus et contextus et subiecta ma­ teria insinuant latiorem interpretationem. Cfr. Vermeersch 1. c. n. 67. Ceterum in codice praedicto sensu vox « acatholicus » passim usurpatur. *Ex professo » licet a Pennacchi distinguatur a « data opera » vel similibus locutionibus, tamen ex communi usu loquendi, cui standum est, derelictis theoreticis distinctionibus idem significant. Cfr. Vermeersch 1. c. p. 48. Ex professo igitur de religione tractat, qui secundum scopum principalem saltem in notabili parte libri per expositionem et probationes et defensiones disputat de rebus, quae spectant ad religionem sive naturalem sive supernaturalem veluti de theologia, ethica, sacra scriptura, hist, eccl., iure canonico. Hollweck 1. c. p. 31 sq. 39 sq.; Vermeersch Op. cit. n. 67. Exceptio prohibitioni adiecta videtur requirere, ut constet i. e. moraliter etiam in forma privata ex testimonio fide digno, non necessario tantum ex declaratione auctoritatis ecclesiasticae, nihil i. e. alicuius momenti in eis con­ tineri (quod minus dicit quam propugnare) contra fidem (sive religionem) catho­ licam. Cfr. Reg. 11 Ind.; at minime ea, quae illi libri contra fidem catholicam continent, etiam animo hostili conscripta esse debent, sed sufficit obiectiva contrarietas. Notae ab acatholico additae libro auctoris catholici non reddunt librum acatholici scriptoris nisi tantae fuerint, ut ex illis liber denominetur. Vermeersch 1. c. (94) Inde deducitur interpretationem datam iure praecedenti de diariis foliis et libellis etiam ad legem Codicis pertinere. Porro ius praecedens respiciebat triplicem quamdam speciem scriptorum sci. diaria sive ephemerides, quae singulis diebus divulgari solent, folia, in quibus spargendis certum determinatumque tempus non servatur, denique libellos periodicos, qui in lingua italica, imo interdum etiam in lingua latina audiunt simpliciter « periodici », et v. g. in responso S. C. Ind 23 Maii 1898 generatim intelliguntur publicationes litterariae, quae maioribus temporis intervallis v. g. singulis hebdomadis vel mensibus divulgantur. Cfr. v. g. resp. S. C. Inq. 13 lan. 1892 de publicationibus periodicis in fasciculos ligatis. Quare in lege non sunt distinguenda folia pe- 166 TITULOS V! V. Tres librorum classes hic recensendae: α) Libri sacr. Scripturarum vel eorumdem adnotationes et commentaria; b) versiones sacr. Scripturarum in lingua vernacula sine notis nisi habeant appro­ bationem Apostolicae Sedis; c) itemque libri et libelli qui novas apparitiones, revelationes, visiones, prophetias, miracula enarrant, vel qui novas inducunt devotiones, etiam sub praetextu quod sunt privatae, si editi fuerint, non servatis canonum praescriptionibus. Quoad primam classem a) illi libri subiacent praeviae cen­ sura (can. 1385, § 1, 1°) et sunt prohibiti si absque praevia cen­ surae publicentur - quae prohibitio est nova in Codice. Quoad alteram classem b) manent prohibitae versiones S. Scrip­ turae a catholicis in linguam vernaculam factae et publicatae, si nec fuerint approbatae a S. Sede, nec fuerunt editae sub vigilantia Episcoporum cum praescriptis notis (can. 1391) (95). riodica et libelli periodici, multo minus admittenda est distinctio gallica inter libellos periodicos maiores (revues) et minores (petites revues), et indubitanter dici potest legislatorem de ista distinctione in aliis linguis non recepta non cogitasse. Optimo igitur iure Gennari 1. c. p. 57; Pennacchi i. c. p. 162 hanc distinctionem non curant; aliter Vermeersch Op. cit. n. 92 cum Planchard et Moureau. Verbum « aut » satis insinuat unam ex duabus conditionibus ad prohibitio­ nem sufficere. Porro cum lex indiscriminatim loquatur de religione, sine solido fundamento hoc verbum restringitur ad solani religionem naturalem, sed etiam ad supernaturalem sive revelatam est extendendum, ut recte tenent Pennacchi 1. c. p. 162 sq.; Gennari 1. c. p. 57 sq.; Hollweck 1. c. p. 37; aliter Planchard, Périès insistentes argumentis antiquatis magisque subtilibus quam veris. Cfr. Vermeersch Op. cit. n. 92. At procul dubio data opera illa impugnatio non fit, si tantum obiter et per transennam reperitur in uno alterove numero, ut dici solet, sed omnino requi­ ritur, ut fiat habitualiter atque merito dici possit quasi pars programmatis, vulgo la tendenza, ipsius diarii. Difficulter tamen forte quis sibi persuadebit illa tantum diaria huic prohibitioni subiici, quae data opera universam religio­ nem impugnent, non vero solummodo unum a terumve dogma. Quae si vera essent, etiam in altera parte excipienda essent folia, quae v. g. solum unum alterumve praeceptum decalogi, non universum decalogum impugnant. Id, quod nemo dixerit. Porro verba legis satis verificantur, si quis data opera i. e. habi­ tualiter unum alterumque dogma v. g. per totum annum impugnet. Imo ita pro­ hibitio facile fieret illusoria. cum ilia impugnatio religionis ut plurimum versetur de uno alterove dogmate particulari. Quae diaria etc. cum iure quoque eccle­ siastico proscribantur, manent prohibita omnibus fidelibus, licet in casu quodam particulari periculum cesset etiam quoad partes noxias. Ceterum ob impugna­ tionem unius etiam dogmatis libri et periodici etiam cadunt sub prohibitionem numeri 6 canonis 1399, si in periodico vel diario fiat data opera seu habitualiter. (95) Etiam hi libri Sacr. Scripturarum (sub a) et versionum (sub 0) permit­ tuntur usui eorum qui studiis theologicis vel biblicis quovis modo operam dant servata conditione permissionis, de qua can. 1400. DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 167 Quoad tertiam classem c) etiam hic habetur prohibitio duplicis classis librorum et scriptorum, pro casu quo publici iuris facta sint sine praevia censura et legitima approbatione (96). Illa evulgatio revelationum, apparitionum, miraculorum, etc. in quibus publicandis datur hodie effrena quaedam vesania, facile praebet hostibus religionis catholicae occasionem eam irridendi et contemnendi supernaturalia etiam exploratissima, tametsi in praxi acatholici plures, ipsa experientia testante, sint magis creduli quam prudentes catholici (97). Non minus effrenis est hodie puerilis qui­ dam et vanus atque levis pruritus per libros, libellos et folia varia evulgandi novas devotiones, cui nisi occurratur, grave adest pericu­ lum ne vera et solida pietas potius imminuatur quam promoveatur atque spernantur et negligantur eae devotiones, quae ab Ecclesia praecipiuntur vel commendantur aut introducatur falsus mysticismus (98). Quod scripta quae agunt de miraculis, revelationibus, (96) Decret. Bened. XIV § 4 i. f. Haec maxima ex parte in Const. « Offi­ ciorum » (Decret. Gen. η. 13) statuta fuerant de novo, atque prohibitio compre­ hendit non solum libros, s d etiam libellos et quaelibet scripta sive typis sive aÜ3 simili ratione edita, saltem si propagentur perinde ac fieri solet cum libris impressis (cfr. decret. S. Off. 6 Febr. 1896). Sufficit vero ad inducendam prohi­ bitionem, quod narrentur novae apparitiones etc. etc. huc usque nondum appro­ batae ut publicatae, licet verae, nisi ad publicationem data sit licentia legitimi sive competentis Superioris Ecclesiae. Episcopi sunt illi Superiores competentes, nisi agatur de causis beatificationis, in quibus approbatio spectat ad S. R. C. Cfr. Pennacchi I. c. p. 103 sq.; Vermeersch 1. c. n. 78 sq. Novae devotiones, quarum fit mentio in tertia classe, sunt exercitia cultus divini forte in se bona, sed huc usque neque a Superioribus ecclesiasticis neque legitima consuetudine probata, sive attendatur obtectum sive modus. Qui Superiores ecclesiastici sunt Episcopi (cfr. praeter can. 1385 cc. 1259, 1261, 1279), nisi propter dubia de obiecto S. C. Jnq. vel ob singulares ritus et modos S. R. C. sit adeunda. Quare hac in re praeseriim nova decreta S. C. Inq. et S. R. C. de devotionibus damnatis ab Episcopis prae oculis habenda sunt. (97) Cfr. prohibitionem disserendi vel tractandi circa vulgo dictum « Secret de Ia Salette » S. 0. 13 (A. A. S. VII, 594); contra famosas prophetias Mathildis Marchat in Loigny; S. O. 12 Mart. 1920 circa les faits de Laublande (A. A. S. XII, 113); S. 0. circa apparitiones B V. M Matris misericordiae (vulgo N. D. de Pellevoisin) 3 Sept. 1904 etc. De Meester I. c. n. 1368. Posterius decr. S. O. 18 lunii 1934 circa assertas B. V. M. apparitiones et revelationes in loco * Ezquioga », cum damnatione trium operum, quae de illis agunt (A. A. S. XXVI, 433). Cfr. Monitum generale adiectum decr. S. O. 13 lan. 1875, denuo inculcatum 3 lun. 1891, 3 April. 1895. Nouv. Rev. Theol. t. 7, p. 205; t. 24, p. 382; t. 27, p. 488. (98) Ita improbata festivitas de sanguine sacratissimo Mariae; titulus Notre Dame du Sacré Coeur explicatus per imperium B. V. in ipsum Filium; emble- 168 T1TULÜS VI apparitionibus etc. videtur requiri quod exclusive agant de iis rebus aut saltem diffuse et rem proponant cum charactere supernaturalitatis; non item si obiter et mere narrative ut fit de aliis oc­ currentibus factis; non videntur prohibenda diaria quae narrant facta quae videntur miraculosa quae v. g. occurrisse dicuntur in aliqua pia peregrinatione etc. (99). Non est nova devotio, si consuetas quasdam in Ecclesia preces per novem dies proponas recitandas in honorem alicuius sancti vel mysterii, modo illi dierum numero non tribuatur specialis efficacia, vel novendialia iam appro­ bata commentariis exornes et explices (100). mata S. Cordis lesu in Eucharistia·, titulus Amici S. Cordis tributus S. loseph; certus modus honorandi Vultum Redemptoris ut obiectum distinctum; titulus D. N. I. C. Poenitentis·, oratio pro imperio Christi et Mariae Immaculatae super omnes creaturas (cfr. deer. S. Officii 1875, 1891, 1893, 1895); de cultu privato divinarum manuum Redemptoris, quoad scripta quibus propagaretur; item de­ votio della mano poderosa, Novae Crucis Immaculatae Conceptionis ; devotio ad animam D. N. I. C. (cfr. dec. Ind. 19 April. 1906 iunct. decr. S. Ο. 6 Februarii 1906; dec. 31 Mart. 1 Maii 1901). Cfr. Vermeersch, Op. cit. n. 80; Ferrera, Inst. Il, n. 398. Porro S. 0. 29 Mart. 1516 decrevit non esse admittendam ima­ ginem B. V. M. vestibus sacerdotalibus indutam nec titulum Virgo Sacerdos (A. A. S. VIII, 146); S. O. 16 Martii 1928 non esse repraesentandum Spiritum Sanctum in forma humana nec separatim nec cum aliis duabus divinis personis (A. A. S. XX, 103). Cfr. quoque A. A. S. XIII, 197. Cfr. Monita S. O. in prae­ cedenti nota allegata. Cfr. reprobationem praxis quam dicunt quadragintaquatuor Missarum a S. O. 17 Martii 1934 (A. A. S. XXVI, 253). Cfr. quoque De Guibert, Docum. eccl. Christ. Perfectionis studium spectantia (Romae 1931) p. 458 sq. ubi plura de hac materia decreta afferuntur. (99) Pro libris publicandis, in quibus narrentur gesta, miracula, revelatio­ nes et alia extraordinaria charismata Servorum Dei, praeter legitimi Superioris licentiam, requirebatur per Urbani VIII Const. « Sanctissimus » et S. O. praes­ criptiones, ut duplex insereretur protestatio, quam refert Benedict. XIV, De Serv. Dei beatif. etc. 1. Il, cap. 11, η. 8 (cfr. cap. XII, η. 2 sq ). Quae praes­ criptio pluribus visa est abrogata per silentium Const. « Officiorum » et con­ sequenter per Codicem. Cfr. Vermeersch, Op. cit. n. 79; Hollweck, Das Kirch Bûcher v. p. 33, 44, 52, 55; De Meester I. c. n. 1368; Ferreres I. c. n. 398. Quae abrogatio, cum agatur de re valde speciali obnoxia S. R. C. non caret difficul­ tate, cum praesertim a Pio X Const. « Pascendi » (8 Sept. 1907) η. VI invocetur veluti si adhuc vigeret. Cfr. Nouv. Rev. Thel. t. 30, p. 105 sq. »1» Quam caute S. Sedes procedat in novis devotionibus approbandis, (100) apparet ex actis circa devotionem < Cordis lesu Eucharistici » : prius S. O. (Maio 1891) non esse approbandam hanc novam devotionem decreverat, et consequenter S. R. C. (28 Martii 1914) edixit non esse admittendas imagines nec esse approbandum titulum ecclesiae (A. A. S. VI, 146): eadem S. C. 15 lui. 1914 confirmat praecedens decr. cum aliquo temperamento (A. A. S. VI, 382); 3 April. 1915 huiusmodi devotio laudatur, sed non admittuntur eius em­ blemata. Deinde sub illo titulo declaratur permissa confraternitas modo titulus DE PRABWA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 169 VI. «Libri: a) qui quodlibet ex catholicis dogmatibus impu­ gnant vel derident; b) qui errores ab Apostolica Sede proscriptos luentur; c) qui cultui divino detrahunt; d) qui disciplinam eccle­ siasticam evertere contendunt; e) qui data opera ecclesiasticam hierarchiam aut statum clericalem vel religiosum probris afficiunt ». Textus per se est valde clarus et iam habet interpretationem in iure praecedenti, cui quoad substantiam concordat (101). intelligatur Cor lesu prout est in SS.mo Sacramento; sed titulus declaratur non canonicus nec liturgicus et in Hturgia non admittendus; proprium festum confraternilas celebrare debebat in festo Sacr. Cordis lesu vel Corporis Christi (A. A. S. X1H, 545). Tandem 9 Nov. 1921 approbata est devotio cum propria Missa et Officio, assignata pro celebratione festi feria V post Octavam Corpo­ ris Christi. Illi S. Sedis prudenti cautioni opus est ut sese accommodent fideles cum omni docilitate. (101) Quare quoad a) non est necessarium ut liber vel scriptum dogma aperte neget aut in dubium revocet, secus iam comprehenderetur sub n. 2° canonis; per se autem non est idem haeresim propugnare et dogma impugnare aut illud verbis satyricis, sarcasticis, calumniosis irridere. Ceterum facile est ut idem liber seu scriptum cadat sub pluribus prohibitionibus eiusdem cano­ nis 1399. Quoad 6). Errores ab Apostolica Sede proscripti sunt illi, qui immediate a Rom. Pontifice vel mediante Congregatione Rom. v. gr. S. C. Inq. (cfr. S. C. Inq. 13 lan. 1892) vel etiam in Syllabo Pii IX (cfr. S. C. Inq. 23 Maii 1898), in decr. Lamentabili et encycl. Pascendi, in decretis Commissionis Biblicae. Quare iam nunc non est necesse enumerare, ut factum est in Const. « Officio­ rum* Decr. Gen. n. 11, libros in quibus verus et genuinus conceptus inspira­ tionis adulteratur, pervertitur aut eius extensio nimis coarctatur; hoc enim iam continetur sub generali Decreto. Probe autem animadvertendum est ne­ quaquam unamquamque propositionem etiam ex cathedra damnatam necessario esse qualificatam ut haereticam, sed forte tantum ut falsam. Cfr. Pium VI Const. « Auctorem fidei· et Pii IX Encycl. « Quanta cura·. Quam late pateat haec prohibitio manifestum est, cum praesertim non requiratur ut multi errores damnati simul defendantur. Quot sunt ephemerides et libelli periodici non ca­ tholici, liberales et socialistic!, in quibus tales errores, nunc unus nunc alter systematice propugnatur I Quoad c). Cultui divino detrahitur, cum ea proponuntur, quae sint apta ad auferendam, minuendam vel obscurandam bonam aestimationem quam legentes habent seu debent habere de toto complexu SS. Rituum, qui in cultu Deo, B. V. Mariae, Sanctis exhibendo et in Sacramentis administrandis ab Ecclesia adhibentur: necesse autem non est quod hoc fiat ex professo et data opera, quod textus legis non requirit, licet requiratur vera et gravis detractio notabili modo facta. Quoad d). Licet quaevis lex eccl. v. gr. quaelibet lex Codicis ad ecclesias­ ticam disciplinam pertineat, non tamen unius vel alterius legis impugnatio constituit eversionem disciplinae ecclesiasticae, ut est manifestum; quate requi­ ritur impugnatio praecipui cuiusdam puncti ecclesiasticae disciplinae, ut puta 170 TITULUS VI VII. « Libri qui cuiusvis generis superstitionem, sortilegia, divinationem, magiam, evocationem spirituum, aliaque id genus docent et commendant ». Totidem verbis afferebatur prohibitio in const, « Officiorum > Decr. Gen. n. 12 (102). VIII. Prohibentur pariter libri, qui duellum, suicidium vel di­ vortium (perfectum) licita statuunt, qui de sectis massonicis vel aliis eiusdem generis societatibus agunt easque utiles et non perni­ ciosas Ecclesiae et civili societati esse contendunt (103). IX. Libri qui res lascivas seu obscoenas ex professo tractant, narrant aut docent (104). naturam juridicam Ecclesiae eiusque independentiam a potestate saeculari, Rom. Pontificis auctoritatem, Episcopi potestatem docendi aut regendi, ecclesiasticum celibatum, legislationem de censura et prohibitione librorum, ius Ecclesiae ad bona temporalia pro suis finibus acquirenda et possidenda etc. Quoad e) res est in se omnino clara, et etiam in hac parte plures sunt hodie libri et diaria atque libelli, in quibus illa probra systematice fiant et vulgentur. (102) Cfr. antiquam Reg. IX Ind.; Observat. Clem. VIII circa illam Reg.; Gennari 1. c. p. 38 sq. ; Pennacchi 1. c. p. 97 ; Hollweck Op. cit. p. 34. Sub evo­ catione spirituum intelligitur spiritismus, de quo conferenda S. O. decr. 30 Mart. 1898 ; 27 April. 1917. Sub aliis huius generis superstitionibus, quae eo tendunt ut occulta patescant, mira patrentur, somnia prophetica habeantur, procul dubio continentur plura phenomena magnetismi animalis et hypnotism! (Cfr. S. 0. 4 Aug. 1856 ; 26 lui. 1899. Ferreres Theol. mor. 1. 361 sq.). Cum prohibitio per­ tineat ad opera quae docent et commendant illas superstitiones, non comprehendit libros qui facta mere referunt sine instructione et commendatione, at mullo minus qui modos exercendi systematis referunt ut eos falsos et impios demon­ strent. Cfr. Vermeersch, Op. cit. n. 77; De Meester 1. c. n. 1370; Ferreres Theol. mor. 1, 367 sq. (103) Quoad primam partem nimis evidens est agi de erroribus ab Ecclesia saepius damnatis vel ab ipso iure naturali reprobatis. Societates eiusdem generis esse cum secta massonica iam declaratae sunt societates Carbonaria, Mazziniana, Foenianorum (S. O. 12 lan. 1870 in Coll, P. F. n. 1350); porro ad idem genus evidenter pertinent uniones nihilistarum et anarchistarum, internationalismus communiste, internationalismus ateista seu hominum sine Deo. In hoc numero recensendi sunt libri, qui doctrinam vero­ rum socialistarum sustinent, licet principia anarchistarum vel nihilistarum non admittant. Cfr. Pennacchi 1. c. p. 117 sq. 123 sq.; Gennari I. c. p. 41; aliter Vermeersch, Op. cit. n. 83, qui argumentum ex Leonis Xlil Encycl. « Quod apostolici muneris· 28 Dec 1878 petitum non sufficienter solvit; nequaquam enim inde a tempore publicationis idius Encyclicae « secta · socialistarum, de qua ibidem agitur, substantialiter mutata est, nisi forte in peius, ita ut insocialismum marxistam, dein in socialismum leninistam et sovietismum communistam ac Deo inimicum descisceret. (104) Ex professo, licet a Pennacchi distinguatur a « data opera » vel simi libus locutionibus, tamen ex communi usu loquendi, cui standum est, derelictis DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 171 X. Editiones librorum liturgicorum a Sede Apostolica approba­ torum, in quibus quippiam immutatum fuerit, ita ut cum authenticis editionibus a Sancta Sede approbatis non congruant (105). XI. Libri quibus divulgantur indulgentiae apocryphae vel a S. Sede proscriptae aut revocatae (106). theoreticis distinctionibus idem significant: unde ex professo res lascivas trac­ tant, narrant, docent libri seu alia scripta, quae in notabili libri seu scripti parte illa praestant, aut illud habent ut principalem scopum plus minusve dissi­ mulatum seu tectum. Quibus libris adnumerandi non sunt opera scientifica v. gr. de chirurgia, medicina, theologia morali, in quibus de istis rebus turpibus serio disseritur pro peritis in arte ad scopum utilem et honestum, quamvis ceteris personis possit eorum lectio esse ipso iure naturali prohibita. At omnino accensentur omnes libri etiam narrationum romanensium, dramatum, carminum v. gr. Man­ tegazza, Zola et similium, qui vulgo dicuntur pornographici et practice et ex professo (licet auctores hunc scopum pravum reticeant, imo negent) res obscoenas tractant i. e. modo suo frivolo ad libidinem excitant (etiam sub praetextu scientiae), narrant i. e. per descriptionem aut relationem factorum, docent i. e. qua ratione etc. actus turpes perficiantur. — Cfr. gravissimam Instr. S. O. de illis fabulis amatoriis, quibus pabulum morbosae sensualitatis rebus sacris cohonestari intenditur, amoribus impudicis quamdam pietatem in Deum et re­ ligiosum falsissimum mysticismum intexendo (A. A. S. XIX, 186). In Const. « Officiorum * Decr. Gen. n. 10 haec addebantur: Libri auctorum sive antiquorum (velut Ovid. luven.) sive recentiorum (velut Boccaccio, Heine, Byron, Voltaire), quos classicos vocant (non alios), si hac ipsa turpitudinis labe infecti sunt, propter sermonis elegantiam et proprietatem iis tantum (i. e. ad tramites iuris naturalis, contra quod permissio ab Ecclesia dari non potest) permittuntur, quos officii aut magisterii (litterarum human.) ratio excusat; nulla tamen ratione pueris vel adolescentibus (etiam in universitatibus), nisi soierti cura expurgati, tradendi aut praelegendi erunt. Cfr. Reg. Vll Ind.; Hollweck I. c. p. 33; Pennacchi I. c. p. 85 sq.; Vermeersch Op. cit. n. 73. Huius numeri in Codice suppressio, iuridice est suppressio verae exceptionis in lege naturali et positiva pro determinatis quibusdam personis, exceptione autem suppressa etiam illae personae subiacent generali prohibitione; non negaverim, quod ubi urgens causa officii vel magisterii in casu particulari adsit, pro illo casu (salvo praescripto can. 1405) legis positivae obligatio desinet obligare, ubi copia petendae licentiae particularis non aderit. Porro licentia generalis concedi non solet. Cfr. Vermeersch, Epit. 11, n. 735. (105) Ex tenore canonis, ubi hi libri cum originali concordant, sed deest authentica attestatio conformitatis can. 1390 requisitae, illicite quidem eduntur, at non hoc ipso sunt libri prohibiti per decretum generale. — Cfr. Pii V. Const. « Quod a nobis » et « Quo primum »; Clem. VIII Cons/, « Cum in Ecclesia > et «Cum Sanctissimum »; Urb. Vili Const. « Divinam psalmodiam* et « Si quid est*; Decreta Bened. XIV, § 4. (106) In Const. « Officiorum * Decr. Gen. n. 17 addebatur praeceptum de non publicandis Indulgentiarum libris, summariis, libellis, foliis sine competentis auctoritatis licentia; quod praeceptum transiit in Codicis canonem 1388 supra explicatum. Qua ratione indulgentiae apocryphae a genuinis et authenticis dis- TITULUS Vf XII. Imagines quoquo modo impressae D. N. lesu Christi, B. M. Virginis, Angelorum atque Sanctorum vel aliorum Servorum Dei ab Ecclesiae sensu et decretis alienae. Porro imagines ex can. 1385 edi nequeunt sine Ordinarii censura praevia (107). De facultate legendi et retinendi libros prohibitos 728. Cum ex praemissis prohibitio librorum vel a Sta. Sede vel ab Episcopis fieri possit, et prohibitio illicitam reddit lectionem et retentionem libri prohibiti, ex natura rei licentia obtineri debet illius qui prohibitionem edixit vel ab ipsius Superiore aut dele­ gato. — Cum Cardinales, Episcopi etiam mere titulares aliique Ordinarii a lege positiva de librorum prohibitione exempti sint, nul­ lius indigent licentia (can. 1401), salva obligatione naturali sibi ca­ vendi de periculo. Quae exemptio a lege ecclesiastica, non eximit, cernantur imprimis eruendum est ex decr. Urbis et Orbis S. C. Indulg. 10 Aug. 1899 in quo Regulae novem. Cfr. Beringer-Mazoyer, Les Indulgences 1, § XV, pag. 147 sq.; Beringer-Sleinen, Die Ablàsse I, n. 210 sq. Porro decr. S. C. Indulg. 26 Maii 1898 revocatae fuerunt omnes indulgentiae quae fuerunt vel dicebantur concessae mille vel plurium millium annorum. Cfr. Monitore eccles. t. XI, p. 256, 296, 534; Nouv. Rev. Theol. t. 31. p. 311. (107) Cfr. Cone. Trident. Sess. XXV Decr. de sacr. imag.; Decret. Bene­ dicti XIV. § 3; Const. « Sollicitudo » 1 Oct. 1745; Pennacchi 1. c. p. 127; Gennari I. c. p. 43 sq.; Vermeersch I. c. n. 85. In Const. « Officiorum » novae ima­ gines dicebantur obnoxiae praeviae censurae et licentiae; quo loco novat imagines imprimis videntur opponi antiquis, quae, etsi decretis Ecclesiae publi­ catae, et etiam nunc absque ullo scrupulo retineri possunt. Deinde nomine novarum imaginum veniunt omnes novae editiones sive secundum typum antiquum sive secundum typum novum sive recenter inventum, quae post i.ovam Const, sint publicandae. Cfr. Hollweck 1. c. p. 51. Quodsi Pennacchi, Vermeersch aliique solummodo requirebant licentiam auctoritatis ecclesiasticae, si imagines novi cuiusdam typi publicentur, id sensui obvio verborum et praxi timoratorum editorum non videtur convenire et exeeutionem novae disciplinae contra inve­ teratos abusus nimis relinquit iudicio privato. Porro in Codice non est sermo de novis imaginibus, sed simpliciter de imaginibus imprimendis. At Hollweck 1. c. modum excedit, si putat huiusmodi novas imagines de­ cretis Ecclesiae conformes, sed sine licentia ecclesiastica culpabiliter ab editore publicatas etiam fidelibus prohiberi. Cuius sententiae fundamentum verum non est. Cfr. quoque Vermeersch 1. c.; Pennacchi 1. c. p. 129; Gennari I. c. p. 48 sq. Quin potius in iure Codicis non est dicendus prohibitus liber, libellus aut scriptum aliquod propterea quod publicata fuerint sine licentia requisita, nisi id expresse dicatur. Cfr. supra η. V. Cfr. Decr. S. O. 16 Martii 1928 reprobans repraesentationem Spiritus Sancti sub forma humana sive cum Patre et Filio sive seorsim (A. A. S. XX, 103). DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EOHUMQUE PROHIBITIONE 173 ut per se patet, a prohibitione resultante ex ipso iure naturali, quo alicuius libri lectio proximum pro ipso periculum creet in fide et moribus; quod idem de iis dicendum est, quibus facta est licentia per auctoritatem ecclesiasticam competentem: quae iuris naturalis prohibitio cessat in casu particulari, si periculum penitus exulet; at in hoc ipso casu non cessat prohibitio iuris positivi, nisi lex cesset contrarie i. e. in particulari casu grave damnum eius observantia induceret (can. 1405 § 1). Ergo generatim debet quis eximi per dispensationem seu ut dicitur licentiam, quae dari potest cum maiori vel minori amplitudine. 1. Licentiae concessionem Rom. Pontifex potest sibi reservare ; generatim illam concedit per S. C. S. Officii, dum antea concedebat per S. C. Indicis nunc suppressam; quae S. Sedis licentia necessa­ ria est pro libris aut ipso communi iure aut speciali S. S. decreto prohibitis. Non solet concedi sine commendatione Ordinarii proprii si agatur de clerico, Superioris proprii si agatur de religioso; pro laico solet sufficere commendatio confessarii, praesertim si agatur de concessione restricta et ex causa manifesta — Causa est specificanda, nec facile admittitur causa nimis generalis et vaga v. gr. studiorum causa — Generatim etiam in concessione valde ampla solent excipi libri ex professo obscoeni, et certe licentia generalis ad libros obscoenos non datur. S. Sedi manet reservata licentia, qua librorum venditores indi­ gent, ut venales habere possint libros prohibitos (can. 1404); qua licentia obtenta librum prohibitum nihilominus vendere non debent, nisi prudenter existimare debeant ab emptore legitime peti. Porro ad vendendos libros de obscoenis ex professo tractantes venia non datur. Qui facultatem apostolicam consecuti sunt legendi et retinendi libros prohibitos, nequeunt ideo legere et retinere libros quoslibet a suis Ordinariis proscriptos, nisi in apostolico induito expresse iisdem facta fuerit potestas legendi et retinendi libros a quibuslibet dam­ natos (can. 1403 § 1). lidem gravi praescripto tenentur libros prohibitos ita custodiendi, ut hi ad aliarum manus non perveniant (can. cit. § 2). Alius modus quo Sta. Sedes illam licentiam concedit est per Nuntios, Internuntios et Delegatos Apostolicos, in quorum Faculta­ tibus haec n. 14 continetur « concedere facultatem retinendi et legen­ di prohibitos libros et ephemerides, cum cautelis et sub limitatio- TITULUS VI nibus quae necessariae vel utiles in singulis casibus videbuntur, et in usu penes S. C. S. Officii sunt ». II. Ordinarii, quo nomine veniunt tum Ordinarii locorum tum Superiores maiores religionis clericalis exemptae, quod attinet ad libros ipso iure vel decreto Sedis Apost. prohibitos, licentiam con­ cedere possunt suis subditis pro singulis tantum libris et in casi­ bus dumtaxat urgentibus — Quae facultas, cum sit ordinaria, est aliis prudenter delegabilis. (can. 1402, § 1) (108). Sed Episcopi et alii Praelati aequiparati, ut per se patet, pos­ sunt obtinere facultatem magis generalem permittendi suis subditis ut libros proscriptos retineant et legant : quae si obtenta fuerit, obli­ gatione tenentur licentiam non concedendi nisi cum delectu (quoad personas), et ex iusta ac rationabili causa (can. cit. § 2) (109). 729. Scholion 1. Obligationem pastoralis officii circa libros pravos et prohibitos urget can. 1405, § 2 his verbis: « Ordinarii lo­ corum aliique curam animarum habentes opportune moneant fide­ les de periculo et damno lectionis librorum pravorum, praesertim prohibitorum ·. Huc quoque facit Monitum S. Officii ad locorum Ordinarios, 15 Martii 1923 (A. A. S. XV, 152). r*.· (108) lam S. Alph. Theol. mor. 1. VII, n. 299 opinatus est Episcopos in casu magnae necessitatis posse concedere licentiam legendi libros prohibitos. Quae S. Doctoris sententia magis aliqua epikeia et consuetudine quam expressa iuris sanctione erat suffulta. Quare omnino fuit conveniens ut Leo XIII, Const. « Officiorum » n. 25 hanc facultatem Episcoporum ordinariam (ideoque delegabilem) verbis expressis stabiliret atque definiret; quod iterum praestitit Codex hoc canone; in quo ob adhibitam vocem Ordinarii antiquata facta est disputatio de personis, quae illa potestate gauderent. Cfr. Pennacchi 1. c. p. 172 sq. (109) Talis licentia legendi et retinendi libros prohibitos a S. Sede obtenta sive directe sive per Episcopum ex facultate delegata, est latae interpretationis cum non sit dispensatio proprie dicta sed licentia sine qua urget prohibitio et per quam lex observatur. Indultarius tamen debet accurate expendere et observare licentiae concessae terminos, quos non potest excedere, sive limitatio fiat quoad opera, sive quoad tempus et locum servatis praeterea aliis clausulis in concessione appositis. Quoad locum limitatio apponi non solet; est licentia facta personae, qua, nisi aliud cautum fuerit expresse, ubivis uti potest servatis servandis. — Quodsi Episcopi vel alii Praelati habent facultates temporaneas v. gr. triennales concedendi licentiam legendi libros prohibitos, non prohibentur quominus illam licentiam viris idoneis concedant usque ad revocationem vel in indefinitum tempus, Id enim sequitur ex ordinario tenore facultatum, cui specialis clausula non est addita quodsi clausula limitativa addatur, huic standum est. DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM. EORUMQUE PROHIBITIONE 175 Scholion II. Quoad poenas iuris communis nunc unice stan­ dum est canoni 2318, cuius explanatio pertinet ad ius poenale. Scholion III. in Codice hoc loco silentio suppressus fuit nu­ merus primus Decret. Generalium, const. « Officiorum et numerum » in quo edicebatur: « Libri omnes, quos ante annum 1600 aut Sum­ mi Pontifices aut Concilia Oecurnenica damnarunt, et qui in novo Indice non recensentur, eodem modo damnati habeantur, sicut olim damnati fuerunt, iis exceptis, qui per haec Decreta Generalia per­ mittuntur ». Quod decretum eo videtur pertinuisse, ut in Indice non essent in particulari referenda ea opera, quae in prima classe anti­ qui Indicis enumerabantur (Cfr. Hilgers, Der Index p. 105 sq.jDie Biicherverbote in Papstbriefen, p. 11 sq.) cum vel iam caderent sub aliquo ex reliquis decretis generalibus vel essent opera rarissima et oblivioni data. Inde autem ob temperamenta inducta in reliquis decretis generalibus, iam multi ex illis libris ante a. 1600 damnatis a prohibitione visi sunt liberi. Quare in praxi etiam post Codicem videtur standum decretis generalibus canonis 1399; sed antiquae illae damnationes, quae desuetudine contraria desiverant nec postea fuerunt innovatae, practice etiam post Codicem sub prohibitione non cadunt. (Cfr. Vermeersch op. cit. n. 65, 66 iunct. Lugo, De fide, disp. 21, n. 29; Hollweck 1. c. p. 30; Hilgers 1. c. p. 105; De Meester 1. c. n. 1363 i. f.). 730. De divulgatione bonorum librorum (110). — I. Princi­ pia fundamentalia. Ecclesia catholica habet ius proprium et a potestate civili plane independens totam religionem Christianam scriptis libris vel libellis vel foliis a se approbatis propagandi, conservandi, defendendi. Nam Ecclesia catholica ex infallibili suo magisterio a Christo Domino concesso ius quoque obtinuit ad omnia media necessaria et convenientia, ut officio sui magisterii satisfacere posset. Iam vero (110) Cfr. plura in hanc rem documenta Pontificia, v. gr. Pii IX, litt. * Inter multiplices» ad Episc. Galliae 21 Mart. 1853; Leonis ΧΙΠ litt. Paternae provi­ dentiae» 18 Sept. 1899 et « Pergrata nobis» 14 Sept. 1886; Pii X litt. pro Hungaria 10 lan. 1908; ad Episc. Brasiliae 1 lun. 1911 et ad Episc. Lombardiae 1 lui. 1911 (A. A. S. t. Ill, p. 261, 475; Epist. Secret. Stat. 30 Mart. 1915 (A. A. S. VII, 246). Cfr. quoque Cone. Provincialia recentiora ante et post Codicem celebrata. 176 TITULUS VI medium non solum conveniens, sed etiam moraliter necessarium ad propagandam vel conservandam vel defendendam religionem Christianam sunt libri vel similes scripturae. Ergo Ecclesia indu­ bitanter huiusmodi ius habet. Et profecto si nostra aetate homines cuiuscunque conditionis maximam habent libertatem loquendi et scribendi, summa est iniuria redigendi ad silentium infallibilem magistram veritatis. Cfr. Palmieri, De Rom. Pont. p. 170 sq. Idem ius repetitur exinde, quod Ecclesia catholica sit societas perfecta, quae in rebus suis nulli auctoritati humanae est subiecta. At pro­ pagatio et conservatio et defensio Ecclesiae sive verbo sive scriptis est sine dubio res Ecclesiae. Quare Ecclesia catholica etiam in his rebus nulli auctoritati humanae est subdita. Cfr. Syllab. Pii IX prop. 19, 20. Denique definitiones Ecclesiae contra placitum regium et con­ stans praxis ecclesiastica inde a tempore primorum apologetarum religionis Christianae ius Ecclesiae in libris et scripturis divulgan­ dis (cfr. Syllab. Pii IX prop. 28, 44.; Hefele 1. c. t. II p. 9 sq. de tomo Concil. Constantinop. [a. 381.]) evidenter probant. Quare potestas civilis divulgationem libri de rebus religiosis aut ecclesiasticis tractantis et ab Ecclesia approbatam, ex variis praetextibus v. g. de perturbatione pacis religiosae in societate ci­ vili excitata et ab Ecclesia tanquam futilibus reprobatis prohiberi nequit. Nam in hac materia potestas civilis aut omnino non est com­ petens, aut quatenus ipsius bonum aliqua ratione attingitur, certe est subordinata Ecclesiae. Multoque minus auctoritas civilis per censuram praeviam ipsam publicationem huiusmodi librorum ob easdem rationes impedire et prohibere valet. Hinc facile patet po­ testatem civilem sibi vindicare iura omni fundamento destituta, si catechismos similesque libros ab Episcopis iam approbatos in scho­ lis divulgare interdicit, antequam supremo et definitivo iudicio ci­ vili sint approbati (111). 731. 11. Notae historicae. I. Deus, qui in vetere testamento totam fere revelationem sacris quoque libris cum hominibus com­ municavit, simili modo legem Christi saltem magna ex parte scriptam (111) Bouix I. c. p. 431. 438; Hinschius I. c. t. IV, p. 613. ubi istas leges civiles approbat. & DE PRAEVIA CESSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 17/ tradidit (112). Ecclesia quoque inde a primis saeculis scriptas dedit leges et doctrinam Christianam, facta historica, disciplinam eccle­ siasticam per suos scriptores proposuit atque defendit. Finitis persecutionibus SS. Patres nomine Ecclesiae suis libris causam Ecclesiae vel ipsis invitis principibus saecularibus contra haereticos sustinuerunt velut S. Athanasius contra Arianos, S. Cyrillus contra Nestorium, S. Augustinus contra Pelagianos, S. Optatus contra Donatistas, S. loannes Damascenus contra Iconoclastas. II. Neque alia fuit Ecclesiae praxis, cum medio aevo plurimae controversiae praesertim de iuribus Ecclesiae ortae essent. Praecla­ rissimi enim scriptores ecclesiastici, non petita venia Caesaris, v. g. impia dogmata Ludovici Bavari et asseclarum eius de constitu.ione Ecclesiae strenue impugnarunt (113). III. Cum post inventam artem typographicam praesertim pseudoreformatores suis libris et libellis doctrinam catholicam Ecclesiae­ que iura et disciplinam impugnarent, summa fuit necessitas librorum apologeticorum in regionibus septentrionalibus. Hinc factum est, ut scriptores catholici cum in refutandis pravis libris et libellis multum occupati essent, haud raro a conscribendis aliis libris magis doctis, sed minus practicis impedirentur. IV. Inde a revolutione gallica cum folia diurna et periodica incredibili modo multiplicarentur, et paulatim maxima data esset facilitas neque minor libertas in divulgandis libris, multo magis fuit necessarium, ut diariis bonis aptisque foliis periodicis et libris sana principia catholica propagarentur, et perversae refutarentur doctrinae. Quod qua ratione optime fiat, saltem potissimum pru­ dentiae pastorum ecclesiasticorum et industriae zeloque hominum privatorum fuit relictum neque multis legibus ecclesiasticis ordina­ tum. Cui praxi sapienter observatae congruit, si paucae quaedam leges etiam generales et positivae de scriptoribus catholicis et di­ vulgatione librorum bonorum nostrae aetati accommodatae per Su­ periores ecclesiasticos fuerunt promulgatae (114). (112) Cfr. de his rebus Cone. Trident. Sess. IV, deer, de can. scriptur. et auctores introductionum in sacram scripturam et institutionum patrologiae v. g. Comely, lungrnann aliosque. (113) Otio, Corpus apologetarum Christianorum saec. secundi; Bardenhewer, Patrologie; idem, Geschichte der altkirchlichen Litteratur. (114) Cfr. de hac re praesertim Encycl. Pii IX et Leonis XIII et Concilia 12 178 A ». TITULUS VI V. Mirum autem non est, quod nostro saeculo in diversis re­ gionibus ortae sint difficultates inter scriptores diariorum et foliorum periodicorum atque Praelatos ecclesiasticos (115). Etenim cum nostra aetate facile provocetur ad opinionem publicam tanquam ad supre­ mum quoddam tribunal, publica autem ista opinio manifestetur et regatur potissimum per diaria, huiusmodi agendi ratio in foro po­ litico multum usitata per summum abusum etiam ad forum eccle­ siasticum translata est. Quare per Pium IX et Leonem XIII, relicta scriptoribus diariorum necessaria libertate principia catholicae fue­ runt in memoriam revocanda. 732. III. Praxis Ecclesiae. De scriptoribus catholicis. Omnis hominis Christiani est pro suo modo suisque viribus iuvare Eccle­ siam. Quare vel ipsi Romani Pontifices non solum authenticis de­ finitionibus doctrinam catholicam proposuerunt, sed etiam ut doc­ tores privati scriptis libris clerum populumque instruxerunt v. g. Innoc. IV et Benedictus XIV (116). Neque Episcopis ab hoc labore nostro tempore refugiendum est, si vires suppetant, ut exemplo praeclarissimorum Praesulum nostrae aetatis comprobatur. Nam si Episcopi doctrinam catholicam scriptis libris defendunt, auctoritas et efficacia libri multo maior est. Hortandi quoque sunt clerici inferiores, ut libris vel disserta­ tionibus conscribendis statui suo convenientibus et servatis Eccle­ siae legibus dent operam. Imo ex praxi nunc in Ecclesia vigenti laid, quemadmodum causam Ecclesiae in comitiis publicis lauda­ biliter suscipiunt, ita etiam in foliis publicis quaestiones ecclesia­ sticas et religiosas tractare non prohibentur, dummodo memores sint conditionis suae, sufficientem habeant scientiam nec res difficiles inconsultis viris doctis et in rebus theologicis versatis temere aggre­ diantur (117). Omnes denique fideles per associationes ad propaga- provincialia recentiora in Gallia aliisque regionibus celebrata, quorum ordina­ tiones et instructiones reperiuntur in Collect. Lac. v. Libri t. Ill, IV, V, VI. Inter recentiora Concilia cfr. v. gr. Cone. Prov. Mechliniense a. 1920, n. 235. (115) Cfr. v. g. de Hispania Leonis XIII, Encycl. « Cum multa » 8 Dec. 1882, Epist. ad Arch. Paris. 17 lun 1885, Epist. ad Arch. Turon. 17 Dec. 1888. (116) Bened. XIV, De Synod, dioec. praef. i. f. (117) Cfr. Cone. prov. Remens. (a. 1853) cap. 15 < De scriptoribus catho- i DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM, EORUMQUE PROHIBITIONE 179 tionem bonorum librorum institutas et ab Ecclesia commendatas aliaque inedia convenientia fidem catholicam bonosque mores con­ servare et tueri possunt. Verumtamen etiam in bonis libris et li­ bellis et foliis disseminandis modus servandus est; nam non ubi­ que expedit, ut studium (vel verius furor) legendi excitetur et pro­ moveatur (118). 733. De modo scribendi (119). Etsi scriptoribus catholicis ho­ nesta libertas omnino concedenda est, tamen ipsi in omnibus primo loco servent veritatem, caritatem, iustitiam, prudentiam debitamque obedientiam et reverentiam erga Superiores ecclesiasticos. Abstinendum igitur est scriptoribus catholicis a nimis aestuosis disputationibus, iurgiis, mutuis censuris, sugillationibus, minime vero iisdem ea commendanda est caritas et prudentia, quae ne ho­ minibus displiceat, foveat errores et veritatem erubescat silentioque premat, ubi audacter loquendum atque scribendum est. Quodsi scriptores catholici de rebus religiosis agant, sequantur oportet doctrinam sanam a SS. Patribus, Conciliis oecumenicis Romanisque Pontificibus propositam nec solum dogmatum sensum calleant, sed etiam formam habeant sanorum verborum. Porro cum Episcopis commissum sit regimen ecclesiasticum in dioecesibus, male agunt ii scriptores catholici, qui Episcopis modum regiminis quasi praescribunt eorumque modum agendi, acta officii, epistolas pastorales publice reprehendunt, carpunt suoque iudicio censorio subiiciunt (120). Praesertim vero formae institutio­ num politicarum non illico temere ad Ecclesiam sunt transferendae, neque de rebus mere theologicis et ecclesiasticis in foliis diurnis et politicis inter viros catholicos est altercandum. Denique scriptoribus catholicis, qui nostra aetate de rebus po­ liticis libros vel libellos vel diaria publicant, summa prudentia est licis» in Coll. Lac. t. IV, coi. 176 sq.; Cit. Cone. Mechlinien. n. 235. Pii IX, Encycl. « Inter multiplices» 21 Mart. 1853 ad Ep. Gall. 1. c. coi. 191; Scherer I. c. not. 19, 64. (118) Cfr. Collect. Lac. t. III, v. Libri n. 1 sq. (119) Collect. Lac. tom. IV, v. Libri n. 31 sq.; Leonis XIII, Encycl. « Cognita nobis» 25 lan. 1882 ad Episc. provinc. MedioL, Encycl. « Etsi » 15 Febr. 1882 ad Episc. Italiae. (120) Leonis XIII. Litterae Ap. ad Arch. Paris. 17 lun. 1885 sq. in Act. S. Sed. vol. XVIII, p. 3 sq. 180 TITULUS VI DE PRAEVIA CENSURA LIBRORUM. EORUMQUE PROHIBITIONE necessaria. Multae enim res politicae cum rebus religiosis intime connexae sunt, atque de origine civitatis, de formis regiminis, de relatione inter Ecclesiam et civitatem, de factis historicis recte indi­ candis genuina principia sunt proponenda. Illud vero potissimum cavendum, ne factionibus vel formis politicis ita applicent causam religionis catholicae, quasi ab illis existentia et iura Ecclesiae pendeant. 734. Scholion. Ut clericorum non est ordinarie et principaliter operam dare rebus politicis (121), ita clerici non est ordinarie et principaliter diaria politica conscribere, redigere, publicare. Nihil vero obstat, quominus clerici de rebus politicis genuina principia theologica, canonica, philosophica libris vel dissertationibus a se conscriptis solide exponant, defendant, imo si caritas vel necessitas id exigat, etiam curam diariorum in sese suscipiant. Id quod potis­ simum nostro tempore valet, quo res religiosae et ecclesiasticae continuo in diariis etiam politicis discutiuntur. Qua in re clerici semper fuerunt sedulo hortandi, ne quid agerent inconsulto Episcopo, sapienterque iam a Concilio provinciali Lugdunensi (a. 1850) sta­ tutum est, ne clericus sine praevia licentia Episcopi diarium vel scriptum periodicum suscipiat edendum vel dirigendum. Quod sta­ tutum a Leone XIII ad universam Ecclesiam extensum est per Const. « Officior, ac muner. » n. 42, et in Codice can. 1386 fuit solemni modo iteratum (122). Insuper praevia illa licentia ad instar missio­ nis canonicae ad scribendum viro probo et docto data potest esse forma quaedam practica approbationis ecclesiasticae, quae pro ipsis diariis concedi potest neque omnino superflua est (123). Qua ratione Patres Concilii plenarii Baltimorensis II (a. 1866) pro suo iure declarare potuerunt nullam a se ephemeridem pro « catholica » agno­ sci, quae approbationem Ordinarii non prae se ferat, at simul illam praeviam et generalem approbationem a falsis interpretationibus (121) Leo XIII, Encycl. « Cum multa - 8 Dec. 1882 ad Ep. Hisp.; decreta hac de re ab omnibus Episc. Hiberniae in conventu 19 Maii 1854 lata et a S. Sede approbata in Collect Lac. t. Ill, col. 853 sq. reperiuntur; Vering, Lehrb. d. k. K. § 79, II; Scherer I. c. § 70, not. 30. (122) Collect. Lac t. Ili, col. 487; Leon. XIII, Const. « Offîc. ac numer. » n. 42. (123) Hinc postulatum Episcopi Concordiensis in Conc. Vat. propositum (cfr. Martin 1. c. p. 192) videtur esse nimis rigidum. Propositum 181 hisce verbis vindicarunt (124): < Patres huius Concilii plenarii pro­ fitentur atque declarant approbationem Ordinarii, quae de more foliis catholicis datur, nihil aliud sibi velle quam iudicare Episcopum nihil a scriptoribus contra fidem et mores proferri, spem quoque bonam se habere nihil in posterum proferendum eosque esse redactores, quorum scripta ad aedificationem utilia esse possint; Episcopum vero neque posse neque debere respondere ac rationem reddere de iis universe, quae in huiusmodi foliis habentur, sed de iis tantum, quae vi officii sui docendo, monendo, iubendo in vul­ gus ediderit et quibus sua manu subscripserit ». (124) Collect. Lac. t. III, coi. 536 sq. Cfr. quoque ibidem coi. 714, notionem perversarum ephemeridum a Patribus Concilii prov. Quebec. IV (a. 1868) datam; cit. Conc. Prov. Mechlinien. n. 234. * m·—1 ιη—Ί·- ------------ —mi ll— DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONS ADMlNISTR. ET ALIEN. PARS ALTERA DE BONIS TEMPORALIBUS EORUMQUE ADMIN1STRATIONE TITULUS VII DE BONIS ECCLESIASTICIS EORUMQUE ACQUISITIONE, ADMIN1STRATIONE ET ALIENATIONE. Γ—wiiiM I ι 183 l’état I. Ill, c. 8.; /. B. Luis Pérez, Inst. iur. pubi. eccl. II, p. 285 sq.', H. Tretztl, Die Kirchengemeinde nach bayrischem Redit., in Archiv. F. k. K. ti 86, p.652 sq.; Poeschd, Kirchengutsveraüsserungen und das Kirchl. Veraüsserungsverbot im frliheren Mittelalter in A. F. k. Kr. t. CV, p, 3 sq. 349 sq. — Dic­ tion. apolog. de la foi cath. v. Propriété ecclesiast.; Diction, de théol. cath. v. Biens ecclésiastiques. Hirschel in Arch. f. k. K. t. 34 p. 32 sq. 259 sq. t. 35 p. 38 sq.; Mamachi, Del diritto libero di acquistare e di possedere beni tem­ porali si mobili che stabili; Mauser, Begriff u. Eigenthümer der heiligen Sachen. - Thomassin. I. c. P. 111. 1. 2; Grashof in Arch. f. k. K. t. 36 p. 3 sq. 321 sq. • A. Knecht, System des iustinianischen Kirchenvermogenrecht; Vromant, De bonis Eccl. temporalibus; C. Cheys, De iure Eccl. adq. et possid. bona temporal; Bondroit, De capacitate possid. Eccl. aetate merovingica; Biederlack De bonis eccl. temporal.; Lesue, Histoire de la propriété ecclés. aux époques romaine, méroving , carolingienne 11 vol. Lille 1910-1926; De Maester 1. c. n. 1437 sq. Praenotiones 736. I. Connexio materiae. Quemadmodum in foro civili prae­ (Can. 1495 sq. — Lib. III. tit. 13. de rebus Ecclesiae alie­ nandis vel non.) (1). 735. Fontes: Decret. Grat. C. X. q. 1, 2, 3; C. XII, q. 1, 2; C. XVI, q. 6; C. XVII, q. 4, - Cpl. I. II. Ill, IV, V, 1. Ill, t. II, de reb. ecclesiastic, alien, vel non., resp. t. 10, d. r. Eccles, non alien., t. 13, d. r. Eccl. al. vel non., t. 5, d r. E. non al., t. 10, d. r. E. al. vel non. — Decretal. Gregor. IX, 1. Ill, tit. 13 de reb. Eccl. al. vel non., Decretal. Bonif. VIII, 1. HI, t. 9, d. r. eccl. non alien.; Constit. Clem. V. 1. Ill, t. 4, ead. rubr.; Extrg. com. 1. Ill, t. 4, ead. rubr. — Cone. Trid. Sess. ΧΧΠ, cap. 11, de ref., Sess. XXV, cap. 11, de ref. — Decretal. Clem. P. VIII, 1. I, t. 9, ead. rubr. ed. Sentis p. 66, sq., ubi aliae quoque Const. Apost. inde a Greg. IX, (a. 1234) referuntur praesertim de alienat, honor. Eccl. Roman. — Collect. S. C. de Prop. F. η. 1610, sq.; Causae selectae S. C. C. ed. Lingen et Reuss 1. c. n. 125, sq.; Collect. Lacens, v. v. Bona Scriptores: Commentator, in cit. tit. — Zech, De iure rer. eccles. sect. 3, tit. I, de bon. temp, ecclesiar., tit. 6 de fideli bonor. ecclesiast. administr., sect 4, de aequis, et alien, rer eccl., tit. 1, de reb. eccles. non alien.; Devoti I. c. 1. Il, t. 13, de rebus temporal. Eccles., til. 19, de reb. eccles. non alien., tit. 20, de immunit, bonor. ecclesiast.; Phillips, Kirchenr. t. II, § 114, t. V. §§ 235, sq.; Aichner, Compend. iur. ecclesiast. §§ 217, sq.; Vering, Lehrb. d. k. Kirchenr. §§ 204, sq. — Cavagnis I. c. P. 11, p. 339, sq.; Moulart, L’église et (1) Dig. XXVII 9, de reb. eor., qui sub tut. vel cura sunt sine decret, non alien.; Cod. 1, 2 de sacrosanct, eccl. et de reb. et privil. ear. V, 71, 72, 73’ Novell. 7 ne res ecclesiast. alienentur ; Nov. 40. 46, 120. ter publicorum officiorum legitimam constitutionem et innovationem, provisionem et ablationem ordinata rei pecuniariae administratio est una ex principalibus functionibus gubernii, ita etiam Ecclesia in ex­ ercenda potestate iurisdictionis sive in sacro regimine post officio­ rum seu beneficiorum curam praesertim bonis ecclesiasticis intendat necesse est. Cfr. Devoti, Inst. can. 1. 1. II. II. Definitio. Bona ecclesiastica in genere intelliguntur omnes res temporales sive corporales sive incorporales, quae in dominio Ecclesiae existunt et ad fines et usus ipsius proprios legitima aucto­ ritate destinatae sunt, velut ad cultum, ad formationem et sustenta­ tionem ministrorum, ad curam pauperum, ad promotionem piorum operum etc. — Cum autem dicitur quae in dominio Ecclesiae sunt, intelligitur tum Ecclesia universa et Apostolica Sedes tum alia quae­ vis in Ecclesia persona moralis (can. 1497), et in hac significatione intelliguntur leges de huiusmodi bonis nisi aut ex contextu sermo­ nis aut ex rei natura aliud constet (can. 1498). (2). Universus autem complexus legum ab Ecclesia de bonis tem­ poralibus eorumque acquisitione, administratione, alienatione latarum constituit propriam quandam partem iuris ecclesiastici, quae ius (2) Zech 1. c. sect. 3, tit. 1, § 1; Arndts-Seraflni, Lehrb. d. Pand. § 48. , ,-ιιτι i n ISV PARS ALTERA - TITULUS VII pecuniarium dici posset et partim iuri publico (3), partim iuri pri­ vato (4) est adnumerandum. Etenim, propter perfectam exemptionem cleri, Ecclesia non solum de publicis suis bonis temporalibus leges tulit, sed suo iure etiam privatas causas clericorum in rebus tem­ poralibus ordinavit (5). III. Divisio. Bona temporalia sive res temporales Ecclesiae (6) dividuntur: a) In corporales, quae sensu corporeo attingi possunt velut praedia, pecunia, et in incorporales, quae solo intellectu percipiuntur v. g. actiones, iura, obligationes. b} In immobiles, quae loco moveri non possunt sive natura­ liter v. g. agri, sive civiliter v. g. fenestrae vel portae; nam licet huiusmodi res ex natura sua absolute loco moveri possint, tamen ad perpetuam quandam utilitatem rei immobilis destinatae sunt, ideoque ipsae quoque accessorie vel civiliter dicuntur immobiles, et in mobiles, quae de loco moveri possunt et fungibiles dicuntur, si uno usu consumuntur atque servando servari non possunt v. g. frumentum, aut non fungibiles sive servabiles, si servando servari possunt. lura et obligationes sequuntur conditionem rei, cui inhaerent ideoque partim rebus immobilibus partim mobilibus adcensentur. c) In pretiosas sive magni valoris et non pretiosas sive exigui valoris (attento nostra aetate diverso valore pecuniae). Notabilis va­ lor unde res habenda est pretiosa aut ex arte aut ex historia aut ex ipsa materiae natura vel quantitate provenire potest (can. 1497). d) In communes sive profanas et in sacras sive religiosas. Com­ munes sunt omnes res Ecclesiae, quae in se speciali quadam con­ secratione vel benedictione vel deputatione ad cultum divinum ca­ rent (7) et intra commercium humanum existunt velut silvae vel (3) Suarez. De leg. 1. V, cap. 13 sq., ubi disserit de legibus tributariis; cfr. quoque Cavagnis 1. c. P. II, p. 355 sq. de iure Eccies. imponendi tributa; 1. Ill, t. 20 de feudis, t. 30 de decimis, t. 39 de censibus. (4· Cfr. v. g. I. HI, t. 26 de testam.; Arndts-Serafini 1. c. §§ 22 sq. (5) Cap. 2 X. de fideiuss. Ill, 22; Victor Wolf von Glauvell, Die letzuilligen Verfügungen nach gemeinem Kirchlichen Rechte. (6) Schmalzgr. h. t. 13, n. 1 sq.; Maschot, Instit. can. I. Ill, h. tit. η. I; Hollweck, D. k. Strafges. p. 242 sq. not. 5 sq. 9; Arndts-Serafini 1. c. § 48. (7) Arch. f. k. K. t. Il, p. 198 sq., D Annibale, Sunimuia theolog mor P III n. 1 sq.; Hinschius t. IV, p. 162 sq. ■ DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMINISTR. ET ALIEN. 185 agri vel animalia, licet sensu quodam vero sacrae dici possint; ete­ nim ad fines sacros i. e. ecclesiasticos destinantur et subiecto do­ minii sacro i. e. Ecclesiae inhaerent atque idcirco nonnisi per sacri­ legium Ecclesiae eripi possunt. Sacris vero rebus specifice sumptis adnumerantur res in se temporales, quae per consecrationem vel benedictionem speciali ratione ad cultum divinum deputantur et ex­ tra commercium humanum versantur velut ecclesiae, calices, planetae, (can. 1497, § 2). Quae sanctitas rebus illis manent, etiamsi ex do­ minio Ecclesiae in dominium privatum transeant, v. g. si Romanus Pontifex capellae privatae regis catholici donet pretiosum calicem consecratum. e) In res causarum piarum sive institutorum ecclesiasticorum et in res corporationum ecclesiasticarum, quatenus subiectum dominii bonorum est causa quaedam pia v. g. hospitale aut corporatio quae­ dam ecclesiastica v. g. Capitulum ecclesiae cathedralis (8). 737. Notae historicae. I. De acquisitione bonorum ecclesiasti­ corum. Initia bonorum ecclesiasticorum inveniuntur apud ipsum auctorem Ecclesiae, qui cum suis Apostolis loculos habuisse legitur, e quibus sibi, quae opus erant emebant. Quod exemplum caelestis magistri postea etiam Apostoli eorumque successores imitati sunt. At dubitari non potest, quin primis temporibus bona Ecclesiae maxime constarent rebus mobilibus ex piis fidelium oblationibus collectis. Ecclesia enim tamquam collegium illicitum ex legibus Ro­ manis bona acquirere et possidere non potuit, ipsaeque dirae per­ secutiones bonis immobilibus acquirendis propitiae non fuerunt. Quemadmodum nostra aetate Ecclesia catholica iis in regionibus, quibus ex iure civili tanquam persona iuridica possidere nequit, sub aliis formis legibus civilibus probatis bona temporalia vere acquirit et possidet, ita etiam primi Ecclesiae pastores prudenter (8) Cavagnis 1. c. P. I, p. 7 sq. P. II, P- 324 sq.; Moulart 1. c. cap. 8, art. 1 ; Aichner, Compendium iur. eccles. §§ 138 sq. ; Mlles, Commentar, in Cone. plen. Baltimor. Ill, P. II, p. 85 sq. 199 sq. ; Arndts-Serafini I. c. §§ 41 sq. Cfr. de confraternitatibus rite erectis, quarum iura non illico extinguui;tur, etiamsi socii desierint· S. C. Indulg. 28 lan. 1839 in Decret, auth. S. C. lud. n. 269; S. C. C. 24 lui 1886 in Act. S. Sed. vol. X1X. P- 319 sq.; de bonis temporal, confraternitat eccles in The Pastoral Gazette (Bombay) (a. 1898) p. 19 sq. 50. De do­ minio personae moralis cfr. Schiffini, Philosoph. moral. II, n. 315; Cathrein Moralphilosophie t. II, p. H9 SQ· 186 PARS ALTERA - TITÜLU8 VH utentes legibus Romanis collegia et sodalitates formarunt v. g. fos­ sorum atque nomine alieno sodalitatis fossorum, cui praefuit Epi­ scopus, bona Ecclesiae acquisiverunt et tutius conservarunt. Illae enim sodalitates generali sanctione iuris Romani personalitatem ju­ ridicam consecutae sunt (9). Quanta paulatim fuerint bona ecclesiastica, ex historia eccle­ siastica Eusebii patet, qui narrat solam Ecclesiam Romanam 44 pres­ byteros, 14 diaconos et subdiaconos, 94 alios clericos, 1500 paupe­ res tempore Cornelii Papae (a. 251-253) sustentasse et praeterea misisse eleemosynas usque ad regiones remotissimas. Neque illa bona ad sola mobilia successu temporis manserunt restricta, ut patet exemplo Imperatoris Aurelii, qui domum Ecclesiae reddi iussit. Porro ante persecutionem Diocletiani amplae ecclesiae in ci­ vitatibus erant exstructae. Tandem Licinius (a. 313) cum bona a Diocletiano ablata Christianis reddenda esse ediceret, disertis verbis hanc restitutionem non limitavit ad bona, quae ad singulos perti­ nerent, sed etiam extendit ad ea loca, ad quae Christiani convenire solerent aliaque, quae ad ius corporis eorum pertinerent (10). Finitis persecutionibus Constantinus M. (11) non solum ablata bona ec­ clesiastica restituit, sed etiam plenum perfectumque ius acquirendi Ecclesiae suis legibus in foro civili expresse approbavit atque ita magis expeditum et efficax reddidit. Quod praeclarum Constantini M. exemplum alii Imperatores Christiani velut Theodosius II et Justinianus imitati novisque legibus favorabilibus ad augenda bona ecclesiastica haud leviter cooperati sunt (12). In regnis populorum germanicorum mox Ecclesia amplissimas posessiones obtinuit, et complures accesserunt favores, quibus acqui­ sitio et augmentum bonorum ecclesiasticorum multum promove­ batur. Huc spectant praxis iure canonico probata per testamenta etiam informia acquirendi bona pro causis piis (13), immunitas a (9) L. 1 D. de colleg. et corpor. XLVII, 22; Vering I. c. § 205; Grashof in Arch. t. k. K. t. 36, p. 3 sq.; Friedberg-Ruffini § 167; Bondroit 1. c. p. 119 sq. Scheys 1. c. p. 103 sq. (10) Lactant., De mortib. persecutor, c. 48 (11) Grashof 1. c. p. 9 sq. (12) Cod. lust. I, 2 de sacros, eccles., 3 de Episc., VIII 44 de donat (13) Cap. 11, X. de testam. 111, 26. DE BONIS ECCLE8. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMIN1STR. ET ALIEN. 187 vectigalibus (14), restitutio in integrum ad instar pupillorum et mi­ norum (15). Postquam Ecclesiae bona ita fuerunt aucta et tot privilegiis cumulata, mirum non est, quod propter indolem complurium principum saecularium inde ex saeculo decimo tertio reperiantur prima vestigia legum amortizationis, quibus liberum ius acquirendi Ec­ clesiae legibus civilibus fuit subiectum (16). Tempore reformationis et revolutionis gallicae et nostro quoque saeculo in compluribus regionibus iniusta spoliatio bonorum eccle­ siasticorum est patrata non obstantibus legitimis titulis acquisitionis. Imo quamvis negari non possit usque ad nostram aetatem aliquot favores bonorum ecclesiasticorum pro diversitate regionum etiam in foro civili admitti, tamen Ecclesia ut plurimum vix ea gaudet li­ bertate acquirendi bona temporalia, quae omni civi honesto com­ petit, et non raro odiosis et iniustis legibus specialibus in usu nativi et legitimi sui iuris impeditur (17). II. De administrations bonorum ecclesiasticorum (18). Ipsi Apo­ stoli curam rerum temporalium commiserunt diaconis. A qua praxi postea Episcopi, quibus commissa fuerat administratio rerum eccle­ siasticarum (cfr. c. 39, 40, 41, Apost.), non recesserunt suisque diaconis vel potius Archidiacono administrationem bonorum ecclesia­ sticorum reliquerunt. Inde autem ex saeculo tertio speciales oeco­ nomi commemorantur. In Concilio vero Chalcedonensi (a. 451) c. 26, praescribitur, cum Episcopi nonnullarum ecclesiarum bona ecclesia­ stica sine oeconomo administrassent, ut unusquisque Episcopus ex proprio clero assumat oeconomum, qui ex mandato suo bona eccle­ siastica administret. Qui canon latus est, ut constaret de administratione bonorum, eorumque dilapidatio impediretur, atque dignitati episcopali consuleretur, et vitarentur sinistrae suspiciones. Quae administratio Episcopi omnium bonorum ecclesiasticorum ex antiquissimo tempore ea ratione facta est, ut retenta massa com- (14) Lib. Ill, t. 49 X; Frider. II, Authent. ad L. 2 Cod. de Episcop. I, 3. (15) L. I, t. 41 X. (16) Vering I. c. (17) Nussi, Conventiones p. 225 sq.; Vering 1. c. et § 206 III sq. 18) Thomassin. 1. c. P. Ill, I. 2, cap. 1 sq.; Cardin. Hergenroether, Photius t I o 96 sq · Probst in Act. theolog. Tubing, t. 54, p. 383 sq.; Van de Burgt L c. p. 252 sq. ; Grashof in Arch. f. k. K. t. 36, p. 193 sq ; Fri'db'rg-Ruffim I. c. § 185. i F ί; t PARS ALTERA - TITULUS VII muni v. g. Romae et in Italia omnes reditus in quatuor quatuor partes partes distribuerentur sci. pro Episcopo, pro clero, pro pauperibus, pro ecclesia (19). In Hispania (20) et Gallia (21) omissa parte paupe­ ribus destinata solummodo tripartitio habuit locum, et haud raro I soli Episcopo dimidia pars adiudicabatur non neglectis pauperibus, quibus alio modo consultum est. Cfr. v. g. capit. 7. Capit. Aquisgran. (a. 801). Postquam paulatim massa illa communis bonorum ecclesiasti­ corum inter plura subiecta dominii vere et proprie, non tantum ratione redituum fuit divisa (cfr. c. 32, C. XII, q. 2; c. 61, C. XVI, | I q. 1 ; c. 11, C. XVI, q. 3), administratio quoque illa antiqua per Episcopum (22) usque ad medium aevum per mille fere annos retenta immutari coepta est. Etenim separata « mensa » Episcopi (23) ? reliquis bonis ecclesiasticis, oeconomus episcopalis solummodo bona Episcopo reservata administravit, salva tamen iurisdictione Episcopi invigilandi universae administration! bonorum ecclesiasti­ corum suae dioecesis (24). Capitula bona sibi propria per suos oeconomos curarunt, et dissoluta vita communi unusquisque cano­ nicus suae praebendae factus est administrator remanente penes Capitulum solummodo administratione bonorum communium (25). Similiter parochi aliique clerici, postquam vera beneficia obtinuerunt, illa pro suo iure administrarunt. Bona vero pauperum vel fabricae ecclesiae vel aliarum causarum piarum, quae pariter a massa com­ muni fuerunt dismembrata et in propria subiecta dominii trans­ formata, suos quoque speciales consecuta sunt administratores. Qua in re maxima introducta est varietas. Etenim administratio bonorum fabricae ecclesiarum cathedralium vel collegiatarum ad ipsa Capitula ordinarie fuit translata, cum monasteria aliaeque cor- (19) Cfr. c. 27 (Gelas, a. 444), c. 28 (Simplic. a. 475) c. 30 (S. Gregor. M. a. 601) C. XII, q. 2. (20) Cfr. c. 8, Conc. Tarracon. (a. 516) = c. 10, C. X, q. 1. Cfr. quoque c. 1, 2, 3, C. X. q. 3. (21) Cfr. c. 14, 15 Conc. Aurel. 1 (a. 511) = c. 7, 8 C. X. q. 1 ; at cfr. quoque c. 10, Conc. Nannet. (?) (a. 658), ubi quatuor partes recensentur; Hefele I. c. t. IV, 619, 730, 742. (22) Cfr. cit. c. 14, 15. Concil. Aurel. I; c. 8, Concil Moguntin. (a. 813); C. 33, Conc. Tolet. IV (a. 633). (23) Cap. 8 X. h. t. 13 (Coelest. II, a. 1193). (24) Cfr. capit. 8, Conc. Turon, (a. 813); c. 13( Qonc Lugdun. (a. 1245). (25) Cfr. c. 32, Conc. Wirceburg. (a. 1287). t)K BONIS KCCI.ES. EOHUMQüE ACQUISITIONE ADMINISTR. ET ALIEN. 1S9 porationes et societates ecclesiasticae per se sua bona administra­ rent. Porro etiamsi laici in rigore iuris ab administrandis bonis ecclesiasticis sunt exclusi, tamen patronis vel piis fundatoribus in limine fundationis non raro iura quaedam in administratione bono­ rum legitime reservata sunt. Item ex antiquissima praxi praesertim ab administratione bonorum fabricae ecclesiarum parochialium laici (vitrici, magistri fabricae, matricularii etc.) non prohibentur, dum­ modo salva maneat iurisdictio Episcopi (26). Denique praesertim ultimo saeculo non paucae leges civiles latae sunt, quibus liberum ius Ecclesiae sua bona administrandi non leviter violatum fuit v. g. edicto gallico (a. 1809) vel legibus Borussiae 20, 21, Maii 1874, et praesertim 20 lun. 1875. Huiusmodi leges per se irritas Ecclesia ad vitanda mala maiora tolerare solet aut interdum in concordatis vel specialibus induitis guberniis civi­ libus partem quandam in administratione bonorum ecclesiasticorum concedit (27). III. De alienatione bonorum ecclesiasticorum. Ecclesia licet inde a primis temporibus incautae dilapidationi bonorum ecclesiasticorum resisteret, nunquam eo progressa est, ut alienationem bonorum ec­ clesiasticorum simpliciter prohiberet, sed interveniente necessitate et forma legitima servata illam omnino permisit (28). Quod prin­ cipium v. g. c. C. XII, q. 1, hisce verbis enuntiatur: « Placuit, ut presbyteri non vendant rem Ecclesiae, ubi sunt constituti, nescientibus Episcopis suis, quomodo nec Episcopis licet vendere praedia Ecclesiae inconsulto Concilio vel cuncto presbyterio sine ulla necessitate ». Imo propter alimoniam pauperum vel redemptionem captivorum Episcopi vel ab ipsis vasis sacris vendendis non fuerunt pro­ hibiti (29), et praesertim etiam sine consilio fratrum, si necessitas (26) Vering 1. c. § 208. (27) Nussi, Conventiones 1. c.; concord. Austr. (a. 1855) artic. 30; Vering 1. c. (28) Cfr. c. 33, cod. canon. Eccles. African.; c. 5, Conc. Carth. VI (a. 401); c. 9, 10, Conc. Carthag. (a. 421); S. Leon. Ep. 17 = c. 52, C. XII, q. 2 (a. 447); c. 7, Conc. Agath. (a. 506), cfr. c. 1, C. XII, q. 2; c. Terrulas 45 cit. Conc. Agath. = c. 53, C. XII, q. 2; L. 14, pr. de sacros, ecclesiis I, 2 (a. 470) cum seq. Authent. ; Novell. 7 ne res ecclesiast. alienentur aut permutentur aut cre­ ditoribus in specialem hypothecam dentur, sed ut in hypothecis generalibus contenti sint (a. 535); Novell. 120 (544); Grashof 1. c. t. 36, p. 193 sq. 203 sq. (29) S. Ambros. in c. 70, C. XII, q. 2; c. 22, Conc. Remens. (a. 624-625). -*·ι 190 PARS ALTERA - TITULUS VII fuit, habuerunt potestatem alienandi terrulas aut vineolas exiguas et Ecclesiae minus utiles aut longe positas (30). Quod antiquum ius (31) vel in ipsis compilationibus antiquis et in Decretalibus Gregorii IX nondum est sublatum, sed tantum accuratius definitum. Episcopis manet facultas alienandi ex causa necessitatis et cum consensu Capituli, beneplacitum vero apostolicum ad alienationem nullibi requiritur (32). Qua in re primum vestigium immutatae disciplinae occurrit can. 22. Cone. Lundun. 11. (a. 1274) = cap. 2 de reb. Eccl. non alien. Ill 9 in Sext., ubi adspecialem quendam modum alienationis bonorum ecclesiasticorum per Episcopos faciendam praeter consensum Capituli prima vice etiam specialis licentia Sedis Apostolicae dicitur esse necessaria (33). Cum crescerent damna Ecclesiae ex inconsideratis alienationibus orta, tandem per Pauli 11 Const. « Ambitiosae » 1 Mart. 1467 (34) quae­ libet alienatio pretiosorum bonorum ecclesiasticorum sive mobilium sive immobilium, nisi fierent cum licentia Sedis Apostelicae, sub gravibus poenis est prohibita (35). Deinde Concilium Tridentinum Sess. XXV. cap. 11 de ref. locationes quasdam rerum ecclesiasti­ carum irritas declaravit. Imprimis autem Pius V Const. « Admonet» 29 Mart. 1567 vestigia suorum praedecessorum secutus v. g. Cle­ mentis VI et Pii IV omni vi arbitrarias infeudationes et alienationes civitatum vel terrarum Sedi Apostolicae subiectarum impedire stu­ duit. Postquam frequentibus induitis pontificiis vigor Constitutionis « Ambitiosae » multum fuit relaxatus, Urbanus VIII per decret. S. C. C. 7 Sept. 1624 huiusmodi privilegia saltem intra Europam abro­ gavit et accuratam observantiam Const. « Ambitiosae » restauravit. Denique Pius IX Const. « Apost. Sedis » (a. 1869), ut cit. Const. Pii V aliorumque praedecessorum circa infeudationes et alie­ nationes civitatum Sedis Apostolicae denuo confirmavit, ita etiam Const. « Ambitiosae » in praxi saepe neglectam vel « non receptam », (30) Cit. can. Terrulas. (31) Cfr. c. 17, Cone. Paris, (a. 829); c. 15 Cone. Constant. IV (a. 869). (32) Cfr. capita h. t. 13 X. (33) Hefele 1. c. t. VI, p. 151. (34) Cap. unie. h. t. in Extrg. com. (35) Bened. XIV, De Synod, dioec. t IX, cap. 8. n. 9; Hefele 1. c. t. VIII, p. 721 sq. de consilio reformandi Pauli 11, cit. Const, proposito in Cone Later V 13 Mart. 1517. ’ DK BONIS ECCLES. KORüMQUE ACQUISITIONE ADMlNlSTR. ET ALIEN. 191 ut dici solebat, quoad substantiam denuo ubique inculcavit et salvis quibusdam immutationibus ratam habuit atque rigorem Urbani VIII potius auxit quam limitavit (36). CAPUT I DE ACQUISITIONE BONORUM ECCLESIASTICORUM I. - De iure Ecclesiae acquirendi et possidendi bona temporalia 738. I. Ecclesia habet nativum et legitimum ius acquirendi et possidendi bona temporalia (37). Quare manifeste errarunt Arnoldus Brixiensis, circa a. 1139, Waldenses (ante a. 1210), Marsilius Patavinus (a. 1327), Wikleffus, qui putarant a Christo prohibitum esse, ne Ecclesia bona tempo­ ralia possideret. Item a vero recedunt recentiores liberalistae, et regalistae, qui possesionem bonorum temporalium ab Ecclesia legitime acquisitorum licitam esse non negant, sed ius illud Ecclesiae acqui­ rendi et possidendi ex concessione potestatis civilis, non ex lege divina derivandum (38) tenent. Prior iste error iam a. 1418 a Martino V in Concilio Constantiensi (39), alter vero a. 1864 denuo in Syllabo (40) Pii IX merito est proscriptus. Etenim societas, quae ab ipso Deo ut perfecta pla­ neque independens cum praeclarissimo fine et distinctis officiis est condita, habet etiam ius nativum et legitimum ad media neces­ saria, quibus finem illum attingat et promoveat atque gravissimis suis officiis satisfaciat. Iam vero Ecclesia catholica est huiusmodi (36) Decret. Clem. P. VIII, ed. Sentis p. 66 sq.; S. C. Inq. 22 Dec. 1880; Bucceroni, Comment. Const. Apost. Sed. n. 68, 83, 84 iunct. Hollweck, D. k. Strafges. p. 230 sq. 241 sq. (37) Syllab. Pii IX, prop. 26, 27. Choupin, Valeur d. Décis. du S. Siège p. 242 sq. (38) Van de Burgt, De eccl. p. 157 sq.; Hirschel in Archiv. f. k. K. t. 34, p. 35 sq. 40 sq. et praesertim p. 48 sq. et p. 72 sq.; Friedberg-Ruffini 1. c. §§ 167 sq. 175. Cfr. De Meester 1. c. n. 1439. (39) Cfr Denzinger-Bannw. Enchiridion n. 495, 590, 596, sq. 616, 684 sq. (40) Syllab. Pii IX, 1. c. prop. 26, 27. Cfr. quoque Pii IX, Encycl. « Quanta cura » 8 Dec. 1864 apud Denzinger-Bannw. n. 1688 sq. PARS ALTERA - TITULUS VH societas perfecta et sine bonis temporalibus finem suum prosequi et officiis a Deo sibi impositis satisfacere nequit; ergo etiam habet ius nativum et legitimum a Deo concessum acquirendi et possidendi bona temporalia (41). Cui rationi ex natura Ecclesiae petitae accedunt argumenta de­ ducta ex constanti praxi Ecclesiae inde a temporibus Christi Domi­ ni et Apostolorum usque ad nostram aetatem (cfr. not. hist.) et ex iteratis definitionibus Ecclesiae (42) atque ex communi consensu omnium theologorum et canonistarum omniumque populorum Chri­ stianorum (43). I1 II •I »1 11. Quod ius Ecclesiae acquirendi et possidendi bona temporalia ex natura rei et fine proprio nequaquam est limitatum ad sola bona mobilia, sed ad immobilia quoque necessario extenditur. Nam ista distinctio et limitatio in concessione divinitus Ecclesiae facta nullum habet fundamentum et propter necessitatem bonorum etiam immobi­ lium v. g. ecclesiarum manifeste excluditur (44). Porro idem ius Ecclesiae nulli auctoritati civili ordinandum et limitandum vere sub­ jicitur, sed solummodo legibus divinis atque iudicio et legibus Ecclesiae pro ipsius fine et necessitatibus latis regitur. Etenim Ecclesia est societas vere perfecta (45), quae potestati civili nequa­ quam ad instar hominum privatorum vel corporationum aliarum est subiecta. Quare quamvis Ecclesia in acquirendis et possidendis bonis temporalibus facile quoad modos, formas, conditiones de facto sequatur leges civiles de similibus materiis in foro civili vigentes, aut forte illarum observantiam etiam in suo foro praescribat, tamen stricto iure ad observandas istas leges civiles vi legum civilium non obligatur v. g. in acquisitione bonorum temporalium pro causis (41) Hirschel i. c. p. 78 sq.; De Meester 1. c. n. 1439. (42) Cfr. Denzinger-Βαπνν. I. c. et n. 423, 495 ex Ioann. XXII, Const., qua errores Marsilii Patavini a. 1327 damnavit et n. 575 sq., quibus Urbanus V errores Fraticellorum a. 1368 proscripsit et n. 484 et 494, ubi iam a loanne XXII a. 1318, 1323 similes errores Fraticellorum fuerunt reprobati. Cfr. quoque cap. 4, tit. 14 de V. S. in Extravg. Ioann. XXII. ’ (43) Moulart I. c. art. 2, § 1, n. 111. (44) Moulart 1. c. art 1, η. VII. (45) Syllab. Pii IX prop. 19; Choupin 1. c. p. 206 sq.; Moulart 1 c art 2 § 2, η. II; Cavagnis 1. c. P. II, p. 339 sq. M ’ 1 h C' arL A DE BONIS ECCLES. EOIWMQUE ACQUISITIONE ADMINlSTR. ET ALIEN. 193 piis per testamenta iure civili informia, ex iure autem naturali et canonico valida et legitima (46). Quod ex decisionibus et damnationibus Ecclesiae, ex ipsius Ecclesiae natura iuridica et ex saeculorum praxi manifesta infertur, solemni ratione adseritur et firmatur canone 1495: in quo pro ipsa Ecclesia et Sede Apostolica vindicatur illud ius tamquam nativum, liberum et independens a quavis potestate civili; de ecclesiis sin­ gularibus et personis moralibus ecclesiasticis idem asseritur sed ad normam sacrorum canonum quibus ipsae subsunt. Hinc si Schulte, System d. k. K. p. 470, aliique docuerunt Ecclesiam in acquisitione et possessione bonorum temporalium ge­ neralibus legibus potestatis civilis subiici, doctrinam falsam tradide­ runt et praxim quandam de facto toleratam vel etiam positive per­ missam aut sub circumscriptis limitibus praescriptam cum iure con­ fundentes genuina principia canonica in hac re tenenda neglexe­ runt (47). Quare dum Status Ecclesiam agnoscit ut personam mo­ ralem iuris publici seu personalitaten civilem ipsi tribuit et eam inde habet ut dominii capacem, talis recognitio nullum ius novum Eccle­ siae tribuit, sed quod naturali et divino iure habet confirmat et civi­ liter tuetur, ut debet, nisi rectae rationi divinoque iuri velit obsistere. A fortiori igitur leges illae civiles amortizationis, quibus Ec­ clesia ab acquirendis bonis temporalibus impeditur, nisi accedat consensus potestatis civilis, in se sunt odiosae et iniustae et ex defectu jurisdictionis plane nullae et irritae, nisi in concordatis a Romano Pontifice (48) gubernio civili speciale indultum ad exigen­ dum illum consensum datum sit. II. - De sublecto dominii bonorum ecclesiasticorum. 739. Quodsi de subiecto dominii bonorum ecclesiasticorum quaeritur, inquisitio fit de subiecto inhaesionis iuris dominii, non (46) Cap. 11, X. de testam. III, 26; S. C. C. in caus. Ariminen. 13 Septembr. 1854 et in caus. Hortan. 29 Febr. 1855; S. Poenitent. 23 lun. 1844; Act. S. Sed. vol. XV, p. 421. Cfr. D’Annibale, Su mm. II, η. 339. (47) Cfr. praesertim Phillips 1. c. t. 11, § 114 et Hirschel in Arch. f. k. K. 1 c p. 84 sq.; Vering 1. c. § 206, not. 1; at Ruffini 1. c. § 167 falsas theorias Protestandum cum Scaduto aliisque etiam in Italia sustinuit, cfr. quoque §29, p. i75, not. 35, quas breviter et solide confutat De Meester i. c. n. 1442. (48) Nussi 1. c. p. 226. 13 pars altera - titulus νπ de subiecto utilitatis, in cuius favorem forte illa bona ecclesiastica sunt destinata. Qua ratione saltem ex parte pauperes dicuntur subiectum bonorum ecclesiasticorum, et Status pontificius dicitur per­ tinere ad omnes catholicos; illorum enim utilitas certe hisce bonis intenditur. Porro ius dominii, quamvis generatim denotet com­ plexum omnium iurium, quae quis in bona externa et temporalia possidere potest, tamen hoc loco maxime indagatur, penes quem tanquam in subiecto inhaesionis sit ius proprietatis in bona illa, quae vulgo dicuntur ecclesiastica. Cum inde a primis saeculis nemo dubitarit, quin bona eccle­ siastica in dominio Ecclesiae sint constituta, non est facta anxia inquisitio de subiecto dominii bonorum ecclesiasticorum, quae ad ius corporis Christianorum i. e. ecclesiarum, non hominum singu­ lorum pertinebant. Cfr. Lactant., De morte persecut. c. 48. Quae res immutari coepta est, cum ad cohonestandas iniustas spoliatio­ nes bonorum ecclesiasticorum novae theoriae confictae sunt (49). Hinc quamvis veteres doctores iam satis suppeditent principia, ex quibus universae quaestionis solutio pendeat, tamen saltem in terminologia non concordant. Alii enim v. g. Navarrus dixerunt rerum ecclesiasticarum dominium esse penes Deum vel Christum cum sacri canones eas appellent patrimonium Christi vel Dei, atque illorum intuitu ministris Ecclesiae tanquam procuratoribus vel dispensato­ ribus bona tradantur. Alii velut Turrecremata, Caietanus, Molina putarunt bona ecclesiastica esse sub humano dominio Ecclesiae particularis aut universalis (50). Denique non defuerunt doctores v. g. Sanguineti, qui Romanum Pontificem dicerent esse subiectum do­ minii bonorum ecclesiasticorum. At cum alii recentiores scriptores defenderent Ecclesiam universalem ita esse unicum subiectum do­ minii omnium bonorum ecclesiasticorum, ut penes particularia insti­ tuta vel corpora tantum maneat usus et ususfructus (51), alii e contra in oppositam abierunt sententiam atque sola instituta vel (49) V. g. tempore revolutionis gallicae, quo omnia bona ecclesiastica de­ clarata fuerunt bona nationatia. Cfr. Vering 1. c. § 206, not. 6; Hirschel 1. c. ! p. 35 sq. 40 sq. .· | (50) Zech 1. c. sect, ill, § 10; Hirschel 1. c. p. 259 sq. 267 sq.: SchmalzPr. 1 1. Ili, t. 25, n. 3 sq.; Van de Burgt 1. c. p. 101 sq. ® 1 (51) Hirschel 1. c. p. 276 sq.; Heiner I. c. t. II, p. 3g6 sq . Veri j c g 206 not. 3 aliique. e · ·» DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMINISTR. ET ALIEN. corpora particularia dixerunt esse subiecta eorum (52). 195 bonorum ecclesiasti- 740. 1. Qua in diversitate opinionum quae etiam a catholicis prolatae sunt, imprimis illud indubitatum est, quod subiectum do­ minii bonorum ecclesiasticorum ad instar bonorum nationalium non sit Status vel civitas vel communitas civilis. Nam Ecclesia est societas perfecta cum fine proprio et mediis propriis; at huiusmodi societati manifeste repugnat, ut dominium bonorum, quibus ad fi­ nem suum utitur, sit penes aliam societatem fine et membris distin­ ctam, inferiorem, imo haud raro hostilem (53). II. Similiter subiectum dominii bonorum ecclesiasticorum sine dubio non sunt communitates parochiales sive coetus quidam fide­ lium. Fundamentum enim huius sententiae, quod communitas paro­ chialis in foro canonico sit corporatio quaedam ecclesiastica vel persona iuridica est plane falsum. Nam sine ullo consensu com­ munitatis parochialis omnia negotia ecclesiastica expediuntur. Erec­ tio, administratio, suppressio parochiae, admissio novorum mem­ brorum non pendet a fidelibus. Imo laici per se ab omni administratione bonoru ecclesiasticorum excluduntur, ergo multo magis ab illorum dominio. Porro in una eademque parochia haud raro complura sunt instituta ecclesiastica v. g. monasteria, seminaria, collegia eccle­ siastica etc. quae inter se non requisito consensu communitatis paro­ chialis negotia transigunt atque plane independenter bona possident et administrant. Quae res explicari non posset, si communitas paro­ chialis esset subiectum dominii omnium bonorum ecclesiasticorum ibidem sitorum. Neque quidquam valet allegatio tituli fundationis. Is enim de facto haud raro omnino non verificatur, quoniam saepis­ sime bona ecclesiastica in parochia quadam sita ex fundationibus parochiarum non proveniunt. Admisso vero facto fundationis per parochianos nihil efficitur; etenim Ecclesia nullam fundationem ac­ ceptare solet, nisi fundator dominium in bona donata dimittat et in Ecclesiam transferat. III. Deinde subiectum dominii bonorum ecclesiasticorum nequit dici Deus vel Christus vel Sanctus (54). Nam si Deus vel Christus (52) Schutte aliique apud Vering 1. c.; Friedberg-Ruffini I. c. § 175, aliique, qui in suis theoriis profisciscuntur a principio, quod potestas civilis concedat subiectis dominii bonorum ecclesiasticorum personalitatem iuridicam. (53) Hirschel 1. c. p. 40; Vering 1. c. not. 6; Friedberg-Ruffini 1. c. p. 742 sq. (54) Cfr. v. gr. Hiitler, Der Eigenthümer des Kirchenguts p. 6 sq ; Gierke, MM * * PARS ALTERA - TITULUS Vit vel Sanctus essent subiecta iuris dominii bonorum ecclesiasticorum, essent etiam subiecta obligationum v. g. debitorum. Atqui plane ab­ sonum est dicere Deum, Christum in caelis regnantem, S. Petrum habere debita. Praeterea licet certissimum sit Deum habere dominium supre­ mum omnium bonorum temporalium etiam illorum, quae dicuntur nullius, tamen ex providentia Dei ordinaria secundarium illud do­ minium, quod in humana societate invenitur, hominibus concessit nec sibi reservavit (55). Iam vero hoc loco quaeritur, penes quod subiectum sit secundarium et humanum dominium bonorum eccle­ siasticorum. Quare cum nullo valido argumento probetur Deum pro Ecclesia, quae est vera et visibilis societas inter homines, statuisse exceptionem ab ordinaria lege suae providentiae, in his terris existet subiectum quoddam humanum dominii illius secundarii bono­ rum ecclesiasticorum, neque Deus vel Christus vel Sancti in caelis sunt dicendi subiecta dominii illorum bonorum. Modus quoque lo­ quendi communis de bonis Ecclesiae esset parum aptus et potius de bonis Dei vel Christi vel S. Petri esset loquendum. Quodsi in­ terdum in documentis fundationis bona quaedam dicuntur donari Deo vel Christo vel Sancto, aut in ipsis sacris canonibus similes locutiones occurrunt, finis illorum bonorum, motiva donationis in­ dicantur, aut in forma concreta ipsum subiectum dominii designa­ tur v. g. dono S. Petro i. e. Sedi Apostolicae vel monasterio S. Pe­ tro dedicato. Quo sensu lato veteres auctores et sacri canones bona ecclesiastica in dominio Dei vel Christi vel Sancti esse di­ cunt (56). Das deutsche Genossenschaftsrech, vol. II: Geschichte des deutschen Koperschaftsbegriffs § 19. Die Subjekte des Kirchenguts, p. 526 sq. (55) Suarez, De virt. et stat, relig. tract. VII, lib. 2, cap. 7, π. 11, 12; Scfiiffini 1. c. η. 311 cum Lugo ibi citato. (56) Hirschel 1. c. p. 259 sq. Ita in particulari explicandae sunt loquutiones quae inveniuntur in chartis, in legibus et in formulis. Conceptus illi populares medio aevo passim adhibiti, inter alia, etiam alludunt ad principia catholica, quibus profitetur Ecclesia proprietatem ecclesiasticam iure divino inniti; Deum et Sanctos sua potestate peculiarem in huius mundi negotiis interventum habere; Dei et Sanctorum cultui impendi partem saltem redituum patrimonii ecclesias­ tici ; ob Dei et Sanctorum amorem, seu « pro Dei contemplatione » ut ait Cone. Aurelian. IV, c. 11 plurimas fieri institutis ecclesiasticis donationes; Deum proinde et Sanctos offendere seu sacrilegium committere invasores dicti patri­ monii (Cfr. dictum S. Gregorii Migne P. L. t. 58 coi. 37 iunct. Epistol S Greg M. G. H. t. II, p. 102). Adhibentur modi loquendi, qui quolibet tempore usurpantur, DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMINI8TR. ET ALIEN. 197 IV. Illa sententia, quae pauperes dicit esse subiectum dominii bonorum ecclesiasticorum (57), vix indiget refutatione, sed potius explicatione. Nam finis quidam partialis bonorum ecclesiasticorum cum fine illorum totali et adaequato non est confundendus. Et revera praeter sustentationem pauperum, bona temporalia Ecclesiae potiore iure de­ stinata sunt ad promovendum cultum divinum aliaque opera cari­ tatis spiritualis, educationem et sustentationem cleri etc. Porro finis partialis a sublecto dominii est distinguendus. Licet enim finis partialis bonorum hominis divitis sine dubio sit elargitio eleemosynarum, manifesta esset absurditas, si quis inde deduceret pauperes esse subiectum dominii saltem partis bonorum illius ho­ minis divitis. V. Quodsi Romanus Pontifex dicitur esse sensu stricto subiec­ tum dominii bonorum ecclesiasticorum, asseritur res manifeste falsa. Nam Romanus Pontifex vi primatus iurisdictionis est tantum supre­ mus et perfectus administrator et dispensator, non dominus bonorum ecclesiasticorum (58). Quare si Romano Pontifici tribuitur altum do­ minium in bona ecclesiastica, id non est verum et proprie dictum dominium, sed alia terminologia minus feliciter inventa, qua ipsius suprema potestas iurisdictionis designatur. Quemadmodum enim om­ nia dicuntur esse principum ad gubernandum, non ad retinendum sibi nec ad donandum aliis, sive ut omnia rex imperio possidet, singuli dominio, ita etiam potestas iurisdictionis Rom. Pontificis sese extendit in omnia bona ecclesiastica gubernanda, at potestas illa iurisdictionis toto caelo differt a iure proprietatis omnium bo­ norum ecclesiasticorum. Si quis verba illa « Romanus Pontifex » senso latiori intelligat de Sede Apostolica eamque solam dicat subiectum dominii omnium bonorum ecclesiasticorum, ita ut particularia instituta ecclesiastica sint tantum stationes quaedam fisci vel Camerae Apostolicae, quibus usus et ususfructus suorum bonorum competit, profecto rem asserit cuius vestigia in Sac. Scripturis occurrunt, et qui, licet ad quaestionem cano­ nicam de vero bonorum ecclesiasticorum subiecto, metaphoricus sit, serium tamen habet in rerum veritate fundamentum quod ex praedictis veritatibus sibi repetit. Bondroit I. c. p. 93 sq. (57) Cap. 2 X. de reb. IU 13; Hirschel 1. c. p. 265 sq.; Bondroit I. c. p. 95. (58) Cap. 2 X. de donat. Ill 24; S. Thomas, Summa theol. lia Hae, q. iqo, art. 1; Hirschel I. c. p. 332 sq.; Schiffini 1. c. n. 315, 187; Cathrein 1. c. t. II, p. 114 sq. 198 PARS ALTERA - TITULUS Vil ex parte verissimam. Etenim negari nequit Sedem Apostolicam vel Ecclesiam Romanam, caput et magistram Ecclesiae universalis (59), esse subiectum capax dominii certorum bonorum ecclesiasticorum. Inde autem minime efficitur illam esse subiectum unicum omnium bonorum ecclesiasticorum exclusis omnibus aliis institutis vel corpo­ rationibus particularibus tanquam veris subiectis dominii, non tantum usus suorum bonorum. Atque in eundem errorem adaequate a priori non distinctum incidisse videntur omnes, qui eodem modo solam Ecclesiam uni­ versalem putant esse unicum subiectum omnium bonorum ecclesia­ sticorum etiam particularium institutorum vel collegiorum. 741. Qua in diversitate opinionum, ut in aliis rebus, ita etiam in hac materia ab extremis sententiis videtur esse abstinendum. Profecto Ecclesia universalis vel Sedes Apostolica recte haberi potest subiectum bonorum ecclesiasticorum toti corpori communium. At minime est subiectum unicum dominii directi omnium bono­ rum ecclesiasticorum relicto solummodo dominio utili sive usu et usufructu particularibus corporationibus vel institutis ecclesiasticis quoad bona ipsis adscripta, nisi in casibus extraordinariis a iure communi exceptis. Potius singula quoque instituta vel corpora ec­ clesiastica particularia tanquam membra Ecclesiae universalis ex iure communi sunt vera subiecta inhaesionis iuris etiam directi do­ minii sive proprietatis bonorum temporalium sibi adscriptorum ; at­ tamen iurisdictioni Romani Pontificis manent subordinata. a) Cuius assertionis prima pars evidenter deducitur ex na­ tura Ecclesiae ut societatis perfectae. Quam naturam Ecclesia ab ipso Christo Domino, non concessione potestatis civilis consecuta est. At manifesta est absurditas, si quis societatem perfectam neget esse subiectum capax d »minii directi et utilis. Hinc quemadmodum Status politicus potest possidere bona temporalia, quae Statui ut Statui ad scopos communes, non hominibus privatis vel municipiis vel provinciis sunt propria, ita etiam Ecclesia universalis vel Sedes Apostolica (Camera Apostolica) bona communia possidere valet v. g. ditionem pontificiam (60). (59) Cap. 23 X. de privil. V, 33; Hirschel 1. c. p. 320 sq. (60) Hirschel 1. c. p. 330 sq.; Quare Friedberg.Ruffini 1 c 8 175 n 740 vehementer errat cum aliis, si innixus spurio ihi principio de concessione per- DK BONIS ECCL88. EOHUMQÜE ACQUISITIONE A0MINI8TR. ET ALIEN. 199 b) Altera assertionis pars clare colligitur ex iure antiquo (61) a Concilio Tridentino (62) denuo confirmato de Patribus Franciscanis de observantia et Capuccinis. Etenim dominium rerum etiam communium duorum illorum ordinum religiosorum est penes Sedem Apostolicam; at huiusmodi ordinatio est evidens exceptio, quae con­ firmat regulam. Et revera eodem capite Concilii Tridentini reliquis monasteriis bona in communi possidere disertis verbis conceditur, ergo nisi quis velit ludere verbis, dominium illorum bonorum est penes singula monasteria, non simul penes Sedem Apostolicam. Cfr. Franzelin, De Ecclesia p. 220. sq. c) Tertia denique pars suadetur, quod illa sententia iuris communis textibus (63), decisionibus SS. CC., instrumentis fun­ dationum (64) certe sit conformior. Hinc optimo iure scribit Cone, provinc. Neogranat. (a. 1868): « Ad universae Ecclesiae caput spectat, altum rerum ecclesiasticarum dominium tueri et defendere sua bona eorumque administrationem moderari; at utile dominium et directum speciatim cuiusque singularum ecclesiarum ad illam pertinet ec­ clesiam, cui tituli possessionis addicti sunt » (65). Porro si Ecclesia universalis esset subiectum dominii omnium bonorum ecclesiasti­ corum, esset etiam subiectum omnium debitorum, quibus singula instituta ecclesiastica sunt onerata. At nunquam Ecclesia universa­ lis vel Sedes Apostolica huiusmodi obligationem sibi inesse admi- sonalitatis juridicae per potestatem civilem Ecclesiae universali capacitatem possidendi negat. In non paucos errores etiam incidit Meurer 1. c. 1.1, p. 118 sq. Cfr. quoque codic. civil. Ital. art. 2, 425 sq. 433 sq. Ergo nequaquam hic nega­ tur, Ecclesiam universalem posse habere dominium multorum bonorum tempo­ ralium, quemadmodum Hollweck sententiam hic propositam interprétasse vide­ tur, cfr. Hergenr.-Hollweck 1. c. n. 1041. (61) Cap. 3, tit. 15, de V. S. in Extravg. Ioann. XXII; Hirschel I. c. p. 338 sq. (62) Sess. XXV, cap. 3 de regular. (63) Cap. 1 X. de testam. Ill, 26; Cone. Trid. I. c. et Sess. XXII, cap. 11 de ref.; Schmalzgr. 1. c.; Aichner I. c. § 218. (64) V. g. Henricus II Imperator in documento donationis ita scribit: « Quod allodium ecclesiae... in proprium concedimus... et de nostro iure et dominio in eius (i. e. monasterii) ius et dominium omnino transfundimus ». (65) Collect. Lac. t. VI, coi. 554; D’Annibale, Summula theol. mor. P. Ill, n. 77. « Bonorum huiusmodi (ecclesiasticorum) proprietas est penes ipsas per­ sonas morales, administratio penes eorum rectores ». Cfr. quoque D’Annibale I, c. P. 1, n. 43 sq. de personis moralibus et Schmitz in Arch. f. k. K. t. 61, p. 255 sq.; The Pastoral Gazette (Bombay) a. 1898) p. 19 sq. de dominio pro­ prietatis, cuius subiectum sunt ipsae confraternitates ecclesiasticae. 200 PARS ALTERA - TITULÜ8 VU serunt, aut unum collegium ecclesiasticum pro debitis alterius ob­ noxium esse declararunt (66). Ergo etiam unicum subiectum iuris dominii omnium bonorum ecclesiasticorum non existit. Denique in hisce rebus temporalibus certe ille modus expli­ candi est praeferendus, qui in se est magis naturalis, unitati miraeque varietati Ecclesiae conformior, analogiis ex ipso foro civili pe­ titis commendatur. Quare sicut in Ecclesia Romanus Pontifex vel Concilium oecumenicum non est unicum subiectum iurisdictionis, ita etiam Sedes Apostolica vel Ecclesia universalis non est unicum subiectum dominii omnium bonorum ecclesiasticorum, multoque minus simultaneum dominium duorum in solidum de iisdem bonis est admittendum. Bona enim ecclesiastica, quorum subiectum do­ minii est destructum v. g. monasterium exemptum legitime suppres­ sum, devolvuntur ad Ecclesiam v. g. ad Sedem Apostolicam vel ex iuris dispositione vel Superiorum ecclesiasticorum ordinatione ad aliud subiectum ecclesiasticum, v. g. ex compluribus S. C. C. bona temporalia sodalitii dissoluti devolvebantur ad ecclesiam parochialem, in qua erectum fuerat; at ecclesiae parochiales dominium in bona temporalia sodalitatum ibidem erectarum non solent habere. Cfr. The Pastoral Gazette (Bombay) 1. c. p. 22 51 sq. Quae de variis in hac materia sententiis, hodie iam passim antiquatis, hactenus disputata sunt, rem ipsam sub variis respecti­ bus, quos evolutio iuris exhibet, illustrant. Quare, praecedente juris­ prudentia iam firma et constanti, vera definitiva ratione Codex potuit decidere et firmare; id quod praestitis expressis verbis can. 1495 § 2, 1492, § 1, 1498, 1499, § 2 addita illa clausula «sub suprema auctoritate Sedis Apostolicae » cui consonat can. 1518 et reliqua Codicis legislatio de bonis temporalibus. — Illud certe admittendum est discrimen inter ius bona possidendi Ecclesiae ut societatis per­ fectae et ceteras personas iuridicas actu positivo auctoritatis eccle­ siasticae erectas, quod hae ius habent naturale, praesupposito illo actu ex quo existentiam iuridicam sortiuntur, dum Ecclesia et Se­ des Apostolica ius nativum immediate derivatum habent ab ipso divino Conditore. 742. Scholion 1. Altum dominium inbona ecclesiastica Rom. Pontificis, de quo sermo est in supra citato Conc. Prov. Neogranat.. (66) Cfr. can. 32, Conc. nat. German, (a. 1287). DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADM1NJSTR. ET ALIEN. 201 nihil aliud est nisi suprema jurisdictio in omnem administrationem ecclesiasticam ideoque etiam in bonorum ecclesiasticorum admini­ strationem, cui omnes particulares ecclesiae, omnes personae mo­ rales ecclesiasticae quae sunt subiectum inhaesionis bonorum seu eorum vere proprietariae subiectae sunt et subordinatae sicut in aliis partibus ecclesiasticae administrationis ita etiam in bonorum administratione; unde Rom. Pontifex vere dicitur et est Supremus administrator rerum et bonorum ecclesiasticorum. Vi cuius iurisdic­ tionis potest pro bono communi, id exigente vera necessitate, iurisdictionaliter disponere de bonis ad personas morales ecclesiasticas iure dominii seu proprietatis pertinentes. Quae formula loquendi minus quidem propria, modo rite intellegatur, etiam hic adhiberi potest, sicut passim loquuntur iuristae de alto dominio quod prin­ cipi seu publicae auctoritati in res subditorum vindicant. Cuius publicae auctoritatis potestas minus recte vocatur dominium, cum illius potestatis subiectum in propriam utilitatem de privatorum bonis facultatem per se habet nullam; et solum intuitu boni com­ munis eas restrictiones exercitio iuris proprietatis apponere potest, quas boni communis necessitas exigat (67). Cuius potestatis exerci­ tium interdum eo progredi potest ut privati cogantur ad abdicandum dominium rerum suarum in communem utilitatem (expropriation forcée). Quae coacta cessio dominii imponi non potest: 1°) nisi eam postulet manifesta necessitas vel saltem utilitas publica magni momenti; 2°) cuius necessitatis vel utilitatis limites nefas est transire v. gr. cogendo privatos ad ea vendenda quae memorato fini intento ne­ cessaria non sint, et quae deinde cum lucro a Statu vel municipio vendantur; 3°) damnum porro, non tantum ex parte, sed, quantum fieri potest perfecte est compensandum (68). Codex expresse rem explicat dum dominium diversis personis moralibus vindicat, sub suprema auctoritate Sedis Apostolicae (can. 1493). Huismodi supremae iurisdictionis exercitii, proculdubio in Ecclesia non raro sese offert occasio, cuius plura exempla historia (67) Cfr. Pesch in periodico Stimmen aus Marla-Laack de officiis et limiti­ bus iuris proprietatis privatae. (68) Cfr. Van Gestel, De iustitia et lege civili p. 78 sq.; Lehmkuhl theoi. mor. t. 752; Bellarmtnus, De laicis cap. V, XI, De Pontif. 1. IV, cap. 16; Suarez, De legibus I. Ill, cap. 11, n. 7, 8; De Lugo, De lust et iure. disp. I, n. 9. 10; Ballerini-Palmieri Opus mor. t. HI, n. 28. Cfr. S. Thomam 2, 2 q. 100, a. 1. ad 7; «Quimvis res Ecclesiae sint eius (Rom. Pont.) ut principalis dispensatoris, non tamen sunt eius ut domini et possessoris ». 202 PARS ALTERA - TITULUS VII suppeditat. Exemplum frequentius et magis patens est dum Rom. Pontifex in concordatis vel alia ratione ad obtinendum necessarium commune bonum remitit seu condonat sub certis conditionibus vel limitationibus bona ecclesiastica a guberniis usurpata. Scholion II. Res consacratae vel benedictae, quae sensu stricto dicuntur sacrae, procul dubio ex communiter contingentibus in vero dominio ecclesiarum existunt (69). Quod dominium publicum rerum sacrarum ab una ecclesia in aliam vere transferri potest, dummodo simonia excludatur, et forma legitima servetur (70). At per se non prohibetur, quominus res consecratae vel benedictae vere in do­ minio privato sint constitutae et in dominium aliarum personarum privatarum rite transferantur. Quo in casu domini privati cavere debent a simonia et ab usu profano illarum rerum sacrarum (71). I'd. - De modis sive fontibus acquirendi in genere 743. Ecclesia generatim omnibus illis modis originariis et de­ rivatis (72) bona temporalia acquirere potest, quibus quilibet homo dominii capax sibi bona temporalia acquirere valet (can. 1499). I. Hinc Ecclesia non prohibetur, quominus per occupationem, praescriptionem, accessionem (cfr. Cone. prov. Neogranat. a. 1868 in Coll. Lac. t. VI coi. 525 sq.), contractus dominium bonorum tem­ poralium acquirat. — De modo acquirendi per contractus inferius sub propria rubrica. II. Cum inter istos modos maxime sint in usu liberales obla­ tiones fidelium, fundationes piae, legata vel testamenta ad causas ecclesiasticas (cfr. S. C. C. in caus. Bergom. 27 Apr. 1895 in Anal, eccl. t. 111. p. 162 sq.), facile deducitur, quod potestas civilis libe­ rum perfeclumque ius Ecclesiae laedat si facultatem Ecclesiae col­ ligendi pias fidelium oblationes suis legibus subiiciat, aut forte li­ centiam ex iure civili requisitam ad colligendas eleemosynas vel acceptanda legata pia arbitrarie denegat (73). (69) Cap. 1 X. de pignor. 111 21. (70) Cap. 1 X. de praescript. II 26; cap. 6 X. de rer. permut. Ili 19. (71) Cone. Tr. Sess. XXII deer, de observ.; Hirschel I c p 353 sq (72) Lugo, De iust. et iure disp. 6, 7, 22 sq.; Schiffini c. n 333 sa · Amdts-Serafini I. c. §§ 56, 144 sq. fini i73c s'"» L °’ § M’ A' Na50ni’ Ca“' COmP- P' 398; DE DONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMlNISTR. ET ALIEN. 203 HI. Praeterea Ecclesia bona temporalia acquirere potest per leges tributarias (74), quibus exigit vectigalia sive directe ex bonis sibi propriis et jurisdictioni ecclesiasticae immediate subiectis vel generaliter a fidelibus subditis pro conditione realium vel mere per­ sonalium facultatum, sive indirecte occasione certarum functionum sacrarum, exclusa tamen omni simonia et iniqua pauperum vexa­ tione. Etenim Ecclesia est societas perfecta, quae a suis subditis obligatorio modo et poenis quoque statutis exigere potest, ut media temporalia sibi necessaria suppeditentur. Id quod praesertim valet de bonis in dominio ecclesiastico constitutis, quoniam illa bona impri­ mis necessitati et utilitati Ecclesiae servire debent. Porro cum ipsi fideles ex propriis quoque bonis debent contribuere ad finem Ec­ clesiae, et duplex sit species redituum sci. ex fundis stabilibus et reatibus, aut ex industria et labore personali, in mensurandis con­ tributionibus duplicem illum fontem redituum attendere potest, neque ad unum tantum est restringenda. Denique aequum omnino videtur, ut ii potissimum fideles ad sustentationem clericorum concurrant, qui speciali ratione illorum operam requirunt, nisi ex natura ipsius actus vel ex qualitate personae aliquid obstet. Quare Concilium Trid. Sess. XXI cap. 4 de refor. pro suo iure statuit, quod Episcopus in casu divisionis parochiae, si necesse sit, compellere possit populum ea subministrare, quae sufficiant ad vitam curatorum sustentandam. Quodsi potestas civilis Ecclesiam in huiusmodi taxis imponendis impedit aut saltem suo iudicio definitivo subiicit, etiam hac in re iura Ecclesiae tanquam societatis perfectae violat (75). Hoc ius expresse asseritur in can. 1496, ubi etiam indicantur motiva quibus innititur, sc. fidelium generica obligatio contri­ buendi ad cultum divinum, ad honestam clericorum et aliorum Ec­ clesiae ministrorum sustentationem et ad reliquos fines pios Eccle­ siae; mensura ponitur in necessitate Ecclesiae; ius illud ex natura (74) Suarez, De leg. I. V, cap. 13, π. 1; Schmalzgr. 1. Ill, t. 30, de decim. η. 1 sq 5 sq.; Phillips I. c. t. II, § 114. t. V, §§ 23) sq.; Cavagnis 1. c. P. II, p. 3j5 sq.; Friedberg-Ruffini I. c. §§ 170 sq. 173, ubi duo illi auctores vehe­ menter errant si disserunt de iuribus « arrogatis · vel « praetensis » R. Ponti­ ficis imponendi clericis et laicis vectiga.ia ad scopos ecclesiasticos. (75) Vering 1 c § 210. Cfr. Act. theol. Oemp. t. 19, p. 7o3 sq. de iure R. Pontificis imponendi taxas pro expeditione in terram sanctam ; Suarez, Opu­ scula (ed. Malou) p. 336 sq. 9(4 PAHS ALTERA - TITULÜS VII rei est independens ab auctoritate civili. Quodsi Eccesia, ut pluri· mum procedat per exhortationes, obligatoriae contributiones non sunt exclusae. IV. - De effectibus acquisitionis bonorum temporalium per Ecclesiam 744. I. Bona temporalia in Ecclesiae dominium translata etsi per se retinent eandem naturam physicam, (silva enim manet silva, etiamsi pius donator illam donet monasterio vel seminario), tamen naturam iuridicam omnino mutant. Acquisitio enim dominii bonorum temporalium per Ecclesiam est translatio iuris proprietatis in reli­ giosam societatem perfectam ideoque producit effectus iuridicos, qui in ordinariis translationibus dominii inter homines privatos locum non habent. Est igitur error manifestus et fundamentalis, si quis ex natura physica bonorum temporalium Ecclesiae deducat illa propterea iuri privativo potestatis civilis esse subiecta. Cuius theoriae falsum corollarium est illud, quod eadem natura physica bonorum temporalium permanente etiam post acquisitionem ab Ecclesia fac­ tam, illa bona ecclesiastica dicantur constituta sub iure privativo societatis civitis. Cfr. Friedberg-Ruffini 1. c. p. 691. At pratum, quod ' a domino transmutatur in silvam, eandem naturam physicam noi retinet, sed naturam iuridicam proprietatis eiusdem domini plane immutatam servat. Quodsi silva illa vendatur aut fiat fideicommis­ sum vel feudum, profecto illius natura physica non est mutata, na- i tura autem iuridica multiplicem subiit mutationem (76). Ergo etiam in bonis temporalibus Ecclesiae aliunde eruenda est natura ipsorum iuridica cum singularibus suis effectibus. 111. Inviolabilitas plane singularis bonis ecclesiasticis accedit (77). Etenim Ecclesia ex ipso iure naturali et divino non solum verum atque proprie dictum dominium suorum bonorum acquisivit, sed etiam omnia ipsius bona, utpote in dominio personae sacrae con­ stituta et ad scopos sacros et religiosos destinata, sunt vero quodam sensu sacra. Quare bona ecclesiastica praeter inviolabilitatem om­ nibus bonis saecularibus legitime possessis propriam, illa speciali (76) Hirschel in Arch. f. k K. t 34, p. 84 sq., ubi istum errorem aliosque a Schulte propugnatos praeclare refutat. (77) Aichner 1. c. § 223. DE DONIS ECCLES. EOlWMQUE ACQUISITIONE ADMINISTR. ET ALIEN. 205 gaudent praerogativa, quod ipsorum usurpatio verum sit sacri­ legium (78). Quemadmodum igitur homines promissione iuramento firmata magis ligantur et sancto quodam timore Dei, vindicis veri­ tatis, a violanda promissione deterrentur, ita etiam bona illa sacra saltem ex iure summam habent inviolabilitatem atque haud raro etiam de facto maiorem securitatem. Cfr. R. I. 51, in Sext. Praeterea Ecclesia suis ministris constanter prohibet omnem alie­ nationem bonorum ecclesiasticorum, nisi ad fines vere ecclesiasticos et' in forma legitima factam suamque prohibitionem gravissimis poenis munit (79). A fortiori omnibus fidelibus praesertim laicis usurpationem bonorum ecclesiasticorum ad fines profanos cum comminatione se­ verarum poenarum interdicit (80). Hinc bona ecclesiastica denuo ex novo titulo consequuntur maiorem inviolabilitatem. Denique vel ipsae leges civiles (81) gravioribus poenis invaso­ res bonorum ecclesiasticorum plectere solent et suo modo singu­ larem illam inviolabilitatem admittunt atque muniunt (82). Quibus argumentis manifeste probatur saecularisationem bonorum ecclesia­ sticorum praesertim tempore revolutionis gallicae et nostro saeculo frequenter factam esse iniustam et sacrilegam usurpationem et vio/ationem iure divino, canonico, civili proscriptam (83). At reiciendum quoque est ius quoddam successionis Status in bona ecclesiastica vacantia sive adespota. Id quod potissimum valet, si huiusmodi ius repetatur ex destructione personae iuridicae sub­ lecti dominii per potestatem civilem facta, quasi potestas civilis habeat ius concedendi vel destruendi personam iuridicam corporum I (78) Suarez, De vint, et statu relig. tract. Ill, 1. 3, cap. 4, η. 5; Hirschel I. c. p. 353 sq. (79) Cfr. v. g. cap. 5 X. de reb. Eccl. III 13; cap. 1, eod. III 9 in Sext.; cap. 1, eod. III 4 in Clem.; cap. unie. (Ambitiosae) eod. III 4 in Extrg. com. iunct. Pii IX Const. « Apost. Sedis » et respectivi canones poenales Codicis. (80) Cap. 2, 12, X. Ill 13; Cone. Trid. Sess. XXII, cap. 11, de ref. iunct. cit. Pii IX Const.; Bucceroni, Comm, de Const. Apost. Sed. n. 38, 39, 68, 78; D'Annibale, Commentarii in Const. Apost. Sed. n. 89 sq. (81) Cod. crim. Ital. art: 403 iunct. art. 404 novi Codicis poenalis. (82) Concord. Austr. (a. 1855)art. 29; concord. Gall. (a. 1801) art. 12, iunct. art. organ. 75; Vering 1. c. § 206, not. 27, 28. (83) Vering 1. c. § 206, n. Ill, IV; Friedberg-Ruffini 1. c. § 169, p. 711 sq., ubi Ruffini fuse proponit « liquidationem » (sicl) patrimonii ecclesiastici in Italia. PARS ALTERA - TITÜLU8 VII ve! institurorum ecclesiasticorum (84), quibus ex iure canonico inhaesit ius proprietatis. Quamvis enim fortasse in casu quodam singulari deficere possit subiectum particulare iuris dominii certorum bonorum ecclesiasticorum, tamen illorum dominium non transit ad fiscum sive ad Statum, ut vult Friedberg- Ruffini I. c. p, 740, cum aliis, sed ad Ecclesiam universalem vel Sedem Apostolicam vel aliud subiectum ecclesiasticum immediate competens, nisi fundator in limine fundationis aliud quoddam subiectum expresse substi­ tuit (85). Nam finis bonorum alicuius instituti ecclesiastici est du­ plex ; unus enim est generalis, vi cuius bona illa Ecclesiae vel Sedi Apostoiicae vel dioecesi vel ordini religioso servire debent, alter specialis, ut iuvetur bonis temporalibus particulare illud institutum; iam cessante fine particulari non cessat finis generalis, ergo nisi pius fundator aliud quid expresse statuit, bona illa manent Eccle­ siae adscripta neque ulla ratione a fisco occupari possunt (86). Merito ergo pro suo iure iam statuit modum, quo illa bona quoad subiectum immediatum relicta vacantia in aliud immediatum subiec­ tum transeant: « Extincta persona morali ecclesiastica, eius bona fiunt personae moralis ecclesiasticae immediatae superioris, salvis semper fundatorum seu oblatorum voluntatibus, iuribus legtime quaesitis atque legibus peculiaribus quibus extincta persona mo­ ralis regebatur » (can. 1501). — Imprimis servanda est pia fundatoris voluntas, cui solus Rom. Pontifex potest derogare (cfr. modo dispu­ tata de sic dicto alto dominio) — Deinde iuribus legitime quaesitis non est detrimentum inferendum, quare debita personae moralis extinctae ex bonis ipsius legitimis creditoribus sunt solvenda. Quaenam sit persona moralis immediata Superior facile patet in Ordinibus et Congregationibus religiosis hierarchice constitutis ubi respectu domus erit provincia, dein religio ipsa, salvo praescrip- (84) Cfr. Hirschel 1. c. p. 73 sq., ubi huiusmodi praeposterae sententiae refutantur, a quibus etiam Meurer 1. c. I, p. 118 sq. non satis alienus est. (85) Quae iura fundatorum, qui suis piis fundationibus conditiones quasdam apposuerant, vel ab ipsis legislatoribus regni Italiae non penitus fuerunt ne­ glecta. Cfr. Friedberg-Ruffini 1. c. p. 714 sq. (8ô) Vering 1. c. η. V; Ruffini vero 1. c. p. 743, not. 28 pro Italia succes­ sionem illam Ecclesiae universalis (i. e. in concreto Sedis Apostoiicae) ex legibus italicis et falso principio de pers malitate iuridica a legibus regni con­ cedenda frustra impugnat, sed successionem < Status » italici saltem ex parte in certa bona entium suppressorum ecclesiasticorum admittit. DK BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE AbMlNISTR. ET ALIEN. 207 to can. 494 § 2. quoad bonorum distributionem seu applicationem. De monasterio sui iuris seu prorsus independent! erit ipsa S. Sedes cui immediate subiicitur (arg. can. 493). De confraternitate, pio so­ dalitio vel associatione, nisi aliter ferant eius peculiaria statuta erit Ordinarius loci, cui iurisdictionaliter subiiciuntur, non parochus cuius superioritati iurisdictionali non subduntur. Cfr. tamen in hac materia can. 102, vi cuius persona moralis formaliter non suppres­ sa non intelligitur extincta, nisi per centum annorum spatium esse desierit. De iure postliminii cfr. quae scite disputat Vermeersch, De religiosis I. n. 122 et Monitore eccl. t. 17 (a. 1905) p. 180 sq. IV. Praescriptio extraordinaria est alter favor, quem obtinent bona ecclesiastica. Sane iure Decretalium Ecclesia in alios consueto praescriptionis (87) tempore dominium acquisivit (88) alii ut contra Ecclesiam praescriberent, generatim longiore tempore indigebant. Vi­ delicet ad praescribenda bona mobilia triennium (89): etiam in foro ecclesiastico sufficit; at bona immobilia contra Ecclesiam vel duo­ rum institutorum ecclesiasticorum inter se nonnisi elapsis saltem 40 (90) vel potius 44 annis (91) poterant praescribi. Imo ex speciali privilegio forte longiore tempore v. g. 60 vel 100 annorum opus fuit. Certe contra Ecclesiam Romanam tantum inter 100 annos prae­ scriptio habuit locum (92). Etiam novo iure Codicis speciale ali­ quod discrimen fuit retentum ut apparebit ex dicendis sub propria rubrica « De praescriptione ». 745. Immunitas realis (93) pariter bonis saltem ab Ecclesia acquisitis per se est vindicanda. I. Quae immunitas consistit in liberatione rerum ecclesiastica­ rum a quibusvis tributis vel vectigalibus solvendis, quae vi com­ munium legum civilium rebus temporalibus imponuntur. (87) Cfr. de praescriptionibus 1. 11, t. 26 X. de praescript.; Schmalzgr. I. II, t 26, n. 1 sq. 4 sq.; Vering 1. c. § 205, η. II. (88) Cap. 3 X. de praescr. (89) Schmalzgr. I. c. n. 107 sq. (90) Cfr. C. XVI, q. 3, 4; cap. 4, 6, 8, 9 X. de praescr. (91) Vering 1. c. iunct. Friedberg-Ruffini I. c. p. 798. (92) Cap. 13, 14 X. de praescript.; c. 17, C. XVI, q. 3; Vering 1. c. (93) Schmalzgr. lib’ 111, t. 49, de immunit, eccl. n. 1 sq. n. 6, 7, 8, 9, sq.; Devoti, Inst. canon. 1. 11, t. 20 de bonor. ecclesiast. immunitate; Aichner 1. c. § 222;’ Scherer I. c. § 71, η. IV; Van de Burgt 1. c. p. 161 sq.; Friedberg-Ruf­ fini 1. c. § 168. -20$ pars altera - titulus vu Constantinus M. insigni cum liberalitate « ecclesias catholicas » a tributis solvendis exemit. Quae exemptio ab aliis Imperatoribus Romanis, si excipias Julianum Apostatam, saltem eo ambitu fuit retenta, ut Ecclesia extraordinariis tributis et sordidis muneri­ bus non gravaretur (94). In regnis quoque Francorum Ecclesia complures obtinuit exemptiones, sed aliunde etiam nec paucis nec le­ vibus oneribus fuit subiecta (95). Tandem medio aevo amplissima immunitas bonorum ecclesiasticorum reperitur saltem iuris sanctionibus statuta, quam vel ipse Fridericus 11 confirmavit (96). Neque minore zelo Romani Pontifices v. g. Bonifacius Vlll., Concilia oecumenica velut C. Lateranense III (1179), IV (a. 1215), V (a. 1512 - 1517) immunitatem Ecclesiae contra usurpationes potestatis civilis vindicarunt (97). Attamen nunquam Ecclesia absolute prohi­ buit, quominus ex bonis ecclesiasticis contributiones ordinariae vel extraordinariae solverentur, si vera necessitas vel evidens utilitas id postularet. Multoque minus recusavit onera, quae bonis feudalibus erant adnexa aut forte ex titulo iustitiae commutativae de­ bita (98). Paulatim realis illa immunitas Ecclesiae in theoria v. g. a Marsilio Patavino (99) vehementer impugnata etiam in praxi magis ma­ gisque limitata est. Sane Concil. Trident. Sess. XXV cap. 20 de refor. denuo approbat universam immunitatem ecclesiasticam eiusque executionem urget. Postea in eundem sensum prodierunt (100) decreta Sedis Apostolicae. In recentioribus vero concordatis de im­ munitate bonorum ecclesiasticorum et praesertim bonorum ipsorum clericorum haud raro est altum silentium, aut etiam disertis verbis conceditur, ut bona ecclesiastica et a fortiori clericalia publicis vectigalibus per leges civiles statutis subiiciantur (101). Quare Ec- (94) Thomassinus I. c. P. Ill, I. 1, cap. 33; p. 321 sq. et t. 37, p. 287 sq. (95) Thomass. 1. c. cap. 34 sq. (96) Auth. ad L. 2, Cod. de Episc. 1, 3. (97) Cfr. cap. 4, 7 X. de imm. ecclesiar. et nentium 111, 49; cap. 1, 3, d. im. eccl. et coem. Sext. lunct. cap. unie. d. im. eccles. Hl 17 in in Lib. Sept. (98) Thomass. 1. c. cap. 43, 45 sq. (99) Denzinger 1. c. n. 1327. H Schmalzgr. 1. c. n. 24. (100) (101) Nussi 1. c. p. 155, 200, 203. Grashof in Arch. f. k. K. t. 36, coemet, et rerum ad eas pertiet alior. locor, relig. Ill 23, in Clem.; cap. 2 de invasor. II 2, DE Î10N18 ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMINISTR. ET ALIEN. 209 clesia nunc de facto ordinarie tantum fruitur immunitate reali, quam ipsae leges civiles ipsi reliquerunt. Qui favores concessi v. g. ec­ clesiis, coemeteriis, domibus parochialibus et episcopalibus, semi­ nariis vel hospitalibus taxa manus mortuae aut aliis novis vectiga­ libus multum imminuuntur aut plane fiunt illusorii (102). 111. Questiones canonicae de immunitate reali eiusque disciplina vigente, etsi pleraeque iam potius sunt theoreticae quam practicae, prorsus omittendae non sunt. Secus enim facile fit, ut genuina prin­ cipia oblivioni dentur (103), atque ex praxi de facto vigente vel tolerata falsae forte deducantur conclusiones canonicae, vel facta historica perperam diiudicentur. Huc spectat imprimis disputatio de origine immunitatis rerum ecclesiasticarum. a) Qua in re certe bona illa, quae sensu stricto bona eccle­ siastica dici non possunt, utpote in dominio Ecclesiae non consti­ tuta, velut bona privata clericorum, ex iure quodam divino immuni­ tatem realem a legibus tributariis potestatis civilis non sunt conse­ cuta. Nullo enim solido argumento lex divina, qua istis bonis huiusmodi immunitas esset concessa, allegari et probari potest (104). Quare immunitas realis a tributis vi solius jurisdictionis civilis impositis certe iure antiquo etiam ad bona patrimonialia extensa (105) ex iure humano aequitati cuidam fundato est repetenda. Quo in iure humano condendo duplici ratione Ecclesia potuit procedere. Etenim aut immunitatem a potestate civili oblatam ac­ ceptavit et sua quoque lege confirmavit, quam civitas postea non iam arbitrarie mutare vel abrogare potuit, aut indirecta sua pote­ state usa est atque immediata iuris canonici sanctione bona propter connexionem cum persona ecclesiastica et ob rationem aequitatis naturalis legibus tributariis civitatis subduxit (106). Prior modus magis explicat occasionem, qua de facto immunitas illa inducta est, (102) Friedberg-Ruffini 1. c. § 168, p. 705 sq., ubi Ruffini praeter paucos , etiam quatenus de immunitate reali bonorum ecclesiasticorum intelligitur, omnino falsa est habenda. c) Qua assertione huc usque propugnata minime negatur Ec­ clesiam obligari ad illa onera solvenda, quae nituntur pacto vel alio titulo strictae iustitiae commutativae (111). Neque in dubium vocari potest, quin Ecclesia civitati in vera necessitate constitutae secun­ dum legem ordinatae caritatis succurrere debeat (112); at ultimum et difinitivum iudicium hac de re est penes Ecclesiam et imprimis (107) Innoc. IX, Comm, in cap. 2 X. de maior. I, 33, n. 1. (108) Schmalzgr. 1. c. n. 20, 24. (109) Nussi l. c. 153, 154, 155, 161, 176, 2 , 203. (110) Devoti 1. c. § 1; Giraldi, Exposit. iur. pont. P. 1, sect. 634; Schmalzgr. h. t. n. 56 sq. (111) Schmalzgr. 1. c. n. 21 sq. 32. (112) Schmalzgr. 1. c. n. 31 sq.; Cavagnis 1. c. P. |, p. 1Q2 sq. DE DONIS ECCLES. EOHUMQUE ACQUISITIONE ADMINF8TR. ET ALIEN. 211 penes Romanum Pontificem (113). Pariter ratio illarum obligationum Ecclesiae non est lex quaedam civilis, cui Ecclesia est subiecta, sed lex naturalis, qua Deus etiam Ecclesiae praescribit observantiam legum iustitiae et caritatis. Inde autem non sequitur potestatem ci­ vilem suo indicio Ecclesiam cogere posse, ut obligationibus suis satisfaciat (114); nulla enim in illam pollet iurisdictione. Hinc licet nostra aetate Ecclesia propter rationes aequas et prudentes suam immunitatem realem in praxi multum restringere permittat, tamen etiam nunc leges tributariae potestatis civilis vi sua propria Eccle­ siam non obligant, sed ab inferioribus Praelatis ultimatim servandae sunt propter concessiones a Romano Pontifice factas. Quodsi agatur de vectigalibus, quae bonis privatis clericorum sunt imposita, sane clerici nunc directe legibus et iudiciis civilibus pro more aliorum civium ligari possunt. Nam ex natura rei exemptio quoad ista bona clericis non competit, atque Ecclesia de facto exemptionem iure canonico olim statutam non amplius sustinere solet (115). CAPUT 11 DE ADMIN1STRATI0NE BONORUM ECCLESIASTICORUM 1. - De iure administrandi bona ecclesiastica 746. Administratio bonorum ecclesiasticorum, quatenus ab ac­ quisitione et alienatione distinguitur, denotat omnes illos actus, qui ad conservationem et meliorationem substantiae bonorum ecclesiasti­ corum iam acquisitorum aut ad legitimam perceptionem, conserva- (113) Cap. 7 X. de im. Ill, 49; cap. 3, eod. Ill 23 in Sext., ubi etiam gravis­ simis poenis vel ipsi clerici prohibentur, quominus absque auctoritate Sedis Apostolicae vectigalia vel tributa iure civili sibi imposita sponte solvant, mul­ toque magis cit. cap. 3 etiam Imperatores, reges et principes immunitatem realem Ecclesiae arbitrariis suis legibus violantes ipso facto excommunicationi subiiciuntur. Omnes autem istae censurae aliaeque ex iure antiquo ipso facto inflictae (cfr. Schmalzgr. 1. c. n. 60 sq.; Thesaurus 1. c. v. Immunitat. cap. 4) propter silentium Pii IX in Const. « Apost. Sedis » et immutatam Ecclesiae disciplinam penitus abrogatae fuerunt. Cfr. De Angelis 1. c. 1. 111, t. 49, n. 4. (114) Schmalzgr. I. c. n. 37 sq. (115) Nussi 1. c.; Van de Burgt I. c. p. 173 sq.; Giraldi, Exposit. iur. pontif. P. 1, sect. 634. PARS ALTERA - TITULUS VII I I I tionem, meliorationem atque praesertim applicationem fructuum et redituum ecclesiasticorum referuntur. Omnes igitur leges et iura, quibus isti fines promoventur, spectant ad administrationem bonorum ecclesiasticorum. Actus huiusmodi, qui sub iure administrationis comprehendun­ tur facile in duplicem classem distingui possunt: Alii sunt actus or­ dinariae administrationis, qui ab administratoribus poni possunt sine praescripto praevio recursu ad altiorem auctoritatem; e contra ex­ cedunt limites ordinariae administrationis illi actus, pro quibus ex lege, id praecipue requirente publico bono et legitima tutela bono­ rum ecclesiasticorum, requiritur memoratus recursus ad superiorem auctoritatem, cuius insigne et magis conspicuum exemplum habetur in actibus alienationis vel dispositionis aut contractus alienationi aequiparatus. Quodsi optimo iure distinguitur administratio suprema (S. Sedis), intermedia seu dioecesa et immediata; actus administrationis accu­ rate distinguendi sunt a vigilantia circa administrationem determi­ natis personis Superiorum commissa et iniuncta. Vigilantia in ad­ ministrationem subordinatis administratoribus commissam importat: a) ius visitandi et exigendi rationes (can. 1519, § 1); b) ius prae­ scribendi prudentem administrationis modum, ad normam tamen sacrorum canonum (can. 1595, § 2). Ex illa vigilantia superior, cui ilia commissa est, poterit sibi vindicare ius cognoscendi de quan­ titate et aestimatione bonorum, exigendi rationem circa tutam collo­ cationem et fidelem applicationem donationum, praescribendi quae necessaria sunt ut administratio sit ordinata et prudens et maxime exigendi quae in hunc finem iam iure communi sunt praescripta v. gr. de conficiendis debito modo inventariis, de instrumentis seu documentis emptionum aliorumque contractuum diligenter conservan­ dis et similibus. At ius determinandi modum quo ingressus vel eleemosynae aliaque bona sint impendenda, et a fortiori ius avo­ candi ad se distributionem totalem vel erogationem partialem bo­ norum in vigilantia non includuntur, sed spectant ad personam, cui de iure directa et immediata administratio est devoluta (116). (116) Vermeersch, Epit. 11, n. 840; Promant 1. c. n. 174 sq. a quo merito allegatur ut exemplum can. 630, § 4 et can. 296, ad discernendum quid pertineat ad Ordinarium loci vel Superiorem religiosum, quid autem ad parochum vel quasiparochum. DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMINI8TR. ET ALIEN. 213 747. Age vero, ius nativum et legitimum administrandi bona ecclesiastica et ab omni jurisdictione civili plane liberum et independens est penes solam Ecclesiam (117). Id enim aperte sequitur ex perfecto dominio Ecclesiae. Nam si quivis vir honestus etiam privatus bona sua privata independenter a gubernio civili admi­ nistrare potest, id a fortiori Ecclesiae competit. Quare omnes leges civiles, quae Ecclesiae ne illam quidem relinquunt libertatem ad­ ministrandi omnibus civibus et societatibus privatis communem, vere odiosae atque iniustae sunt. Quae ratio eo maiorem habet vim, quod nequaquam agatur de societate quadam privata tandem ali­ quando generalibus legibus civilibus subiecta, sed de societate re­ ligiosa et perfecta (118) et ab omni iurisdictione civili plane exem­ pta. Denique idem ius liberae administrationis mirum in modum confirmatur ex constanti traditione et praxi Ecclesiae atque ex ina­ nibus objectionibus, quibus impugnatur. Nam si praescriptio in fa­ vorem potestatis civilis allegata fuit, est merum figmentum. Cura per Statum illis bonis necessario impendenda ex sese et factorum veritate inspecta omnino non requiritur. Porro necessitas istius tu­ telae cum querelis de divitiis ab Ecclesiae acquisitis non cohaeret; ineptus enim administrator res suas temporales augere non solet. Tandem non pauca gubernia propriarum rerum administratione mi­ nus ordinata sese ad recte administrandas res alienas parum idonea demonstrarunt. Quodsi ad ius quoddam maiestaticum fuit etiam pro­ vocatum, huiusmodi ius, seposita praepostera significatione, est po­ tius officium protectionis, non ius dominii et administrationis bono­ rum ecclesiasticorum. Altum vero sive eminens dominium Status si ad illud ius Statui vindicandum quoad ipsa bona privata est iniusta praetensio, a fortiori in bonis ecclesiasticis omni fundamento caret (Cfr. supra n. 746 sq.). Hinc potestas civilis titulum iuris omnino non habet, ex quo partem quandam in administratione bonorum ecclesiasticorum praetendere potest, nisi expressa vel tacita conces­ sio Ecclesia accesserit, Cfr. Vering 1. c. § 208 η. V.; Friedberg-Ruffini 1. c. p. 790 not. 6 de istis legibus civilibus in Gallia, Germa­ nia, Italia. (117) Van de Burgi 1. c. p. 251 sq.; Cavagnis 1. c. P. II, p. 352 sq. (118) Syllab. Pii IX, ProP- 19 ί R· L 42 in Sext’ . JS J 1 I H ' t ! ’ f 1 J }*l * J jjj I «ή I e( 0» ζ l 1 1 » i ’‘ ’ i iÎ JS J » / Ii 5 J ♦. h **'* • ·“ Η ! I H I I ■ 1 I III 748. Cum subiecta dominii bonorum ecclesiasticorum sint per­ sonae iuridicae, quae per se agere non possunt, universa admini­ stratio illorum est penes personas physicas in Ecclesia constitutas. Quare personae illae iuridicae, quibus dominium proprietatis bonorum ecclesiasticorum competit, sese habent ad instar pupillorum; administratores autem ecclesiastici aequiparantur curatoribus vel tutoribus; illis enim administratio dominii pupillorum, ad quam isti inhabiles sunt, ex legitima commissione est data magnaque cum diligentia et absque culpa exercenda (can. 100, § 3) (119). I. Summus administrator omnium bonorum ecclesiasticorum est Romanus Pcntifex vi primatus iurisdictionis. Quae potestas iurisdictionis R. P. cum sit amplissima, mirum non est, quod interdum a canonists cum ipso iure dominii fere confundatur aut saltem altum dominium vel universale dominium dicatur, quamvis a vero et proprie dicto dominio Romani Pontificis in omnia bona ecclesiastica omnino sit aliena (cfr. supra n. 740, 741). Quo iure administrandi Romanus Pontifex imprimis uti solet quoad res temporales Ecclesiae catholicae communes Sedique Apostulicae addictas suasque praerogativas exercet per Congregationes in Curia Romana institutas v. g. per Cameram Apostolicam vel per S. R. E. Thesaurarium generalem vel per Cardinalem Camerarium S. R. E. vel per S. C. de Prop. F. vel S. Congr. Reverendae Fabricae S. Petri (120). In administrationem autem particularium institutorum ecclesiasticorum Romani Pontifices sese immiscere non solent, sed legibus generalibus administrationem bonorum ecclesiasticorum ordinant, constanti vigi­ lantia promovent et solummodo causas graviores suo iudicio reser­ vant v. g. licentiam ad alienandas res pretiosas sci. per sacras Ro­ manas Congregationes intra limites competentiae cuique assignatos. 11. Episcopi sunt supremi administratores bonorum ecclesiasti­ corum, quae in dioecesibus reperiuntur (121) neque iure speciali (119) Cap. 2, § t de relig. domib. 111, 11 in Clem. (120) Santi 1. c. lit». 1, tit. 31, n. 119. (121) Cfr. c. 39, 40 , 41. Apost. iunct. c. 24. C. Xll, q. 1; c. 5, C. X q 1 = c. 24, Conc. Antioch, (a. 341); c. 23, c. Xll, q. 1 = c. 25, cit. Conc Ant ; cap. 2 de rei. dom. in Clem.; Conc. Trid. Sess. XXII Cap 8 9 de ref Sess VII cap. 15 de ref.; Collectan. S. C. de Prop. F. n. 1623 sq. ’ ’ DE DONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADM1NISTR. ET ALIEN. 215 jurisdictioni Episcoporum sunt subducta v. g. bona temporalia vi­ rorum regularium exemptorum (122). Cum nostra aetate ex disci­ plina vigenti nequaquam omnia bona ecclesiastica in dioecesi sint massa quaedam communis, sed inter complura subiecta dominii distincta, Episcopus non est unicus administrator in sua dioecesi; nec omnes partes bonae administrationis sunt ipsi commissae; sed in pluribus ipsi relicta est vigilantia et cura ut inferior administra­ tor iuris communis leges observet. Episcopus ergo imprimis admi­ nistrat bona mensae suae et fundos communes totius dioecesis sive per se sive per oeconomos a se deputatos (can. 1483); praeterea ubi specialis administrator non est legitime designatus, ipse illum deputat (can. 1521). IU. Praeterea alii administratores inferiores iure communi vel particulari Ecclesiae constituti sunt. Qui administratores inferiores ab Episcopo sunt deputandi, dummodo iure canonico exceptio non sit statuta ad normam can. 1521, aut iniustis legibus civilibus liber­ tas Episcopi non impediatur. Et a) bénéficiait quidem suorum bono­ rum beneficialium habent administrationem (can. 1476 sq.). b) Bona fabricae ecclesiarum parochialium haud rara procuratorum laicorum administration! sunt commissa aut adest Consilium fabricae ad nor­ mam can. 1182 sq. legitime constitutum; secus ipse rector ecclesiae administrat ; idem est dicendum de aliis ecclesiis, c) Ecclesia quo­ que cathedralis et collegiata suum habent assignatum administra­ torem cum vel sine Consilio fabricae (can. 1182 19) d) Hospitalia, aliaque iuridica instituta auctoritate ecclesiastica erecta forte ex lege fundationis speciales nacti sunt administratores, et interdum etiam patronis propter reservationem in limine fundationis factam pars quaedam in administrandis bonis donatis conceditur, e) Etiam Se­ minaria speciales habent personas designatas pro gerenda admini­ stratione (can. 1359)./) Item Capitula sua propria bona administrant. At omnes isti inferiores administratores, subsunt jurisdictioni Epi­ scopi eiusque speciali vigilantiae, nisi specialis probetur exceptio. Quare Episcopus huiusmodi administratores sepositis exemptis servatis servandis, ab officio suspendere vel removere potest (123). (122) (122) Bouix, Bouix, De De iure regular, t. II, p· 268 sq.; Act. S. Sed. vol. 28, p. 622 sq. ?] a^Gre-oT ' W Gibraltar. 12 Aug. 1841; Ferraris I. c. ,. aSSo n 25; Act. S. Sed. voL !, p. 151 sq. 220 sq. vol. VI, p. 405 sq.; 316 PARS ALTERA - TITULUS VII Moniales quoque exemptae et Praelatis regularibus subiectae quoad administrationem bonorum suorum saltem ita Episcopo loci subordinantur, ut singulis annis eidem rationem administrationis reddere debeant (124): ceterum ea quae pertinent ad administrationem bono­ rum alicuius religionis in titulis de religiosis sub speciali rubrica regulantur can. 532 sq. nec hoc loco sunt repetenda. Wernz-Vidal tom. Ill, De religiosis η. 214 sq. 111. - De modo administrandi bona ecclesiastica 749. Principia generalia de modo administrationis: I. Ad­ ministratio semper fieri debet nomine ecclesiae cuius bona admini­ strantur; quod praesertim prae oculis habendum est, cum agitur de laicis, qui in administrationem bonorum ecclesiae aliquam ha­ bent partem sive ex legitimo titulo fundationis, sive ex Ordinarii vo­ luntate vel ex legitima particulari loci consuetudine (can. 1521, § 2). 11. In administratione ea saltem dependentia ab Ordinario loci servanda est, ut substet ipsius iuridicae vigilantiae, quae potesta­ tem continet visitandi, exigendi rationem et praescribendi modum administrationis, quo ea ordinate procedat ad iuris communis nor­ mas aut ad leges fundationis; quibus Ordinarii derogare non pos­ sunt, cum haec derogatio Stae. Sedi sit reservata (can. 1551 iunct. can. 1513, § 2). Ill. Quare prima fundamentalis administrationis norma est, ut intactae custodiantur fidelium voluntates relinquentium suas faculta­ tes in pias causas, in quibus exequendis stat pro lege fundatorum voluntas (can. 1514). 750. Consilium administrationis dioecesanum. a) Constitutio. Ad negotium administrationis rite ordinandum et obeundum « qui­ libet Ordinarius in sua civitate episcopali Consilium instituat, quod Van de Burgt 1. c. p. 256; Bouix 1. c. p. 308 sq.; Friedberg-Ruffini 1. c. p. 793, not. 7.8, ubi recensentur leges civi.es, quibus certis administratoribus bonorum ecclesiasticorum iniusta conceditur independentia ab Episcopis. (124) Greg. XV, Const. « Inscrutabili » 5 Febr. 1622 iunct. resp. S. C. Ep. et Reg. 27 Mart. 1896 in Act. S. Sed. vol. 28, p. 622 sq.; Bouix 1. c. p. 310 sq.; Aichner 1. c. § 229. De variis specialibus administratoribus a iure designatis cfr. iam alibi disputata apud Wernz-Vidal t. 11, De Capitulis; tom. Ill η. 214* hoc tom. IV inferius ubi de fabricis et de piis fundationibus. * • « 1 ''■ΑΛΙ4 DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ALM1N18TR· ET ALIEN· constet praeside, qui est ipsemet Ordinarius, et duobus vel pluribus viris idoneis, iuris etiam civilis, quantum fieri potest, peritis, ab ipso Ordinario, audito Capitulo, eligendis, nisi iure vel consuetudine peculiari iam alio aequivalenti modo legitime fuerit provisum (can. 1520, § 1) (125). Citra apostolicum indultum, ii a munere administratoris (i. e. membri huius Consiliis) excluduntur, qui cum Ordinario loci primo aut secundo consanguinitatis vel affinitatis gradu coniuncti sunt (ib. § 2). Alia exclusio in canone non fit ; sed sub Ordinario loci vi­ detur intelligendus etiam vicarius generalis. b) Quando Consilium audiendum. Huiusmodi Consilium est audiendum in omnibus actibus administrativis maioris momenti: Consilii tamen sodales votum habent tantum consultivum, nisi iure communi in casibus particularibus specialiter expressis (v. gr. in alienationibus) vel ex tabulis fundationis eorum consensus exigatur c) Ab huiusmodi sodalibus in Consilium adlectis iusiurandum est emittendum de munere bene et fideliter adimplendo (ib. § 4). Ubi deest Capitulum cathédrale in dioecesibus hierarchice con­ stitutis, ex generali principio can. 427, pro constitutione Consilii audiendus est coetus Consultorum dioecesanorum. In missionibus pariter S. Sedes optat ut simile Consilium admi­ nistrationis constituatur ex presbyteris tum exteris tum indigenis. Quod tamen, attenta, ut plerumque accidit, missionariorum inopia, nihil vetat, quominus sit idem Consilium missionariorum, quos in membra sui Consilii ad instar coetus consultorum dioecesanorum Vicarii et Praefecti Apostolici allegerunt ad normam can. 302, modo hocsuum Consilium etiam in negotio administrationis adhibeant (126), (125) Tale Consilium praescriptum fuerat pro vicariatibus apostolicis lu­ diarum Orientalium decr. S. C. P. F. 8 Sept. 1869; pro vicariatibus imperii sinensis decr. 18 Oct. 1883 (cfr. Collect. II, n. 1346, 27; n. 1606, XIV. Cfr. quoque Concil. Plen. Baltimorense III, n. 266, ubi ob conditiones Ecclesiae in diversis Statibus peculiares normae fuerunt statuendae. In eod. cone. pag. LXVII habetur specialis ordinatio de bonis regularium curae commissis, cum epistola Card. Praefecti S. C. P. F. 18 Oct. 1885 de limitata decreti approbatione. (126) Cfr. decr. S. C. P. F. in nota praecedenti relata. Cfr. speciatim Instr. S. C. P. F. De relationibus missionum singulis quinquenniis exhibendis ab Epi­ scopis, Vicariis Praefectisque Apostolicis ac missionum Superioribus, ubi n. 85 i'i 218 PARS ALTERA - TITULUS VU salva eadem facta in cod. can. 302 ut illos possit per litteras de consilio requirere, ideoque in ipsa sede Vicarii vel Praefecti com­ morari necessario non debeant 751. Administratores inferiores. « Praeter dioecesanum administrationis Consilium, Ordinarius loci in administrationem bonorum quae ad aliquam ecclesiam vel locum pium pertinent et ex iure vel tabulis fundationis suum non habent administratorem, assumat viros providos, idoneos et boni testimonii, quibus, elapso triennio, alios I sufficiat, nisi locorum circumstantiae aliud suadeant » (can. 1521, § 1). Ultima canonis clausula sese refert ad mutationem administratorum designatorum post elapsum triennium; a qua mutatione abstinere potest si circumstantiae id exigant vel suadeant v. gr. ex defectu I I aliorum quos prudenter in substitutionem designare possit. Ius hoc canone Episcopo tributum, est ius providendi defectui administratoris iam legitime designati, non ius hos excludendi et alios I I substituendi. Inter hos administratores etiam laids partes quaedam com­ petere possunt in bonorum administratione sive ex lege fundationis sive ex voluntate Ordinarii: tunc autem maxime curandum est ne administratio fiat nomine personali, sed nomine ecclesiae gerenda est; semper autem salva manere debet Ordinarii vigilantia cum potestate visitandi, exigendi rationes et praescribendi ordinatum administrationis modum, quo secure detrimenta ecclesiae vitantur, (can. 1521, § 21. 752. Obligationes administratorum, a) Antequam munus ine­ ant: 1° « debent se bene et fideliter administraturos coram Ordinario loci vel vicario foraneo iureiurando cavere» (can. 1522, § 1) (127). 2°) debent conficere accuratum et distinctum inventarium ab omnibus subscribendum rerum omnium, redituum, bonorum sive mobilium sive immobilium, quae in dominio instituti ecclesiastici suae curae commissi reperiuntur, earumdem sive sint res praetiosae sive tali conditione careant, cum descriptione et aestima- expresse responderi debet huic quaestioni : « An institutum sit Consilium admi­ nistrationis, et quot presbyteris exteris et indigenis constet ; et an Ordinarius in negotiis maioris momenti illos audiat ». (A. A. S. XIV, 287 sq ) (127) Cfr. S C. C. 18 lui. 1705; Ferraris, Bibl. V. Administratio; Van de Burgt 1. c. p. 2o9. I DE BONIS KCCI.K8. EOHUMQUE ACQUIHITIQNE ADM1NISTR. ET ALlEfl. 319 tione; vel factum antea inventarium acceptare, adnotatis rebus quae interim amissae vel acquisitae fuerint (ibid. § 2) (128). Huius inventarii exemplar unum conservari debet in tabulario administrationis, alterum in archivo curiae; in utroque quaelibet adnotari debet immutatio quam patrimonium subire contingat (ibid. § 3). b) In ipso munere obeundo. Administratores quilibet debent munus suum implere diligentia boni patris familias, et inde tenentur: 1°) vigilare ne bona ecclesiastica suae curae concredita quoquo modo pereant aut detrimentum accipiant; 2°) servare praescripta iuris tam canonici quam civilis, aut quae a fundatore vel donatore vel legitima auctoritate imposita sint; 3°) reditus bonorum ac pro­ ventus accurate et iusto tempore exigere exactosque loco tuto servare et secundum fundatoris mentem aut statutas leges vel normas impendere; 4°) pecuniam ecclesiae, quae de expensis supersit et utiliter collocari potest, de consensu Ordinarii in emolumentum ipsius ecclesiae occupare; 5°) accepti et expensi libros bene ordi­ natos habere; 6°) documenta et instrumenta, quibus iura ecclesiae in bona nituntur, rite ordinare et in ecclesiae archivo vel armario convenienti et apto custodire; authentica vero eorum exemplaria, ubi commodo fieri potest, in archivo vel armario Curiae deponere (can. 1523). (129). Ex diligentia initio canonis imposita administratoribus infertur eos non esse meros depositarios, cuius munus in sola bonorum conservatione absolvitur. Collocatio pecuniae duplici ratione fieri potest, vel precaria ratione ita ut libera maneat facultas eam utiliter impendendi et quaelibet administratio, ut per se patet, aliqua pe­ cunia ad ordinarios actus indiget, vel magis stabili ratione, ita ut pecunia occupata fiat capitale obnoxium normis de bonorum eccle­ siasticorum alienatione: solum pro hac collocatione stabili ac per se definitiva consensus Ordinarii loci est urgendus, non pro illa precaria, quae actus ordinariae administrationis est reputanda (cfr. in hanc rem can. 533) (130). (128) Cfr. cap. 2, § 1 de relig. dom. 111, 11 in Clem.; Van de Burgt 1. c. Optimum exemplar conficiendi inventarii exhibent Litterae circulares S. C. C. ad Ordinarios Italiae 20 lun. 1929, in A. A. S. XXI, 399 sq. (129) Etiam pro missionariis eadem urgentur a S. C. P. F. (A. A. S. XIV, 207 sq.). (130) luxta antiquos canones et iteratas declarationes S. C. Ep. et Reg. pecunia ecclesiastica per se et ordinarie investienda erat in bonis stabilibus et c) Sollicitudo de operariis. « Omnes, et praesertim clerici, re­ ligiosi ac rerum ecclesiasticarum administratores, in operum loca­ tione debent assignare operariis honestam iustamque mercedem; curare ut iidem pietati, idoneo temporis spatio, vacent; nullo pacto eos abducere a domestica cura parsimoniaeque studio, neque plus eisdem imponere oneris quam vires ferre queant neque id genus quod cum aetate sexuque dissideat » (can. 1524). 753. Administrationîs reddenda ratio. I. Reprobata contraria consuetudine administratores tam ecclesiastici quam laici cuiusvis ec­ clesiae etiam cathedralis aut loci pii canonice erecti aut confraternitatis singulis annis officio tenentur reddendi rationem administrationis Ordinario loci. 11. Si ex peculiari iure aliis ad id designatis ratio reddenda sit, tunc etiam Ordinarius loci vel eius delegatus cum his admittatur, ea lege ut aliter factae liberationes ipsis admi­ nistratoribus minime suffragentur (can. 1525) (131). 754. De litibus et actibus non ordinariae administrationis. « Administratores litem nomine Ecclesiae ne inchoent vel contestentur. nisi licentiam obtinuerint scripto datam Ordinarii loci, aut sal­ tem, si res urgeat, vicarii foranei, qui statim Ordinarium de conces­ sa licentia certiorem reddere debet ». (can. 1526). Cfr. Archiv. f. k. K. t. 7. p, 256 sq. t. 47, p. 3 sq. ; Collect. Lac. t. V, p. 219, 585. 11. * Nisi prius ab Ordinario loci facultatem impetraverint, scrip­ tis dandam, administratores invalide actus ponunt, qui ordinariae administrationis fines et modum excedant. ■ . i f ·. ■ . 1 $ i K lutis et frugiferis (cfr. Aichner 1. c. § 220, 229, 230; Trombeita, Praxeos regulae circa contract, rer. eccl. p. 171 sq.). Investimentum in censibus aut in tabulis debiti publici attento iuris rigore nonnisi secundo et tertio loco et cum certis limitationibus in subsidium admittebatur. Cum ultimo tempore bona immobilia ob leges civiles non pauca haberent incommoda, post ultimum bellum apparuit investimentum in censibus Status, quod videbatur maxime securum, in pluribus nationibus ob tristes eventus non fuisse factum nisi cum subsequenti gravi detrimento bonorum. Unde saltem illud infertur hodie multo maiori diligentia et prudentia opus esse in collocanda pecunia ecclesiastica. (131) Idem iam aliis locis statuitur v. gr. pro associationibus legitime erectis ,n can· 69L Pr0 monasterio monialium in can. 535, pro ecclesiis in can. 1182· pro actibus ultimae voluntatis in can. 1515. Religiosi exempti a ratione red­ denda loci Ordinario eximuntur etiam quoad causas pias seu pias fundationes in domibus religionis clericalis exemptae ex can. 1550. A Coronuta l. c n 1065 1028 PE BONIS ECCLES. EORUMQUB ACQUISITIONE ADMINI8TR. ET ALIEN. ®1 Porro « Ecclesia non tenetur respondere de contractibus ab administratoribus sine licentia competentis Superioris initis nisi quando et quatenus in rem suam versum est (can. 1527) (132). Administrationis ordinariae actus generatim loquendo illi sunt qui vel singulis annis occurrunt vel etiam frequentius et necessarii sunt pro habituali et consueta bonorum gestione: actus administrationis extraordinariae generatim loquendo non recurrunt periodice et gra­ viores plerumque sunt, inter quos imprimis adnumerandi sunt ii, qui referuntur ad formalem vel aequivalentem alienationem et ceteri pro quibus a iure requiritur praevius recursus ad Superiorem auctoritatem vel nonnullae aliae praeviae solemnitates imponuntur quorum plura exempla habentur in canonibus tit. XXIX sequentis (133) 755. Scholion. Cum non pauca ad aptam bonorum ecclesiasti­ corum administrationem requisita nitantur specialibus instructionibus et consuetudinibus singularum dioecesium, quibus ad minutas so­ lemnitates et formalitates, a iuris quaestionibus alienas, descenditur, statuta particularia et stylus Curiarum episcopalium in praxi adeantur necesse est; porro praescripta diversa facile nituntur in diver­ sis periculis quibus obnoxia sunt bona ecclesiastica ob leges civiles plus minusve Ecclesiae in hac re adversas. Cfr. Collectionem Lacensem v. Bona ecclesiast v. gr. t. V, coi. 218 sq. et Concilia recentiora. 756. Administrationis dimissio. Is cui aliqua administratio ra­ tione determinati officii competit, illam dimittere non potest nisi in quantum dimittere potest ipsum officium ; at etiam is, qui ad­ ministrationis munus sibi demandatum expresse vel tacite suscepit illud arbitratu suo dimittere non potest cum ad illud gerendum te­ neatur ex quasi-contractu : quare, si ex arbitraria dimissione dam­ num ecclesiae obvenerit, ad restitutionem tenetur (can. 1528). (132) Illa locutione significatur Ecclesiam de tali negotio non teneri res­ pondere, nisi illud forte in ipsius utilitatem redundavit et in quantum redundavit. Est actio Romana quae dicitur « de in rem verso ». (133) S. C. P. F. 21 lui. 18. 6 (Collect. I, n. H77) probavit pro dioec. Hollandiae « Statuta genera ia » de administratione bonorum ecclesiarum paroccialium, in quorum art. 20 fit enumeratio actuum, qui fines exctdunt ordinariae adminis­ trations, quae enumeratio in genere praebet critérium conforme iuri communi et potest inservire ut norma directiva. Cfr. quoque Vromant 1. c. n. 173. PARS ALTERA - TITULUS VII CAPUT III DE ALIENATIONE BONORUM ECCLESIASTICORUM Inter actus administrationis vere extraordinariae praesertim est adnumeranda alienatio, quae specialibus regulis et cautionibus fuit limitanda. - De natura et ambitu alienationis bonorum ecclesiasticorum (134) 757. I. Alienatio bonorum ecclesiasticorum hoc loco sumitur sensu lato, quatenus denotat actum, quo in alium transfertur rei dominium (venditio) aut rei usus vel ususfructus (locatio) aut aliud ius in re (hypotheca). Quare in materia nostra alienatio non solum denotat omnem actum, quo bonum quoddam temporale ex dominio directo alicuius ecclesiae vel instituti ecclesiastici in dominium al­ terius subiecti sive ecclesiastici sive saecularis transfertur, sed etiam comprehendit illos actus legitimos, quibus bona ecclesiastica, retento dominio directo, quoad dominium utile vel usumfructum transferuntur aut aliis iuribus in illa concessis periculo amissionis exponuntur aut ad longius tempus directae possessioni Ecclesiae subtrahuntur aut generatim peioris conditionis fiunt. Hinc actus alienationis sunt do­ natio, (cfr. cp. 2, 3, X, de don. Ill, 24) venditio, (cfr. cp. 5, X, de reb. Eccl. al. III, 13; cp. 6, X, de empt. Ill, 17), permutatio (cfr. cp. 1, 2, 3, 4, 6, X, de rer. permut. III. 19), solutio (cfr. cp. 2, X, de solut. Ill, 23), excepta solutione quae fiat ex pecunia quae non sit stabile capitale, cessio iuris v. g. crediti vel litis vel actionis iam quaesitae. Nam illis actibus vere transfertur ius in re. Porro alienationi adnumerantur alii actus, qui alienationem praeparare et inchoare censentur velut pignus (cfr. cp. 5, X, de reb. III, 13), aut transferunt dominium saltem utile v. g. infeudatio (cfr. cp. 2, X, de (134) Schmalzgr. 1. Ill, t. 13, n. 1 sq.; Trombetta, Praxeos regulae circa contractus rer. eccles.; Grashof in Arch. f. k. K. t. 36, p. 203 sq.; Poeshl in Arch. (a. 1925) t. 105, p. 3 sq. 349 sq.; Aichner 1. c. § 221 ; Van de Burgt, De eccles., p. 291 sq.; D'Annibale, In Const. « Apost. Sedis », n. 171 sq.; Cappello, De censuris, n. 404 sq.; Vermeersch, Epit. 11, n. 851 sq.; Matth. a Coronata 1. c. n. 1070 sq. DR BONIS ECCLES. BOHUMQÜE ACQUISITIONE ADMIN1STR. ET ALIEN. 223 fend. 111, 20), emphyteusis, locatio diuturna i. e. ultra triennium fru­ giferum (cfr. cp. 2, 4, X, de loc. et cond. HI, 18), quae tamen nunc regitur specialibus normis canonis 1541 ; et generatim in perpetuum vel ad longius tempus bona ecclesiastica gravibus oneribus subji­ ciunt v. g. per concessionem servitutis vel iuris advocaticii. Cfr. cp. 2, X, de reb. Eccl. Ill, 9, in Sext. II. At repudiatio lucri etiam sine causa ab administratore ec­ clesiastico facta, quamvis aliunde illicita sit, (can. 1536, § 2), tamen vera et propria alienatio dici nequit, haec enim dominium acqui­ situm supponit. Item de se alienatio non est pecuniam mutuo ac­ cipere, si hypotheca speciali bona ecclesiastica non graventur, ne­ que pecuniam fundorum ecclesiasticorum mutuo dare in forma alias legitima et secura (135). III. Vocabulo « rerum » in rubrica iuris Decretalium (III, 13) de rebus Eccl. non alien, significantur quaecunque tum res immo­ biles et mobiles, tum actiones, obligationes, iura, quae rebus illis sive immobilibus sive mobilibus inhaerent. Verbum « Ecclesiae » in eadem rubrica intelligendum est sensu lato, et non solum desi­ gnat Ecclesiam universalem vel alias minores societates in Ecclesia constitutas vel ecclesias ad cultum divinum destinatas, sed etiam omne institutum, quod auctoritate ecclesiastica ad exercenda opera religionis vel caritatis est erectum v. g. monasteria, seminaria, hospi­ talia ecclesiastica (136). IV. Vera alienatio locum habere potest tum inter institutum ecclesiasticum et hominem privatum vel institutum saeculare, qua bona illa in translatione perfecta dominii ecclesiastica esse desinunt, tum inter duo instituta ecclesiastica particularia, ubi iura quidem vere ex uno subiecto in alterum transferuntur, sed ecclesiastica manent. Hinc si iure ecclesiastico certae alienationes simpliciter et sine distinctione prohibentur, alienatio inter duo instituta ecclesias­ tica cum communiore sententia et attenta praxi Curiae Romanae a prohibitione non est excipienda (137), Cfr. D’Annibale, Summula theoi. mor. P. III, n. 77, sq. (135) Schmalzgr. I. c. n. 13 sq.; D'Annibale, Comm. cit. n. 175; Bucceroni In const. Ap. Sed. Hollvveck Die Kirchl. Strafgesetze, p. 243, not. 11, p.246, not. 19, 1. (136) Cfr. de sensu restricto « instituti ecclesiastici» in iure civili Italiae: Cod. civ. Ital. art. 434; Friedberg-Rujfini 1. c. p. 175, 800. (137) S. C. C. 7 Sept. 1624, 21 Mart. 1926, 24 lanuar. 1632 apud Ferraris ί'24 PARS ALTERA - TITULUS VU 11. - De iure et prohibitione Ecclesiae alienandi bona ecclesiastica I r I » 758. De iure Ecclesiae alienandi bona sua dubitari nequit. Id enim ex pleno perfectoque dominio Ecclesiae in sua bona eviden­ ter deducitur, et haud raro ad finem Ecclesiae promovendum alie­ natio potest esse necessaria vel saltem summopere utilis. Quod ius alienandi cum sit proprium Ecclesiae tanquam societati perfectae,^ potestate civili est omnino independens (138). At Ecclesia quoniam est persona moralis, quae per se agere non valet, ad instar pupilli per Praelatos ecclesiasticos et admini­ stratores de bonis suis disponit. Nemo ex illis, ne ipso quidem Ro­ mano Pontifice excepto, habet ius bona ecclesiastica absque proportionata causa valide alienandi. Cfr. cap. 2. X. de donat. III. 24. Nam ex iure divino nullus administrator bonorum alienorum sine iusta causa valide alienare potest. Cui iuri divino etiam Romanus Pontifex, utpote tantum administrator, non dominus bonorum ecclesiasticorum, vere est subiectus. Praeterea solemni iuramento promittit se bona ecclesiastica in favorem suorum consanguineorum non esse dilapidaturum. Quare Romanus Pontifex aliis solemnitatibus (139) iure canonico in alienatione bonorum ecclesiasticorum praescriptis rigorose non obligatur; alienatio vero ab ipso sine iu­ sta causa facta nulla et irrita existeret et sive per illum sive per successorem esset revocanda. In foro externo ex communiter con­ tingentibus praesumendum est Romanum Pontificem ex iusta causa alienasse bona ecclesiastica. Propter proclivitatem hominum dilapidandi bona ecclesiastica ius Ecclesiae ad alienationem non est multis verbis defendendum. Inde a primis saeculis contra praeposteras alienationes potius seve­ rae prohibitiones alienationis fuerunt promulgandae. Quare praeser1. c. v. Alienatio art. 4, n. 13 sq. 30 sq.; Pennacchi In const. Ap. Sed. t. II, p. 121 sq. cum Schmalzgr. 1. c. n. 22; aliter D Annibale aliique, qui ex fine quodam (partiali) legislatoris litteram legis limitant et distinguunt. Cfr. Holtweck 1. c. p. 244; Biederlack in Act. theol. Oenip. t. XXI, p. 3/8 sq. 383 sq.; Nouv. Rev. Théol. t. XI, p. 490 sq. (138) Syllab. Pii IX, prop. 19. Hinc facile intelligitur va'or art. 434, cod. civil. Ital.: «/ beni degli istituti ecclesiastici sono soggetti alie leggi civili e non si possono alienare senza I'autorizzazione del governo » Cfr Friedberu-Pufrmi 1. c. p. bOO, not. 30, 29 et p. 799, not. 28. * σ JJ (139) Schmalzgr. 1. c. n. 25. DE BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMINI8TR. ET ALIEN. 225 tim ius constitutum de prohibita alienatione est exponendum, simulque ratio reddenda, cur Ecclesia non obstantibus querelis de manu mortua juste et sapienter leges illas prohibentes condiderit (140). III. - De oblecto prohibitae vel permissae alienationis bonorum ecclesiasticorum (141) 759. 1. Res ecclesiasticae, quae generatim legibus Ecclesiae alienationem sine solemnitate prohibentibus subiacent, tantum intelliguntur illae in dominio Ecclesiae (i. e. in sensu rubricae h. t.) constitutae. Quare bona temporalia, quae pertinent ad pia opera mere laicalia absque ulla auctoritate ecclesiastica erecta, legibus illis ecclesiasticis non subiiciuntur v. g. quoad necessitatem indulti apostolici. Nam ipsum verbum « Ecclesiae * in rubrica h. t. obstat; illa enim bona sensu vero et proprio res Ecclesiae dici non pos­ sunt (142). II. Porro ex rebus ecclesiasticis liberae alienationi subductae sunt res immobiles, v. g. praedia, res mobiles, quae servari possunt praesertim pretiosae v. g. calices pretiosi (143), ususfructus longi temporis, census sive reditus et pensiones annuae ex re immobili v.g. ex praedio provenientes, actiones rerum immobilium et mobi­ lium pretiosarum, reliquiae sanctorum insignes (144), bibliotheca (HO) Grashof 1. c. t. 36, p. 203 sq.; Cavagnis, lus pubi. P. II, p. 339 sq. 350 sq.; instr. S. C. de Prop. Fid. 8 Sept. 1869 in Collect. S. C. de Prop. Fid. n. 1630. (141) Schmalzgr. 1. c. n. 26 sq.; Vering 1. c. § 216. (142) D’Annibale 1. c. n. 171; Sanguineti Inst. n. 440; Holtweck 1.c. p. 237, not. 11, p. 244, not. 10.Cfr. quoque S. Poenitentiar. 14 Dec. 1898. (143) Cap. unie. h. t. in Extrg. com.; deer. S. C. Ep. et Reg. et S. C. C. ex saec. 17, quibus res dicitur pretiosa et ab Episcopo sine beneplacito apost. non alienanda, si superet 25 scutata aurea (circa 225 libell.). A qua norma S. C. Ep. et Reg. in caus. Terracin. 1 Maii 1840 nondum recessit; S. C. C. in caus. Forosompr. 21 Iui. 1827 iam probavit consuetudinem centenariam vel quadraginta annorum, qua Episcopo ex iure proprio venia concedebatur alie­ nandi bona ecclesiastica non excedentia valorem 50 (argent.) scutatorum (c. 267 libell.); at nunc pretium pecuniae est saltem duplo vel triplo minus. Cfr. De Angdish. t. n. 1 et de pretiosis rebus mobilibus : Schmalzgr. h. t. n. 3; Maschat I. c. h. t. n. 1. (144) Reliquiae insignes vel imagines pretiosae et quae magna populi ve­ neratione honorantur quoad alienationem reguntur can. 1281. Cfr. D’Annibale 1. c. n. 174, ubi licet insignes reliquiae v. g. corpora Sanctorum inconsulta Sede Apostolica transferri vel alienari non possint, tenuit tamen huiusmodi prohibitam translationem vel alienationem reliquiarum sub prohibitione 2-26 bene instructa. Quibus rebus iam ab antiquis canonistis enumeratis certe nostra aetate addendi sunt tituli, qui fundationem vel dola­ tionem beneficii vel instituti ecclesiasici constituunt ideoque habent rationem capitalis (145); quos titulos non censetur alienare, qui in alios titulos saltem aeque tutos ac frugiferos illos commutat (can. 1533, § 2). 111. Ab alienatione non excluduntur res mobiles Ecclesiae non pretiosae, et praesertim eae quae servari non possunt v. g. fructus; quibus assimilatur pecunia quae rebus emendis et administrandis destinatur cuius usus consistit in alienatione; porro res pretiosae sive immobiles sive mobiles, quae retineri nequeunt, sed ex furis necessitate alienari debent v. g. res pretiosae donatae conventui PP. Capuccin. (cfr. tamen Trombetta 1. c. p. 223); bona ab antiquo in feudum vel emphyteusim dari solita cum evidenti Ecclesiae utilitate (146), bona quaecumque in casu maximae et urgentis ne­ cessitatis, in qua sine gravi Ecclesiae damno consensus competentis Superioris ecclesiastici exquiri nequit, denique res etiam immobiles exigui valoris et ecclesiae inutiles atque interveniente necessitate vel utilitate Ecclesiae. Neque desunt casus, quibus certae res ecclesiasticae etiam ser­ vatis solemnitatibus alienari prohibentur, v. g. si ecclesia in usum laicorum, vel alia bona ecclesiastica cum scandalo in Hebraeum vel haereticum transferantur, vel si agatur de rebus, quae cum expressa et poenis statutis in Const. « Ambitiosae » et « Apostolicae Sedis » contra alienantes « bona ecclesiastica » non contineri, sed aliis poenis arbitrariis coer­ cendam esse. Cfr. S. C. C. alleg. a Bened. XIV, De beat, et canon. 1. IV, P. 2, cp. 22, n. 14; decis. S. R. C. 8 lui. 1602 alleg. a Ferraris v. Alienatio art. 1, n. 8; Bouix, De iure regular, t. II, p. 292. De hac re attendendus can. 1281, § 1. (145) Hollweck 1. c. p. 242 sq.; Pennacchi 1. c. t. II, p. 144 sq.; Schmalzgr, 1. c. n. 50 sq. Alienatio horum titulorum tunc tantum erit alienatio vetita, si novi tituli non comparentur; item si habeantur ad modum pecuniae, eo quod provisorie pecunia destinata v. gr. ad aedificandam ecclesiam in titulis sit col­ locata gradatim expendenda. (146) Cap. 2 X. de feud. 111, 20. Quae exceptio etiam Const. « Ambitios. » retenta, non amplius valet; nam teste experientia (cfr. Novell. 120; Grashof 1. c. torn. 36, p. 209 sq.) huiusmodi contractus feudales vel emphyteutici eccle­ siis et locis piis solent esse praejudiciales. Ideo pro quovis contractu emphy­ teutic ex disciplina nunc vigente requiritur beneplacitum apostolicum. Cfr. De Angelis h. t. n. 5; D’Annibale, Comment, η. 175, not. 24. DE DONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMJNI8TR. ET ALIEN. 227 conditione, ne alienentur, donatae fuerunt; huismodi enim pactum est servandum, nisi magna necessitas vel utilitas Ecclesiae aliud suadeat (147). IV. - De conditionibus requisitis ad alienationem bonorum ecclesiasticorum (148) 760. Res ecclesiasticae sive mobiles sive immobiles, quarum libera alienatio per se est prohibita, alienari tamen possunt servatis solemnitatibus a iure praescriptis quarum aliae ad liceitatem, aliae ad valorem, exiguntur. Solemnitates alienationis. 1°) Inter solemnitates primo loco enumeranda est insta causa. lustae causae ex communiter contin­ gentibus sunt quatuor sci. urgens Ecclesiae necessitas, evidens Ec­ clesiae utilitas (149), pietas (150); ipsius rei alienandae inutilitas vel incommoditas (151) evidens est ad utilitatem reduci. Quibus de causis rite constare debet (152). Hinc alienatio a Superiore ecclesia­ stico sine iusta causa facta etiam omnibus solemnitatibus servatis in se nulla et irrita est (153), quia Praelati ecclesiastici solummodo administratores, non domini sunt bonorum ecclesiasticorum. Quodsi ceterae solemnitates iuris fuerint servatae, et dubium sit de causa, in praxi merito praesumitur causam fuisse legitimam;at si constet causam legitimam tantum fuisse existimatam (154), praeferenda est sententia, quae tenet in tali casu alienationem esse irritam vel sal­ tem irritandam. Nam alienationes sine iusta causa factae absolute in sacris canonibus constanter dictae sunt nullae. 2°) Requiritur aestimatio rei a probis peritis scripto facta. (147) Schmalzgr. h. t. n. 53; Hollweck 1. c. p. 246, not. 19. Cfr. quoque de prohibita venditione fructuum beneficiorum et horum locatione per solutiones anticipatas: Benedict. XV, const. « Universalis» 20 Aug. 1741; Cone. Trident, sess. XXV, cap. 11 de ref. ; Devoti, Inst. t. II, p. 137 sq. Consonat can. 1479. (148) Schmalzgr. n. 54 sq. (149) Cap. 8 X. h. t.; cap. 1 h. t. in Clem.;Schmalzgr. I.c. n. 59 sq. (150) Cfr. c. 15, 16, 70, C. XII, q. 2; Schmalzgr. I. c. n. 57. (151) Cfr. c 53, C. XII, q. 2. (152) Schmalzgr. 1. c. n. 64 sq. . . (153) Cap. 1, h. t. in Sext.; cap. 1, h. t. in Clem.; cap. ume. h. t. in Extravg com.; Schmalzg. I. c. n. 69 sq. (154) Schmalzgr. 1. c. n. 71. Iusta causa multo magis est praesumenda quan­ do agitur de S. Sede. pars altera - titulus vu 3°) Licentia legitimi Superioris, sine qua alienatio invalida est. 4°) Praeter huiusmodi cautiones de iure requisitas, Superior a quo licentia obtinenda est alias quoque praescribere potest cautelas pro diversis adiunctis, eo praesertim spectantes ut damnum Eccle­ siae vitetur (can. 1530) (155). 761. Modus alienationis haec importat: a) « Res alienari mi­ nori pretio non debet quam quod in aestimatione indicatur ». b) « Alienatio fiat per publicam licitationem aut saltem nota red­ datur, nisi aliud circumstantiae suadeant; et res ei concedatur qui, omnibus perpensis, plus obtulerit » — Publica licitatio seu venditio sub hasta aut notificatio, licet imponatur ut maius pretium obtineri possit, non tamen absolute exigitur: ad iudicium Superioris perti­ nebit iudicare, num circumstantiae exigant potius occultam aliena­ tionem, quod plerumque accidet nostro tempore. Etiam in vendi­ tione publice notificata, fieri poterit, ut securitas solutionis suadeat ut minus pretium offerens plus offerenti anteponatur. c) « Pecunia ex alienatione percepta caute, tuto et utiliter in commodum ecclesiae collocetur ». Cautio in collocatione pecuniae est necessaria ad vitandum periculum amissionis vel usurpationis. Tutus seu securior collocationis modus pendet ex valde diversis circumstantiis, quae expendendae sunt auditis probis et in re oe­ conomica peritis viris; generatim tamen pecuniae sunt collocandae in bonis stabilibus frugiferis, seu in nominibus stabilibus et securis titulis bancariis: donec securitas quaeritur pecunia interim deponi potest in aliqua publica capsa vel apud personam spectatae probi­ tatis et idoneitatis, recepta tamen scripta cautione. Utiliter colloca­ tur pecunia dum fructuose collocatur; qua in re vitandum est peri- (155) Solemnitates ex iure antiquo fuerunt: a) tractatus praevius sive ma­ tura deliberatio; b) consensus Episcopi pro his bonis, quorum alienationem ipse poterat et debebat concedere; c) decretum alienandi Ordinarii vel Vicarii Gen. specia'i mandato instructi; d) consensus et subscriptio Capituli ecclesiae vel conventus, cuius bona essent alienanda ; e) consensus Capituli ecclesiae cathedralis etsi ageretur de alienandis aliis bonis dioecesis; consensus patroni si id sibi reservasset in limine fundationis. Cfr. cap. 1 h. t. in Sexto; cap. 8 X. h. t.; cap. 3, 8, X. de his quae hunt (HI, 10); Schmalzgr. 1. c. n. 73 sq. 96 sq. 99 sq. ; Hollweck 1. c. p. 246, not. 1. Necessitas beneplaciti apostolici ex const. Pauli II « Ambitiosae », ab Urbano VIII decr. 7 Sept. 1624 inculcata et a Pio IX, const. Ap. Sed. confirmata in praxi alias solemnitates non abrogatas suppressit. DK BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONS ADMINTSTR. ET ALIEN. 229 culum, ne nimium studium obtinendi reditus solito pinguiores et vere extraordinarios sit in detrimentum securitatis ut non raro ac­ cidit cum subsequent! ruina oeconomica instituti ecclesiastici (can. 1531). 762. Licentia Superioris competentis. I. Legitimus Superior, cuius licentia ad alienationem ex can. 1530 requiritur est Sedes Apostolica: a) pro rebus pretiosis; b) pro rebus quae valorem exce­ dunt triginta millia libellarum seu francorum. — S. Sedes heic est respectiva Sacr. Congregatio i. e. S. C. C. pro saecularibus; S. C. de Rei. pro religiosis et tertiis ordinibus; S. C. P. F. pro regioni­ bus missionum ; pro orientalibus respectiva Congregatio. o) Cum res dicatur pretiosa, ex eo quod ipsi notabilis valor insit, artis vel historiae vel materiae causa (can. 1497, § 2), qua ratione notabilis valor computandus sit Codex non determinat (156) nec hactenus S. Sedes authentice declarare voluit (157) et in multis illa determinatio est satis difficilis (158): unde res videtur relicta prudentum doctorum aestimationi, desumpto fundamento ex iure (156) Illa saltem determinatio implicite videtur esse facta ex hoc quod S. Sedis beneplacitum requiritur et ad res pretiosas et ad res cuius valor ex­ cedit triginta millia libellarum; quare infra hanc summam aestimandus est notabilis valor ex quocumque ex tribus titulis petatur. Non defuerunt tamen qui notabilem valorem posuerint infra 30.000 libellarum. Cfr. v. gr. Cerato, censurae p. 77. (157) Cfr. S. C. C. decis, 12 lui. 1919 (A. A. S. XI, 416 sq.); ibid. p. 382 sq. Porro S.C. C. 14 lun. 1922 quaestionem de determinando notabili valore noluit decidere eamque remisit ad Commissionem Codicis, quae hactenus non res­ pondit (A. A. S. XIV, 160). (158) Est manifestum aliquam rem posse haberi ut pretiosam ex eo quod habeat notabilem valorem historicum aut archaeologicum, quin tamen attingat illam aestimationem per pretium pecuniarium, quae communiter assignatur ad determinandum notabilem in hac materia valorem historicum ; quis tamen aestimare poterit, quanti ea res valeat; praesertim cum multoties aestimatio est dumtaxat relativa ex affectu vel peculiari utilitate determinatae personae? Atqui tamen, ut optime monet D’Annibale Sum. II, 106 * pretium dicitur, quanti res omnibus valet. Omnibus, quia rerum pretia non ex affectu, nec utilitate singu­ lorum, sed communiter finguntur ». Quis autem ignoret hodie certa exemplaria sigilli vehicularii pro litteris mittendis (timbre-poste, francobollo, sello) etiam in communi aestimatione multis libellarum millibus vendi et emi ? etianne unum huiusmodi sigillum erit res pretiosa in sensu nostri canonis ? Cfr. Litt. cire. Secret. Status ad Epp. Italiae de conservatione eccles. Bibliothec. Archiver, ct Musaeorum 15 Apr. 1923; 11 Monitore eccl. XXXV, 242, Arch. f. Kath. Kr. t. CHI, 168, 225. antiquo. Atque quoad res pretiosas ex arte vel ex antiquitate, satis intelligitur quod ex uno vel altero capite separatim possit proveni­ re illa qualitas notabilis valoris, qua res possit et facile debeat di­ ci pretiosa (159); at relate ad notabilem valorem quo res dicenda sit pretiosa ex materia videtur dicendum rem dependere et exurgere et ex materiae natura (aurum, argentum, gemma etc.) et ex pretio co­ pulative. Plerique recentiores requirunt saltem mille libellas ad notabi­ lem in hac re valorem, quorum aestimationi prudenter stari potest, cum ex decretis S. C. Ep. et Reg. ex saec. 17 res non diceretur pretiosa nec sine S. Sedis licentia alienanda nisi eius valor supe­ raret 25 scutata aurea (circiter 225 libellas). Iam autem a plurimis annis merito dicebatur valor pecuniae duplo vel triplo minor; inde autem in dies magis magisque ita imminutus fuit, ut ex hodierna communi aestimatione non habeatur valor notabilis infra memora­ tam summam 1.000 libellarum (160). Quae amplior aestimatio etiam inde suadetur, quod in Codice facultas Ordinariorum hac in parte fuit extensa ad plura, quae iure antiquo S. Sedis licentiam requi­ rebant (161) et in particulari ex can. 1532, § 3 Ordinarius loci so­ lus potest res alienare quarum valor mille libellas non superet. b) Extra casum rei, sensu praemisso non pretiosa, licentia S. Sedis solum requiritur cum pretium rei alienandae superat sum­ mam 30.000 libellarum seu francorum : intelligenda autem est vera moneta metallica aurea, quae regulam aequam et permanentem prae­ bet, non fictitia seu papyracea, quae vera moneta non est sed titu­ lus crediti perpetuis obnoxius fluctuationibus (162). Quodsi, ex di­ ctis, pretium rei sit aestimandum per peritos, aestimatio valoris erit deducenda ex illa sententia peritorum, non autem erit suppu­ tandus valor secundum pretium maius in licitatione oblatum (163). (159) Cfr. tamen notam praeced. (160) Ferreres, Instit. II, n. 471, 502; De Meester 1. c. n. 1487; Vermeersch, Epit. 11, n. 819; Cappello, De censuris n. 408; Chelodi, Ius poenale, n. 79, a quo in nota non sine probabili ratione additur : « si initio saec. XVII pretiosa erat res quae veniret 220 lib., hodie sane dixeris requiri saltem 2200 » et subiungit « sed etiam ad aaenationem rei huius pretii postulare ut ex universo orbe Romam recurratur, ex illa sola ratione quia obiectum ex auro vel argento est conflatum, seclusa arte vet histoiia, absurdum est ». (161) Cfr. notam praeced. et canones 534, 1531, 1532 1541 1542 (162) Vermeersch I. c. n. 819; De Meester 1. c.; Caooello 1’ c (163) Card. Gasparri 24 nov. 1920 (A. A. XII, 077) DE BONIS ECCLES. EOHUMQUE ACQUISITIONE ADMINI8TR. ET ALIEN. 231 Quoad alienationem, relate ad necessitatem licentiae Stae Se­ dis, rebus pretiosis assimilantur donaria votiva seu res ex voto ob­ latae quae Sacras imagines saepe decorant, etsi eorum valor ad MH francos non pertingat atque adeo tametsi consentiat in aliena­ tionem donarii oblator (164); ratio vero iuridica non est donarii vo­ tivi pretiositas seu notabilis valor, sed ipsius donarii affectio et finis et consequens inde iuridica inseparabilitas, stylo Curiae firmata, cum qua plerumque concurrit offerentium voluntas post factam do­ nationem ex proprio arbitrio non amplius mutabilis. Porro donarium praesumitur votivum, nisi de contraria donatoris vel offerentis vo­ luntate aliunde constet (165). II. « Si agatur de rebus, quae valorem non excedunt mille libellarum seu francorum est loci Ordinarius audito admnistrationis Consilio (nisi res minimi momenti sit) et cum eorum consensu quo­ rum interest » v. gr. bénéficiât! administratoris, patroni etc. (can. 1532, § 2). III. « Si denique de rebus quarum pretium continetur intra mil­ le libellas et triginta millia libellarum seu francorum, est loci Ordinanus, dummodo accesserit consensus tum Capituli cathedralis (quod de iure suppletur a coetu Consultorum dioeces.), tum Consilii administrationis, tum eorum quorum interest » (ibid. § 3). Quodsi inter se dissentiant Consilium et Capitulum, supplere alterius consensum, tum in hoc negotio alienationis tum in quovis aequipollenti contractu, in Ordinarii facultate non est (166). IV. « Si agatur de alienanda re divisibili, in petenda licentia aut consensu pro alienatione, exprimi debent partes antea alienatae secus licentia irrita est » (ibid. § 4). Divisibilis autem censetur res alienanda, tum si constet parti­ bus physice separabilibus, v. gr. praedium, tum etiam si constet partibus moraliter unitis et seorsim pretio aestimabilibus, velut bi­ bliotheca, collectio aliqua. Scholion. « Sollemnitates hactenus explicatae ex canonibus 15301532, requiruntur non solum in alienatione proprie dicta, sed etiam (164) Cfr. causam apud S. C. C. actam 19 lui. 1919, 14 lan. 1922; (A. A. S. XI 419· XIV, 160); Vermeersch, Periodica XI, 8; II monitore eccl. 1920, 76; Nouv Rev. Tlieol. XLV11, 133, XL1X, 430; De Meester 1. c. n. 1487. (165) S. C. C. 14 lan. 1922 ad 4. (166) S. C. C. 14 lan. 1922 ad 5. PARS ALTERA - TITULUS VII in quolibet contractu quo conditio Ecclesiae peior fieri possit » can. 1533. Cfr supra dicta de obiecto prohibitae alienationis. 763. Contra illegitimam alienationem ius suppeditat haec remedia : I. « Ecclesiae competit actio personalis contra eum qui sine debitis solemnitatibus alienaverit et contra eius haeredes; realis vero, si alienatio nulla fuerit, contra quemlibet possessorem, salvo iure emptoris contra male alienantem » (can. 1534, § 1). Memorata actio personalis, supposito valore alienationis, ten­ dit ad praestandum Ecclesiae ex propriis bonis, si qua suppetunt, damnum ex alienatione illatum. In casu quo ob servatas solemnitates alienatio formaliter vali­ da fuit, si nihilominus ecclesia graviter laesa fuit, eidem competit beneficium restitutionis in integrum, unde omnia revocentur in pris­ tinum seu recuperentur bona, restituta alteri parti quod ex aliena­ tione acceptum fuerit (167) ; quae actio institui debet ad normam can. 1687 sq. Cfr. Wernz-Vidal, De processibus, n. 315 sq. II. Actio realis tendit ad recuperationem rei invalide alienatae; quae cum sit actio persecutoria rei institui potest apud quemcum­ que possessorem res inveniatur, salvo iure emptoris contra male alienantem. Ceterum bona ecclesiastica si ab emptore invalide ac­ quisita sint et ab hoc in aliam personam per venditionem translata sint, inter hunc emptorem et illum venditorem oritur obligatio, vi cuius venditor re evicta emptori ad id quod interest teneatur ; sic­ ut primo emptori manet ius regressus in administratorem ecclesias­ ticum illegitime alienantem. Haec actio realis cessat, si alienationis invaliditas fuerit legiti­ me sanata. Sanari autem potest a Rom. Pontifice ; ab Ordinario loci sanari non potest tametsi nullitas proveniat ex defectu licentiae ab Ordinario dandae. S. C. C. 17 Maii 1929 in caus. Albinganen et aliarum (A. A. S. XI, 382 sq.) ; qui defectus potestatis efficaciter non probatur esse ex natura rei (168). (167) Cfr. cap. 11 h. t. iur. Decret. (Ill, 13); Schmalzgr. in h. t. η. 167 sq.; 156 sq.; Trombetta I. c. p. 89 sq.; Sebastianelli, Prael. iur. can. t. Il, p. 140 sq. In praxi tamen civiles leges favorem restitutionis in integrum non amplius concedunt, cfr. Friedberg-Ruffini 1 c. p. 798, not. 22, 23. (168) Vix negari potest decisionem esse valde mirabilem; sed multo magis mirabilis est motivatio facta in voto Consudoris allegato, quae omnes sanatio- ι<; DK BONIS ECCLES. EORUMQUE ACQUISITIONE ADMJNISTR. ET ALIEN. 233 ΠΙ. « Contra invalidam alienationem rerum ecclesiasticarum agere possunt qui rem alienavit, eiusve Superior, utriusque succes­ sor in officio, tandem quilibet clericus illi ecclesiae adscriptus quae damnum passa est » (can. 1534, § 2) (169). IV. Alia protectio a iure datur per poenas impositas delicto illegitimae alienationis : delictum poenis punitum est eius qui illegitime alienare praesumpserit, et si beneplacitum apostolicum neces­ sarium erat, in delicto etiam comprehenduntur scienter recipientes et consensum praebentes. Ex obiecto vero alienato triplex delicti gradus distinguitur: a) si res minoris est quam 1000 libellae ; b) si 30.000 non excedit; c) si pluris quam 30.000 est autres praetiosa. Poenae ad a) sunt indeterminatae arbitrio Ordinarii determi­ nandae. Ad b) patrono privatio iuris patronatus; administratori sui numeris; Superiori vel Oeconomo religioso officii et habili­ tatis ad cetera; Ordinario aliisque clericis, qui officium, beneficium dignitatem munusve habent, mulcta in dupla quan­ titate damni ecclesiae vel causae piae illati in harum favo­ rem applicanda ; ceteris clericis suspensio arbitrio Ordinarii — omnes sunt ferendae sententiae. Ad c) excommunicatio non reservata latae sententiae et aliae paenae ferendae sententiae (170), sed de his uberius in iure poenali. 764. Sholion I. Ad istum titulum aliqua ratione revocari pot­ est disputatio de usurpatione bonorum ecclesiasticorum (cfr. Pii IX Const. « Apost. Sed. » n. 11 inter cens. spec. mod. R. P. reser. ; nes pontificias redderet inutiles, non solum in hac materia sed in aliis multis v. gr. etiam ubi est quaestio de contrahentis inhabilitate, quae magis intrinsece afficit contractum quam defectus licentiae dandae a persona contractui prorsus extrinseca. (169) Cfr. cap. 6, 9 h. t. iuris Decret.; Stnalzgr. 1. c. n. 155. (170) Cfr. Chelodi, lus poenale n. 79, a quo scite notatur alienare in canone poenali intelligendum esse de dominii translatione, unde vendere, donare, per­ mutare, in solutionem dare, in emphyteusim concedere; non item commodare, locare, hypothecae subdere, pecuniam mutuo dare (Hollweck, § 158, n. 8 iunct can. 1531, § 8 et 1543), oblata vel relicta Ecclesiae repudiare, in re dubia transigere, licet fatendum non omnia haec excludi iure antiquo, quo amplior erat legis textus. In poenalibus autem strictam adhibendam interpretationem est manifestum; insuper can. 2347 ad solos provocat canones 534, et 1532, non ad can. 1533 amplioris extensionis obligationis iuridicae ad actus, qui alienatio proprie dicta non sunt. Cone. Trid. Sess. ΧΧΠ cap. 11 de ref.; Hollweck I. c. p. 234 sq. 240; (can. 2345, 2346) et de normis adoptatis ab Ecclesia praeser­ tim in Italia contra ementes et acquirentes bona ecclesiastica usur­ pata. Cfr. S. C. Inq. 8 lui. 1874 ad Archiep. Firman, in Collect. S. C. de Prop. F. n. 1631 ; S. Poenit. 24 lan. (890, 15 Apr. 1892, 9 Mart. 1894, 14 Dec. 1898; Gennari, Circa la composizione sui beni e sugli oneri eccles., ubi universa illa quaestio egregie trac­ tatur; De Angelis h. t. 13 n. 7; Sancti h. t. 13 n. 25 sq; Bucceroni, Comment, de Const. Apostol. Sed. n. 38, 39, 76; Thesaurus 1. c. v. Bona eccles. cap. 2 3, v. Usurpatio; Hinschius 1. c. t. V p. 549 sq. — De bonis in Gallia, Belgio, regionibus Rhenensibus tempore Revolutionis Gallicanae cfr. art. XIII Concordati a. 1801 et documenta edita in Archiv. f. k. KR. t. 58, p. 166 sq. — Nuper pro Gallia: Facultates concessae Ordinariis 21 Sept. 1907 (A. A. S. 11, 602); S. Poenit. indultum 27 lun. 1908 apud Le. can. contemp. t. 33 p. 184; Epist. Secretarii Status 24 Sept. 1907 in Anal, eccl. a. 1908, p. 48 sq.; S. Poenit. 16 lan. 1909 (A. A. S. I, 239); S. C. C. Facultates Ordinariis concessae de iis qui bona eccl. erepta acquisierint ad compositionem admittendis in Monit. eccl. t. XXV, p. 66 sq. Boudinhon, Biens d’église et peines canoniques p. 96 sq. 140 sq. ; Bastien, Des censures qui atteignent la liquidation des biens ecclésiastiques. Paris 1905; Creusen, Les injustes accapara· teurs des biens ecclesiast. in Nouv. Rev. Théol. t. 49, p. 204 sq. 4 Scholion II. De specialibus in hac materia Codicis praescrip­ tis in variis contractibus cfr. inferius dicenda sub speciali et ex­ pressa rubrica « de contractibus », qui sunt media non solum alie­ nationes faciendi, sed alia etiam negotia iuridica perficiendi. I»; VARUS 8PECIEBU8 BONORUM ECCLESIASTICORUM 235 TITULUS VIII DE VARIIS SPECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM CAPUT I DE PECULIO CLERICORUM ET BONIS BENEFICIORUM ATQUE ECCLESIARUM (Lib. Ill, tit. 5, de praeb., tit. 25, de peculio cleric., tit. 49, de immunit, ecclesiar., coemeter. et rerum ad eas pertiri). 765. Fontes: Decret. Grat. C. XII, q. 1, 2, 3, 4; c. 40, sq. C. XVI, q. 7; C. XVIII, q. 2, — Cpl. 1, 1. III, t. 21 de pec. cler. — Decr. Gregor. IX, cit. tit. iunct. Decr. Bonifac. VIII, Const. Clem. V, Extravg. com. de praeb. et de im­ munit. — Cone. Trident. Sess. XXV, cap. 1, 8, de ref., Sess. VII, cap. 15 de ref., Sess. XIV, cap. 5, de ref., Sess. XXII, cap. 8, 9, de ref., Sess. XXIII, cap. 18, de ref. — Pii IX Constit. « Ap. Sed. » n. 11, inter excom. spec. mod. R. P. reser. - Collect. S. C. de Prop. F. n. 1610 sq. 1623 sq. Scriptores: Comment, iur. Decret, in cit. tit. — Zech, De iure rer. eccl. sect. 1, de locis eccl.; Devoti, Inst. can. 1. II, t. 18 de pecul. cler. t. 10 sq.; Vering 1. c. §§ 209 sq.; Garcias, De benef. eccles.; Leuren., Forum benific.; Van de Burgt. De ecclesiis; Thomassin. I. c. P. Ill, I. 2,3; Gross, D. Redit an der Pfruende iunct. Scherer in Arch. f. k. K. t. 58, p. 459 sq.; Galante, II benefi­ cio ecclesiastico; Hollweck, D. kirchl. Strafges. p. 230 sq.; Friedberg-Ruffini 1. c. §§ 178 sq.; Marx, Das Kirchenvermogensrecht; Vogt, Kirchenvermogensrecht; Quernieri, Guida teorico-pratica per I’ammin. dei benefici; Stutz, Geschichte des Kirchl. Benefizialwesens. Cfr. quoque Inst. II, 4. de usufr. ; Dig. VII, 1, de usufr.; libri feudorum i. f. corp. iur. civ. Arndts-Serafini, Lehrb. d. Pand. §§ 178 sq. (de usfr.); Gerber, Syst. d. deutsch. Private §§ 103 sq. (de feudis). Praenotiones 766. Postquam titulo praecedente absoluta est disputatio de bonis ecclesiasticis in genere, duplex quaestio specialis est solvenda, sci. quaenam sint singulae partes sive species, quibus universus complexus bonorum ecclesiasticorum constituitur, et quaenam spe­ cialia iuris negotia in acquisitione vel administratione vel aliena­ tione eorumdem bonorum occurrere soleant. Priori quaestioni po- 236 PARS ALTERA - TITULUS VIII tissimum respondetur hoc titulo et sequentibus ubi agitur de bonis beneficialibus, de fabricis ecclesiarum, de domibus religiosis, de fundationibus ecclesiasticis. Alteri quaestioni responsum datur ulti­ mis titulis, ubi exponitur potissimum ius constitutum de legibus tributariis Ecclesiae, de contractibus, testamentis, praescriptionibus. At universa illa disputatio restringitur ad communes res temporales Ecclesiae; etenim de rebus sacris sive consecratis vel benedictis v. g. de ecclesiis, oratoriis, vasis sacris dissertatio iam praemissa est vol. 1 huius t. IV, ubi de administratione cultus divini. § 1. - DE PECULIO CLERICORUM ET BONIS ATQUE REDITIBUS BENEFICIALIBUS 1. - Notio, divisio, historia peculii clericorum et bonorum atque redituum beneficialium 767. Beneficium potest significare tria, sci. aut ipsum officium sacrum in se omnino spirituale (indirecte et in obliquo), aut ius perpetuum (in se temporale, sed spirituali adnexum) ad reditus percipiendos ex bonis Ecclesiae ratione officii sacri (causa et fun­ damentum illius iuris) auctoritate ecclesiastica clerico constitutum (directe et formaliter), aut bona in se temporalia, quae constituunt officii sacri dotationem, in cuius reditus ius illud perpetuum usus­ fructus acquiritur (1). Cuius dotationis notio iure Codicis valde ampliata est per can. 1410, Wernz- Vidal t. II, n. 141. Quare inter stricta beneficia ecclesiastica recenseri nequeunt: a) Capellaniae laicales sive electivae vel simplices, quibus sola pio­ rum fundatorum voluntate bonis in se laicalibus adnectitur onus celebrationis Missarum statis temporibus faciendae; at capellaniae collativae, quae ab auctoritate ecclesiastica erectae sunt et conferun­ tur sive in titulum perpetuum sive ad nutum, beneficiis ecclesia­ sticis partim titularibus partim manualibus adnumerari possunt, (can. 1412); Schmalzgr. I. Ill, t. 5, n. 8. (1) Garcias, De benef. P. I, cap. 1 sq.; Lauren., Forum beneficiale P. 1, q. 1 sq. 17 sq.; Schmalzgr. I. Ill, t. 5, n. 1 sq.; Wernz-Vidal t. II, n. 142. Cfr. quoque Schmalzgr. I. Ill, t. 20, n. 8 de triplici significatione jeudi. ί<< PK VAlUirf SPECIKHUe BONOKÜM ECCLE8IASTICORUM 237 b) Coadiutoriae vel vicariae temporales, cum stabiles non sint et neque obiectivam neque subiectivam perpetuitatem habere soleant. c) Commendae (2) temporales, quibus administratio ecclesiae vel beneficii vacantis tantum ad tempus, non in titulum alicui cleri­ co conceditur, at commendae perpetuae, quibus administratio (3) va­ cantis ecclesiae vel beneficii alicui clerico in perpetuum, sed non in titulum ut suum committitur, saltem quoad effectus iuridicos ve­ ris beneficiis aequiparantur. Cfr. Schmalzgr. 1. c. n. 7. ; Garcias 1, c. P. IV. cap. 4. n. 48. sq. d) Exspectativae (coadiutoriae cum iure successionis); illis enim ius in re non conceditur, sed tantum ius ad rem. Cfr. Garcias I. c. cp. 5. e) Praestimonia, quae dantur ut stipendia ex bonis ecclesia­ sticis in sustentationem iuvenibus studiorum causa vel in subsidium pro fide et religione certantium, sed non raro hoc vocabulo vera denotabantur beneficia, utpote in titulum perpetuum concessa prop­ ter officium sacrum. Cfr. Schmalzgr. 1. c. n. 9. (2) Cfr. c. 18, Cone. Aurei. Ill (a. 538); c. 16, Dist. 61; c. 14, C. XII, q. 1 ; c. 3, C. XXI, q. 1; cap. 54, § 5 X. de elect. 1, 6; cap. 12 X. de accus. V, 1; cap. 15 de elect. 1, 6 in Sex. (certe abrogatum a C. Trid. Sess. XXIV, cap. 18 de ref.); cap. 2 de praeb. Ill, 2 in Extravg. com.; Cone. Constant, concord. German, etc. cap. 5; Regul. 43, Cane. Apost. ; Leo X, Const. « Supernae » in Sess. IX, Cone. Lateran. V, 5 Maii 1514; Cone. Trid. Sess. VII, cap. 4 de ref., Sess. XXIV, cap. 17 de ref., Sess. XXV, cap. 21 de regular.; Garcias I. c. P. IV, cap. 4; Fagnan., Comment, in cap. 22 X. de elect. I, 6, n. 34 sq., in cap. 37, eod. n. 3 sq., in cap. 11 de capell. monach. Ill 37, n. 1 sq.; Thomassin. I. c. P. 11, I. 3, cap. 10 sq.; Henry, De resid. bénéficiât, p. 28 sq. de dioecesib. Card, commendatis; Riganti, Com. Reg. 43, Cane. Ap. de commendis n. 20 sq.; Devoti, Instit. canonic. 1. 11, t. 14, sect. 3; Hinschius 1. c. t. HI, p. 109 sq., cuius excep­ tiones contra commendas iam Riganti I. c. n. 43 sq. ad iustos terminos reduxit atque « triticum a loliis » distinguens recte cum Cardinali De Luca et Thomas· sino existimat : « Regularium beneficiorum commendas neque generaliter laudandas neque generaliter improbandas esse ». Ceterum universa disputatio de commendis, si paucae excipiantur commendae vel administrationes apostolicac Cardinalibus concessae v. g. Abb. S. Vine, et An. (Tre Fontane), Abb. Sublac. (Subiaco) (cfr. Gerarch. cattol. et Nilles in Act. theolog. Oenip. t. I. p. 284), nunc magis ad historiam et archaeologiam canonicam quam ad praxim spectat. (3) In commendis illis perpetuis principaliter spectabatur, non lavor ecclesiae, sed utilitas personae, ut ex fructibus beneficii assignatis commodius posset sustentari. Quare tales commendae, quarum scopus principalis fuit perceptio fructuum ad commodiorem sustentationem commendatarii, cx resolutione Congr. partie. 11 lan. 1701 pariter solummodo ad tempus fuissent concedendae, ut non leves vitarentur abusus. Cfr. Riganti I. c. n. 25 sq. 32 sq., ubi refert illam re­ solutionem datam, cui in praxi iam a. 1703 derogatum est. PARS ALTERA - TITULUS VIII I f) Hospitalia, quae auctoritate ecclesiastica ut loca religiosa fuerunt erecta, sed promiscue clericis vel laicis tanquam tutoribus gubernanda committuntur. Aliud obtinet, si hospitalium administra­ tio vero beneficio sive accessorie sive aeque principaliter est unita, aut in proprium beneficium solis clericis concedendum est erecta, cui principaliter regimen et officium spirituale est adnexum velut rector parochialis in hospitali. Cap. 2. § 1. de relig. domib. 111. 11 in Clem. ; Schmalzgr. 1. c. n. 10. g) Praecentoriae vel commendae ordinum militarium; nam reditus illi ecclesiastici ordinum religiosorum assignantur, etiam equitibus laicis ad onera caritatis et ad militiam, non propter offi­ cium spirituale in titulum perpetuum. Cfr. Schmalzgr. 1. c. n. 11 sq. paulo aliter. h) Pensiones ecclesiasticae, quatenus etiam super reditus be­ neficiorum ecclesiasticorum (ob servitia forte praestita) assignantur, sed non propter officium spirituale praestandum ; quod si accidat, et in perpetuum fiat concessio, potius veris beneficiis ecclesiasticis aequiparantur. Cfr. Santi 1. c. 1. III. tit. 12. n. 11. sq. i) Salaria sive honoraria, quae ex bonis ecclesiasticis prop­ ter servitia temporalia v. g. organistis et sacristanis solvuntur. Bona beneficialia generatim dicuntur complexus illorum bono­ rum et iurium temporalium, quorum substantia ab Ecclesia officit) ecclesiastico tanquam personae morali ut subiecto dominii directi in perpetuum ad instar dotationis sunt adscripta. et quorum reditus le­ gitimo possessori officii ecclesiastici in stabilem usumfructum, admi­ nistrationem et curam conceduntur. Hinc bona beneficialia sunt uni­ versitas quaedam rerum et cum antiquis feudis vel beneficiis ma­ gnam habent similitudinem (4). Ab istis bonis beneficialibus, quae vere et proprie in se sunt bona ecclesiastica, cum in dominio Ecclesiae existant, distinguitur peculium clericorum. Quo nomine ex iure Romano apte desumpto (5) (4) Cap. 1 X. de cens. HI, 39; Zech 1. c. t. 8 §§ 103. sq. Cfr. quoque 1.1)1, t. 14 de precariis X, t. 18 de locat, et cond. X; Van de Burgt, De ecclesiis p. 329 sq. 25 sq.; Arndts-Serafini, Lehrb. der Pand. § 48, not. 2 sq.; 1. 111, t. 20 de feudis X; Meurer, D. Begriff u. Eigenth. d. heilig. Sach. t. 2, p.’164 sq' (5) L. 5, § 3 D. de pecul XV 1. « Peculium dictum est quasi pusilla pecunia sive patrimonium pusillum >; 1. III, t. 25 de pecul. der. X· Arndts-Serafini 1 c §§ 429 sq.; Schmalzgr. h. t. 25, pr. n. 2. ’ ^eraPni L C‘ DE VADUS SPECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM 239 denotatur quidquid clericus in bonis possidet a bonis Ecclesiae di­ stinctum et separatum. 768. Peculium clericorum dividitur in patrimoniale, quod cleri­ cis ex titulo mere civili et profano competit v. g. ex successione in bona paterna, et in clericale, quod clerici ex titulo ecclesiastico sive ratione ecclesiae suae aut functionum ecclesiasticarum sibi compararunt (6). Peculium autem clericale denuo subdividitur in beneficiale, quod complectitur omnia bona ex titulo beneficii velut ex fundis dotali­ bus ecclesiae vel ex decimis acquisita, tum necessaria ad congruam sustentationem tum superflua ultra competentem quantitatem ; in parsimoniale, quod clericus ex necessariis reditibus beneficialibus per maiorem vitae moderationem sibi seposuit; in quasi patrimo­ niale, quod ex titulo quidem spirituali, non tamen ex titulo bene­ ficii acquiritur, sed v. g. ex stipendiis manualibus, oblationibus fidelium in administratione sacramentorum, ex distributionibus quo­ tidianis propter praesentiam in choro (7). Qua ratione inde ex saeculo sexto paulatim factum sit, ut certa bona ecclesiastica non iam ex munificentia Episcopi (cfr. c. 17 Cone. Aurei. Ill a. 538 iunct. c. 35 Cone. Aurel. IV a. 541) vel precario modo (cfr. c. 59 Cone. Agath. a. 509 = c. 11 C. XVI q. 3 ; c. 5 Cone. Tolet. VI a. 388 = c. 72 C. XII q. 2), sed absolute et in perpetuum cum officiis quibusdam ecclesiasticis (cfr. Panormitan., Comment, ad cap. 3. X. de probat. II 19 n. 4 sq.) ad instar feudorum sive beneficiorum fori saecularis fuerint coniuncta, alibi ubi de officiis ecclesiasticis et iurepatronatus et negotiatione clericorum actum est, sufficienter sunt explicata (8). Scholion. Cum de notione, divisione, historia, constitutione, in­ novatione, suppressione, provisione, amissione beneficiorum (officio­ rum) ecclesiasticorum in alia sede materiae t. II, n. 146 sq. iam satis superque disputatum sit, ad vitandas inutiles repetitiones hoc (6) Cap. 9 X. de testam. Ill, 26. Π) Schmalzgr. 1. c. n. 1, 3. (8) Wernz- Vidal t II, n. 145, 286 sq. 127; Thomassin. 1. c. P. Ill, 1. 2, cap. 1 so 24 sq · Friedberg-Ruffini 1. c. § 178; Gross, D. Recht an d. Pfruende iunct. Scherer 1. c. in Arch. f. k. K ; Meurer 1. c.; Sentis, De iure testamenta cleric, saec. ordin. p. 14 sq. 540 PARS ALTERA - TITULUS VIII loco potissimum disserendum est de tertia beneficii significatione i. e. de bonis atque reditibus beneficialibus. Quae bona beneficialia etiam specialia sortita sunt nomina v. g. mensae episcopalis vel praebendae etc., quatenus constituunt dotationem officii episcopalis vel canonici. Cfr. de terminologia recepta in recentioribus concor­ datis v. g. Bavar. (a. 1817) art. 4, 8; Nussi 1. c. p. 245 sq. I 11. - Singulae species bonorum et redituum beneficialium 769. I. Bona beneficialia ex communiter contingentibus constant domo, quae ipsi beneficiato in usum est concessa (cfr. can, 1477, § 2, 1483, § 2). Etenim ex mente Ecclesiae clerici nequa­ quam promiscue cum hominibus saecularibus vivere debent, sed in domibus propriis et distinctis a laicis etiam consanguineis. Id quod potissimum valet de Episcopis et parochis, qui, ut constat ex titulo de residentia beneficiatorum, in domibus episcopalibus et parochialibus, non in domibus consanguineorum residentiam servare tenen­ tur (9). 11. Praeterea bona beneficialia, quantum fieri potest, sint bona immobilia saltem hypothecata (10) velut praedia, prata, silvae, quo­ rum reditus in usum beneficiatorum iuxta legem fundationis cedunt; hic certe est typus fundationis beneficii, quem respiciebat ius De­ cretalium, qui mutari paulatim debuit cum ipsa evolutione syste­ matis oeconomici. Beneficiatus non prohibetur, quominus ipse bona illa immobilia sui beneficii administret et colat. At haud raro ma­ gis expediet, ut probis et honestis laicis bona beneficialia collocet. Quo in casu circa durationem locationis leges ecclesiasticae sunt attendendae. In administratione vero bonorum beneficialium prae­ sertim silvarum, fodinarum etc. cavendum est, ne beneficiatus iura officii i. e. domini sibi vindicet atque limites usufructuario stabilitos excedat (11). Porro a S. C. C. 12 Dec. 1931 (A. A. S. XXIV, 147) (9) Cfr. de onere reparationis domorum parochiaiium legibus civilibus determinato : Friedberg-Ruffini 1. c. p. 783 sq. (10) Cap. 1 X. de censib. III, 39; Nussi 1. c. p. 245 sq.; Leuren. 1. c. q. 7, 8. (11) S. C. C. in caus. Auxim. 11 lun. 1825, in caus. Aquinat. 22 Dec. I860 apud Lingen et Reuss 1. c. n. 303. 304; S. C. C. in caus. Rom. 10 Dec. 1841 iunct. approbationi restrictivae Greg. XVI, d. 17 Decembris eiusd. ann datae Cfr. Lingen in Arch. f. k. K. t. XX, p. 84 sq., ubi refertur decis. S. C Ep et Reg. 6 Mali 1868 de dominio extraordinariae effossionis; Hollweck D k Strafges. p. 242, not. 5. ’ DE VAKflS SPECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM 241 de proventibus fodinarum decisum fuit, eos ad dotem beneficii, non ad beneficiarium pertinere. Nostra aetate in administrandis silvis pro diversitate regionum etiam iustae et sapientes leges civiles non temere sunt negligendae, quarum neglectus in beneficii detrimentum redundaret. III. Deinde reditus bénéficiâtes saepe etiam percipiuntur ex cen­ sibus pecuniarum, quae in obligationibus Status aut hypothecis se­ curis frugifere sunt investitae atque haud raro certis modis specia­ libus v. g. in fundationibus Missarum oneratae existunt. Quae spe­ cies bonorum beneficialium quamvis per se Ecclesiae ob legitimas rationes antiquitus minus placeret, tamen nostra aetate saltem in subsidium admittitur, cum haud raro ad salvanda bona ecclesiastica summopere utilis existere possit (12), et administratio bonorum immobilium non levia habeat incommoda. Quibus in investimentis leges Ecclesiae religiose servandae sunt. IV. Quodsi ex bonis et fundis stabilibus congrua sustentatio bénéficiât! haberi non potest, non raro ex contributionibus fidelium per modum taxae impositis supplentur (13). Inter istas taxas, quae per veras leges tributarias Ecclesiae ad instar vectigalium fori sae­ cularis imponuntur, praesertim commemorandae sunt decimae, qua­ tenus etiam nunc in usu sunt (14). Item saltem certa iura stolae, quae a fidelibus occasione quarundam functionum ecclesiasticarum non tanquam pretium neque libere ut merum honorarium, sed ut pars sustentationis parocho debitae ex lege ecclesiastica necessario praestanda sunt, inter congruam pensionem bénéficiât! merito recen­ sentur (15). Similiter stipendia Missarum, quae ex stabilibus funda­ tionibus cum beneficio unitis percipiuntur, in computanda congrua pensione comprehendi possunt; secus dicendum de stipendiis ma­ nualibus. V. Item gubernia quoque, quae olim bona ecclesiastica usur- (12) Instr. S. C. de Prop. F. (a. 1873) in cit. Collect. S. C. de Prop. F. n. 2140 praesert. η. VI, n. 1629; Nussi 1. c. p. 229; Trombetta 1. c. p. 173 sq. 193 sq. 113) L. Hl, tit. 30 X. de decim., primit. et oblat., tit. 39 de censib., exact, et procurat.; Schmalzgr. in cit. tit. 30, 39; Vering I. c. §§ 209, 210. Cfr. cit. can. 1410. (14) Zech I c § 88; Conc. prov. Antequerens. (a. 1892) p. 285 sq. (15) Schmalzgr. I. HI, t. 39, n. 136; Reiffenstuel 1. c. I. Ill, t. 25, n. 5 sq., ubi tamen nequaquam iura stolae inter reditus beneficiates sensu stricto recenset. 16 245 PARS ALTERA - TITULUS VIII parunt, interdum pensionem quandam plenam vel subsidiariam solvunt et ita saltem ex parte restitutionis officio satisfaciunt. Quae pensiones sine dubio rationem verorum redituum beneficialium ha­ bent (16). Ex omnibus istis reditibus componitur congrua (17) portio beneficiatorum, quae pro beneficiis maioribus a Romano Pontifice, pro beneficiis minoribus ordinarie (18) ab Episcopo attentis omnibus circumstantiis est definienda ; at nostra aetate, cum illa congrua por­ tio non raro subsidiis guberniorum nitatur aut suppleatur, etiam leges civiles sunt attendendae (19). 4 III. - De iuribus et obligationibus benificiatorum in bona et reditus beneficii 770. Beneficiati in substantiam bonorum beneficialium haec ha­ bent iura et officia : 1. Verum ius dominii directi non habent ; id enim est penes ipsum officium ecclesiasticum, quod ut causa pia et vera persona moralis non collegialis censetur subiectum iuris dominii in bona beneficialia ipsi adnexa (20). Cui substantiae bonorum beneficialium tanquam partes non fructibus beneficii adnumerantur emolumenta extraordinaria v. g. thesaurus inventus in fundo beneficii, statuae aliaeque antiquitates pretiosae e solo erutae, magna et extraordina­ ria effossio lapidum ex lapicidinis beneficii vel caesura arborum in silvis. Quare pretium ex venditione huiusmodi rerum perceptum, non ad beneficiatum spectat, sed ad beneficium, in cuius favorem est investiendum (21). (16) S. Poenit. 19 lan. 1819; S. C. C. in caus. Carcasson. 22 Augusti 1874; Leuren. 1. c.; Friedberg-Ruffini 1. c. p. 765 sq. Wernz-Vidal t. II, n. 141. (17) Cfr. Cone. Trid. Sess. XXIV. cap. 13 de ref.; Schmalzgr. 1. ili, t. 39, n. 117 sq.; Aichner I. c. § 226. (18) Schmalzgr. 1. c. n. 132 de congrua vicarii definita a Pio V. (19) Thomassin. 1. c. I. 3, cap. 1 sq.; Arch. f. k. K. t. 79, p. 124 sq.; Friedberg-Ruffini 1. c.; Bertolotti, II Parroco italiano (1890); Schilgen, D. k. Vermoegensr. (a. 1891 sq.). (20) Cap. 2 X. de donat. III, 24; Leuren. 1. c. q. 5; Schmalzgr. 1. c. lib. III, tit. 25, n. 3 sq. (21) S. C. C. 28 lan. 1854; S. C. Ep. et Reg. 6 Mart. 1868; Lingen in Arch, f. k. K. t. 20. p. 79 sq.; Brandis ibid. t. 61, p. 296, 299; Act. S. Sed. vol. IV, p. 165 sq.; S. C. C. 11 lunii 182a, 22 Dec. 1860 apud Lingen et Reuss I. c» n. 303, 304; supra n. 769, II. DK VARIIS 8PECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM 243 II. Quemadmodum vasallus per investituram in feudum obti­ nuit ius in re, ita etiam beneficiatus per institutionem canonicam in beneficio consequitur ius in re (22). Idcirco fit defensor beneficii, qui ipsius res et iura potest et debet tueri etiam per actiones iudiciales sive in petitorio sive in possessorio intentatas. At non pau­ cis legibus particularibus cautum est, ut beneficiatus nullam litem deiuribus beneficii intentet, nisi praevia Episcopi licentia obtenta (23). Huc spectat can. 1526 idem generatim de omnibus administratori­ bus statuens. III. Porro beneficiatus ex iure canonico censetur esse tutor et curator beneficii, qui patrimonio sui pupilli i. e. beneficii singulari circumspectione consulere debet. Etenim bona beneficialia saltem in iure canonico gaudent restitutione in integrum aliisque privilegiis minorum et pupillorum (24). Huc pertinet can. 100, § 3 et can. 1687, § 1, 1476, § 1. IV. Denique beneficiatus ex iure communi fit administrator substantiae bonorum sui beneficii (25) (cfr. can. 1521, § 1). Quare cavere debet ab omni deterioratione (26) bonorum beneficialium ; illam enim ex propriis bonis resarcire tenetur (can. 1476). Hinc accurate perpendat, quousque sibi ex moribus receptis liceat im­ mutare superficiem praediorum (27), atque praesertim caveat ab arbitraria exactione pecuniarum, quae foenori datae fuerunt. Cum quivis usufructuarius teneatur rem in usum sibi concessam in suo statu conservare, etiam beneficiato incumbit onus aedificia benefi- (22) Cap. 17 de praeb. III, 4 in Sext.; S. C. C. 29 Aprilis 1854 apud Lingen et Reuss I. c. n. 305; Hinschius 1. c. t. II, p. 652 sq.; Friedberg-Ruffini 1. c. p. 767 sq. not. 8, ubi « ius in re » bénéficiât! nimium extenditur ad speciem quandam dominii. Cfr. Brandis in Arch. f. k. K. t. 61, p. 313 sq. et Scherer ibidem t. 58, p. 459 sq. De juridica natura donationis « Sedi Apostolicae · ut enti morali legibus Italiae concessae atque de usu palatiorum apostolicorum etc. Rom. Pontifici permisso (quae quoad dominium bonis nationalibus Italiae adscribunturl) Friedberg-Ruffini 1. c. p. 254 sq. refert sententias haede re inter iuristas Italiae divulgatas. (23) Collect. Lac. t. V, coi. 219, 583, 1276, 1355; Arch. f. k. K. t. VII, p. 256 sq.; Nussi I. c. p. 202 sq. (24) Cit. cap. 2 X. de donat.; cap. 1 X- de rest, in integr. I, 41; cap. 4 X. de fideiuss. III, 22. (25) Arg. cap. 21 X. de rescript. I, 3; Nussi 1. c. p. 187, 228 sq.; Bouix, De paroch. p. 596 sq.; Schmalzgr. I. II, t. 1, n. 40. (26) Cap. 2 X. de donat. Ill, 24. (27) Cap. 5 X. de pec. cleric. Ill, 25. 341 PARS ALTERA - TITULUS VIII cialia per ordinarias reparationes sarta tectaque servandi, nisi le­ gibus vel consuetudinibus particularibus alius mos introductus sit. Imo curare debet, ut bona beneficialia efficiantur meliora. Quodsi suis expensis id fecerit, sumptus facti ipsi ex reditibus beneficii refundi debent (can. 1477) (28). Quoniam morte bénéficiât! ius in reditus beneficiates cessat, locationes ultra dies vitae bénéficiât! non sunt obligatoriae, nisi locationis contractus ad longius tempus legitime fuerit initus. Multo minus locationes, si anticipatis solutionibus fiant, in praeiudicium successorum validae existunt (can. 1479) (29). Quae de inventario per administratorem conficiendo pro omni­ bus administratoribus can. 1522 constituta sunt, etiam de beneficiatis valent. I I I tl *4 771. Beneficiati ratione fructuum suorum beneficiorum : 1. Sunt veri usufructuarii (30) et fructus saltem a substantia beneficii sepa­ ratos, imo nunc ex can. 1480, § 1, pro rata temporis (31) faciunt suos (32) atque iure dominii privati possident. Quare eosdem tanquam procuratores in rem suam propria auctoritate possunt exigere et propter illos movere lites. Quod ius beneficiati in fructus beneficii in multis aequiparatur iuribus vasalli in feudum. In non paucis vero differentiae quoque intercedunt inter iura vasalli et beneficiati. Ex his praesertim illa commemoranda est, quod beneficium ecclesiasticum praeter exclu- 11 (28) Cit. cap. 2 X. de donat.; cap. 5 X. de pec. cler.; Schmalzgr. 1. III, t. 39 de censib. n. 144 sq. (29) Sess. XXV, cap. 11 de ref.; Bened. XIV, Const. « Universalis » 29 Aug. 1741; Devoli I. c. I. Il, tit. 19 de reb. eccl. non alien. § 6; Hollweck l.c. p. 244 sq.; Pennacchi 1. c. t. 11, p. 137 sq. (30) Leuren. 1. c. q. 5; Schmalzgr. 1. c. n. 148; Lingen in Arch. f. k. K. l.c. et Brandis ibidem t. fil, p. 285 sq. 1. c. (31) Ita iam verius iure immediate Codicem praecedente. Cfr. Iulii 111, Const. « Dudum » 4 Aug. 1550, ubi decernitur fructus beneficiorum etiam Cardinalium inexactes ad successores in beneficiis, non ad haeredes spectare in locis, in quibus non deputantur a Reverenda Camera Apost lica spoliorum collectores. Quod decretum Iulii 111 postea Urban. VIII, Const. « Aeternus » 5 Apr. 1628 confirmavit. Cfr. quoque Schmalzgr. 1. c. n. 141 sq. At in recentioribus decisio­ nibus S. C. C. 23 Dec. 1873, 28 lan. 1882 aequiorem sententiam de ruta temporis servitii amplexa est. Cfr. D'Annibale, Summula theol. mor P 111 n 63 (32) lui. Ill, Const. « Cum sicut » § i ; Cone. Trid. Sess. XXIII, can. 1 de ref. Sess. XXIV, cap. 12 de ref.; Schmalzgr. 1. Id, t. 25, n. 8 sq. Cit. can. 1480 § 1. r DE VARIIS SPECIEBÜ8 BONORUM ECCLESIASTICORUM sionem pacti bilateralis solummodo ad dies vitae beneficiati conce­ datur, fetidum vero etiam ad haeredes transire possit. Cfr. Schmalzgr. ]. III, t. 20, de fendis n. 21, 99, 146; Gerber 1. c. §§ 16, 125, sq. Similiter licet beneficiatus verus sit usufructuarius, tamen in pluribus differt ab usufructuario iuris Romani (Inst. II 4 de usufr. ; Dig. VII, 1 de usufr.; Arndts-Serafini I. c. §§ 178 sq.), ilioque par­ tim superior partim inferior existit. Etenim merus usufructuarius res sibi in usum datas reficere et restaurare quidem potest, sed non de novo aliquid facere; at beneficiatus potest etiam de novo aliquid facere v. g. vineam plantare vel domum ampliare. Porro usufructuarius fructus perceptos omnino facit suos, ita ut omnimoda libertate de iis disponere possit. Quae libera dispositio de fructi­ bus beneficii ecclesiastici, quos beneficiatus ex disciplina vigente facit suos, limitata est ad propriam sustentationem congruam, et quatenus abundent, ad causas pias. Item beneficiatus usufructuarius nequit de iure violato conqueri, si a competente auctoritate eccle­ siastica ipsius beneficium legitime dividatur, dismembretur vel pen­ sione oneretur. Cfr. cap. 3 X de aedif. III 48; Cone. Trid. Sess. XXI cap. 4 de ref. iunct. can. 1419 sq. Denique cessante usufructu v. g. per mortem usufructuarii fructus adhuc pendentes ex iure antiquo non spectabant ad usu­ fructuarium vel eius haeredes, at nunc praecedentibus consuetudine particulari, et responsis S. C. C. can. 1480, § 1, fructus quoque pendentes beneficiato vel ipsius haeredibus pro rata temporis tri­ buit (33). II. Beneficiati de bonis suis patrimonialibus libere atque ad usus quoque profanos tum inter vivos tum mortis causa disponere possunt (34). In applicandis quoque bonis quasipatrimonialibus vel parsimonialibus (35) saltem simili libertate gaudent. Fructus vero ex reditibus vere et proprie beneficialibus perceptos, qui supersunt (33) Schmalzgr. I. Ill, t. 39, n. 143, 148; Lingen in Arch. f. k. K. I. c. Cfr. decis. allatas S. C. C. not. 31; Brandis in Archiv. f. k. K. t. 61, p. 300 sq. (34) Cap. 1, 9 X. de testam. Ill, 26; Zech I. c. § 92. (35) Cap. unie, de cleric, non resid. III, 3 in Sext.; Schmalzgr. 1. Ill, t. 25, n. 6 sq. 17 sq. Quare Zech 1. c. §§ 96, 97 atque post ipsum Zollinger 1. c. h. t. 25, §§ 264, 274, qui bona parsimonialia et quasiparsimonialia clericorum bonis beneficialibus quoad obligationem illa expendendi in causas pias aequiparant, ob rationes non concludentes sententiam nimis rigidam amplexi sunt. Cfr. S. Poenitent. 9 Aug. 1821, 9 lan. 1823; Aichner I. c. § 227. 1 ί46 PARS ALTERA - TITULUS VIII post obtentam congruam sustentationem etiam ex pensionibus a guberniis loco redituum beneficialium solutis (36), in causas pias vel eleemosynas pauperum erogare tenentur (can. 1473) (37). Quae obligatio beneficiatorum expendendi superfluos reditus beneficiales ad causas pias est certa et indubitata; at ex quanam causa sit repetenda, inter doctores usque ad nostram aetatem controvertitur (38). Qua in re certe non iam insisti potest antiquis canonibus, se­ cundum quos beneficiati etiam redituum beneficialium ita tantum fuerunt dispensatores et administratores, ut reditus superantes con­ gruam sustentationem vere et proprie manerent in dominio Ecclesiae. Quae disciplina iam pridem est antiquata, neque ullum dubium existere potest, quin ex praxi Ecclesiae iam a compluribus saeculis comprobata reditus beneficiales tum necessarii tum superflui in dominium privatum beneficiatorum vere transeant (39). Inde autem minime sequitur beneficiatis competere ius absolute liberum etiam de reditibus superfluis disponendi. Etenim Ecclesia disciplinam suam antiquam ita mutare potuit, ut attenta natura illorum bono­ rum tantum transirent cum onere. Quod onus non obstante domi­ nio privato potest esse modus ex iustitia debitus, quemadmodum haeres universalis bonorum vere fit dominus et nihilominus modis> legatis, debitis, quibus bona haereditaria onerata sunt, ex iustitia satisfacere tenetur (40). Praeterea onus illud, quo superflui reditus beneficiales in beneficiati dominium translati ad usus tantum pios adhibendi sunt, repeti potest ex debito caritatis vel religionis vel strictae iustitiae (41) vel obedientiae erga legem ecclesiasticam. (36) S. Poenit. 19 ian. 1819. (37) Concit. Trident. Sess. XXV, cap. 1 de ref.; Schmalzgr. I. c. n. 19 sq. Hollweck, Das Testament des Geistiichen p. 35 obligationi reddendi superflua in causas pias non so’.um fructus beneficiales subiicit, sed omne illud peculium clerici, quod ex officio derivatur, ad quod gerendum missio canonica requiritur, licet officium illud non sit beneficium, imo etiam si dotationem ex bonis eccle­ siasticis omnino non habeat, quae sententia rigidior est et in fontibus iuris vigentis non satis fundatur. (38) Schmalzgr. 1. c. n. 26 sq.; Bened. XIV, De Synod, dioec. I. VII, cap. 2. (39) Bened. XIV, 1. c. n. 2 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 10. Cfr. de iure spoliorum S. C. de Prop. Fid. in bona beneficiatorum quorundam et praesertim missionariorum : Collect. S. C. de Prop. F. n. 12, 1610 sq. (40) Reiffenstuel 1. c. n. 52 sq. 59; Aichner 1. c. not. 14. (41) Lugo, De iust. et iure disp. 4, sect. 2, η. 16; Phirhing h. t. η. 6 in hanc sententiam inclinat, quam alii v. g. Reiffenstuel 1. c. n. 56 sq. aliique aperte propugnant. PB VARIIS HPECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM 247 Quamvis aequitas, caritas, religio sint optimae rationes, quibus le­ gislator ecclesiasticus motus est, tamen formaliter et ultimatim onus illud beneficiatis impositum, quatenus est obligatio gravis et abso­ luta, ex lege ecclesiastica, cui obedientia debetur, est repetendum (42). Certe rigidiores sententiae antiquiorum canonistarum facile intelliguntur; illi enim ob oculos habuerunt pinguissimas praebendas suae aetatis. At quamprimum praebendae magis magisque ut portiones congruae commensurantur dignitati et obligationibus officii, non pauca argumenta rigidiorum auctorum omni vi destituuntur. III. Beneficiati aliique clerici profecto semper libere etiam per testamenta disponere potuerunt atque etiam nunc possunt de bonis suis patrimonialibus aliisque, quae iisdem aequiparantur (43), nisi forte legibus specialibus v. g. in favorem concubinarum vel filio­ rum spuriorum a condendis testamentis fuerunt prohibiti (44). Quae libertas testandi de bonis ex reditibus beneficialibus acquisitis ne­ que inter vivos ad causas pias applicatis, ex iure antiquo benefi­ ciatis ne ad pias quidem causas fuit concessa (45). Bona enim illa acquisita post mortem beneficiatorum ad Ecclesiam reverteban­ tur (46), vel potius cum reditus beneficiales et antiqua praxi in dominium privatum clericorum non transiissent, in dominio Eccle­ siae remanserunt (47). Paulatim (48) autem consuetudine privilegiis­ que Romanorum Pontificum factum est, ut beneficiati cleri saecula­ ris a condendis testamentis ad causas pias etiam de perceptis re­ ditibus vere beneficialibus in foro quoque ecclesiastico non amplius prohiberentur (49). Quodsi in foro externo civili clerici beneficiati de omnibus suis bonis etiam beneficialibus indiscriminatim ad cau- (42) Ita recte Schmalzgr. 1. c. n. 34 sq. cum aliis, postquam n. 27 sq. alias sententias solide refutavit; Benedictus XIV, 1. c. n. 10, 11 de menteS. Thomae; Lehmkuhl, Theoi. mor. I, n. 900, not. 1. (43) Cap. 1, 9, 12 X. de testam. Ill, 26; Santi 1. c. 1. Ill, t. 26, n. 30. (44) Conc. prov. Pragen. (a. 1605); Aichner I. c. § 228. (45) Cap. 1, 7, 9, 12 X. de testam.; Thomassin. 1. c. P. Ill, lib. 2, cap. 38 sq. (46) Cap. 1, 5 X. de pecul. Ill, 25; cap. 12, pr. X. de testament.; cap. 1, 2 de success. Ill, 27. (47) Cap. 12 X. de testam, in parte dispos. Cfr. supra not. 38 de iure spo­ liorum. (48) Cap. 12 X. i. f. de testam.; Zech 1. c. sect. IV, § 458; Sentis, De testamentor. a cleric, saecul. ordinandor. ; Devoti 1. c. I. Il, t. 18, § 4. (49) Concord. Hispan. (a. 1851) art. 31; concord. Austriae (a. 1855) art. 21, 13· Giraldi 1. c. P. I, sect. 475; Ferraris 1. c. v. Spolium. 24θ PARS ALTERA - TITULUS VIII sas quoque profanas testari possunt, dummodo formali tates aliasque ordinationes iuris civilis sive communis sive singularis (50) observarint, id minime ad forum conscientiae et forum externum Eccle­ siae est extendendum, neque per abusum verborum < forum exter­ num » cum foro civili vel brachio saeculari est confundendum, quasi Ecclesia in suo foro externo hoc negotium non iam curet (51). Et revera in foro conscientiae atque in foro externo Ecclesiae clerici bénéficiât! etiamnunc per testamenta de superabundantibus reditibus beneficialibus tantum ad causas pias disponere possunt (52), salvis insuper limitationibus circa quaedam obiecta iure communi vel par­ ticulari v. g. pro Episcopis et Cardinalibus statutis. Cfr. Pii IX Const. « Cum illud » 1 lun. 1847 iuct. can. 1298-1301; Lucidi, De visit, sacror, limin. P. I. vol. I. n. 59 sq. IV. Clerici bénéficiât! antiquis temporibus sane haud raro abs­ que ullo testamento mortui sunt, quia de iure testamentum condere nondum potuerunt aut saltem de facto non condiderunt neque etiam extremam suam voluntatem per alterius dispositionem sive in manum fidelem commiserunt (53). Quo in casu ipsorum bona ex proventibus ecclesiasticis quaesita pro rata manserunt penes ecclesias (54), in quibus fuerunt rectores vel beneficiati, patrimo­ nialia autem et alia bona illis aequiparata ad haeredes legitimos sunt delata (55). At cum ex saeculo nono advocati, vasalli, ministeriales ipsique reges, Episcopi aliique sibi vindicarent ius spolii sive enduviarum (56) in bona a clericis post mortem relicta, clerici magis magisque adacti sunt, ut aut per testamentum aut per manum fidelem suis bonis consulerent, nisi ex legitima consuetudine vel induito apo- (50) Cfr. cit. art. 13 concord. Austr. (a. 1855) et Aichner 1. c. § 228 atque de testamentis informibus in nonnullis regionibus clericis permissis: Vering 1. c. § 211, not. 20, 21. (51) Cfr. Aichner 1. c.; Sentis 1. c. p. 74. (52) Cone. Trid. sess. XXV, cap. 1 de ref.; Cone. Austr. et Hisp. 1. c.; Santi 1. c. 1. Ill, t. 26, n. 40 sq. (53) Cap. 13 X. de testament. Ill, 26; Vering, Gesch. u. Pandect. § 266, IV. (54) Cap. 7, 12 X. de testam. Ill, 26; cap. 1, 2 X. de success, ab intest,; Sentis, D. Monarchia Sicula p. 105 sq. (55) Cfr. c. 7, C. XII, q. 5. (56) Thomassin. 1. c. P. Ill, 1. 2, cap. 51 sq.; Phillips, Kirchenrecht t. V, p. 558 sq. 249 DK VARIIS SPECIBBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM stolico aliud obtineret. Cfr. cap. 18. X. de V. S. V. 40.; cap. 9. de off. Ord. I. 16 in Sexto. Saltem ex saeculo decimo quarto Romani Pontifices iuste re­ servare coeperunt spolia clericorum sive bona a morientibus cleri­ cis derelicta, de quibus inter vivos aut ex consuetudine vel privi­ legio per testamentum ad causas pias nondum disposuerunt; imo prima vestigia istius novae praxis Rom. Pontificum iam occurrunt sub Innocentio IV (a. 1243 - 1254) (57). Bona ista Camerae Apo­ stolicae fuerunt adscripta, quae illa per collectores et subcollectores in provinciis et dioecesibus constitutos exegit (58). Quod ius spoliorum Camerae Apostolicae non paucis Consti­ tutionibus Romanorum Pontificum usque ad ultimum saeculum or­ dinatum (59) denique a Pio VII Motu proprio « Spolii iura » 19 lun. 1817 in S. C. de Prop. F. translatum est. Quae Congregatio iam in regionibus sibi subiectis quoad missionaries et Vicarios A· postolicos satis amplo iure spolii praedita fuit (60). Cum non levis esset difficultas secernendi bona beneficialia a bonis patrimonialibus clericorum, eamque ob causam cresceret peri­ culum litium, in non paucis regionibus ius illud spolii Camerae Apo­ stolicae vel S. C. de Prop. F. sive concordatis sive consuetudine (61) abrogatum est. Successio quoque ab intestato in bona clerico­ rum haud raro de facto tantum ordinatur secundum iuris civilis sanctiones. At quamvis sublato iure spolii Camerae Apostolicae haeredes eximantur ab obligatione iustitiae erga S. Sedem, tamen attentis verbis concordatorum allegatorum, id eo modo est intelligendum, ut bona clericorum legitimis haeredibus ab intestato se­ cundum leges civiles successuris eodem conscientiae onere gravatis deferantur, quo ipsi clerici defuncti erant obstricti (62). Quae obli­ gatio haeredum in compluribus regionibus rationabili et antiquissima consuetudine est accuratius circumscripta, quam fideles approban­ tibus Episcopis atque S. C. C. tuta conscientia sequi possunt (63). (57) Thomassin. I. c. cap. 57; Devoti i. c. 1. II, t. 7, § 5; Sentis I. c. p. 106; Kirsch, Die paepstl. Kollectorien. (58) Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. Ill, cap. 8, η. 67. (59) Santi I. c. 1. Ill, t. 26, η. 32 sq. (60) Collect. S. C. de Prop. F. n. 12, 1610 sq. (61) Cone. Austr. (a. 1855) art. 21; conc. Hisp. (a. 1851) art. 31; Santi I. c. n. 40. (62) Cfr. citationes in not. 61. (63) Aichner 1. c. ; Card. Gennari, Consultazioni t. I, p. 687 sq. 200 PARS ALTERA - TITÜLÜS VIII IV. - De fructibus beneficiorum vacantium 772. Mortuo beneficiato aut alia quavis ratione subsequuta beneficii vacatione, subiectum dominii bonorum constituentium do­ tem beneficicii non mutatur; manet idem ut antea, sc. officium ip­ sum ut persona moralis. Cum deficiente titulari, desit is qui de iure percipit reditus seu fructus dotis, illi reditus vel fructus ex natura rei deberent remanere in beneficio cuius doti inde accrescerent, aut in ecclesia in cuius utilitatem erectum est beneficium aut quoad partem beneficiati haeredibus vel successori in beneficio devolve­ rentur pro diversa natura dictorum fructuum seu redituum. En quaestionem. Fructus illi beneficiorum vacantium qui etiam dicuntur fructus medii temporis vel intercalares, sunt omnes illi reditus beneficiates, qui inde a legitima vacatione beneficii usque ad captam possessionem novi beneficiati, deductis omnibus expen­ sis necessariis, supersunt. Cum quoad terminum, a quo vacatio be­ neficii in ordine ad percipiendos fructus sit computanda, non ubi­ que eadem vigeat disciplina (64), et ius de perceptione fructuum pendentium saltem consuetudine particulari diversum esse possit, etiam fructus illi medii temporis non in omnibus regionibus uni­ formi praxi computantur (65). 773. Historia. Fructus medii temporis ex antiqua Ecclesiae di­ sciplina manserunt in dominio ecclesiae (66) aut successori fuerunt reservandi (67). Cum custodia beneficiorum vacantium Episcopis aliisque Praelatis esset commissa, ipsi tempore vacationis etiam ius in eorum reditus sibi perperam vindicarunt (68) atque non raro in vim indultorum pontificiorum obtinuerunt (69). Quodsi advocati (64) Vering, Kirchenr. § 213, not. 11, 12; Swienteck in Arch. f. k. K. t. 50, p. 291 sq.; Friedberg-Ruffini 1. c. § 180. (65) Schmalzgr. 1.111, t. 39 de cens. n. 141 sq. ubi specialis vertitur quaestio de fructibus pendentibus nondum a solo separatis et de reditibus inexactis; gravis quaestio propter diversum modum quo fructus colliguntur et reditus exiguntur. (66) Cfr. c. 25, Cone. Chalced. (a. 451) = c. 2, D. 75 iunct. Cone. Trid. Sess. XXIV, cap. 16 de ref. (67) Cfr. c. 35 Cone. Biterric. (a. 1246) iunct. Cone. Trid. 1. c. et cao 9 de off. Ord. 1, 16 in Sext. H (68) Cap. 9 de oli. Ord. in Sext.; Phillips 1. c. t. V, p. 560 sq (69) Cap. 10 de rescr. I, 3 in Sext.; cap. 32 X. de V. S. V 40 DE VARUS SPECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM 251 ipsique reges ius spolii usurparunt in bona a clericis derelicta (70) simili ratione ius quoddam deportus vel regaliae in reditus benificiorum vacantium sibi competere praetendebant (71), Cui iuri rega­ liae iam saeculo decimo tertio in Germania reges renuntiarunt. In Gallia, ubi reges praeter ius in reditus sibi etiam vindicarunt facultatem conferendi praebendas vacantes tempore sedis episcopa­ lis vacantis, tandem sub Ludovico XIV. celeberrima controversia de iure regaliae cum nonnullis Episcopis et Sede Apostolica orta est (72). Romani quoque Pontifices cum inde ex ineunte saeculo decimo quarto difficultatibus pecuniariis premerentur, pariter fruc­ tus medii temporis sibi reservare coeperunt (73). Quibus fructibus medii temporis Martinus V (74) in Cone. Constant. Sess. XLIII 20 Mart. 1418 renuntiavit. Nihilominus praxis illa exigendi fructus medii temporis per collectores Camerae Apostoiicae non ubique cessavit (75) ; at tandem per concordata et consuetudinem una cum iure spolii Camerae Apostoiicae magis magisque restricta est (76). 774. I. Disciplina in Codice immediate praecedente, de iure communi (in praxi parum communi) fructus illi medii temporis spectabant aut ad ecclesias, in quarum utilitatem erant expen­ dendi (77), aut ad futuros successores, quibus fideliter debebant reservari. Iure autem particulari sive concordatis, consuetudine, sta­ tuto, haud raro fructus medii temporis reservabantur saltem ex parte haeredibus aut massae communi aut fundo cuidam communi dioeceseos aut domui emeritorum (78). Fatendum tamen est non- (70) Hefele 1. c. t. V, p. 203, epist. cler. Flandr. (a. 1092); c. 5, Cone. Nemaus. (a. 1096); c. 4 Concil. Tolos. (a. 1119); c. 3 Concil. Clarimont. (a. 1130). (71) Hefele I. c. t. VI, p. 60, 321; cap. 40 de elect. I, 6 in Sext.; cap. 9 de off. Ordin. I, 16 in Sext.; cap, 7 de elect. 1 3 in Clem. (72) Vering 1. c. not. 5, 6; Cavagnis 1. c. P. II, p. 29 sq. Cfr. de Italia: Friedberg-Ruffini 1. c. p. 106, 119. (73) Cfr. 1. Ill, tit. 3 de spoliis clericorum in Libr. Sept.; Phillips I. c. p. 562; Kirsch, Die paepstl. Kollectorien. (74) Hefele 1. c. t. VII, p. 352. (75) Nussi I. c. p. 218. (76) Nussi 1. c. p. 220 sq. 233. (77) Cap. 9 de off. Ordinar. I, 16 in Sext.; cap. 4 X. de off. iud. ord. i, 31; cap. 40 de elect. 1, 6 in Sext. (78) Nussi 1 c p. 220, 233 sq.: Collect. Lac. torn. 6, col. 704, 706, 729, 731, ubi referentur querelae Episcoporum provinc. Mediolan. a. 1849 et 1850 de abusibus suboeconomorum. PAHS ALTERA - TITULUS VII! nullos ex illis modis interdum ab initio legibus ab incompetente potestate civili latis fuisse introductos, quibus postea expressa vel tacita tolerantia accessit. Id quod pariter valet de administratione bonorum et redituum beneficialium tempore vacationis beneficii, quae haud raro non ordinationibus ecclesiasticis (79), sed potius civilibus fuit subiecta (80). II. Ius Codicis (can. 1481) dimidiam partem fructuum inter­ calarium attribuit doti vel massae communi, quae inde accipiunt incrementum ; alteram dimidiam partem fabricae ecclesiae seu sa­ crario : praeservat tamen legitimam consuetudinem qua fructus omnes in bonum commune dioecesis erogantur. Quodsi agaiur de paroeciali beneficio, prius separanda est illa congrua retributio, quae solvenda est oeconomo paraeciae vacantis CAPUT 11 DE BONIS ECCLESIARUM (can. 1182-1186) 775. Ecclesia vel fabrica ecclesiae (Ecclesia Romana, episco­ palis, collegiata, conventualis, parochialis) est institutum ecclesias­ ticum sive persona iuridica, cui tanquam subiecto dominii omnia illa bona et iura temporalia adscripta sunt, quae praesertim, non unice cultui divino alicuius ecclesiae inserviunt (v. g. ad conservan­ dam et reparandam et exornandam ecclesiam vel ad comparanda utensilia cultus divini). Quae bona et iura iisdem fere partibus constare possunt, quae iam supra de bonis et reditibus beneficialibus fuerunt enumeratae. Quodsi agatur de ecclesia regularium aut aliorum religiosorum, ipsa domus religiosa videtur dicenda unicum subiectum dominii bonorum, salva obligatione destinandi ad cul­ tum, quae in hunc finem a fidelibus data sint (81). (79) Cap. 4 X. de ott. iud. ord. I, 31 ; Nussi I. c. p. 237. (80) Vering I. c. § 213 III; Friedberg-Ruffini I. c. § 180, 181, 182 p. 775 sq. p. 776 sq., ubi Ruffini luse exponit constitutionem, functiones, iura oeconomatus regii in Italia ab Ecclesia non approbati. Qui oeconomatus regius omnino differt ab antiquo oeconomatu ecclesiastico vel regio-apostolico. Quare illi novi oeconomi et suboeconomi per licentiam auctoritatis ecclesiasticae consulere debuerunt conscientiae suae. Cfr. nunc art. 30 Concordati cum Italia (81) Cone. Trid. sess. XXII. cap. 9 de reformatione, supponil exislenliam fabricae cum administratoribus tam clericis quam laicis. ni: VARIIS HPKCIKBU8 HONORUM ECCLES!ASTICORUM 253 Historia. I. Postquam primis saeculis reditus ecclesiastici in 1res vel quatuor partes divisi sunt (82), ad instar beneficiorum etiam pars « ad laminaria ecclesiae * sive ad cultum divinum (83) applicata propriae distinctaeque personae iuridicae tanquam subiecto inhaesionis appropriari coepta est (84). Quodsi iam Synodus Carthag. XI. c. 2. (a. 407) ab Imperatore postulavit quinque executores, qui reditus ecclesiasticos exige­ rent, inulto magis tempore medii aevi ad laicos fuit recurrendum qui in negotio bonorum temporalium Ecclesiae, subsidio venirent. Hinc nominati sunt ecclesiarum advocati, et in administrandis quo­ que fabricis ecclesiarum operam laicorum acceptare Ecclesia non recusavit, dummodo illi nomine et approbatione ipsius administrationem susciperent (85). Facile fieri potuit, ut beneficiarii ipsi imprimisque parochi viros quosdam suae paroeciae fide dignos et idoneos consulerent eosque etiam ad nonnulla negotia huc pertinen­ tia peragenda sibi adsciscerent, praesertim ad vectigalia exigenda. Viri illi variis diversisque nominibus designati fuerunt: Procurato­ res (conc. Colon, a. 1300, cap. 14), Vitrici (con. Magdeb. a. 1266, cap. 23), lurati, Magistri Fabricae, Patres ecclesiae, lurati ecclesia­ stici, Viri altaris, Sanctorum Procuratores, italice Fabbriceri ; germanice : Kirchenvater, Kirchengeschvvorne, Altermanner, Heiligenpffeger, etiam Heiligenmeister, gallice Marguilliers. Sicut ipsi béné­ ficiât! debebant in administratione subiecti esse Episcopi et haud raro parochi admonebantur ne solis laicis administrationem commit­ terent (Cone. Mogunt. a 1549, e 190). II. Etiam ultimo saeculo Ecclesia laicos ab administratione fa­ bricarum ecclesiasticarum non arcuit, sed suis legibus, praesertim concordatis, illud efficere studuit, ut salva essent principia et iura Ecclesiae (86). Neque minore vi Ecclesia contra praetensiones ae- (82) Cfr. c. 30 (Greg. M.) C. XII, q. 2 iunct. c. 7 Conc. Bracar. (a. 563). (83) Hefele 1. c. t. III. p. 19, t. 11, p. 671, not. 1 ; Phillips, Comp. iur. eccl. § 218. (84) Cfr. L. 11, Cod. de sacros, eccl. 1 de 2; L. 42, § 2 Cod. de Episc. 1 3: c. 1, C. XII, q. 5; c. 6, C. XVI, q. 3; c. 38 Concil. Mogunt. (a. 813); c. 10 Conc. Mogunt. (a. 847); cap. 5 X. de restit. 1, 41, Meurer I. c. p. 188 sq., ubi tamen n ΙΰΟ sci minus accurate videtur disserere de Ecclesia Romana etc. (85) Cfr. c. 35 Conc. nation. Wirceburg. (a. 1287); Hefele 1. c. t. IX, P 3(86>8Nussi p. 228 sq. Cfr. Aichner, Comp. iur. eccl. § 225; Phillips 1. c. § 219, 220. PARS ALTERA - TITULUS VIII I dituorum in America septentrionali (87) et guberniorum in Europa sua iura in ordinanda administratione fabricarum ecclesiarum vin­ dicavit, quatenus ad vitanda mala maiora non aliquo temperamento usa est (88). III. Ex disciplina iam ante Codicem vigente et in Codice ad­ missa existunt fabricae ecclesiarum, quae a dotatione beneficii et aliis piis fundationibus sunt distinctae. Imo non raro fabrica eccle­ siae praeter bona ad cultum divinum destinata possidet etiam bona, quae scholis, pauperibus aliisque piis causis inserviunt (89). 776. Ius vigens. 1. Ex iure Codicis ad ecclesiam (seu fabri­ cam ecclesiae) pertinent: 1) Bona quaevis sive corporalia sive in­ corporalia, mobilia vel immobilia, fundata vel non fundata, quae reparandae vel decorandae ecclesiae, divinoque cultu in eadem ex­ ercenda destinata sint (arg. can. 1182, § 1) - 2) oblationes factae in commodum paroeciae aut missionis aut ecclesiae sitae intra pa­ roeciae vel missionis fines, modo haec ecclesia a paroecia depen­ deat quoad bonorum administrationem (arg. can. 1182 § 2). Quae oblationes possunt respicere diversa opera paroecialia caritatis, fidei, pietatis, scholas paroeciales, opera postscholaria etc. Ad bona au­ tem ecclesiae et ad administrationem fabricae haec non pertinent si aut ex lege fundationis aut ex iure peculiari vel legitima consuetudine propriam et peculiarem habent administrationem (arg. can. 1182, §2). Ad bona ecclesiae non pertinent bona beneficialia vel praesta­ tiones quae ipsam beneficii dotam constituunt. Item oblationes quae­ libet, quae ipsi ecclesiae rectori quovis modo obvenire possunt qua­ tenus ad sustentationem sacerdotis beneficiarii destinantur, vult iura stolae et similia (90). (87) Pii Vil, Litt. Apost. ad Ep. Amer. Sept. 24 Augusti 1822 in Coll. S. C. de Prop. F. η. 1624; Coli. Lac. t. Ill, v. Bona Eccl. n. 23 sq. (88) Vering 1. c. § 208. (89) Nussi 1. c. p. 245, 263; Collect. Lac. t. IV, coi. 481, 1098, t. V, coi. 579; 923 t. VI, coi. 176, 554 sq. 707; S. C. C. 27 Aprilis 1895 in caus. Bergom. ; Vering I. c. § 208; Aichner 1. c. Cfr. Van Hove, Le fabriques d'Eglises; AïsseZstein, Dons et Legs aux Fabriques d’Eglises paroissiales en Belgique; Vromant, »:» Van Coillie De Meester, La sépulture et les fabri­ De bonis Eccl. temp. n. 200; ques d’égiises (Brugis a. 1924); Lucchi, Le fabricerie (pro Italia habita ratione Concordati (Torino 1934): Moulart, Des Fabriques d’églises (1885)· Leroy Instr, pratiques sur la comptabilité et admin, des fabriques d’églises (1883) (90) Ad huiusmodi donationes, de quibus agit can. 1182, § 2 praeter dona DR VARH8 SPECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM 255 II. Administrator est Episcopus cum capitulo si agitur de ecclesia cathedrali ; Capitulum ipsum in ecclesia collegiata ; in alia ecclesia rector ipsius (can. 1182, § 1). In ecclesia regulari vel reli­ giosorum, fieri potest ut ex constitutionibus sit ipse Superior, cuius merum sit instrumentum religiosus qui rector ecclesiae designatur. Quodsi ecclesia religionis clericalis sit paroecialis attendendus can. 630, § 4 collato can. 535, § 2. Praedicti administratores habent intentionem in iure communi fundatam ad excludendum alios ab administratione, salvis prae­ scriptis canonis 1183. Porro omnibus administratoribus communes sunt regulae, quae sub alta administratione respective Ordinarii, si­ ve quoad rem sive quoad modum administrationis traduntur can. 1519-1528. 777. Consilium fabricae. Praecedente Cone. Tridentino (sess. XXIV, cap. 8 de ref.) quod Consilia fabricae existentia supponit et iuribus particularibus (Coli. Lac. locis in nota cit.) (91), admittitur in Codice Consilium fabricae, non de necessitate ex iure communi istituendum, sed arbitrio Episcopi permissum etiam ubi haec consi­ lia antea non existebant. Est autem Consilium fabricae collegium legitime constitutum sive clericorum sive etiam laicorum, qui una cum administratore ecclesiastico eoque praeside, iura et bona tem­ poralia cultui divino alicuius ecclesiae inservientia administrant (can. 1183, § 1). Si autem, ut plerumque fit, in hoc Consilium laici al- tiones factas expresse in commodum ecclesiae, paroeciae aut missionis, referri possunt: a) compensatio pro sedium et locorum assignatione intra ecclesiam ad normam can. 1263 facta, quae manutentione fabricae generatim addicuntur; b) collectae ad offertorium, in ecclesia factae, quae saltem quoad maiorem partem, in bonum ecclesiae seu cultus divini impendi solet esse praescriptum ; c) eleemosynae quas post concionem aliquam fieri contingat, nisi in alium finem iubente Ordinario fiant, quod antecedenter nuntiari debet; d) collectae quae intuitu paroeciae vel missionis fiunt de domo in domum, ad normam sive per canonis 1503, sive per parochum ipsum, sive per fideles ad hoc legitime deputatos v. gr. pro sustendandis scholis catholicis et similibus; e) oblationes, quas fideles offerunt ad determinatam quamdam sacram imaginem, quae in ipsius cultum fovendum sunt impendendae, servato, si forte adsit, quoad mo­ dum applicationis Ordinarii praescripto. In his omnis Ordinarii vigilantia non est exclusa. (91) Cfr. S. C. P. F. 21 Iui. 1856 in Collectanea n. 1628, ubi referuntur statuta generalia de consiliis parochialibus ad bona temporaba administranda quae ab Episc. Neerlandiae fuerant condita et a S. C. P. F. approbata. Coli. Lac. t. V, v. Bona eccles. n. 32 sq.; Friedberg-Ruffini I. c. § 181, 182. 358 pahs altera - titulus vu i lecti fuerint, vel omnes praeter praesidem sint laici, nihilominus universa administratio fieri debet nomine ecclesiae, cui illa bona adscripta sunt tamquam subiecto dominii, et salvum manere debet ius Ordinarii visitandi, exigendi rationes et praescribendi modum administrationis (can. 1521, § 2). Quare Consilium fabricae ubi ad normam iuris communis constitutum est, una cum suo praeside personam moralem ecclesiasticam constituit, et habet personam standi in iudicio ad normam can. 1649, 1653 ad vindicanda et de­ fendenda iura et bona ecclesiae. A Statu ob varias intrusiones in hac parte plus vel minus toleratas haud raro non admittitur illa conditio personae iuridicae, sicut suis legibus praetendit normas suas imponere memoratis fabricis (92). Consilii fabricae membra, nisi aliter legitime constitutum fuerit, nominantur ab Ordinario eiusve delegato, et ab eodem possunt ex iusta et gravi causa removeri ; possunt autem nominari consiliarii clerici et laici ; semper tamen Consilii praeses de iure communi is est, ad quem ex eodem communi iure pertinet administratio (cfr. n. praecedentem). Si in ecclesia regulari, quod fieri non solet, consi­ lium fabricae erigeretur, ius membra nominandi et removendi perti­ neret ad Ordinarium regularem. 778. Competentia consilii fabricae. Quaecumque assignatur com­ petentia huiusmodi consiliis, haec debet esse subordinata aucto­ ritati ecclesiasticae et quidem ex natura rei, nisi Ecclesia aliquid in hac parte concedat aut admittat vel toleret. Agitur enim de bo­ nis ecclesiasticis seu in dominium Ecclesiae legitimo modo trans­ latis ; ius autem administrationis per se ad dominum spectat; do­ minio ergo bonorum in Ecclesiam translato, ius ea administrandi ad eundem seu rectorem eiusdem transiit, nisi donatores seu fun datores aliud expresse statuerint et illa conditio ab Ecclesia admissa fuerit. Quare patroni nihil sibi speciale reservantes, in bona oblata iurisdictionem quamdam aut administrationem non retinent. Ecclesia (92) Cfr. Lucchi 1. c. p. 9 sq. ubi speciatim agit de modernis iuribus civi­ libus in Italia post Concordatum negotium fabricae ecclesiae regulantium (R. D. 2-12- 1929), Delcour. Traite de l Administration des Fabriques d’Fglises p. 1 sq Inde constat passim considerari fabricam ut meram commissionem ad administranda bona ecclesiae, in qua Status intrusit suum interventum Ferreres Inst. 11. n 87 sq. de Hispania; De Meester 1. c. n. 1474 na? not* 7 Van Hove opere cit. de Belgio. ’ P g’ nota 2 et DE VARIIS 8PECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM. 257 admittit aliquando interventum auctoritatis laicae, si haec ad fines quibus destinata sunt ecclesiarum bona aliqua ratione contribuat id exigente vel permittente lege civili, aut forte quia ex conven­ tione illa contributio est modus admissus partialis restitutionis bo­ norum usurpatorum. Competentia reducitur ad curandam rectam bonorum adminis­ trationem; ad quam de iure communi servandi sunt canones 1522, 1523, qui agunt de praescriptis servandis ab omnibus administra­ toribus ecclesiasticis. A competentia Consili fabricae exclusa sunt. I. Ea omnia quae ad spiritualis muneris exercitium pertinent. Quare nullatenus sese intrudere potest: 1°) in exercitium cultus in ecclesia; 2°) In modum et tempus pulsandi campanas et in curam tuendi ordinis in eccle­ sia atque in coemeterio; 3°) In definiendam rationem qua collectae, denuntiationes aliique actus ad divinum cultum ornatumque eccle­ siae quoquo modo spectantes in ecclesia fieri possint; 4°) in dispo­ sitionem materialem altarium, mensae pro distributione eucharistiae, cathedrae sive suggestus e quo ad populum verba fiunt, organo­ rum, loci cantoribus assignati, sedilium, scamnorum, capsularum oblationibus recipiendis, aliarumque rerum quae ad exercitium re­ ligiosi cultus spectant; 5°) in admissionem vel reiectionem sacro­ rum utensilium, aliarumque rerum quae sive ad usum, sive ad cul­ tum, sive ad ornatum in ecclesia vel sacrario destinentur; 6°) In scriptionem, dispositionem, custodiam librorum paroecialium aliorum­ que documentorum quae ad archivum paroeciale pertinent (can. 1184). His in rebus Consilium fabricae proponere quidem potest rec­ tori ecclesiae et multo magis Ordinario, quae cum recta administra­ tione et dignitate ac decentia cultus connectuntur, sed decisio ad rectorem ecclesiae pertinet et in casu conflictus ad Ordinarium ad quem patet recursus. II. Pariter ad rectorem ecclesiae sub Ordinarii auctoritate perti­ net nominare sacristam, cantores, organorum moderatorem, pueros chorales, campanae pulsatorem, fossores sepulcrorum ceterosque in­ servientes, idemque dicendum de eorum dimissione ac de depen­ dentia quoad exercitium muneris cuique spectantis : salvae tamen manent legitimae consuetudines et conventiones forte initae (93). (93) De antiquis fabricis ecclesiarum in Italia cfr. Matth. a Coronata, De locis et tempor. sacris n. 58 sq. Post Concordatum observandae sunt Regulae 17 -.--T*·* PARS ALTERA - TITULUS VIII 1III. De modo obligationis quo fabrica concurrere debeat ad re­ ficiendam ecclesiam cfr. can. 1186 ; supra hoc tom. IV. n. 358; feu. ren. Forum benef. P. I, q. 5 ; Lotterius, De benef. 1. I, q. 3, n g sq. ; Archiv. f. kv. K. t. 20, p. 79 sq ; Brandis ibid. t. 61, p. 285 sq I CAPUT 111. DE PIIS ET ECCLESIASTICIS FUNDATIONIBUS (Codicis canones 1489-1494; 1513-1517; 1544-1551) 779. Fontes. Decret. Grat. c. 40. sq. C. XVI. q. 7 ; C. VIII. q. 2. Cpl. antiq. 1. I. III. t. 31 de rei. dom. cpl. III. 1. HI. 28. ead. r. cpl. IV. 1. 111. t. 13. de rei. dom. — Decret. Greg. IX. de rei. dom. Ill, 35; Decret. Bonif. VIII. 1. HI. t. 17. ead.r. Const. Clem. V. 1. 111. t. 11. ead. r. Extrg. Ioan. XXII. Extrvg. com. 1. III. t. 9. ead. r. - Conc. Trid. Sess. Vll. cap. 15. d. r. Sess XIV cp. 5 d. r. S. XXII cp. 8. 9. d. r. S. XXIII. cp. 18. d. r. S. XXV. cap. 8 d. r. - Decret. Clem. P. VIII. 1. 111. t. 20. d. rel. dom. — Collect. S. C. de Prop. F. n. 353. sq. - Cod. lust. I. 1. t. 3. d. Episc. et cler. et orphan, et xenod. Dig. 1. XI. t. 7. de relig. Scriptores: Comment, in cit. tit. 36. Zech De iure rer. eccl. sect. I. t. 9.10 II. 12. Devoti 1. c. II. t. 10. 11. 12. Cavagnis I. c. P. II. p. 324. sq. Schmalzgr. III. t. 36. n. I. sq. Van de Burgt, De ecclesiis p. 264 sq. Duballet Traité des choses ecclesiastic, t. 7. Friedberg-Ruffini 1. c. § 166; Ferrara, Persone giuridiche. Praenotiones. 780. Post disquisitionem de bonis ecclesiasticis, quae ad bebeneficia ecclesiastica et ad ecclesias spectant, restat disserere de rebus temporalibus in dominio aliorum institutorum ecclesiasticorum constitutis. Quae instituta ecclesiastica generali nomine domorum religiosarum vel fundationum ecclesiasticarum comprehendi sole­ bant (94), de quibus nunc est disserendum, praesertim sub respectu ad bona temporalia. traditae a S. C. C. per Litteras Circulares ad Ordinarios Italiae (A. A. S. XXI, 384 sq.; quae regulae etiam in aliis locis utiles sunt praesertim quoad redi­ genda inventaria et quoad libros administrationis. (94) Conc. Trid. sess. XXH, cap. 11 de reL; Hollweck I. c. p. 236 sq. - DE VARIIS SPECIEBUS BONORUM ECCLESIASTICORUM 1. - Notio, divisio, historia fundationum ecclesiasticarum. 781. Notio. I. Fundatio ecclesiastica (domus religiosa) dicitur complexus bonorum temporalium in perpetuum vel saltem in diu­ turnum tempus ad scopum religiosum i. e. ad cultum divinum aut spirituale vel temporale commodum proximi destinatorum, quae aut ab auctoritate Ecclesiae in propriam personam iuridicam eriguntur, aut instituto ecclesiastico (domui religiosae) iam existent! sive per donationem inter vivos sive per testamentum sub conditione vel sub modo operis religiosi praestandi donantur (can. 1544). Cuius cano­ nis notio refertur ad fundationes non autonomas, quas aliis placet vocare substantivas, dum eas quas canon complectitur vocant adiectivas. Sed de autonomis agit codex expresse sub rubrica « de aliis institutis eccl. non collegialibus » ; de aliis i. e. praeter beneficia (cfr. rubr. initio Partis V); at etiam Seminaria, Institutum educa­ tionis etc. sunt institutum non collegiale. Quare codex sub rubrica de fundationibus specifice respicit bona ecclesiastica speciali onere ecclesiastico onerata, quae tamen in ipsis fundationibus autonomis dari possunt et solent. Quare de utraque fundationum specie simul ordinate agi potest. Porro his fundationibus ecclesiasticis adnumerari non possunt fundationes philantropicae (95), quae a fine religioso plane abstra­ hunt et eriguntur ob utilitatem publicam aliaque motiva naturalia et temporalia, non propter motiva supernaturalia religionis et cari­ tatis Christianae: huiusmodi fundationes intra ambitum potestatis civilis continentur. II. Adiectivis fundationibus fiducialibus competit ut ad diuturnum tempus fieri possint; nam fundationes autonomae natura sua perpe­ tuae sunt (can. 102). Diuturnum tempus satis communiter dicitur tempus 50 annorum. Cfr. Vermeersch Periodica I, p. 47 et Bene­ dict. XIV, De Syn. 1. XIII, cap. ult. n. 9. et 13. Quae res satis sale­ brosa est, ut fundatio distinguatur a pio legato et simplici fiducia. III. Fundatio (domus, locus) quaedam ex motivo vere religioso et supernatural! facta potest esse sensu stricto sacra, si res Ecclesiae (95) Cfr. de motivis antiquorum Romanorum et Graecorum in dandis elee­ mosynis: Kirchenlex. v. Armenpflege; Mazzetti, La genesi e l'evoluzione della benefic. (c. 1890). 261) PARS ALTERA - TITULUS VU! donatae per benedictionem vel consecrationem Ecclesiae ad cultum divinum deputantur v. g. basilica consecratur in ecclesiam. Religiosa dicitur, quatenus saltem ab auctoritate ecclesiastica ad opera pietatis et caritatis sive spiritualis sive corporalis, sed absque benedictione vel consecratione deputatur v. g. monasterium, semina­ rium, hospitale. Denique simpliciter pia audit, si ex privata volun­ tate fidelium absque ulla consecratione vel benedictione vel deputatione auctoritatis ecclesiasticae ad finem religiosum destinata est. Huiusmodi fundatio pia per se non est vere ecclesiastica et ad instar oratorii privati denuo a domino ad usus profanos reduci potest; at haeres voluntatem defuncti fundatoris implere debet et fundationem ad usus profanos non iam reducere valet. Cfr. Van de Burgt 1. c. p. 264 sq. 273 sq. Et in hoc sensu, mortuo funda­ tore, ad regimen Ecclesiae pertinent, can. 1514 sq. IV. Fundationes sacrae et religiosae vere sunt in dominio sub­ tecti ecclesiastici constitutae, et tanquam res stricte ecclasiasticae Ecclesiae plene subiiciuntur et tum quoad privilegia et iura tum quoad onera legibus ecclesiasticis de bonis vel rebus ecclesiasticis subiiciuntur. Fundationes vero piae manent laicales nec in domi­ nium Ecclesiae transeunt nec afficiuntur legibus ecclesiasticis sive in favorabilibus sive in odiosis, quae de bonis vere ecclesiasticis latae sunt; mortuo autem domino etsi ad dominium Ecclesiae non spectant, ad eius regimen per se pertinent, ut piae voluntates fide­ lium execution! mandentur (can. 1515). V. Scopus religiosus, ob quem fundationes ecclesiasticae fieri solent, potissimum est promotio cultus divini et exercitatio caritatis spiritualis vel corporalis. At cum duplex ille finis generalis multi­ plicem admittat specificationem, multae distinguendae sunt funda­ tiones ecclesiasticae veluti fundationes Missarum, monasteria, se­ minaria, academiae, scholae, hospitalia, orpanotrophia, xenodochia, gerontacomia, leprodochia, ptochotrophia etc. VI. Inde patet istas fundationes seu instituta posse esse sacra, religiosa, simpliciter pia et profana. De sacris agitur in codice sub alia rubrica « de locis sacris » (L. Ill, P. II, sect. I — can. 1154 sq.); de profanis quae finem mere humanum habent ius ecclesiasticum non agit; piae ob finem quod intra finem Ecclesiae continetur sub­ duntur Ecclesiae, fundatore mortuo, ut pia ipsius voluntas Ecclesia ad id vigilante, impleatur; religiosae ab auctoritate ecclesiastica ad DE VAIUfS 8PRCÏBBU3 BONORUM BCCLEBIASTICORUM 261 finem religiosum deputatae, sunt quae hoc loco veniunt sub no­ mine fundationis ecclesiasticae, quae canonibus in fontibus citatis regulantur. 782. Divisio fundationum ecclesiasticarum. Praecipui momenti illa est, qua aliae sunt autonomae, aliae fiduciariae. Quae divisio ex ipsa notione supra tradita derivatur (96). Autonoma est illa fundatio in qua fundator ex suis bonis curavit erigi institutum quod in perso­ nam iuridicam ecclesiasticam erectum est : quae erectio fieri potuit duplici modo, vel quia fundator in ipso actu constitutionis institu­ tum fundandum tradidit Ecclesiae, quae illud acceptavit et in per­ sonam iuridicam erexit; vel institutum privatim erectum seu consti­ tutum a fundatore est, is autem postea ab auctoritate ecclesiastica obtinuit formale decretum erectionis in personam iuridicam ecclesia­ sticam. Non repugnat quod fundatio autonoma fieri possit per ac­ tum mortis causa vel per legatum, quamvis habeat hoc incoveniens quod quaelibet fundatio requirat acceptationem et quod leges civiles haud raro obstent. Fiduciaria est fundatio, si fundator donavit personae iuridicae iam existenti bona ad pium finem a fundatore designatum desti­ nanda seu applicanda ; personae, inquam, iuridicae quae perpetuam iam habet existentiam, quod enim relinquitur singulari personae physicae aut ipsarum pluralitati non potest habere characterem pecu­ liarem perpetuitatis saltem relativae, qui est proprius fundationis, ultra vitam fiduciarii, nisi hic cum bonis aliis relinquat onus cum evidenti periculo, quod fundatio facile evanescat, si unus ex variis fiduciariis negligens sit vel bona sibi appropriet (97). Haec applicatio bonorum in finem fundationis personae iuridi­ cae existenti duplicem habere potest formam : a) dando illi bona ita ut confundantur cum proprio patrimonio personae iuridicae, cui personalis obligatio imponitur onus pium exequendi (donatio mo­ dulis) : b) adiudicando illi bona, quae tamen propriam suam con- (96) Quae divisio pertinet et ad fundationes ecclesiasticas et ad profanas, de quibus hic in particulari non agitur. (97) Hic alter modus non pertinet ad fundationes ecclesiasticas, cum bona non transferat in dominium ecclesiae seu personae ecclesiasticae. Hinc etiam fundatio fiduciaria differt a fiducia, qua bona relinquntur alicui personae phy­ sicae aut ad arbitrium aut secundum mentem antea patefactam distribuenda. PARS ALTERA - TITULUS VIII I servent individualitatem, quorum permanentia est necessaria ad exequendam modalem dispositionem (98). In primo casu bona fun­ dationis possunt alienari servatis solemnitatibus iuris ecclesiastici, quin obstet voluntas fundatoris, cum personae iuridicae sola sit im­ posita obligatio personalis implendi modum : in altero facile obsta­ re poterit fundatoris voluntas. In utroque nihil refert obiecturn seu bonum relictum: potest esse immobile, canon seu census, reditus, pecunia : haec, ut per se patet, erit fructifère investienda. Pariter est indifferens forma, per actum inter vivos vel mortis causa, per legatum. Finis potest esse quilibet: pro foro civili satis est ut sit licitus : pro foro canonico de­ bet contineri intra finem Ecclesiae. 783. Discrimen inter fundationem autonoman et fiduciariam est ex dictis manifestum. Autonoma est ens iuridicum cum propria per­ sonalitate. Fundatio fiduciaria propriam personalitatem non habet: substratum patrimoniale quod poterat inservire ad ens iuridicum independens seu autonomum erigendum, fit proprietas alterius personae iuridicae cui subicitur. Haec ergo est extra categoriam personarum iuridicarum et suam sedem habet in materia donationum sub modo et in iure haereditario ; et merito Ferrara 1. c. p. 666 corrigit in hac parte Kohler (Lehrbuch des buerg. Rechts I. p. 412), a quo fundatio fiduciaria dicitur induere personae iuridicae formam quae tamen cum alia persona iuridica identificatur, ita ut una persona agat veluti du­ plex (99). Momentum autem discriminis non est mere theoreticum, (98) Hic alter modus praesertim obtinet in fundatione rerum v. gr. alicuius bibliothecae, musaei etc. cum onere ut illa et hoc pateant aliis ad usum; quo casu facile induere potest rationem fundationis pro publica utilitate. Universim tamen quoad fundationes ecclesiasticas, quae ad exitum non deducuntur nisi per admissionem et acceptationem Ecclesiae, ille duplex modus est possibilis, cum hoc notabili discrimine, quod si iundatio admittitur cum onere mere perso­ nali explendi modum, confuso patrimonio fundationis cum patrimonio personae moralis, haec ad exequendum onus fundationis tenetur tametsi bona ex maxima parte perierint; si vero conservatur patrimonium in sua propria et separata individualitate, pereuntibus sine ulla cu.pa bonis fiduciarie seu modaliter datis obligatio in illis innixa extinguitur. Quare sublatis a gubernio civili illis bonis, quae distinctam et separatam retinebant individualitatem cum propria separata administratione, persona moralis, cui illa fundatio erat commissa, ab onere explendo liberatur, et ex natura rei illud onus transit in gubernium usurpatorem (99) Quod una persona gerat munus plurium verificari poterit si plura entia iuridica (piures fundationes autonomae) uniantur in unam aut una vel DE VARIIS 8PEC1EBU8 BONORUM ECCLESIASTICORUM 263 sed valde practicum ; nam non raro lex civilis vetat fundationem autonomam cum determinato fine, sed non impedit eundem finem ob­ tineri per fundationem fiduciariam. Cfr de Italia Friedberg-Ruffini, Diritt. ecclesiast. p. 698, ubi in lege, facta distinctione inter entia cultus et onera cultus, illa suppressa sunt et vetita creari, sed re­ cognita sunt et non vetita onera cultus : quae attente prae oculis habenda in legatis missarum, anniversariorum et functionum cultus. Ita suppressio personae moralis inducit cessationem actuationis pro­ prii finis illius personae moralis, non extinguit onera, quae in illa persona innitebantur per transmissionem fiduciariam. Suppressio ef­ ficit, ut patrimonium personae suppressae sit transferendum in aliam personam moralem, ad quam patrimonium translatum transit cum omnibus oneribus quibus gravetur, quae immutata manent mutato dumtaxat titulari. 784. Codex de fundationibus autonomis agit sub rubrica « de institutis ecclesiasticis non collegialibus » (can. 1489 sq.) cum clau­ sula « de aliis institutis etc », quoniam separatim agit de beneficiis, de seminariis, de scholis, de universitatibus etc. - De fundationibus fiduciariis agit sub rubrica « De piis fundationibus » (can. 1544 sq); plura tamen de ipsis praecribit canone 1513 sq. 785. Historia. Ecclesia inde a primis temporibus magnam cu­ ram habuit pauperum viduarum etc (100). Quare saltem quarta pars redituum ecclesiasticorum pauperibus fuit reservata. Data pace Ec­ clesiae ex saeculo quarto in favorem pauperum aliarumque misera­ bilium personarum domus exstructae sunt, quae ad instar benefi­ ciorum verae et independentes personae morales factae tanquam subiecta dominii bona possidere potuerunt (101). Domus istae ca- plures uniantur alteri existent!, aut una fundet aliam reservando sibi huius administrationem {Ferrara 1. c. p. 666). (100) Act. Ap. IV, 37; Thomassin. I. c. P. I, 1. 2, cap. 89 sq.; Ratzinger Geschichte d. Kirchl. Armenpflege (a. 1884); Mearer, Begriffn. Eigenthiirner der heiligen Sachen t. II, p. 250 sq. Cfr. c. 7, Concil.-Sardie. Ca. 343) = c. 28, C. XXIII q. 8; c. 10, Cone. Chalc. (a. 451) = c. 2, C. XXI, q. 1 et c. 3, C. XXI, q. 2; c. 3, C. Chalced. = 26 D. 86; c. 16, Cone. Aurei. 1 (a. 511)== c. 1, D. 82; c. 5, Cone. Turon. II (a. 567). (101) Cod. lust. 1. c.; Innoc. IV in suo comment, ad cap. 3 X. de probat. II 19 : « Praebenda potest habere iara sua et possidere, sicut episcopatus, abbatia, hospitale vel quaecunque alia domus vel dignitas vel administratio ». PARS ALTERA - TITULUS VIII ritatis Christianae exercendae causa per Ecclesiam erectae inde a primis temporibus jurisdictioni Episcoporum fuerunt subiectae (102). Neque hac in re quidquam mutatum est (103) cum medio aevo mi­ rum in modum crescerent piae fundationes. Quo tempore domus il­ lae religiosae cum monasteriis saepe fuerunt coniunctae (104). Sae­ culis subsequentibus, quibus compilationes authenticae Decretalium publicatae sunt, Ecclesia ab illa praxi non recessit (105) eamque in Concilio Tridenrino (106), salvis iuribus regum, fundatorum institu­ torum mere laicalium, denuo confirmavit. At ex quo generatim ju­ risdictio ipsius magis limitata est, etiam plenam suam auctoritatem in hospitalia aliasque domus religiosas non iam extendere potuit. Nam potestas civilis in hac quoque materia passim exclusivam supremamque sibi vindicavit auctoritatem. Qua re non obstante, Ec­ clesia praesertim nostro saeculo quamplurima instituta caritatis ere­ xit atque haud raro nonnisi iniustis legibus civilibus a perfectiori caritatis exercitio fuit impedita. Neque ulla ratione Ecclesia resistit si etiam principes civiles nunc sua faciant verba Imper. Valentiniani et Marciani (a. 451.) in L. 12. § 2. Cod. lust, de sacros, eccl. I. 3. « Humanitatis nostrae est egenis prospicere et dare operam, ut pau­ peribus alimenta non desint ». II. - Erectio et acceptatio fundationum ecclesiasticarum. 786. Quemadmodum est ius indubitatum fidelium novas facien­ di fundationes in favorem Ecclesiae sive ad promovendum cultum divinum sive ad exercenda opera caritatis (can. 1513, § 1) (107) ita (102) Cfr. c. 8. Concil. Chalced. (a. 451) = c. 10, C. XVIII, q. 2 ; Thomassin. 1. c. cap. 89, n. 4, 9. (103) Cfr. Cone. Francoford. (a. 794) ; Hefele. 1. c. t. 111, p. 730 de mandatis Ca­ roli M. circa curam vid., orph., caec., claud.; Thomassin. 1. c. cap. 90, n. 5, 6, 10. (104) Thomassin. 1. c. cap. 90, n. 1 sq.; Synodus Aquisgranensis (a. 817) lib. 11 de instit. sanctimon. cap. 28, 1. 1 de inst. can. cap. 116, 141; Hefele 1. c. t. IV, p. 115, not. 1 de hospitiis Hibernorum Romam peregrinantium ; Synod. Paris, (a. 1212 vel 1213) P. Il, can. 4, 5, P. Hl. can. 9. (105) Cap. 3, 4 X. de relig. dom. Ill 36; cap. 2 de rel. dom. 111, 11 in Clem. = decr. 7, Conc. Vienn. (a. 1311 sq.). (106) Sess. XXII, cap. 8, 9, 11 de ref., Sess. VH, cap. 15 de ref. Sess. XXV cap. 8 de ref., Sess. XX111, cap. 18 de ref. ’ ' ’ (107) Cone. Trid. Sess. XXII, cap. 8 de ref.; concord. Gall. (a. 1801) art. 15· Nussi 1. c. p. 210. DE VARIIS 8PKCIEBÜ8 BONORUM ECCLESIASTICORUM '265 Ecclesia, utpote societas perfecta, habet ius certum novas fundatio­ nes pias sibi factas acceptandi multoque magis antiquas conser­ vandi et retinendi (108): ad eamdem Ecclesiam pertinet eisdem fun­ dationibus acceptatis personalitatem iuridicam tribuere (can. 1489, § 1), quod ex can. 100, § 1 fieri debet per formale erectionis de­ cretum. 787. I. Fundationes hoc modo factae cum admissione et accep­ tatione Ecclesiae et memorato decreto erectionis sunt fundationes Qutonomae, instituta ecclesiastica; quorum erectio ad ordinariam potestatem Ordinarii loci pertinet, cuius est huiusmodi instituta non approbare, nisi finis fundationis utilis reapse sit ad fines Ecclesiae proprios, et talis constituta fuerit dos, quae, omnibus perpensis, suf­ ficiat aut sufficiens fore prudenter praevideatur ad illum finem as­ sequendum (can. 1489, § 2). II. Bonorum administratio in huiusmodi fundationibus autonomis pertinet ad suum cuiusque rectorem, eaque gerenda est secun­ dum normas in tabulis fundationis expressas, quae pro huiusmodi fundationibus supremam legem constituunt; quibus salvis, adminitrator iisdem obligationibus tenetur iisdemque iuribus fruitur quibus ceteri administratores aliorum bonorum ecclesiasticorum (cfr. tit. 27 huius libri iunctim supra h. t. n. 749 sq.) (can. 1489, § 3). Quare in acceptandis huiusmodi fundationibus solitae fun­ dationis tabulae exigendae sunt et duplici exemplari conficiendae, quorum alterum in archivo instituti erecti, alterum in archivo Cu­ riae reponendum est : quibus in tabulis pius fundator accurate de­ scribat totam instituti constitutionem, finem, dotationem, administrationem et regimen, usum redituum et successionem in bona pro casu extinctionis ipsius instituti (can. 1490). Institutum censeri de­ bet acceptatum et erectum secundum clausulas in tabulis expressas. Quod si forte deficiant personae in quorum usum seu utilitatem fruc­ tus seu reditus sint impendendi, « ad alium pium usum, qui eorum institutioni proximior sit ac pro loco et tempore utilior converti de­ bent » (Cone. Trid. sess. XXV, cap. 8 de ref.) cum venia S. Sedis, (108) Nussi 1. c. p. 208 sq. et praesertim p. 210 sq. artic. 39, 41 concord. Hisp. (a. 1851); D’Anrubale, Summula theologiae moral. P. I, n. 43 sq. de per­ sonis moralibus; Lehmkuhl in Stimmen aus Maria-Laach t. V1H, p. 258 sq. t. IX, p. 56 sq. PARS ALTERA - TITULUS VIII nisi aliud in tabulis fundationis caveatur, nec sine eadem venia sup­ primi, uniri aut in usus a fundatione alienis converti queunt (can 1194). III. Ordinariorum iura. a) Ordinarius loci, qui est in dioecesi piariun voluntatum supremus moderator et exequutor a iure designa­ tus, huiusmodi instituta omnia sive in personam moralem erecta sive mere probata (argum. can. 1491) licet quovis modo exempta visitare potest et debet (can. 1491, § 1). — ô) Imo licet in perso­ nam moralem non sint erecta et domui religiosae concredita: 1°) si­ quidem agatur de domo religiosa iuris dioecesani, iurisdictione Ordi­ narii loci penitus subduntur; 2°) si de domo religiosa iuris pontificii, episcopali vigilantiae subsunt, quod spectat ad religionis magisteria, honestatem morum, exercitationes pietatis, sacrorum admnistrationem (cfr, Cone. Trident. Sess. 22, cap. 8 de ref.; Leonis XIII, const, conditae n. 10) (can. 1491, § 2). IV. Rationes reddendae administrationis. Etiamsi fundatione, prae­ scriptione aut privilegio apostolico pium institutum a iurisdictione et visitatione Ordinarii exemptum fuerit, tali exemptione non ob­ stante, Ordinario ius est exigendi ut ipsi rationes reddantur admi­ nistrationis, cuius iuris exercitio respondet in tali instituto obligatio respectiva (can. 1492, § 1); quod « si fundator velit administra­ tores non teneri rationem Ordinario reddere fundatio ne accep­ tetur » (ibid. § 2). Praecipua quaedam Ordinarii loci cura esse debet, « invigilare, ut piae fidelium voluntates, in horum institutorum fundatione ex­ pressae, plene serventur * (can. 1493). V. Scholion. Si institutum pium fuerit laicale (multa autem nostro tempore per guberniorum usurpationes facta sunt laicalia), Ordinarius ius et officium habet cavendi ne abusus irrepant in fide et moribus; locum pium, nisi specialis exemptio probetur, visitare potest saltem ea communi ratione, qua ex can. 344 quosvis fideles visitare potest, et invigilare in adimplementum piarum voluntatum cfr. cc. 336; 344, 1515. 788. Fundationes fiduciariae seu non autonomae. Fundatio pia sub modo vel conditione ecclesiae vel instituto ecclesiastico facta absque consensu seu acceptatione competentis Superioris ecclesia­ stici ex natura rei valida non est; huiusmodi enim fundatio habet DE VARUS 8I'ECIEBU8 BONORUM ECCLESIASTICORUM 267 vim contractus do ut facias (can. 1544, § 2), qui sine mutuo con­ sensu dantis et acceptantis non perficitur (cfr. Lugo, de iust. et iure, disp. 23, η. 38 sq. 42 sq.). Ut autem ab instituto ecclesiastico vel communitate religiosa fundatio acceptetur, praevia licentia Episcopi dioecesani vel com­ petentis Praelati regularis est expetenda, etiam in illum finem ut certo constet nullam offerri fundationem tot oneribus gravatam, quibus ferendis illae causae piae non sint pares (109). Quare ut cautius et securius procedatur, Episcopus vel Praelatus regularis decreto generali declarare et statuere possunt fundationes nullo modo esse acceptandas, nisi certis conditionibus impletis v. gr. infra talem dotis quantitatem vel cum tali ratione fructus distri­ buendi (c. 1545). Quo in casu, qui per testamenta vel actus inter vivos fundationes constituunt, merito praesumuntur sese decretis illis conformasse (110). Consensus Ordinarii loci vel respective Praelati regularis ad acceptandam donationem requisitus in scriptis dari debet, nec antea est praestandus nisi antea legitime compertum fuerit personam mo­ ralem tum novo oneri suscipiendo tum antiquis iam susceptis sa­ tisfacere posse; idem Ordinarius maxime curare debet ut reditus omnino respondeant oneribus adiunctis secundum cuiusque dioecesis morem (can. 1546). Quae maxime valent de fundationibus missarum, pro quibus similia decreta a S. Sede primitus data sunt. In quibus missarum fundationibus plerumque oppportunum erit curare ut adiiciatur clausula de imminuendo missarum onere eas reducendo ad taxam dioecesanam, cum nostro tempore ob fluctuationem valoris pecuniae taxa missarum dioecesana saepe immutanda sit (cfr. can. 1551). Quare parochus vel alius personae moralis administrator in exquirendo consensu accurate exponere debet: 1°) quaenam bona immobilia vel mobilia fundationem constituant; 2°) quinam praevideantur annui reditus; 3°) quaenam sint onera a fundatore adnexa; · 4°) quibus anterioribus fundationibus persona moralis gravatur. « In acceptatione, constitutione et administratione fundationis patronus ecclesiae nullum ius habet » (can. 1546, § 2). (109) Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. XIII, cap. 25, n. 1; decreta S. C. C. ab Urbano VIII et ab Innoc. XI! (23 Nov. 1697) confirmata, S. C. C. 15 April. 1690, 16 Dec. 1894; Gasparri De Sanet. Euchar. n. 561 sq. (110) Van de Burgt I. c. p. 379 sq. 268 PARS ALTERA - TITULUS Acceptatio piae fundationis absque licentia competentis Episcopi vel Superioris ecclesiastici facta iure praecedenti per se valida erat; etenim decreta Urbani Vlll, et Innocentii ΧΠ, clausula irritante munita non erant; Superior tamen competens ad dandam licentiam non prohibebatur, quominus acceptationem ab inferiore administratore peractam rescinderet si fundatio potius in detrimentum quam in utilitatem causae piae cederet. Iure codicis, cum hic requirat con­ sensum potius invalida est habenda; quamvis nihil vetat quominus per subsequentem consensum convalidetur. Scholion. Consensus vel licentia gubernii civilis (111) ad ac­ ceptandam piam fundationem per Ecclesiam ex iuris necessitate omnino non requiritur, sed ipsius expetitio ob temporum iniuram de facto ab Ecclesia toleratur. Neque solidum habent fundamentum praetensiones non paucorum guberniorum, si fundationes ad opera caritatis factas ad instar fandationum mere laicalium et saecularium indiscriminatim et neglectis iustitiae legibus dominio atque adeo iurisdictioni Ecclesiae subducunt. III. - Administratio fundationum ecclesiasticarum. 789. I. Onera fundationibus ecclesiasticis imposita ii, ad quos administratio de iure vel statuto in fundatione apposito vel ex consuetudine legitime praescripta vel privilegio Sedis Apostoiicae pertinet, religiose implere debent (112). Quod si culpabiliter negligant v. g. celebrationem Missarum, non solum grave delictum pa­ trant, sed etiam fructus fundationum fraudulenter perceptos resti­ tuere tenentur. Quae obligatio sese etiam extendit ad conditiones honestas et possibiles, non exorbitantes, quas fundator oneri prin­ cipali expresse adiecit, aut quae ex iuris dispositione adiectae prae­ sumuntur, donec contrarium probetur (113). 11. Omnes fundationes piae sive per testamentum sive per do­ nationem inter vivos factae, quae vere ex auctoritate ecclesiastica (111) Vering 1. c. § 203, not. 23; Van de Burgt l. c. p. 281. Cfr. FriedbergRuffini 1. c. p. 685 sq. praesertim not. 13 de legibus Italiae. (112) Cap. 2 de domib. relig. 111, 11, in Clem. ; Bened. XIV 1. c. cum alleg. decretis Urbani Vlll et Innocent. XII; Bened. XIV, Quaest. canon 248 (113) S. C. C. 23 Mail 1875, 20 Maii 1882; Nussi 1. c. p. 210· dec S C C in ed. Richt. C. Trid. p. 136 sq. DE VARIIS 8PECIKBUS HONORUM ECCLESIASTICORUM 269 erectae sunt, ut debitae execution! mandentur, jurisdictioni et visi­ tationi Episcoporum sunt subiectae, nisi ex speciali iuris titulo probetur exceptio (114). Quare fundationes erectae cum principis saecularis auctoritae aut tanquam instituta mere laicalia et saecularia aut sub immediata protectione regum, a visitatione Episcoporum sunt immunes (115), salva vigilantia Ordinario competens ut piae fidelium voluntates rite impleantur. III. Ordinata administratio piarum fundationum requirit, ut pe­ cunia accepta quam primum rite et securo modo investiatur sive in bonis immobilibus et frugiferis sive per emptionem censuum publi­ corum, qui securi sint et in loco tuto ab Ordinario designando depo­ nantur et custodiantur. Qua in re, ut securo et prudenti modo pro­ cedatur, Ordinarii est, praeter eos quorum interest, audire dioecesanum ad ministrationis consilium (can. 1547). IV. Ut securius fundationes huiusmodi fiduciariae serventur et eorum onera oblivioni non dentur aut negligantur, utque rationum redditio Ordinario facienda sit facilior et tutior, variae cautiones in iure praescribuntur, similes his, quae dantur de fundationibus auto­ nomie : 1) Fundationes scripto consignentur, etiam si in raro aliquo casu viva voce fuerint factae. Huiusmodi scripto, in quo accurate de­ scribantur bona data, annui reditus, onera imposita, nomen datur tabula seu tabulae fundationis (can. 1548, § 1). 2) Alterum tabularum exemplar in Curiae archivo, alterum in archivo personae moralis, ad quam fundatio spectat, tuto asservari debet (ibid. § 2). 3) Praeterea in qualibet ecclesia, onerum ex piis fundationibus incumbentium tabella confici debet, quae apud rectorem in loco tu­ to conservetur (can. 1549 § 1). Cfr. can. 1514 - 1517, 1529. 4) Praeter librum de missis manualibus, de quo in can. 843, alter liber retineri debet et apud rectorem servari, in quo singula onera perpetua et temporaria eorumque implementum et elemosynae (114) Cap. 3, 4 X. de relig. domib. III 36; cap. 2 de rei. domib. Ill 11 in Clem.; Cone. Trid. Sess. XII, cap. de ref., Sess. XXV, cap. 8 de ref.; Nussi I c n' 207, 209; Schmalzgr. 1. Ill, t. 36, n. 13 sq. (115) Cone. Trid. 1. c.; S. C. Ep. et Regul. 18 Sept. 1891 ; Nussi 1. c. p. 207 Schmalzgr. 1. c. r i 270 PARS ALTERA - TITULUS VIH adnotentur, ut de iis omnibus exacta ratio Ordinario loci reddatur (can. 1549, § 2). » 1 » Ί 5) Administratio fundationum et onerum executio subiacent ju­ risdictioni, vigilantiae, visitationi Ordinarii loci, cui administratores singulis annis ad normam can. 1525 tenentur reddere rationem administrationis suae, salvo praescripto can. 1550, ubi haec cura quoad religiosos exemptos demandatur proprio ipsorum religiosorum Su­ periori maiori. Ceterae quoque regulae de bonorum ecclesiasticorum admini­ stratione, etiam ab administratoribus piarum fundationum religiose servandae sunt. Si ob legitimas causas et servatis solemnitatibus a iure prae­ scriptis bona immobilia, quibus fundationes piae costant sint alie­ nanda, quamprimum pretium acceptum in fundis stabilibus et frugiferis est investiendum. V. Expresse notandum venit, quod quae de Ordinarii loci iuribus et officiis canonibus 1545-1550 constituta sunt, quoad pias fundationes in ecclesiis, etiam paroecialibus, religiosorum exempto­ rum valent exclusive de religiosorum Superiore maiori. Ceteri reli­ giosi iurisdictioni Ordinarii loci hac in re subduntur, (can. 1550). f IV. - Suppressio, cessatio reductio, commutatio fundationum ecclesiasticarum. 790. Quoad antiquas et novas fundationes ecclesiasticas nulla suppressio vel unio fieri potest absque interventu Apostolicae Sedis, (can. 1494), quae suppressio et unio, ut supra dictum est, locum habere non potest nisi in fundationibus autonomis (116). 1. Cessat fundatio ecclesiastica quoad onera implenda, si fundus cum reditibus ad executionem operum absque causa culpabili pe­ rit (117). At sola praescriptione (118) onera fundationis factae in perpetuum excuti nequeunt, etiamsi per longum tempus opera pia (116) Nussi 1. c. p. 210 sq. (117) S. C. C. 20 Dec. 1879. (118) S. C. C. 30 lui. 1768. Cfr. quoque alias declar. S. C C in ed Rirhf C. Tr. p. 138 sq. n 75, 76: D’Annibak I. c. P. Ill, 76> not u. θ "e Sanet. Euchar. n. o67. __ ___ - -- ---- - -— - - -- _ de variis speciebus bonorum ecclesiasticorum 271 ex lege fundationis praescripta fuerint omissa. Repugnat enim aequitati naturali, ut quis praescribat contra illum, qui agere non valet, atque ut successor negligentia praedecessorum protegatur in retinendis reditibus absque onerum impletione (cfr. can. 1509). II. Reductio proprie dicta (119) onerum piae fundationi impo­ sitorum pro tempore futuro Sedi Apostolicae est reservata. Facultas quae Episcopis a Concilio Tridentino Sess. XXV. cap. 4 de ref. data fuit erat limitata ad primam Synodum post Concilium Tridentinum celebratam et ad onera Missarum ante idem Concilium fundationibus iam imposita (120), ideoque iamdiu obsolevit. Imo Episcopus ne in ipso quidem limine fundationis, antequam fundationem acceptet, onera fundationum reducere valet; sed ad Sedem Apostolicam non est recurrendum, si ipse testator Episcopo moderationem vel reduc­ tionem onerum permisit (can. 1551) (121). IV. Similiter reductio onerum fundationis pro tempore praeterito quae potius remissio vel condonatio vel absolutio dicitur, soli Sedi Apostolicae est reservata (can. cit.) Quae absolutio a Romano Pon­ tifice concedi tantum solet, si aequa causa subest v. g. paupertas et egestas legatarii, et bona fides adfuit, atque reditus non desunt, quibus praeteritae omissiones suppleri possint (122). At gratia ab­ solutionis eis nullo modo suffragatur, qui sub malitiosa vel irratio­ nabili spe absolutionis consequendae Missarum celebrationem omit­ tere praesumpserunt (123): fieret evidens subreptio et deesset iusta causa S. Sedem movens. Quodsi indultum fuerit obtentum reducen­ di Missas fundatas, tale indultum non protenditur ad alias Missas ex contractu debitas nec ad alia piae fundationis opera: indultum vero generale reducendi piarum fundationum opera ita intelligendum est, nisi aliud constet ut indultarius potius alia onera, quam Missas reducat (can. 1551, § 2, 3). (119) Bened. XIV 1. c. n. 9; Gaspard 1. c. n. 612 sq. (120) Decreta S. C. C. 21 lunii 1625 approbata ab Urbano VIII; decret. S. C. C. 23 Nov. 1697 confirmata ab Innoc. XII. Cfr. ed. Richt. C. Trid. p. 441 sq.; Bened. XIV I. c. n. 18, 19; D’Annibale 1. c. P. 111, n. 74 sq. (121) Declar. S. C. C. decr. Urbani Vlll in cit. ed. Richt. C. Tr. p. 146; S. C. C. in cit. ed. C. Tr. p. 139 sq. (122) S. C. C. in cit. ed. C. Tr. p. 140, n. 87; Santi 1. c. 1. I, t. 31, n. 124 de facultatibus concessis Rev. Fabr. S. Petri. (123) Cit. declar. decret. Urban. Vlll, § 18 in cit. ed. C. Tr. p. 147. X t ; PAHS ALTERA - TITULUS IX I V. Commutatio quoque proprie dicta (124) piarum dispositionum, quae in fundationibus ecclesiasticis fiunt, ex disciplina saltem nunc vigente Episcopis omnino est interdicta solique Romano Pon­ tifici reservata (125). Ipse enim solus pro suprema sua potestate iurisdictionis in bona ecclesiastica, quam alii altum dominium appel­ lant, fundationes ecclesiasticas in alios usus convertere potest (argum. can. 1494). TITULUS IX DE PIIS FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS. CAPUT 1. PARS PRACTICA ET DISCIPLINARIS 791. Cum piis fundationibus maximam similitudinem et affini­ tatem habent piae fidelium voluntates, ita ut haud raro difficile sit distinguere piam voluntatem a pia fundatione, quae charactere perpe­ tuitatis careat et solum ad diuturnum tempus pia bonorum destina­ tio durare debeat, et aliunde quoad finem religiosum conveniant pia fundatio et voluntas pia. Sane pia voluntas dicitur quaevis dispositio de bonis ad piam causam religionis vel virtutis Christianae facta (1). Quae destinatio bonorum sive per simplicem fiduciam sive per fiduciariam funda­ tionem fieri ab aliquo fedeli potest tam per actus inter vivos quam per actus ultimae voluntatis ; quare ex hac parte simplex fiducia et fundatio non differunt. Etiam in fine conveniunt seu convenire possunt, cum et per fiduciam et per fundationem imponi possit idem onus ad cultum divinum vel ad beneficentiam pertinens v. gr. mis- (124) Conc. Trid. Sess. XXII, cap. 8 de rei. (125) Cap. 2 de domib. relig. Ill, 11 in Clem, iunct. Gloss, v. Sed. Apostol.; Conc. Tri«. 1. c. cap. 6 de ref. ’ (1) Pia causa vel pia res, ait Mulina, De iust. et iure, d. 134, est «quid­ quid praecipue fit Dei finisque supernaturalis intuitu, ad gratiam vel gloriam coram Deo promorendam. vel in satisfactionem pro propriis vel alienis pec­ catis»; quae notio evidenter ostendit piam causam cadere sub ambitu comnetentiae et iurisdictionis ecclesiasticae. " sae pro determinata intentione celebrandae, scholae paroeciales, pauperum sublevatio (2). Fundamenta distinctionis a Codice non suppeditantur nisi haec: 1) fundatio non committitur exequenda nisi personae morali (can. 1844); fiducia, fidei commissum, simplex donatio fiduciaria fieri po­ test etiam personae physicae etiam non ecclesiasticae sed laicali. 2) Prima importat durationem perpetuam vel per tempus diuturnum; unde certe iam excluditur a ratione fundationis, donatio certae quan­ titatis, tametsi personae morali facta, ut faciat celebrare v. gr. 1000 Missas post mortem donatoris. 3). Et est discrimen quod connectitur cum praecedenti, fundatio supponit traditionem summae capi­ talis quae servari debeat et fructuose collocari ut ex reditibus one­ ri satisfiat; in fiducia vero onus impositum per se uno tempore expletur et integra summa relicta tota quanta in opus seu onus impositum impenditur (3). Nihil autem impedit quominus in fiducia onus imponatur ex bonis relictis perficiendi determinatam saltem generice fundationem. - Hoc ultimum discrimen videtur indicari illa locutione can. 1515 « perfuncto munere » ratio reddenda est. Ex alia parte illi videtur contradicere modus loquendi canonis 1517 de /undatore (datur fundator sine fundatione ?), de imminutis reditus, si­ cut de tuta collocatione bonorum fiduciarie acceptorum. - Fortasse dici possit deficere fundationem ex defectu unius ex tribus enume­ ratis conditionibus, quo casu remanet donatio fiduciaria etsi cete­ ra ad fundationem non deficiant. - Discernere a pia voluntate fun­ dationem habet tamen interesse valde practicum; nam per funda­ tionem bona fiunt stricto sensu ecclesiastica, cum talia sint bona ad personam moralem ecclesiasticam pertinentia (can. 1544 iunct. (2) De Meester 1. c. n. 1464 ponit hoc discrimen, quod in piis voluntatibus attenditur voluntas praecipue aliquid largiendi; dum in piis fundationibus volun­ tas praecipua est missa celebranda vel opus pium implendum in f turis tempo­ ribus. At numquid adest hoc discrimen in duplici hoc casu, quod quis relin­ quat 5000 libellaru m ad Missas pro anima sua celebrandas alicui conventui, et alter casus in quo conventui donet capitale cuius reditus sint integre impen­ dendi in Missis celebrandis ? Atqui in altero casu habetur fundatio Missarum non in primo. — Idcirco post assignatum illud discrimen idem A. concludit: «Saepe tamen voluntas largiendi aliquid et voluntas instituendi opus religionis aut caritatis simul habentur, nec clare constat quaenam sit voluntas praecipua. (3) Nihil videtur obstare, quominus bona simplicis donationis fiduciariae sint in pecunias convertenda donec obtineatur summa necessaria ad opus in­ junctum perficiendum ; ideoque ex natura operis iniuncti ut plurimum pendebit tempus ad illud exequendum fiduciario permissum. 18 » 1589 § 3 in fine 1497 § 1) ; bona vero, quae per piam voluntatem citra fundationem alicui personae physicae vel morali ad pium fi­ nem concreduntur manent laicalia, obnoxia tamen execution! et vigilantiae Ordinariorum ad mentem can. 366, 344, 1515-1517. (Cfr. Animadv. Secretarii S. C. C. in causa Haereditatis, dioces. P. in A A. S. XX, 363). 792. Dispositio in pia voluntate contenta, potest conteneri in actu, qui iam vivente auctore, effectum habeat qui actus dicitur in­ ter vivos, cuius praecipua forma est donatio, quae facile in multis casibus confundatur cum eleemosyna, cum subsidio vel iuvamine oeconomico, quo casu non pertinet ad hunc locum de piis fidelium voluntatibus v. gr. si dives dat conventui subsidium ad illud am­ pliandum vel reparandum, parocho ad extruendum in ecclesia novum altare vel, vetere et parum decenti ablato, ad novum magnificentius substituendum, vel hospitali indigenti pingue tribuat subsidium quo caritativum opus erga infirmos possit melius explere aut ad plures infirmos extendere. Non habetur hic donatio fiduciaria, solum beneficatus liberalitatem noverit. Ceterum quaevis in casu immutatio pii finis vivente et consentiente auctore est possibilis. — Potest pia voluntas contineri in actu cuius utiles effectus ad mortem auctoris differantur; qui actus dicuntur actus mortis causae vel actus ultimae voluntatis; quibus omnibus illud commune est, ut is qui de suis bonis per talem actum disponit plenum eorum dominium usque ad mortem retineat, ideoque facit dispositionem natura sua revocabilem, quae proinde firmiter non valeat, nisi disponentis voluntas immutata maneat, ita ut reipsa sit ultima. Ultima voluntas potest esse testa­ mentum, codicillus, legatum, fideicommissum, donatio mortis causa. 793. Generale principium de capacitate seu facultate relinquenquendi bona sua ad causas pias sancitur can. 1513, § 1 et asseri­ tur omni fideli, cui ius naturae et ius ecclesiasticum indipendenter a iure civili, agnoscit liberam dispositionem propriorum bonorum sive illa donatio ad causas pias fiat per actum inter vivos sive per actum mortis causa (4). — lus naturae excludit incapaces actus (4) Haeredibus necessariis non dari strictam obligationem tradendi causae piae nisi partem civiliter disponibilem suae haereditatis non immerito asseri videtur; sicut etiam filii et haeredes necessarii videntur posse sibi vindicare suam portionem legitimam non obstantibus dispositionibus ad causas pias.; DE PHH FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 275 humani ; ius ecclesiasticum excludit liberam dispositionem per do­ nationes factas a religioso de bonis domus, provinciae, religionis (can. 537); renuntiationem a novitio factam de suis bonis tempore novitiatus (can. 568); inhabilem habet solemniter professum ad con­ dendum testamentum — lus civile valde restringit illam libertatem tum quoad actus inter vivos, tam praesertim quoad actus ultimae voluntatis ; quae restrictiones pro foro conscientiae et in foro exter­ no Ecclesiae non valent, dum de bonis disponitur ad causas pias. 794. Civiles legum solemnitates in actibus ultimae voluntatis qui­ bus bona dantur ad causas pias servari debent, quantum fieri potest; sed si omissae fuerint, nihilominus in conscientia ii ad quos bona cum illo onere relinquuntur tenentur ad implendam testato­ ris voluntatem et de hac conscientiae obligatione moneri debent. Id autem iam tenebat communis doctrina tum ante Codicem, tum etiam post Codicem, cum paucis exceptionibus (5). Porro Commis­ sio Codic. 17 Febr. 1930 authenticam opportunissimam dedit decla­ rationem, verbum moneantur in can. 1913, § 2. praeceptivum habe­ re sensum (A. A. S. XXII, 196). Ius ecclesiasticum ad validas donationes et testamenta alios que actus ultimae voluntatis pro causis piis nullam specialem requi­ rit solemnitatem, sed sola contentum est disponentis voluntate clare expressa et certo modo probata. 795. Exsecutor piarum voluntatum. Executio piarum volunta­ tum non est libera sed sub veram obligationem cadit: « Voluntates fidelium facultates suas in pias causas donantium vel relinquentium sive per actum inter vivos, sive per actum mortis causa, diligen­ tissime impleantur etiam circa modum administrationis et erogationis bonorum, salvo praescripto can. 1515, § 3 ». (can. 1514). Vermeersch. Cr. Epitome 11, n. 835. Porro patrem iure naturae filiis suis tantum relinquere debere, si quid habeat, ut secundum suum statuum vivere possint, communiter tradunt theologi: partem autem relinquendam ius positivum accu­ ratius determinat: quam obligationem pariter urgent theologi quoad uxorem, fratres et sorores graviter indigentes. Cfr. v. gr. Noldin, De praeceptis n. 562). Cfr. quoque De Meester I. c. n. 1465. (5) Cfr. Vermeersch. Periodica XIX, 49 sq. Cfr. cap. 10, 11, X. (Ill, 26; S. Poenit. 24 lun. 1844, 10 lan. 1901 (A. S. S. 34, 384); S. C. C. in Bergomen. 26 April. 1902. PARS ALTERA - TITULUS IX Executor voluntatis piae is est quem donator, testator consti­ « tuerit aut a iure ipso fuerit datus : supra hos executores inferiores. et in horum defectu ex iuris dispositione Ordinarii sunt executores nati piarum voluntatum, cui executores inferiores ita subordinantur, ut eius visitationi subsint et vigilantiae in finem urgendi impletionem piae voluntatis ; et, ut de ea rite expleta certior reddatur Ordinarius, ei, expleto mandato, ratio reddenda est (6). Clausula contraria huic triplici Ordinariorum iuri tamquam non adiecta habenda est, et ea non obtante triplex illud ius in Ordinario manet cum respectiva obligatione in executore (7). Nomine Ordinarii veniunt Superiores maiores religionis clerica­ lis exemptae, si agitur de piis causis ipsorum jurisdictioni subiectis, Ordinarii locorum pro aliis. 796. Fiduciaria bonorum acceptatio ad causas pias. Fiducia alias fideicommissum, in iure habetur cum aliquid alterius fidei committitur. Maxime autem est res donata vel legata cum obliga­ tione alicuius pii usus vel trasmissionis ad institutum pium, et per­ sona cui tale onus seu obligatio imponitur dicitur fiduciarius. Fidu­ ciarie ergo accipere est ita accipere, ut erogatio rei acceptae com­ mittatur pro diverso casu fidei donatarii, haeredis vel legatarii, se­ cundum diversum acceptionis titulum (8). Confer sequens Scholion. (6) Cone. Trid. sess. 22, cap. 8 de ref. « Episcopi, etiam tamquam sedis apostolicae delegati, in casibus a iure concessis omnium piarum dispositionum tam in ultima voluntate quam inter vivos sint executores ». S. C. C. in Vasorien 24 Aug. 1743, in Nullius Montis Casini 24 Sept. 1729, 28 Ian. 1730 (Thesaurus Résolut. S. C. C. vol. 12, p. 162 sq.; vol. 4, p. 330 sq. vol. 5, p. 1, 6). (7) Cfr. cap. 17 X. (Ill, 26): «Tua nobis fraternitas intimavit, quod non­ nulli, tam religiosi quam clerici saeculares et laici, pecuniam et alia bona, quae per manus eorum ex testamentis decedentium debent in usus pios expendi, non dubitant aliis usibus applicare. Cum igitur in omnibus piis voluntatibus sit per locorum Episcopos providendum, ut secundum defuncti voluntatem universa procedant licet etiam a testatoribus id contingeret interdici ; mandamus quatenus executores testamentorum huiusmodi, ut bona ipsa fideliter et plenarie in usus praedictos expendant, monitione praemissa compellas ». Cfr. etiam cap. 3 et 6 eod. tit.; cap. 2 de re'.ig. dom. (Ill, 11) in Clement.; Thesaurus Resol. S. C. C. vol. 107. p. 776 sq.; Pallottini, Collect. Resol. t. 11, p. 524, n. 24, t. 9, pag. 439, n. 6. (8) Lictt fiducia etiam in donatione inter vivos ex natura rei contineri po­ test. vix tamen ea locum habet, cum ut donatoris voluntas effectum habeat passim in omni legislatione admittatur donatio modalis. Insuper semper fieri donatio potest brevi manu, et si agitur de re immobili plerumque, aderit me- DE PIIS FjbELlüM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 277 797. Circa huiusmodi fiducias haec habentur in Codice prae­ scripta (can. 1516) citra obligationem quam ipsa fiducia ex natura rei inducit : a) « Clericus vel religiosus, qui bona ad pias causas sive per actum inter vivos sive ex testamento fiduciariae accepit debet de sua fiducia Ordinarium certiorem reddere, eique omnia istiusmodi bona seu mobilia seu immobilia cum oneribus adiunctis indicare; quod si donator id expresse et omnino prohibuerit, fidu­ ciam ne acceptet » (9). b) Ordinarius debet exigere ut bona fiduciaria in tuto collocen­ tur et vigilare pro executione piae voluntatis ad normam can. 1515. c) Ordinarius cui haec iura et munera incumbunt est Ordina­ rius loci, si agitur de bonis quae « sint attributa locis seu dioece­ sis ecclesiis, incolis aut causis piis iuvandis » ; « secus est Ordi­ narius proprius religiosi », cum bona fiduciaria sint commissa alicui religioso, sc. Superior maior religionis clericalis exemptae, nam pro ceteris religiosis Ordinarius proprius est ipse Ordinarius loci. dium rem ipsam vendendi, cuius pretium brevi manu donetur. Quare practici momenti est donatio per actum uliimae voluntatis. Quo sensu fiducia est idem k fideicommissum seu substitutio qua haeres testamentarius obligatur a de­ functo ad transmittendam haereditatem vel eius partem tertiae personae a se designatae et haeredi in antecessum significatae : fidei commissarius dicitur persona cui haereditas est restituenda; haeres qui debet restituere dicitur fi­ duciarius. Quod fit relate ad haereditatem, fieri pariter potest relate ad legatum rationem haereditatis non h?bens ibi, ubi non admittitur integram haereditatem legari posse: quo sensu legatum est ultima voluntas, qua testator rem, quae rationem haereditatis non habet delerminatae personae ab haerede praestan­ dam relinquit. Quodsi legatum a legatario ex voluntate testatoris in aliam personam designatam sit transferendam, tunc dicitur pariter fideicommissum sed particulare, quod proinde cum ipso legato identificatur. Cum huiusmodi fidei commissa sive generalia sive particularia in iure Romano fuissent admissa (cfr. Serafini 1st. di Dir. Romano 1. V, cap. 9, 10), magnam applicationem ha­ buerunt in Ecclesia et fuit modus usitatissimus, quo tum ipsae ecclesiae tum opera pia plurima bona acquisiverunt per actus ultimae voluntatis. Sed talis modus de bonis disponendi invisus factus est legislatoribus modernis aut aperte prohibitus et irritatus in Codicibus, cfr. v. gr. Codic. civ. Ital. art 899, 900. De iure gallico in quo haec onera pia aut fiduciaria non absolute excluduntur, si donatarius directus vere aliquid recipit, cfr. Planiol, Droit civil, tom. Ill, n. 3013 sq. praesertim n. 3020. De rationibus, ob quas invisa sint modernis legislatoribus illa fideicommissa cfr. Ruggiero Istit. di diritto civile, tom. Ill, p. 669 sq. (9) Summa pecuniae ad finem specifice et numerice determinatum hic non comprehenditur; sed ex ipsa natura rei in ordine ad haec praescripta requiri­ tur ut fiduciaria acceptio in clerico vel religioso accipiente importet aliquam bonorum acceptorum administrationem. 278 PARS ALTERA - TITULUS IX Laid in Codicis praescripto non comprehenduntur (10), quibus tamen obligatio conscientiae incumbit onera pia implendi et red­ dendi rationem ac permittendi Ordinarii visitationem. i Scholion. Praeter fiduciam, quae verum fideicommissum sit etiam admissa fuit alia fiducia a fidei commisso aliqua ratione di­ stincta (11). Quae alia fiduciae species est dispositio, per quam quis instituitur haeres aut legatarius pacto secreto inito, ut sit sim­ plex administrator ac depositarius haereditatis seu legati usque ad diem a testatore constitutum pro restitutione facienda vero haeredi aut legatario (12). Inde distinguitur ab aliis duobus institutis iuridicis, cum quibus a nonnullis facile confunditur i. e. a fidei com­ misso, de quo supra, et a dispositione testatoris commissa alieno arbitrio, cum quibus multiplicem habet affinitatem. A fidei commisso differt: 1) quia fidei commissarius est verus haeres; fiduciarius, vi declarationis fiduciae, est simplex admini­ strator haereditatis quam sibi commissam habet : 2) fidei commis­ sarius suos facit fructus, quos percipit ante diem haereditatis resti­ tuendae ; fiduciarius omnes prorsus fructus restituere tenetur : 3) fidei commissarius instituitur cum onere manifesto conservandi, ut resti­ tuat; fiduciarius secretam dispositionem recipit declarandi nomen veri haeredis aut legatarii a testatore instituti, eique restituendi haereditatem aut legatum ; 4) fidei commissarius ius habet ad quartam trebellianicam ; fiduciarius omni iure hac in re caret. Porro fiducia, sensu explicato, differt a dispositione testatoris commisa alieno arbitrio: a) quia arbiter numquam habet qualitatem haeredis ; fiduciarius hanc habet qualitatem antequam fiduciam de­ claret: b) arbiter eligit haeredem aut legatarium; fiduciarius non eligit, sed designatum accipit a testatore, sed solum commissum secreto habet ut suo tempore designatum declaret. Quaecumque dicantur de fidei commisso, valent etiam de fidu­ cia in sensu exposito, si agatur de tali fiducia vel fidei commisso imposito clericis vel religiosis in favorem causae piae. Obligatio (10) Vermeersch-Creusen 11, n. 835 cum aliis ex ipsis legis verbis. (11) Cfr. De Luca. De haerede confidential! ; Mantica, De coniecturis ulti­ marum voluntatum; Gianturco, Delie fiducie nel dir. civ. italiano, Napoli 1882; Scialoja, Le disposizioni fiduciarie nel dir. civ. ital. in Foro Ital. ΧΧΙΠ 19* Precerutti, Elem. di dir. civ. II, 619; Serafini in Archiv. Giurid. IV 177· Rnifp. rini-Palmieri, Opus morale 111, n. 1068 sq. ’ ’ (12) Precerutti, Gianturco, Serafini op. cit. PE ΙΊΙ8 FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 279 conscientiae eius, cui fidei commissum relinquitur, vel fiduciam ac­ ceperit, solvendi fidei commissum aut bona fiduciaria causis piis designatis tradenda, nonnunquam erit obligatio ex modo, nonnunquam erit ex pacto praemisso, nec in hac parte vim habent leges civiles quae impediant illam obligationem conscientiae, nam in fa­ vorem causae piae ius naturale et canonicum servandum est. Cfr. Ballerini-Palmieri 1. c. n. 1071. Sanchez, Consil. 1. 4, c. 3, d. 20 n.9. 798. Ultimarum voluntatum reductio, moderatio, commutatio Sedi Apostolicae reservatur, excepto casu, quo fundator hanc popotestatem etiam Ordinario loci concesserit (can. 1517, § 1). Reductio est onerum imminutio; moderatio fit circa conditiones oneribus im­ positas praesertim circa accessoria et secundaria; commutatio est conversio oneris impositi in aliud onus. Quaevis mutatio, etiam quando fit a Sancta Sede, fieri debet ob iustam seu propotionate gra­ vem et necessariam causam; quae necessitas tunc datur cum non suppetit via obtinendi finem in pia voluntate intentum. Eadem tamen facultas fit Ordinariis a iure in singulari casu, quo executio facta est impossibilis sive ob imminutos reditus sive ob aliam causam sine administratorum tamen culpa: ut illa facul­ tate utatur debet prius audire eos quorum interest et aequam diminutionem onerum ita facere ut meliori, quo fieri possit, modo servetur fundatoris voluntas. Semper a facultate Ordinarii manet exclusa reductio oneris Missarum quae unice S. Sedi competit (can. 1517). CAPUT II PARS HISTORICA ET DOCTRINALIS DE TESTAMENTIS ET ULTIMIS VOLUNTATIBUS ET SUCCESSIONIBUS AB INTESTATO. (Cfr. Lib. III. tit. 26 de testam, et ultim. vol., tit. 27 de success, ab intest.) 799. Fontes : Decret. Grat. C. XII, q. 1,2, 3, 5. — Comp. I, L III, t. 22 de testam, et ult. vol., t. 23 de succ. ab intest.; cpl. Il, L III, t. 14, d. test.; cpl. Ill, t. 19, 20; cpl. V, 1. 111, t. 13, 14. - Decretal. Greg. IX, (III, 26) de testam, et ult vol (III 27) de success, ab intest. Decret. Bonif. Vlll, 1. Ill, tit. 11, de tes­ tam.; Const. Clem, V, L 111, t. 6 eod. - Cone. Trid. Sess. XXII, cap. 6, 8, de 380 PARS ALTERA - TITULUS IX ref., Sess. XXV, cap. 4 de ref. — Pii V, Const. « Quae ordini· 27 Ian. 1571; Greg. XIII, Const. « Officii nostri· 21 Ian. 1577; Decret, dat. per S. C. Ep. el Reg. 4 lan. 1862. — Collect. S. C. de Prop. F. n. 1227, 1622, 1780, 2114; Act. S. Sed. v. Testamentum. — Dig. XXVIII, 1, qui testam, facere poss.; Cod. VI, 22 eod.; cod. civ. Ital. art. 759 sq., Gall. art. 895 sq., German. §§ 1922 sq. Scriptores: Commentatores in cit. tit. iur. Decr. — Zech' 1. c. sect. IV, tit. 18 de testam, t. 19 de aliis ultimar. vol. specieb. t. Γ0 de success, ab intest. — Lugo, De iust. et iure disp. 24; Lehmkul, Theol. moral. 1.1, n. 1141 sq.; Sentis, De iure testamentor, a clericis saec. ordinandor. ; Wo// von Glanvell, D. letztwilligen Verfügungen nach gemeinem Kirchl. Rechte; Holweck, D. Te­ stament des Geistlichen; Cathrein, Philosophia moral, n. 395 sq. — Thomas· sin. 1. c. P. Ill, 1. 1, cap. 16 sq.; Ponsius I. c. 1. Ill, t. 18, 19. Cfr. de iure civili: Arndts-Serafini Tratt. delle Pandette; Gerber, System d. deutsch. Privatrech, §§ 248 sq. 265, §§ 463 sq. 483 sq. ; et iuris civilis moderni commentatores respectivae nationis. Praenotiones. 800. 1. Connexio materiae. Fundationes, quibus Ecclesiae ac­ quiruntur bona licet praesertim fiant per actus legitimos inter vivos fieri tamen possunt etiam per actus ultimae voluntatis, quibus etiam independenter a vera fundatione bona relinqui possunt ad opera pia et causas pias iurisdictioni Ecclesiae suppositas. Est autem actus ultimae voluntatis modus quo personae ecclesiasticae de suis bonis disponere possunt, quorum in hac re facultas eidem ecclesiasticae iurisdictioni obnoxia est (cfr. Zech 1. c. tit. 18 § 435). 11. Definio et divisio. Ultima voluntas in genere est postrema dispositio legitima de de eo, quod quis praesertim de bonis suis post mortem fieri velit (13). Quae ultima voluntas potest esse testa­ mentum vel codicillus vel substitutio vel fideicommissum vel legatum vel donatio mortis causa (14). III. Notae historicae. Ius disponendi per ultimam voluntatem de bonis suis temporalibus per se ex iure naturali (15) cuilibet ho- (13) Zech 1. c. § 435; Maschat h. t. 26, n. 1. (14) Zech 1. c. § 439. (15) S. C. de Prop. F. a. 1807 in cit. Collect, n. 1622. « Postulat enim im­ primis ius naturale et divinum..., ut voluntates fidelium facultates suas in pias causas donantium vel relinquentium diligentissime impleantur > ■ Act S Sed vol XIV, p. 421; Santi h. t. n. 2 sq.; Cathrein 1. c. Theod. Mever Inst iur nat’ n. 209. Quare Zech 1. c. 436 sq. et Schmalzgr. h. t. 26, n 3 sq. errant, si DE PIIH FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 281 mini competit, atque saltem liberi, si parentes ab intestato moriun­ tur, pariter ex ipsa lege naturali in illorum bona temporalia succe­ dunt. Quare mirum non est, quod passim apud omnes populos ultima hominis voluntas habeatur sancta et inviolabilis. Quod ius naturale non impedit, quominus testamentifactio ab auctoritate pu­ blica sapientibus legibus etiam irritantibus et praesertim requisitis solemnitatibus substantialibus ordinari possit. Cuius legislationis de testamentis praeclarum specimen habemus in iure Romano. Quod ius Ecclesia primis saeculis minime reprobavit et in suam et pau­ perum utilitatem testamenta fidelium acceptavit. Cfr. Thomassin. I. c, cap. 16 n. 3, cap. 18 η. 1 sq. Ipsi quoque clerici secundum le­ ges Romanas saltem de bonis patrimonialibus testamenta sua ordina­ runt (16). Idem fuit ius clericorum inter populos germanicos. Quam­ vis enim illis populis testamenta non essent accepta, tamen clerus dicebatur vivere iure Romano (17), ideoque facultas testandi de bo­ nis propriis ipsi non fuit adempta (18). At plane diversa fuit praxis quoad reditus a clericis ex bonis ecclesiasticis perceptos. Illi enim reditus, quos clerici ex antiqua disciplina non fecerunt suos, man­ serunt in dominio Ecclesiae atque liberae dispositioni per testamen­ ta fuerunt penitus subducti. Cfr. c. 39 Apost. c. 33-48. Cone. Agath. (a. 5C6). c. 1, C. XII q. 3. Quae sanctiones canonicae postquam in iure lustinianeo fuerunt confirmatae atque adeo quoad Episcopos ampliatae (cfr. L. 42 § 2 Cod. de Episc. I. 3. Novell. 123, cap. 19; Novell. 131 cap. 13), etiam in regnis germanicorum populorum utriusque potestatis consensu sunt admissae. Cfr. c. 4 Cone. Tolet IX (a. 655) Capit. Wormat. (a. 829) de presbyt. cap. 8 12; Sentis originem facultatis testandi ex stricto iure naturali repetendam esse negant et ad meram congruentiam naturalem legesque positivas confugiunt. Etenim confundunt testamentum cum contractu, consensum simultaneum sui generis in testamentis cum consensu simultaneo in contractibus. Principale vero ipsorum argumentum, quod quis de suis bonis pro tempore post mortem disponere non possit, est gratuita assertio illius, quod est probandum, atque ex genuina notione perfecti dominii proprietatis manifeste refutatur. (16) Ponsius 1. c. til. 18. Cfr. c. 39, Apostol.; c. 24. Cone. Antioch, (a. 341); c. 14, Cone. Hippon. (a. 393); c. 48, Cone. Agath. (a. 506) z=c. 19, C. X1J, q. 1 ; Sentis I. c. p. 8 sq. 11 sq. (17) Walter, Deutsche Rechtsgesch. n. 595, 596; Sentis I. c. p. 26 sq.; Thomassin. 1. c. cap. 20, 21; Gerber 1. c. in font. (18) Cfr. c. 9, Synod. Paris, (a. 614); c. 16 Cone. Remens. (a. 624-625); c. 2 Cone. Lugdun. (a. 567); Sentis I. c. p. 26 sq. I. c. p. 5. sq. At cum inde ex saeculo sexto et septimo clerici col­ ligerent honestam sustentationem ex fructibus beneficiorum, iam saec. nono et decimo ad instar dominorum de reditibus beneficialibus disponere coeperunt. Cfr. Sentis 1. c. p. 14, sq. 22, sq. Quare mirum non est, quod Conc. Later. III. (a. 1179) c. 15 = cap. 7 X. h. t. 26 denuo prohibuerit, quominus clerici de superfluis proven­ tibus ecclesiasticis conderent testamenta. Alexander 111. (a. 11591181) licet cap. 9 X h. t. 26 eandem prohibitionem denuo urgeret, tamen cap. 12 X. eod. t. consuetudinem non improbat, ut de hisce reditibus tum pauperibus et religiosis tum his, qui viventi servierunt, aliquid iuxta servitii meritum conferatur. Quae concessio Alexandri Ill. effecit, ut alia Concilia provincialia iisdem fere verbis eandem facultatem testandi clericis indulgerent atque adeo consuetudine suf­ fragante latius extenderent. Cfr. c. 15. Conc. prov. Rothomag. (a. 1190); c. 35 Conc. prov. Oxon. (a. 1222); c. 5 Conc. Mogunt. (a. 1225); c. 7 Synod. Colon, (a. 1266); Zech 1. c. § 458; Sentis 1. c. p. 24 sq. At in collectionibus authenticis vel aliis fontibus iuris ca­ nonici non reperitur toto medio aevo expressa et universalis lex scripta, qua clericis concedatur facultas libere testandi etiam ad causas pias de superfluis reditibus beneficialibus. Imo huiusmodi facultas clericorum iure particulari vel consuetudine indulta non ra­ ro in praxi facta est penitus illusoria propter ius spoliorum, quod principes saeculares, Episcopi tandemque ipsi Romani Pontifices si­ bi vindicarunt. Cfr. infra § 3 h. cap. Paulatim ex legibus et moribus populorum germanicorum etiam laici saltem ad pias causas sive in favorem Ecclesiae testamenta condere potuerunt (19). Quae testamen­ ta ad causas pias Ecclesia deinde suo foro reservata solemnitatibus iuris civilis non esse subiecta universaliter declaravit, sed iux­ ta decretorum statuta tantum duos vel tres testes legitimos ad probandum requisivit (20). Cum autem ex moribus receptis et non paucis statutis particularibus in omnibus testamentis aliquid ad cau­ sas pias legandum fuerit, tandem tempore medii aevi omnes cau­ sae testamentorum ad forum ecclesiasticum delatae sunt (21). Quare Alexander 111. optimo iure etiam extra ditionem pontificiam restitit (19) Walter 1. c. n. 595. (20) Cap. 11 X. h. . 26. (21) Cap. 13, 16, 18 X. h. t. 26; Thomassin. I. c. cap. 24; Walter 1. c.; Hefele 1. c. t. VI, v. Testamente. DE PUS FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 283 pruritui et quasi superstitioso studio repristinandi in testamentis for­ mas praescriptas a iure Romano et tunc a « generali consuetudine Ecclesiae » alienas (22). Quae amplissima iurisdictio Ecclesiae in causas testamentarias etiam post collectiones authenticas iuris De­ cretalium retenta paulatim imminui atque impugnari coepta est (23). Id quod potissimum ultimo saeculo factum est. Quare non solum causae testamentariae laicorum nunc spectant ad forum saeculare, sed vel ipsae causae testamentariae clericorum, institutorum ecclesia­ sticorum, causarum piarum partim expressa Sedis Apostolicae con­ cessione partim de facto ex usu recepto dirimuntur in tribunalibus saecularibus. Codices autem civiles nostra aetate vel ipsam formam privilegiatam testamenti ad causas pias, quam ius canonicum cit. cap. 11 X. h. t. 26 approbavit, saepissime non amplius admit­ tunt (24). At Gregor. XVI in codice civili Status pontificii a. 1834 publicato quamadmodum § 36 formam testamenti in cap. 10 X. h. t. 26 a Bened. XIV., Inst. eccl. 155 stabilitam salvis quibusdam modificationibus retinuit, ita § 37 formam privilegiatam testamento­ rum ad causas pias cit. cap. 11. X. h. t. 26 denuo ratam habuit (25). § 1. - DE TESTAMENTIS CANONICIS. 801. Testamentum est ultimae voluntatis legitima dispositio de eo, quod quis post mortem fieri velit cum directa haeredis institu­ tione (26), quam supponebat ius Romanum, hodie autem passim non requiritur. Quod testamentum canonicum secundum divisiones in foro ci­ vili receptas pariter dividi potest in publicum et privatum, nuncupa- (22) Cap. 10 X. h. t. 2o. Quod caput aliter ab aliis explicatur, nec semper solidis insistitur rationibus v. g. inscriptioni capitis. Cfr. Schmalzgr. h. t. 26, n. 31 sq. 44 sq.; Zech 1. c. §§ 452 sq.; Bened. XIV, Inst. eccles. 105; Santi h. t. 26, n. 14 sq. 24 sq.; D’Annibale, Summula P. il, n. 339; Gasparri, De euchar. vol. I, n. 560; Ballerini-Palmieri, Opus theol. vol. Ill, p. 481 sq.; Sentis I. c. p. 32 sq.; Hefele 1. c. Cfr. quoque Conc. Roman, (a. 1725) in Collect. Lac. t. I, coi. 381 sq. (23) Thomassin. I. c. cap. 24, n. 10 sq.; Zech 1. c. § 455. (24) Nussi I. c. p. 197 sq.; Vering 1. c. § 205 i. f. (25) Santi 1. c. n. 19, 24. (26) L 1, D. qui testam, fac. poss. XXVII, 1. « Testamentum est voluntatis nostrae iusta 'sententia, de eo, quod quis post mortem suam fieri velit > ; Schmalzgr. h t 26 n. 1, 2; Zech 1. c. §§ 440; Arndts-Serafini §§ 483, 490. ~'St PARS ALTERA - TITULUS IX tivum et scriptum (liolographum), solemne et imperfectum et privilegiatum (27). At testamenta laicorum passim solo iure civili reguntur et in tribunalibus civilibus diiudicantur. Pro foro Ecclesiae unice practica est disputatio de testamentis clericorum et regularium, et de testamentis laicorum ad causas pias (28). 802. In foro quoque ecclesiastico quilibet testari potest, qui bo­ na sua possidet neque a iure specialiter prohibetur (29). Iure autem prohibentur generatim omnes, qui iure naturali (30) veluti infantes, amentes, ebrii, surdomuti a nativitate, coacti gravi et iniusto metu in ordine ad testamentifactionem incusso vel dolo circumverti ; qui autem legibus Romanis ab activa testamentifactione tanquam inhabiles excluduntur (31) post codicem etiam in foro ecclesiastico non habendi sunt tales, nisi tales sint ex moderna legislatione. Non amplius vigent antiquae leges ecclesiasticae in quibus in poenam delicti prohibebantur usurarii manifesti, donec satisfecerint vel caverint de satisfactione, haeretici non tolerati eorumque credentes, fautores, defensores, receptores, percussores aut persecutores Cardinalium, et qui cooperantur in eorum captura vel percussione (32). Quae prohibitiones ecclesiasticae in poenam delicti factae iamdiu in foro saeculari non amplius admittebantur, et ipsa Ecclesia illas etiam in suo foro eatenus solummodo retinebat, quatenus violatio iuris divini v. g. in usurariis erat vitanda, aut testamenta ab huiusmodi publicis peccatoribus forte ad causas pias facta ab Ecclesia ad vitandum scandalum non acceptabantur (33). Porro ex iure canonico regulares, qui vota solemnia emiserunt, ob conditionem status prohibentur condere testamenta etiam ad causas pias, nisi induito apostolico muniti sint. Qua prohibitione regulares illi manent obstricti, etiamsi ad dignitatem episcopalem vel cardinalitiam evehantur atque non amplius monasterio, sed suae (27) Zech I. c. §§ 440 sq.; Schmalzgr. i. c. n. 22; Arndts-Serafïni I. c. §§ 485 sq. 490. (28) Thomassin. I. c. P. III, 1, 2, cap. 38. (29) Schmalzgr. 1. c. n. 68 sq. (30) S. C. C. 11 lun. 1881 in Act. S. Sed. vol. XIV, p. 417 Sq. (31) Cap. 4 de sep. 111 12 in Sext.; Lugo 1. c. n. 21, 61 sq.:Schmalzgr. I c. n. 11 sq. 72 sq. 87 sq.; Arndts-Serafïni 1. c. § 484 (32) Cap. 2, § 1 de user. V. 5 in Sext.; cap. 13, § 5 X. de haeretic. V. 7; cap. 5 de poenis Vt 9 in Sext. (33) Santi 1. c. n. 29; Arndts-Serafini 1. c. § 455. .■ - >.··Λ · Μ■ « ’Λ* DE PIIS FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 285 ecclesiae acquirant (can. 628), (cfr. Act. S. Sed. vol. I, p. 227 sq. 466J vel ex licentia Rom. Pontificis beneficium saeculare obtineant (can. 626), vel etiam temporanee saecularizentur vel ex ordine reli­ gioso expulsi sint vel propter quemcumque extraordinarium eventum vivant extra monasteria (34). Ex speciali lege pontificia regulares quidam post emissa tan­ tum vota simplicia et publica eadem inhabilitate testandi ligantur. Quae inhabilitas certe nequit extendi ad alias personas, quae solummodo simplicia vota religiosa nuncuparunt. Quodsi leges civiles a sanctionibus canonicis recedunt, regula­ ribus permissum non est, ut libertate per ius civile concessa contra sacros canones arbitrarie utantur (35). Clerici saeculares de bonis suis patrimonialibus, parsimonialibus, industrialibus etiam ex disciplina vigente libere testari possunt neque ad causas mere pias limitantur; at indubitanter haec quoque testamenta ita condant necesse est, ut aedificationi consulant populi Christiani et a legatis etc. pro clerico vere scandalosis abstineant (36). Si clerici saeculares in suo dominio privato habeant bona ex su­ perfluis reditibus beneficialibus, profecto nostra aetate ex praxi com­ muniter recepta, ubi legitimum quoddam ius spolii non obstat, nec specialis statuta est limitatio, libere de omnibus illis bonis testa­ menta ad causas pias condere possunt (37), imo omnino debent, (34) Cfr. c. 7, C. XIX, q. 3; cap. 2 X. h. t. 26; Zech 1. c. § 4C0; Santi 1. c. n. 53; Thomassin. 1. c. P. Ill, I. 2, c-p. 43, 45, 49, 50. Cfr. quoque decis. Congreg. partie, approb. a Leone XII, 26 lunii 1826, apud Bizzarri, Collectanea p. 56 sq. iunct. p. 674 sq.; Piatus, Praeiect. iur. regul. t. I, q. 144 sq. 188 sq. 281 ; c. unie. C. XVI11, q. 1 iunct. Bened. XIII, Const. * Custodes » et decis. S. C. C. 7 Decembr. 1639, 17 Iui. 1723, 25 Febr. 1679 in ed. Richt. C. Tr. p. 399 et S. C. Ep. et Reg. 6 Maii 1864 apud Bizzarri, Collect, p. 767 sq.; S. C. Ep. et Reg. 2 Sept. 1870 in Act. S. Sed. vol. VI, p. 398 sq.; Bei ed. XIV., De Synod, dioec. 1. XIII, cap. 16, n. 4; Sentis in Arch. f. k. K. t. XIV, p. 344 sq.; BalleriniPalmieri I. c. vol. ill, p. 885 sq.; Scherer I. c. t. II, p. 822 sq. (35) Schmalzgr. 1. c. n. 81 de coadiutoribus formatis S. I. n. 187, 192,205; S. C. Ep. et Reg. 18 Maii 1853 apud Bizzarri I. c. p. 673 sq. de testamento monialis vot. simpl.; Aichner 1. c. de legib. austriacis; Friedberg-Ruffini I. c. p. 363 sq. 366 sq. 769 sq. de iure gallico et italico et belgico; Piatus I. c. (36) Cfr. c. 15 Cone. Carthag. VI (a. 401); cap. 1,9, 12 X. h. t. 26; Collect. Lac. t. V, coi. 59. 594, t. IV, coi. 589 sq.; Santi h. t. 26, n. 30. (37) Cap. 12 X. h. t. iunct. Collect. Lac. t. 1, col. 8a7 sq. t. V, coi. 216, 593, 670, 928, 1224, t. VI, coi. 3.6, 478; Sentis 1. c. p. 24 sq.; Santi I. c. n. 40. Cfr. quoque Act. S. Sed. vol. V, p. 87 de induito testandi Archiepiscopo Guatemalensi a. 1860 concesso. 286 PARS ALTERA - TITULUS IX neque etiam ad causas profanas testamentifactio ipsis in foro eccle­ siastico est permissa, nisi adsit expressum et speciale privilegium apostolicum vel legitima consuetudo suis limitibus circumscripta (38). At pro more iam antiquitus recepto sacra utensilia clericorum beneficiatorum, quae ab ipso spolio Camerae Apostolicae eximun­ tur, in Pii V. Const, « Rom. Pontificis » 30 Aug. 1567, liberae di­ spositioni per valida testamenta non permittuntur, sed ecclesiis, in quibus illi clerici beneficia obtinuerant, ipso iure sunt adscripta. Quam Constitutionem Pii V, quae nequaquam ad Cardinales et Episcopos fuerat limitata, postea Urbanus VIII. Const. « Aequum* 19 lui. 1642, et Pius IX. Const. « Cum illud » 1 lun. 1847, praesertim quoad Cardinales et Episcopos accurantius interpretati sunt (39). Denique iussu Leonis XIII Cardinalis Parochi 25 Mart. 1889, om­ nibus Episcopis enixe commendavit, * ut ss. ligni (i. e. crucis) par­ ticulas, quas thecis inclusas pectore prae se suspensas ferunt, suc­ cessoribus transmittendas curent, adeo ut post ipsorum mortem... ad hos perveniant legitimo haereditatis iure ». Cfr. supra h. t. IV, n. 418 ex can. 1298 sq. Quae statuta canonica si legibus civilibus non admittantur, Praesules aliique bénéficiât! eodem iure obligati testamento ad tra­ mites iuris civilis rite facto vel alio convenienti modo efficere de­ bent, ut ecclesia vel successor suis iuribus non priventur (40). 803. Haeredes per testamenta etiam in foro ecclesiastico insti­ tui possunt omnes homines et personae morales sive sacrae sive (38) Cone. Trid. Sess. XXV. cap. 1 de ref.; Collect. Lac. 1. c.; Cone, plenar. Baltimor. III (a. 1884) n. 277; Cone. Strigon. (a. 1858): « Inhibemus proinde ne unquam testamenta contra sacros canones condant aut reditus ecclesiasticos con­ gruae suae sustentationi superfluos in usus manifeste profanos vel sanctitati et bonae famae status clericalis adversos relinquant * ; concord. Hispan. (a. 1851) art. 31, Austr. art. 13 iunct. art. 21; Santi 1. c. n. 40; Zech 1. c. § 459. At Schmalzgr. 1 c. n. 83 sq. aiiique benigniores sequuntur sententias circa possi­ bilem consuetudinem valide et licite testandi de huiusmodi bonis superfluis etiam ad causas profanas. Cfr. de privilegiis clericis civibusque Romanis a Sixto IV et lulio ill, Const « Cupientes » 10 Mart. 1550 concessis: Pauli V, Const. < In eminenti » 8 Apr. 1606, qui illa privilegia a Pio V. Const. « Quae ordini » 27 lan. 1571 revocata denuo confirmavit in favorem Orbis; Thomassin. 1. c. P. Ill, 1. 2, cap. 48, π. 10; Ballerini-Palmieri I. c. vol. Ill, p. 883; Sentis I. c. p. 67. (39) S. C. Ep. et Reg. 4 April. 1851 apud Bizzarri 1. c. p. 648 sq.; S. C. C. 24 Aug. 1867 in Act. S. Sed. vol. 111. p. 238 sq.; Santi 1. c. n. 41 sq.; Act S Sed. vol. V, p. 87. (40) Collect. Lac. tom. Ill, v. Sacerdotes n. 82, tom. IV v Enisconus n · Cone, plenar. Baltimor. Ill (a. 1884) n. 269, 276, 277. ’ P P η· 91 » de pus fidelium ultimis voluntatibus 287 profanae, nisi specialiter a passiva testamentifactione prohibeantur. Ius autem canonicum hac in re generatim adoptavit antiquas pro­ hibitiones iuris Romani et speciatim a passiva testamentifactione exclusit haereticos non toleratos, eorumdem credentes, receptores, fautores ac defensores, item percussores et hostiles persecutores Car­ dinalium (41). Quae sanctiones canonicae nostra aetate in foro saeculari non amplius admittuntur, et in novo codice non commemorantur. Regulares post professionem solemnem, nisi speciali institutione (42) excepti sunt, haeredes institui non prohibentur, sed bona per haereditatem ad illos delata acquiruntur ab ordine religioso sive monasterio (43), cum ipsi privatae proprietatis acquirendae sint incapaces. At regulares absque induito apostolico nequeunt adire haereditates, ad quas ex iure civili, non autem ex iure canonico capaces sunt. Cfr. decis. S. C. Ep. et Reg. 15 lan. 1897. 804. Forma solemnis legum civilium quarumcunque in testa­ mentis ad causas pias ex iure communi Ecclesiae ad valorem non requiritur, sed sufficit, ut per duos vel tres testes aut per scriptu­ ram aut alium modum legitimum ultima voluntas testatoris vere perfecteque expressa certo probetur (44). Quod ius commune Eccle­ siae a potestate civili (45) valide mutari non potest, nisi Ecclesia (41) Cfr. text. cit. in not. 32 h. cap.; Schmalzgr. 1. c. n. 90 sq.; Arndts-Serafîni 1. c. § 491 ; Ballerini-Palmieri 1. c. p. 889 sq. (42) Cfr. de Fratribus Minoribus de observantia et Capuccinis tum in com­ muni tum in particulari, de professis et coadiutoribus formatis Soc. lesu in particulari: Decis. S. C. C. in caus. Firmana 11 lan. et 31 Maii 1721 in ed. Richt. Cone. Trid. p. 395 sq.; S. C. Ep. et Reg. 23 lan. 1863 in Act. S. Sed. vol. 1, p. 222 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 96 sq. (43) Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 3 de reg.; Lago, De iust. et iure disp. 3 sect. 4, 5, 6; Suarez, De virt. et stat. rei. tract. 1, lib. 6, cap. 2, η. 8; Balle­ rini-Palmieri I. c. p. 890 sq. (44) Cap. 11 X. h. t. 26; Schmalzgr. 1. c. n. 41 sq. 87 sq. 175; Santi 1. c. n. 21 sq.; Van de Burgl, De eccles. p. 283 sq.; Arndts-Serafini I. c. § 489. Aliter D’Annibale 1. c. P. 11, n. 339, qui putat extra ditionem pontificiam non esse inquietandos fideles, qui non praestant relicta ad causas pias in testamento irrito ex iure civili. Cfr. Ballerini-Palmieri 1. c. p. 851 sq.; Act. S. Sed. vol. V, p. 92; S. C. C. 26 April. 1902 Anal, eccles. t. X, p. 168 sq. (45) V g in Gallia, Austria, Germania, Italia ex iure civili forma testa­ mentorum ad pias causas non est privilegiata. Cfr. Vering 1. c. § 205 i. f.; Friedberg-Ruffini 1. c. p. 773. f' r PARS ALTERA - TITULUS IX expresse vel tacite consentiat (46). Hinc ecclesia etiam nostro saeculo complures dispositiones ad causas pias tanquam validas sustinuit, etsi solemnitates iuris civilis non fuissent servatae (47). Quodsi illae sanctiones canonicae in foro civili non admittantur, sedulo servandae sunt formae iure civili pro testamentis praescriptae, ne Ecclesia causaeque piae detrimentum capiant. Quae formae iuris civilis eo facilius expleri possunt, quod non raro v. g. in testa­ mento holographo aut coram duobus testibus ad simplicitatem for­ mae canonicae proxime accedant (48). Similiter ubi nunc causae civiles clericorum ex concessione expressa vel tacita Sedis Aposto­ iicae in foro saeculari secundum leges civiles definiuntur, certe in testamentis solemnitates iuris civilis a clericis sunt servandae (49), nisi ipsis legibus civilibus informia testamenta clericorum etiam ad causas profanas habeantur valida (50). Scholion. Num de facto testamenta ad causas profanas, quae solemnitates a iure civili praescriptas non habent, ipso iure sint etiam irrita in foro conscientiae, est res circa quam adhuc a moralistis disputatur. Cfr. Schmalzgr. h. t. 26 n. 36 sq.; Ballerini-Palmief\ I. c. p. 474 sq. 488 sq. 844; Lehmkuhl 1. c. vol. I, n. 1146 sq.; Noldin, De praecept. n. 561 ; Ferreres, Theol. mor. 1, n. 960. 805. Forma etiam testamenti canonici potest esse pura sive absoluta vel conditionata vel cum modo (51) apposito. At ex iure canonico conditiones impossibiles vel inhonestae pro non appositis habitae sunt (52). Quibus conditionibus impossibilibus vel inhone­ stis sane in foro ecclesiastico adnumerari non potuit conditio non nubendi viduae imposita vel conditio, st haeres vel legatarius fidem (46) Nussi 1. c. p. 202. (47) S. C. C. in caus. Arimin. 13 Sept. 1854, in caus. Hortana 29 Febr. 1855; S. Poenit. 23 lun. 1844; Sanii I. c. Cfr. quoque cod. Greg. XVI (a. 1834) pro Statu pont. § 37. (48) Collect. Lac. t. Ill, v. Sacerdotes n. 82; Lehmkuhl 1. c. vol. 1, n. 1147, 1161 sq. (49) Nussi I. c. p. 200 sq.; Cone, plenar. Baltimor. Ill (a. 1884) n. 269 sq. 277. (50) Vering I. c. § 211, not. 20, 21; Zech 1. c. § 435; Friedberg-Ruffini I. c. p. 773, not. 39. Cfr. quoque Schmalzgr h. t. 26, n. 34, qui nimio rigore tenuit clericos olim in testamentis ad causas profanas etiam in foro suo ecclesiastico et privilegiato solemnitatibus iuris Romani sive imperialis subiectos fuisse. (51) Cfr. Arndts-Serafini I. c. § 495; Ballerini-Palmieri I. c. vol 111 p 897 sq (52) Cap. 7 X. de cond. IV 5; Ferraris 1. c. v. Legatarius n 88 ’ DE PUS FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 289 catholicam amplectatur, ut recte semper tenuerunt scriptores catho­ lici contra acatholicos iuristas. Nam quilibet rerum suarum arbiter in actu ultimae voluntatis valide apponit conditionem, quam vult et quam velle potest; conditio autem amplectendae religionis catho­ licae nec impossibilis nec contra bonos mores est, quia testator haeredem suum non vult adducere, ut caece ex animi levitate et sola spe lucri religionem mutet, sed ut motivis bene perpensis agnitam veritatem amplectatur, aut vicissim, si in suo errore perseveret, hae­ redi ta te abstineat. Licet igitur haeredi lucrum temporale occasio sit conversionis, non tamen est finis principalis. Cfr. Zech 1. c. §§ 464 sq. 806. Testamentum canonicum quod statim ab initio fuit nullum ob defectum essentialem v. g. ob inhabilitatem testatoris vel ob de­ fectum voluntatis vel solemnitatis, etiam in foro ecclesiastico per querelam nullitatis intra tempus a iure permissum impugnari po­ tuit (53). Quodsi rite valideque fuerit conditum, potuit resolvi via iuris i. e. ruptione, irritatione, destitutione aut officio iudicis i. e. rescissione. I. Rumpitur testamentum, si vitium infirmans directe attingat ipsum testamentum; id quod potissimum fit per mutatam volunta­ tem testatoris in eodem statu iuridico permanentis, quam v. g. per lacerationem testamenti, declarationem coram testibus, novam legitimamque testamentifactionem sufficienter manifestat (54). Cfr. S. C. C. 14 Maii 1887 in Act. S. Sed. vol. XX, p. 184 sq. II. Irritatur testamentum, quando vitium, quo infirmatur testa­ mentum, directe afficit personam testatoris. Hinc religiosus post solemnem professionem testamentum antea factum, si dubium oriatur, per interpretationem comprehensivam, non extensivam declarare va­ let; nihil enim nunc dat, sed datum significat (cfr. quoque S. C. C. 4 Aug. 1685, et S. C. C. Ep. et Reg. 15 Sept. 1885); at nequit mutare testamentum ante professionem conditum, ut patet ex ipsius inhabilitate testandi atque declaratione S. C. C. in caus. Tolet. 7 Maii 1718; multo minus potest huiusmodi testamentum revocare. (53) S. C. C. 11 lun. 1881 in Act. S. Sed. vol. XIV, p. 417; Schmalzgr. I. c. p. 169 sq.; Arndts-Serafini I. c. §§ 599, 503, not. 3. (54) S. C. Ep. et Reg. 16 Sept. 1864 in Act. S. Sed. vol. I, p. 352 sq. 378 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 170 sq.; Arndts-Serafini \. c. §§ 501 sq.; Lugo I. c. n. 24 sq.; Ballerini-Palmieri 1. c. p. 919 SQ· 19 £90 PARS ALTERA - TITULUS IX Nam eadem potestas in dissolvendo actu requiritur, quae in illo constituendo est necessaria; porro per revocationem testamenti re­ ligiosus institueret haeredem, qui ab intestato succederet, sed ista institutio haeredis merito aequiparatur testamentifactioni, ad quam religiosus est incapax. At testamentum ante ingressum in religionem conditum non irritatur secuta professione solemni; nulla enim solida ratio ab adversariis profertur. Quodsi professio solemnis emissa fuerit in ordine religioso haereditariae successionis incapace, (id quod in iuribus modernis attendi non solet), testamentum statim post professionem solemnem habet effectum; secus in religioso or­ dine illius successionis capace, ad quem in casu interim omnia professi bona quoad proprietatem et usumfructum transeunt, ita ut testamentum effectum non sortiatur usque ad mortem naturalem illius professi, nisi is expresse voluerit testamentum habere effectum a die professionis suae (55). Destituitur testamentum, si vitium directe afficiat haeredem; nam deficiente haerede, qui in omni testamento essentialiter requiritur, necessario ipsum testamentum fit irritum (56). Rescinditur testamentum implorato iudicis officio propter causas in iure expressas (57). 807. Testamentum si morte testatoris confirmatum sit, informa legitima reserari et publicari debet, ut iis, quorum interest, voluntas defuncti testatoris manifestetur. Quodsi agatur de testamento cleri­ corum, curandum est, ut in confectione inventarii bonorum iura Ec­ clesiae non laedantur; hinc laudabiles consuetudines de interventione deputati Episcopi sedulo sunt servandae (58). 808. Aperto publicatoque testamento, nisi quid obstet, ultima voluntas testatoris executioni mandanda est (59). Qua in re ad pro­ vinciam nostram fere unice nunc spectat executio testamentorum (55) Schmalzgr. 1. c. n. 182 sq ; Arndts-Serafini I. 144, 148, paulo aliter Scherer 1. c. p. 824, not. 113. (56) Schmalzgr. 1. c. n. 64, 68. pr. 186 sq. (57) Schmalzgr. 1. c. n. 188 sq.; Arndts-Serafini I. (58) Zech 1. c. §§ 485 sq.; Arndts-Serafini 1. c § mor. 111 (a. 1884) n. 268, 276, 277. (59) Schmalzgr. 1. c. n. 191 sq.; Lugo I. C. p. 324 504; Ballerini-Palmieri 1. c. p. sq. c. § 503; Piatus 1. c. q. c. § 599. 504; Cone, plenar. Balti- sq.; Arndts-Serafini 1. c. DE PUS FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS ad causas pias vel clericorum, quatenus de iure Ecclesia intervenire potest nec de facto est exclusa. Itaque excutores testamentorum ad causas pias, qui ad nudum ministerium assumuntur, pariter sunt testamentarii vel legitimi vel dativi, possunt esse laid vel clerici (60), imo saltem cum consensu Superioris localis etiam religiosi (61), nisi venia Sedis Apostolicae requiratur velut pro Franciscanis de observantia vel licentia Supe­ rioris altioris in ordine religioso v. g. P. Generalis in Societate lesu. Quodsi religiosus absque licentia legitima executorem agat, sane executio testamenti est illicita, sed valide fit (62). Postquam executores officium suum acceptarunt, intra tempus in testamento statutum dispositiones pii testatoris exequi debent; secus quam primum post aditam haereditatem. Quod si facere neglexerint, ab Episcopo admonendi et compellendi sunt, et si per annum in ne- I gligentia perseverent, libera potestas exequendi testamentum ad causas pias ex iure Decret, devolvebatur ad Episcopum tanquam I ad executorem natum piarum voluntatum, si desit executor vel hae­ res, vel illi officio suo non fungantur (63). Executores non solum quoad tempus, sed etiam in reliquis quoad rem ipsam, modum et formam fideliter stare debent voluntati testatoris in testamento expressae; illam igitur nequaquam com­ mutare possunt etiam in rem meliorem, nisi testator expresse hu­ iusmodi potestatem commutandi concesserit excutoribus testamenti, vel pia voluntas testatoris ad litteram execution! dari non possit; quo in casu approbante Episcopo ita implenda est in alio pio opere, | ut quam minime a defuncti testatoris voluntate recedatur (64). Quae potestas commutandi ultimas voluntates piorum testato­ rum indubitanter competit Rom. Pontifici, dummodo iusta causa (60) Cone. plen. Baltimor. Ill (a. 1884) n. 277 maxime exoptat, « ut unus saltem sacerdos pietate et prudentia commendabilis uti executor testamenti (clerici) constituatur ». (61) Cap. 2 de testam. III 11 in Sext.; Schmalzgr. I. c. n. 192 sq. (62) Cap. 1 § Proinde cum vir de V. S. V. 11 in Clem.; Schmalzgr. 1. c. n. 194 sq.; Lugo 1. c. n. 325 sq. (63) Cap. 3, 6, 17, 19 X. h. t. 26; Cone. Trid. Sess. XXII, cap. 8 de ref. ; S. C. Episc. et Regul. 1 Dec. 1843 apud Bizzarri, Collectan. p. 544 sq. ; Act. S. Sed. vol. II, p. 369 sq.; vol. VII, p. 437 sq. (64) Cone. Trid. Sess. ΧΧΠ, cap. 8 de ref.; Schmalzgr. 1. c. n. 207 sq.; Act. S. Sed. vol. VII, p. 437 sq. vol. VIII, 575 sq.; Ballerini-Palmieri 1. c. p. 876; Lugo 1. c. n. 303 sq. k | PARS ALTERA · TITULUS IX subsit; nam ex mero arbitrio et absque insta causa nec licite nec valide exerceri potest. Etenim huiusmudi arbitraria potestas Romano Pontifici nullo modo est necessaria nec continetur in primatu juris­ dictionis. Nam supremus princeps non potest de bonis subditorum disponere contra voluntatem domini, nisi quando id necessarium est ad bonum commune. Iam vero testator est dominus suorum bonorum, de quibus pro suo dominio ad certum usum disposuit. Ergo Rom. Pontifex pro suo alto dominio vel plenitudine potestatis nequit absque iusta causa dispositionem testatoris infirmare vel commutare. Idem efficitur ex verbis Concilii Trid. Sess. XXII cap. 6 de ref., quod tanquam certum supponit ne Romanos quidem Pontifices absque iusta et necessaria causa posse commutare ultimas voluntates pio­ rum testatorum (65). Quamvis autem Rom. Pontifex negotium illud commutationis Episcopis tanquam Delegatis Sedis Apostolicae (cfr. Conc. Trid. 1. c.) committere soleat, tamen Episcopi aliique Praelati inferiores ex iure proprio et absque induito apostolico pias dispositiones fidelium testatorum commutare omnino non possunt. Id quod post decretum Urbani VIII a. 1625 etiam valet de restringendo numero Missarum, quae ex pia quadam fundatione dicendae sunt. Quare Schmalzgr. h. t. 26 n. 214 sq. Cardinalibus, Episcopis aliisque Praelatis per­ peram tribuit sine speciali induito apostolico facultatem commutandi ultimas voluntates fidelium (66). Cfr. dicta ex can. 1517. Potestas executorum testamentariorum etiam ad pias causas praeter casum mortis vel renuntiationis vel privationis cessat, quam­ primum elapsum est tempus a testatore determinatum, vel si testator tempus non praefixit, elapso tempore a iure definito (cfr. cap. 3. X. h. t.), vel voluntas testatoris expleta est; nec permanet, si quis a testatore ratione officii v. g. Vicarii generalis designatus est executor (65) Cap. 2 pr. de relig. domib. 111 11 in Clem.; Concil. Trident. Sess. XXII, cap. 6 de ref. iunct. declar. S. C. C. in ed. Richt. Conc. Trid. p. 161 sq.; S. C. C. 27 lun. 1863 et S. C. Ep. et Reg. 16 Sept. 1864 in Act. S. Sed. vol. 1, p. 608 sq. 352 sq.; Act. S. Sed. vol. Vil, Vili. 1. c. in not. 53 l>. t.; Nussi, Conventiones p. 210 sq.; (de piis fundationibus earumque unione vel suppressione); BalleriniPalmieri 1. c. p. 877; Lugo 1. c. n. 312. (66) Conc. Trid. Sess. XXV, cap. 4 de ref. iunct. decis. S. C. C. in ed Richt Conc. Trid. p. 136 sq. 161 sq.; Nussi I. c. p. 207 sq.; Zech 1. c. § 488- Act S. Sed. 1. c.; Lugo 1. c. n. 313. DE P1I8 FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS 293 testamenti (67) absque intentione perpetuandi in successore aliquam potestatem sese ingerendi. Post executionem factam testamenti ad causas pias conditi excutores sive clerici sive religiosi etiam exempti rationem reddere debent Episcopo dioecesano, et si circa excutionem deliquisse reperiantur, ab eodem puniri possunt (68). 809. De adeunda et acquirenda haereditate delata Ecclesia etiam in suo foro generatim adoptavit ius Romanum (69), nisi expresse aliud statuisset. At cum nostra aetate causae testamentariae clerico­ rum, religiosorum, institutorum ecclesiasticorum et piorum in foro saeculari definiantur ex legibus civilibus, quae non raro a legibus ecclesiasticis discordant, sedulo expendendum est in adeundis haereditatibus delatis, quousque Ecclesia pro sua auctoritate propter bonum religionis ius sibi proprium et a legibus civilibus plane independens sustinuerit (70). Quae res praesertim practici momenti est, si agatur de adeundis haereditatibus a viris vel feminis religiosis sive nomine proprio, sive nomine monasterii tanquam per interpo­ sitam personam fiduciariam factis (71). § 2. - DE ALIIS ULTIMIS VOLUNTATIBUS (72) 810. Praeter testamenta aliae existunt ultimae voluntates velut codicillus (73), qui est ultima voluntas minus solemnis absque di­ recta haeredis institutione; porro substitutio (74), quae est unius in (67) Act. S. Sed. vol. VIII, p. 546, 539; Lago 1. c. n. 336 sq.; Arndts-Serafini I. c. §§ 291 sq. (de mandato). (68) Cap. unie. h. t. III 6 in Clem.; Schmalzgr. 1. c. n. 204 sq.; Lugo 1. c. n. 334 (69) Arndts-Serafini 1. c. §§ 505 sq.; Ballerini-Palmieri I. c. p. 926 sq.; Lehmkuhl 1. c. n. 1157 sq. (70) Ballerini-Palmieri 1. c. p. 691. (71) S. Poenitent. 18 Apr. 1867 iunct. declarationi eiusdem tribunalis 21 Maii 1880 et resp. S. C. Ep. et Reg. 15 lan. 1897 supra n. 278 h. tit. ; BalleriniPalmieri I. c. p. 894 sq. Cfr. quoque singulare privilegium regularibus Belgii a Poenitentiaria 1 Dec. 1820 concessum et a S. C. pro neg. eccl. 31 Iui. 1878 confirmatum et a. 1879 ad regulares in Gallia extensum. De facultate peragendi actus legales seu civiks ad acquiremda bona a professo solemniter ex licentia Superioris S. C. de Rei. 3 Febr. 1921 ; Maroto in Comment, pro Relig. IV, p. 26 V, 10, 94, 270 sq. Wernz-Vidal, De Relig. n. 341. (72) Zech 1. c. t. 19 de aliis ultimar. voluntat. specieb.; Lugo I. c. n. 1, 237 sq.; Arndts-Serafini 1. c. §§ 541 sq. (73) Zech 1. c. §§ 506 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 62 sq. (74) Zech 1. c. §§ 510 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 113 sq. PARS ALTERA - TITULUS IX locum alterius in ultima voluntate vocatio, sub qua comprehenditur etiam fideicommissum (75), quo aut tota haereditas aut portio liaereditatis ad preces testatoris alicui restituenda est ab haerede directe instituto; donatio mortis causa, quae pariter ultimis volun­ tatibus adnumeratur, cum usque ad vitae exitum revocari possit, et licet sola voluntate testatoris non fiat, sed etiam a donatario accep­ tetur, tamen nonnisi morte donantis secuta vere perfecta existit (76); legatum, quod quatenus sumitur pro actu legandi, non pro re legata, est donatio quaedam a defuncto relicta ab haerede praestanda (77), sive ut aliis placet, est ultima voluntas, qua defunctus rem particu­ larem, h. e. id quod rationem haereditatis non habet, alicui ab hae­ rede praestandum liberaliter relinquit (78). 811. In iure canonico principalem quendam locum occupant legata et fideicommissa ad causas pias. I. Quoad subiectum activum et passivum legandi eaedem va­ lent iuris sanctiones atque de activa et passiva testamentifactione, nisi specialis exceptio sit statuta. Huiusmodi exceptiones existunt de professis et coadiutoribus formatis Soc. lesu et conventibus Fra­ trum Minorum de observantia et Capuccinorum, qui licet haeredes institui non possint, tamen capaces sunt legata acceptandi salva paupertate religiosa et exclusis conditionibus propriae regulae con­ trariis (79) v. g. legatis Missarum per modum assignationis perpe­ tuae tanquam sibi debitis etiam per civilem actionem. II. De obiectis legatorum inter ius civile Romanum et cano­ nicum nulla fuit oppositio (80). Profecto ex cap. 5 X h. t. 26 lega­ tum rei alienae i. e. emptae vel aequivalentis in iure canonico indiscriminatim videbatur dici invalidum ; iuxta leges vero Romanas (75) Cap. 13 X. h. t.; Schmalzgr. 1. c. n. 126 sq. 137 sq.; Sentis 1. c. p. 37. (76) Schmalzgr. 1. c. n. 67; Zech 1. c. § 522; Lugo 1. e. n. 318 sq.; ArndtsSerafini 1. c. §§ 589 sq. (77) § 1 Inst, de legatis II, 20. (78) Schmalzgr. 1. c. n. 146 sq.; Ballerini-Palmieri 1. c. p. 911 sq. (79) Cfr. de Soc. lesu: Epitome instituti S. 1. p. 178 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 149; de Fratr. Minor. S. Fr.: Cap. 3 de V. S. V. 12 in Sext. ; cap. unie, de V. S. V. 11 in Clem.; declar. Congr. part, ex mandato Urb. VIII, 9 Sept. 1628 datae; declar. S. C. C. in ed. Richt. Conc. Trid. p. 395 sq. n. 2 sq. 6' S. C. Ep. et Reg. 2 Sept. 1870 in Act. S. Sed. vol. VI, p. 113 sq.; Santi 1. c. n.’ô2 sq. (80) Schmalzgr. 1. c. n. 150. DK PIIS FIDELIUM ULTIMIS VOLUNTATIBUS (cfr. §4 I. de legatis II 20) servatis servandis erat validum, quando testator scivit rem legatam esse alienam; si per errorem putavit rem illam alienam esse suam, nullum est, atque legatario incumbit onus probandi defunctum testatorem scivisse se legare rem alienam. At huiusmodi oppositio utriusque iuris magis apparens quam vera existit, neque Rom. Pontifex i. e. Gregorius I, qui fuit iuris Romani peritissimus, male intellexit vel reprobavit leges Romanas de hac re iuste latas, sed ipse (omissis aliis explicationibus) potius repro­ bat malum usum legum Romanarum, secundum quas legatarius in­ vito domino nequit in specie retinere res alienas ut suas (81). III. Forma legatorum ad causas pias eadem sit oportet atque in testamentis. Valor autem legatorum ad causas pias in rigore iuris non pendet a valore testamenti, quod forte corruit (82). IV. Cum in legatis dominium rei legatae ipsa legis dispositione immediate in legatarium transferatur, ex communiter contingentibus ab haerede tantum praestatur possessio rei legatae; illam enim le­ gatarius propria auctoritate apprehendere nequit (83). Qua in pos­ sessione praestanda si haeres negligens sit, per executores compelli potest (84). Si de executione legatorum ad causas pias agatur, tan­ dem ad Episcopum spectat executio ultimae voluntatis piorum te­ statorum (85). Quae facultas Episcopi exequendi pia legata minime eo extendenda est, ut is etiam commutare possit ultimas testatorum voluntates ad causas pias, huiusmodi enim facultas commutandi soli Romano Pontifici est reservata (86). Scholion. Quae in antiquo iure Decretalium (cfr. cap. 14, 15, 20, h. t. 26) de portione canonica sive quarta parte ex legatis piis in favorem Episcopi detrahenda statuuntur, iamdiu contraria con­ suetudine sunt abrogata. Cfr. c. 18 21 Conc. Benevent. (a. 1331) ; Schmalzgr. h. t. 26 n. 222 sq.; Santi h. t. 26 n. 66 sq. (81) Schmalzgr. I. c. n. 151 sb.; Zech 1. c. § 515; Santi 1. c. n. 68 sq. (82) Cap. 4 X. h. t. 26; Schmalzgr. 1. c. n. 153, 154 sq. (83) Schmalzgr. I. c. n. 146. (84) Cap. 6, 19X. h. t. 26. (85) Cap 3 6 17 X· h. t. 26; Conc. Trid. Sess. XXII, cap. 8 de ref. (86) S C. Ép- et Reg. 2 Sept. 1870 et S. C. C. 13 Aug. 1870 in Act. S. Sed. vol. VI, p. 394 sq. et 419 sq. et in indice gener, eorund. Act. v. v. Legata, Le­ gatum; Santi 1. c. n. 76. PARS ALTERA - TITULUS DE SUCCESI0N1BUS AB INTESTATO (Cfr. Lib. Ill tit. 27 de suce. ab. int.) 812. Successio ab intestato dicitur haereditatis legitimae extra casum ultimae voluntatis defuncti acquisitio (87). Quae successio non iam fit ex voluntate testatoris, ut in ultimis voluntatibus, sed ex legis dispositione defectum iustae voluntalis supplentis, si testa­ mentum omnino non adsit aut viribus careat aut fuerit rescissum. Quae succesiones ab intestato praesertim nostra aetate spectant generatim ad ius et forum civile, salvo tamen iure naturali. Quare pauca solummodo de clericis et regularibus atque ecclesiis sunt sub­ jungenda. 813. Si clerici saeculares ab intestato decedunt, consanguinei illorum ex ordine legitimo vocantur ad haereditariam successionem in ipsorum bona patrimonialia, industrialia, parsimonialia (88). De­ ficientibus haeredibus legitimis, in huiusmodi bona succedit ecclesia, in qua isti clerici beneficium habuerunt (89). Denique si beneficium in aliqua ecchesia non obtinuerunt, ex iure communi doctorum pla­ citis explicato pro diversa conditione clericorum in eadem bona ius successionis sibi vindicat fiscus ecclasiasticus sive episcopalis sive pontificius, nisi forte ex consuetudine tolerata fiscus saecularis suc­ cedat (90). In bona, quae clerici ab intestato decendentes sibi acquisiverant ex superfluis reditibus beneficialibus, vi antiqui iuris communis successit ecclesia, cui clericus servivit exclusis aliis quibuscumque haeredibus legitimis, vel potius illi reditus, antequam clerici eos fecerunt suos atque ex vero dominio privato possederunt, manse­ runt in proprietate ecclesiae vel beneficii (91). Cfr. c. 1 C. XII q. 3. (87) Schmalzgr. h. t. 27, n. 1 sq.; Zech 1. c. §§ 523 sq.; Cathrein loc. cit. (88) Cfr. c. 1, C. XII, q. 4 c. 4, Cone. Tolet. IX (a. 655); Zech 1. c. § 546; Schmalzgr. I. c. n. 56; Santi 1. c. h. t. 27, n. 2; Sentis I. c. p. 10 sq.; ArndtsSerafini 1. c. §§ 473 sq. (89) Novell, 131, cap. 13 i. f.; c. 4, Cone. Tolet. IX (a. 655); diet. Grat, ante c. 6, C. Xil, q. 5; c. 7 ead. C.; cap. 1 X. h. t. 27 = c. 37, Cone, apud Altheim (a. 916) iunct. Gloss.; Thomassin. 1. c. P. Ill, 1. 2, cap. 42, η. 6 sq.; Santi 1. c. n 3 (90) Schmalzgr. 1. c. n. 60 sq.; Friedberg-Ruffini I. c. p. 769 sa. (91) Cfr. c. 1, C. XII, q. 4 = cit. c. 4 Cone. Tolet. IX (a. 655); c. 4, C. XII, Paulatim vero ipsa ecclesia, in qua clericus intestatus benefi­ cium obtinuerat, ad successionem in derelictos superfluos reditus beneficiales non amplius est admissa, ubicumque saltem in praxi negata clericis facultate de illis reditibus libere testandi ius spolii fuit introductum (92). At cum haud raro difficile esset secernere bona patrimonialia clericorum a bonis ex superfluis reditibus ecclesiasticis acquisita, Ecclesia non reprobavit consuetudinem in compluribus regionibus receptam, vi cuius omnia bona a clerico intestato relicta indiscriminatim v. g. in tres partes dividerentur, e quibus una pars obvenit ecclesiis, quibus servivit, altera pars pauperibus erat tribuenda, ultima pars consanguineis concedebatur, imo etiam secunda pars, si consanguinei quoque pauperes sint (93). Ad vitandas autem lites odiosas, quae praesertim nostra aetate in foro saeculari vix felici cum exitu essent disceptandae, ut plu­ rimum toleratur, ut clericis intestatis proximi consanguinei ex iure civili ad haereditatem vocati sine discrimine bonorum succedant. Quae tolerantia autem ita intelligenda est, ut bona censeantur ad haeredes delata cum eodem onere, quo apud defunctum clericum fuerunt, nisi ex privilegio apostolico vel legitima consuetudine rigor iuris communis fuerit temperatus (94). q. 5 —c. 38, Cone. Paris, (a. 829); cap. 1, 3, 4, 5 X. de pecul. cleric. Ill, 25; cap. 7, 12 X. de testam. Ill, 26, cap. 1 X. de succ. Ill, 27; Schmalzgr. 1. c. n. 56,57. (92) Cfr. v. g. c. 6, 38, 42, 43, 16, 18, 46. 47, C. XII, q. 2; cap. 40 de elect. I, 6 in Sext.; cap. 9 de off. Ordinar. 1, 16 in Sext.; cap. unie, de excess. Prael. V, 6 in Clem.; Cone. Constant, (a. 1417) Sess. XXXIX, decrer. ref. cap. 5; Pauli 111, Const. « Rom. Pontificis· 4 lan. 1542; Pii IV, Const. « Grave nobis· 26 Maii 1560; Pii V, Const. « Rom. Pontificis » 30 Aug. 1567; Greg. ΧΙΠ, Const. « Officii nostri· 21 lanuar. 1577; Pauli V, Const. « In eminenti· 8 Apr. 1606; Nussi 1. c: p. 218 sq. 276 de iure spolii Sed. Ap. in concordatis pro Sardin. a. 1741 et a. 1750, pro Hispania a. 1753 et a. 1851. Cfr. quoque I. Ill, t. 3 de spoliis cleric, in Libr. Sept.; Thomassin. I. c. P. Ill, 1. 2, cap. 51 sq. 56 sq. iunct. Zech. 1. c. §§ 549 sq.; Sentis 1. c. p. 33 sq. ; Ehrle, Histor. bibl. Rom. Pont. t. I, p. 185 *sq. 193 sq.; Saegmueller in Kirchenlex. v. Spolienrecht ; Santi 1. c. 1, II, t. 26, n. 32 sq. (93) Cap. 2 X. h. t. 27; Sentis 1. c. p. 22 sq. 62 sq.; Friedberg-Ruffini I. c. p. 770. Cfr. quoque Cone. prov. Vienn. (a. 1858) et Cone. prov. Prag. (a. 1860) in Collect. Lac. t. V, col. 217, 595; S. C. Ep. et Reg. 4 Ian. 1862 in Arch. f. k. K. t. Vlll, p. 464 sq. ad cit. Greg. Xlll, Const. « Officii nostri » addit: « Ubi dicta Constitutio viget ». (94) Schmalzgr. 1. c. n. 59; Tech 1. c. § 546; Santi 1. 111. t. 26, n. 40; con­ cord. Hispan. (a. 1851) art. 31 : « Legitimis haeredibus (Episcoporum) ab intestato successuris eodem conscientiae onere gravatis ». 298 ♦ PARS ALTERA - TITULUS IX 814. Bona novitionim et professorum votorum simplicium, qui absque ultima voluntate moriuntur, perveniunt ad eorumdem con­ sanguineos aliosque legitimos haeredes iure succedendi ab intestato praeditos. Cfr. S. C. Ep. et Reg. 6 lun. 1836 apud Bizzarri, Collec. p. 76 sq. Professis autem votorum solemnium, qui ante professionem de suis bonis ipsi v. g. per donationem vel testamentum non di­ sposuerunt. quoad dominium proprietatis ipsamque possessionem absque corporali apprehensione ex iuris sanctione succedit ordo religiosus, si per regulas suas successionis sit capax; secus bona illorum professorum pariter devolvuntur ad legitimos haeredes ab intestato. Post Concilium Tridentinum (Sess. XXV cap. 2, 3 de regular.) omnia monasteria habent ius succedendi suis professis atque haereditates ad illos devolutas adeundi praeter monasteria Fratrum Minorum de observantia et Capuccinorum et domus Socie­ tatis lesu (95). At professus votorum solemnium si illegitime degat et moriatur extra claustra, bona ab ipso acquisita et relicta spectant de iure ad Cameram Apostolicam (96), non ad ordinem religiosum, cui de­ functus apostata fuerat adscriptus. Cfr. Gregorii XIII. Const. « Officii nostri* 2l lan. 1577; Sixti V. Const. « In conferendis » 23 lan. 1590. Si vero obtinuit temporaneum indultum apostolicum saecularizationis, bona relicta spectant ad propriam defuncti professi religio­ nem ; si perpetuum, bona ex religione asportata, denuo ad eandem devolvuntur; reliqua, nisi aliter fuerit legitime dispositum, pertinent ad Cameram Apostolicam. Cfr. cit. Gregor. XIII. Const. « Officii nostri»; S. C. Ep. et Reg. 26 lunii 1829. 6 lun. 1836. Denique si fiat Episcopus saltem residentialis, cum non iam monasterio, sed ecclesiae suae acquirat, etiam in casu, quo ab intestato moriatur, omnia bona post promotionem ad dignitatem pontificalem acquisita, ipsius cedunt ecclesiae. Cfr. S. C. C. 7 Dec. 1639 17 lui. I723 in ed. Richt. Cone. Trid. p. 399 n. 8 iunct. can. 628. (95) Novell. 123, cap. 38; c. 7,9, C. XIX, q. 3; cap. 2 X. de testam. III, 26; Schmalzgr. I. c. n. 63 sq.; Sanii l. c. I. Ill, t. 26, n. 33, 53 sq.; Scherer l. c. t. II, p. 818 sq. 822 sq. ; praesertim Piatus L c. (96) Omnia bona, quae dicuntur spolia clericorum, per Pium VII a Camera Apostolica translata sunt in S. C. de Prop. F., in qua existit propria Camera spoliorum sive Azienda generale della Rev. Camera degli spogli. Cfr. Sariti l. c. n. 34. DE PRAESCRIPTIONIBUS 299 815. Si ecclesia quedam vel congregatio ecclesiastica vel reli­ giosa legitime exstinguatur, bona nequaquam ad fiscum saecularem devolvuntur, sed ad competentes Superiores ecclesiasticos de istis bonis spectat dispositio; v. g. bona exempti ordinis religiosi sup­ pressi ad Sedem Apostolicam devolvuntur (97). 816. Si peregrini vel infirmi in hospitiis vel nosocomiis eccle­ siasticis ab intestato decedunt, profecto ipsorum bona, de quibus pro suo iure per validum testamentum non disposuerunt, devol­ vuntur ad haeredes legitimos ab intestato succedentes, non ad illa hospitia vel nosocomia ecclesiastica, nisi forte alii legitimi haeredes desint, et specialia existant privilegia vel particulares consuetudines legitime praescriptae (98). Scholion. Consuetudo, qua Episcopi in quibusdam locis prae­ sertim in regno Neapolitano conficiebant « testamenta animarum » pro mortuis ab intestato sci. disponendo aliquid de defuncti bonis pro eius animae suffragio, nunc in desuetudinem abiit, licet in Con­ cilio Romano (a. 1725) vehementer commendaretur (99). TITULUS X. DE PRAESCRIPTIONIBUS (Can. 1508-1512 - In Decretal. 1. II, tit. 26, de praescript.) 817. Fontes: Inst. IL 6, de usucapionib. et longi temp, possessionib. (1); Dig. XLI, 3, de usurpationib. et usucapionib. XLIV. 3, de diversis temporalib. praescriptionib. et de accessionib. possession.; Cod. Vil, 22. de longi temporis praescript. 33, 34, 39, de praescript. 30 vel 40 annor., 40 de... praescriptionib. et interruptionibus; Novell. 9. — C. XVI. q. 3, 4. — Cpl. I. lib. 11, tit. 18, de praescriptionib.; cpl. II, lib. Il, tit. 17, eod. ; cpl. 111, lib. Il, tit. 17 eod.; cpl. IV, (97) Clem. V, Const. « Ad providam >; Clem. XIV, Const. « Dominus ac Re­ demptor >; S. C. C. in ed. Richt. Cone. Trid. p. 399, n. 9, p. 419, n. 7; Scherer 1. c. p. 852 ; Piatus 1. c. t. I, q. 230. (98) S. C. C. 8 Maii 1683; Arndts-Serafini 1. c. §§ 608, 609. (99) S. C. Ep. et Reg. 19 Aug. 1678; Cone. prov. Benevent. (a. 1693); Cone. Rom. (a. 1725) in Collect. Lac. t. I, coi. 104 sq. 58, 382. (1) Cfr. quoque cod. civ. Galliae art. 2219 sq., Italiae art. 2105 sq. German. §§ 194 sq.' 3(Ό PARS ALTERA - T1TULÜ8 X lib. II, tit. 10, eod.; cpl. V, lib. II, tit. 17, eod. — Decretal. Gregor. IX, lib. II, tit. 26 eod; Decretal. Bonifac. VIII, lib. II, tit. 13 eod. — S. C. Ep. et Reg. 2& Apr. 1865, in Act. S. Sed. vol. 1, p. 110, vol. II, p. 229, 295; S. C. de Prop. F. 5. Apr. 1785 in Collect. S. C. de Prop. F. n. 2123. Scriptores: Commentatores iur. Rom. in cit. tit.; Arndts-Serafini l.c. §§87, 91, 110, 106 sq. 157 sq. 164; Van Wetter. Cours élémentaire de droit romain §§ 91 sq. 106. 177 sq. ; Vering. üesch. u. Pand. §§ 100, 146. — Comment, iur. Decretal, in h. t. ; Zech. De iure rer. eccles. sect. Ill, tit. 21 sq. ; Lugo, De iust. et iure disp. 7; Lega, Praelect. de iud. eccles. vol. I, p. 315 sq.; D'Annibale, Summola theol. mor. P. Il, n. 113 sq.; Ballerini-Palmieri, Opus theol. mor. vol. Ill, n. 133 sq. ; Hammersteln, De Ecclesia et Statu p. 221 sq. — Ponsius, 1. c. p. 122 sq. — Saepius citati Comment. Codicis velut Vermeersch, Matth. a Coronata, De Meester etc. Praenotiones 818. I. Connexio materiae. Praescriptio multiplici ratione cum ordine iudiciario connectitur. Est enim singularis quaedam exceptio ideoque titulus de praescriptionibus in libro secundo Decretalium ad instar appendicis tituli de exceptionibus illico subiungitur; porro optimum quoddam est medium sese defendendi contra actorem, cuius ius vel saltem ius agendi forte praescriptione est exstinctum. Qua in re maximam habet similitudinem cum praescriptionibus iuris, cum pariter in praescriptione ius certis factis iuridicos quos­ dam effectus alligavit. Cfr. Maschat h. t. 26, n. 2. At praescriptio principaliter est ratio quaedam acquirendi domi­ nii rerum atque sese liberandi ab obligationibus, unde dominia et iura ab aliis amittuntur. Quae disputatio evidenter spectat ad ius de rebus ecclesiasticis. Quare mirum non est, quod v. g. Tancredus, Durantis, Zech in suis tractatibus de ordine iudiciario proprium quendam titulum de praescriptionibus non habeant. Etiam Codex can. 1508 sq. praescriptionem directe respicit tamquam modum ac­ quirendi bona et iura et se liberandi ab obligatione etiam oeco­ nomica. II. Definitio. Praescriptio sive usucapio (2), quatenus conside­ ratur ut mera exceptio in iudicio, definiri potest : Exceptio perem(2) L. 28 Dig. de V. S. L. 16. « Alienationis verbum etiam usucapionem con­ tinet ; vix est enim, ut non videatur alienare, qui patitur usucapi ». Cfr ouooue Lega 1. c. p. 316, not. 3. Quae duo vocabula praesertim in antiquo iure Romano diversam habuerunt significationem (cfr. Arndts-Serafini 1. c. § 157); at nunc saepe promiscue adhi- DE PRAESCRIPTIONIBUS 301 ptoria, per quam bonae fidei possessor post legitimi temporis de­ cursum potest repellere pristinum dominum ius suum repetentem ; in sese vero et universim spectata est modus acquirendi a iure approbatus, quo per possessionem debito modo et tempore conti­ nuatam obtinetur ius aliquod (usucapio) vel aliqua liberatio ab obligatione (praescriptio). Quare praescriptio sensu stricto, ut est exceptio, se habet ad usucapionem sive praescriptionem sensu lato et in sese spectatam ut effectus ad causam (3). 111. Divisio. Praescriptio dividitur 1°. in causalem sive in fieri, quae consistit in complexu omnium illorum actuum et requisitorum necessariorum ad obtinendum ius, et in formalem sive in facto esse, quae omnibus conditionibus impletis est consummata et nihil aliud est quam ipsum ius praesciptione obtentum; 2°. in ordinariam, quae brevi tempore i. e. triennio inter prae­ sentes et vicennio inter absentes absolvitur, in extraordinariam sive longissimi temporis, cui adnumeratur praescriptio nonnisi post 30 vel 40 annos completa, in centenariam et in immemorialem, cuius initii memoria non existit (4) ; 3°. in positivam sive acquisitivam, qua ius alienum sive dominii sive ususfructus etc. antea non habitum acquiritur, et in privativam sive exstinctivam, qua ius alterius perimitur, et liberatio obtinetur ab obligatione; 4°. in praescriptionem actionis civilis vel accusationis criminalis et praescriptionem executionis poenarum. Quae ultima divisio potis­ simum spectat ad processum canonicum. Cfr. cap. 2 de praescr. Π 13 in Sext. de praescriptione poenae confiscationis bonorum. bentur, licet ab antiquis ct recentioribus scriptoribus illorum discrimina recen­ seantur. Cfr. Schmalzgr. I. 11, t. 26, n. 1, 2; Ballerini-Palmieri 1. c. n. 133 sq. Unica vox praescriptio adhibetur in iure nostro can. 1508; ubi praescriptio res­ picitur tamquam modus acquirendi et se liberandi, quod passim obtinet etiam in codicibus modernis, cfr. v. gr. Cod. civ. Ital. art. 2105. (3) L. 3 D. de usucap. « Usucapio est adiectio dominii per continuationem possessionis temporis lege definiti»·, cap. 7 X. h. t. 26; Zech 1. c. §§ 555 sq. Fuit Justinianus qui, complendo iuris evolutionem, omnem distinctionem sus­ tulit inter usucapionem et praescriptionem et unicum institutum iuridicum ex duobus induxit; unde factum est, ut conditiones quae in iustinianea praescrip­ tione necessariae sunt, ex utroque veteri instituto iuridico indiscriminatim assumptae fuerint, ita tamen ut in novo unico instituto haberetur quidquid melius fuerat in alterutro. (4) Biederlack in Act. theol. Oenip. t. VI, p. 633 sq.; Reiffenst. 1. 1, t. 4, n. 178, 180; Santi h. t. 26, n. 45 sq. 3Ô-2 PARS ALTERA - TITULUS X IV. Notae historicae. Praescriptio aequitate naturali commen­ data iam in antiquo iure Romano reperitur statuta, donec tandem lustinianus, ut < ut antiquae subtilitatis ludibrium » expelleret, non pauca in hac re mutaret (5). Item populis germanicis saltem similis vel aequipollens quaedam institutio non fuit plane ignota (6). Ecclesia cum in imperio Romano magis magisque propagaretur atque bona quoque immobilia frequentius acquireret, generatim reiectis abusibus v. g. de praescriptione etiam cum mala fide com­ plenda, iure Romano uti coepit et pro suo iure propriis negotiis spiritualibus, introductis aptis immutationibus leges vigentes de praescriptione applicavit aut novas conditit (7). V. Solum iure Codicis effectum est, ut cum hodie negotia oeco­ nomica ab Ecclesia et personis ecclesiasticis sint peragenda cum personis, quae iuribus modernis reguntur, ad haec moderna iura remittat non amplius provocans ad ius Romanum tamquam ad ius suppletorium. « Praescriptionem, tamquam acquirendi et se liberandi modum, prout est in legilastione civili respectivae nationis, Ecclesia pro bonis ecclesiasticis recipit » — Salvis specialibus codicis praescriptis (can. 1508). § 1. - DE HONESTATE ET ORIGINE PRAESCRIPTIONIS 819. Praescriptio est honesta atque iusta propter fines plane (5) L. unie. Cod. de nud. iur. Vll, 25", L. unie. Cod. de usucap. Vll 31 * Arndts-Serafini 1. c. ; Vering i. c. ’ * (6) Walter Deutsche Rechtsg. n. 548 sq.; Gerber 1. c. § 101. (7) Cfr. cap. 1 sq. C. XVI. q. 3; c. 17. Cone. Chalced. (a 451V can 1 1^ 18 X. h. t. 26. n U- i, io, I honestos. Nam tranquillitas societatis et ordo publicus exigit, I. ne dominia rerum passim incerta atque confusa maneant; cfr. pr. Inst. de usucap.; L. 1 D. h. t.; — II. ut lites amputentur et finiantur; L. 5 pr. D. pro suo XLI 10; — III. Ne possessores rerum prope immortali timore teneantur; L. 7 pr. Cod. de praescr. 30 vel 40 ann; — IV. ut eorum, qui res suas et iura propria negligant, puniatur socordia, et diligentia acuatur, atque sit aliqua inter desides et vi­ gilantes differentia (L. 2 pr. Cod. de ann. except. VII 40), praeser­ tim cum sufficiat « dominis ad inquirendas res suas statuti temporis DE PRAESCRIPTIONIBUS 303 spatium ». Cfr. cit. L. 1 D. h. t. Quas rationes legibus Romanis expressas non dedignatus est Alexander III. cap. 5 X. h. t. 26 approbare : « Legislator solum propter vitandam miserorum segnitiem et longi temporis errorem et confusionem primus tricennali et quadragenali praescriptioni vigorem legis imposuit ». Cfr.de textu h. cap. editionem corp, iur can. Friedberg (8). Quae rationes quamvis efficaciter probent valde convenienter lege positiva praescriptionem statui, tamen illam nequaquam bonum adeo necessarium esse evincunt, ut praescriptio ab ipsa naturae le­ ge immediate sit stabilita. Etenim sicut ratio naturalis multa dictat (v. g. quod coniux coniugi non possit valide donare), quae ut vim habeant, lege quadam positiva sunt decernenda, ita etiam ratio na­ turalis dictat expedire ad bonum publicum, ut per praescriptionem iura et dominia transferantur, verum id effici debet lege humana, etiamsi agatur de praescriptione centenaria vel immemorial!, quae concludentibus rationibus immediate ex iure naturali derivari non potest (9). Quae lex humana omnino intelligenda est lex ecclesiasti­ ca, si de praescriptione bonorum ecclesiasticorum agatur. Nam soli Ecclesiae ut societati perfectae competit de rebus suis leges ferre, licet nostra aetate huiusmodi ius Ecclesiae nativum in codicibus ci­ vilibus non amplius agnosci soleat (10). Porro apud diversos po­ pulos maxima est varietas in praescriptione servanda, quae expli­ cari nequit, si iure naturali esset introducta (11). Tandem nulla est necessitas recurrendi ad legem quandam na­ turalem. Nam quemadmodum supremus princeps societatis perfectae ex iusta causa et propter bonum publicum in casu particulari vi suae iurisdictionis sive alti dominii potest transferre dominium, ita idem efficere potest lege generali praescriptionis (12). Quodsi in iure privato praescriptio ex iure naturali non possit repeti, sed iure humano uniuscuiusque societatis perfectae sit sta­ tuta, multo minus ad ius naturale recurri potest ad stabiliendam le- (8) Schmalzgr. h. t. 26, n. 4; Ballerini-Palmieri 1. c. n. 134 sq. ; Lugo 1. c. disp. 7, n. 4 sq. (9) Lago 1. c. n. 7 sq.; Zech 1. c. § 557; Lega 1. c. p. 318, not. 1. (10) Syllab. Pii IX, prop. 19, 26; cap. 4, 6, 8, 9, 13 X. h. t. 26; BalleriniPalmieri 1. c. n. 147 sq.; Lehmkuhl, Theol. mor. vol. I, n. 922. (11) Collect. S. C. de Prop. F. n. 2123, ubi traditur Sinenses nullam habere legem civilem de praescriptione, imo vel ipsum vocabulum praescriptionis apud illos non audiri; Zech 1. c. SOI PARS ALTERA - TITULUS X geni praescriptionis formalis et proprie dictae ΙΠ ordine publico et international!. Etenim nulla existit lex naturalis per possessionem 100 vel 200 vel 500 annorum contra ius in hoc ordine praescribi. Neque ulla existit auctoritas publica competens, quae talem legem humanam condere possit. Denique in factis adeo notoriis atque pu­ blicis conscientia rei alienae nunquam admittit bonam fidem, sine qua ex iure naturali omnis praescriptio est exclusa. Quare ad quae­ stionem : « Num iura ordinis publici v. g. ius, quod Summus Ponti­ fex habet in Statum ecclesiasticum, extingui possunt per praescriptio­ nem », optimo consilio Hammerstein 1. c. p. 228. respondebat: « Negando » atque a sententia Périn et Fénelon aliorumque disces­ sit. Si Zech 1. c. § 602. pro more Fenelonii ad divinam quandam ordinationem provocat, qua per longaevam possessionem transferan­ tur regna, saltem cautius a vocabulo praescriptionis abstinet et prae­ fert nomen praesumptionis, sed « divinam illam ordinationem » so­ lidis argumentis non probat. Facile vero illud concedi potest intra tempus immémoriale interveniri posse alia facta v. g. extinctionem subiecti, tacitam renuntiationem etc., quibus legitima potest fieri translatio iuris; at isti modi nonnisi per abusum verborum dicun­ tur praescriptiones. Cfr. Hammerstein 1. c. p. 226, sq. ; Zallinger, Instit. iuris natur. §§ 126. 286. 287. iunct. eiusd. auct. I. II. t. 26. de praescript. § 386. § 2. - DE SUBIECTO ACTIVO ET PASSIVO PRAESCRIPTIONIS. 820. Praescribere potest omnis, qui iuris activi sibi quaerendi vel iuris passivi sive obligationis, a qua liberetur, et possessionis capax est; nam praescriptio generaliter omnibus est permissa. Ne­ que excluduntur a praescriptione infantes, furiosi, pupilli per suos tutores vel curatores multoque minus minores (13). (12) Lehmkuhl, Theolog. moral, vol. 1. n. 417; D'Annibale, Summula P. II, n. 139, not. 3. (13) Zech 1. c. § 559; Schmalzgr. h. t. 26, n. 17, 18. Quodsi dubium movetur, num quis pacto praescriptioni renuntiare possit, in hac controversia contra Schmalzgr. h. t. 26, n. 21 sq. videtur standum pro negativa sententia. Cfr. D’Annibale 1. c. n. 144, not. 29. Etenim ut tandem ipse Pirhng h. t. 26 n. 8 fatetur praescriptio principaliter ob bonum publicum et nonnisi secundario ob 305 DE PRAESCRIPTIONIBUS Praescriptio procedit contra omnes, qui iuris activi sunt capa­ ces suaque iura tueri valent neque specialiter excipiuntur propter impedimentum iuris in agendo ; nam aequum non est eorum bona praescribi, qui illa tueri non possunt. Hinc excipiuntur omnes illae personae, quae in iudicio stare, bona administrare et defendere ne­ queunt velut pupilli. Neque contra eos inchoari potest praescriptio, qui ius habent sub conditione vel die, antequam dies vel conditio exstiterit, sive ut dicitur: Actioni nondum natae non praescribitur (14). Impedimenta facti persecutionem iurium non prorsus faciunt impossibilem, sed tantum difficiliorem ; quam ob causam si vere iusta sunt, per restitutionem in integrum et per actionem rescisso­ riam parti gravatae succurritur, imo etiam statuitur ob eiusmodi impedimentum praescriptionem non currere (15). § 3. - DE CONDITIONIBUS REQUISITIS AD PRAESCRIPTIONEM. I. - De materia apta praescriptionis. 821. Omnes res sive corporales sive incorporales, mobiles ac immobiles, publicae et privatae generatim praescribi possunt, nisi aut ex natura rei aut speciali iuris prohibitione, sive absolute et a quocunque, sive ordinario tempore et a quibusdam personis prae­ scriptio fieri nequeat. Cfr. Arndts-Serafini 1. c. § 162. Ex natura rei a praescriptione excluduntur. I. iura primatus Rom. Pontificis in universam Ecclesiam atque generatim omnia alia, quae iure divino in ecclesia sunt constituta; II. res sacrae et publicae, quatenus dominio privato aut omni commercio humano vel profano sunt subductae (16); commodum privatorum est introducta; sed iuri principaliter ob bonum publicum statuto pactis privatorum renuntiari nequit. Nihil vero obstat, quominus quis post praescriptionem completam iuri ex illa quaesito renuntiet. Cfr. Vering 1. c. § 100; cod. civil. Ital. art. 207, cui alii codices civiles non pauci concordant. (14) L. 7, § 4. Cod. de praescr. VII, 39; Vering 1. c. § 100. (15) Schmalzgr. h. t. 26, n. 19, 20; Zech 1. c. § 559; Arndts-Serafini 1. c. § 163 i. f. (16) Quare nequaquam omnes res sacrae vel publicae a qualicunque praes­ criptione eximuntur. Profecto res sacrae, quamdiu consecratae vel benedictae manent, nequeunt praescribi ad usus profanos; si vero consecrationem vel benedictionem amiserint, libere acquiri possunt etiam ad usus profanos non tamen sordidos; porro certae res sacrae v. g. calices consecrati nequaquam 20 < 306 PARS ALTERA - TITULUS X III. res merae facultatis, quae citra ullam obligationem permit­ tuntur sive absque iure possidentur; IV. ius visitationis et obedientiae subditi ecclesiastici, quamvis possit absolute praescribi translative, ut quis non huic, sed alteri Praelato obediat, tamen non potest praescribi exstinctive, ut nulli omnino iam Superiori ecclesiastico subsit; cfr. cap. 12. 16, X, h. t. iur. Decretal. V. quamvis iura episcopalia iurisdictionis per se et absolute ab inferiore quodam Praelato praescribi possint (17), tamen id nequa­ quam extendi potest ad iura ordinis ex lege divina ordini episcopali reservata (18); et in genere praescribi non possunt quae sunt iuris divini sive naturalis sive positivi. VI. Quae obtineri possunt ex solo privilegio apostolico, velut facultas conferendi ordines minores vel sacr. confirmationis in pres­ bytero (19). VII. res furtivae aut vi possessae, donec vitium purgatum fuerit (20). 822. Positiva iuris canonici prohibitione atque dispositione ex­ cipiuntur a praescriptione. I. limites provinciarum ecclesiasticarum, dioecesium, parochiarum, quos legitima probatione vel alias indubitata fide constiterit eccle­ siastica ordinatione statutos, ne jurisdictiones confundantur et per­ turbentur. Idem dicatur de Vicariatu aut Praefectura Apostolica ac omni dominio privatorum hominum sunt subductae ideoque sicut emi et vendi ita ab aliis personis privatis per praescriptionem acquiri possunt. Quodsi res quaedam sacrae v. g. ecclesiae consecratae non possunt existere in dominio privato, inde non sequitur, quod a publica persona ecclesiastica v. g. a Capitulo nequeant praescribi contra aliam publicam personam. Idem dicendum de rebus quibusdam publicis et profanis, quae exclusis hominibus privatis a personis publicis per praescriptionem acquiri non prohibentur v. g. via publica ab uno municipio contra alterum municipium. (17) Cap. 15, 18 X. h. t. 26; Bened. XIV, De Synod, dioec. 1. XIII, cap. 8, n. 17 sq. (18) Cap. 4 X. de consuet. 1,4; Lago 1. c. n. 144; Schmalzgr. h. t. 26, n. 37; Logo 1. c. n. 138 sq. (19) Ctr. tamen can. 63, § 2 ubi possessio centenaria vel immemorialis praesumptionem inducit privilegii, quae ab onere probandi privilegii liberat. (20) Quae ex publico iure Romano atterunt veteres canonistae, nostra aetate non iam sunt practici momenti. Nam in his quaestionibus iuris publici atque etiam privati nunc attendendi sunt in foro saeculari moderni codices civiles salvo iure naturali atque canonico. DE PRAESCRIPTIONIBUS 307 de Praelatura nulius. Quodsi fines dubii atque incerti fuerint, locus est praescriptioni (22) ; II. iura spiritualia v. g. eligendi, instituendi a laicis, nisi agatur de iuribus spiritualibus, quorum laici sunt capaces v. g. iurispatronatus, sepulturae, et intra terminos ab Ecclesia concessos (23) ; III. beneficia ecclesiastica sine titulo a clericis obtenta; multo minus praescriptione fieri potest, ut ex beneficialibus bonis fiant bona patrimonialia clericorum (24). III. Solutio cathedratici. IV. Eleemosynae et onera Missarum etiam longissima et imme­ morial! consuetudine : ipsum tamen onus missarum in alium prae­ scriptione transferri potest. Cfr. Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 5, de ref.; S. C. C. 18 Febr. 1702, 18 Aug. 1843; D'Annibale 1. c. P. II, n. 151, n. 4; Van de Burgt, De celebr. Missar. p. 139 sq. ; Zech 1. c. § 599. II. - De possessione ad praescriptionem requisita. 823. Ad praescriptionem etiam in foro ecclesiastico omnino re­ quiritur possessio; etenim « sine possessione usucapio contingere non potest » (cfr. L. 25, D. de usurp.), et « sine possessione prae­ scriptio non procedit ». Cfr. R. I. 3 in Sext. Quodsi de rebus incorporalibus praescribendis agatur, sufficit quasi possessio, qua iura incorporalia possideri dicuntur (25). At simplex factum possessionis etiam longissimo tempore continuatum, quamvis sit conditio necessaria ad praescriptionem iurium, tamen ex sese non est causa efficiens, quae sit capax producendi iuris, sed causa illa efficiens translationis iurium in praescriptione tandem reperitur in lege positiva. 824. Quae possessio ut ad praescriptionem sufficiat, debet esse: I. nomine proprio sive opinione domini vel proprietarii, qui rem detinet tanquam suam; quare qui alieno nomine rem detinet, non (21) Cap. 9 X. h. t. 26; cap. 4 X. de paroch. III, 29. (22) Cfr. c. 2, C. XVI, q. 4; cap. 9 X. h. t. 26; Zech 1. c. § 574. (23) Cone. Trid. Sess. XXV, cap. 9 de ref.; Schmalzgr. h. t. 26, n. 51. (24) R. I. 1 in Sext.; Schmalzgr. 1. c. n. 29; Lago 1. c. n. 103 sq.; BalleriniPalmieri 1. c. n. 141. (25) Schmalzgr. 1. c. n. 42 sq.; Pirhing h. t. 26, n. 38 sq.; Zech 1. c. §§ 565 sq. PARS ALTERA - TITULUS X sibi, sed domino principali rem usucapit, qui per suum procurato­ rem vel famulum rem possidet ; II. continuata neque unquam interrupta (cfr. § 12. Inst. h. t. ; cap. 8, X. h. t.), iusta sive coniuncta cum titulo ad transferendum dominium habili, non vitiosa i. e. non vi, non clam, nec precario obtenta, non coniuncta cum mala fide. Cfr. cap. 1, X. h. t. (26). III. - De tempore possessionis legitimo. 825. Tempus ex sese etiam longissimum ut causa efficiens iura producere nequit ; at ex iure positivo tanquam conditio ad praescrip­ tionem iuris est necessaria. Tempus nunc est determinandum ex Codice civili respectivae nationis. Sed quoad res ecclesiasticas haec valet regula : Res immobiles, mobiles pretiosae, iura et actiones sive personales sive reales quae pertinent ad Sedem apostolicam, spatio centum annorum praescri­ buntur » (can. 1511, § 1); ita tamen ut tempora intercidentium forte schismatum, quae cursum praescriptionis impediunt, a compu­ tatione centum annorum deducenda sint. Quod privilegium Ecclesiae Romanae ad alia instituta ecclesiastica etiam exempta non est exten­ dendum (28), nisi constet de expresso et speciali privilegio eiusdem vel similis amplitudinis v. g. 60 annorum. « Quae pertinent ad aliam personam moralem ecclesiasticam praescribuntur spatio triginta annorum » (can. cit. § 2) : causae (26) Cfr. de possessione in genere : Schmalzgr. 1. II, t. 12 de caus. posses, η. 1 sq.; Ballerini-Palmieri 1. c. vol. Ill, η. 167 sq., qui Schmalzgr. secutus non raro etiam antiquores scriptores corrigit; D’Annibale I. c. P. II, n. 118 sq.; Biederlack.De iust. et iure p. 14 sq.; Lega, Praelect. de iud. eccles. vol. I, p. 221 sq., ubi in tradenda notione possessionis a communi veterum doctorum sententia recedit; Ruggeri, 11 possesso; Arndts-Serafiini 1. c. §§ 135 sq. 158 sq., qui sententias recentiorum scriptorum saepe parum perspicuas et fundatas recensent. (27) De iure praecedenti cfr. pr. I, h. t.; Zech 1. c. §§ 570 sq.; Schmalzgr. h. t. 26, n. 97 sq. ; Arndts-Serafini I. c. § Igl. Cap. unie, de reb. III 4, in Extravg. com.; Schmalzgr. 1. c. n. 101, 107 sq.; Lega 1. c. p. 330 sq. ; D'Annibale 1. c. n. 150, not. 28. C. 15, C. XVI, q. 3; cap. 4, 6, 8, 9 X. h. t. 26; Schmalzgr. 1. c. n. 102 sq. (28) Auth. * Quas actiones » ad L. 23, Cod. de s. eccl. 12; c. 17, C. XVI, q. 3; cap. 13, 14, 17 X. h. t. 26; cap. 2, h. t. II 13 in Sext.; Schmalzgr. I. c. n. 101, 107 sq. DE PBAESCRJPTI0NIBÜ8 309 piae quae non sint personae iuridicae subiacent ordinario praes­ criptionis tempori lege civili determinato. Vermeersch, Epit. II, n. 831. In praescriptione quadragenaria iuris praecedentis contra res ecclesiasticas titulus coloratus ordinarie non requisitum fuit, sed praesumptus sufficiebat, tamen si ius commune praescribenti esset contrarium, aut contra eum praesumptio haberetur, quadraginta anni cum titulo colorato aut tempus immémoriale requirebantur (29). Quae praescripta etiam in praescriptione tricenaria Codicis viden­ tur esse applicanda. At favor temporis immemorialis praescrip­ tioni centenariae certo non competit. Etenim nullibi in scripto iure communi fuit expressus nec constanti et universali consuetudine comprobatus. Quodsi in compluribus decisionibus Rotae Romanae praescriptio centenaria ita fuit aequiparata immemoriali, ut pariter contra iuris communis praesumptionem sufficeret ad supplendum titulum, huiusmodi decisiones sua vi non carent, sed non consti­ tuunt ius commune, quod inferioribus iudicibus imponat obligatio­ nem, neque peremptorie elidunt rationes internas contra illam aequiparationem. Nam in praescriptione centenaria initium possessio­ nis cognoscitur, ideoque etiam titulus cognosci potest, cui innititur; at in praescriptione immemoriali omnino non existit memoria illius initii ; hinc multo facilius praesumi potest possessionem cum aliquo titulo fuisse inchoatam. Quare praescriptio centenaria certe efficacior est quam praescriptio triginta vel quadraginta annorum, sed ad vim immemorialis non pertingit. Inde fit, ut per clausulam: « Non obs­ tante quacunque consuetudine vel praescriptione » etiam centenaria praescriptio vel consuetudo ablata sit, sed non immemorialis, nisi clausulae citatae addantur verba: « Etiam immemoriali », ut v. g. fit in Cone. Trid. Sess. XXIII, cap. 10 de ref. (30). De praescriptione actionum judicialium Codex agit libr. IV can. 1701, 1703. Cfr. quoque favorem can. 1446 triennali possessioni beneficii concessum. (29) Cap. 1 h. t. II 13 in Sext.; cap, 2 de rest. spo!. 11 5 in Sext.; Schmalzgr. 1. c. n. 103; Zech 1. c. § 571. (30) Garcias, De benef. P. V. cp. 9, n. 107 sq.; Sanli h. t. n. 45 sq.; Lega 1. c. p. 331 sq.; Wernz I. c. t. 1, n. 253 (de decis. Rot. Rom.); Act. theol. Oenip. t. Vi, p. 634. 310 PARS ALTERA - TITULUS X IV. - De titulo iusto ad praescriptionem necessario 826. 1. Titulus iustus (31) est causa ex sese habilis ad transferendum dominium v. g. emptio, ideoque est fundamentum vel ratio, propter quam possessor bona fide putat rem a se possessam iuste retineri ut suam. Tot igitur sunt tituli usucapionis, quot sunt tituli ex sese habiles ad acquirendum dominium. Qui titulus potest esse verus, si vere et actu transfert ius; coloratus, qui ex sese aptus est ad transferendum ius, sed de facto illud tantum apparenter transfert propter occultum vitium tituli; existimatus sive putativus, qui erronea opinione probabiliter creditur intercessisse ; praesumptus, quem ipsae leges ex possessione lon­ gissimi temporis intervenisse praesumunt. 11. Quamvis verus titulus ad praescriptionem non sit necessa­ rius, « quia quod proprium est, amplius eius fieri non potest » (cfr. § 10 Inst, de legatis II, 20), tamen ut iustus sit, omnino requiritur (32). Titulus vero coloratus ad ordinariam praescriptionem sufficit, licet necessario non requiratur. Sufficit quoque titulus existimatus, dummodo sit rationabilis et fundatus in errore facti alieni. Cfr. L. 33 § 1 D. de usurp, et usuc. Titulus praesumptus regulariter sufficit tantum ad praescriptionem temporis extraordinarii, nisi praesumptio malae fidei stet contra praescribentem, aut ius resistat et posses­ sionem rei praescribendae positive prohibeat. In praescriptione autem immemoriali nullus titulus probari de­ bet, etsi ius resistit. Quae assertiones facile comprobantur. Nam sine titulo colorato vel existimato, qui saltem ex sese sit aptus ad transferendum dominium, non potest ab initio existere bona fides, quae ad praescriptionem omnino est necessaria. Porro titulus, qui ab initio adfuit, paulatim forte oblivioni dari potest; ideo sufficit titulus praesumptus. Qui ut praesumatur, ordinarium tempus possessionis non sufficit, sed requiritur tempus' longissimum 30 vel 40 annorum. Imo si ius resistat, vel est praesumptio contra praescribentem, tempus immémoriale est necessarium (33). (31) Schmalzgr. h. t. 26, n. 81 sq.; Zech I. c. §§ 563 sq.; Arndts-Serafini 1. c. § 159, not. 3; Ballerini-Palmieri L c. n. 159 sq., 163 sq. (32) Cap. 17 X. de praescr. 11 26. (33) Cfr. c. 15, C. XVI, q. 3; cap. 1 de praescript. II 13 in Sext.; Schmalzgr. 1. c. n. 88 sq. ; Lugo 1. c. n. 15. Cfr. caus. üallipolitanam Funerum apud S. C. C. pos. Codicem discussam 24 Maii et 15 Nov. 1930 (A A. S XXV 1551 · Nouv Rev. Theol. (a. 1933) p. 646; Monii. eccl. (a. 1933) p 165. ’ < DE PRAESCRIPTIONIBUS 311 V. - De bona fide ad praescriptionem requisita. 827. I. Bona fides (34) est iudicium, quo quis prudenter existi­ mat sese iuste rem possidere ut suatn absque laesione iuris alterius; mala autem fides est iudicium, quo quis existimat rem, quam animo retinet ut suam, esse alienam sive non suam. Quare bona fides habetur, quando existimatio mentis, qua quis iudicat rem esse suam, corresponde! animo sive voluntati rem possidendi ut suam; mala vero fides consistit in discordantia iudicii mentis, quo quis scit vel credit rem non esse suam, sed alienam, cum animo sive voluntate eandem rem possidendi ut suam. II. Iam bona fides ad omnem praescriptionem inchoandam est ex iure naturali omnino necessaria. Cfr. cap. 5 et 20 X. h. t. 26; R. I. 2 in Sext. Nam sine bona fide theologice bona detinetur res aliena cum peccato, sed legislator humanus detentionem rei cum peccato permittere nequit, et licet tolerare possit mala minora ad evitanda mala maiora, tamen nequit peccata praemiis afficere. Id quod fieret, si non obstante mala fide praescriptio esset per­ missa. Quare antiquum ius Romanum, quo solummodo ad ini­ tium, non vero ad continuationem praescriptionis bona fides requi­ rebatur, a iure canonico recte fuit correctum. Quae correctio iuris canonici, cum sit infallibilis interpretatio iuris naturalis, etiamnunc in foro canonico et civili est servanda. III. Quamvis ignorantia invincibilis facti in usucapiente non excludat bonam fidem ad praescriptionem requisitam, tamen igno­ rantia iuris saltem clari et indubitati praescriptionem ordinarie impe­ dit. Etenim privilegium praescribendi cum sit iuris humani, iis tan­ tum competere potest, quibus a iure humano est concessum; at saltem ius Romanorum et Ecclesiae huiusmodi favorem ordinarie non extendit ad eos, qui ex ignorantia iuris saltem clari et indu­ bitati v. g. ad alienationem pretiosarum rerum ecclesiasticarum re­ quiri beneplacitum apostolicum procedunt, ut constat v. g. ex L. 31 pr. Dig. de usurp. (35). Nam in foro externo, is, qui contra ius agit, (34) Lugo 1. c. n. 16 sq.; Schmalzgr. I. c. n. 55 sq.; Lega 1. c. p. 321 sq., ubi in tradenda notione bonae fidei a communi sententia doctorum recedit et opinatur « animum seu persuasionem dominii » ad bonam fidem non requiri ; Ballerini-Palmieri 1. c. p. 143 sq.; Arndts Serafini 1. c. § 160. (35) Cfr de hac antiqua et nova controversia: Lugo 1. c. n. 39 sq.; Schmal. 1 c n 60 sq · D’Annibale 1. c. P. II, n. 140; Ballerini-Palmieri I. c. p. 145 sq.; Arndts-Serafini i. c. § 160, not. 1, § 164; Vering 1. c. § 146, a, 3. 31« PARS ALTERA - TIUULUS X praesumitur habere malam fidem. Cfr. R. 1 82 iin Sext. Quae praesumptio pro foro externo admissa potest carere fundamento. Certe ex natura rei nihil obstat, quominus quis invincibiliter ignoret etiam ius clarum atque consequenter sit in bona fide, quo in casu pro foro interno mitior sententia adoptanda est, imo etiam pro foro externo, ubi iura simpliciter bonam fidem exigunt nec excludunt ignorantiam iuris. IV. Bona fides auctoris prodest tum singulari tum universali successori; at mala fides auctoris licet singularem successorem v. g. parochum in officio non impediat ad praescriptionem sua bona fide inchoandam, tamen saltem ex dispositione iuris Romani vero successori universali et immediato v. g. haeredi universali obstat (36). Nam successor iste per fictionem iuris Romani unam censetur con­ stituere personam cum defunnto praedecessore. Illam fictionem nunc iura moderna satis communiter non admittunt sicut non admittunt necessitatem instituendi haeredem ut testamentum valeat: quare in hac re standum est iuri civili respectivae nationis. Quoad bonam fidem iuridicam seu civil·, m, quam dicunt, consulendi doctores theol. mor. v. gr. Eerreres, theol. moralis I, n. 726. DE EFFECTIBUS ET IMPEDIMENTIS ET RESCISSIONE PRAESCRIPTIONIS. 310. Effectus communis et generalis praescriptionis est, ut ius tum utilis tum etiam directi dominii in praescribentem transferat, aut ipsum liberet ab aliqua obligatione et consequenter ius alienum perimat. Qui effectus non tantum producitur in foro externo, sed etiam in foro conscientiae, etiamsi is, qui legitime praescripserat, postea resciat obligationem suam vel rem alienam fuisse detegat (37). Praescriptio vero immemorialis cum specialem habeat vim atque efficaciam, etiam speciales producit effectus cum ordinariis prae­ scriptionibus non communes. Quare praescriptione immemorial! ac­ quiri possunt non pauca iura alias non praescriptibilia, dummodo (36) Cfr. §§ 7, 12, 1, de usucap. II, 6; L. 11 D. de divers, tempor. praescr. XLIV, 3, L'.igo I. c. n. c6 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 70 sq. Paulo aliter Zcch 1. c. § 562 rem explicat, quem Zallinger I. 11, t. 26, § 358 impugnat. (37) Cap. 5, 20 X. t. 26; Lugo 1 c. n. 5 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 5 sq. 10 sq. DK PBAE8CR1PT1ON1BUS 313 qui praescribit, illius iuris possidendi capax sit. Porro praescriptio immemorialis non censetur in prohibitione quadam praescriptionis inclusa, nisi speciatim exprimatur. Denique eximit a necessitate allegandi titulum (38). II·., w a fi 828. Impedimenta efficere possunt, ne incipiat aut incipere pos­ sit praescriptio propter defectum conditionis requisitae v. g. rei praescriptibilis vel tituli vel possessionis (39). Quo in casu prae­ scriptio dicitur « non procedere » vel « non currere ». « Dormit » vero sive quiescit praescriptio, si propter superveniens quoddam impedimentum praescriptio legitime inchoata ita suspendatur, ut re­ moto impedimento denuo currat computato tempore elapso ante impedimentum et deducto tempore inutili suspensionis v. g. tem­ pore sedis vacantis vel hostilitatis. Cfr. cap. 4, 10, 14, 15, X. h. t. 26. Denique interrumpitur praescriptio, si postquam legitime inchoata est, propter superveniens impedimentum ita cessat, ut etiam sublato impedimento denuo et absolute sit inchoanda, non computato priore tempore (40). Naturaliter interrumpitur, quando unum ex substantiali­ bus requisitis v. g. possessio vel bona fides vel titulus cessat. Civilis est interruptio, quae non deficientibus substantialibus requisitis fit per actum iuridicum v. g. citationem, litis contestationem, quo ius possidendi in dubium vocatur. Praescriptio etiam legitime completa rescindi potest per con­ cessionem restitutionis in integrum, si ii, quibus huiusmodi bene­ ficium competit v. g. minoribus, ecclesiis, per praescriptionem laesi fuerint (41). (38) (39) (40) (41) Cap. Zech Cap. Cap. 1 depraescr. II, 13 in Sext.; Schmalzgr. I. c. p. 127 sq. 1. c. §§ 579 sq.; Schmalzgr. I. c. n. 128 sq.; Arndts-Serafini § 163. 8X. h. t. 26; Schmalzgr. 1. c. n. 135 sq. ; Arndts-Serafini I. c. not. 2. 1, 2 de rest, in int. I, 21 in Sext.; Schmalzgr. 1. c. n. 142 sq. 314 PARS ALTERA - TITULUS XI TITULUS XL DE TRIBUTIS ECCLESIAE A FIDELIBUS PERSOLVENDIS Ecclesiam ius habere bona sibi necessaria acquirendi per leges tributarias, quibus suis subditis imponat obligationem ex propriis ipsorum bonis contribuendi ad cultum divinum, ministrorum sustentationem et reliquos fines sibi proprios, iam supra n. 743 declaratum est, et expresse asseritur can. 1496. Hoc loco praecipui modi sunt exponendi, quibus de iure aut consuetudine varia tri­ buta in sensu lato huius vocis Ecclesiae pensitari debent. CAPUT L DE DECIMIS, PRIMITIIS ET OBLATIONIBUS (Can. 1502-1507 Lib. Ill, tit. 30, de decim., prmit. et oblat tit. 39 de censib., exact, et procur.) 829. Fontes: Decret. Grat. C. XIII q. 2; C. XVI q. 1 ; C. X. q. 1, 2, 3 Cpl. I. 1. Ill, t. 26. 34; cpl. II, 1. Ill, t. 17, 25; cpI. Ill, I. Ill, t. 23, 37 ; cpl. IV, 1. I, t. 9, 18; cpl. V, 1. 1.1. 16. 26. - Decretal. Gregor. IX, 1. c. atque lib. Ill, in Decret. Bonif. VIII, (t 13,20), in Clem. (t. 8, 13), in Extrg. com. (t. 7, 10). Conc. Trid. S. XXIII, cap. 18, de ref., Sess. XXV, cap. 12, de ref., Sess. XXIV cap. 3, d. r. - Decret. Clem. P. VIII, 1. HI, t. 16, ed. Sentis p. 72. - Collect. S. C. de Prop. F. n. 1630. Scriptores: Comment, iur. Decret, in cit. tit. - Zech 1. c. sect. HI, tit. 2 de oblat. t. 3, sq. (de decim.); Devoti 1. c. I. II, t. 15, de cens., exact, et procur., t. 16, de decim., 1.17, de primit., obi. ceterisque tempor. bon. cleric. (1); Vering 1. c. § 210. - Ponsius, De antiquitat. iuris can. p. 187 sq. 623, sq.; Arch. f. k., Kirchenr. t. 41. p. 741; Thomassin. 1. c. P. Ill, t. 1, cap. 4, sq. 72, sq. 1. 2, cap. 58, sq. Cfr. Tractatus singulares de decimis recensitos a Zech 1. c. § 77 ; Straus Dissert. De Decimis in Thesauro iur. eccl. A. Schmidt VII, diss. 14; cfr. quoque ibid. diss. XII a. Behlen; diss. XIII a. Will·, diss. XV Heinr. de Grasmaunsdorfe (2). (1) Ex theologis: Suarez, De virt. et stat, relig. tr. Il, I. 1, cap. 3, 4, 5 sq. (de oblat. primit. decim.); Pesch Praei, dogm. t. IX, p. 176 sq. (2) Cfr. quoque: Gagnon, La dîme eccl. en France, Paris 1911; Marion, La dîme eccl. eu France au XV111 siècle, et sa suppression, Bordeaux 1912; Mollat, Dîme eccl. en France in Diction.apol.de la Foi cath.; Bondinhon, Sul l’histoire IMF·*» ' DK TIUBUT18 ECCLESIAE Λ FIDELIBUS PERSOLVENDIS § 31ί 1. - DE DECIMIS I. - Notio, divisio, historia decimarum 830. I. Notio. Decima, si solummodo nomen attendatur, signi­ ficat decimam partem cuiuscunque rei (3); quoad rem autem et communem usum loquendi est decima pars fructuum ex certo titulo alicui praestanda. Quodsi decimae illae a dominis temporalibus ratione dominii proprietatis vel feudi iurisdictionis civilis sive politicae ad instar census vel tributi vel vectigalis imponebantur agris I ] I et praediis, ex antiquo usu loquendi dicebantur dominicales vel feudales vel profanae (4). Decimae autem stricte ecclesiasticae (sa- 1 [ cramentales, spirituales) sunt decima vel alias certa et determinata pars fructuum vel lucrorum licite quaesitorum ministris Ecclesiae propter cultum divinum et spirituale ministerium ex ecclesiastica lege persolvenda. Decimae minus stricte ecclesiasticae sive temporales J | primitus quidem pro ministrorum sustentatione institutae, deinde auctoritate R. Pontificis ad laicos aut in feudum aut ex alio titulo delatae sunt ideoque etiam laicales dicuntur (5). II. Divisio. Quae decimae ecclesiasticae dividuntur: a) In reales (praediales) et in personales (6). Illis adnumerantur omnes decimae fructuum, quos natura profert vel bonitate fere spontanea vel per industriam hominum adiuta (7). Quare sub nomine decimarum realium facile subsumuntur illae, quae ab aliis mixtae dicuntur (8). Quae decimae reales denuo subdividuntur in maiores et minores sive minutas (9) et in antiquas et novales. Inter personales autem recensentur decimae solutae ex lucris licite quae- de la dîme in Le canoniste 1916 t. 39, p. 296 sq.; Miller, The parochial law of tithes, Edimbourg 1924; Berlière, Les décimes pontificales dans les anciens diocèses belges aux XIII et XIV siècles, Bruxelles, 1925. (3) L. 2, § 2 D. de pollicit. L. 12; Zech I. c. § 22. (4) Zech 1. c. § 22, 34; Straus I. c. n. 1. At profecto nihil obstat, quominus etiam Ecclesia ratione dominii proprietatis vel feudi censum vel tributum per modum decimarum percipiat. (5) Zech 1. c. §§ 29, 38; Schmalzgr. 1. 111, t. 30, n. 1; Suarez 1. c. cap. 9. (6) Zech 1. c. §§ 38, 39; Straus 1. c. n. 4; Schmalzgr. I. c. n. 4, 5; Suarez 1. c. n. 3. (7) Cap. 7, 21, 22 X. h. f 30. (8) Suarez 1. c. n. 4; Zech 1. c. § 39. (9) Cap 30 X. h. t. 30; Straus 1. c. n. 5. I 316 PARS ALTERA - TITULUS XI sitis, quae praecipue et immediate labori, industriae, arti vel ingenio personae debentur (10). b) In ordinarias et extraordinarias. Illae sunt, quae statis temporibus et stabiliter ex fructibus vel lucris persolvuntur; istae vero extra ordinem et in certis quibusdam casibus (v. g. (11) ut subsidium pro bello contra infideles) a Summo Pontifice imponuntur. 111. Historia. In vetere testamento (12) sacerdotibus et levitis ex positiva lege divina decimae fructuum terrae et pecudum fuerunt solvendae, in nova lege evangelica decimae ad alendos clericos non reperiuntur praescriptae, sed tantum in genere fideles iubentur Ec­ clesiae ministris praebere necessaria ad vitam congrue sustentan­ dam (13). Hinc primis Ecclesiae saeculis lex, quae Christianos ad solvendas decimas adigeret, O 9 omnino non exstitit. Etenim de decimis solvendis tribus prioribus saeculis non solum est altum silentium, sed a S. Cypriano atque Origene obligatio solvendi decimas potius negatur (14). Id quod mirum non est, quoniam primi Christiani ex sportulis et obligationibus spontaneis unoquoque mense distributis suppeditarunt clericis stipendium ad necessariam sustentationem, quatenus illi aut modesto artificio aut fructibus proprii agri victum sibi non compararunt. Imminuta fidelium largitate praeeuntibus SS. Patrum exhortatio­ nibus Christiani veris legibus ecclesiasticis decimas solvere iussi sunt. Cuius immutatae disciplinae primum vestigium reperitur in epistola quatuor Episcoporum circa tempus Concil. Turonensis (a. 567) ad populum scripta, in qua obligationem solvendi decimas potius iam supponunt et fideles « instantissime commonent », ut de­ cimas ex omni facultate non pigeat Deo offerre (15). At Patres Con­ cilii Matisconensis II. (a. 585) can. 5 aperte « statuunt ac decer­ nunt, ut mos antiquus » solvendi decimas denuo restauretur. Imo ex c. 3, Conc. Rothomagensis (c. a. 650) ii, qui post trinam mo­ nitionem decimas omnium fructuum, boum, ovium etc. non solvunt, (10) Cap. 5, 20, 23, 28 X. h. t. 30. (11) Cap. unie, de dec. Ill 7 in Extravg. com. (12) Levit. XXVII 30; Schegg, Bibl. Aschaecl. p. 538. (13) I. Corinth. IX 7 sq. (14) Devoti 1. c. t. 16, § 3; Kraus 1. c. v. Oblatio. (15) Hefele 1. c. t. Ill, p. 27 sq.; Zech 1. C. §§ 29. 31 ; Friedberg-Ruffini 1. c. § 174. DE TH1BUTIS ECCLESIAE A FIDELIBUS PERSOLVENDIS 317 anathematizantur. Inde ex saeculo octavo et nono lex de decimis solvendis passim fuit recepta atque vel ipsis capitularibus regum Francorum praesertim Caroli M. corroborata (16). In Concilio mixto Paderbonensi (a. 785) magnum illud capitulare Caroli M. videtur fuisse publicatum, quo cap. 16. placuit, « ut undecunque census ali­ quis in fiscum pervenerit sive in qualicunque banno et in omni retri­ butione ad regem pertinens, decima pars ecclesiis et sacerdotibus reddatur ». Cum reditus Ecclesiae per decimas multum aucti essent, tem­ pore medii aevi non raro laici sibi decimas ecclesiasticas usurpa­ runt aut iure feudi retinuerunt atque etiam transmiserunt in haere­ des (17). Cui malo Concilium Lateranense III. (a. 1179) c. 14 = cap. 19, X. h. t. 30, opportunum remedium attulit. Quo decreto laici omnino prohibiti sunt novas decimas acquirere atque quoad antiquas, quas habebant, generatim moniti sunt, eos sine animarum periculo illas decimas non posse retinere. Quare potius usu et si­ lentio quam lege scripta factum est, ut decimae ante Concilium La­ teranense infeudatae recte dicerentur a laicis detineri (18), nova­ rum vero decimarum acquisitio laicis penitus maneret interdicta. Quam interpretationem usualem iuris antiqui vel ipsum Concilium Tridentinum ratam habuit (19). Tempore revolutionis gallicae (a. 1789) sine ulla compensatio­ ne decimae fuerunt abrogatae. Quod exemplum non pauca alia gu­ bernia imitata sunt, at interdum eo saltem discrimine, ut Ecclesiae loco decimarum aliqua compensatio, etsi non semper perfecta con­ cederetur. Quae compensatio tanquam pars dotationis bonis bene­ ficialibus fuit incorporata (20). 11. - De iure, sublecto, oblecto, forma, indicio decimarum 831. Ius exigendi decimas, quatenus illis denotatur portio quae­ dam congrua a fidelibus subministranda ad cultum divinum promo­ ti 6) (17) (18) (19) (20) disputat sione in Zech 1. c. §§ 31 sq. Devoti 1. c. § 7. Cap. 25 X. h. t. 30; cap. 2, § 3 de dec. Ill, 13 in Sext.; Devoti 1. c. n. 3. Sess, XXV, cap. 12 d. ref. iunct Sess. XIII, cap. 18 d. ref. Vering 1. c. § 210; Friedberg-Ruffini I. c. p. 732 sq., ubi Ruffini late de abolitione decimarum in Italia; Ferreres, Inst.11, n. 478 de suppres­ Hispania cum quadam compensatione obtenta in concordato a. 1851. 318 PARS ALTERA - TITULUS XI vendum et ministros sacros Ecclesiae alendos, quoad substantiam etiam in novo testamento nititur lege naturali. Quoad modum autem seu determinationem quotae obligatio solvendi decimas tempore le­ gis gratiae formaliter est de iure tantum ecclesiastico. Quare solum­ modo potest dici constituta iure divino exemplariter, prout intercedit aliqua imitatio iuris divini veteris testamenti, aut radicaliter sive potestative, quatenus decimae potestate a Christo data per Ecclesiam institutae sunt (21). Quae decimae solvendae sunt tum ex titulo religionis tum ex titulo iustitiae. Solvuntur enim Ecclesiae ministris in agnitionem divini dominii atque in sustentationem cleri ; Eccle­ sia vero lege sua, quam pro natura societatis visibilis, exterioris et perfectae optimo iure tulit, illos determinavit et inter obiecta iusti­ tiae constituit, sicut ex iustitia observanda sunt pretia auctoritate publica definita (22). Hinc si potestas civilis decimas sibi usurpat aut invita Eccle­ sia abrogat vel immutat vel aliis vectigalibus supplet iura Ecclesiae violat et limites propriae competentiae transgreditur (23), nisi sub­ stitutio illa fiat cum consensu Sedis Apostolicae (24). Cfr. quoque decretum Cone. prov. Quebec. IV (a. 1868) in Coli. Lac. t. 111, coi. 720 sq., quo damnatur error decimas « vi legis civilis solum­ modo solvi », atque declaratur obligationem solvendi decimas oriri ex iis legibus, quas condidit aut condere potest « Ecclesia independenter a lege civili et etiam absente lege civili ». 832. Decimae cum fundentur titulo et iure spirituali, et ut plu­ rimum solvantur tanquam congrua vitae sustentatio propter operam pro salute animarum collocatam, imprimis iure quodam ordinario solvendae sunt Episcopis et parochis (25). At extraordinario iure (21) Cap. 1 de decim. Ill, 13 in Sext.; Collect. Lacens, t. Ill, v/Oblationes; Suarez 1. c. cap. 9, 10; Zech 1. c. §§ 28. 30; Schmalzgr. h. t. 30, n. 6 sq.; De­ voti 1. c. § 2. (22) Instr. S. Poenit. 25 Aug. 1887 in Act. S. Sed. vol. XX, p. 203 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 10; Suarez 1. c. cap. 36, n. 1. (23) Cap. 25 X. h. t. 30. (24) Nussi I. c. p. 239, 261 sq.; Conventiones Leon. XIII, pag. 7 (conv. Aequator, art. 11, a. 1881). p. 14 sq. (convent, additional, cum ead. republic, a. 1890 super substitutione seu conversione decimarum); Instructiones S. Poenit. ad Episc. Italiae quoad decimarum suppressionem 25 Aug. 1887. 2 Sept. 1887 in Act. S. Sed. vol. XX, p. 203 sq. vol. XXV, p. 481 sq.; Ferreres 1. c. (25) Cap. 13, 29, 31 X. h. t. 30; Zech I. c. §§ 58 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 26 sq.; Suarez I. c. cap. 28 sq. 319 sive privilegio apostolico sive praescriptione quadraginta annorum cum titulo aut praescriptione immemorial) absque titulo etiam aliis clericis vel institutis ecclesiasticis solvi debuerunt, imo forte laids alias a iure exigendi decimas exclusis ex auctoritate Romani Pon­ tificis vel praescriptione immemorial! cum accedente fama privilegii apostolici (26). 833. Obligatio solvendi decimas per se et ratione personae generatim adstringebat omnes et solos fideles baptizatos, qui de manu sacerdotis sacramenta recipere tenentur, nisi forte privilegio apo­ stolico, consuetudine vel praescriptione, pacto vel transactione im­ munitatem legitime consecuti fuissent (27). Quare ludaei aliique in­ fideles per se et ratione personae ad solvendas decimas non fuerunt obligati, nisi in regionibus Christianis praedia possiderent, quibus solutio decimarum tanquam onus vere reale incumberet (28). Quoniam decimae personales iampridem in desuetudinem abie­ runt, solummodo decimae praediales usque ad nostra fere tempora plus minusve fuerunt retentae atque etiam nunc in compluribus regionibus retinentur (29). Quae decimae praediales per se ex iure comuni (30) de omnibus fructibus et proventibus solvendae erant, qui singulis annis naturae beneficio et hominum industria in prae­ diis producuntur. At ius illud commune haud raro legitimis con­ suetudinibus particularibus immutatum et limitatum fuerat, quibus tuto stari potuit (30). Decimae praediales per se solvendae erant integrae i. e. non de­ ductis expensis (32), in personalibus vero solvendis expensae deduci poterant (33). Praeterea legitimo tempore decimae reddendae fuerunt (26) Suarez I. c. cap. 27; Devoti 1. c. § 7; Zech 1. c. § 67. (27) Cap. 2, 4, 8 X. h. t. 30; Schmatzgr. I. c. n. 18. (28) Cap. 16 X. h. t. 30; Schmalzgr. 1. c. n. 19; Suarez 1. c. cap. 16, n. 1 sq. 4 sq. 7 sq. (28) Cfr. Cone, provinc. Antequerens. 1, (a. 1892) p. 86 sq. 78 sq.; Cone, provinc. Quebec. IV (a. 1868) in Coll. Lac. tom. III, coi. 720 sq. Cone. Plen. Amer. Lat. n. 832, 833. (30) Cap. 6, 21 X. h. t. 30; Cone. prov. Antequeren. I, (a. 1892) p. 83 sq. 86 sq.; Schmalzgr. i. c. n. 12 sq.; Suarez 1. c. cap. 31 sq. (31) Zech 1. c. §§ 54, 55. Cfr. de modo quodam moderno exigendi taxas ecclesiasticas a Patribus Cone, provinc. Quebec. Ill (a. 1863) statuto in Collect. Lac. t. Ill, col. 677. (32) Cap. 7, 21, 22, 26, 33 X. h. t. 30. (33) Cap. 1, 8 X. h. t. 30; Schmalzgr. 1. c. n. 15 sq. 320 PARS ALTERA - TITULUS XI i. e. praediales post collectos fructus; personales, quatenus in usu essent, singulis annis die pro more regionis determinato. Similiter locus, quo decimae debentur, magis consuetudine quam scripta lege erat definitus. Quare nisi usu receptum esset, ut decimae in horreo tradantur, satis erat illas relinquere in agro et monere decimatorem de fructibus colligendis. 834. Indicium de causis decimarum per se et secluso privilegio Sedis Apostolicae (34) spectat ad solum forum ecclesiasticum. Id quod potissimum valet de iudicio petitorio, in quo controversia versatur de iure spirituali decimandi (35). Quodsi agatur in iudicio possessorio (36) de decimis, atque quaestio iuris spiritualis non incidat, saltem ex tolerantia Ecclesiae etiam iudex saecularis causam possessionis definire potuit (37). 835. Qui decimas solvere detrectant, ubi antiquum ius viguit, graviter delinquebant et per excommunicationem ferendae sententiae ad explendam obligationem compelli poterant, donec resipiscerent; secus absolvi non poterant (38) et ecclesiastica privabantur sepul­ tura (39). Censurae latae sententiae, quae in hac materia ex iure antiquo contra regulares statutae fuerant (40), propter silentium Pii IX in Const. < Apost. Sedis > abrogatae manserunt, ceterae vero antiqui iuris poenae pariter silentio codicis penitus absoleverunt. 836. Praeceptum de decimis et primitiis Ecclesiae solvendis, fuit applicatio practica ab Ecclesia facta divini praecepti quo tenen­ tur fideles subvenire necessitatibus temporalibus Ecclesiae et cleri. Sicut autem accidit in foro saeculari, ut per tempora immutarentur formae et modi solvendi tributa, quibus cives ad rectam societatis (34) Nussi 1. c. p. 202; Zech I. c. §§ 72 sq. (35) Cap. 25, 26, 28 X. h. t. 30; Zech\. c. § 74. (36) Cap. 2 de restit. spol. II. 5 in Sext. (37) Vering 1. c. § 210; Santi h. t. n. 20. (38) Cap. 5, 21, 6 X. h t. 30; Cone. Trid. S. XXV, cap. 12 de ref. iunct. cap. 3 eiusd. Sess.; Cone. prov. Urbinat. (a. 1859) in Coli. Lac. t. VI, coi. 73; cit. Instr. S. Poenit. a. 1887 1. c.; Thesaurus, De poenis eccles. v. Decim. cap. 1, 2, 3; Holtweck 1. c. p. 239, not. 20; Pennacchi 1. c. t. I, p. 368. (39) Cap. ι9 X. h. t. 30. (40) Cap. 1 h. t. d. dec. in Sext. iunct. cap. 3 de poenis V, 8 in Clem.; cap. 1 h. t. de dec. in Clem.; Santi 1. c. 1. III, t. 30, n 19 ; Hinschius 1. c. t. V p. 771 sq. DE TRIBUTIS ECCLESIAE A FIDELIBUS PERSOLVENDIS 321 gubernationem contribuere debent; ita nihil mirum quod mutatis moribus et alia inducta passim forma oeconomiae populorum, Ec­ clesia huic debuerit accomodare formam seu modum tributa per­ solvendi, quae ab Ecclesia pro suo iure a fidelibus exigi possunt. Codex de decimis et primitiis ecclesiae solvendis, hoc solum continet: «Ad decimarum et primitiarum solutionem quod attinet, peculiaria statuta ac laudabiles consuetudines in unaquaque regione serventur. » (can. 1502). Qua legis formula profecto non revocatur in usum ius antiquum de decimis solvendis ubi illud abrogatum fuit; sed ex una parte assertum manet principium de iure Ecclesiae illas exi­ gendi vel quod in earum locum ipsa substituerit; ex alia parte iure communi firmatur atque in sua praesenti vigore retinetur ius par­ ticulare sive per particularia statuta sive per consuetudinem adhuc vigens de decimis persolvendis. Atque idem valet circa primitias. Cfr. cap. 42 X de Simonia V, 3, ubi iura stolae quae ex laudabili consuetudine solvebantur ex deer. Cone. Lat. IV in posterum fue­ runt de iure communi ex vera obligatione praestanda. § 2. - DE PRIMITIIS ET OBLATIONIBUS 837. Primitiae (41) sunt primi fructus terrae vel animalium. Qui fructus ab Hebraeis ex divinis legibus Deo offerebantur (42). Quae leges divinae cum morales non fuerint neque iure naturae stabilitae, in novo testamento non amplius vigent (43). Cum autem oblatio primitiarum in signum reverentiae et gratitudinis erga Deum sit ex natura rei summopere congrua (44), etiam in imitationem veteris legis divinae ad instar tributi ecclesiastici a Christianis fuit retenta (45). At minime ex vi legis antiqui testamenti huiusmodi obligatio fidelibus incumbebat, sed ex iure ecclesiastico paulatim introducto (46). Quae praxis tanquam sanctio iuris communis iam pridem in desuetudinem abiit. Quare primitiae a fidelibus, nisi (41) Suarez 1. c. cap. 8; Devoti 1. c. tit. 17 §§ 1, 2; Schmalzgr. h. t. 30, n. 79. (42) Deuter. Vlll 8, XXVI 1 sq.; Exod. XIII 2; Schegg Bibl. Arch. p. 538 sq. (43) Suarez I. c. n. 3 sq. (44) Suarez I. c. n. 5 sq. (41) Devoti 1. c. § 1 ; Kraus 1. c. v. Erstlinge. (46) Cfr. epist. Synod. Cone. Gangr. (a. 362-370); Kraus 1. c.; cap. 1 X. h. t. 30; Suarez I. c. n. 15 sq. 21 392 PARS ALTERA - TITPLUS XI sponte offerantur, omnino non amplius exigi possunt (47); at ex iure particulari nonnullarum regionum obligatio stricta solvendi pri­ mitias etiam usque ad ultima tempora extitit. Cfr. Cone. prov. Antequer. I, (a. 1892) p. 81 sq. 86 sq. 838. I. Oblatio (48) generatim est alicuius rei non petitae largitio. Quae si homini fiat, dicitur donatio. Hoc loco autem obla­ tiones intelliguntur munera sive largitiones, quae a fidelibus Eccle­ siae ad cultum divinum et sustentationem sacrorum ministrorum sponte dantur. Quare oblationes quoad finem a fidelibus intentum a decimis vel censibus non distinguuntur; at in se et in quantitate ab offerentium beneplacito dependere solent, cum decimae ex iure sint definitae quoad quantitatem et obligatorio modo praescriptae. Quae spontaneitas sive libertas fidelium non aufertur, si Ecclesia per suos ministros rite deputatos petit a fidelibus oblationes in col­ lectis, quae sive in ecclesia sive per domos fieri solent. II. Codex accurate distinguit oblationes spontaneas et debitas a largitionibus quas faciunt fideles rogati — Hae ultimae prae­ stantur dum fit collectio stipis seu elemosynarum. — Iam vero, salvis privilegiis et obligationibus ordinum mendicantium ex can. 621-624, < vetantur privati tam clerici quam laici sine Sedis Apost. aut proprii Ordinarii et Ordinarii loci licentia, in scriptis data, sti­ pem cogere pro quolibet pio aut ecclesiastico instituto vel fine » (can. 1503). Nihil tamen obstat, quominus parochus intra ambitum propriae paroeciae, in quo ipse non est privatus quidam vir, et servatis ser­ vandis quoad modum quaestuandi et personas quaestorum, eleemo­ synas colligat pro operibus paroecialibus fovendis. (Cfr. can. 415, 3 2, n. 5; 630, § 4) (49). III. Quodsi oblatio dicitur de re sponte, data, tamen obligatio etiam oblationibus potest esse coniuncta, si oblatio debetur per mo­ dum census, vi conventionis v. g. promissionis prius factae aut (47) Cone. prov. Tuam. III (a. 1858) in Collect. Lac. t. HI, coi. 888; Devoti I. c. § 2; Santi h. t. 30. n. 21 (48) Suarez 1. c. cap. 4 sq.; Schmalzgr. 1. c. n. 80 sq.; Devoti 1. c. § 3 sq · Zech 1. c. t. 2 de oblation; Berlendis, De oblationibus ad aitare (1743)· Kraus 1. c. v. oblatio. (49) Cfr. S. C. Cons. 31 Mart. 1916 in A. A. S. VIII, 147 sq DE TRIBUTIS ECCLESIAE A FIDELIBUS PERSOLVENDIS 323 propter votum vel legatum aut ob sustentationem ministrorum Ec­ clesiae, qui aliunde non habent, unde vivant, aut ex consuetudine legitime praescripta vel expressa lege ecclesiastica (50). Hinc nostra aetate, qua decimae exigi non amplius solent, Ecclesia pro diver­ sitate regionum, ubi bonis stabilibus caret, saltem certas oblationes pro suo iure fidelibus praescribere potuit v. g. in Anglia, America septentrionali aliisque regionibus (51). IV. Origo. — Oblationes, quae iam in vetere testamento sin­ gulari ratione a Deo fuerunt approbatae et praeceptae (52), ex usu antiquissimo inde a temporibus Apostolorum repetendo pariter in Ecclesia convenienter sunt usitatae. Nemo ex fidelibus ab initio ad illas oblationes ex iure quodam ecclesiastico fuit coactus, sed sponte unusquisque sua munera obtulit. Inter istas oblationes ma­ xime eminebant oblationes panis et vini in ordine ad sacrificium eucharisticum, quae nequaquam omnibus et singulis fidelibus erant permissae. Cum paulatim oblatio illa panis et vini a fidelibus facta cessaret, in eius locum pecunia offerri coepta est, atque ita orta sunt stipendia Missarum (53). Praeterea tempore sacrae liturgiae aliae quoque res oblatae sunt, ut cederent in usum Ecclesiae et clerico­ rum et pauperum (54). Denique Christiani pro sua pietate occasione certarum functionum sacrarum Ecclesiae ministris munera sponte obtulerunt. Quae oblationes ex laudabili consuetudine solutae tan­ dem ex praecepto (55) Ecclesiae in Cone. Later. IV (a. 1215) fue­ runt de iure praestandae. Hinc iura stolae parochorum originem ducunt. Quae iura certe a potestate civili neque ordinari neque tolli possunt (56). At a parochis aliisque beneficiatis non sunt exigendae, nisi ad tramites cit. cap. 42 X. de sim. et can. 1507; i. e. prout fuerint determinata pro ecclesiastica provincia in Cone. Provin. vel in conventu Episcoporum provinciae et a Sede Apost. fuerint ap- (50) Suarez 1. c. cap. 5, n. 1 sq. 3 sq.; Van de Burgt I. c. p. 281 sq. (51) Collect. Lac. t. Ill, v. Oblationes. (52) Exod. XXII! 15 sb. XXV, XXXV; Schegg 1. c. p. 493, 541. (53) 1 Cor. XI 21 ; Devoti 1· c. § 3; Kraus 1. c. v. Oblatio. Cfr. quoque Lugo, De sacram, eucharist. disp. 21, n. 1 sq.; Gasparri, De sanctis, euchar. vol. 1, n. 535 sq.; Scherer 1. c. t. II, p. 653, not. 13. (54) Devoti 1. c. §§ 4, 5; Kraus I. c.; Vering 1. c. § 212. (55) Cap. 42 χ. de simon. V, 3. (56) Devoti 1. c. § 6; Vering 1. c.; Friedberg-Ruffiui 1. c. § 170. 3*4 PARS ALTERA - TITUTUS XI probata. Cfr. decretum S. C. C. 10 lun. 1896, in Anal. eccl. tom. IV, p. 344 sq.; S. C. Cons. 21 April. 1910. V. Etiam ex disciplina nunc vigente oblationes sive mere spontaneae sive per collectas factae sive absolute vel conditionate praescriptae multiplici ratione in Ecclesia sunt receptae (57). At quamvis ex praxi antiqua parochus haberet intentionem quandam in iure fundatam, quod oblationes fidelium cederent in ipsius com­ modum, tamen nostra aetate imprimis attendenda est intentio fide­ lium, cuinam suis oblationibus velint beneficium conferre. Praeterea ratio habeatur necesse est consuetudinum et statutorum particula­ rium; illis enim aut oblationes praescribuntur, aut intentio offeren­ tium legitimam accipit interpretationem. Cfr. S. C. C. 28 Sept. 1888. Neque nostra aetate penitus negligendae sunt antiqui iuris sanc­ tiones, secundum quas Ecclesia ad altare a non baptizatis et ab aliis, qui a communione praecisi erant, munera non acceptavit. Item repudiavit oblationes usurariorum, oppressorum pauperum, rapto­ rum, sacrilegorum atque generatim publicorum peccatorum (58). CAPUT. II. DE CENSIBUS, EXACTIONIBUS, PROCURATIONIBUS (59) 839. Praeter tributa ecclesiastica, quae omnibus fidelibus prae­ sertim laids imponuntur, alia quoque adsunt vectigalia, quibus po­ tissimum clerici atque bona ecclesiastica subiiciuntur (60). Census. Inter ista vectigalia imprimis recensendi sunt census. Quod verbum si sensu lato accipiatur, denotat omne tributum, at sensu stricto est pensio aliqua annua, quae ex proventibus eccle- (57) Collect. Lac. t. Ill 1. c.; Concil. provinc. Mexican. V (a. 1896) n. 718 sq.; Vering 1. c. (58) Cap. 3 X. de usur. V, 19; cap. 2 X. de rapt. V, 17; Schmalzgr. h. t. 30, n. 92, 93; Aichner 1. c. § 225. (59) Lib. Ill, tit. 39 X. de cens., exact, et procur.; Schmalzgr. 1. Ill, t. 39 ; Devoti 1. c. tit. 15 de censibus etc.; Van de Burgt, De ecclesiis, p. 339 sq.; Phillips, Comp. iur. eccl. § 101, 147; Kirchenrecht, tom. 5, § 235-238, tom. 7 § 370, IV; 376, V; Riganti in Reg. 55 Cancell. n. 46; Amydenus, De Stylo Da­ tariae l. 1, cap. 18, n. 23 sq.; Bangen, die Romische Curie p. 451 sq.; Muratori, De censibus ac reditibus olim ad Eccl. Romanam spectantibus in Antiquit. Ital. tomo V, p. 797; Thomassin, V. et N. eccl. discipl. L. Ill, P. m cap. 14. (60) Aichner. Comp. iur. eccl. § 222. DE TrtlBUTIB ECCLESIAE A FIDELIBUS PEHSOLVEND1S 325 siasticis ab ecclesiis vel aliis institutis ecclesiasticis solvitur Supe­ rioribus vel aliis personis ecclesiasticis praesertim in recognitionem sublectionis aut ex alio iusto titulo ab Ecclesia approbato (61). Exactiones eae dicuntur pensiones et contributiones, quae non iam ordinarie singulis annis, sed extraordinaria iusta de causa re­ ditibus ecclesiasticis sive a Romano Pontifice sive ab Episcopo imponuntur (62). Procuratio intelligitur praestatio eorum, quae Episcopis aliis­ que Praelatis visitationes canonicas cum decenti comitatu obeun­ tibus ad competentem victum et habitationem a visitatis sunt exhi­ benda (63). I. A Romano Pontifice pro sua suprema potestate administrandi bona ecclesiastica, census sive perpetuus sive temporaneus in ipso limine fundationis vel postea beneficiis vel monasteriis vel piis locis sine dubio imponi libere potest (64). Idem Romanus Pontifex antiquitus in non paucis regionibus etiam a laicis percepit ex denario S. Petri (cfr. c. 32 X. h. t. 39) v. g. in Anglia vel ex tributis in signum supremi dominii Sedis Apostolicae vel protectionis et exemptionis solutis ordinarios census annuos. Cfr. cap. 8 X. de priv. V, 33. Quibus censibus accesserunt extraordinariae exactiones pontificiae v. g. ius spolii in certa bona a clericis ex hac vita migrantibus derelicta, porro ius deportus in reditus beneficiorum vacantium, item ius annataram tum quoad servitia communia et minuta tum quoad quindennia, taxae, quae occasione accepti pallii vel dispensationum vel aliarum gratiarum concessarum exigi solent (65). (61) Schmalzgr. I. c. n. 1 sq. (62) Schmalzgr. 1. c. h. t. 39, n. 48 sq. (63) Cfr. c. 6, 8 C. X, q. 3; cap. 6 X h. t. 39; cap. 1-3 h. t. 20 in Sext.; Schmalzgr. h. t. 39, n. 100 sq. (64) Cap. 12, X h. t. 39 (de denario S. Petri); cap 2 de praebend. II, 5 in Sext. (65) Phillips 1. c. §§ 235 sq.; Aichner 1. c. § 222; Friedberg-Ruffini I. c. § 172, not. 14 de opera terrae sanctae in Italia. Cfr. S. C. Inquis. 7 Septemb. 1898 in Anal. eccl. (a. 1898) p. 444 sq. De officiis vacabilibus sive venalibus in Curia Romana inde ex saeculo decimo quinto usque ad finem saeculi decimi septimi atque initium huius saeculi: Reg. 64 Cane. Apost. et Riganti 1. c. in h. Reg, 64; De Luca, Tract, de officiis venal.; iunct Leonis XIII, Motui proprio 4 lui. 1898, quo officia vacabilia e medio tolluntur et Pii VII, Const. 1 Octob. 1814 con­ firmatur. 3*6 PARS ALTERA - TITULUS XI Π. At Episcopis quoad census seu pensiones beneficiis impo­ nendis, abrogatis aliis iuribus, nunc standum est praescriptis can. 1429. 840. Episcopis conceditur ius petendi Seminaristicum, Cathedraticum, Subsidium caritativum, Censum in limine fundationis, Procurationem. De Procuratione agitur in alia sede materiae ubi de dioecesis visitatione (can. 346). Wernz-Vidal t. II, n. 608. De Seminaristico actum est h. t. IV n. I. Cathedraticum (alias etiam dictum Synodaticum) (66) est mo­ derata taxa, quam omnes ecclesiae vel beneficia iurisdictioni Episcopi subiecta, itemque laicorum confraternitates debent persolvere quotan­ nis Episcopo in signum subiectionis, (can. 1504) (67). Ipse finis exactionis, i. e. signum subiectionis et honor cum tali significatione coniunctus, et praeterea ipsius legis verba r moderata taxa », satis produnt ius Cathedratici exigendi non ordinari ad augendos Epi­ scopi reditus ; sub quo criterio determinanda est quantitas, quae dicitur debere esse moderata. Ut autem contra moderationem non peccetur si quantitatis determinatio arbitrio Episcopi relinquatur, determinatio, sicut de aliis taxis, iubetur fieri in Concilio provincia­ li vel in Conventu Episcoporum provinciae S. Sedis approbationi, ut valeat, subiicienda. Eius origo repetenda est ex Synodis Hispaniae saec. V-VII (cfr. conc. Bracarense 11 (a. 572 c. 2 et con. Toletanum VIII a. 653, c. 4 relatis in Deer, gratiani can. 1,8 C, X. q. 3) et fuit firmatum per Decretalem Honorii 111 cap. 16, x de offic. iudic. ordin. I, 31. Pen­ sitari debuit in synodo dioecesana singulis annis celebranda unde nomen synodatici (cit. Decret. Honorii III). Plures de ea re datae resolutiones a S. C. C., quae videri possunt apud Ferraris, Biblioth. hoc verbo, ubi etiam de valore duorum solidorum quibus in memo- (66) Cfr. c. 1, 8, C. X, q. 3; cap. 9, 10 X. h. tit. 39; cap. 16 X. de offic. iudic. ord. 1, 31; Devoti 1. c. § 3; Benedict. XIV, De Syn. I. V, cap. 6, 7; Conc. Westmonast. 111 (a. 1859) in Collect. Lac. Ill, 1022; Conc. Plenar. Amer. Lat. a. 1899, n. 860. (67) Cfr. caus. dioec. N. et Aliarnm in Gallia (A. A. S. XI!, 444) in qua pro praesenti iure res illustratur, iunct. Nouv. Rev. Thel. t. 48, p. 195 sq.· il Monitore eccl. t. 36, p. 364 sq. > ·> DE TH1UUTI8 ECCLESIAE A FIDELIBUS PERSOLVENDIS 327 e rata Decretali definitur quantitas pensitanda. - Ante Codicem passim tradebatur praxim exigendi cathedraticum fere ubique cessasse. Codex absolute asserit Episcopis ius exigendi et in can. 1509 inter res praescriptioni non obnoxias recenset « solutionem Cathe- ! 1 | dratici ». Unde videtur ab Episcopis non obstante desuetudine Cathedraticum exigi posse (68). Ubi habetur antiqua consuetudo quantitatem determinans haec tenenda est : porro non potest certis dumtaxat beneficiis imponi, aliis non, sed vel omnibus vel nulli ; nec quantitas dimetienda est servata proportione ad reditus beneficii sed debet esse aequalis pro omnibus et absoluta, quae proinde crescentibus reditibus augeri non possit. Cfr. Ferraris 1. c. II. Subsidium caritativum. « Loci Ordinarius potest, speciali dioecesis necessitate impellente, omnibus beneficiariis sive saecu­ laribus sive religiosis, extraordinariam et moderatam exactionem imponere » (can. 1505), cuius exactionis titulus dicebatur subsidium caritativum vel tributum necessitatis seu caritatis (69). Hoc ius conceditur Ordinariis locorum, e quorum numero in hac re excludi ex natura rei debet Vicarius Generalis. Requiritur specialis impellens dioecesis necessitas, quae tamen pluries occur­ rere potest. i Originem ducit ex decr. Conc. Lateranensis III (a. 1179), cuius formula erat satis vaga; raro applicatum fuit nec habebat iuris fa­ vorem (70), dum ubi dotata habebantur beneficia etiam mensa Epis­ copalis sua dotatione congrua non carebat. Ex generali principio requirebatur Capituli consensus; pro Italia vero ab Innocentio XI constitutum fuit, ut Episcopus huiusmodi subsidium caritativum tantum semel exigere posset in primo suo ingressu et in quantitate per ultimos quadraginta annos usitata. Quodsi postea gravis inci­ deret causa ob quam subsidium caritativum videretur esse peten­ dum, licentia Sedis apostolicae opus esset. Devoti 1. c. § 4. Iure Codicis illae restrictiones omissae sunt, et tam pro aesti­ matione causae, quam pro determinanda moderata quantitate res relinquitur prudenti arbitrio et conscientiae ipsius Ordinarii, qui ta- (68) Paulo aliter Vermeersch Epit. 11, 825; Period. X, 192. (69) Cfr. cap. 6 X. h. t. 39; cap. 16 X. de offic. iud. ord. 1, 31. Cfr. quoque cap. 1 de poenitentia V, 10 in Sext.; c. unie. De censibus 111, 10 in extrav. com­ mun. Schmalzgr. I. c. n. 53 sq.; Reiffenstuel eod. n. 23 sq. (70) Cfr. S. C. C. in Gerunden 27 Febr. 1663 et 26 lan. 1770. ‘ 3'2δ PAHS ALTERA - TITULUS XI men in re odiosa optime faciet si audiat Capitulum vel Coetum Con­ sultorum aut se muniat speciali antecedente approbatione S. Con­ gregationis contra possibiles clericorum beneficiariorum querelas circa quantitatem et necessitatem subsidii caritativi. Hoc autem exigi potest a solis beneficiariis sive saecularibus sive religiosis, qui habeant beneficium saeculare sive non incorporatum sive in­ corporatum domui religiosae. Non ab aliis clericis vero beneficio carentibus, habita tamen ratione novi conceptus circa dotem in canoce 1410 valde ampliati. Post spoliationem bonorum ecclesiasticorum et post introduc­ tionem hierarchiae ecclesiasticae in regionibus quae antea erant loca missionum plures Curiae Episcopales debuerunt recurrere ad omnia iuris, media ut possent subvenire necessitatibus in dies cres­ centibus, et aliqua nova forma repristinare subsidium caritativum quod fere in desuetudinem abierat. Cfr. Cone. Prov. Quitense a. 1869 in Collect. Lac. VII, c. 437 ; Cone. Plenar. Baltimor. III, n. 71; Cone. Plen. Amer. Lat. n. 861. De negato quodam modo subve­ niendi paroeciis pauperibus cfr. Collect. Lac. VI c. 708, 769. 111. Aliud tributum in bonum dioecesis vel pro patrono Ordi­ narius imponere non potest ecclesiis, beneficiis aliisque institutis ecclesiasticis tametsi sibi subiectis, nisi in actu fundationis vel con­ secrationis, excluso tamen quovis tributo super eleemosynis Missa­ rum sive manualium sive fundatarum (can. 1506). 841. Taxae exigendae. Taxarum nomine veniunt oblationes lege ecclesiastica impositae fidelibus occasione sive gratiae ipsis concessae sive ministerii sacri in eorum bonum praestiti (71). Dis­ tinguuntur taxae pro exeeutione rescriptorum Sedis Apostolicae, pro variis actibus iurisdictionis voluntariae, pro exercitio sacri ministe­ rii, taxae funerariae et taxae iudiciales. Praefinire taxas pro variis actibus iurisdictionis voluntariae et pro exeeutione rescriptorum Sedis Apostolicae necnon occasione ministrationis Sacramentorum et Sacramentalium, in tota ecclesiastica provincia servandas, pertinet ad Concilium provinciale aut ad con­ ventum Episcoporum provinciae ; sed nulla vi eiusmodi praefinitio Cfr·,Taxam }nnocentianani, quae in hac re est fundamentalis apud .T sa"Jlimin· ·■ p· 1« sq.; Decret. S. C. C. 10 lun. 1890 in A. 5. b. t. 29, p. 434. , DE TRIBUTIS ECCLESIAE A FIDELIBUS PERSOLVENDIS 329 pollet, nisi prius a Sede Apostolica approbata fuerit (can. 1507). Quoad executionem rescriptorum S. Sedis, ab hac in ipso rescripto adnotari solet taxa pro exeeutione, quam excedere non licet. Taxa debet esse uniformis, unica et moderata et huc pertinet praescriptum de modo eam praefiniendi, quod iam fuerat constitu­ tum per decr. S. C. C. 10 lunii 1896 (A. A. S. XXIX, 434). Con­ sequenter eadem S. C. reprobat duplicem taxam statui (maximam et minimam) pro eodem actu; prohibet ne exigantur taxae, praeter expensas materiae, pro facultate exercendi ordines sacros, admi­ nistrandi Sacramenta, concionandi etc. aut pro dispensationibus ma­ trimonialibus nisi expressa S. Sedis licentia habeatur; nec S. Sedi probantur taxae graviores pro sacerdotibus extra dioecesanis (A. A. S. XIII, 350-352). Quoad taxas pro dispensationibus matrimonialibus standum est praescriptis can. 1056; pro taxis in materia funerum solvendis praescriptis can. 1224. Quod ad taxas pro actibus judicialibus at­ tinet servandum est praescriptum can. 1909, in quo praefinitio tri­ buitur Concilio provinciali vel Conventui Episcoporum, sed S. Sedis approbatio non requiritur. 842. Scholion. Ex silentio Codicis in can. 1504-1506 non am­ plius viget quae ex iure Decretalium a Cone. Tridentino non cor­ recto (72) Episcopis tributa erat portio canonica sive quarta pars earum rerum, quae ecclesiae aut alii pio loco relinquuntur (quarta pars decimationum aut mortuariorum). Cf. cap. 16, X. de offic. iud. ord. I, 31. Ceterum illius portionis debitum per contrariam consue­ tudinem ubique iam ante Codicem fuerat sublatum et non amplius debebatur (73); itemque iam pridem a locis piis et monasteriis exemptis, (utpote solutis a lege dioecesana, ex qua illa portio ca­ nonica processit), item a piis legatis, quae pro anniversario, pro ecclesiae fabrica ceterisque similibus essent relicta, non iam erant solvenda (74). (72) Cap. 14, 15, 20 X. de testam. III, 26. (73) Santi i. III, t. 26, n. 65 sq. ; Devoti 1. c. § 9. (74) Cap. 20 X. de testam.; Giraldi Exposit. iur. pont. P. I, sect. 481. Cfr. quoque S. C. C. in caus. Anglonen. 30 lan. 1723 in ed. Richter Cone. Trid. sess. XXV cap. 13 de ref. Cfr. tamen cit. Cone. Mexicanum V (a. 1896) n. 741 de tertia episcopali. 330 PARS ALTERA - TITULUS ΧΠ TITULUS ΧΠ DE CONTRACTIBUS (Lib. 1 tit 35 de pactis; lib. Ill tit. 14-24 incl.) 843. Fontes. Inst. Ill, 14 (15) quib. mod., HI, (15) 16 de verbor. oblig., Ill, (19) 20 de inut. stip., HI, (21) 22 de liter, oblig., Ill, (22) 23 de oblig. ex cons.; Dig. 11, 14 de pactis, XLV 1 de verb, oblig., L. 12 de pollicit. ; Cod. II, 3 de pactis, Vlil, 38 (37) de contrah. et committ. stip., Vlll, 39 (38) de inut. stip. (1) — Deer. Grat. C. XXII q. 4 — Cpl. I, 1. I, t. 26 de pact. ; V, I. I, t. 19 de pact. et promissionibus; cfr. quoque lib. I I, tit. de precar. etc. — Decret. Gregor. IX, I. c.; Decret. Bonif. Vlll, 1. 1, t. 18 de pactis.; 1. HI, t. 5 in Extravg.; I. Ill, t. 10 in Sext., t. 5 in Clem. — Leo X, Const. < Dum intra » 19 Dec. 1516 in Sess. XI, Cunc. Later. V. — Concil. Trid. Sess. XXV, cap. 16 de ref. — Bened. XIV, Const. « Nimiam licentiam » 18 Maii 1743. Cfr. quoque Decretales Clement. P. Vlll, ed. Sentis p. 34-68. — Causae selectae S. C. C. ed. Lingen et Reuss р. 335 sq.; Acta S. Sed. vol. 1, p. 470, 502 II, 606 V, 425 VII. 211 XI, 329, 454 XX, 121. Scriptores: Comment, iur. Rom. in cit. tit.; Arndts-Serafini, Pand. §§ 56 sq. 229 sq.; Vering., Gesch. u. Pand. §§ 77 sq. 118 sq. — Comment, iur. De­ cret. in cit. tit.; Devoti, Instit. can. 1. HI, t. 18 de pact, et transact.; Zech, De reb. eccl. sect. 4 t. 2 sq. — Ruggieri, De obligationibus; Beusch (f 1743), Tract, canonico-legalis de pactis (apud Migne, Curs, theol. t. XVI); Lugo, De iustitia et iure disp. 22 sq. aliique scriptores de eadem materia v. g. Molina, Lessius, Marres, Van Gestel, De iustitia et lege civili; Biederlack, De contrac­ tibus; Ballerini-Palmieri, Opus théologie, morale vol. HI, p. 459 sq.; D’Anni­ bale, Summula theol. mor. P. II, n. 299 sq. (de actibus) 407 sq. (de contracti­ bus); Ponsius, De antiquitatib. iur. can. p. 125 sq. 182 sq. 267 sq.; Vering 1. с. ; Wolf, Studien aus dem canon. Privatrecht. Praenotiones 844. I. Connexio materiae. Pacta et contractus sunt praecipui modi derivati quibus Ecclesia bona temporalia acquirit; per pacta et contractus bona temporalia Ecclesiae, ubi opus sit, alienantur; plurimi quoque actus administrationis bonorum perficiuntur per con­ ti) Cfr. quoque Regolamento leg. e giud. (Gregorii XVI) §§ 50 sq.; cod. civ. regni Ital. art. 1097 sq.; cod. civ. Gall. art. 1101 sq.; cod. civ. German. §§ 145 sq. 241 sq. Generating universa illa disputatio connexa est cum quamplurimis legibus, quae in modernis codicibus civilibus contineri solent. Cfr. v. g. cod. civ. Ital. art. 1 sq., Germaniae §§ 1 sq.; 11 Digesto Italiano sub respectivis vocibus. DE CONTRACTIBUS 331 tractus. In iure Decretalium habetur specialis rubrica « De pactis » (1. 1, tit. 35) praesertim in ordine ad controversias iudiciales de quibus agit 1. II; de contractibus vero in specie agebatur 1. 111, (tit. 14-24) sed non completo quodam modo. Cuius defectus facile causa assignari potest. Ecclesia enim in huiusmodi rebus temporalibus, quae in suo foro sive ratione rei sive ratione personae fuerunt definiendae, generatim adoptaverat ius Romanum. Quare in libro tertio universum ius de rebus ecclesiasti­ cis, contractibus, negotiis legitimis propriam sedem non obtinuit, nisi quid in iure Romano fuit corrigendum vel supplendum. At iamdiu nostra aetate causae illae temporales clericorum ut persona­ rum privatarum, imo etiam institutorum ecclesiasticorum ad forum civile deferri solent, ubi ex concessione vel tolerantia Ecclesiae ad tramites modernarum legum civilium disceptantur atque definiuntur. Hinc fiebat, ut ob rationes in se diversas ad eandem fere conclu­ sionem practicam perveniretur, sci. istam disputationem de con­ tractibus particularibus in iure canonico arctioribus finibus esse circumscribendam. Nam disquisitiones de principiis in philosophia et theologia morali iam sunt praeoccupatae; iura autem mere posi­ tiva magna ex parte a legistis explicantur. Iamdiu autem non ex­ plicabantur leges Romanae, nisi in quantum erant fontes, ex quibus plus vel minus directe derivabantur leges positivae respectivi Co­ dicis moderni et ad tramites harum legum negotia iuridica expone­ bantur. Quod factum proculdubio fuit causa, cur Codex, can. 1529, loco iuris Romani, non amplius habentis vim iuris civilis communis, admitteret in hac parte ius civile in territorio vigens cum necessa­ riis exceptionibus. Inde etiam efficacius potuit Ecclesia retinere forum privilegiatum clericorum, si horum causae temporales etiam in suo foro sunt diiudicandae ex lege civili cuiusque territorii, secundum quam solent perfici actus legitimi et iniri contractus. II. Codex, ergo dimisso iure Romano, cum negotia iuridica quo­ ad temporalia bona etiam in Ecclesia perficiantur ad normam Codi­ cum modernorum, quibus utuntur ceteri cives, suppressit specialem tractationem de pactis et novum generale principium sancivit: « Quae Q ius civile in territorio statuit de contractibus tam in genere, quam in specie, sive nominatis sive innominatis, et de solutionibus, eadem iure canonico in materia ecclesiastica iisdem cum effectibus ser­ ventur, nisi iuri divino contraria sint aut aliud iure canonico caveatur » (can. 1529). •'AHN Al.ThitA - TITUI.UH ill, Generali modo in contractibus relidenda Hunt pro iihu fori ecclesiastici; a) Quae in Codicibus modernis iuri naturali adver­ santur, vulut validitas venditionis rei furtivae, aut acquisitio per praescriptionem sine bona fide. b) non valent pro foro ecclesiastico certae sanctiones iuris civilis quibus religiosus professus nec sibi nec monasterio aequirere posse decernitur (can. 582); c) cum agitur de gratuita dispo­ sitione ad causas pias, etiam per donationem, sola capacitas natu­ ralis et canonica attendenda est (can, 1513); d) non agnoscitur ius civile relate ad invaliditatem ultimarum voluntatum in favorem Ecclesiae, si solemnltates iuris civilis fuerunt neglectae (can. 1513); e) idem dicendum relate ad nullitatem fiduciae in testamentis aut donationibus (can, 1516); /) in alienationibus, quocumque actu Itiridico vel contractu perficiantur, servandae sunt solemnltates iure canonico praescriptae (can. 1530-1534), tametsi eas ius civile non requirat; g) demum in contractibus, prae lege civili respectivae nationis, valent quae Codex statuit can. 1535 sq. circa donationes accipiendas, circa commodatum relate ad res sacras, circa pignus et hypothecam, circa venditionem et permutationem, quoad aes alienum contrahendum, quoad locationem rerum seu bonorum ec­ clesiasticorum eoriimque ctnphiteusim, quoad mutuum. Haec specialia praescripta de contractibus sunt hic breviter explicanda, relicta theoretica tractatione de singulis contractibus et generalibus quaestionibus de contractibus in genere, quae a com­ mentatoribus respectivi iuris civilis repetendae erunt. 845. De donatione, contractu gratuito (2). I. Donatio si sensu stricto accipiatur, est contractus, quo dominium rei propriae ex mera llberalltute in alterum acceptantem transfertur (3). Hinc licet datio quaedam rei, qua nec donatario conceditur ius, nec donator in se suscipit obltfiatlonem non revocandi suam liberalem concessionem, Contractus verus non sit, tamen donatio iuxta definitionem datam (2) Cfr. Decr. Greg. IX, III, 24; ln»t. II, 7 de donat,; Dig. XXXIX, » de don.; Cod. VIII, 53 (04) de donat ; Decretal. Gregor. IX, I. HI, I 24 d<: donat.; Lugo I. c. dlsp. 23. n. I2H »q ; comment Iur. Decret. In cit. tit. 24 de donat.; ArndtzSeraflnl I. c. SO »q. Clr. quoque cod. clv. Hal. art. 10 »0 « _. ^•'^-- *.>:.·. /μμκμ^&^^βμβ DE CONTRACTIBUS 337 849. De deposito contractu gratuito. (15)’ I. Depositum est con­ tractus (nominatus, realis, bilateralis), quo res alicui gratis custo­ dienda traditur ea lege, ut eadem in specie ad deponentis arbitrium a depositario restituatur (16). 850. Nostra aetate in administratione bonorum ecclesiasticorum vel peculii privati alicuius clerici haud raro occurrere potest illa singularis species depositi, quo nummi sive aurei sive argentei at­ que praesertim actiones vel obligationes similesque cartae valorem pecuniarium repraesentantes v. g. in foro argentario deponantur. Quae depositio si tradatur ad meram custodiam, reducitur ad sim­ plicem contractum depositi. At ut plurimum iste contractus a sim­ plici deposito deficit. Nam depositarii illam custodiam gratis exer­ cere non solent, sed solummodo mercede quadam soluta, quae op­ timo iure non leviter augetur, si depositarius maiorem praebet securitatem atque adeo in se periculum suscipit saltem magna ex parte v. g. in casu furti vel incedii reparandi damna. Praeterea frequenter huiusmodi depositarius etiam accipit aliquam administrationem rei depositae v. g. exigendi foenus, ita ut ad depositum accedat negotiorum gestio. Denique valores pecuniarii ita deponi possunt, ut depositario permittatur illorum usus ad percipiendum lucrum. Quo in casu perfectus contractus mutui nunc recepti non­ dum habetur, at iam proxime ad illum accedit, imo in illum tran­ sit, si etiam dominium rei depositae in depositarium transfertur (17). 851. De mutuo (18). Mutuum si sensu stricto accipiatur (i. e. pro contractu reali, quo res fungibilis ea lege datur, ut eadem red- (15) Cod. civ. Ital. art. 1835 sq., German. § 688 sq. 372 sq., Gall. art. 1915 sq. et alii Codices moderni; Holtzendorff, Rechtslex. v. Depositum; Wolf 1. c. p. 58 sq. (16) Pecuniae ecclesiasticae a personis moralibus et ab administratoribus sunt eoi locandae fructuose pariter et secure; non raro autem accidit ut ex exageratam studiam uberiores fructus percipiendi non satis consulatur securitati et incurratur periculum pecunias amittendi: quare nihil mirum, si Ecclesia pro collocatione pecuniae haud raro requirat consensum Superioris, quo efficacius utilitati et securitati consulatur. Cfr. can. 1531, § 3; 1547; 533. 1519, § 2, 1523. (17) Cod. civ. Germ. § 700; Biederlack 1. c. p. 47 sq.; Holtzendorff 1. c. v. Depotgesch. (18) Dig. ΧΠ 1 de reb. cred.; Cod. IV 1 de reb. cred.; cod. civ. Ital. art. 1819 sq., Gall. ari. 1892 sq.. German. § 607 sq.; Lugo 1. c. disp. 25; Zech 1. c. 22 338 PARS ALTERA - TITULUS XII datur in genere), omnino recensendum est inter gratuitos contractus bilaterales, sed sub rubrica specialis tituli in iure Decretalium pro­ priam sedem non obtinuit. Incidenter vero de illo disputabatur lib. HI, tit. 22 de fideiuss. et tit. 23 de solutionibus, ubi de debitis ex mutuo solvendis agitur. Verumtamen occasione delicti usurae sive mutui illiciti magis ex professo lib. V, tit. 19 de usuris etiam de licito contractu mutui tractabatur. Nostra aetate non amplius dubitandum est, quin pecunia ec­ clesiastica etiam cum foenore legitimo percepto ab administratori­ bus bonorum ecclesiasticorum mutuo dari possit (19). Simul cum damnatione usurae id ipsum confirmat Codex can. 1543 hoc pacto: < Si res fungibilis ita alicui detur ut eius fiat et postea tantumdem in eodem genere restituatur, nihil lucri, ratione ipsius contractus, percipi potest; sed in praestatione rei fungibilis non est per se illicitum de lucro legali pacisci, nisi constet ipsum esse immoderatum, aut etiam de lucro maiore, si iustus ac proportionatus titulus suffragetur ». II. Mutuum ex ipsa notione fit de rebus quae primo usu con­ sumuntur, inter quas recensetur etiam pecunia, quae quamvis per usum non perit in se, perit tamen eam expendenti, aliquando ta­ men fructuose. Quodsi in canone retinetur principium tot disputa­ tionibus antea obnoxium, quod ex mutuo qua tali non habeatur iusta lucrandi causa; etiam firmatur principium de liceitate lucri legalis. Sed nihil decernitur de fundamento illius liceitatis, utrum proveniat ex praesumptione quae communiter verificatur circa existentiam alicuius tituli extrinseci, propter quem communiter admittebant theologi aliquid ultra sortem peti posse vel potius, ut nonnulli vo­ luerunt, ex praesentibus, temporum conditionibus ex quibus fit ut in ipsa possessione pecuniae valorem specialem agnoscere oportet qui traditur mutuatario et fenere iuste compensetur. Cfr. Vermeersch. Quaestiones de iustitia, ubi hanc quaestionem egregie tractat, a quo in Epitome scite notatur Codicem abstinere a verbo mutui, licet contractus mutui describatur. Cfr. quoque Ferreres, Instit. II, n. 513 sq. § 272 sq.; Arndts-Serafini I. c. §§ 280 sq.; Holtzendorff 1. c. v. Darlehnsvertrag. Cfr. quoque Lehmkuhl 1. c. vol. I, n. 1090 sq.; Ballerini-Palmieri, Opus theol. mor. t. Ill, p. 593 sq.; Biederlack I. c. p. 54 sq. 108 sq.; Gerber 1. c. §§ 187 sq. (19) Collect. S. C. de Prop. F. n. 2118 sq. 2140; Act. S. Sed. vol II, p 606 sq. Cfr. quoque cap. 4 X. de fideiuss. Ill 22; cap. 1, 2 X. de solut. Ill 23 DE CONTRACTIBUS 339 852. Scholion. I. Cum tempore medii aevi usurae essent inter­ dictae, nisi ex titulo speciali v. g. lucri cessantis excusarentur, locum mutui cum usura obtinuerunt contractus emptionis et vendi­ tionis census vel societatis. Cfr. cap. 1. 2 de empt. III, 5 in Extravg. com.; infra h. tit. n. 854 i. f. schol.; Lehmkuhl, Theolog. moral, vol. I η. 1094 sq. II. Qui census non est confundendus cum illo censu vel po­ tius lege tributaria, de quo I, III, tit. 39 de censibus, exact., procur. agitur; et evidenter quoque differt a mutuo. Etenim hoc loco cen­ sus emptione vel venditione acquisitus est ius percipiendi determi­ natam pensionem (regulariter) annuam ex aliena re frugifera vel ex industria personae. Hinc census percipitur ratione obiecti, quod debitor sive censuarius reddere non tenetur creditori sive censualistae; at in mutuo res mutuo data v. g. summa pecuniae mutuatori reddi debet. III. Dividitur census a) in realem et personalem; in illo imme­ diate res quaedam frugifera in dominio censuarii existens, in altero persona censuarii obligatur censualistae ad praestandam pensionem; b) in pecuniarium et fructuarium; c) in temporaneum et perpetuum; d) in redimibilem et irredimibilem; ille invita altera parte contrahente tolli potest; hic altero invito non exstinguitur; e) si realis sit, in reservativum et designativum; prior habetur, si pensio fundatur in re, quam censuarius tradit (vendit) censualistae, alter obtinetur emptione a censualista in re censuario propria per pretium so­ lutum. IV. Census personalis ex natura rei licitus est; id, quod multo magis obtinet de censu reali, dummodo leges iustitiae serventur. Census per se et ex natura rei saltem ex parte debitoris redi­ mi vel exstingui potest. Cfr. Lugo I. c. disp. 27 ; Ferraris v. Cen­ sus; Van de Burgt, De ecclesiis p. 340 sq. ; Arndts-Serafini 1. c. §§ 207 sq. 210; Gerber I. c. § 188; Holtzendorff 1. c. v. Rente; Gennari, Circa la composizione p. 9 sq. ; cod. civ. Ital. art. 1778 sq., Gall. art. 1909 sq., Germ. 1199 sq. Quodsi in emphyteusi Codex prohibet canonem redimi ab em­ phyteuta sine licentia Superioris (can. 1532), id videtur etiam ap­ plicari redemptioni census. PARS ALTERA - TITULUS ΧΠ 853. De emptione et venditione (20). I. Emptio venditio est contractus consensualis (nominatus) de re pro certo pretio pecuniario tradenda. Unde ad essentiam huius contractus tria requiruntur sci. consensus, res sive merx, certum pretium pecuniarium. Quare tra­ ditio actualis rei vel pretii ex natura rei ad essentiam huius con­ tractus non requiritur; at legibus positivis statui potest, ut con­ tractu consensuali acquiratur solummodo ius fli/ rem et nonnisi traditione facta etiam ius in re. 854. De emptione et venditione bonorum ecclesiasticorum, quae ab eorundem usurpatoribus alienantur, imprimis attendendum est cap. 18, X. de restit. spoliat. II, 13, vi cuius beneficium restitutionis rei ablatae urgeri post contra tertium possessorem, qui scienter rem acquisivit ab usurpatore. Deinde ratio habeatur necesse est decreti Conc. Trid. Sess. XXII, cap. 11, de ref. iunct. resp. S. C. Inq. 23, Apr. 1873, et 8 lui. 1874, et Epist. Bened. XIV, ad Secretar. S. C. de Prop. F. §§ 20 sq. 19, Mart. 1752, et pro Italia resp. S. Poenitent., quae derelicta antiqua praxi « declarationis » (cfr. resp. 1, lun. 1869) nunc admittit « compositionem ». Cfr. v. g. resp. 18 lun. 1890, 11 Maii 1892, et praesertim Gennari, Circa la composizione p. 7, sq., cum Santi h. t. n. 25, sq. exponat praxim antiquam Poenitentiariae. — De bonis in Gallia usurpatis initio huius sae­ culi, cfr. Facultates Ordinariis locorum a Pio X concessas per Secretariam Status 21 Sept. 1907 iunct. Litt. S. Poenit. 16 lan. 1909 apud Vermeersch, De Religiosis v. II Monumenta (ed 4a) p. 303 sq. ; Litt. Encycl. « Maximam » Pii XI, 18 lan. 1924 (A. A. S. XVI, 5) de Consociationibus Dioecesanis et praecedentia Pii X de eadem re documenta, sc. Litt. Encycl. « Vehementer » 11 Febr. 1906; Allocutio Consist. 21 Febr. 1906 ; et Litt. Encycl. « Gravissimo ° 10 Aug. 1906 (in A. S. S. vol. 39, p. 3, 30, 385). 855. Peculiaria Codicis praescripta, a) In venditione (aut permutatione) rerum sacrarum nulla ratio consecrationis vel bene­ dictionis in pretii aestimatione habeatur » (can. 1539, § 1). Eviden­ ter in computando valore rei et pretio venditionis, si ratio habeatur (20) Decret. Greg. IX, 1. HI, tit. 17. Cod. civ. Ital. art. 1447 sq., Gall. art. 1582; German. § 433 sq.; ceteri Codices moderni. Wolf 1. c. p. 65 sq.· Holtzendorjf Rechtslex. v. Kauf; Gerber 1. c. §§ 174 sq. ’’ DE CONTRACTIBUS 341 benedictionis seu consecrationis res spiritualis tractatur ut merx quae pecunia exigitur compensari fitque simonia iuris divini. b) Ut utilitati Ecclesiae consulatur, prohibetur ne, sine spe­ ciali Ordinarii loci licentia bona ecclesiae immobilia vendantur (aut locentur) ipsis eorumdem bonorum administratoribus eorumque coniunctis in primo aut secundo consanguinitatis gradu (can. 1540). Quod periculum damni etiam a religiosis quoad propria eorum bona est diligenter avertendum. 856. De rerum permutatione (21). I. Contractus permutationis (rerum), si generice accipiatur, denotat contractum, quo aliquid pro alio in compensationem datur. Quo senso non solum emptio est contractus permutationis, sed omne pactum, quod ultro citroque aequalem obligationem inter partes paciscentes constituit. At speci­ fice permutatio rerum est contractus (innominatus, consensualis) bilateralis, quo quis rem ea lege dat, ut alter pro ea reddat aliam in conventione expressam et a pretio pecuniario distinctam (22). II. Quae dicta sunt de venditione ex can. 1539, § 1 ad vitandum periculum simoniae iuris divini, in eodem canone extenduntur ad permutationem. III. In iure codicis declaratur permissum administratoribus bo­ norum ecclesiasticorum titulos ad latorem quos vocant, commutare in alios titulos magis aut saltem aeque tutos ac frugiferos, modo excludatur quaelibet commercii vel negotiationis species, et hoc fiat de consensu Ordinarii, dioecesani Consilii administrationis aliorum­ que quorum interest (can. 1539, § 2). Quae iuris permissio videtur considerare hanc permutationem ut actum merae administrationis, qui sub nomine alienationis non veniat, temperando responsum S. C. C. 17 Febr. 1906, a quo requirebatur beneplacitum apostolicum (A. S. S. XXXIX, 159). Cfr. Ferreres, Instit. II, n. 503. Inde etiam videtur inferri licitum esse emere illos titulos (ac­ tiones et obligationes) in quos tituli (pecuniae) in ecclesiae proprie- (21) Inde videtur inferri non esse illicitam iure Codicis venditionem rei consecratae vel benedictae, quae iure antiquo constituebat simoniam iuris ecclesiastici. Ferreres Inst. II, n. 506. Manet tamen quod si vendatur res, cui indulgentiae sunt applicatae, indulgentiae amittantur. Cfr. h. t. IV, n. 158. (22) Deer. Greg. IX 1. III, t. 19; Bonifac. VIII, 1. III, t. 10; Clem. 1. Ill, t. 5, Cod. civ. Ital. art. 1549 sq., Gall. art. 1550 sq.; Wolf 1. c. p. 115 sq. (sepositis gratuitis et iniuriosis assertionibus). Ceteri Codices moderni. 342 PARS ALTERA - TITULUS XI! tate existentes permutari possunt, nec in solo facto emptionis con­ tineri negotiationem clericis vetitam, modo non solum ipsa titulo­ rum negotiatio sed quaevis etiam commercii vel negotiationis species evitetur (Cfr. Wernz-Vidal t. 11 n. 128). Sed in prima colloca­ tione pecuniae ecclesiasticae, quae Ecclesiae sine onere data sit, prudenter audietur Ordinarius et dioecesanum administrationis Con­ silium ad mentem canonis 1547. A religiosis vero servandus erit can. 534 (Wernz-Vidal t. III, n. 220, 223 sq.). 857. De locatione et conductione (23). I. Conductio, quae « proxima est emptioni et venditioni iisdemque iuris regulis consistit », dicitur contractus consensualis de usu vel usufructu rei aut de ope­ ris (servitiis) vel opere pro certa merccde praestandis. II. Dividitur locatio a) in locationem rei et operarum et operis; in illa operae sive servitia personalia constituunt immediatum obiectum contractus, in altera solummodo mediatum; etenim directe in­ tenditur opus servitiis praestandum; b) in locationem expressam vel tacitam, in perpetuam et temporalem, in regularem et irregularem. 258. III. Regulae servandae in locatione fundi ecclesiastici. d) Locatio fieri debet per publicam auctionem vel saltem nota reddi debet, nisi aliud circumstantiae suadeant, et ei adiudicetur qui om­ nibus perpensis plus obtulerit; d) Semper in contractu addi debent « conditiones de limitibus custodiendis, de bona cultione, de rite canone solvendo, de opportuna cautela pro conditionibus implendis (can. 1541, §). fundi nomine venit praedium rusticum seu ager excolendus; canonis nomine intelligitur annua vel periodica prae­ statio tamquam locationis pretium solvenda. Regulae generales locationis bonorum ecclesiasticorum, n) prohibentur anticipatae solutiones ultra sex menses sine speciali licentia Ordinarii, qui eam facile non dabit nisi in casibus extraor­ dinariis et cavendo ne per tales anticipatas solutiones damnum obveniat loco pio aut successoribus in beneficio (cfr. can. 1479). d) Si valor locationis excedat triginta millia libellarum seu francorum et simul locatio sit ultra novennium, requiritur benepla- (23) Decret Greg. IX, 1. Ill t. 24; Gerber 1. c. 180 sq.; Wolf 1. c. p. 95 sq. Cfr. quoque cod. civil. Hal. art. 1556 sq. 1568. Germ. 535 sq. 611 sq. art. 63, Gall. art. 1708 sq.; ceteri Codices moderni. DE CONTRACTIBUS 343 citum Apostolicum. Si locatio non sit ultra novennium, tametsi illam summam valor excedat, fieri potest cum licentia Ordinarii loci ac­ cedente consensu tum Capituli cathedralis tum Consilii administrationis dioecesanae tum eorum quorum interest. Si valor contineatur intra mille libellas et triginta millia libel­ larum seu francorum et locatio sit ultra novennium pariter requiritur eorumdem consensus (Ordinarii, capituli, Consilii, eorum quorum interest). Si non sit ultra novennium requiritur et sufficit licentia Ordinarii loci, audito administrationis Consilio cum consensu eorum quorum interest. Si valor non excedat mille libellas seu francos et locatio sit ultra novennium pariter requiritur licentia Ordinarii loci, audito administrationis consilio cum consensu eorum quorum interest. Quodsi locatio non sit ultra triennium, fieri potest a legitimis admi­ nistratoribus, monito Ordinario (can. 1541, § 2, 3). Valor autem locationis deducitur ex summa quae post singu­ los terminos est solvenda a conductore v. gr. in termino duorum annorum, si tantum post duos annos reditus obtinentur; generatim erit solvendum singulis annis locationis pretium, videlicet ex re quae singulis annis fructus seu reditus ferat (24). 859. De emphyteusi (25). I. Emphyteusis, quae est species quaedam locationis et conductionis, intelligitur contractus consensualis (nominatus), quo res immobilis cum translatione dominii utilis in perpetuum vel ad longius tempus alteri colenda et fruenda conceditur sub onere pensionis realis domino directo certis tempo­ ribus solvendae pro fructibus et in recognitionem dominii directi. (24) Ante Codicem omnis locatio ultra triennium fructificum alienationi assimilabatur; post Codicem soli alienationi ultra novennium regulae alienationis applicantur, requisito tamen determinatarum personarum consensu pro loca­ tione inferioris temporis. (25) Inst. Ill, de loc. Ill 24, § 3; Dig. VI 3 si ager vectig. i. e. empliyt.; Cod. IV 66 de iure emphtyeutico; cap. 4 X. h. t. 18 de loc. et cond.; Lugo 1. c. disp. 29, sect. 6; Molina, De iust. et iure disp. 444 sq.; comment, iur. Decret, in h. t. 18; Arndts-Serafini I. c. §§ 195 sq.; Gerber I. c. §§ 139 sq. ; Wolf 1. c. p. 4 sq. 106 sq.; Holtzendorff I. c. v. Emphyteuse. Cfr. cod. civ. Ital. art. 1556, German, art. 63 iunct. § 1017. At generatim recentiores codices civiles v. g. Galliae contractui emphyteutico non favent, atque in foro quoque ecclesiastico contractus emphyteuticus novus ob periculum amittendi ius proprietatis nunc saltem extra Italiam non amplius habet usum frequentem. 314 PARS ALTERA - TITULUS ΧΠ II. Dividitur emphyteusis a) in ecclesiasticam et laicalem, illa conceditur ex bonis Ecclesiae (26), haec ex bonis quae in dominio laici existunt; b) in perpetuam ~ (haereditariam simpliciter), quae transit ad quoscunque haeredes, et in temporalem, quae ad certum tempus con­ ceditur sive v. g. ad vitam unius vel plurium (vitalitia) sive solis descendentibus certae familiae (familiaris seu gentilitia). 860. Praescripta canonica, n) In emphyteusi bonorum eccle­ siasticorum emphyteuta (seu canonis debitor) nequit canonem redi­ mere sine licentia legitimi superioris ecclesiastici de quo in canone 1532. Pro diverso canonis valore can. 1547 indicat Superiorem a quo licentia obtinenda est, perinde ac cum agitur de locatione. b) Ab emphyteuta congrua exigenda est cautio pro solutione canonis et condititionibus implendis. Porro in ipso instrumento pac­ ti emphyteutici (quod proinde formam scriptam requirit) forum ec­ clesiasticum arbiter statui debet ad dirimendas controversias inter partes forte exorituras, et expresse declarandum est meliorationes solo cedere (can. 1542) Qua declaratione facta certo modo cautum est nullum ab emphyteuta haberi titulum ad exigendam pro melio­ rationibus compensationem. 861. De pignoribus et aliis cautionibus (27). 1. Pignus, abnu­ meratur contractibus subsidiariis in maiorem securitatem contractuum principalium atque est species quaedam ex genere cautionum. Cautio generatim est securitas, quae alteri praestatur pro solutione debiti vel iuris observantia. Triplex distinguitur cautio sci. simplex, quae est nuda promissio, idonea, quae praestatur per pignus (pignoraticia) vel per fideiussorem (satisdatoria), iuratoria, quae datur per jura­ mentum sive ad instantiam partis sive ex mandato iudicis, si ido­ nea haberi non possit (28). (26) Exceptio est, si Ecclesia in emphyteusim accipit bona laicalia. Cfr. S. C. Ep. et Reg. 13 Sept. 1867 in Act. S. Sed. vol. Ill, p. 425 sq. (27) Decret. Greg. IX 1. Ill, t. 21; Biederlack 1. c. p. 123 sq.; Gerber L c. 149 sq.', Holtzendorff 1. c. v. v. Hypothek. Pfandbriefe etc.; Wolf I. c. p. 142 sq. Cfr. quoque cod. civ. German. §§ 1113 sq. 1204 sq.. Ital. art. 1878 sq., Gall, art. 2073 sq.; ceteri Codices moderni. (28) Dig. XLVl 5, de stipul. praetor.; cap. 8 X. h. t. 21; Arndts-Serafini ’Ζί*'**“rf ’-ί-i· i_____________ - DE CONTRACTIBUS 345 I ? Pignus sensu stricto, si formaliter, non obiective vel consecutive spectetur, est contractus realis, quo res aliqua mobilis creditori in securitatem debiti ita traditur, ut soluto debito eadem in specie sit restituenda, secus si debitum non solvatur, creditor ex illa re sese indemnem reddere possit. Hypotheca vero, quatenus a pignore stricto distinguitur, est contractus consensualis, quo res aliqua immobilis creditori in securitatem debiti ita obligatur (at non traditur in pos­ sessionem), ut non soluto debito creditor ex venditione rei sese indemnem facere possit (29). Quare pignus generatim definitur: Contractus, quo res aliqua datur vel obligatur in securitatem crediti. II. Dividitur pignus a) in pignus strictum supra definitum et in hypothecam ; b) in expressum i. e. expresso consensu partium, prae­ cepto indicis, iussu testatoris factum, et in tacitum, quod habetur reipsa ex tacito partium consensu aut ex legis dispositione; c) in necessarium, quod constituitur auctoritate legis vel iudicis, et in voluntarium, quod fit privata voluntate debitoris; d) in hypothecam generalem, qua omnia bona debitoris oppignorantur creditori, et in specialem, qua eidem obligatur res quaedam singularis et determi­ nata ex bonis debitoris (30). ί 862. Praescripta canonica. Constitutio hypothecae specialis et datio pignoris, cum inducat periculum rei amittendae, habetur ut initium quoddam alienationis, et regulis de alienatione subiicitur. Quare, praeter iustam causam, requiritur: 1) beneplacitum apostolicum, cum valor pignoris vel hypothecae superat 30.000 libellas; si non superat requiritur licentia alterius Superioris ad normam can. 1532. 2) A superiore exigi debet ut audiantur omnes quorum interest; 3) Idem Superior curare debet ut, cum primum fieri possit, aes alienum solvatur: ad hoc autem ab eodem Ordinario annuae ratae praefiniantur quae extinguendo debito sint destinatae (can. 1538) (31). Eadem praescripta servanda sunt pro contrahendis debitis, quam­ vis qui aes alienum contrahit sine speciali pignore vel hipotheca per se nihil alienet. Videtur tamen excipiendus casus, in quo per- i (29) § 7 Inst. de act. IV 6; Arndts-Serafini §§ 364, 365, not. 1; Schmalzgr. h. t. 21, η. 1 sq. (30) Schmalzgr. 1. c. n. 4 sq.; Arndts-Serafini 1. c. §§ 365, 370, 373, 384, 386. (31) Haec non videntur applicanda ad casum emptionis, in quo pro secu­ ritate solutionis pretii constituitur hypotheca in ipsa re empta. VermeerschCreus. 1. c. n. 859 cum aliis. 316 PARS ALTERA - TITULUS XII sona moralis praesto habeat numeratam pecuniam, quam fructuose collocat et sic ab oneribus fiscalibus liberatur, cum hoc sine spe­ ciali periculo redundet in bonum personae moralis, quam bonus administrator procurare debet. Cfr. Vermeersh-Craus, 1. c. n. 860. Cfr. can. 536, § 5. 863. De solutionibus. (32) Solutionibus, praecipue fit liberatio ab obligatione contracta, iuribus ex pacto quaesitis satisfit, debita exstinguuntur, atque pacta legitime inita executioni mandantur. So­ lutio generatim intelligitur naturalis praestatio eius, quod debetur atque accuratius definiri solet: Idonea (i. e. completa) praestatio debiti tempore et loco legitime facta. II. Qua ex definitione iam facile deducitur, quis possit vel te­ neatur solvere debitum. a) In foro autem ecclesiastico de hac re imprimis illud ani­ madvertendum est, quod successor in Praelatura vel beneficio ec­ clesiastico teneatur (33) ad solvenda debita legitime contracta ab antecessore pro necessitate, vel utilitate suae ecclesiae; illa enim debita gravant ipsam ecclesiam sive Praelaturam vel beneficium. Praesumitur autem bona conversa fuisse in commodum illius ec­ clesiae, si debita cum consensu Capituli vel Superioris legitimi aliis­ que solemnitatibus requisitis fuerint contracta. Quodsi a solo Prae­ lato vel beneficiato absque solemnitatibus legitimis contractus sit initus, creditor debet probare factam esse conversionem in utilita­ tem istius ecclesiae. Multo minus successor debet solvere debita ab antecessore contracta in utilitatem privatam aut ad alium sco­ pum (34). — Quoad religiosos standum est canoni 576. III. In praxi non raro poterit esse difficultas, a quo solvendae sint expensae factae in utilitatem ecclesiae, si forte aes alienum fue­ rit contractum. Quo in casu expensae ordinariae, quae incumbunt usufructuario, solvi debent a possessore beneficii vel eius haeredibus; at expensae extraordinariae, quae vires beneficii superant, nequeunt (32) Decret. Greg. IX, 1. Hl, t. 25; Blederlack 1. c. p. 148 sq.; Wolf 1. c. р. 181 sq.; Codices moderni. (33) Cap. 1 X. h. t. de solut.; Schmalzgr. h. t. de solut n. 42, 43; Uo// I. с. ; ubi p. 182. not. 6 per falsam interpretationem iuri canonico nimium tribuit rigorem contra haeredes raptorum. (34) Cap. 2 X. de solut.; cap. 1 de reb. III 4 in Clem.; S. C. Ep. et Reg. 29 Aug. 1892; Schmalzgr. 1. c. 44 sq.; Wolf 1. c. p. 185 sq. DE CONTRACTIBUS 3.4,7 imponi soli possessori actuali. Nam huiusmodi obligatio censetur esse onus ipsius beneficii, quod a possessore beneficii ex bonis patrimonialibus non est solvendum, ideoque saltem pro rata et at­ tentis reditibus beneficii transit ad successorem. Quodsi aes alienum sit contrahendum, ut illa debita unica solutione extinguantur, om­ nino servari debent legitimae solemnitates, atque sedulo curandum est, ut statuatur modus solvendi aes alienum cum iusta onerum distributione inter possessores beneficiorum (35). Cfr. can. 1538. De ceteris solutionis circumstantiis v. gr. cui, quid quantum­ que, quomodo, quo tempore locove sit solvendum, itemque de effec­ tibus solutionis, in foro ecclesiastico expressae praescriptiones non fuerunt datae. Quare salvis principiis iuris naturalis atque canonicae aequitatis, etiam in hac materia recentiorum codicum praescripta sunt attendenda, secundum quae obligationes contrahi solent et in praxi debent. Cfr. can. 1529. (35) S. C. Ep. et Reg. 28 Apr. 1865 vol. 1, p. 533 sq.; Sanii h. t. n. 5, 6. A. M. D. G. INDEX ALPHABETICUS {Numeri referuntur ad numeros marginales, non ad numeros paginarum). Absolutio: danda, 132; a peccatis re­ servatis, 146; complicis, 131, IV; for­ mula adhibenda, 132 ; poenitentia im­ ponenda, 133; v. confessarii. Abstinentia : obligationis subiectum, 527, 1; obiectum, 527, II; tempus, 527, III. Acquisitio bonorum: ius ecclesiae, 738; modi acquirendi in genere, 743; ef­ fectus acquisitionis per ecclesiam, 744; immunitas realis, 745. Administratio bonorum temporalium : ius ecclesiae, 746; a quibus adminis­ trantur, 748; principia generalia de modo administrationis, 749; consi­ lium diacesanum, 750; administrato­ res inferiores, 751 ; obligationes ad­ ministratorum, 752; ratio reddenda, 753; lites et actus non ordinariae administrationis, 754 ; dimissio admi­ nistrationis, 756; v. beneficium, fa­ brica ecclesiae, fundationes, volun­ tates piae, testamentum. Adoratio: notio, 443; notae historicae, 445. Aetas : pro ordinatione suscipienda, 219; 111 v. ordo. Alienatio bonorum ecclesiasticorum : na­ tura et ambitus, 757; ius 'et prohi­ bitio ecclesiae alienandi bona eccle­ siastica, 758; obiectum alienationis, 759; conditiones requisitae, 7C0; mo­ dus alienationis, 761 ; licentia supe­ rioris competentis, 762; remedia contra illegitimam alienationem, 763. Alienatio: coemeterii prohibetur, 570; II. Altare: notio, 389; notae historicae, 390; disciplina vigens, 391 ; titulus altaris, 391, VI; quomodo ornandum, 434; candelae ex cera apum, 439. Altare privilegiatum : notio, 164, I quis posset concedere, 164; II. Amentes sunt irregulares, 240; v. irre­ gularitas. Angelorum cultus, 457. Apostasia: notio, 621. Baptismus : notio et divisio, 31 ; mi­ nister, 32; subiectum, 33; infantes infidelium, 34; ritus et ceremoniae, 35; patrini, 40; cognatio spiritualis, 42; tempus, 43; locus, 44; effectus, 45; iteratio, 46;adnotatio et proba­ tio, 47; de sensu formulae: baptizatus in Ecclesia catholica, 49; de le­ gibus civilibus quoad baptismum, 53. Baptisterium : 437. Beatificatio : praenotiones generales, 459; divisio, 460; potestas, 461; ef­ fectus, 463; finis, 464; notae histo­ ricae, 465; v. processus beatificationis. . 350 · .'< INDEX ALPHA BETICUS Benedictiones : notio, 307; divisio, 308; Caerimoniae sacrae: principia, 410; ministri capaces, 309 I; ministri le­ notae historicae, 412; disciplina vi­ gitimi, 309 II; reservations effectus, gens, 413. 309; III obligati ministri. 309. IV; su­ Caerimoniale Roma num : 337. btecta capacia 310, 1; subiecta legi­ Calix: notae historicae. 422; materia, tima, 310; II obligatio fidelium, 310, 423; consecratio, 423; execratio, 423. III; res quae benedicti possunt 311; Campanae: notie historicae, 438, ma­ ritus, 312; effectus benedictionum, teria, usus, 438. 313. Candelae: ex cera apum, 439. — de benedictione vel consecratione Canonizatio: praenotianes, 458; divi­ ecclesiae 360. sio, 460; potestas, 461; effectus, 463; — de benedictione sacrae suppellecnotae historicae, 465; v. processus lilis etc. 419, 439; 432 et seq. beatificationis et canonizationis. — de benedictione Eucharistica, 455; Canius ecclesiasticus : principia 400 no­ — de benedictione coemeterii, 562; 566; tae historicae, 402; disciplina vigens, Bénéficiait : iura in bona, 770, I; obli­ 403. gationes, 770, 11-771. Catechesis: notio, 646; historia, 647; Beneficium: notio 767 species bonorum, competentia Ordinarii loci, 648, 11; officium parochi 648, II; religiosorum 769; iura et obligationes bénéficiât!, 770; reditus superflui beneficii im648, III; parentum, 648, III; obligatio pedendi in causas pias, 771; fructus parochorum erga adultos, 649, II ; beneficiorum vacantium, 772; notae materia, 650, I; forma, 650, 11; tem­ historicae, 733; ius vigens, 774, II v. pus, 650, III; locus, 650. IV; obligatio administratio bonorum. parentum. 651. Bigami: sunt irregulares, 240; v. irre­ Cathedraticum, 840. Censores librorum: eorum munus, 713. gularitas. Censura praevia librorum: v. librorum Bona temporalia Ecclesiae : notiones, 736; notae historicae 737; ius Eccle­ censura, 705-716. siae acquirendi et possidenti bona Census emptio, 839. Coemeteria: notio, 560, 1; divisio, 560, temporalia, 738; subiectum dominii 11 ; historia, 560, Ili ; de iure Ecclesiae bonorum ecclesiasticorum 739; modi acquirendi et ordinandi coemeteria, acquirendi in genere, 743; effectus 551 ; de benedictione, pollutione, re­ acquisitionis per ecclesiam,744; im­ conciliatione, 566; execratio, 568; munitas rea is,745; ius administran­ immunitas, 369; custodia, 570, I; di, 746; administratores, 748; modus alk natio prohibita, 570, II; sepulcro­ administrationis.749; consilium dioecesanum, 750; in missionibus, 750, rum distributio, 570, lil; tempus se­ administratores inferiores, 751; obli­ pulturae, 570, V; exhumatio, 570, VI; gationes administratorum, 752; ratio crematio reprobatur, 572-574; coe­ reddenda, 753; lites et actus non meterium civile quando benedicen­ dum, 562. ordinariae administrationis, 7 .4; di­ missio administrationis, 756; alie­ Communicatio in sacris cum acatholinatio bonorum, 757-764; v. adminis­ cis vetita, 347. tratio, fabrica ecclesiae. Commodati contractus, 848. Bona fides in praescriptione requisi­ Communio : vide Eucharistia. ta, 827. Contionatores : v. praedicatio verbi Breviarium Romanum : 333. Dei, 632-662. * INDEX ALPHABETICU8 Confessorii: Solus sacerdos, 119; ne­ cessitas iurisdictionis, 119, 120. — iurisdictio ordinaria a quibus ha betur, 121 ; utrum semper delegari possit, 122; quanco cessat, 123. — iurisdictio delegata a iure commu­ ni vel ab homine, 124; iurisdictionis restrictio, 125; modus concessionis, 126; extensio iurisdictionis ad fide­ les diversi ritus, 127; cessatio iu­ risdictionis delegatae, 128; notae historicae, 129; approbatio et licen­ tia, 130. — iurisdictio in casibus peculiaribus: in periculo mortis, 131, I; potestas competens sacerdotibus naviganti­ bus, 131, 11; iurisdictio in capellanis militum, 131,111; absolutio com­ plicis, 131, IV. — modus exercendi jurisdictionem, 132, 133, 134. Confessio sacramentalis, 147; materia, 147, 1; obligatio, 147, Ill; obligatio sigilli in interprete, 147, IV; obliga­ tio denuntiandi sollicitantem, 147, VI ; locus aptus ad confessiones excipiendas, 148. v. confessarii. Confirmatio (sacramentum): notio, 54; minister, 55; subiectum, 56; obliga­ tio suscipiendi sacramentum, 57 ; ritus, 58; patrinus, 59; probatio, 59; effectus, 60. Consilium administrationis : 750; v. ad­ ministratio, 736-756. Contractus in foro eccl. 843 sq. Corporis defectus: notae historicae, 239, 1; disciplina vigens, 239, 11; v. irre­ gularitas. Crematio: leges vigentes, 572; motiva reprobationis, 574. Cultus divinus: notio, 318; divisio, 319; legislatio, 321 ; absolutus et relati­ vus, 322, II; publicus et privatus, 322, 111; ministri, 343; v. leges liturgicae, ministri cultus. — SS. Eucharistiae, 446. — B. V. Mariae, 456. 351 — Angelorum, 457. — Sanctorum, 458. — SS. Reliquiarum, 484. Decimae: notio, divisio, historia, 830; subiectum, obiectum forma,831 ; qui­ bus et a quibus solvendae, 832 sq. Delictum', quando producit irregulari­ tatem, 247-254; apostasia, haeresis, schema, 248; matrimonii sacrilega celebratio, 250; ex homicidio, 251 A abortum procurantes, 251 B ex mutilatione vel suicidio, 252; ex homi­ cidio casuali, 253; ex abusu ordi­ num, 254; v. irregularitas. Denuntiatio pravorum librorum 725. Depositi contractus, 849 sq. Dimissoriae letterae, 199, II; necessi­ tas, 200. Disputationes publicae cum acatholicis prohibentur, 619; quando permit­ tuntur, 619. Donationis contractus, 845; receptio et repudiatio donationum, 846 sq. Ecclesia: nomen, 352; historia, 353; conditiones requisitae pro aedifica­ tione, 354; reparatio cui incumbat, 358; consecratio al benedictio, 360; exsecratio, 365; pollutio sen violatio immunitas, 369 ; ius asyli, 372; eccle­ siarum hierarchia, 373; de fabricis ecclesiarum, 374; v. suppellex sacra. — funeris, 595; v. sepultura ecclesia­ stica. Electio sepulturae : cui competit, 591 ; qui excluduntur, 594.b ; qui prohiben­ tur, 594.c; cui ecclesiae competat electio passiva, 595; modus electio­ nis, 596. Emptio-venditio: peculiaria praescripta, 859 sq. Emphyteusis, 859 sq. Epilectici, 240, v. irregularitas. Episcopus proprius in collatione ordi­ num, 192-194; pro ordinatione regu­ larium, 197 ; non exemptorum, 198. 35x INDEX ALPHABETICÜS SS. Eucharistia: definitio 101; notae Festa celebranda: praenotiones,500 »· III; historicae, 102; minister, 103; mi­ principia fundamentalia, 501; notae nistri obligati, 104; delatio publica historicae, 504; disciplina vigens, vel privata quibus permissa, 105; 510. subiectum capax, 106, 1 ; subiectum Fidei professio : obligatio, 618; de elegitimum atque dignum, 106, 11 ; fre­ mittenda professione fidei, 629. quentia Communionis, 107; subiec­ Fons baptismalis : 437. tum obligatum ad recipiendam sa­ Fundationes piae et ecclesiasticae : cram communionem, 108; communio praenotiones, 780-81; divisio, 782; in periculo mortis, 109; ritus ser­ notae historicae, 78j; erectio et ac­ vandus, 110 ; tempus, 111 ; locus, 112; ceptatio, 786; bonorum administra­ tio, 787, Ill; Ordinariorum iura,787, effectus sacrae communionis, 114. — Quomodo custodienda, 446; ubi 111; fundationes fiduciariae seu non custodiri debet 447, I ; ubi custodiri autonomae, 788; eorum administra­ possit, 447, 11 ; ubi non possit. 447, tio, 789. suppressio, 790; cessatio 790, I; reductio 790, II; commutatio, 111-1V ; disciplina vigens, 448. 790 V; v. administratio bonorum. — Espositio: notae historicae, 449; Funera: v. sepultura ecclesiastica. — disciplina vigens, 450; supplicatio Acatholicorum : participatio civilis quadraginta horarum, 451 ; visitatio, 452; processiones, 453; benedic­ officii causa, 347 111. tio, 455. Exactiones ad modum tributi, 839. Haeresis: notio, 621. Examen: ordinandi. 272; pro praedi­ leiunium : praenotiones, 517; princi­ catione, 641. pia, 518; notae historicae, 520; po­ Exercitia spiritualia praescripta ordi­ testas instituendi ieiunia, 521 ; forma nandis, 277-79 ; notae historicae, 660; legitima ieiunii, 523; tempus. 525; obligationes clericorum et religio­ sorum 661. dispensatio, 526. Imagines sacrae: principia, 494; notae Exorcismus: notio, 314, I; divisio, historicae, 495 ; disciplina vigens, 496. 314, II; minister, 315, 1; subiecta, Immunitas coemeterii, 569; ecclesiae, 315, II; forma, 315,111 ; effectus, 316. Extrema Unctio: dehnitio, 167, II; di­ 369. Impedimenta simplicia pro suscipien­ visio, 167, Ill ; notae historicae, 167, dis ordinibus, 255-264; filii haereti­ IV; minister capax, 168, 1; minister corum, 256; viri uxorem habentes, competens, 168, 11 ; ministri obli­ gati, 168, 111 ; subiectum capax, 169,1 ; 257; obligati ad ratiocinia, 258; de­ subiectum dignum et legitimum 169, fectus libertatis, 259; ex militari 11; fideles obligati, 169, 111; ritus, 170; servitio, 2Ô1 ; ex defectu fidei con­ locus, 171; tempus, 172; effectus, 173. firmatae, 262; ex infamia facti, 264; cessatio impedimentorum, 565; 1. Fabrica ecclesiae: notio. 775; ius vi­ Index librorum prohibitorum, 724; V. gens, 776; consilium fabricae, 777; Indulgentiae : notio, 150; plenaria, par­ eius competentia, 778, v. admini­ tialis; perpetua, temporanea; per­ stratio bonorum. sonalis, localis, 151; pro vivis et Famae defectus: est irregularitas, 243; pro defunctis. 152; notae historicae, disciplina vigens, 244; v. irregula­ 153; potestas Ecclesiae, 154; facul­ ritas, tates Cardinalis, Metropolitae, Epi­ INDEX ALPHABET1CU8 scopi etc., 155; indulgentiarum in­ terpretatio, 156; divulgatio, 157; ces­ satio, 158; conditiones operum, 159162; de peculiaribus quibusdam in­ dulgentiis, 163-165. Instituta ecclesiastica: v. fundationes piae, 780-790. Interstitiorum observatio: in ordinibus suscipiendis, 222; v. ordo. Irregularitas: definitio, 228; divisio, 229; notae historicae, 230: de po­ testate instituendi irregularitates 231; subiectum passivum irregularitatum, 232; effectus irregularitatum, 233; irregularitates ex defectu, 235-246; irregularitates ex delicto, 247-254; impedimenta simplicia, 255-264; ces­ satio irregularitatum vel impedi­ mentorum, 265-267. luramentum : notio et divisio, 541; principia et canones disciplinares, 542; contractui invalido adiectum, 543; cessatio obligationis, 544 1; ir­ ritatio, dispensatio, commutatio, 544 II; interpretatio, 544 111; — pro or­ dinatione, 194-195; — de vocatione pag. 775, 785. Lampades in ecclesia, 439. Lectio librorum prohibitorum: quibus permittitur, 728; a quibus conceditur, 728 1; facultas Ordinariorum, 728, II; obligationes Ordinariorum, 729. Leges liturgicae: principia, 323 I; auc­ tor, 323 II, 111; notae historicae, 324; disciplina vigens, 325; libri liturgici 330. Lenitatis perfectae defectus: notae hi­ storicae, 245 I; disciplina vigens, 245 II ; v. irregularitas. Libri liturgici: praenotiones generales, 330; notae historicae 331 ; disciplina vigens, 332; de singulis libris litur­ gi cis, 333. Librorum censura: praenotiones, 705; principia fundamentalia, 706; notae historicae, 708; ius vigens 709; libri 353 et res quae praeviae censurae sub­ sunt, 711; ad quem pertinet dare licentiam edendorum, 712; de mu­ nere censorum, 713; forma licen­ tiae concedendae, 714; de licentia per se separata a censura, 715; scrip­ ta de gratiis et coelestibus benefi­ ciis Sanctorum, 716. — prohibitio: principia fundamentalia, 717; notae historicae, 718; disciplina vigens, 719; gravitas prohibitionis, 720; exempti a lege prohibitionis, 721 ; diversi modi prohibitionis ex iure positivo, 722; auctoritas com­ petens, ad libros prohibendes, 723; de sublectione regularium exempto­ rum ad prohibitiones episcopales, 724; index romanus, 724; v. episco­ porum vigilantia et librorum denun­ tiatio, 725; prohibitionis extensio, 726. — prohibitorum canones, 727. — prohibitorum facultas eos legendi et retinendi 728. — bonorum divulgatio, 730; notae hi­ storicae 731; praxis ecclesiae, 732; quae prohibentur catholicis scripto­ ribus, 733; si sint clerici 734. Lingua sacra: principia, 395; notae hi­ storicae, 396; disciplina vigens 397. Lites, non ordinariae administrationis bonorum ecclesiasticorum, 754; v. administratio, 716-756. Litterae dimissoriae, 199; II necessitas, 200; iitterae testimoniales, 271. Liturgla: v. leges liturgicae. Loca sacra: praenotiones, 350; notio et divisio, 351 1 ; benedictio, 351, II; minister consecrationis vel bene­ dictionis, 351 III-IV; probatio bene­ dictionis, 351 V; immunitas, 351, VI; v. ecclesia. Locatio et conductio bonorum, 857 sq. Lumina in Ecclesia, 439. Magisterium ecclesiasticum: notio 615; potestas Ecclesiae, 616; obiectum, .v, i INDEX ALPHABETICUS 617; obligatio fidelium profitendi fi­ storicae, 657; facultas requisita, 658; dem, 618; publicae disputationes cum obligationes parochorum, 659. acatholicis prohibitae, 619; v. prae­ Musica sacra: v. cantus. dicatio verbi Dei. Mutuum ut contractus, 851. Mariae V. cultus. Matrimonium: sacramentum. 317. Natalium legitimorum defectus: no­ — acatholicorum : participatio civilis tae historicae, 235; disciplina vigens, officii causa, 347, 111. 236; v. irregularitas. Ministri cultus: quinam. 343; obliga­ Nuptiae: participatio passiva civilis tiones, 346; vetita communicatio in officii causa. 347, III. sacris cum acatholicis, 347, i, II; to­ lerantia in iure admissa, 347, III ; ex­ Oblationes quid sint qua ratione exi­ terna fidelium ordinatio in actibus gantur, 837. cultus, 348. Officium confessarii, 134; obligatio Missa: nomen, notio, divisio, historia confessiones audiendi, 137 ; v. con­ sacrificii Missae, 64; sacerdos legi­ fessarii. timus, 71, 72; obligatio celebrandi, Officium divinum: notio, 530; principia, 532; historia 533, discidlina vigens, 74; obligatio Episcoporum a.iorunque Ordinariorum, parochorum etc., 531. Oratio : notio 529 II; notae historicae, 76; obligatio ex beneficio, 77 ; ratio­ ne stipendii sive fundati sive ma­ 529, IV. Oratorium : notio, 376; publicum, senualis, 78, 82; historia stipendii Mis­ mipublicum. privatum, 377; regimen sarum, 80; ius vigens, 81; species publici, 379; semipublici, 385; pri­ quaevis negotiationis vel mercatu­ vati, 386. rae arcenda, 83; natura obligationis, Ordo: (sacramentum), 174; definitio, 84; tempus infra quod Missae cele­ 176 1; divisio, 176 Ii; prima tensura, brari debent, 85; qua ratione liceat 177; ordines minores, 178; ordines Missas acceptas aliis tradere, 86; minores in Ecclesia Orientali, 179; vigilantia circa onera Missarum, 87; origo ordinum minorum, 180; subobligatio celebrandi ex obedientia diaconatus, 182; diaconatus, 183; vel etiam applicandi sacrificium Mis praesbyteratus, 184; episcopatus, 185. sae, 88; obligatio ratione promis­ — minister ordinationis, 188; ordina­ sionis vel conventionis vi pacti uni­ rius et capax ad validam collatio­ lateralis, 89; ministri sacerdotis ce­ nem, 189; extraordinarii, 190; minis­ lerantis, 90; ministri inferiores. 90; ter licitae collationis, 192-198; de fideles qui assistere possunt, 91; su­ delegato ministro sacrae ordinatio­ biectum. pro quo Missa applicatur, 92; tempus legitimum celebrandi, 93 ; nis, 199; - poenae ministri incompetentis et Missarum celebratio, 94; locus ce­ illigitime ordinati, 201; de gratuita lebrationis, 96; materia et forma sa­ crificii euchristici, 97 ; caeremoniae collatione sacrorum ordinum, 202; praescriptae, 98. — subiectum sacrae ordinationis, 204; Missale Romanum : 333. processus contra ordinationem, 209Missiones: notio, 653; historia, 653; 213; scrutinium praemittendum, 212; qui fieri possunt missionarii, 654 ; subiectum legitimum vel illegitimum, qui tenentur, 654. 214; seminarium relate ad ordines, — missiones internae, 656; nolae hi­ 218; mores ordini congruentes, 219, INDEX ALPHABETICUS 1! ; aetas canonica, 219, 111 ; debita scientia 230, IV; ordinum inferiorum susceptio, 221, V; interstitiorum ob­ servatio, 222. — titulus sacrae ordinationis, 223; no­ tae historicae, 224; disciplina vigens 225, titulus ordinarius et subsidia­ rius, 225, I, II, clericorum regula­ rium, 225, 111; dispensatio, 226. — impedimenta: v. irregularitas, im­ pedimenta. — de iis quae sacrae ordinationi praei­ re debent 268-279; et appendix pag. 768. — de ritibus et ceremoniis, 281-299. — de tempore et loco sacrarum or­ dinationum 300-304. — processus super nullitate ordina­ tionis vel onerum sacris ordinibus inhaerentium: pag. 729 seq. Ostensorium : notae historicae, 427 ; disciplinae vigens, 427. Peccata reservata : v. reservatio. Peculium clericorum: notio, 767; divi­ sio, 768; v. Beneficium, 769. Permutationis contractus, 856. Pignus et hypotheca, 861 sq. Pyxis: notae historicae, 424; materia, 425. Poenae: ministri illegitime ordinantis, 201; vel ordinati, 201. Poenitentiae Sacramentum: notio, 177; minister, 119; eius officium, 134; v. confessarii. Pontificale Romanum: 335. Portio canonica, 842. Praedicatio verbi Dei : praenotiones, 632; necessitas missionis canonicae, 633-635; a quibus conceditur et re­ vocatur, 636; notae historicae, 637; de habilitate, competentia, obliga­ tione ad munus praedicandi, 638; obligationes episcopi, 633, II ; pa­ rochi, 639 Ill; canonici theologi, 639, IV; examen quando requiritur, 641; 356 de privilegiis regularium quoad prae­ dicationem et de ceteris religiosis, 640; examen circa doctrinam et mo­ res, 641 ; de concionatoribus extradioecesanis, 642; de materia, forma, loco, tempore aliisque conditionibus sacrarum concionum, 643; v. cate­ chesis, exercitia, missiones, regu­ lares. Praescriptio: possessio requisita, 823 sq.; tempus necessarium, 825 sq.; iustus titulus, 826; effectus, 310; im­ pedimenta, 828; rescissio, 828. Preces publicae : notiones generales, 535. Primitiae: quid sint et qua ratione exi­ gantur, 837. Processio sacra: notio, 536, I; divisio, II; historia, 536, III; principia, 535, IV; disciplina vigens, 537 ; peregri­ natio religiosa, 538. Processiones eucharisticae, 453; disci­ plina vigens, 454. Processus beatificationis et canonizationis: praenotiones, 469; de personis quae in huiusmodi processibus par­ tem habent, 470; probationes, 471 ; cultus immemorabilis, 472; testes et periti 473; documenta processui in­ serenda, 476; de processibus ab Or­ dinario iure proprio instruendis, 477 ; introductio causae, 480; processus Apostolici, 481, I; heroicitas virtu­ tum, 481, 111; iudicium de miraculis, 481, IV; processus beatificationis per viam cultus seu casus excepti, 482; beatorum canonizatio, 483. Processus: contra receptam ordinatio­ nem 209-210 et appendix pag. 729. Proclamationes sive banna pro ordi­ nandis in sacris, 273. Procuratio, 839. Professio fidei: obligatio, 618; de emittenda professione fidei, 629; de abiuratione modernismi, 630. Prohibitio librorum : v. librorum pro­ hibitio, 717-724. 356 INDEX ALPHABETICUS Rationis sanae defectus, 740; v. irregularitas. Reconciliatio : ecclesiae, 368 ; coemeterii, 566. Regulares : notae historicae quoad facultatem praedicandi, 640, A ; ius Codicis, 640, B ; examen circa doc­ trinam et mores, 641 ; officium reli­ giosorum quoad institutionem catecheticam, 648, III. Religiosi ordinandi: scrutinium prae­ mittendum, 276; et appendix pag. 778; exercitia spiritualia peragenda, 277. Reliquiarum cultus : praenotiones, 484 ; principia, 485; notae historicae, 486; disciplina vigens, 487; publica ve­ neratio, 489; facultas authenticandi reliquias, 491 ; conservatio reliquia­ rum SS. Crucis, 493. Reservatio peccatorum ·, notio, 133; di­ visio, 140; finis, 141; potestas re­ servandi peccata, 142; modus utendi potestate, 143; subiectum passivum reservationis, 144; cessatio reservationis, 145; facultas absolvendi a reservatis, 146. Rituale Romanum, 338. Ritus sacer: principia, 410; notae hi­ storicae, 412; disciplina vigens. 413. Ritus sacrarum ordinationum : in ge­ nere, 282; primae tonsurae, 288; ostiariatus,289; lectoratus, 290; exercistatus, 291 ; acolytatus, 292 ; subdiaconatus, 293; diaconatus, 295, presbyteratus, 297 ; episcopatus, 298. Sacramenta: notio, 22; divisio, 22; constitutio et eificacia, 24; auctor, 25; minister, 26; veneratio debita, 27; custodia, 28; gratuita administratio, 29; subiectum capax, 30; haereticis aut schismaticis non conferenda, 27. Sacramentalia : definitio, 306, II; notae historicae, 306, IV; institutio, inno­ vatio aut abolitio, 306, V; benedic­ tiones, 307-13; exorcismi, 314 16. Schisma: notio, 621. Scholae: praenotiones, 664; ius eccle­ siae, 665, 668: errores, 666; divisio scholarum, 670; notae historicae, 671. — elementares: ius vigens, 672; po­ testas tradendi institutionem reli­ giosam, 673; de scholis catholicis instituendis, 674 ; acatholicae, neu­ trae, mixtae vitandae, 675. — mediae: notio, 676; divisio, 677; historia, 678; disciplina vigens, 679680. — universitariae : notio, 681 ; histo­ ria, 682; ius vigens, 683; iura et privilegia, 684; frequentatio a clero, 686; constitutio: Deus scientiarum, 687. — studiorum regimen in seminariis, Scientia debita: pro ordinibus susci­ piendis, 220, IV ; v. ordo. Scriptores catholici: quae ipsis prohi­ bentur, 733; si sint clerici, 734. Scrutinium: de ordinandis, 212,276 et appendix, pag. 768, 778. Sedes confessionalis: forma, ubi collo­ canda, 437. Seminaria: notio, 688; historia, 689; potestas Ecclesiae, 690 1; ius vigens, 690; 11 candidatorum praeparatio, 691 1; seminarii institutio, 691 II; interdioecesani, 691 IV; modus pro­ curandi reditus, 692; tributum se­ minaristicum, 693; incorporatio be­ neficiorum simplicium, 694; regimen et administratio Seminariorum, 695; rector et officiales, 696; coetus de­ putatorum, 697; alumnorum admis­ sio, 698; studiorum regimen, 699; instituto spiritualis ad pietatem, 701 ; seminarii exemptio a iurisdictione paroeciali, 702 i; disciplina interna, 702 II; alumnorum dimissio, 702, ili; de seminariis religiosis commis­ sis, 703. INDEX ALPHABETICUS Seminarium : relate ad ordines, 218. Sepultura ecclesiastica : notio, divisio, 577; notae historicae, 578; minister legitimus, 579-584 ; iura parochorum, 580; regularium, 582; capellani monialium, 583; subiectum sepulturae ecclasiasticae, 585; quibus denegan­ da, 586; ritus, 588; tempus, 589; lo­ cus, 590; effectus, 611. — electiva: ius eligendi, 591 ; notae historicae, 592; qui prohibentur ab electione, 594 c; qui excluduntur, 594 b; cui ecclesiae competat elec­ tio passiva, 595; modus electionis, 596. — familiari seu gentilicia: notio et species, 597; facultas extruendi, 598; ambitus et requisita, 599; subiectum passivum et effectus, 599. parochialis: leges, 600; deductio ca­ daveris ad ecclesiam et coemeterium, 601 ; funebris associatio in deducen­ do cadavere, 602; taxtae funerum, 603; quarta funeralis, 605; portio • paroecialis, 609. Sigillum sacramentale, 135; eius natu­ ra et obligatio, 135; notae histori­ cae, 136 III; subiectum, obiectum, usus notitiae habitae sine periculo revelationis, 136. Symbolum fidei: notio, 624; potestas determinandi symbolum, 625; neces­ sitas, 626; notae historicae, 628; de ipsa fidei professione, 629; de abiuratione modernismi, 630. Simonia: definitio, 6; divisio, 7; notae historicae, 8; de pacto simoniaco, 10; de pretio, 11; de merce, 12; casus in quibus non habetur simo­ nia, 13; de simonia iuris ecclesias­ tici, 14; de simonia confidential!, 15; poenae, 16; in collatione ordidinum vel receptione, 202. Solutiones, 863. Stipendia missarum: vide Missa. Studia in seminariis: magistrorum de­ 357 lectus, 699 I; studia in scholis infe­ rioribus, 699 II; methodus in philo­ sophia et theologia tradenda, 700. Subsidium caritativum, 840, II. Successiones haereditariae historice et doctrinaliter n. 799 sq. Suppellex sacra: definito, divisio, 415; materia et forma, 516; custodia et usus, 416; a quo providenda, 417: dispositio de sacra supellectili, 418; minister benedictionis, 419; amissio consecrationis aut benedictionis, 419; contractatio et lotio, 420; subminis­ tratio, 421, 436. Testamenta ecclesiastica et aliae ul­ timae voluntates historice et doctri­ naliter n. 799 sq. Titulus sacrae ordinationis, 223; ordi­ narius et proprius, 225 1; subsidia­ rius patrimonii, pensionis, 225 II; clericorum regularium, 225 III; vo­ torum simplicium, 225 III; tituli suppletorii, dispensatio, 226. Tolerantia in funeribus acatholicorum, nuptiis etc. quando admittitur ci­ vilis officii causa, 347, III. Tributum seminaristicum: qui tenentur, 693 I, qua proportione, 693, II. 840. — per modum taxarum, 841. Unctio: in confirmatione 58, II, in ex­ trema unctione, 170. Utensilia, sacra 415, v. suppellex. Vasa sacra: 422; v. calix, pyxis, ostensorium. Vestes sacrae: notae historicae, 428; disciplina vigens, 429; colores, 430; materia, 431; benedictio, 432. Violatio: Ecclesiae, 366. Vocatio: necessitas pro ordinandis,216. Voluntates piae: notiones, 791; capa­ citas iuridica fidelium, 793; obser­ vatio solemnitatum civilium, 794; INDEX ALPHABETICÜS divisio 546, II, notae historicae, 546, IV; subiectum, 547; consensus, 549; forma, 551; materia possibilis, ho­ nesta, de bono meliori, 552; effectus, 553; cessatio, 555; irritatio, 556; dis­ pensatio, 557; commutatio, 558. —w executor, 795; fiduciaria bonorum acceptatio ad causas pias, 796; ius vigens, 797; ultimarum voluntatum reductio, moderatio, commutatio, 798; v. administratio bonorum. Votum : praenotiones, 546,1; definitio,