ENCHIRIDION LITURGICUM COMPLECTENS THEOLOGIAE SACRAMENTALIS ET DOGMATA ET LEGES IUXTA NOVUM CODICEM RUBRICARUM CONCINNAVIT POLYCARPUS RADO O. S. B. PROFESSOR FACULTATIS THEOLOGICAE BUDAPESTINENSIS TOMUS SECUNDUS II E R D E R ROMAE - FRIBURGI BRISG. - BARCINONE 19 6 1 Nr. 163/1960 IMPRIMATUR S. Monte Pannoniae, die 19. Sept. 1960 Datum in t ÎVorbertus Legânyi O.S.B. archiabbas et ordinarius Nr. 2225/1960 IMPRIMATUR Strigonii, die 28. Octobris 1960 Dr. Arthurivs Schwarz-Eggenhofer Administrator apostolicus .Ô 1961, Casa Editrice Herder - ROMA Ann Ghahchi SXV - Via S. Pietro, 7 - Napoli Portici - Tel. 339.000 P.B.X INDEX SYSTEMATICUS TOMI SECUNDI VI. Tractatus. De Poenitentia .......... Pag. 735-918 Λ) De existentia Sacramenti Poenitentiae....................................... . 1. Vox Ecclesiae 736. — 2. Adversarii Sacramenti Poenitentiae 737. — 3. Testimonium Scripturae de Sacramento Poenitentiae 739. — 4. Tradi­ tionis testimonium de Sacramento Poenitendae 745. — 5. Sacramentum Poenitentiae ratione commendatur 756. 736-759 B) De essentia Sacramenti Poenitentiae in genere 759-761 . C) De materia remota seu circa quam Poenitentiae................................................. I. De materia remota insufficiente 762. — 2. De materia remota sufficiente necessaria Poenitentiae 764. — 3. De materia sufficiente libera Poeniten­ tiae 767. 761-771 D) De contritione ut materia Poenitentiae ....... 1. De poenitentia secundum quod est virtus 771. — 2. De actu virtutis poenitentiae in genere 775. — 3. De contritione ad Sacramentum Poe­ nitentiae absolute necessaria 780. — 4. De proprietatibus contritionis 783. — 5. De proposito non peccandi de cetero 786. 771-789 E) De confessione ut materia Poenitentiae........................................................... 1. Fundamentum dogmaticum confessionis 789. — 2. De proprietatibus confessionis 795. — 3. De examine conscientiae 803. — 4. De iteratione confessionis 805. 789-808 F) De satisfactione ut materia Poenitentiae ....... 1. De satisfactione secundum quod est actus virtutis 808. — 2. De notione satisfactionis sacramcntalis 810. — 3. De impositione satisfactionis 814. — 4. De acceptatione, adimpletione et commutatione satisfactionis 818. 808-820 G) De indulgentia ut complemento satisfactionis................................................. 1. De notione indulgentiae 820. — 2. De potestate Ecclesiae circa indul­ gentias 823. — 3. De modo concedenti indulgentias 828. — 4. De conse­ cutione indulgentiae 836. — 5. De quibusdam indulgentis maioris mo­ menti 839. 820-842 II) De forma Sacramenti Poenitentiae ........ 1. De sensu absolutionis qua forma Poenitentiae 842. — 2. De qualitatibus absolutionis 847. — 3. De fonnula liturgica absolutionis 850. 842-852 J) De efficientia Sacramenti Poenitentiae ... 852-862 K) De potestate ministri Sacramenti Poenitentiae ...... 1. De potestate ordinis et jurisdictionis 863. — 2. De jurisdictione ordi­ naria et delegata 867. — 3. De iurisdictione suppleta 872. — 4. Dc iurisdictione limitata quoad poenitentia 875. — 5. De iurisdictione limitata quoad materiam 878. — 6. De abusione potestatis Jurisdictionis 891. 863-897 ... Index sy>tematicus tomi secundi. Pag. 897-918 L) De obbligationibus ministri Poenitentiae ...... 1. De obligationibus ministri ante confessionem 897. — 2. De obligatio­ nibus ministri in confessionem 900. — 3. Obligationes ministri post con­ fessionem 909. \ II. Tractatus. De Extrema Unctione ........ A,! De existent ia Extremae Unctionis . 919- 957 . 920- 925 B' De essentia Extremae Unctionis ......... 1. De materia remota Extremae Unctionis 925. — 2. De materia proxima Extremae Unctionis 926. — 3. De forma Extremae Unctionis 927. 925-927 C) De efficientia Extremae Unctionis................................................................ 927-936 D) De personis sacramentalibus Extremae Unctionis..................................... I. De subiecto Extremae Unctionis 936. — 2. De ministro Extremae Unctionis 940. 936-943 E) De ritibus Extremae Unctionis......................................................................... 1. De evolutione rituum Extremae Unctionis 943. — 2. Explicatio ritus Extremae Unctionis iuxta Rituale Romanum 945. — 3. De visitatione et cura infirmorum 949. 943-957 VIII. Tractatus. De Sacramento Ordinis . . ... 958-1034 ...... Λ) De existentia Sacramenti Ordinis.................................... 959-963 B) De gradibus Sacramenti Ordinis................................................................ 1. De ordinibus non-sacramentalibus 963. — 2. De ordinibus sacramen­ talibus 965. — 3. De unitate Sacramenti Ordinis 968. 963-969 C) De essentia Sacramenti Ordinis......................................................................... 1. De materia et forma ordinum sacramentalium 969. — 2. De materia < t forma subdiaconatus et ordinum minorum 972. — 3. De legibus cultualibus ordinationis 973. 967-977 D) De efficientia Sacramenti Ordinis ................................................................ 1. De potestate Sacramenti Ordinis 977. — 2. De gratia sacramentali Ordinis ad maiorem idoneitatem 981. — 3. De gratia sacramentali ad digne ministranda mysteria Christi 984. 977-985 E) De personis sacramentalibus Ordinis . .................................... 1. De ministro Sacramenti Ordinis 986. — 2. Leges cultuales de ministro Ordinis 987. — 3. De subiecto Ordinis ad validitatem 989. — 4. De subiecto Ordinis ad liceitatem 992. 985-1000 F) De ritibus Sacramenti Ordinis........................................................................ 1. De ritibus ordinum minorum 1000. — 2. De ritibus ordinationis mini­ strorum sacrorum 1001. — 3. De ritibus consecrationis presbyteri 1009. — I. De ritibus consecrationis episcopi 1015. — 5. De ritibus ordinationi analogis 1025. 1000-1034 IX. Tractatus. De Matrimonio .... 1035-1076 . 1036-1040 B' De essentia sacramenti Matrimonii............................................. . 1. De materia et fonna Matrimonii 1040. — 2. Proprietates consensus maritalis 1041. — 3. De potestate Ecclesiae in Matrimonium 1042. 1040-1045 K) De existentia Sacramenti Matrimoii i Index systematicus tomi secundi. C) De efficientia Sacramenti Matrimonii ....... I. De effectibus naturalibus matrimonii: 1. De «prole» Matrimonii 1046. — 2. Dc « fide » seu unitate Matrimonii 1046. — 3. De bono « sacramenti » seu indissolubilitatc Matrimonii 1049. — II. De effectibus supematuralibus Matrimonii: 1. De casto connubio 1055. — 2. Auxilium peculiare ad officia coniugalia 1056. — 3. Consecratio matrimonii 1057. 733 Pag. 1045-1057 D) De personis sacramentalibus Matrimonii........................................................... 1. De ministro matrimonii 1058. — 2. De subiecto Matrimonii 1058. — 3. De praeparatione Matrimonii 1060. — 4. Leges cultuales celebrationis Matrimonii 1063. 10.58-1066 E) De ritibus Matrimonii........................................................................................ 1. De evolutione rituum Matrimonii 1066. — 2. Explicatio rituum Matri­ monii 1070. — 3. De ritibus postnuptialibus 1073. 1066-1076 X. Tractatus. Hcortologia seu de Ecclesia sanctificante tempora 1077-1398 Λ) De notione anni liturgici .......... 1. Definitio et sensus anni liturgici 1077. — 2. Nomina et conceptus anni liturgici 1080. — 3, Origo et evolutio anni liturgici 1081. — 4. Partes anni liturgici 1084. — 5. Annus liturgicus Ecclesiae orientalis 1085. 1077-1088 B) De cyclo hebdomadali........................................................................................ 1. Dc origine Dominicae 1088. — 2. De indole Dominicae 1090. — 3. De legibus cultualibus Dominicarum 1095. — 4. De feriis poenitentialibus 1096. — 5. De feriis Quatuor Temporum 1098. 1088-1102 C) De s. cyclo natalitio .......... 1. De tempore Adventus 1102. — 2. De festo et tempore Nativitatis Do­ mini 1111. — 3. De Epiphania Domini 1132. — 4. De Purificatione BMV. et Praesentatione Domini 1138. 1102-1145 D) De tempore poenitentiali cycli paschalis ....... 1. De tempore Septuagesimae 1145. — 2. De Quadragesima in genere 1152. — 3. De capite iciunii 1165. — 4. Dc tempore Passionis 1168. — 5. De Dominica II. Passionis seu in Palmis 1180. — 6. De Fer. V. in Coena Domini 1188. — 7. De Fer. VI. Passionis et Mortis Domini 1202. — 8. De Sabbato Sancto 1215. 1145-1218 E) Dc tempore gaudioso cycli paschalis ........ 1. De Paschate in genere 1219. — 2. De sollemni Vigilia Paschatis 1229. — 3. De sollemnitate SS. Quinquagesimae Paschalis 1248. — 4. De Ascensione Domini 1262. — 5. Dc consummatione Paschatis: SS. Pente­ coste 1268. 1219-1273 F) Dc tempore liturgico extracyclico 1273-1317 ........ 1. De Dominicis postpentecostalibus 1273. — 2. Dc festo SS. Trinitatis 1277. — 3. De festo SS. Corporis Christi 1281. — 4. Festum SS. Cordis Jcsu 1289. — 5. Dc festis· minoribus Domini 1295. C) Dc festis B. Mariae Virginis in anno liturgico ...... 1. Dc cultu liturgico BMV. in genere 1317. — 2. De festo Immaculatae conceptionis 1332. — 3. De festo Purificationis BMV. 1338. — 4. De festo Annuntiationis BMV. 1338. — 5. De festo Assumptionis Deiparae 1343. — 6. De festo Nativitatis BMV. 1349. — 7. De festis minoribus BMV. 1351. 1317-1363 734 Index systematicus tomi secundi. H; De cultu Sanctorum in anno liturgico....................................................... J. De cultu liturgico Sanctorum in genere 1363. — 2. De festis SS. Apo­ stolorum 1369. — 3. De festis Sanctorum eximiorum 1377. — 4. De festis Sanctorum Angelorum 1384. — 5. De festo Omnium Sanctorum 1391. •\'I. Tractatus. De Ecclesia sanctificante spatium et res seu Hierotopologia et Paramentica................................................................................................... Pag. 1363-1398 1399-1479 Λ) De legibus artis sacrae.................................................................................. 1. De legibus generalibus artis sacrae 1399. — 2. Leges speciales de archi­ tectura sacra 1401. — 3. Leges speciales de arte sacra figurativa 1402. 1399-1403 B) De locis sacris................................................................................................... 1. De ecclesiis 1403. — De partibus constitutivis ecclesiae 1407. — 3. De dedicatione ecclesiae 1420. — 4. De coemeteriis 1429. 1403-1433 ( ' Dc vasis sacri?.................................................................................................... 1. De vasis sacris Missae 1434. — 2. De vasis sacris eucharisticis 1437. — 3. De vasis sacris secundariis 1439. 1433-1442 De vestibus sacris........................................................................................... 1. De vestibus sacris in genere 1443. — 2 De indumentis imis liturgicis 1449, — 3. De vestibus summis liturgicis 1454. — 4. De insignibus litur­ gicis 1460. — 5. De vestimentis accessoriis liturgicis 1472. 1442-1479 Index alphabeticus rerum 1481-1520 Index biblingraphicus 1521-1522 Vi. Tractatus sextus. De Poenitentia. Tractantes de sanctificatione hominis, qua elevatur et conservatur in or­ dine supernatural!, iam percurrimus tractatus de Sacramento regenerationis spiritualis, de Sacramento perfectionis et de augustissimo inter omnes, Sacra­ mento sc. unitivo cum Christo Capite. Restat nunc agere de Sacramento hy­ potheticae necessitatis, si homo regeneratus pristini decoris restitutionem, gra­ tiam gratum facientem per peccatum misere amiserit. Humana enim fragilitas, « proclivis ad labendum, prona ad offensam » (Gelasianum), avertere potest a Deo fine ultimo et summo bono, et convertere ad creatum et apparens bonum, sicque unicum verum malum patitur, quod homo regeneratus pati potest. Peccatum est « grave malum, sed non incurabile (athcrapeuton); grave est illi solum qui id retinet, et bene curabile ei, qui id per poenitentiam deponit » (Cyrill. Hierosol. Cat. 2,1). Peccator conterritus peccatis suis et mole miseriae suae, non debet desperare, prohibetur et confortatur per Scripturam dicentem: « Ideo Christus pro omnibus mortuus est, ut et qui vivunt, iam non sibi vivant, sed ei, qui pro omnibus mortuus est » (2 Cor 5,15). — Peccator christianus clamitat: α Domine miserere mei! Hei mihi! Ecce vulnera mea non abscondo; medicus es, aeger sum, misericors es, miser sum! » (Confess. 10, 27, 38). Divinus Medicus caelestem medicinam exhibere volens Sacramentum con­ didit immensa sua miseratione Poenitentiae. Multae difficultates, tum circa evolutionem historicam huius Sacramenti, tum speculativae, tum demum per­ multae regulae pastorales pertractandae difficiliorem reddunt totam hanc ma­ teriam. Quae ideo paulo fusius tractabitur: Λ) B) C) D) E) F) G) H) I) K) L) De De De De De De De De De De De existentia Sacramenti Poenitentiae. essentia Sacramenti Poenitentiae in genere. materia remota seu « circa quam » Poenitentiae. contritione ut materia Poenitentiae. confessione ut materia Poenitentiae. satisfactione ut materia Poenitentiae. indulgentiis, ut complemento satisfactionis. forma Poenitentiae. efficientia Poenitentiae. potestate ministri Poenitentiae. obligationibus ministri Poenitentiae. 7.36 | VI. POENITENTIA. A) De cxistentia Sacramenti poenitentiae. Sacramentum poenitentiae definitur secundum Catechismum Catholicum: * Sacramentum a Jesu Christo institutum pro fidelibus, quoties post baptismum in peccata lapsi fuerint, ipsi Deo reconciliandis » (qu. 413). i ' i j Nomina poenitentiae sunt: ! 1°. Desumpta e parte formae: Absolutio nomen inter scholasticos interdiu usitatum; vel « Sacramentum remissionis ». H 2°. Nomina synecdochica e parte materiae, seu ex actibus poenitentis: Confessio, vel « confessio peccatorum », sic iam Cone. Veronense (1184, Denz. 402); Graece iam aevo antiquo « exomologesis », quo vocabulo etiam Latini usi sunt (Cyprian, Tertull.). Ab actu poenitendi peccata, iam ab antiquissima aetate vocabatur « metanoia », a saec. XII. a poenitentia », haec nomina nunc exclusive adhibentur. Ab actu satisfaciendi est desumpta denominatio: baptismus laboriosus (Grcg. Naz.). 3°. Ab effectu Sacramenti vocabatur plurimis nominibus. « Reconciliatio » sc. cum Deo et Ecclesia, nomen usitatissimum inter Patres seu « Sacramentum reconciliationis n (Gelas). « Pax », pacem accipere, « pax Ecclesiae » simili modo usitatum. Effectum restitutivum iustitiae amissae denotant nomina: • Tabula post naufragium» (Tertull., Ambros., Hieron.: «secunda tabula... »). — « Poenitentia secunda »; prima enim ante baptismum agenda est; antiqua aetate frequenter hoc nomine usi sunt. — « Secundus baptismus » (Clem. AI.) « iterabilis baptismus » (Aug.). 4e. E parte ritus huius Sacramenti derivantur nomina: « Manuum impositio », interdiu additum est: « reconciliatoria », nam nomine hoc aevo antiquo etiam ordinatio designata est. « Disciplina » denominatum est hoc Sacramentum ex ordine seu ritu totali. 1. Vox Ecclesiae. Cone. Lateranense IV. (1215) cap. 1. in genere loquitur de hoc Sacramento: ■ Si post susceptionem baptismi quisquam prolapsus fuerit in peccatum, per veram potest semper poenitentiam reparari » (Denz. 430). Sollemnis definitio habetur in Trident, sess. XIV, can. 1.: S.q.d. in catho­ lica Ecclesia poenitentiam non esse vere et proprie Sacramentum pro fidelibus, quoties post baptismum in peccata labuntur, ipsi Deo reconciliandis, a Christo Domino Nostro institutum: a.s. (Denz. 911.). — Can. 3: « S.q.d., verba illa Domini Salvatoris: Accipite Spiritum Sanctum, (piorum remiseritis peccata, remittuntur cis. et quorum retinueritis retenta sunt, non esse intelligenda de potestate remittendi et retinendi peccata in Sacramento poenitentiae, sicut Ecclesia catholica ab initio semper intellexit, detorserit autem, contra institutionem huius Sacramenti ad auctoritatem praedicandi Evangelium : a.s. » (Denz. 913). i I ! i I jl | I 11 | | | Λ) Existent ia. 737 2. Adversarii Sacramenti poenitentiae. a) Primi adversarii huius Sacramenti saec. II-o exsurrexerunt Monlanistae, qui restrinxerunt potestatem hierarchicam Ecclesiae et loco eius statuerunt charismata « novorum prophetarum », qui Spiritum nolle remittere aliqua peccata immania affirmarunt. Testis huius sectae est Tertullianus, ipse quoque Montanista factus: « Sed habet, inquis, potestatem ecclesia delicta donandi. Hoc ego magis et agnosco et dis­ pono. qui ipsum Paraclitum in prophetis novis habeo dicentem: Potest ecclesia donare delictum, sed non faciam ne et alia delinquant... Nam ecclesia proprie et principaliter est ipse Spiritus » (De pudicitia c. 21). — Dein saec. III. schisma Nooatiani negabat lapsos in persecutione Decii imperatoris (250-1) reconciliari posse, sed antequam se abscinderet ab Ecclesia, quia non ipse fuit electus episcopus Romanus, sententiae mitiori adhaesit. — Saec. IV-V. Donatis tarum hacresis in suo schismate permanens paulatim negabat Ecclesiam posse peccata condonare. b) Medio aevo Abaelardus non recte de hoc Sacramento locutus est, quem Synodus Senonensis (Sens in Gallia) anno 1140. damnavit, quia docuit: « ...quod potestas ligandi atque solvendi Apostolis tantum data sit, non successoribus » (Denz. 379). Waldenses et Albigenses cum ceteris etiam hoc Sacramentum negabant, ideoque profiteri compulsi sunt: « Peccatoribus vere poenitentibus veniam con­ cedi a Deo credimus, et eis libentissime communicamus » (Denz. 424). — Saec. XIV. Wicleff docuit: « Si homo fuerit contritus, omnis confessio exterior est sibi superflua et inutilis » (Denz. 587). — Huss autem simile quid docuit, nam Wicleffitis et Hussitis proponenda erat quaestio: « Item, utrum credat, quod Christianus ultra contritionem cordis, habita copia sacerdotis idonei, soli sacer­ doti de necessitate salutis confiteri teneatur, et non laico seu laicis. quantum­ cunque bonis et devotis » (Denz. 670). c) Aevo Novatorum Protestantes primigenii non recte senserunt de Sacramento poenitentiae, sed ipsam confessionem peccatorum et absolutionem nondum reiecerunt. 1°. Luther de poenitentia dicit «Pontificiorum»: «Nulla hic (sc. in Ec­ clesia catholica) fides, nullus Christus erat. Et virtus absolutionis non explica­ batur confitenti, sed consolatio eius in enumeratione peccatorum et pudefactione consistebat. Nemo autem recitare potest miserias, carnificinas, fraudes et ido­ lolatrias, ex confessione ista natas » (Articuli Smalcaldici 1537 p. art. 3). 2°. Melanchthon mitius, sed captiose loquitur, contorquens absolutionis effectum ad verba quae per auditum effectum sortiuntur: « Potestas clavium administrat et exercet evangelium per absolutionem, quae est vera vox evangelii... Nam audito evangelio, audita absolutione erigitur et concipit conso­ lationem conscientia. Et quia Deus vere per verbum vivificat, claves vere • coram Deo remittunt peccata... Quare voci absolventis non secus ac voci de caelo sonanti credendum est. Et absolutio proprie dici potest sacramentum poenitentiae » (Apologia Confessionis Augustanae 1531. art. 12). 736 VI. POENITENTIA. 3°. Calvinus de ministris dicit, quod propterea affirmantur « peccata dimit­ tere animasque solvere, quia sunt testes a Deo ordinati, qui conscientiis certificent peccati remissionem » (Instit. relig. christ. Ill, 4,12), quin tamen hic actus Sacramenti nomine possit insigniri, nam « promissio clavium est tantum in praedicatione evangelii » (ibid, IV, 19,17). i\ Anglicanorum sententia declaratur in « <39 articulis »; dicunt quidem, • lapsis a baptismo in peccata locum paenitentiae dandum esse » sed negant « paenitentiam pro Sacramento evangelico habendam esse » (art. 16. et 22.). 5’, Lutherani confessionem ut liberam suscipiendam diu retinuerunt, praeeunte Luthero, qui dixit: « De confessione semper docuimus, eam liberam esse oportere ad tyrannidem Papae destruendam », ratio autem est, quod Christianus bonus ultro se subiicit: » Bistu nu ein Christ, so darfstu wecler meines Zwanges, noch Pabst Gcbot liberal), sondern willst dich wohlselbst zwingen und mich darum bitten, class du solches mogest teilhaftig werden... W àrstu ein Christ, so soiltest du froh werden, class du mochtest hundert Meilen darnach laufen... Wir dringen niemand, sondern leiden, class man zu uns dringt » (Kurtze Vermahnung zur Beicht, of. Kirsch, Geschichte cl. kath. Beicht 167-8). In Catechismo Minore, a. 1529. edito, Lutherus talia dicit de confessione, quomodo simpliciores de ea erudiendi sint: « In hunc modum debes alloqui ministrum verbi: Reverende et dilecte domine, rogo te ut confessionem meam audias et me propter Deum remissionem annunties. Miser ego peccator con­ fiteor coram Deo me omnium peccatorum reum esse, inprimis confiteor coram te, me quidem servum, ancillam etc. esse... Ideo doleo, gratiam imploro, emen­ dationem promitto... Et si quid aliud contra praecepta Dei in cuiusque vocatione occurrit... Si vero plane nullius tibi conscius es (quod propemodum impossibile est), nullum etiam in specie recites, sed accipias remissionem, facta generali confessione, quam coram Deo ad ministrum pronuntias. — Respondeat autem minister: Deus tibi sit propitius et confirmet fidem tuam. Arnen. — Interroget etiam conGtentem: Num meam remissionem credis esse Dei remissionem? — Mfirmanti et credenti porro dicat: Fiat tibi, sicut credis! Et ego ex mandato D.N.J. Christi remitto tibi tua peccata in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. \inen. Vade in pace». (J. T. Müller, Svmbol-Biicher der ev. - luth. Kirche p. 363-4). 6°. Quoniam vero Protestantes utpote palmites abscissae a vera Vite, con­ fessionem privatam cito neglexerunt, iam Luthero vivente querelae exortae sunt, sic e.gr. Urbanus Regius, superintendens ducatus Lüneburgensis, circa 1530 scripsit praedicatoribus suis: « Ich bore, class cttliche von der Beicht wenig ha! ten und ihre Schafilein nicht fleissig verhoren. Und einen gantzen Hauffen, die da beichten, zu auff einmal unterrichten. und absolviren. Welches ailes nicht taugt, die Christenheit zu bauen, sondern mehr zu verstôren n (Kirsch op. cit. p. 1). Theologi vero Lutherani adhuc sacc. XVII. putabant, quod π pec­ cata gravia et notoria singulariter confiteri debent, pro aliis sufficit confessio generalis » (sic Amesius 1643., Kirsch p. 94). d) Nostra aetate. Γ. Protestantes liberales, eosque sequentes Modernistae veram Sacramenti notionem etiam quoad poenitentiam negant. E Protestantibus commemorentur Λ) Existentia. 739 praesertim Ad. von Harnack, Loofs, Lea, Bonwetsch, iuxta eos reconciliatio solummodo receptionem in Ecclesiam significabat, non autem unionem (Gemeinschaft) cum Deo (Bonwetsch, Grundriss der Dogmengeschichte 2. ed. 1919, 71). Inter Modernistas Alfr. Loisy eminet, doctrina eorum damnata est per S. Pium X.: « Non adfuit in primitiva Ecclesia conceptus de christiano peccatore auctoritate Ecclesiae reconciliato, sed Ecclesia nonnisi admodum lente huiusmodi conceptui assuevit. Immo etiam postquam poenitentia tam­ quam Ecclesiae institutio agnita fuit, non appellabatur Sacramenti nomine, eo quod haberetur uti sacramentum probrosum »; dein alia propositio damnata: « Verba Domini Accipite Spiritum Sanctum... minime referuntur ad Sacramen­ tum poenitentiae, quidquid Patribus Tridentinis asserere placuit » (Denz. 2046 s.). 2°. Adversarii habendi sunt etiam aliqui Catholici, non quidem heterodoxi, qui tamen hypercriticismo ducti opinabantur reconciliationem communionem tantum cum Ecclesia restituisse; dein, quod ante s. VII. tantum poenitentia publica demonstrari potest, privata non; item quod peccata capitalia paulatim tantum remitti coeperunt, usque ad 150 nullum remittebatur, circa 220 (Cal­ listus) fornicatio et moechia coepit absolutionem recipere, versus 251 lapsi in idololatriam, post 314 homicidae in articulo mortis, post saec. IV. tantum relapsi seu recidivi. Talia profitebantur — non omnes omnia — Dionysio Petavio (t 1652) praeeunte, qui sententiam suam dein aliquantum retractans emendavit; recent i ore tempore F. X. Funk, P. Batiffol, E. Vacandard, G. Rauschen, Karl Adam (anno 1917, retractans sententiam 1929 in Theol. Quartalschrift 1929, 30 s.), Hugo Koch (1926), Bernh. Poschmann, et alii (opera eorum cf. in calce huius quaestionis). 3. Testimonium Scripturae de Sacramento poenitentiae. a) Christus implicite dedit potestatem super peccatores. I. textus est: Potestas Petro data Mt 16,19: « Tibi dabo claves regni caelo­ rum. Et quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis, et quod­ cunque solveris super terram erit solutum et in caelis ». Potestas clavium edicitur hac enuntiatione fundamentali iam aliunde cognita et explicata. Ut litteratura rabbinica docet, α ligandi » potestas significat aliquid vetandi, « solvendi » potestas autem aliquid permittendi. « Claves » autem significant, quod Petrus non solum ut doctor, sicut Rabbini fecere, magistraliter potest aliquid vetare aut permittere, sed etiam auctoritative, i.e. hoc, quod permittit vel prohibet quoad regnum caelorum vim habebit; Petri itaque determinatio, quid faciendum, quid vitandum fidelibus Christi, auctoritative sumenda est, nam effectum habebit, quis possit ingredi regnum caelorum. Quia autem haec potestas illimitate edicta est a Domino, patet in hac Dotestate implicite etiam peccatores contineri. Finis enim huius potestatis legisativae est, ut fideles pervenire possint in regnum caelorum, hoc autem peccata impediunt, ergo potestas debet etiam ad peccata eorumque sequelas extendi. Quali modo exercebitur haec potestas super peccata et peccatores, nondum edictum fuit, quando Christus Dominus haec verba protulit. II. textus est: Potestas apostolis data: Mt 18,18. « Arnen dico vobis, quae­ cunque alligaveritis super terram, erunt ligata et in caelo, et quaecunque sol­ veritis super terram, erunt soluta et in caelo ». VL POENITENTIA. 740 Dum priora verba Domini ad Petrum eiusve successores directa erant, haec verba Apostolis, i.c. Ecclesiae dicta sunt., Hoc elucet e contextu, nam praecedentia huius enuntiationis agunt de fratre, qui peccaverit in aliquem: hic debet corripi ab eo, quem laesit «inter te et ipsum solum »; dein, si non resipuerit, adhiberi debent unus vel duo testes; si nec hos audierit, denunti­ andus est ecclesiae. Si autem ecclesiam non audierit, habendus est ut ethnicus vel publicus peccator (15-17). Ratio autem, cur sit habendus ut ethnicus vel publicus peccator (telones = publicanus) est, quod noluit «audire», i.e. se subiiccrc « ecclesiae », hic actus inoboedientiae vero ideo est peccatum, quia: «...quaecunque alligaveritis super terram... ». Agitur hoc textu non de aliquibus fratribus simul sumptis: hi enim contradistinguuntur (v. 16: «adhibe tecum adhuc unum vel duos ») ab « ecclesia ». Potestas autem regiminis, quae data est primum Petro, nunc autem etiam Apos­ tolis et eorum successoribus, evidenter includit etiam peccata: nam hoc loco praecise de fratribus peccantibus agitur. Hic textus ergo confirmat valorem verborum eodem modo sonantium, quae Petro dicta sunt. b) Christus explicite instituit Sacramentum ad potestatem super peccata exer­ cendam. I. textus classicus: Potestas explicite Apostolis data: Jo 20,21-23. Eircne hymin! Kathôs apestalken me ho Pater kagô pempô hymas. Kai touto cipôn enephysêsen kai legci autois: Labctc Pneuma hagion: an tinôn aphiête tas hamartias, aphcôntai, an tinon kratète, kekratêntai. Pax vobis! Sicut misit me Pater, et ego mitto vos. Haec cum dixisset, insufflavit et dixit eis: Accipite Spiritum Sanctum: quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, et quorum retinueritis, retenta sunt. Si Joannes iam provectus aetate non cessisset suorum discipulorum pre­ cibus et sexaginta annis elapsis post Ascensionem Domini non scripsisset Evan­ gelium quartum, complementum gratiosum Evangeliorum « veterum », multum sudare deberemus in vindicanda veritate Sacramenti Poenitentiae e S. Scrip­ tura. Evangelia enim synoptica solummodo implicite enarrabant potestatem super peccata, explicite ne verbulum quidem protulerunt. Dominus quidem seipsum vivum praebuit in multis argumentis (« tekmeriois=indicium, Kennzeichen, ismertetojel), per dies quadraginta apparens eis et loquens de regno Dei Quod haec colloquia sacrosancta gloriosi Domini etiam res sacras attige­ rint. prodit nobis S. Clemens Romanus versus 96 scribens: « Cuncta ordine (taxei) debemus facere, quae nos Dominus (ho Despotes) statutis temporibus peragere iussit. Oblationes scilicet et Sacra officia perfici (tas te prosphoras kai Ici tournas cpiteleisthai), et non temere et inordinate fieri praecepit, sed statutis temporibus et horis, ibi et per eos, per quos voluit ut perficiantur » (1 Cor 40, 1 2 PG 1.288) Certum habendum est ergo, Dominum de Sacramentis quoque Λ) Exislentia. 741 locutum esse, sed quod de poenitentia verba fecit necne, tantum coniicere potuissemus, si Joannes eodem fere tempore, ac Clemens, Evangelium quartum non scripsisset. Nunc autem textum habemus evincentem de poenitentiae \ eritate. 1°. Christus veram potestatem dedit Apostolis ad peccata remittenda, non ad solam declarationem faciendam, quod Deus peccata remisit. « Aphiêmi » = dimittere, liberum relinquere, proiicere significat; « an tinôn « = « ean » = si aliquorum peccata remiseritis » (aphiête: coniunctivus aoristi) autem clare osten­ dit, hanc potestatem esse veram potestatem propriam: si vultis aliquorum pec­ cata remittere, remittuntur eis, si non vultis remittere peccata, tunc non remit­ tuntur: « an (=ean) tinôn kratête (si aliquorum peccata retineatis=kratête est coni, praes, de continuatione status): kekratêntai (=perf. pass, retenta sunt). Ab Apostolis ergo dependet, num peccatores absolvantur. Philologice ergo cer­ tum est, quod Apostoli veram habent potestatem tum remittendi tum retinendi peccata. — Quod de vera potestate delendi peccata agitur, demonstrat contextus verborum Domini: nam eam prorsus potestatem dat Apostolis, quam Ipse habet: « Sicut misit me Pater et ego mitto vos »: atqui Christus non declarare venit in mundum remissa esse peccata per Deum, sed — ut declaravit sanando paralyticum — « Filius hominis habet potestatem in terra dimittendi peccata » (exousian echei... aphienai hamartias, Xlt 9,6). 2°. Dominus potestatem dedit quoad peccata veri nominis. Vox « hamar­ tia » enim in S. Scriptura potest significare a. sacrificium pro peccato, hebr. chata, LXX sic vertit hoc vocabulum hebraicum, et in NT-o hoc sensu quoque semel occurrit: « Eum, qui non novit peccatum (sc. personale), pro nobis pec­ catum (sc. sacrificium pro peccato) fecit » (2 Cor 5,21). Clarum est in textu nostro non posse hunc sensum subesse verbis Domini: nam quale sacrificium pro peccato remitterent Apostoli? — b. Hamartia potest significare etiam poenam pro peccato debitam, etsi tali sensu nunquam occurrat in NT-o. Hoc loco autem non potest significare remissionem poenae pro peccatis debitae: si enim significaret remissionem solummodo poenae temporalis, tunc tantum ve­ nialia peccata possent remitti per Apostolos; peccatores ergo non multum haberent ex hac potestate. Si autem concessio Domini etiam poenam aeternam includat, et Apostoli quoque hanc possent remittere, tunc habetur iam remissio peccatorum; poenam enim aeternam remittere sine remissione reatus culpae iustitia Dei non sinit. Ergo remissio poenae aeternae supponit remissionem culpae gravis. — c. Hamartia significare potest etiam concupiscentiam et pec­ catum originale, sic utitur S. Paulus hac significatione (Rom. 5.12; 7,13 etc.). Absonum autem esset, Apostolos remittere solum peccatum originale, personalia non; item omnino clarum est neminem posse e hominibus dimittere concupiscen­ tiam humanam, quod experientia constat. — Remanet ergo d. significatio: hamartia=actus individualis contra legem divinam, i.e. peccatum veri nominis. Sic, tali sensu utitur hoc vocabulo totum NT, praesertim Synoptici et ipse Joannes saepissime. 3°. Christus nil sibi reservavit e peccatis: omnia indiscriminatim peccata possunt remitti ab Apostolis: « an tinôn aphiête » tantum hoc potest significare, nam ubi nil distinguitur, ibi nil excipitur. Potestas ergo his verbis Christi a Joanne relatis non coarctatur. — Sed nec coarctatur aliis verbis, et si provoca- 742 VI. POENITENTIA. bant aliqui ad effatum Domini: » Qui autem blasphcmaverit in Spiritum Sanc­ tum. non habebit remissionem in aeternum, sed reus erit aeterni delicti » (Mc 3,29, cf. Mt 12,31 et Lc 12,10). Peccatum hoc enim, ut e contextu constat, est peccatum impoenitentiae: Pharisei videntes Jesum curasse hominem caecum et mutum, daemonium habentem, tamen dixerunt: « Hic non eiicit daemones, nisi in Beelzebub principe daemoniorum » (Mt 12,24), ergo peccatum commise­ runt voluntariae impoenitentiae. Peccatum ergo in Spiritum Sanctum est de natura sua irremissibile, in quantum exludit ea, per quae fit remissio peccato­ rum. Et ideo « sicut aliquis dicitur morbus incurabilis, secundum naturam morbi, per quem tollitur id, per quod morbus potest curari, puta cum morbus tollit virtutem naturae, vel inducit fastidium cibi et medicinae... ita etiam pec­ catum in Spiritum Sanctum dicitur irremissibile secundum suam naturam n (IMI q. 14 a. 3.). 4°. Certum est, hac commissione Dominum nullo modo intellexisse bap­ tismum, etsi etiam baptismus in remissionem peccatorum (eis aphesin hamartiôn Act 2,38) institutum est. Baptismus enim non potest dici institutum esse in « retentionem peccatorum », quod tamen in hoc mandato Domini ut possibile dicitur. 5 Haec potestas per sententiam iudicialem exercenda est. Dominus enim dixit: «Nolite indicare secundum faciem, sed iustum indicium indicate! n (Jo 7,24). Debent ergo cognoscere singula peccata, ut non secundum merum eorum beneplacitum remittant vel retineant peccata hominum, quae potestate a Christo data remittunt, sed Deus non vult iniustitiam. Ecclesia definivit, quod ex his verbis Christi, nempe « ex institutione Sacramenti poenitentiae iam explicata universa Ecclesia semper intellexit, institutam esse a Domino etiam integram peccatorum confessionem », sacerdotes vero « pro potestate clavium remissionis aut retentionis peccatorum sententiam pronuntient. Constat enim sacerdotes indicium hoc incognita causa exercere non potuisse, neque aequita­ tem quidem illos in poenis iniungendis servare potuisse, si in genere dumtaxat et non potius in specie ac singillatim sua ipsi peccata déclarassent » (Trident, sess. XIV, cp. 5. Denz. 899). 6°. E textu sequitur quod remissio haec sensibiliter fiat, etsi hoc non dicitur his verbis Domini, sed tamen evidenter supponitur. Si enim remissio fieret sine verbis, sine ullo nutu vel signo, peccator nesciret, utrum remissionem acceperit necne. Signum ergo aliquod ad remissionem per se patet, quod adhiberi debet. Quod autem hoc signum etiam impertitur gratiam, consequens est e lege gene­ rali N. Testamenti: ordinaria via gratiae impertiendae habetur per Sacramenta. 7°. Haec potestas non solum Apostolis, sed etiam eorum successoribus data est, etsi hoc a Joanne evangelista hac vice non adnotetur; sicut Synoptici hoc fecerunt quoad institutionem Eucharistiae. Christus enim eodem modo dedit etiam potestatem remittendi peccata, sicut baptizandi, consecrandi et docendi: quia haec munera permanserunt in Ecclesia, clarum est, quod secundum volun­ tatem Domini etiam potestas remittendi permanere debebat. Finis enim huius muneris a Christo dati est liberatio a peccatis, ergo quamdiu hic finis verificari debet, i.c quamdiu adsunt homines peccatores, etiam medium, i.e. potestas remittendi permanere debet. S. Padanus Barcinonensis iam respondit ad hanc Λ) Existentia. 743 quaestionem: « An tantum hoc (se. peccata remittere) solum apostolis licet? Ergo et baptizare solis licet, et Spiritum Sanctum dare solis et solis gentium peccata purgare, quia totum hoc non aliis, quam apostolis imperatum est... Si ergo et lavacri et chrismatis potestas, maiorum et longe charismatum ad epis­ copos inde descendit et ligandi quoque ius adfuit et solvendi » (Ad Sempro­ nianum PL 13, 1057). II. textus est: Lc. 24, 46-47. Ingenioso modo ostendit nobis viam probationis ex hoc textu S. Thomas (III q. 84 a. 7); Lucas enim enarrans apparitionem Christi in Dominica Resur­ rectionis, factum solummodo a Joanne relatum institutionis nempe poenitentiae, ut notum supponit. Narrationem quidem Lucas non habet de institutione huius augusti Sacramenti, sed Logion Domini refert, de quo Joannes nihil dicit. Hoc Logion autem evidenter supponit institutionem poenitentiae, secus inintelligibile esset: « Et dixit illis, quod sic scriptum est, et sic oportuit Christum pati et resurgere ex mortuis tertia die et praedicari (kcrychthenai) in nomine eius poeni­ tentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes ». Quod hoc Logion non solum de baptismo intelligendum est, sed etiam, vel forsitan primario de poenitentia, demonstratur factorum connexione: Do­ minus enim advesperascente die Dominica instituit Sacramentum Resurrectionis: poenitentiam, ergo verisimile est, quod hoc Logion primario de poenitentia intellexit. S. Thomas reapse hoc Logion ad convenientiam institutionis huius Sacramenti adlegat, dicens: « Efficaciam autem huius Sacramenti et originem virtutis eius manifestavit post resurrectionem, Lue. ult., ubi dixit, quod oportet praedicari in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum, in omnes gentes, praemisso de passione et resurrectione. Ex virtute enim nominis Jesu Christi patientis et resurgentis hoc Sacramentum efficicaciam habet in remis­ sionem peccatorum. Et sic patet, convenienter hoc Sacramentum in nova lege institutum fuisse ». c) Apostoli sibi vindicabant potestatem super peccata. I. textus: Petrus Act 8,22: Simoni Mago post tentamen suum pecunia possidendi potestatem dandi Spiritum Sanctum, Petrus dixit post correptionem: « Poenitentiam itaque age ab hac nequitia tua et roga Deum, si forte remittatur tibi haec cogitatio cordis tui n. Non dicitur, num Apostoli talem remissionem dederunt. II. textus: Paulus 2 Cor 12,20-21: Paulus audivit, inter Corinthios « multos » esse, qui peccatum commise­ runt « immunditiae, fornicationis et impudicitiae », ideoque scribit cis: « Timeo ne forte cum venero, non quales volo, inveniam vos »; quid vult vero, dicit aperte: lugere deberet si super peccata haec non agerent poenitentiam: « ...ne iterum cum venero, humiliet me Deus apud vos, et lugeam multos ex iis, qui ante peccaverunt, et non egerunt poenitentiam super immunditia et fornicatione et impudicitia, quam gesserunt ». Ex his verbis sequitur, quod ex una parte, qui poenitentiam egerint super haec peccata, iam non habebantur peccatores; dein ex altera parte, quod haec poenitentia sic peragenda erat, quod superiores 744 VI. POENITENTIA. Corinthiaci partem habebant in ea peragenda, ita ut etiam Apostolus partem sibi vindicat in ea, non erat ergo res privata cum Deo solummodo tractanda. 1Π. textus: Paulus 1 Tim 5,20-22: Textus hic in antiquitate Christiana intelligebatur de peccatorum remissione, quam per manuum impositionem exercebant. P. Lainez S.J. etiam in Concilio Tridentino hanc interpretationem vindicavit, quam sequentes Galtier exponimus Aux origines du Sacr. de pénitence 1951, 97-106). Postquam S. Paulus locutus est Timotheo de presbyteris (v. 17-19), transit ad peccatores dicens: « Pec­ cantes coram omnibus argue, ut et ceteri timorem habeant. Testor coram Deo et Christo Jesu et electis angelis, ut haec custodias sine praeiudicio, nihil faciens in alteram partem declinando. Manus cito nemini imposueris, neque communi­ caveris peccatis alienis ». Quod hunc textum recte de peccatorum absolutione per impositionem manuum danda debemus intelligere, probabile redditur eo, quod: 1°. Antiquissimi scriptores haec verba de reconciliation peccatorum intel­ lexerunt, sic Tertullianus (De pudicitia 18,9) et S. Pacianus Barcinon. (Paraenes. ad poenit. c. 8. et Ep. 3,19). 2°. Hanc hypothesim duo facta suadent: Apostolica aetas saepissime adhibuit ritum impositionis — ex altera parte statim ac primi textus de ritu reconciliationis apparent, videmus, hunc ritum factum esse per impositionem manuum. 3°. Contextus quoque huius loci favet huic hypothesi, quod « manus cito nemini imposueris n de peccatoribus, non autem de ordinandis presbyteris intelligcndum est. Hoc cap. 5-o enim tractat Paulus varios status fidelium, sed eo respectu, qualia peccata evenire solent inter eos. De ordinandis iam egit cap. 3., ideoque perperam explicant multi hodierni interpretes v. 20 (« peccatores co­ ram omnibus argue ») de presbyteris redarguendis, non vero, ut nos in hac hypothesi, de peccatoribus in genere, sicut Patres unanimiter intellexerunt. — Consequenter etiam « communicare peccatis alienis » (22) de peccatorum in­ cauta receptione sine debita poenitentia intelligenda est, ut aetate apostolica et sequentibus intellectum fuit. lure provocat Galtier ad recentes exegetas hanc interpretationem probabilem indicantes (Lock, The pastoral epistles, Edinburg 1921, M. Dibelius, Die Pastoralbriefe ed. 2. 1931, R. Falconer, The pastoral epistles, Oxford 1937, Similiter Doronzo I. 89-90). IV. textus: S. Joannes Apoc 2,21-22: « Angelo » Thyatirae scribens Joannes meminit mulieris, symbolice Jezabel vocatae quae fideles seduxit faciens eos α fornicari et manducare de idolothytis » (v. 20), ergo ad duo peccata capitalia fornicationis et idololatriae. Tamen eam mulierem et fideles per eam seductos hortatur ad poenitentiam agendam: α Et dedi illi tempus, ut poenitentiam ageret, et non vult poenitere de fornicatione sua. Eccc, mittam eam in lectum, et (pii moechantur cum ea, in tribulatione maxima erunt, nisi poenitentiam ab operibus suis egerint ». Epilogus. lure concludimus demonstrationem e Sacra Scriptura cum optime dictis Galtier: « Quae facta, quamvis in se sane paucissima sunt, tamen, si habentur, ut haberi debent, tamquam vestigia mero casu servata rerum status Λ) Existentiel. 745 qui vigebat in ecclesiis; si conferantur praeterea, ut conferri debent, cum eis Apostolorum dictis, ubi fideles supponuntur quidem posse peccare... at simul invitantur poenitentiam agere, quia Deus patienter agit nec vult aliquos perire, sed omnes ad poenitentiam reverti (2 Pt 3,9), haec, inquam, facta... funditus evertunt thesim, ex qua Apostoli, cum vellent, virginem castam exhibere Christo non admiserint in Ecclesia manere aut ad eam reverti eos qui semel a fidei aut a sanctitate vitae defecissent » (p. 186). 4. Traditionis testimonium de Sacramento Poenitentiae. Prologus. Uti iam vidimus, haec quaestio historica de poenitentia habet etiam adver­ sarios catholicos, qui fortasse nimio ducti sunt spiritu hypercriticismi, ideo necessarium est, ut quaedam principia praevia nobis prae oculis ponamus. 1°. Non multum refert, an quaestio de existentia poenitentiae solvi debeat modo aprioristico (ut dicunt « dogmatico >»), vel mere historico seu « aposterioristico », i.e. e factis concludendo ad doctrinam professam Ecclesiae. — Liceat tamen allegare monitum sapientissimum Enc. a Humani generis * (12. aug. 1950.): « Theologiae semper redeundum est ad divinae revelationis fontes ...Sed hac de causa theologia positiva, quam diximus, scientiae dumtaxat his­ toricae aequari nequit. Una enim cum sacris eiusmodi fontibus Deus Ecclesiae suae Magisterium vivum dedit, ad ea quoque illustranda et enucleanda, quae in fidei deposito nonnisi obscure ac vehit implicite continentur ». Ex his osten­ dit nobis praelaudata Encyclica rectam methodum procedendi, in quaestioni­ bus, quae coniunctae sunt cum historia quoque: α ...patet omnino falsam esse methodum, qua ex obscuris clara explicentur, quin immo contrarium omnes sequi ordinem necesse est » (AAS 1950, 569 p.). 2°. Patet opiniones singulares non esse decisivas, nam e.gr. quidam epis­ copi potuerunt sententiam rigidiorem per aliquod tempus sequi, sic episcopi Afri, de quibus Cyprianus affirmat, eos « dandam pacem moechis non putasse, ct in totum poenitentiae locum contra adulteria clausisse » (Ep. 55,21). Item etiam singuli Patres potuerunt errare in aliquo puncto doctrinae nondum sat illustrato, sic e.gr. S. Cyprianus putabat, « si presbyter repertus non fuerit, et urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque cxomologesim facere delicti sui possint, manu eis in poenitentiam imposita, veniant ad Dominum cum pace » (Ep. 18,1). E tali particulari errore non potest inferri, Ecclesiae praxim fuisse talem, nam evidenter agitur de opinione singulari. 3°. Etsi aliquando Ecclesia non dedisset per aliquod temporis spatium absolutionem reis, qui capitalibus peccatis gravati erant, ex hoc non sequeretur se putasse non habere potestatem absolvendi. Nam non uti potestate per se possibile fuisset, Ecclesia enim e gravi causa potest denegare aliquod Sacramen­ tum etiam necessarium, sicut e.gr. S. Officium decreto suo (28. jan. 1637) dixit, infantibus apostatarum π baptisma non posse conferri in articulo mortis nisi id fiat sine scandalo »; sic ergo per se potuit etiam veniam denegare, ut Umberg argumentatur (« Absolutionspflicht und altchristliche Bussdisziplin, in: Scholastik 1927, 321-341), cui adstipulantur Lercher (p. 87) et Galtier (De paenit. p. 180). IS. - Rado. Each. Lit urbicum. 746 VL POENITENTIA. 1 . Nullo modo opinamur Ecclesiam per longum tempus, puta per saecula non esse usam officio absolutionis, v. gr. poenitentes privatos (i.e. non publice poenitcntes) nunquam absolvendo. Protestantes liberales et Modernistae putant, Ecclesiam in hac re mutasse doctrinam suam, non solum praxim, Catholici hypercritici dicunt, hoc fuisse solummodo praxim disciplinarem, dum doctrinalitcr Ecclesiae in comperto fuit, quod omnia peccata potest, si vult, absolvere. Quod enim Umberg affert, verum est, sed non potest extendi ad praxim Ec­ clesiae per plura saecula universaliter durantem, in tali casu censemus paritatem negendam esse. Ecclesia in rebus fidei morumque infallibilis errasset talem praxim per longissimum tempus admittens, nec obligationi suae satisfecisset, quod utrumque absurdum est. Ingredienda ergo est probatio, Ecclesiam semper usam esse sua potestate absolvendi quaecunque peccata. I. Aetate postapostolica clare deprehenditur praxis omnes indiscriminatim peccatores absolvendi. a) Didache saec. I-o exeunte simpliciter dicit de remissione peccatorum: π In ecclesiis confitere (exomologêsê) peccata tua et non accedas ad orationem cum conscientia mala » (4,14). Haec confessio peccatorum fit in conventibus eucharisticis singulis Dominicis celebratis: « Dominica autem die Domini con­ venientes frangite panem, postquam antea confessi eritis peccata vestra (procxomologêsamcnoi ta paraptomata hyrnon), ut mundum sit sacrificium vestrum » (14,1). Ileic habetur casus, quo obscura e claris explicanda veniunt: exomologesis semper significat praxim poenitentidlem, praecise accusationem. Haec generalis fuit, ut verius creditur, sed nihil impedit quominus huic confessioni generali ante precem eucharisticam certis in casibus iungi vel substitui potuit confessio explicata quorundam peccatorum particularium (cf. uberius Galtier, Origines du Sacr. de pénitence p. 108-115.). b) Eodem saec. I-o exeunte, inter 86-98 habentur duo adhuc testimonia. Primum quidem, Epist. Ps. Barnabae idem dicit, ac Didache: « Non facies dissidium, sed pacem concilies contendentes (machoumenous) associans. Con­ fessiones facies super peccata tua (exomologêsê epi hamartiais sou (19,12 RJ η. 37.). — Alterum testimonium habetur in epist. Clementis Romani: « Vos igitur, qui seditioni fundamenta iecistis, in oboedientia subditi estote presbyte­ ris, et correctionem suscipite in poenitentiam (paideuthête eis metanoian) genua cordium vestrorum flectentes (I. Cor 57,1 RJ n. 27, cf. uberius Galtier, Origines 115-122). c) Item duo testimonia afferri possunt e primo decennio saec. Il-i ver­ sus 107. 1 . Primum praebet S. Ignatius Antiochenus ad martyrium ductus scribens ad Philadelphenses de poenitentia: e Quotquot enim Dei et Jesu Christi sunt, hi sunt cum episcopo, et quotquot poenitentia ducti (metanoêsantes) redierint ad unitatem ecclesiae, et hi Dei erunt, ut sint secundum Jesum Christum. . Vbi autem divisio est et ira, ibi Deus non habitat. Omnibus igitur poenitentibus remittit Deus, (pasin oun metanoousin aphiei ho Theos), si se convertent ad unionem Dei et ad synedrium episcopi » (3,2 et 8,1 RJ n. 56.59). In hac epistola etiam additur ad « remissionem » (« aphiei » idem vocabulum ac Jo Λ) Exirtentia. 747 20,23) peccati requiri ecclesiae potestatem : « syncdrium » i.e. consilium e pres­ byteris constans episcopi; presbyteri enim sunt « synedrium (i.e. senatus) Dei « secundum eundem Ignatium (Ad Trallianos 3,1 RJ 49). 2°. Alter testis est paulo post annum 107 invenis episcopus Smyrnensis S. Polycarpus, qui in unica sua epistola superstate ad Philippenses scribit ad iuvenes et virgines, ut se abstineant a concupiscentiis et vitiis carnis, nam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt. Sed — uti manifestum est e con­ textu — supponit tales iuvenes in peccata prolabi, nam subito post admoni­ tionem iuvenum adhortatur presbyteros tali modo: « Et presbyteri sint ad com­ miserationem proni (eusplanchnoi), misericordes erga cunctos, aberrantia redu­ centes (epistrephontes ta apopeplancmena) ...abstinentes ab omni ira, acceptione personarum, indicio iniusto... non cito credentes adversus aliquem, non severi nimium in indicio », — rationem autem assignat quod etiam « nos omnes debi­ tores sumus peccati. Si ergo deprecamur Dominum, ut nobis dimittat, debemus et nos dimittere » (6, 1.2. PG 5, 1009). lure meritoque dicit Galtier (De paen. 187), his verbis misericordiam commentari et facilitatem in dimittendo peccato, ita ut nemo non videt, mentem esse S. Polycarpi, quod peccata omnia dimitti possunt (cf. Galtier, Origines 123-130). II. Praxis saeculi II. quoque ostendit poenitentiam universalem. a) Primus allegari potest S. Dionysius episcopus Corinthius versus 160 in epistola deperdita ad ecclesiam Amastriae in Ponto see. Eusebium scribens « multa quoque de nuptiis et castitate iis praecipit et cunctos qui a quovis lapsu sive delicto sive etiam a haeretica pravitate resiliunt, benigne suscipi iubet » (Eccl. Hist. 4,23 PG 20,386). In hoc testimonio perspicuo notari debet, quod praecise de peccatis carnis agens, tamen nullum peccatum excipit et quod episcopo quem Palmam appellat iubet benignum esse, res ergo ad Ecclesiam pertinet. Sic opinabantur Corinthii. b) Eodem fere tempore, post 155 S. lustinus martyr de apostatis scripsit, qui in iudaismum prolapsi sunt, et Christum negaverint, eos non posse salvari nisi « ante obitum poenitentiam egerint », rationem autem adducit: « nam qui poenitentiam peccatorum agit, eum benignitas et humanitas Dei.... perinde ac iustum ac peccatis carentem habet ». Item simpliciter enuntiat de peccato­ ribus: « Si poenitentiam agant, omnes volentes assequi misericordiam a Deo possunt, et beatos illos Scriptura praedicat, dicens: Boatus cui non imputavit Dominus peccatum. Hoc est, si peccatorum eum poeniteat, peccatorum a Deo accipit remissionem, sed non, sicut vosmetipsos decipitis et alii quidam in hoc vobis similes, qui dicunt, etsi peccatores sint, modo Deum agnoverint (Theon de ginôskousin) non imputare illis Dominus peccatum » (Dial, cum Tryphone 47. et 141. PG 6,577 et 797). lure dicit Galtier: « Haec autem quam parum aspirant rigorismum paenitentialem, nemo non capit » (p. 188). c) Versus 180 S. Irenaeus Lugdunensis testatur de poenitentia, narrans, quomodo quaedam mulieres in peccata adulterii a Gnosticis seductae poeniten­ tiam agentes restitutae sunt in vitam Dei: « In regionibus quoque nostris Rhodanusiae (se. fluminis Rhodani = Rhone) multas seduxerunt mulieres, quae cautcrizatas (cf. 1 Tim 4,2 kekautêriesmenai = exustas i.e. reatu culpae notatas) 748 VJ. POENITENTIA. habentes conscientias, quaedam quidem in publico faciunt confessionem (exomologountoi); quaedam autem pudore suffusae (dysôpoumenai) propter hoc (sc. propter publicam exomologesim), in silentio desperabant de vita Dei; aliquae totaliter abscesserunt (apestesan-apostasial); aliquae autem in utramque par­ tem vacillant (epaniphoterizousin) » (Adv. haeres. I, 13,7 RJ n. 193). Suppo­ nitur ergo, ut per se patens, etiam, eum qui peccatum carnale commiserit, posse agere publice poenitentiam (exomologountai), et tales restituuntur in vitam Dei, non sicut mulierculae pudore perfusae (dysôpoumenai), nam (piae non agunt poenitentiam, « apostatae » factae sunt, et iam non inveniuntur in Ec­ clesia. d) Haec sunt ergo manifesta testimonia pro poenitentia omnibus concessa saeculo II-o, quibus ab adversariis contraponi solet locutio ambigua Hermae, auctoris operis celeberrimi « Poimên » (Pastor), fratris S. Pii I. pontificis Ro­ mani (140-155). Hic enim auctor mysticus ab aliquibus dictus est induxisse praxim novam, eo quod annuntiavit peccatores poenitentiam consequi posse; ab aliis autem dictus est rigorismum invexisse eo, quod unam tantum poeniten­ tiam permisit. Deciditur haec quaestio in hunc sensum, quod Hermas poeniten­ tiam omnibus etiam adulteris permisit, quae praxis non fuit nova sed — uti vidimus — communis, novum vero fuit, quod poenitentiam unam postbaptismalem tantum admisit, quia falso conceptu eschatologico imbutus erat. 1°. Hermas poenitentiam omnibus permisit·, a Quotquot ex toto corde suo poenitentiam egerint, et se purificaverint ab iniquitatibus suis praedictis neque amplius quidquam adicccrint peccatis suis, sanationem (iasin) peccatorum priorum accipient a Domino n (Similitudo VIII, 11,3 RJ 90). 2°. Etiam adulteris permisit poenitentiam: loquens de muliere in adulterio deprehensa, t< consecrationem, totum populum in die expiationis, singulos peccatores p M commissa peccata. Item etiam tempore Christi Joannes Baptista, sequendo A) Existentia. 757 sectas contemporaneas, ritu lotionis significavit spiritum poenitentiae; ipse Do­ minus voluit, ut aggregatio in regnum Dei fieret per lavacrum baptismi. Ergo « parallclismus servatus inter duas oeconomias suggerit voluntatem Christi fuisse, ut in novo Dei populo, praeter ritum aggregationis medium etiam aliquod esset, quo qui peccasscnt, iterum mundari possent » (Galtier p. 98-99, fusius: Origines p. 35-42). b) Ratio convenientiae ex eo modo desumpta, quo Christus diabolum vicit. Christus Dominus per arma a diabolo adhibita vicit ipsum diabolum in opere redemptionis. Atqui praecise in Sacramento poenitentiae haec verificantur. Ergo Sacramentum poenitentiae quam maxime convenit operi redemptionis. Maior probatur. Sacra liturgia affirmat: « Unde mors oriebatur (i.e. a pec­ cato instigante diabolo commisso), inde vita (sc. aeterna) resurgeret et qui in ligno (nempe scientiae boni et mali) vincebat, in ligno quoque (sc. Crucis) vinceretur ». Arma ergo diaboli see. hunc textum sunt: mors et omnia ex ipsa provenientia: dolores passionis, et figura praeteriens huius mundi, — dein lignum scientiae boni et mali, quo significatur natura per peccatum vitiata, proclivisve facta per tentationes sensuum ad peccandum. Christus autem mor­ tem nostram (spiritualem) moriendo (corporaliter) destruxit, sicque peccatum protoparentum, omnis mali originans, factum est occasio redemptionis iureque vocatur « felix culpa, quae talem ac tantum meruit habere redemptorem ». Minor probatur. In Sacramento poenitentiae per arma diaboli vincitur Sa­ tanas. Mors et aliae sequelae peccati vincuntur per mortificationes satisfactionis sacramentalis et per medicamen gratiae e passione Christi promanantis; sensuum oblectamenta per signum sensibile poenitentiae; homines peccaminosi autem fiunt ex institutione divina ministri oeconomiae Dei et sic per peccatum pec­ catum devincitur. Ad consequentiam. Sacramentum poenitentiae quam maxime convenit operi redemptionis: diabolus enim apparenter vicit per redundantiam peccati ubique terrarum, tamen morte devicta per diabolum procurata Christus vivit et regnat, quae victoria repetitur usque ad ultimam victoriam in fine saeculi. (G. Belon). c) Ratio Sacramenti invenitur in poenitentia. Est 1°. sensibile; teste historia semper verbis orationis absoluti sunt peccatores quod summopere convenit, Christus enim voluit, ut homines scirent, an remissa sit eorum culpa vel non. 2°. Gratia signatur per poenitentiam: quod etenim remissionem peccatorum signat, in ordine praesenti salutis necessario modo etiam gratiam habitualem adsignificat, sine qua non habetur remissio. 3°. Signum hoc etiam efficit gratiam, hoc Sacramentum etenim constat praecipue e iudiciali sententia absolutionis, sententia autem iudicialis habet veram causalitatem efficientem, sententia haec remittit peccatum per gratiae infusionem, Sacramentum ergo causât gratiam. Causalitas haec instrumentalis debet esse quod salvatur eo, quod minister principalis Christus est. 4°. In poenitentia signum sacramentale ex opere operato consequitur ef­ fectum, nam remissionem ministrorum ratam habent et in caelis, quod edicitur sine ulla restrictione, effectum ergo habet infallibilem. Litteratura. S. Robertas BellarminuS, Controversiarum de poenitentia (ed. J. Fèvre Paris 1870, IV, •137-644). — F. Suarez, Comment, ac disp, in III. p. D. Thomae, (De poenitentia) 1. 38. VI. POENITENTIA. , i Vîtes 1861, XXII, 1-806). — H. J. Schmitz, Dic Bussbiicher und das kanonische Bussver Dii"<’dort 1898. — D. Palmieri, Tractatus de poenitentia, 2. ed. Romae 1896. — /. d< San. Tractatus de poenitentia, Brugis 1901. — P. A, Kirsch. Geschichte der kath. B· Wurzburg 1902 — E. Vacandard, La pénitence publique dans l’Église primitive, ptre 1903. — J. Stufler, Die Siindenvergebung bei Origines, in: ZfkTh 1907, 196-228) — Idem Du Bus'dis7in!in der abendland schen Kirche bis Kallistus, in: ZfkTh 1907, 433474 — Idem. Die Bchandhmg der Gefa’lenen zur Zeit der decischen Verfolgung, in: ZfkTh 1907, 577-618. — Idem, Die Siindenvergebung bei Irenaus, in: ZfkTh 1908, 488-497. — C. Pwist'hcn, Eucharistie und Bussakrament in den ersten sechs Jahrhunderten, Freiburg i. B- 1908. — B Schmoll, Die Busslehre der Frühscho’.ast k, Miinstcr 1909. — H. Bruders, Vt 16,19, 18.18 und Jo 20.22.23 in frühchristlicher Auslegung, in: ZfkTh 1910, 659-677, 1911. "9-111, 292-346, 466-481, 690-713. — K. Adam, Die kirchb’che Siindenvergebung meh dem h! Augustin, Paderborn 1917. — B. F. M. Xiherta, Clavis Ecclesiae, Romae ’922. — /. Stufler, Die entfemte Vorbereitung auf die Rechtfertigung nach dem hl. Thomas, in ZfkTh 1923, 1-23, 161-183. — P. Batiffol, Études d’histoire et de théologie positive, l.èrc série, ed. 7. Paris 1926. — //. Koch, Cyprianische Untersuchungen, Bonn 1926. — Th Spacil, Doctrina theologica Orientis separati de Sacramento poenitentiae, Romae 1926. — \ d’A/ér, Prima lineamenta tractatus dogmatici de Sacr. Poenitentiae, Paris 1926. — A. Landgraf, Gnmdlagen fiir em Verstandnis der Busslehre der Friih- und Ilochscholastik, in ZfkTh 1927, 161-194. — B. Poschmann, Die abcndlandische Kirchenbusse am Ausgang des chrisllichen Altertums, München 1928. — J. Mac Neill, Celtic Penitential·» and their influence. Paris 1929. — B. Poschmann, Die Kirchenbusse im friihen Mittelalter, Breslau 1930, — G. lluarte, Tractatus de Sacr. Poenitentiae, Romae 3. ed. 1930. — L. Kopler, Bussakrament und Ablass, Linz 1931. — J. A. Jungmann, Die lateinischen Bussriten in ihrer geschichtlichcn Entwicklung, Innsbruck 1932. — P. Galtier, L’Église et la remission des péché' aux premiers siècles, Paris 1932. — B. Bartmann, Die Erlôsung, Siinde und Sühne, Paderborn 1913 — F Amann-A. Michel-M. Jugie, Pénitence, in: DThC XII (1933), 72211 '8. — F. Caiallera, Le decret du Concile du Trente sur la Pénitence et l’Extrème Onc! on. in Bulletin littéraire ecclésiastique 1938, 3-79. — B. Poschmann, Paenitentia secunda. Die kirchlichc Busse im altesten Christcntum bis Cyprian und Origines, Bonn 1940. — C Boy< r, Tractatus de Sacr. Poenitentiae et de Extrema Unctione, Romae 1943. — E. Dortmzn, Tractatus dogmaticus de poenitentia. I. De Sacramento et virtute, Milwaukee (Bruce) 1949 — P Anciaux, La théologie du sacrement du pénitence au ΧΠ-e siècle, Louvain 1919 — P, de Vooght, La théologie de la pénitence, Bruges 1949. — K. Rahncr. La doctrine d’Origène sur la pénitence, in: Rev. Scicnc. Rel. 1950, 47-97, 252-286, 422-456. — B Povhmann, Die innere Stniktur des Bussakramentes, Miinch. Theol. Zeitschr. 1950, 1 II. 3,12-30 — AL Schmaus, Reich Gottcs und Bussakrament, ibid. 1950, 1. IL 1,20-36. — P. Galticr, De poenitentia tractatus dogmatico-historicus, ed. nova Romae 1950. — Idem, Aux origines du sacrement de pénitence, Romae 1951. — K. Rahncr, Zur Théologie der Busm bei T< rtullian, in: Festschrift f. K. Adam, Düsseldorf 1952, 139-167. — Idem, Die Bussb'hre dis hl. Cyprian, in: ZfkTh 1952, 257-276, 381-438. — C. Vogel, La discipline pénitentielli· en Gau.e des origines à la fin du VH-e siècle, Paris 1952. — AL Mellet-A. Al. Henry, La pénitence, in: Institutions théolog. IV. Paris 1954, 597-670, — K. Rahncr, \ < : ?λμίμ- Wahrheiten über das Bussakrament, in eiusdem: Schriften zur Theol. II Koln 1955. 113-183. — J. Grot:, Die Entwicklung des Busstufenwcsens in der vomizanischen k < . 1 t< burg i. Br 1955. — C. Aogcl, La discipline pénitentielle en Gaule des origines au l\ si,,’. |c dossier hagiographique, in: Rev. scienc. re’ig. 1956, 1-26. — P. Anciaux, L< s u n menl de la pénitence, Leuven 1957. — IL Rondet, Esquisse d’une histoire du S erine ut de Pénitence, in: Nouv. Rev. théol. 1958, 561-584. — P. AL Gy, Hist, liturg. du suer- de pénitence, Maison-Dieu 56 (1958) 5-21. Respectu pastorali sequentia opera in decursu tractatus adhilx?ri possunt. R I Si fueler. Verwaltung des Bussakramentes, Paderborn 1894. — A. Tappehorn(,. ■,;’t. \nli tune zur Verwaltung des hl. Bussakramcnts, 6. ed. Dülmen, 1927. — D. Priimtn.r. M mali rbeol. Moralis, 5. ed. Friburgi Brisgoviae 1928, III. n. 305-567. — B. Aferh Qua<'tion< s pastorales, Paderborn 1928. — Ph. Oppermann, Die Verwaltung des I ’ Bit'sikrauiento, 3 ed. Breslau 1932. — E. Walter, Das Siegel der Versohnung, 2. ed. I r. ’> i>; 1939. — L Anlcr, Comes pastoralis confessant praesertim religiosi, 10. ed. Fulda 1917 - J Zorkin. Die ijftcre Bcicht Pastoraltheologische Gedanken zur Verwaltung des 1 · ' ■' A- >·’ i ides. 2 cl Stuttgart 1948 — A Vermeersch-). Creusen, Theologiae Moralis principia, responsa, consilia, 4 ed. HI Romae 1948. n. 403-602. — B. Merkelbach, summa IJ) Essentia. 759 Theologiae Moralis, 8. ed. III. Romae 1949, n. 394-684. — B. Baur, Die hàufige Beicht, 7. ed. Freiburg i. B. 1950. — J. Aertnys-C. A. Damen, Theologia Moralis secundum doctri­ nam S. Alfonsi de Ligorio Doctoris Ecclesiae, 16. ed. II. 1950, η. °'Μ-532. — J. Fanfani, Manuale theor.-pract. Theol. Moral. IV. Romae 1951, p. 313-594. — O. SchôUig, Die Ver­ waltung der hl. Sakramente tinter pastoralen Gesichtspunkten, 4. ed. Freiburg i, Br. 1952, p. 111-336. — //. Noldin-A. Schmitt-G. Heinzel, Summa Theol. Moral. 30. ed, 1954, n. 217-428. — W. Bauch, Ueber Sinn und Wert des Bussakramentes, Freiburg i. Br. 1956. B) De essentia Sacramenti poenitentiae in genere. Status quaestionis. Hac et sequentibus quaestionibus (C.D.E.F.G.H.) de compositione physica Poenitentiae tractandum erit. Secundum ordinem investigationis inquirendum est in partes constitutivas huius Sacramenti. Forma Sacramenti, pars eius praeci­ pua, est absolutio sacerdotalis; materia autem eius non habetur eodem modo ac penes alia Sacramenta, est « quasi-materia », quae potest vocari remota, seu materia « circa quam », materia haec sunt peccata. Materia proxima seu « ex qua » constat ex actibus poenitentis: contritione, confessione, satisfactione. Essentia physica Poenitentiae: MATERIA: FORMA: Absolutio sacerdotis remota seu circa quam insufficiens necessaria sufficiens libera contritio proxima < confessio seu ex qua satisfactio Hac quaestione de essentia Poenitentiae in genere aliqua dicenda veniunt, de quibus statuitur: THESIS. Quasi-materia proxima seu « cx qua » Poenitentiae sunt: (1) de facto tres actus poenitentis, (2) quoad modum quo sunt: materiam constituunt essentialem. 1. de fide, 2. probabilior. Pars I. probatur: de facto materia Poenitentiae sunt actus poenitentis. Vox Ecclesiae. Leo X. damnavit errorem Lutheri: « Tres esse partes poenitentiae: contri­ tionem, confessionem, satisfactionem, non est fundatum in sacra Scriptura, nec antiquis sanctis christianis doctoribus. (Prop. 5. Denz. 745). Trident sess. XIV. cp. 3: « Sunt autem quasi materia huius Sacramenti ipsius poenitentis actus, nempe contritio, confessio et satisfactio. Qui quatenus in poenitente ad integritatem Sacramenti, ad plenam et perfectam peccatorum 760 VI. POENITENTIA. remissionem ex Dei institutione requiruntur, hac ratione poenitentiae partes dicuntur» (Denz. 896). — Ibid. can. 4: « Si quis negaverit, ad integram et perfectam peccatorum remissionem requiri tres actus in poenitente quasi materiam Sacramenti poenitentiae, videlicet contritionem, confessionem, et satisfactionem, quae tres poenitentiae partes dicuntur...; anathema sit » (Denz. 914). Haec materia proxima inferius tractabitur (quaest D.E.F.), nunc sufficiat rationem dare, cur possint materiae nomine insigniri. In Sacramentis illis, in quibus confertur excellens gratia* quae superabundat omnem facultatem humani actus, adhibetur aliqua corporalis materia exterius, sic in baptismo, confirmatione, extrema unctione. In Sacramentis autem praedictis humani actus non sunt de essentia Sacramenti, sed habent se dispositive ad Sacramenta. In illis Sacra­ mentis autem, quae habent effectum correspondentem humanis actibus, sicuti in Poenitentia, ubi actus humanus est dolor de peccato, confessio humilis pec­ cati et satisfactio pro peccato, his actibus humanis correspondet effectus etiam in vita naturali: nempe remissio, condonatio culpae. Supernatural» modo hoc fit in Sacramento Poenitentiae et propter hanc correspondentiam actus poenitentis fiunt loco materiae, « sicut etiam in medicinis corporalibus quaedam sunt res exterius adhibitae, sicut emplastra et electuaria (= Pilaster u. Salbe, tapasz és kenoes), quaedam vero sunt actus sanandorum, puta exercitationes corporales » (III q. 84. a. 1 ad 1). Pars II. probatur: de modo quo hi actus materia sunt. Dum factum, quod actus pocnitentis, contritio, confessio, satisfactio mate­ ria sunt Poenitentiae, de fide est definita, modus, quo hi actus hoc esse possunt, disputatur. Concilium Tridentinum quaestionem dirimere noluit, et abstinuit, ut expresse edixit, de modo loquendi, quae damnaret opinionem Scoti. Ideo peremptorium argumentum e Tridentino fieri nequit, (quam argumentationem pulchre congestam vide Lercher p. 129-130). Tres sententiae habentur de hac re. /. sententia est et fuit semper communior, quae tenet actus pocnitentis constituere materiam essentialem Sacramenti huius i.e. materiam « ex qua ■· Poenitentia physice constituitur. Sic Alexander Halensis, S. Thomas et omnes Thomistae, etiam Societatis Jesu. II. sententia tenet actus pocnitentis non esse nisi « materiam circa quam », dum Thomistae hoc nomine peccata designant. Actus hi iuxta hanc sententiam requiruntur ut necessaria dispositio sunt ergo tantum pars integralis Poeniten­ tiae. Sic Scotus, qui dixit, actus pocnitentis spectare « quidem ad poenitentiae sacramenti integritatem et necessitatem ex divina institutione, sed tamen mi­ nime involvuntur in formali ratione eius » et aperte negat « hos actus esse ullo modo partes Poenitentiae ut est sacramentum » (Opus Oxoniense IV. dist. 16. q I n 7. ed. II. dc Montefortino, Romae 1903, VI, 4). Actus pocnitentis ergo sunt dicendi « quasi materia, quatenus non importantur directe ab hoc Sacra­ mento, sed in obliquo et connotative » (Reportata Parisiensia IV. dist. 14. n. 6., Montefortino p. 5.). Scotum sequuntur Ballerini S. J., Berardi et Tanquerey. III. sententia putat absolutionem solam esse elementum essentiale, actus pocnitentis autem requiri qua conditio necessaria, ut possit esse sententia iudiviahs. Sic Scotus interpretatus » a theologis Scotistis posttridentinis, Frassen, lin quet us. Hier dc Montefortino. Haec sententia quoad substantiam eadem est ac secunda. Sententia II. et III. refutari potest eo, quod argumentum Scotistarum, quod C) M ale rid remold. 761 « contritio quoddam spirituale in anima non sensibilis » res sit, ideoque non potest nt materia Sacramenti necessario sensibilis adhiberi, cadit, nam contritio manifestari debet, sive per confessionem dolorosam, sive verbis vel signis expressis, bis autem actus poenitentis, etiam contritio rationem iam habent signi sensibilis. — Item Scotistae provocant ad factum absolutionis moribundi sensibus destituti, qui iam nullum signum dare potest contritionis, nec confiteri potest, tamen absolvitur. Ad quod respondendum, talem absolutionem nullo modo certe validam esse, ideoque sub conditione solum dari posse, et hoc etiam post Tridentinum multis contradicentibus. Talis moribundus ideo potest absolvi, quia praesumitur quod confitendi desiderium per se vel per alios ostenderit, forsan solum gemitibus et suspiriis. Sententiam vero I., Thomistarum commendare possumus his argumentis: 1°. Catechismus Romanus hanc sententiam amplectitur: « actus poenitentis vocantur quasi materia, « non quia verae materiae rationem non habeant, sed quia cius generis materia non sint, quae extrinsecus adhibeatur, ut aqua in baptismo, chrisma in confirmatione » (Cat. Trident, de poenit. nr. 13.). 2°. Auctoritas et argumenta S. Thomae: « Omne Sacramentum producit effectum non solum virtute formae, sed etiam virtute materiae, ex utroque enim est unum Sacramentum.... Unde sicut remissio culpae fit in baptismo non solum virtute formae, sed etiam virtute materiae, scilicet aquae, principalius tamen virtute formae, ex qua et ipsa aqua virtutem recipit, ita etiam remissio culpae est effectus poenitentiae principalius quidem ex virtute clavium quas habent ministri, ex quorum parte accipitur id, quod est formale in hoc Sacramento... Secundario autem ex vi actuum poenitentis pertinentium ad virtutem poeniten­ tiae; tamen prout hi actus aliqualiter ordinantur ad claves Ecclesiae η (III q. 96. a. 6.). 3°. Actus poenitentis esse materiam essentialem, probatur etiam eo, quod Ecclesia nullam habet praescriptionem quoad absolutionem moribundi sensibus destituti, imo Rituale Romanum dicit, « si et vox et loquela aegro deficiant, nutibus et signis conetur, quoad eius fieri poterit, peccata poenitentis co­ gnoscere, quibus utcunque vel in genere, vel in specie cognitis, vel etiam si confitendi desiderium, sive per se, sive per alios ostenderit, absolvendus est » (Tit. IV. c. 1. n. 25.). E quibus sequi videtur, actus poenitentis essentiales esse; quod confirmatur, si nunc dicta conferantur cum Instructione S. Poenitentiariae (25. mart. 1944) de « sacramentali absolutione generali modo pluribus imper­ tienda n (AAS 1944, 155-6). Absolutio sacramentalis dari potest non solum militi­ bus et civibus, sed etiam pluribus simul, (pii secus « diu gratia sacramentali et sacra communione carere cogantur ». Fideles supponuntur esse vere contriti, quod praesentia sua, geneflexione, etc. manifestant. Etiam ex hac Instructione patet, aliquo modo actus poenitentis esse partes essentiales Poenitentiae. C) Dc materia remota seu « circa quam » Poenitentiae. Status quaestionis. Terminus materiae remotae non omnibus placet. Cl. Schütz e. gr. dicit: « Materia remota paenitentiae nulla est. Praesertim non est in peccatis ponenda, sequeretur enim peccata esse causam instrumentalem (partialem) gratiae, quod est absurdum. Sunt utique materia circa quam... » (Summarium p. 465). Recta 19. - Rado, Ench. Liturgicum. VI. POENITENTIA. 762 notione materiae « remotae » in Poenitentia supposita, quod nimirum peccata < materia remota Poenitentiae sunt non acceptanda, sed detestanda et destruen­ da » III q. 84. a. 2.), secure uti possumus hoc termino technico, nam non solum auctoritas S. Thomae sed etiam Rituale Romanum hunc suadet terminum: « Re­ mota materia sunt peccata, proxima vero sunt actus poenitentis » (Tit. IV. c. 1,1, ed. typ. 1952). Materia remota Poenitentiae in duas classes dispescitur. Habetur materia remota insufficiens, i. e. peccata, quae non possunt absolvi, et sufficiens: peccata, quae possunt absolvi; quae iterum subdividuntur in materiam liberam, si eorum confessio ad luhitum potest fieri poenitentis, et necessariam, si potestati clavium omnino subiicienda sunt. Agendum ergo nobis est: 1. De materia remota insufficiente. 2. De materia remota sufficiente necessaria. 3. De materia remota sufficiente libera. I 1. Dc inateria remota insufficiente. Materia remota insufficiens vocantur partim vera peccata quae tamen non possunt esse materia « circa quam » Poenitentiae, partim non genuina peccata, sed iis similia. Secundum doctrinam Ecclesiae enim tria requiruntur ad peccatum, ut materia remota sufficiens sit Poenitentiae, si autem unum e tribus elementis requisitis desit, peccatum iam non potest esse materia sufficiens Poenitentiae. Haec tria elementa sunt sequentia: Peccatum debet esse: a) Peccatum personale, nam peccatum non personale, i. e. peccatum originale iuxta Ecclesiae doctri­ nam per baptismum remittitur: α lustificatio est translatio ab eo statu, in quo homo nascitur filius primi Adae in statum gratiae... post Evangelium promulga­ tum sine lavacro regenerationis aut eius voto fieri non potest » (Trid. sess VI, cp. 4. Denz. 796). b) Peccata post baptismum commissa, quod evidens est c Tridentino docente Ecclesiae datam esse « potestatem remittendi et retinendi peccata ad reconciliandos fideles post baptismum lapsos » (Sess. XIV cp. 1. Denz. 894); Poenitentia etenim est « vere et proprie Sacramen­ tum pro fidelibus, quoties post baptismum in peccata labuntur » (ibid. can. 1. Denz 911) Ideo etiam CIC can. 870: « In poenitentiae Sacramento... remittun­ tur peccata post baptismum commissa ». 1 Ergo peccata ante baptismum commissa nullo modo possunt esse materia sufficiens Poenitentiae; non ideo, quia iam remissa sunt, nam peccata iam remissa possunt esse materia sufficiens, etsi libera, absolutionis, sed praecise ideo, quia potestas clavium Ecclesiae se tantum ad peccata post baptismum patrata extendit. Utique nihil obstat, ut aliquis etiam peccata ante baptismum commissa pandat patri spirituali, sed absolvi non possunt; si vult, hoc poenitens id 50-70. — ]. J. O’ Brien, The remission of venial sin, Washington 1959. D) De contritione ut materia Poenitentiae. Contritio significat vi etymologica huius nominis cordis contusionem i. e. dolorem propter peccata, ut Catechismus Romanus apte dicit: « Recte autem contritionis nomen peccati detestationi... ad significandam vim doloris impositum est, ducta similitudine a rebus corporeis, quae minutatim saxo aut duriore aliqua materia confringuntur, ut eo vocabulo declaretur, corda nostra, quae superbia obduruerunt, poenitentiae vi contundi atque conteri. Quare nullus alius dolor vel ex parentum et filiorum obitu, vel cuiusvis alterius calamitatis causa suscep­ tus, hoc nomine appellatur, sed illius tantum doloris proprium est nomen, quo et amissa Dei gratia atque innocentia afficimur » (II. 5, 25). De contritione (Rene, repentance, banat) agendum est nobis ut est materia proxima Poenitentiae, sed ad bene cognoscendam eius naturam functionemque, necessarium est etiam de contritione ut est actus virtutis alicuius specialis, poenitentiae nempe, tractare. Ideo agendum est nobis hac quaestione: 1. 2. 3. 4. 5. De De De De De poenitentia secundum quod est virtus. actu virtutis poenitentiae in genere. contritione ad Sacramentum Poenitentiae absolute necessaria. proprietatibus contritionis. proposito non peccandi de cetero. 1. Dc poenitentia secundum quod est virtus. a) Nomina Poenitentiae. 1°. « Noham » i. e. displicentia de actu vel consilio praeterito (Os 13, 14), quod pluries tamen occurrit voce verbali «niham» unde substantivum «noham» derivatur. Interpretes Veteris versionis Graecae LXX vocabulis « metamelein » <'t « metanoein » transtulerunt vocabulum Hebraicum (Ex 13, 17; Jcr 8, 6; 31, — Vf·* D) Contritio. VL POENITENTIA. I'). Jud 21. 6 15), Vulgata autem transtulit vocabulum per « poenitere, dolere, gemere, poenitentiam agere ». I 2 . « Sub ·, quod vocabulum LXX recte quidem verbotenus per « epitrephein » vel · apostrephein · verterunt i. e. «converti ». Vulgata autem saepius eram hoc vocabulum per « poenitentiam agere n transtulit (2 Par 6, 24· 7 14· 3 Reg 8,33; Ez 18,21.30). ’ ' ‘ •1 . Latine adhuc adhibetur terminus a compunctio, compunctum esse, compungi », quod vocabulum acrem dolorem punctionis significat, et transsumptum est e versione Vulgata, quae varia verba Hebraica per boc vocabulum vertit (Ps 34, 16: « dissiparti sunt nec compuncti » = celo dammu; Ps 4, 5: « in cubilibus vestris compungimini» = oedammu; Ps 108, 17: «compunctus corde » = nikêh lebâiï). i ! I 5e. Item terminus technicus theologiae scientificus pro actu poenitentiae • contritio· e versione Vulgata originem ducit: Ps 50, 19: « cor contritum et humiliatum Deus non despicies» = leb nidkeh, Is 57, 15: «cum contrito et humili spiritu » = leb nidkaim, Habbêr = conterere. 6' Nomina haec omnia significant actum poenitentiae sub aliquo respectu, habetur in eo dolor (compunctio, contritio), versio suiipsius ad aliquod aliud («conversio, transmentatio »). Usitatissimum vero tum in Vulgata, tum apud scriptores Latinos vocabulum « poenitentia n evasit, cuius sensus etymologicus non est omnino certus. a. Potest enim derivari, quod verisimilius videtur e « poena », Graece « poine ", in \vesta « kaena », qua significatur « pretium, quo iniuria pensatur (reparatur), satisfactio quaevis... debita merces, pretium, quod solvitur pro iniuria illata ». ut Forcellini dicit (Totius Latinitatis Lexicon, IV, 714). LU idem lexicographus affirmat, vocabulum saepe scribitur etiam « paena » vel « pena », ( quo dein derivatur « poeniteo », « poenam seu dolorem affero, poena afficio. doleo, moleste fero, displicet quod placuit ». E participio autem praesentis derivatur vocabulum · poenitentia », quo significatur « dolor ob aliquod factum noxium, aut occasionis praetermissionem », sic iam penes Phaedrum. Livium, Plinium. Curtium, Rufum. Senecam. Tacitum, Suetonium; vocabulum boc usi­ tatissimum adhibuerunt etiam christiani. b. Gellius et Donatus, scriptores antiqui aevi putabant « poenitentiam » non a «poena», sed ab adverbio « paene » (quod scribitur etiam «pone») derivari. quod < n m designat, quae ad aliam ita accedit, ut cum ea coire atque in ea rrcipi videatur et exponitur: fere, quasi » (Forcellini p. 561). Secundum Grhum «poenitere» esset idem ac «parum videri», see. Donatum «parum putare ». m quibus etiam habetur ratio poenitentiae: « ... quae de nostra vTelAb facta sunt ea nobis post incipiunt displicere» (Gellius). Sed non \ Jitur cur debeat relinqui ctvmologia deducta e «poena», et cur debeat verbi cum quibusdam rceentioribus « pacnitentia ». b) Existentia virtutis poenitentiae. 1°. Vox Ecclesiae. Trident, sess. XIV. cp. 1: « Fuit quidem poenitentia universis hominibus, qui se mortali aliquo peccato inquinassent, quovis tempore ad gratiam et iustitiam assequendam necessaria, illis etiam, qui baptismi Sacra­ mento ablui petivissent, ut perversitate abiecta, et emendata tantam Dei offen­ sionem cum peccati odio pio animi dolore detestarentur » (Denz. 894). v 3°. In libris Sapientialibus vox occurrit saepe « metanoia » et « metanoein », idem quoad sensum, quod « niham », i. e. sensum mutare in alium quam hucusque fruit (Sap 5, 3; 11, 24; 12, 10; Eccli 17, 20; 48. 16). In Vulgata semper per « poenitentiam » vertitur, etymologice translatum esset « transmentatio », Ti3 i I | 2°. Scriptura Sacra. Deus mandato suo tum in Vetere, tum in Nova Lege poenitentiam praecipit, sed Deus tantum actus virtutum praecipit, ergo poeni­ tentia est virtus. Ad maiorem cf. Ez IS, SO: « Convertimini et agite poenitentiam (subu vehàsibu) ab omnibus iniquitatibus vestris, et non erit vobis in ruinam iniquitas». — Joel 2, 12-13: « Convertimini (subu) ad me in toto corde vestro, in ieiunio, et in fletu et in planctu. Et scindite corda vestra et non vestimenta vestra et convertimini (vesubu) ad Dominum Deum vestrum: quia benignus et misericors est ». — In Nodo Testamento quam plurimum commendatur poenitentia; suffi­ ciat allegare textus a Tridentino citatos Lc 13, 3: « Nisi poenitentiam egeritis, omnes similiter peribitis », et Act. 2, 38: « Poenitentiam agite et baptizetur unusquisque vestrum ». 3°. Traditio sacra prorsus idem saepissime affirmat et inculcat; plures monographias scripserunt de poenitentia, ut Tertullianus, ineunte saec. III-o, S. Padanus et Ambrosius saec. IV-o, S. Chrysostomus novem homilias habuit de poenitentia ad populum. Satis est exempli instar allegare dictum notissimum Ambrosii: « Peccatum non tollitur nisi lacrimis et poenitentia. Nec angelus potest, nec archangelus, Dominus ipse, qui solus potest dicere: « Ego vobiscum sum », si peccaverimus, nisi poenitentiam deferentibus non relaxat » (Ep 51, il PL 16, 1162). c) Recta notio virtutis poenitentiae. I ; ! | ! I j I 1°. Poenitentia est virtus (III q. 85, a. 1.). Definitur: « Poenitentia est moderatus dolor de peccatis praeteritis cum inten­ tione removendi ea ». Est virtus, nam « virtus est habitus electivus secundum rationem rectam. Pertinet autem ad rationem rectam, ut aliquis doleat de quo dolendum est, et eo modo et fine quo dolendum est, quod quidem observatur in poenitentia de qua nunc loquimur, nam poenitens assumit moderatum dolorem de peccatis praeteritis cum intentione removendi ea. Unde manifestum est, quod poenitentia de qua nunc loquimur, vel est virtus, vel actus virtutis ». 2°. Poenitentia est specialis virtus (art. 2.). — Virtus est habitus electivus et species habituum distinguuntur secundum species actuum huius habitus, qui est virtus. Si ergo habetur specialis actus laudabilis seu bonus, ibi etiam necesse est etiam esse specialem habitum huic actui speciali correspondentem. Atqui « manifestum est quod in poenitentia invenitur specialis ratio actus laudabilis, scilicet operari ad destructionem peccati praeteriti, inquantum est Dei offensa, quod non pertinet ad rationem alterius virtutis. Unde necesse est ponere, quod poenitentia est specialis virtus ». — » i 4< VI. POENITENTIA. 3 Poenitentia qua virtus pertinet ad iustitiam (art. 3.). — Peccatum enim laedit iustitiam erga Deum. Deus enim est absolutus dominus omnium, qui ergo abutitur aliqua re, praesertim suis facultatibus et actibus inde promanantibus, laedit ius Dei strictum in omnia. Atqui poenitentia, qua dolet de peccatis et vult ea removere, per hoc reparat ius Dei laesum, pertinet ergo ad justitiam. 4'. Poenitentia pertinet ad iustitiam commutativam (art. ad. 3.) « Sicut est commutatio quaedam in beneficiis, cum scilicet aliquis pro beneficio recepto gratiam rependit, ita est etiam commutatio in offensis, cum aliquis pro offensa in alterum commissa vel invitus punitur, quod pertinet ad vindicativam iustitiam, te/ voluntarie récompensât emendam, quod pertinet ad poenitentiam, quae respicit personam peccatoris, sicut iustitia vindicativa personam indicis. Unde manifestum est quod utraque sub iustitia commutativa continetur n. 5 . Poenitentia est pars potentialis iustitiae. luxta Doctorem Communem IMI p. 48. a. 1.) pars potentialis seu virtus ei adiuncta est ista, quae « ordinatur ad actus secundarios, quasi non habentes totam potentiam principalis virtutis, n Atqui poenitentiae virtus non habet totam potentiam iustitiae, nam non attingit aequalitatem in reparatione iuris Dei laesi, peccatum enim respectu Dei infinitam malitiam continet, quam homo nullo modo potest aequare. Iustitia ergo poeni­ tentiam habet ut actum secundarium quae ut pars ad iustitiam commutativam pertinet, sed quia aequalitas deest, ideo est pars potentialis iustitiae. 6°. Subiectum virtutis poenitentiae quoque solet definiri (art. 4.). Doctor Angelicus de subiecto proximo poenitentiae loquitur art. citato: quia iustitia ut subiectum proprium appetitum habet rationis, qui est voluntas, pronum est, quod etiam pars iustitiae potentialis, quae est poenitentia, voluntatem habet ut subiectum virtutis proximum. Subiectum remotum ut patet peccator est, qui dici debet subiectum stricte dictum poenitentiae. Sed subiectum poenitentiae potest etiam esse, qui non habet peccatum, subiectum nimirum late dictum: peccata enim omnia quae laedunt ius divinum doleri possunt ab omnibus. Sic Christus et B. Maria Virgo exempla possunt esse poenitentibus. « Poenitens enim — ut dicit Angelicus — laudabile exemplum dare potest, non ex eo, quod peccavit, sed in hoc quod voluntarie poenam sustinet pro peccato. Unde Christus dedit maximum exemplum poenitentibus, dum non pro peccato proprio, sed pro peccato aliorum voluit poenam subire η (III q. 15. a. 1. ad 5.). 7". Haec quidem est recta notio virtutis poenitentiae, sed expolita est etiam falsa cius notio a Novatoribus. Sic in sermone anno 1518. habito de poenitentia Luthcru.s affirmavit, quod « in usu sacrae Scripturae poenitentia non dicitur dolor, sed mutatio mentis et consilii ». Ex hoc sermone fuit excerpta et a Leone X damnata haec quoque propositio: «Verissimum est proverbium et omnium doctrina de contritionibus hucusque data praestantius: de cetero non facere summa poenitentia, optima poenitentia nova vita » (Prop. 7. Denz; 747). In Serin, de poen. 1518 dixit: « quo magis timore poenae et dolore damni sic conteruntur, eo magis peccant et afficiuntur suis peccatis, quae coguntur, non autem xolunt odisse ». — Melanchthon in sua Disputatione de poenitentia dicit, quod « stulte et impie docuerunt Scholastici, peccata remitti per contritionem sim fide » Prop. 7.) Lutherani autem « rigidi » in Colloquio Altenburgensi d \»’unt « Contritio non est opus nostrum, est potius passio nostra, qua contcnmur et concutimur» et eius est «hominem... concutere timore, tremore, D) Contritio. 775 horrore » (allegatum a S. Bellarmino, De poenitentia q. II. c. 2.). — Terrores hi secus iam in Apologia Confessionis Augustanae saepe memorantur, e. gr. o Dicimus contritionem esse veros terrores conscientiae, quae Deum sentit irasci peccato et dolet se peccasse. Et haec contritio ita iit, quando Dei verbo arguun­ tur peccata » (art. 12.). 2. De actu virtutis poenitentiae in genere. Poenitentia secundum quod est virtus, actum habet principalem contritio­ nem, de qua nunc in genere agendum est. a) Definitio contritionis. 1° Magisterium Ecclesiae sic definit contritionem: « Contritio quae primum locum inter dictos poenitentiae actus habet, animi dolor ac detestatio est de peccato commisso, cum proposito non peccandi de cetero » (Trid. sess. XIV. cp. 4). 2° Tali modo autem describitur quoad motiva et effectus eius, e qua descriptione statim videtur, duplicem esse contritionem: « Fuit autem quovis tempore ad impetrandam veniam peccatorum hic contritionis motus necessarius et in homine post baptismum lapso ita demum praeparat ad remissionem pec­ catorum... Docet praeterea, etsi contritionem hanc aliquando caritate perfectam esse contingat, hominemque Deo reconciliare, priusquam hoc Sacramentum actu suscipiatur, ipsam nihilominus reconciliationem ipsi contritioni sine Sacramenti voto, quod in illo includitur, non esse adseribendam. Illam vero imperfectam contritionem, quae attritio dicitur, quoniam vel ex turpitudinis peccati consi­ deratione vel ex gehennae et poenarum metu communiter concipitur, si volun­ tatem peccandi excludat cum spe veniae, declarat... donum Dei esse et Spiritus Sancti impulsum... Et quamvis sine Sacramento poenitentiae per se ad iustificationem perducere peccatorem nequeat, tamen eum ad Dei gratiam in Sacra­ mento poenitentiae impetrandum disponit » (Denz. 897-8.). b) Diviso actus virtutis poenitentiae. Actus virtutis poenitentiae dividitur in contritionem mere naturalem, in contritionem imperfectam et contritionem caritate perfectam. 1°. Perfectio virtutis alicuius, sic etiam poenitentiae, dependet a motivi perfectione, perfectionem autem maiorem vel minorem consequitur effectus. Si quis praecisive ob poenam dolet i. e. praescindendo de Deo, de quo fortasse nec cogitat et poenas solummodo mundanas (incarcerationem, amissionem famae, morbos e peccato contractos etc.) respiciat, habetur contritio mere naturalis, quae nullum producit effectum, nam cum Deo nullo modo cohaeret. 2°. Si quis ob culpam dolet eamque detestatur, potest in culpa respicere defectum oppositum bono creato (i. e. bono hominis), quatenus culpa malum est homini. Culpa enim rectae rationi humanae adversatur (= turpitudo peccati), dein etiam poenas habet secum coniunctas. Peccator has poenas considerare potest non praecisive, seu comprehensive, quatenus nempe poenae a Deo irato infliguntur (tum aeterna, tum temporalis). Contritio e tali motivo concepta est contritio imperfecta, seu attritio, quae, uti vidimus, concipitur e motivo super- 776 VI. POENITENTIA. naturali. hoc est relationem habente cum Deo, sed tamen inferiore: detestatione jiropler turpitudinem peccati et timore poenarum a Deo inflictarum. Haec attritio, motivo a contritione perfecta differens, effectum extra Sacramentum nullum sortitur, sed ad Sacramentum suscipiendum disponit, inquantum suffi­ ciens est, ut cum absolutione sacerdotali hominem justificet. (De attritione inferius cf. incisum 3. b.). 3r. Si quis oh culpam dolet eamque detestatur, potest in culpa respicere defectum oppositum bono increato (i. e. bono divino), quatenus culpa malum est Deo in se considerato. Tunc ut motivum contritionis habetur caritas Dei et contritio est caritate perfecta, effectumque sortitur, ut etiam extra Sacramentum hominem iustificet. De hac contritione perfecta nunc iam sermo habetur in sequentibus. c) Natura contritionis perfectae. 1°. Perfectio contritionis dependet a motivo eius. Hic actus virtutis poeni­ tentiae = contritio) etenim ut motivum habet amorem amicitiae seu benevo­ lentiae erga Deum, quo ei bonum volumus: ut Deus summe amabilis agnoscatur, et eius mandata observentur. Ad hunc amorem Dei propter summam eius bonitatem requiritur mutua amatio, quae ex parte Dei adest: nam Deus vult nobis communicare bonum divinum, ipsam vitam divinam per gratiam (II-II q. 23. a. 1.). Contritio ergo perficitur, seu perfecta fit caritate Dei, i. e. amore amicitiae erga Deum, iureque vocatur ideo contritio « caritate perfecta » a Tridentino. Contritio perfecta est unus modus e pluribus, quibus caritas Dei hacc theologica exerceri potest. 2 . Motivum caritatis Dei elici potest vel consideratione perfectionum divinarum, ita ut simul omnia attributa Dei respiciuntur, vel per considerationem perfectionis alicuius singulariter sumptae, inquantum concipiuntur sub ratione boni, puta sanctitatis, omnipotentiae, iustitiae, benignitatis, et etiam misericor­ diae etiamsi perfectio sit relativa. Omnes enim perfectiones seu attributa Dei identicae sunt cum cius essentia, sicque motivum possunt constituere caritatis perfectae. 3'. Contritio perfecta potest esse virtualis, si habetur actus caritatis elicitus. In actu caritatis enim continetur etiam detestatio peccati, nemo enim potest Deum perlecte diligere, quin odio haberet peccata sua, etiamsi casu non cogitet de iis Quia autem actus caritatis perfectae erga Deum hominem iustificat, con­ tritio virtualis (i e. actus caritatis elicitus in se implicite continens detestatio­ nem etc. peccati) iustificat peccatorem. Nam homo perfecte diligens Deum amore amicitiae, implicite detestatur etiam peccata sua sicque perfecte habetur aversio a peccatis et conversio ad Deum. Sed in praxi vix possibilis est contritio supradicta virtualis, elicita sc. non cogitando de peccatis, nam si aliquis in mortalibus sit constitutus, vix fieri po­ test quod Dei summam bonitatem considerans non veniret ei in mentem suus praesens status damnationis. I . Contritio perfecta potest esse formalis, si actus doloris et detestationis peccati, le contritio, est actus a caritate imperatus, ita ut duo actus habeantur: actus cantatis, qui imperat actum contritionis. In praxi vix occurrere posse videtur, quod aliquis eliciens actum contritionis perfectae, non habeat etiam D) Contritio. 777 actum caritatis perfectae formalem (quod tamen Noldin-IIeinzel possibile putat esse n. 247.). Peccator enim actum poenitentiae (contritionem) eliciens, hoc ideo facit, quia considerat peccata sua tamquam infinitae Dei bonitati repugnantia, et praecise bonitas Dei summa movet cum, ut peccata detestetur sua et de ii.s doleat: habet ergo etiam actum formalem caritatis. 5°. In Veteri Testamento contritio perfecta formalis vel virtualis iustificavit peccatores, virtute gratiae futuri Redemptoris et etiam nunc iustificat. Sed non sine voto Sacramenti poenitentiae vel baptismi, quod votum tamen, praesertim penes eos qui non cognoscunt religionem veram, potest esse implicitum (Tri­ dent: « includitur n). Notandum tamen, quod Christiano ad suscipiendum Sac­ ramentum non sufficit contritio virtualis, sed debet esse formalis. d) De effectu contritionis perfectae statuitur: THESIS. Contritio caritate perfecta: (1) peccatorem iustificat, (2) supposito voto Sacramenti. De fide definita. Pars I. probatur: Peccatores justificantur per contritionem. 1°. Vox Ecclesiae. Trid. sess. XIV. cp. 4. iam allegatum ubi definitur « contritionem aliquando caritate perfectam esse contingere hominemque Deo reconciliare » (Denz. 898). Catech. Romanus: « Contritio... statim, ut eam mentibus nostris concepimus, peccatorum remissionem nobis a Deo tribui alio loco eiusdem prophetae verba illa declarant: Dixi, confitebor adversum me iniustitiam meam, Domino, et tu remisisti impietatem peccati mei (Ps 31,5) » (II. c. 5. n. 34). — Prop. 32. Mich. Baii 1. oct. 1567. a S. Pio V. damnata: « Caritas illa quae est plenitudo legis, non est semper coniuncta cum remissione peccatorum » (Denz. 1032). 2°. Adversarii. a. Alii sunt haeretici, sc. Novatores omnes, qui de justificatione falsissimam tenentes doctrinam, necessario negabant per caritatem posse hominem iustificari, nam justificatio secundum eos solummodo per fidem possibilis est. b. Alii adversarii sunt heterodoxi, qui falsas (haereticas, partim suspectas, temerarias etc.) tenebant sententias, ut Michael Baius professor Lovaniensis, Cornelius Jansenius episcopus Yprensis, qui opinabantur justificationem ex cari­ tate contingere solum rarissime et non de lege ordinaria gratiae et tantum in casu extremae necessitatis, sicque vim caritatis perfectae extenuabant. c. Alii demum adversarii sunt Catholici, qui iusto plus affirmabant senten­ tiam suam de quantitate contritionis, cuius quantitas, i.e. intensitas debet esse absolute summa, ut Adrianus VI. Summus Pontifex in opere antea scripto; vel dicebant debere esse comparative summam i.e. maiorem quovis alio terreno dolore, sic Petrus Soto; plus minus recto maiorem gradum caritatis requirebant alii, ut Christianus Lupus O.S. Aug. (t 1685), Jenin oratorianus (f 1707), Berti O.S. Aug. (t 1766), Gazzaniga O.P. (t 1799), (de quibus cf. Galtier 63). 3°. Scriptura Sacra indefinite docet, quod actus caritatis elicitus amicum facit Dei, i.e. iustificat. Sic legitur: 50. - Radô, Ench. Liturgicum. 77S VT POENITENTIA. a. Jo 14,23: « Si quis diligit me et sermonem meum servabit, et Pater meus diliget eum et ad eum veniemus et mansionem apud eum faciamus ». Verba habentur in futuro: « Tèrèsei »=servabit, « agapêsei »=diliget, « eleusometha » =veniemus, « poiêsômetha » =faciemus, sed significant oblique etiam tempus praesens, nam loquuntur de casu, qui fieri potest, sed nondum factus est, quando sermo de eo fiebat. Edicitur autem, qui diligit Deum, statim ab eo redamari, et quidem stabili modo; Deus etenim mansionem (monên) facit apud cum, quae inhabitatio fit per gratiam habitualem; gratiae autem infusio expellit peccatum. b. 1 Jo 4,7: « Carissimi, diligamus nos invicem, quia caritas ex Deo est et omnis qui diligit, a Deo natus est et cognoscit Deum ». Contextu boc de dilec­ tione proximi agitur: qui sic diligit proximum, hoc ideo facit, quia « caritas ex Deo est», quo motioum assignatur caritatis. Effectus vero significatur eo, quod sic diligens proximum « a Deo natus est », i.e. renatus, seu habet gratiam justi­ ficationis. Hac enim fit filius Dei adoptivus, et heres gloriae, aliis verbis est in statu gratiae, quae gratia expellit peccatum. Diligens ergo Deum justificatur a peccatis. c. In Vetere Testamento quoque sic fuit: « Ego diligentes me diligo », (Prov 8,17), dicit Deus, iam vero dilectio Dei efficax est secum portans iustificationem, proin remissionem quoque peccatorum. (I. Haec quidem de actu elicito caritatis, seu de contritione virtuali dicta sunt .De contritione formali, i.e. de actu imperato poenitentiae a caritate edicun­ tur a S. Scriptura quae supra iam allegata sunt. (1. b. 2°). 4°. Traditio quoque abunde demonstrat thesim nostram. Sufficiat afferre testimonia pulchra : S Ghrysostomus: « Sicut ignis in silvam ingressus, omnia purgare solet, sic caritatis fervor, quocunque inciderit, omnia tollit atque exscindit... Ubi caritas est, sublata sunt mala » (In 2 Tim hom. 7,3 PG 62,6-10). S. Augustinus brevissime sed optime: « Deum non vides? Ama et habes! » (Sermo 34,3 PL 38,211). S. Petrus Chrysologus: « Caelestis creditor totum debitum caritate com­ pensat... Absolvi vis? Ama! Caritas cooperit multitudinem peccatorum. Negati­ onis crimine quid peius? Et tamen Petrus amore solo valuit hoc delere » (Sermo 94. PL 52,466). S. Gregorius Magnus: « Quid esse dilectionem credimus, nisi ignem? Et quid culpam, nisi rubiginem? Unde nunc dicitur: Dimittuntur peccata multa, quoniam dilexit multum. Ac si aperte diceretur: Incendit plene peccati rubigi­ nem. quia ardet valide per amoris ignem » (In Evang. hom. 33,4 PL 76,1241). 5“. Ratio theologica demonstrat thesim. nam si Dens velit peccatori reatum eius condonare, hoc tunc praecise facere debet, quando peccator omnino, (piam maxime potest, avertitur a peccato et convertitur ad Deum. Atqui praecise motivum caritatis awrtit peccatorem maximali modo possibili a peccato etc., ergo Deus, si con­ donin’ vult, quod autem e revelatione certum est, condonat peccata e motivo caritatis detestata. D) Contritio. 779 Corollarium. De modo quo contritio concurrit ad iustificationcm. E pluribus locis S. Thomae sic colligi potest modus, quo contritio perfecta confert ad iustificationcm peccatoris. Causa iustificationis solummodo « unica formalis causa est iustitia Dei » (Trid. sess. VI, cp. 7.). Quid facit ergo con­ tritio caritate perfecta? Respondendum, contritionem ad justificationem concur­ rere quidem, sed non ut causam formalem, hoc enim adversaretur Tridentino; item etiam ideo, quia una est causa iustificationis in omnibus, parvuli vero sine ullo actu iustificantur, adulti vero per attritionem et Sacramenti susceptionem etiam sine contritione perfecta justificantur. Remissio ergo peccatorum fit solum per gratiae infusionem, ad quam conditio sine qua non est contritio perfecta, vel attritio cum Sacramento. Contritio ergo disponit si perfecta sit, ad justifi­ cationem per infusionem gratiae etiam sine Sacramento; attritio disponit ad hoc eo, quod aliquis attritus suscipit Sacramentum. Hoc probatur eo, quod peccatum habituale, quod tolli debet, consistit in voluntaria privatione gratiae sanctificantis. Haec privatio iuxta doctrinam S. Thomae consistit 1°. in macula animae, quae metaphorice est absentia nitoris, i.e. gratiae sanctificantis, dein 2°. in aversione a Deo, non in actu, qui iam praeterivit, sed in interruptione coniunctionis cum Deo per hunc actum peccaminosum, dein 3°. in offensa Deo illata, inquantum Deus non amantissimus Pater, sed iratus vindex est, demum 4°. in reatu, qui est debitum sustinendi odium Dei. Atqui haec quatuor tolluntur solummodo per infusionem gratiae, contritio ergo tantum dispositive se habet ad gratiae infusionem. Minor probatur: Ad 1°. Macula peccati tollitur tantum per gratiam, macula enim est absen­ tia nitoris supematuralis (« refulgentia divini luminis ») quae est gratia, aufertur ergo per infusionem gratiae (I-II q. 86. a. 1. et q. 87. a. 6.). Ad 2°. Aversio inquantum est interruptio coniunctionis, non potest tolli, nisi per novam coniunctionem, « haec autem coniunctio non est nisi per gratiam, per quam Deus mentem inhabitat et mens ipsi Deo per amorem caritatis inhae­ ret. Unde ad sanandam praedictam aversionem requiritur gratiae et caritatis infusio, sicut ad sanationem caecitatis requiritur restitutio potentiae visivae » (De veritate q. 28. a. 6). Ad 3°. Offensa quoque Dei non potest tolli, nam homo incapax est satisfac­ tionem condignam praestare, Deus hanc reparationem condignam remittit homini sicque Deus nobis pacatur. Haec pax α consistit in dilectione qua Deus diligit nos... Effectus autem divinae dilectionis in nobis, qui per peccatum tollitur, est gratia qua homo fit dignus vita aeterna, a qua peccatum mortale excludit. Et ideo non posset intelligi remissio culpae, si non adesset infusio gratiae » (I-II q. 113, a. 2.). Ad 4°. Reatus autem culpae « non tollitur quamdiu homini non datur unde (Deum possit habere sibi pacatum) et possit ad gloriam pervenire: hoc autem est gratia n (De verit. q. 27. a. 2). Ergo: Deus iustificat hominem peccatorem per gratiam suam, sed qui nos creat solus, Deus a pristino lapsos statu non solus instaurat, sed simul nostros labores exigit: actum poenitentiae, i.e. contritionem, quae ad impetrandam Dei gratiam nos disponit. Si caritate perficitur hic actus poenitentiae: cum Sacra­ menti voto iam fit reconciliatio, si actus habetur contritionis imperfectae, cum 7S0 VI. POENITENTIA. S.n rame ito rc suscepto justificat hominem attritione ad hanc remissionem dispo­ situm. De qua nunc attritione singulariter statim dicendum est nobis. II. pars probatur: Votum Sacramenti. Dominus non incassum instituit Poenitentiae Sacramentum, sed, ut via remissionis peccatorum in Nova Lege, aevo gratiae superabundant^, facilior et securior evaderet, ideo omnes necessario recurrere debent ad hoc medium. Votum ergo Sacramenti est etiam conditio sine qua non, sicut caritas in qua includitur: vere non potest Deum diligere, qui non vellet Sacramentum poeni­ tentiae unquam suscipere, quando suscipiendum est (vel praecepto, ut est annua confessio, vel si vellet communicare). Hoc autem Sacramenti votum saltem obicctive implicitum, ut patet, non habet propriam vim peccata remittendi, nam votum Sacramenti in se talem vim non habet, ut clarum est penes eos, qui votum haberent explicitum cum sola attritione: nam tales non justificantur. Nec intuitu futuri Sacramenti suscipiendi votum huius modi Sacramenti vim deletivam peccata habere potest, quod enim mondum existit, non potest habere influxum. 3. De contritione ad Sacramentum Poenitentiae absolute necessaria. Quaestio est, qualis contritio ad suscipiendum Sacramentum Poenitentiae simpliciter seu absolute necessaria sit e tribus speciebus virtutis poenitentiae. Pronum est actum poenitentiae naturalis nil efficere, non enim habet relationem ad ordinem supernaturalem. Ideo relinquitur quaestio, num ad Sacramentum suscipiendum necessaria sit contritio perfecta, an absolute tantum actus attri­ tionis requiratur. De qua re magna exarsit lis inter theologos, sed nunc iam quaestio merum historicum habet momentum. a) Contritionistae et attritionistae. 1°. Distinctionem inter contritionem caritate perfectam et contritionem imperfectam Sancti Patres nondum clare edixerunt, etsi rem ipsam cognoverunt. Primus Alanus de Insulis (Lille 1 1202) locutus est clare de attritione, sed nomine, quod iam ante eum usitatum fuit. Alexander Halensis (t 1245) iam notam supponens attritionem, eam primus cum Sacramento poenitentiae coniunxit, theoriam intricatam proferens. Distinxit etenim inter a dolorem attritionis, dolo­ rem contritionis et dolorem satisfactionis », dixitque ex attrito posse fieri contri­ tum, quod etiam alii docuerunt, ut Albertus· Magnus (t 1280), hac doctrina non­ dum expolita aliquo modo contritionem perfectam ad Sacramentum requirentes. Petrus Lombardus e.gr. manifeste docuit ad Sacramentum necessario requiri contritionem caritate perfectam, quia in revelatione solum caritati promittitur, quod operiet multitudinem peccatorum. S. Bonaventura (t 1274) iam docuit, attritionem esse caritatem probabilem, et sufficere ad Sacramentum; si quis ergo confiteatur cum attritione et haec non sit ficta, ipso facto evadit in Sacramento contritio. Duns Scotus (t 1308) et Scotistae docuerunt attritionem sufficere ad Poenitentiam. 2 Saec. XVI-o Novatores novam theoriam protulerunt, nam omnem contritionem insufficientem dixerunt, dicentes eam esse solummodo « conscientiae cruciatus, veram cordis passionem et sensum mortis » (Artic. Smalcaldici), Justi­ ficationem autem oriri c fide tantum. Verus autem » contritionismus » hoc I I I I | I j I ' I D) Contritio. 781 saeculo inter Catholicos exortus est. Franc, de Victoria (t 1546), parens theolo giae Sahnanticensis O.P., déin Andr. Vega O.F.M. (t 1560) Dom. Soto O.P. (t 1560) dcin professores Lovanienses saec XVII-i aliqualem contritionem pos­ tulabant ad Sacramentum, affirmantes, quod poenitens saltem actum initialem contritionis caritate perfectae debet elicere. Contritionistae extremi fuerunt iam heterodoxi: Jansenius, Midi. Baius et Quesnelius, qui omnes actus caritate non formatos peccata habuerunt, ct consequenter ad Sacramentum contritionem per­ fectam postulabant. Tridentinum ex professo abstinuit a quaestione dirimenda, sed cum saec. XVII. disputatio in dies cresceret semperque acrior evasit, Alexander VII. a. 1667. ordinavit, quod partes litigantes « non audeant alicuius theologicae censurae... taxare alterutram sententiam, sive negantem necessitatem aliqualis dilectionis Dei in praefata attritione ex metu gehennae concepta, quae hodie inter scholasticos communior videtur, sive asserentem dictae dilectionis necessitatem, donec ab hac S. Sede fuerit aliquid hac in re definitum n (Denz. 1146). 3°. Etsi talis definitio usque hodie edita non est, tamen sententia negans necessitatem aliqualis contritionis perfectae seu eliciendi actum initialem dilec­ tionis, hodie iam in praxi ab omnibus fere theologis, si paucissimos excipias ut Périnelle, communis facta est. Priimmer non dubitat enuntiare, quod haec pro­ positio prorsus certa sit et contraria sententia nunc iam sit temeraria (Man. Th. Mor. η. 343), similiter alii. b) Notio rectae attritionis. 1°. Secundum doctrinam Ecclesiae Tridentinam attritio procedit « vel ex turpitudinis peccati consideratione vel ex gehennae et poenarum metu n (Denz. 898). Quaestio non est, quod hic metus seu timor potest esse filialis, quo scilicet timetur malum Dei, quando nempe per peccatum Deus immense bonus Pater offenditur: hic timor filialis iam est caritatis. Sermo ergo est de alio timore, qui potest esse duplex. Timor serviliter servilis timet praecisive, ut dictum est, malum hominis, i.e. poenam aeternam et temporalem ut principale malum sui, itaque eligeret procul haesitatione peccatum, si poena non existerct. Talis timor non congruit cum fine hominis ultimo, ideoque non sufficit ad Sacramentum poenitentiae. Sed timor simpliciter servilis, qui non considerat poenam ut prin­ cipale malum, nec fugam poenae ut finem ultimum, et non excludit, imo inten­ dit ulteriorem relationem ad Deum: est iste timor e quo attritio ad Sacramen­ tum sufficiens procedit (Hugon, O.P., Tractat. Dogm. IV. 5. cd. 1927, p. 597). 2°. Quod ergo adtinet motiva rectae attritionis, haec a. procedere potest e consideratione turpitudinis peccati, quae intelligi debet ea, qua peccatum adver­ satur legi divinae, non solum naturali rationi. Omne vero peccatum multiplicem rationem turpitudinis in se continet: inoboedientiam, ingratitudinem, contemp­ tum legislatoris. Alia turpitudo autem in effectibus peccatorum potest con­ siderari: animam deiformem Deo exosam reddit, imaginem Dei evacuat et deturpat, maculisque reatus foedat. — b. Metus gehennae est timor effectuum peccati gravis, qui consistunt in poena damni et poena sensus. Inquantum hae poenae considerantur tamquam a Deo inflictae, cuius iustitia non sinit peccata gravia sine ultione, habetur attritio sufficiens. — c. Metus poenarum est timor ob mala e peccato obvenientia, sive temporalia sint, sive alterius vitae, ut poenae purgatorii ignis. VL POENITENTIA. c) Scriptura Sacra hortatur peccatores ad timorem salutarem. Sic Joannes Baptista ad poeni­ tentiam exhortatus est peccatores eo, ut fugiant poenas et iram Dei : « Progenies viperarum, quis demonstravit vos fugere a ventura ira? Facite ergo dignum fructum poenitentiae! » (Mt 3,7 s.). — Dominus saepe commendavit — plus quam triginta vicibus ut motivum ad fugienda peccata timorem gehennae, e.gr.: < Potius timete eum, qui potest et animam et corpus perdere in gehennam » (Mt 10,28). d) Traditio quoque talia profert, sic S. Chrysostomus dicit: α Quid gehenna gravius? Sed huius metu nihil utilius, gehennae nempe timor nobis affert regni coro­ nam' ■ PG 49,154). — Addi potest S. Coelestinus Papa (422-432), qui praecepit poenitentes reconciliari debere in articulo mortis etsi manifeste supponit eos non esse contritos, sed tantum — nostra terminologia — attritos, dicit enim, quod non absoluti damnarentur: α Quid hoc (sc. absolvere tales) rogo, aliud est, quam morienti mortem addere eiusque animam sua crudelitate, ne absoluta esse possit, occidere? » (Denz. 111). e) Argumenta e ratione theologica. Γ. Argumentum fit e doctrina Tridentina; etsi definitionem Concilium noluit dare, sed tamen docuit, quod attritio peccatorem α ad Dei gratiam in Sacramento poenitentiae impetrandam disponit ». Propter vocabulum « dispo­ nit » quidam opinabantur, quod disponit ad id, quod contritionem saltem '< initialem » habeat peccator, at hoc falsum est. Nam primo etiam contritio caritate perfecta se solum dispositive habet ad justificationem, secundo si « dis­ positio » per attritionem esset tantum mediata i.e. suscitans contritionem, tunc non esset dispositio Sacramenti, de quo Concilium loquitur, sed esset dispositio ad contritionem perfectam. Tertio evanesceret comparatio instituta a Tridentino inter contritionem caritate perfectam et attritionem: quod contritio nempe sine Sacramento disponit, attritio cum Sacramento ad Justificationem, si vero solum ad contritionem eliciendam disponeret, cur haberetur ista comparatio? (Galtier p. 349). 2 . Argumentum sumi potest ex auctoritate S. Thomae: « Si clavis nullo modo ad culpae remissionem ordinaretur, sed ad remissionem poenae tantum,... non exigeretur votum suscipiendi effectum clavium ad culpae remissionem, sicut non exigitur votum suscipiendi alia Sacramenta, quae non ordinantur ad culpae dimissionem, sed contra poenam » (Suppi, q. 18. a. 1.). — Similiter Duns Scotus: * iSi) per Sacramentum poenitentiae nunquam deleretur peccatum, sed necesse esset prius deleri per contritionem ad hoc, quod digne susciperetur Sacramen­ tum poenitentiae... sequeretur inconveniens, quod nunquam Sacramentum poenitentiae posset esse secunda tabula, quia nunquam liberaret naufragum a periculo submersionis» (In IV. dist. 14. q. 4. nr. 6). — His dictis habetur ar­ gumentum convincens, nam dicitur: si nunquam sine contritione absolvi posset poenitens. tune rex era ad quid clavium potestas? Aliud est enim, si aliquoties, extraordinarie et per accidens iam ante susceptionem Sacramenti iustificatus sit phst simul constare firmum propositum non peccandi et iudicium praevisionis se iterum peccaturum esse. D) Contritio. 787 b) Proprietates propositi non peccandi. Quinque dotes seu attributa debet liabere propositum: 1°. Debet esse absolutum ratione essentiae. Secundum doctrinam enim Ec­ clesiae Tridentinam, contritio necessario includit « propositum non peccandi de cetero », uti vidimus, et revera non haberet actum contritionis ille, qui non haberet hoc propositum: nam ad contritionem pertinet aversio a peccato, quod per propositum fit. Ideo hoc propositum absolutum debet esse, et non conditionatum, e.gr. « non negabo Deum, nisi in extrema necessitate constitutus ». Dein non potest esse propositum limitatum nec ad materiam, nam debet se extendere ad omnia peccata, nec ad tempus, dicendo·. « Per unam mensem abstinere volo ab hoc peccato gravi », nec ad difficultates, puta si quis eliceret propositum: « In quantum hoc possum observare ». 2°. Propositum debet esse firmum ratione proportionis i.e. debet velle vitare omnia peccata mortalia et quodcunque malum perpeti, quam iterum ea perpetrandi. Hoc tamen generaliter debet fieri, non in particulari. « Caveat con­ fessarius, ne poenitenti proponat in particulari mala ferenda vel bona relin­ quenda » (Merkelbach n. 488,2). — Firmitas propositi affectiva debet esse, i.e. voluntas taliter affecta, ut si statim adesset occasio peccandi, non peccaret, non debet esse firma effective in futuro, i.e. quae omnino excluderet futuros lapsus. 3°. Propositum debet esse efficax ratione efficientiae, i.e. quia revera vult vitare mortalia, vitare etiam debet omnia quae ad peccatum conducunt. Pro­ positum ergo non peccandi necessario etiam includit in se voluntatem vitandi occasiones proximas peccandi, dein debet habere volutatem reparandi damna illata, e.gr. laesionem famae, restituendo damnificationem, item voluntatem con­ donandi offensoribus, petendique condonationem ab offensis per eum. 4°. Propositum debet esse universale ratione materiae, i.e. omnia peccata gravia includere debet, etiam talia, quae nunquam commisit. In hoc differt pro­ positum a contritione: haec enim se extendere debet ad omnia mortalia com­ missa, illa autem ad omnia mortalia possibilia. Ratio est, quod homo nunquam scire potest, num occasioni vel aliae tentationi subiaceat, et ideo tunc tantum Deo totaliter conversus est, si omnia vult vitare in posterum peccata. Pronum est, nullo modo debere poenitentem omnia et singula peccata gravia possibilia percurrere, imo hoc dissuaderi debet. Vehementer tamen suadendum, ut pro­ positum etiam particulare et speciale concipiat praeter propositum universale: ut profectui suo spirituali consulat. 5°. Propositum debet esse saltem implicitum, quod iam a Tridentino in­ nuitur per vocabulum « includitur ». Supponitur autem, quod contritio e motivo universali concepta sit, in hoc enim semper includitur propositum non peccandi. Propositum explicitum postulat S. Alphonsus e ratione practica, nam enume­ rans tres sententias de necessitate propositi explicit!, dicit, sententiam propo­ situm explicitum exigentem non carere probabilitate, ideoque in praxi esse sequendam. Praesertim Ant. Ballerini (t 1881) sententiam de proposito implicito propugnabat, quae nunc iam communior evasit, nam propositum explicitum nec praecepto positivo, nec e natura rei requiritur, voluntas enim non peccandi in omni vero dolore et detestatione includitur. Hanc sententiam propositi impliciti tenent inter alios Vermcersch-Creusen (n. 529), Noldin-IIeinzel (n. 262), Mer­ kelbach (n. 487), Aertnys-Damen (n. 288). TSS VI. POENITENTIA. Corollarium I. De promissione occasionem vitandi. Γ. In aliquibus regionibus usitata est formula, qua dicitur: « Promitto me non peccaturum de cetero occasionemque peccati velle vitare. » Per se non est necessarium edicere propositum vitandae occasionis, nam non omnes poenitentes sunt in tali occasione, sed si sint, « debent, ut cl. Vermeersch monet, fir­ mam voluntatem habere sub gravi fugere occasionem proximam liberam, inquantum vero quis in occasione proxima necessaria esset, voluntatem debet habere, omnia remedia naturalia et supernaturalia adhibendi, nam « qui liberam occasionem proximam materialiter vel formaliter deserere renuit, actu graviter peccat contra virtutem, cuius neglegit officia... et quia actu graviter peccat, eius propositum non est universale, sicut esse debebat n (Vermeersch-Creusen n. 535). 2°. Quod autem formulam memoratam et alias eiusdem generis adtinet, recte notat 0. Eltl, talem formulam nimis vagam et dogmatice iusto rigidiorem esse. Ideo si adhibeatur talis forma, bene declarari debet, ne homines assues­ cant promissioni quam practice exsequi non possunt, nam mortalia et non omnia quaevis peccata debent necessario vitari; item non quaevis occasiones, sed proximae liberae (Linz. Th. prakt. Quartalschr. 1951, 348). Corollarium II. De omissione propositi expliciti. Agitur de casu, si quis propositum solummodo implicitum, i.e. inclusum in vero dolore habuerit, sententia, quae negat necessitatem propositi expliciti, in praxi tuta est, ideoque ante factum curandum est, ut propositum semper cxplicitum habeatur. Post factum vero, si tantum propositum virtuale implicitum habebatur, « quiescat animus, tum quia de facto virtuale sufficit... tum etiam quia... nimis incertum est, ut necessaria sit iterata confessio » (Galtier p. 42). Corollarium III. De proposito specialiter determinato. Pro praxi pastorali prae oculis habendum est monitum cl. Priimmer: « Quando fideles frequenter eadem peccata confitentur, quae non tam ex fra­ gilitate quam cx aperta socordia oriuntur, coniicere (etsi non certo indicare) licet, eos elicere proposita nimis generalia vel non satis strenua. Proinde sunt monendi, ut maiore diligentia contritionem et propositum eliciant. Non raro etiain poenitentes (praesertim mulieres) diu examini conscientiae incumbunt, minimas culpas maxima anxietate requirunt, et longas confessiones peragunt, nec tamen ita solliciti sunt, de dolore et firmo proposito. Serio instruendi sunt isti, ut (omissa meticulosa enarratione omnium peccatorum venialium) magis insistant in perfecta contritione elicienda et firmo ac specialiter determinato proposito statuendo. Ad firmitatem propositi augendam praestat ut poenitentes illud post confessionem saepius renovent, e.gr. quolibet die » (III. n. 357). Litteratura. P Mingi >. Die .ingcblich laxe Reuelehre des Duns Scotus, in: ZfkTh 1901, 230-257. — Rrg Schultc, Reue und Bussakraincnt 1907. — Λ. Arndt, Die unvollkommene Reue nacb den L« hrlx-tiinmungen des Tridentiner Konzils, Paderborn 1912. — R. Rimml, Das Furchtprob’.rni in der Lehre des 111. Xugustin,in: ZfkTh 1921, 57-58. 240-249. — M. Premm, Das Tnd· ntiniscbt «diligere incipiunt», Graz 1925. — F. Dickamp, Melchioris Cani de contritnne < t attritione doctrina, in; Xenia Thomistica III (1925) 423. et Th. dogm. Man. IV (19 >1 312-331. — J Pénnellc, L’attrition d’après le Concile de Trent et d’après de Saint Thomas, Le Saulchoir 1927. — P. Galtier, Amour dc_ Dieu et attrition, in: Gregorianum 1 T1-416 et De pacnitentia 1950, 1-89 et 341-365. — V. Heynck, Zur Lehre von der E) Confessio. unvollkominenen Reue in der Skotistenschule des ausgelienden 15. Jahrhunderts, in: Franziskanische Studien 1937, 15-58. — P. Dondaine, L’attrition suffisante, Paris 1943. — V. Ilcynck, Zum Problem der unvollkommenen Reue auf dem Konzil von Trient, in: G. Schreiber, Das Weltkonzil von Trient, Freib i. Br. 1951, I, 231-280. — E. Doronzo, Tract, dogm. de poenitentia, II, Milwaukee 1951, 1-339. — C. O. Brien, Perfect contrition in theory and practice, Killiney 1952. — G. Rambaldi, Contrizione, attrizione, c loro efficacia in uno scritto del 1553 di J. Lippomano, in: Gregorianum 1953, 594-602. — V. Heynek, Zur Busslehre des hl. Bonaventure, in: Franzisk. Studien, 1954, 1-81. Respectu pastorali. D. Prümmer, Man. Th. Moral, ed. 5. 1928, III. n, 339-357. — A. Vermeersch-J. Creusen, Th. Mor. ed. 4. 1948, III. n. 518-536. — B. Merkelbach, Summa Th. Mor. ed. 8. 1949, III. n. 474-506. — J. Aertnys-C. A. Damen, Th. Mor. ed. 16. 1950, II. n. 278-289. — J. Fanfani, Man. theorico-practicum Th. Mor. IV. 1951, p. 343-362. — O. Ettl, Zum Problem des Reuegebetes, in: Linzcr Theol. prakt. Quartalschr. 1951, 348-349. — O. Schollig, Verwaltung d. hl. Sakramente, 4. ed. 1952, 116-124. — I/. Noldin-A. Schmitt-G. Heinzel, Summa Th. Mor. ed. 30. 1954, III. n. 246-264. E) De confessione ut materia Poenitentiae. Actus principalis virtutis poenitentiae est contritio: actus secundarii hujus virtutis sunt confessio et satisfactio. Confessio definitur a Catech. Catholico: « Confessio peccatorum est eorum accusatio, facta sacerdoti legitime approbato, ad absolutionem sacramentalem consequendam » (qu. 442). Post rationem red­ ditam dogmaticam confessionis, e doctrina Ecclesiae confessionis attributa dilu­ cidantur, dein conditio praesupposita bonae confessionis, discussio i.e. examen suiipsius, demum iteratio confessionis. Tractandum ergo est nobis: 1. 2. 3. 4. Fundamentum dogmaticum confessionis. De proprietatibus confessionis. De examine conscientiae. De confessionis iteratione. 1. Fundamentum dogmaticum confessionis. Qua fundamentum confessionis statuitur: THESIS. Sacramentum poenitentiae (1) indolem habet indicii, (2) ideo con­ fessio omnium mortalium iure divino necessaria est ad eorum veniam consequendam. De fide definita. Pars. I. probatur: Indoles iudicialis. a) Notio actus iudicialis. 1°. Actus iudicialis oritur e potestate iudiciali, quae potest esse criminalis vel contentiosa. Potestas sacramentalis Poenitentiae est potestas iudicialis cri­ minalis, nam peccata sunt crimina contra maiestatem et dominium Dei com­ missa. Differentiae tamen signari solent inter potestatem criminalem iudicialem communem et sacramentalçm hae: a. Ratione finis Poenitentia praecipue in favorem peccatoris exercetur, ut absolvatur a criminibus suis. — b. Ratione cognitionis causae in Poenitentia non adhibentur testes et accusator, sed ipse peccator est reus, testis et accusator. — c. Ratione sententiae in Poenitentia sententia dependet non exclusive a culpae facto, sed praesertim a dispositione 790 VI. POENITENTIA. peccatoris. — d. Ratione poenae, quae in Poenitentia primario medicinalis est cl satisfactoria, secundario solum vindicativa. — e. Ratione fori, quod in Poeni­ tentia est internum per se, per accidens tantum externum. 2°. Potestas iudicialis in eo consistit, ut a. verus iudex habeatur, qui sen­ tentiam ex auctoritate fert, non vero arbiter, cui potestas confertur e communi consensu partium litigantium, dein b. ut sententia feratur iuxta normam legum, seu iuxta meritum causae, non ad beneplacitum arbitri. Haec in Poenitentia quoque contingunt. b) Vox Ecclesiae. Trid. sess. XIV, can. 9: α S.q.d., absolutionem sacramentalem sacerdotis non esse actum judicialem, sed nudum ministerium pronuntiandi et declarandi: a. sit > (Denz. 919). c) Scriptura Sacra. Verbis institutionis Sacramenti huius iam demonstrata est indoles eius iudicialis. /Xpostoli enim accipiebant potestatem sententiam ferendi vel remis­ sionis vel retentionis, ergo indicium debent proferre, quod etiam in coelis effica­ ciam habebit; tanti momenti est potestas haec, ut comparatione clavium illus­ trata est ab ipso Domino. d) Traditio de hac potestate iudiciali tota testatur: antiqua aetate Ecclesiae poenitentes indicabantur, accipiebant poenitentiam iuxta sententiam episcopi, saepe usque ad mortem duraturam. Aetate quoque saeculorum subsequentium excom­ municationes, casus reservati indolem demonstrabant iudicialem huius Sacra­ menti. Conscientia quoque huius indolis iudicialis edicitur. Sic Constit. Apostolicac: » Potestatem habes indicandi eos, qui peccarunt. Quoniam vobis episcopis dictum est: Quodcunque ligaveritis... ludica igitur, episcope, potestate fretus, tamquam Deus » (II, 11 PG 1, 614). — Versus finem saec. IV-i Consultationes Zachaei et Apollonii: « Dominus non denegat veniam peccatorum contra eum admissorum, si verae conversionis labore mereamur, ut sub eius praecepto caelum consentiat cum iudicio sacerdotum η (II, 18 PL 20,1143). — S. Hieromimus vero affirmat : « Absit, ut de his quidquam sinistrum loquar, quia apostolico gradui succedentes, Christi corpus sacro ore conficiunt; per quos et nos christiani sumus; qui claves regni caelorum habentes quodammodo ante indicii diem iudicant » (Ep. 14,2 PL 22,352). e) Ratione convenientiam indolis iudicialis ostendit Suarez: α Conveniens fuit longe aliter i emitti peccata ante baptismum commissa et quae post illum committuntur. nam illa priora remittuntur per modum regenerationis, et ideo prorsus delentur et magna facilitate... At vero peccata commissa post baptismum et fidei illuminationem, ex eo capite graviora sunt et medicinam postulant acerbiorem. ac propterva remedium adversus haec peccata per modum iusti indicii institui debuit Quod etiam expediebat, ne hominibus christianis ex facilitate veniae p<’< « andi occasio dari videretur. Potestas igitur ad remittenda haec peccata judiciaria est » (De poen. disp. 16. sect. 1 nr. 11.). ; : i j 11 I I | I I ! ' 1 E) Confessio. 791 Pars II. probatur: Necessitas confessionis omnium mortalium. a) Vox Ecclesiae. Trid. sess. XIV. can. 6: « Si quis negaverit, confessionem sacrarnentalem vel institutam vel ad salutem necessariam esse iure divino, aut dixerit, modum secrete confitendi soli sacerdoti, quem Ecclesia catholica ab initio semper obser­ vavit et observat, alienum esse ab institutione et mandato Christo et inventum esse humanum: a. sit » (Denz. 916). — Ibid. cp. 5.: « Constat, sacerdotes indi­ cium hoc, incognita causa, exercere non potuisse... si in genere dumtaxat et non potius in specie ac singillatim, sua ipsi peccata déclarassent. Ex his colli­ gitur, oportere a poenitentibus omnia peccata mortalia quorum post diligentem sui discussionem conscientiam habent, in confessione recenseri, etiam si occul­ tissima illa sint » (Denz. 899). b) Omnes Protestantes negabant potestatem Ecclesiae judicialem et confessionis necessitatem ex ea fluentem. Sic e.gr. Philippus Melanchthon: « Quod obiiciunt, indicem debere cognoscere causam priusquam pronuntiet, hoc nihil ad hanc rem pertinet, quia absolutio est exeeutio alieni beneficii non est indicium » (Apol. Confess. Au­ gust.). Calvinus vero simili modo: « Contendunt, non posse fieri indicium, nisi causa cognita; in promptu est solutio, temere hoc sibi arrogare, qui sunt a seipsis indices creati » (Instit. rei. chr. III. c. 4,18). c) Scriptura Sacra. Verba institutionis potestatem judicialem constituunt. Sed ex hac potestate ultro sequitur confessionis necessitas, nam accusatores ipsi sunt poenitentes, et praeprimis internum debent accusare actum peccaminosum, quod sine confes­ sione i.e. accusatione suiipsius non est possibile. Iure divino necessaria est con­ fessio non eo sensu, ac si Christi praeceptum directe et immediate e Scriptura demonstrari possit, sed eo sensu, quod Traditio de hac institutione divina con­ fessionis testatur et quod indirecte et mediate etiam e verbis institutionis probari potest. Haec necessitas etiam necessitas medii est, nam si habetur potestas iudicialis, tunc necessario haberi debet etiam medium ad hanc potestatem recte exercendam: accusatio, i.e. confessio peccatorum. d) E Scriptura ct Traditione simul sumpta S. Bcllarminus ingeniose probat confessionis necessitatem ex ana­ logia figurarum S. Scripturae (1. III. c. 3). 1°. Prima figura est protoparentum et Cain, a quibus Deus post peccatum commissum confessionem exigebat. « Non solum cordis, sed etiam oris, nec solum in genere, sed etiam in speciali, nec tantum coram Deo, sed etiam coram eius ministro », (pii fuit angelus in forma humana apparens, deambulans in Paradiso. Figuram « confitendorum potius delictorum quam negandorum » vidit in eorum historia Tertullianus, Ambrosius, Gregorius Magnus, Chrysostomus. 2°. Secunda figura habetur Lev 13. et 14., ubi indicium leprae solis com­ mittitur sacerdotibus Veteris Legis: huic recognitioni assimilabant Patres, ut Chrysostomus, Hieronymus confessionem, per quam Christus « qui non per se, 792 VI. POENITENTIA. sed per suos ministros in terris fungitur sacerdotio... per ministros suos concionatur, baptizat, absolvit, ligat, sacrificium offert etc., ita quoque per suos mi­ nistros cognoscit causas leprae spiritualis ». 3C. Tertia figura est confessio peccatorum instituta in Veteri Lege Num 5,6: • Vir sive mulier, cum fecerint ex omnibus peccatis, quae solent hominibus accidere, et per negligentiam transgressi fuerint mandatum Domini, atque deli­ querint, confitebuntur peccatum suum », et Leo 5,5, quod Bellarminus iuxta textum Hebraicum vertit: « Et erit, cum peccavit in uno ex his, confitebitur rte peccatum, quod fecit ». Bellarminus provocat ad testimonia Rabbinorum. iuxta quos Hebraei praeceptum hoc de confessione peccatorum distincta intelligebant. Thomas Waldcnsis Carmelita Anglus (t 1430), in legatione regia in Austria commoratus, testatur hanc consuetudinem se in Austria ab Hebraeis cognovisse (De Sacr. II. c. 137). 4°. Quarta figura habetur Mt 3,6 et Mc 1,5, in quibus locis narratur, multos venisse ad Joannem Baptistam, a qui baptizabantur ab illo in Jordanis flumine, confitentes (exomologoumenoi) peccata sua ». Bellarminus dicit, quod quia « baptismus Joannis non remittebat peccata ex opere operato, ideo satis erat conveniens, ut non solum baptizarentur, qui ad Joannem accedebant, sed etiam confiterentur, ut variis modis ad veram contritionem et satisfactionem excitarentur ». 5°. Quinta figura habetur Jo 11,43-44 in historia Lazari. Eo quod Dominus solvi iussit vincula funeralia, quibus Lazarus ligatus fuit, significari Patres di­ cunt, peccatores Dei voce suscitatos absolvi debere per ministerium sacerdotum: «Solvite illum ct dimittite eum abire». Sic Irenaeus, Ambrosius, Augustinus, Gregorius Magnus inter alios Patres, Bellarminus, ed. J. Fèvre tom. IV, p. 560-563). c) Traditio sacra quoque recte invocari potest quoad confessionem, sed sapiens monitum cl. Galtier prae oculis habendum est: confessionem peccatorum et totum Sacra­ mentum Poenitentiae non licet identificare, sicut hodie fere factum est, ita ut a confessione nominetur vulgo totum Sacramentum. Confessio sacerdoti facta apud antiquos subobscure apparet, nam id, quod oculos in poenitentia eccle­ siastica maxime percelleret, eo tempore non confessio, sed satisfactio longa et laboriosa erat. Ideo errarent, qui putarent, confessionem non adfuisse, quia raro ct obiter scriptores et concionatores antiqui aevi de ea loquuntur, sicut errarent hi. qui e concionibus nostrae aetatis concluderent, satisfactionem et contritionem non esse necessariam, quia fere semper de confessione sermo recurrit Hoc ideo factum est, quia Protestantes praecise manifestationem pec­ cati non esse necessariam docuerunt (Galtier 372 p.). At non desunt tamen testimonia dc confessione sacerdoti facta. Testis adducatur S. Hieronymus: t Sic ct hic in Novo Testamento alligat et solvit episcopus vel presbyter, non vos. qui insontes vel noxii, sed pro officio suo, cum peccatorum audierit varieta­ tes. scit, qui ligandus, qui solvendus » (In Matth. 16,19 RJ 1386). f) Ratione commendatur confessionis peccatorum convenientia. 1 Confessio, i.e. accusatio peccatorum necessaria est, quia Poenitentia non est tribunal, ad quod homo coactus ducitur, nam cogitur a nemine, ut se E) Confessio. 793 liberet a peccatis. Hanc spontaneitatem liberandi se a peccatis poenitens eo exprimit, quod ultro pandit peccata sua, quae remitti vult. Quia vero non sufficit, ut solummodo aliqua peccata remittantur, unum enim mortale non remittitur sine aliis, omnia peccata gravia confiteri debet, qui ab omnibus absolvi debet. Absolvitur enim per infusionem gratiae sanctificantis, quae cum omni peccato gravi habituali pugnat (iuxta Suarez). 2°. Sine sui accusatione et satisfactione Sacramentum Poenitentiae non esset antidotum et medicina peccatorum, sed incitamentum peccati, si suffice­ ret solummodo confessio generalis peccatorum et statim sequeretur absolutio. 3°. « Si absolutio non est actus iudicialis, sed simplex annuntiatio divinae promissionis, quae in Evangelic scripta extat, non minus absolvere potest laicus, imo etiam femina, aut puer, aut infidelis, quispiam aut diabolus vel etiam psit­ tacus (Papagei, parrot, perroquet, papagaly), si doceatur ea verba, quam sacer­ dos » (Bellarminus 1. cit. p. 559). 4°. Rationes pro utilitate confessionis enumerari solent fere hae: a. Con­ fessione homo provocatur ad rectam conversionem morum. Multi, qui secus damnarentur, per confessionem revertuntur, et sic salvantur. — b. Confessio est practica schola vitae christianae, ubi omnia ad captum et individualitatem poenitentis accommodate traduntur, ita, ut gentes flagitiosae in eximiam viam perfectionis perductae sint. — c. Praecipue « conscientiae pax ac serenitas » (Trid.) confessioni reputandae sunt, qualem confessionem etiam hodierni psy­ choanalytic! conantur inducere. — d. Etiam ordo socialis promovetur per confessionem, tum in familiis, quia saepe per confessionem componuntur dissidia coniugum, impediuntur adulteria, condonantur peccata in invicem perpetrata. Corollarium I. De tempore obligationis confessionis. 1°. Praecepto divino confessio obligare potest per se vel per accidens, a. Per se certe non statim post commissum peccatum grave, cuius ratio est, quod « non est de necessitate salutis corporalis, quod statim medicus quaeratur, nisi quando necessitas curationis incumbit, et similiter est de morbo spirituali » (Suppi, q. 6. a. 5. ad 2.) Ad quod adiici potest: sicut tamen valde utile est etiam in vita corporali statim medicum consulere ad praecavenda maiora mala, ita etiam in vita spirituali consuli debet, non remanere in sordibus peccati gravis. — b. Per se obligat certo in periculo mortis, vel alterius impedimenti, ob quod praevideatur, se nunquam iam confiteri posse, ut morbus, periculum gravis partus, operationes chirurgicae, incursiones aereae, bellum etc. — c. Per se obligat probabiliter aliquoties in vita ob periculum relabendi in peccata. — d. Per accidens urget, quando gravis tentatio aliter superari nequit, vel si Sacra­ mentum vivorum suscepturus non potest certo conteri contritione perfecta. 2°. Praecepto ecclesiastico urget confessio: inde a Cone. Lateranensi IV.: a Omnis utriusque sexus fidelis, postquam ad annos discretionis pervenerit, omnia sua solus peccata saltem semel in anno fideliter confiteatur proprio sacer­ doti et iniunctam sibi poenitentiam studeat pro viribus adimplere » (Denz. 437). Similiter Can. 906: « Omnis utriusque sexus fidelis, postquam ad annos discre­ tionis, i. e. ad usum rationis pervenerit, tenetur omnia peccata sua saltem semel in anno fideliter confiteri ». a. Hic ergo determinatur, quid sit « annus discre­ tionis », usus rationis, circiter septimus aetatis annus, et non solum « proprio » sacerdoti, i. e. parocho, sed cuilibet potest confiteri « confessario legitime ap­ probato etiam alius ritus, cui maluerit » (can. 905). — b. De tempore huius 51. - Radô, Erich. Liturgicum. 794 VL POENITENTIA. obligationis nil edicitur; secundum auctores tempus potest determinari a Pascha unius anni ad alterum Pascha, in Pascha debet enim Eucharistiam sumere, usus ergo est, quod etiam confessio annua adiungitur huic alteri praecepto. Sed annus potest computari etiam annus civilis (a 1. jan. usque ad 31. dec.), vel a confessione uaque ad confessionem. — c. Huic « praecepto confitendi peccata non satisfacit, qui confessionem facit sacrilegam, vel voluntarie nullam » (can. 907). — d. luxta auctores hoc praeceptum probabiliter non obligat illos, qui tantum venialia commiserunt. Quod eruitur e verbis praecepti Ecclesiae: « omnia sua peccata » debet confiteri, atqui iuxta Thomam hoc « de venialibus intelligi non potest, quia nullus omnia confiteri potest; et secundum hoc ille qui non habet mortalia non tenetur ad confessionem venialium, sed sufficit ad praeceptum Ecclesiae implendum, ut se sacerdoti repraesentet et se ostendat absque conscientia mortalis esse » (Suppi, q. 6. a. 3. ad 3). Hoc incisum solet citari, sed eodem inciso allegatur etiam alia sententia, quae verior videtur: « Ex vi Sacramenti non tenetur aliquis venialia confiteri, sed ex institutione Ecclesiae, quando non habeat alia, quae confiteatur n. Et revera Ecclesia generatim « omnibus utriusque sexus fidelibus » dat praeceptum indiscriminatim, sed nullo modo potest dici Ecclesiam supponere hos fideles moraliter omnes habere peccata mortalia, ideoque obligari ad annuam confessionem. Sed quia sententia communiter recepta probabilitatem habet, sequi potest. — e. Praecepto ecclesiastico quoque urget confessio, si aliquis s. communionem vult recipere vel Missam celebrare. (Cfr. supra De SS. Euch. E. 3. b. I. Regula). Corollarium II. De confessione ut est directio spiritualis. Leibnitz optime dicit de confessario: « Considero confessarium pium, gra­ vem et prudentem, ut instrumentum summi momenti pro salute animarum. Consilia eius enim inserviunt ad dirigendos nostros affectus, illuminant nos circa defectus, removent occasiones peccandi, dissipant nostra dubia, spiritum demissum relevant, tollunt vel mitigant morbos animae » (cit. Mazzarella, Dogm. IV, p. 388). Utilitas confessionis elucet etiam eo, quod confessio, si in ea fiat directio spiritualis, plus valeat, ac directio spiritualis extra confessionem ex­ ercita. vel psychoanalysis. Confessio enim est pars Sacramenti, et ideo his plus dicit. 1°. Revera confessio est secundaria et accidentali modo psychoanalysis eo sensu, quod occasionem dat homini ut se exoneret, totum patefaciendo se expromat (sich aussprechen, kibeszélje magat) et sic ad sanationem vitiorum suorum aptum se faciat. Sed et in hac functione sua secundaria confessio differt ab omni psychoanalyst nam confessio qua narratio peccatorum ad essen­ tiam Sacramenti pertinet et sic patefactio et discussio sui quoque participes erunt entitatis sacramentalis. 2'. Omnis patefactio sui quidem etiam in conspectu Dei fit, propter eius omni praesentiam, sed confessio sacramentalis modo qualificato fit in conspectu Dei Minister enim vice Christi exaudit eius confessionem; poenitens vero ad pedes Crucis, de qua omnis salus provenit, pandit animum et chirographum peccati infigit Cruci. 3'. Directio et moderatio spiritualis in confessione alia prorsus medendi ratione fit. ac in psychothcrapia. Peccatum enim omnino remittitur et sic omnino et unescere potest e conscientia poenitentis qui psychice normalis est; peccata enim haec iam non existant, nec unquam revertentur. — Praeterea E) Confessio. 795 gratia sacramentalis poenitentem absolutum etiam pro futuro tuetur, vires enim accipit sanctificantes: « Peccata non puro homini concreduntur, sed ipso Deo, qui ea in corde recepta non modo suffert, sed vere aufert. Peccator ibi non so um admonitiones atque institutiones accipit, sed etiam vires sanctificantes lucratur » (M. Schmauss). 2. De proprietatibus confessionis. Confessio debet esse: fidelis — secreta — vocalis — et integra. Quod sit coram sacerdote praesente, tractabitur in quaestione de forma Poenitentiae (Cf. inferius H. 2. b.). a) Confessio fidelis seu vera. Fidelitas confessionis secum portat veritatem; sincera enim debet esse peccatorum accusatio, ut confessarius qua index indicium suum ferre possit. Indicium hoc alteratur per sequentia vitia confitentis: 1°. Si negat, interrogatus a confessario, scienter peccatum mortale, vel cir­ cumstantiam speciem mutantem. 2°. Si tegit, i. e. reticet seu silentio opprimit materiam gravem, ex industria omittens peccatum mortale vel circumstantiam etc.; vel data opera gravia aliqua sic profert, ut a confessario non intelligatur. 3°. Si mutat materiam gravem, ita ut confessarius eam levem putet. 4°. Si auget materiam, ex industria gravia confitens, quae non commisit, vel numerum maiorem indicans peccatorum. 5°. Si mentitur in confessione, de qua optime Prümmer: « Si quis mentitur circa rem gravem necessario declarandam, committit grave sacrilegium. Mentiri autem in aliqua re, ‘quae ad confessionem non pertinet, est peccatum iuxta qualitatem materiae » (n. 364). Nunc non agitur de peccatis ex industria omissis (qui « tegit »), sed de mendacio facto in confessione, a. Primo ergo affertur casus, si quis circa rem gravem necessario declarandam mentitur, e. gr. peccatum recenter (ab ultima confessione) commissum mentitur esse peccatum olim commissum, vel dicit peccatum hoc iam remissum esse. Secundum aliquos auctores, praesertim Noldin (n. 283.) per se satisfacit obligationi integre confi­ tendi etiam iste, « qui nova peccata cum antiquis commiscet, vel qui in con­ fessione generali ad aliis peccatis non distinguit peccata mortalia ab ultima confessione commissa, etsi de industria id faciat ad dissimulandum tempus, quo peccatum commisit ». At recte affirmat Prümmer contra hanc sententiam, eam in praxim deducere esse periculosissimum, tali enim modo agendi confessarius tam graviter decipitur, quod indicium eius de statu praesenti poenitentis sub­ stantialiter alteretur, « ita ut iam non possit indicare de statu praesenti poeni­ tentis » (n. 364.). Ceterum recentiores editiones Noldin iam « theoreticam » dicunt hanc sententiam cl. Noldin et adiungunt « fieri posse, ut confessarius iure interroget de tempore quo peccatum commissum fuerit ». At dicendum videtur, nunquam licitum esse mentiri in re tam gravi poenitenti. — b. Alter casus est, si quis circa rem ad confessionem non pertinentem mentiatur: tunc peccatum est grave vel leve iuxta qualitatem materiae. E. gr. uxor confitendo dicit de suo marito, eum esse graviter bibulum, etsi hoc verum non sit; hoc mendacio iam gravem calumniam committit, et propter hoc peccatum indisposite VI. POENITENTIA. accipiens absolutionem etiam sacrilegium, etiam si mendacium per se, utpote non pertinens ad confessionem, non esset sacrilegium. h) Confessio secreta seu auricularis. Γ. « Modus secrete confitendi soli sacerdoti non est alienus ab institutione et mandato Christi, nec est inventum humanum, definit Tridentinum (sess. XIV. can. 6). Christus implicite voluit, ut ita fiat confessio, eo fine, ut fideles ab ea non arceantur; ad hoc autem oportet confessionem secretam esse, qui enim vult finem, vult et media. Non contra, sed praeter hoc mandatum Christi habebatur in Ecclesia antiqua etiam confessio accidentaliter publica, inquantum crimina capitalia publice accusabantur. 2 . Quia confessio secreta est, nemo tenetur per interpretem confiteri, etsi S Thomas adhuc dixit, α in eo qui usum linguae non habet, sufficit, quod per scriptum vel nutum aut per interpretem confiteatur » (Suppi, q. 9. a. 3 ad 2). Hodierna lex esi can. 903: « Qui aliter confiteri non possunt, non prohibentur, si velint, per interpretem confiteri, praecavendo abusus et scandala, firmo prae­ scripto can. 889, § 2. », ubi edicitur obligatio servandi sigillum etiam pro inter­ prete. Tales ergo faciunt confessionem genericam, et necessarium non est, iuxta legem Ecclesiae, excogitare intricatam methodum confitendi per interpretem, ita ut nil experiatur e confessione, puta, quod confessarius interrogat poeniten­ tem, interpres vertit quaestionem, poenitens autem per signum dat responsum, sed poenitentem interpres non videt, quia per cortinam aliquam separatus est ab eo (quam sagacitatem commendat Priimmer n. 365. et etiam VermeerschCreusen n. 542. a.). c) Confessio vocalis. Confessio debet esse vocalis, i. e. fieri debet verbis, in quantum hoc possi­ bile est. Praeceptum hoc non ex iure divino, sed ex natura rei et consuetudine Ecclesiae ortum est. Γ Ex natura rei, ut S. Thomas explicat: α Confessio secundum quod est pars Sacramenti, habet determinatum actum, sicut et alia Sacramenta habent determinatam materiam, et sicut in baptismo ad significandam interiorem ablu­ tionem assumitur illud elementum cuius est maximus usus in abluendo, ita in actu Sacramenti ad manifestandum ordinarie assumitur ille actus, quo maxime consuevimus manifestare, sc. proprium verbum. Alii autem modi sunt in sup­ plementum istius » (Suppi, q. 9. a. 3.). Hoc praeceptum quia non est divinum, ad liceitatcm requiritur; si ergo aliquis sine causa scripto confiteatur, valide quidem confiteretur, sed graviter peccaret, et ex hoc capite absolutio eius propter defectum dispositionis esset nulla; sed in praxi talis casus vix occurret. 2". Si autem aliquis verbis se accuset, dicens se peccata in scripto habita commisisse et de iis dolere, iam non esset confessio scripto facta; quod itaque admitti potest propter nimiam verecundiam, vel si quis malo gutturis laboret, vel confessarius surdaster non intelligeret poenitentem. 3 Aliqui putant, scripturam esse medium extraordinarium, ad quod itaque nemo tenetur, e. gr. mutus qui per verba non potest confessionem peragere, et quia insuper etiam periculum revelationis secreti secumfert (sic Noldin-IIeinzel n. 273 et Vermeersch-Creusen n 442. a.). Hoc negant alii (Aertnys-Damen n 302., Merkelbach n. 525. 3'., Priimmer n. 365). Sententia negans dicitur E) Confessio. 797 communis et probabilior, « regulariter loquendo, nam mutorum est medium ordinarium communicandi aliis (scriptura), neque ordinarie subiacet probabili periculo manifestationis, quippe quod facile caveri possit ut testatur experientia» (Aertnys-Damen). Sed quia sententia opposita probabilitate non caret et agitur de praecepto ecclesiastico, tuto sequi potest. d) Confessio integra. Quarta proprietas confessionis est gravissima inter omnes: nimirum inte­ gritas confessionis, quae ideo enucleate tractanda est. I. Notio integritatis. Integritas potest esse materialis et formalis et consistit in eo, quod tota materia necessaria confessionis eidem confessario subjiciuntur. 1°. Integritas materialis habetur, si absolute manifestantur omnia mortalia nondum remissa et debite non accusata. Haec integritas confessionis materialis est ergo integritas obiectiva: omnia quae revera acciderunt, accusantur. Haec integritas non potest semper ab omnibus servari. 2°. Alia est integritas formalis, seu subiectiva, quando nimirum omnia mortalia etc. accusantur, quae moraliter possunt et debent accusari. E. gr. si quis e quinque peccatis gravibus unius oblitus est, non habetur integritas ma­ terialis, sed habetur integritas formalis. Si autem aliquis omnia mortalia sua confiteretur, sed unum veniale — puta mendacium — reputatis esse mortale, scienter reticeret, tunc haberetur integritas quidem materialis, sed non formalis et confessio eius esset sacrilega et nulla. 3°. Ad confessionem requiritur ut patet, integritas formalis seu subiectiva: nam talis confitetur α omnia mortalia, quorum post diligentem sui discussionem conscientiam habet n (Trident.). Integritas formalis deficere potest tum e parte confessarii, tum e parte materiae remotae, i. e. peccatorum. II. Integritas quoad confessarium. Ut iudicium iustum sit, unus debet esse index, confessio ergo eidem debet confessario fieri. Invalidum ergo esset confiteri dimidiam materiam uni, dimidiam alteri confessario. Sed si quis mortalia uni confiteretur et rite absolutionem accepisset, potest tunc venialia sua alteri, puta confessario ordinario confiteri, qui putat hanc esse confessionem solitam. Factum confessionis non tenetur declarare poenitens. Clarum est non posse fieri, quod prius ordinario confessario solum venialia, et dein tantum mortalia alteri accusaret, quod esset actio sacri­ lega. Confessarius « nunquam curiose inquirat de confessione alibi facta, nec ostendat sibi displicere, si poenitens alteri sacerdoti confessus sit » (Priimmer n. 364.). III. Integritas quoad materiam. Est ea, quae intenditur, inquantum possibilis est. Ut confessio integra sit, requiritur, ut tota materia necessaria clavibus Ecclesiae subiiciatur, ergo omnia mortalia nondum remissa, vel debite non accusata, et quidem ut omnia et singula sint peccata: secundum speciem et circumstantias speciem mutantes et numerum. 79S VI. POEM T EN TIΛ. 1 . Omnia mortalia peccata accusari debent nondum remissa et debite nondum accusata, de qua quaestione iam tractatum est (supra C. 2.). 2 Secundum speciem et quidem infimam debent peccata accusari. ■\dversatur huic confessioni secundum speciem factae confessio generica, de qua iam actum est superius (C. 2. c.). Sufficiat monitum sapiens cl. Prümmei describere: « Aliquando moraliter impossibile est a poenitentibus parum instructis sciscitari infimam speciem peccatorum praesertim internorum. Non enim distinguere valent e. gr. inter delectationem morosam, gaudium et desiderium, vel inter verba obscoena et verba solum sordida. Jamvero in istis casibus confessarius abstineat ad interrogationibus inopportunis, quippe quae ad nihilum utiles sint, et potius poenitentes perturbent aut taedio afficiant » (n. 367). Idem valet de exacto numero istorum peccatorum sciscitando. Nam, ut S. Alphonsus recte animadvertit, poenitentes tales tunc respondent, quicquid in « buccam » venit (n. 367). 3°. Ad speciem pertinent etiam circumstantiae speciem mutantes, quod dare edicitur a Tridentino: « Colligitur praeterea, etiam eas circumstantias in confessione explicandas esse, quae speciem peccati mutant, quod sine illis peccata ipsa neque a poenitentibus integre exponantur, nec indicibus innotes­ cant » (sess. XIV. cp. 5, Denz. 899. et can. 7. Denz« 917). Ratio est, quod omnia peccata mortalia in specie sunt accusanda, sed circumstantia, quae novam malitiam addit contra alteram virtutem alicui peccato, novum peccatum gignit, ideo vocatur circumstantia speciem mutans. Pronum est, hanc circumstantiam debere esse gravem, ut accusari debeat. Exempla sunt: si aliquis parentes percusserit, laesio non solum contra V. praeceptum, sed etiam contra IV. praeceptum Decalogi habetur; similiter, si peccatum fit contra castitatem a sacerdote, vel cum sacerdote; si aliquis scandalum dat, qui ratione officii bonum deberet praebere exemplum, ut parochus; peccatum turpe cum persona con­ sanguinea vel affine (incestus). 1 . Circumstantiae aggravantes per se non, sed per accidens debent accusari. \ggravantes sunt, quae novam non addentes malitiam actui peccaminoso, ideo nullo modo mutant speciem moralem eius, sed mutant speciem theologicam, vel augent malitiam gravem intra eiusdem speciem theologicam. Circumstantia illa aggravans, quae mutet speciem theologicam, i. e. e peccato levi facit grave eiusdem generis, puta si (piis non materiam levem furetur, sed materiam gravem, hoc confiteri debet; non quidem propter circumstantiam, sed ideo, quia peccatum grave habetur. a. Circumstantia mere aggravans, intra speciem theologicam, i. e. si pecca­ tum iam grace gravius· fit, non debet accusari: per se. (1) Hoc manifestum est e Tridentino et Can. 901. quae solummodo de circumstantiis peccati speciem mutantibus loquuntur. — (2) Nunc iam sententia opposita Suarez, Billuart, Concma et aliorum relicta est. et sententia negans confessionem circumstantia­ rum aggravantium necessariam esse, fere communis evasit, quam iam S. Thomas (canit «Circumstantias aggravantes, quae in aliud peccati genus non trahunt, non tenetur homo confiteri, sicut nec peccata venialia, licet laudabile sit, quod ’.('mu t a confiteatur » (Opusc. 11. ad lector. Bisuntinum qu. 6. ed. Paris, Fretté >1 27 p 265). — (3) Valde magna esset difficultas decidendi, quando et quo gradu habetur circumstantia mere aggravans et reapse « carnificinam » faceret < confessione. E) Confessio. 799 b. Per accidens vero debent etiam circumstantiae aggravantes accusari in confessione, his rationibus: (1) Ratione reservations potest confessio circumstan­ tiae aggravantis obligatoria esse, si haec circumstantia praecise reservata sit ratione censurae ei adiectae. Sic e. gr. percussio sacerdotis habet in se malitiam peccati contra V. praeceptum et sacrilegii personalis, si vero percussus sit Cardinalis, haec circumstantia per se aggravans debet confiteri, nam S. Sedi specialiter reservata est. — (2) Ratione consuetudinis, quae per se est circumstan­ tia aggravans, tamen confessario interroganti de consuetudine debet eam fateri, iuxta propositionem damnatam ab Innocentio XL: « Non tenemur confessario interroganti fateri peccati alicuius consuetudinem » (Denz. 1208). — (3) Ratione occasionis proximae debet poenitens confessario interroganti veritatem pandere, e. gr. num quinque peccata fornicationis cum diversis personis, vel cum eadem commiserit, tenetur enim occasionem proximam vitare. — (4) Ratione reparationis e. gr. damni illati, debet accusari circumstantia notabiliter aggravans, nam aliter debet indicari casus furti materiae per se absolute gravis, unius aurei, vel furtum centum aureorum. 5°. Peccata gravia accusari debent etiam secundum numerum, etenim secundum Tridentinum et Can. 901: «Omnia et singula peccata n confiteri debent. a. Non satisfaciunt ergo confitentes se « aliquoties » peccata luxuriae com­ misisse, « saepe » in Deum blasphemias protulisse etc., nam inquantum possibile est, debent peccatorum numerum indicare. b. Si non recordentur numeri certi, debent numerum approximativum eruere, addita particula « circiter », quae inde a S. Alphonso (Th. Moral. VI, η. 466) sic determinatur: circiter 5 = 4-6 circiter 10 = 8-12 circiter 20 = 17-23 circiter 40 = 35-45 circiter 100 = 94-106 cire, mille = 950-1050. lure dicit Vermeersch-Creusen, quod « haec non sunt rigorose sumenda, verum prudentis arbitrio reliquenda » (n. 538, 2); vix enim in praxi aliquis invenitur, qui tali intricato modo possit numerum indicare. c. Ideo omnes auctores commendant alterum modum numerum exprimendi secundum circumstantias peccatorum iuxta eundem S. Alphonsum, indicando consuetudinem et tempus frequentiae, item statum suum. Sic sufficit dicere, imo et melius est ad congnoscendam causam, si dicitur: peccatum luxuriae commissum esse inde a mense bis vel semel per hebdomadam, ante hoc tempus semel circiter in mense cum personis diversis. Si vero status poenitentis co­ gnoscitur, hoc sufficit, e. gr. si meretrix converti volens dicat se per quinque annos in meretricio vitam duxisse et cum omnibus indiscriminatiin peccasse. Vel si quis confiteatur, se per tres annos in concubinatu vixisse, extra hoc cum alia non peccasse etc. Vel si quis peccatis internis luxuriae (« Binnenerotik ») indulgens declaret, se mares et feminas, etiam cognatas, sacras, coniugatas con­ cupivisse (Noldin-Heinzel n. 277, Priimmer n. 368., Merkelbach n. 522. B.) Imo Vermeersch-Creusen sapienter dicit, « quando reatus est tantum in neglegentia, quae causa est, ob quam servatur consuetudo v. g. blasphemiarum, de harum 800 VI. POENITENTIA. numero non est habenda sollicitudo, namque singulae sunt tantum peccata materialia ■ (n. .538. 2.). Π'. Causae excusantes ab integritate confessionis. Tales causae haberi debent, nam Christus voluit confessionis integritatem, in quantum ea possibilis est, noluitque impossibile, ad quod nemo tenetur; itaque noluit propter confessionis integrae impossibilitatem per accidens conse­ cutam aliquem damnari remissionem peccatorum non consequendo. Tres fontes sunt, e quibus integritas confessionis propter causam gravem impossibilis fit: ignorantia, impotentia physica, impotentia moralis. 1°. Ignorantia quoad integritatem confessionis potest esse vel ignorantia invincibilis, si quis praeter suam culpam non est adeo instructus, ut peccata adamussim secundum speciem infimam cognoscat; vel oblivio alicuius peccati gravis, etsi diligentem instituerit sui discussionem. Tali in casu secundum doctri­ nam Ecclesiae ad integritatem non obligatur: « Reliqua peccata, quae diligenter cogitanti non occurrunt, in universum eadem confessione inclusa esse intelliguntur » (cp. 5. Denz. 900). Talis oblivio potest esse originis somaticae, e. gr. fieri potest propter « statum lacunarem » ex arteriosclerosi provenientem. Clarum est talem committere nullum peccatum, etsi peccatorum gravium oblitus sit. — Etiam iste omni culpa vacat, qui ideo oblitus est peccatorum anteactae vitae, quia per decennia neglexit confessionem: si veram habet contritionem, defectus ex hac negligentia exorti iam non computantur; naturaliter enim sequuntur culpam neglegentiae, ob quam iam dolorem habet. 2°. Impotentia physica. Habetur, si integritas confessionis materialis physice impossibilis facta est. Tales causae tres habentur: a. Defectus virium, si quis iam adeo debilis sit, ut loqui non possit, vel solummodo aliqua verba proferre, talis quantum potest ad hoc tantum tenetur et absolvi debet. Imo si praevideatur vel monito medici vel infirmarii compertum sit, aegrotum mox viribus esse defecturum, valide et licite absolvi debet, etsi tantum aliquid confessus sit. b. Defectus loquelae quoque excusat, ideo poenitens mutus nutibus, vel ad interrogationes debet confiteri, quantum potest. Similiter si surdus sit sive poenitens. sive confessarius — qui per se non debet confessiones excipere — habetur etiam impossibilitas physica. Talis poenitens omnino surdus accuset se de peccatis, et confessarius non tenetur eum interrogare, imo, si periculum extet violandi sigilli, nec licet. Quod surdastros attinet, ducendi sunt in locum remotiorem ad confessiones surdastrorum destinatum, puta in aliquam cameram ad Sacristiam pertinentem, si hoc commode fieri potest. Surdaster enim saepe offenditur putans « se non esse surdum », et absterreri potest a confessione, vel alii in suspicionem possunt venire, quod de gravibus agitur, nam ducitur e confessionali in alium locum. Ideo « si confessarius poenitentis surditatem in progressu confessionis tandem advertit, caveat, ne ei alta voce iniungat, ut alio tempore redeat, quia hoc modo adstantes iudicare possent poenitentem gravioris peccati reum esse ». Econtra. si « statim ducit ad locum pro confessione surdorum destinatum, nihil aliud in hoc casu adstantes indicant, quam pocnitrnt< m < sse surdum » (Noldin-Heinzcl n. 285, 2.). Num scripto confiteri debent, cf sup nus 2 c. — Huc pertinent etiam ignari idiomatis, de quibus iam dictum est. non teneri confiteri per interpretem (supra 2. b.). E) Confessio. 801 c. Defectus temporis, item non ob morbum proveniens, de quo iam egimus sub a., sed si tempus ex aliis causis non sufficiat ad confessionem integram au­ diendam et simul periculum sit mortis. Ideo non possunt absolvi poenitentes « di­ midiate tantum confessi, in die magnae festivitatis aut indulgentiae » (Prop. 59. damnata a B. Innocentio XI. Denz. 1209.). Sed possunt milites absolvi ante pugnam, fideles tempore incursionis hostilis, praesertim aereae, navigantes in naufragio, aegroti simul iacentes tempore morbi contagiosi (« pestilentiae d); ad quod referri potest casus ob peculiaria adiuncta, si sacerdos tantum clam posset confessionem alicuius aegroti sive in nosocomio publico, sive etiam alibi audire, quia impediretur, si detegatur. Talibus in casibus sive singulariter audi­ antur aliqui, sive turmatim absolvantur, absolutio valida et licita, imo praecepta est. Instructio S. Poenitentiariae 25. Mart. 1944. normas dat pro tali absolutione. (1) Sacerdotes, ut licite insimul absolvantur, aci Ordinarium debent recurrere, si id possibile sit. — (2) Ante absolutionem impertiendam sacerdos moneat, ut quisquis eliciat contritionem; convenit, ut hoc etiam signo aliquo manifestent e. gr. pectus percutiendo, item necessarium esse peccata rite non accusata in confessione proxime suscipienda declarare. — (3) Instruantur fideles, graviter eos prohiberi, ne divino vel ecclesiastico urgente praecepto (e. gr. ante commu­ nionem) de peccatis mortalibus confitendis, huic obligationi declinent, occasio­ nem expectantes, qua absolutio turmatim detur (AAS 1944, 155-156.). 3°. Impotentia moralis integrae confessionis habetur, si haec integritas ob incommodum grave moraliter impossibilis evadat. Quia impotentia moralis non sit physica, quae integritatem simpliciter impossibilem faciat, ideo bene perpendendae sunt conditiones, ut tale morale impedimentum statui possit. Nam tunc tantum agitur de incommodo gravi, si: a. non sit copia confessarii. i. e. si alius non potest haberi, apud quem confessio non integra fieri possit; — b. si confessio sit necessaria nec differri possit; — c. si incommodum sit con­ fessioni externum, nam incommodum internum, puta verecundia pudoris non excusat ab integritate. Externum est incommodum, si e peculiaribus circumstan­ dis oriatur, sive poenitenti, sive confessario, sive tertiae personae. 4°. Ceterum sex causae assignari solent impotentiam moralem involventes: a. Periculum vitae, si tempore contagionis vel persecutionis confessarii vita periclitaretur confessionem prolixam audiendo; vel tertii vita periclitaretur, in cuius hospitio confessio fiat. b. Periculum famae, si poenitentes tam arcte sint sive prope confessionale, sive ob aliquod infortunium prope se invicem iacentes, ut alii quoque peccata audire possint. Alter casus possibilis est, si e confessionis prolixitate concludere possint circumstantes, agi de peccatis gravioribus, sic e. gr. si sacerdos mox celebraturus casum intricatum circa graviora peccata confiteri deberet. Similiter si medicus adesse debet vel infirmarius prope vulneratum vel parturientem etc. c. Periculum violationis sigilli, si poenitens timere iure potest, sacerdotem qui adeo elata voce loquitur, quod de confessis peccatis gravibus loquens, prodat peccata audita; vel si, ut Lehmkuhl profert casum, vicarius cohabitans cum parocho valde magnum peccatum luxuriae confiteri deberet parocho, de quo merito timet, ne scientia e confessione hausta abutatur et ipsum male tractaturus sit (Lehmkuhl, Casus conscientiae II. n. 157., cui assentitur Priimmer n. 380, 4). d. Periculum damni spiritualis, sive poenitentis, sive confessarii, tum scan­ dali, tum lapsus. Periculum scandali haberetur, si pater deberet apud filium, 802 VI. POENITENTIA. vel \merandus parochus inveni vicario cooperatori peccata probrosa contra castitatem confiteri (sic Génicot et Priimmer n. 380, 3). — Periculum lapsus posset timeri, si integra confessio sive poenitentem, sive confessarium in peri­ culum peccandi induceret; sic e. gr. si mulier non potest confiteri, nisi apud sacerdotem quem certo scit esse valde proclivem ad luxuriam et timeat pericu­ lum peccandi, potest tale peccatum omittere (Noldin-IIeinzel n. 286. 3. a.). Item si poenitens ob notam suam fragilitatem timeat, se peccaturum fore, potest se obiter tantum examinare quoad peccata contra castitatem. — Idem de confessario, qui interrogando de materia contra sextum timet vel sibi vel poenitenti valde probabile periculum peccandi, quod iuxta Mcrkelbach sane rarissime occurrit (n. 525. C. 4.). e. Periculum damni temporalis potest esse corporale damnum, vel psychi­ cum. Damnum corporale timetur, si confessarius contagionem periculosam posset contrahere e prolixa confessione, tunc satis erit unum alterumve peccatum audire et poenitentem absolvere, sed si confessarius paratus sit periculum damni corpo­ ralis obire, poenitens ad integritatem tenetur. Item si poenitens e gravi morbo decumbens integram confessionem tantum cum periculo damnificationis corpo­ ralis posset peragere, ad hoc non tenetur (Acrtnys-Damen n. 303, 5). — Damnum psychicum timetur iure meritoque penes scrupulosos et psychasthenicos, qui excusari possunt ab examine prolixo conscientiae, et etiam ab integritate, quia semper magis in suo morbo obstinantur (Schollig p. 312-318). Ideo recte prohibentur repetere confessiones priores, etsi nonnulla peccata ex oblivione omitterent; item iure vetanda est iis examinatio diuturna, « ne enim ex suis anxietatibus grave damnum capiant, integritatem confessionis negligere possunt» (Noldin-IIeinzel n. 286, 4). f. Periculum manifestandi complicem vel alteram personam non omnimodo excusat ab integritate. (1) Non licet: cum manifestatione complicis confiteri peccata iam semel remissa, e devotione, e. gr. quod peccatum homosexuale commisit cum fratre gemello, vel luxuriam cum sorore. Nec licet veniale accusare commissum ob peccatum grave alterius personae, e. gr. querelas invectivas propter iniustam damnificationem alterius, cuius persona cognita fieret. (2) Non licet: confessario ullo modo inquirere in complicem. Post gravia decreta Benedicti XIV. (1745-46) statuit etiam Can. 888, 2.: « ... caveat omnino, ne complicis nomen inquirat ». Formalis ergo, seu directa inquisitio complicis semper stricte prohibetur; graviter peccaret confessarius, et ab Ordinario potest puniri poenis ferendae sententiae. (3) Non licet manifestare personam complicis vel alterius personae, si hoc necessarium non sit ad peccati speciem infimam declarandam; et si pocnitentes hoc facere vellent, confessarius debet hoc prohibere. (4) Licet peccatum confiteri quod secumportat revelationem personae com­ plicis secundum S. Thornam dicentem: « Si speciem peccati exprimere non possit, nisi exprimendo personam, cum qua peccavit, puta si cum sorore concubuit, ncccsse est. ut exprimendo peccati speciem, exprimat personam. Sed si fieri potest, debet quaerere talem confessorem, qui personam sororis penitus non cognoscat » lOpusc. 12. ad lectorem Bisuntinum. q. 6.). Sic quoque S. Alphonsus Λ 1 n 189), qui dicit periculum famae quod complex patitur apud confessarium non excusare ab obligatione integre confitendi; poenitentem ergo obligatum f i I ; ] E) Confessio. 803 esse ad confitendum peccatum etiam cum manifestatione complicis. — Sed quia ista sententia exclusiva non sit, et sententia opposita aliter opinatur: (5) Licet: peccatum quod secumportet revelationem personae complicis etiam reticere, sic Cano, Petrus de Soto, Ledesma, de Lugo, Busenbaum et alii. Ideo iure dicitur, quod quia sententia haec probabilitate saltem externa non caret, potest confessarius eam in praxi sequi (Noldin-IIeinzel n. 287. d.), « ac proinde si quis eam sequi vellet, non est inquietandus » (Priimmer n. 381, cf. Vermeersch-Creusen n. 543). (6) Licet: confessorio indirecte inquirere in personam complicis eo, quod directe in speciem peccati inquirit, haec enim inquisitio tantum materialis est, et revelatio peccati alterius vetita est, si sine iusta causa fiat, at hic habetur iusta causa: confessionis integritas, moderatio animae poenitentis. Corollarium. De bono communi in confessione promovendo. Potest fieri, quod confessarius e confessione comperit, in aliqua communitate (e. gr. convictu, gymnasio etc.) aliquem corrumpere iuventutem, sive persona adhuc iuvenilis hoc faciat, inducendo e. gr. ad masturbationem vel peccata luxuriae, sive persona iam adulta sit, e. gr. inducens ad paederastiam. In hoc casu potest poenitentem etiam sub poena denegatae absolutionis obligare, ut extra confessionem denuntiet corruptorem Superioribus, patri, domino, magistro, praefecto etc. Si ipse sit Superior, vel poenitens nollet manifestare rem alteri, etiam ipse potest denuntiationem excipere, sed extra confessionem, quamvis « generatim denuntiatio per confessarium non expedit » (Merkelbach n. 526. 3. c.). 3. De examine conscientiae. Medium ad procurandam integritatem confessionis est examen conscientiae, quae fit per diligentem sui discussionem. Contritio et confessio una cum satisfactione sunt partes, ut nos putamus, essentiales Poenitentiae, sunt enim omnes tres actus virtutis Poenitentiae, qui elevantur ad ordinem supernaturalem et fiunt quasi-materia Poenitentiae, ut est Sacramentum. Tali modo examen conscientiae non est pars Sacramenti, sed est conditio ad confessionem, quae sine hoc medio plerumque non posset esse integra. Ut Tridentinum dicit, « constat nihil aliud in Ecclesia a poenitentibus exigi, quam ut, postquam quisque diligentius se excusserit et conscientiae suae sinus omnes et latebras exploraverit, ea peccata confiteatur, quibus se Dominum et Deum suum morta­ liter offendisse meminerit » (sess. XIV, cp. 5. Denz. 900). a) Examen est relative necessarium, inquantum nempe integritatem confessionis promovet. Per accidens non est necessarium, si quis frequenter confitetur et certus est se venialia tantum commisisse, etsi ad profectum in vita spirituali etiam in tali casu brevis discussio sui consulitur. Si quis vero mortalia se habere intelligit, discussio diligens ne­ cessaria est, nam confessionis integritas ab ea dependet. Sicque contingere potest, quod aliquis propter neglegentem discussionem suiipsius omittit confiteri mortalia, quae omissio voluntaria est in causa, ideoque graviter culpabilis, ita ut talis confessio, vel etiam plures, iterandae essent. b) « Diligens » et « diligentior » debet esse haec discussio, quae diligentia dimetienda est iuxta tempus et qualitates poenitentium. 304 VI. POENITENTIA. 1 luxta tempus confessionis: qui per longius tempus non suscepit Poeni­ tentiam, per longius tempus se praeparare debet, quam qui per hebdomadas confiteri solitus est. 2®. luxta qualitates poenitentium: rudes propter eorum condicionem non tenentur ad talem diligentiam, quam homines culti et instructi. « Unde homo nidis veniens in confessionale sine sufficienti examine conscientiae non est di­ mittendus, sed adiuvandus ab ipso confessario. Nam si dimitteretur, aut animum desponderet et forsan non rediret amplius, aut, si rediret, effectus examinis peracti vix esset melior. Quapropter tunc ipse confessarius paucis, sed bene aptis quaestionibus positis adiuvet poenitentem in examine peragendo » (Priimmer n. 384). 3°. Poenitentes vero instructi, si deprehendatur, quod sine praeparatione ad confessionem accesserint, dimitti possunt, ut examen faciant diligentius, sed modo, quo Catechismus Romanus id praescribit: « Si sacerdos huiusmodi homi­ nes prorsus imparatos cognoverit, humanissimis verbis a se dimittat hortabiturque, ut ad cogitanda peccata aliquod spatium sumant, ac deinde revertantur. Quod si forte affirmaverint, se in eam rem omne studium contulisse, quoniam sacerdoti maxime verendum est, ne semel dimissi amplius non redeant, audiendi erunt, praesertim si emendandae vitae studium aliquod prae se ferant, adducique possint, ut negligentiam suam accusent, quam se alio tempore accurata me­ ditatione compensare permittant » (II. c. 5. qu. 60.). c) « Discussio n debet institui, i. e. perscrutatio, examinatio « quoad omnes sinus et latebras conscientiae ». Quae verba extollunt, quod peccata possunt latere fugereque alicuius conscientiam, ideoque recta methodus adhibenda est. 1°. Commendari potest ea, quam Catech. Cath. profert: «Conscientiae examen ita est peragendum, ut poenitens, implorato Dei auxilio, diligenter in memoriam revocet peccata, quae cogitatione, verbo, opere vel omissione, contra mandata Dei et Ecclesiae et contra officia proprii status admiserit » (qu. 425). Methodus haec, peccata inquirere ad tramitem mandatorum Dei, sub quo Deca­ logus intelligitur, vetustissima est, et pro plurimis facillima. Etsi Decalogus e Veteri Lege originem ducat quoad formam, tamen continet praecepta legis naturae, sicque optime intelligi potest. 2°. Examinatio fieri potest etiam recogitando obligationes secundum syste­ ma virtutum: virtutes theologicas, morales, sed hoc non pro omnibus com­ mendari potest. 3°. Adhiberi potest etiam schema: Obligationes erga Deum, erga nosmetipsos, erga proximos, ad quod idem dicendum ac ad schema praecedens. Libelli precum ct libri devotionum, item etiam aliqui auctores Moralistae concinnabant sicdictum Catalogum peccatorum, seu « Speculum confessionis, vel spirituale ». 4°. Si peccata iam inventa sint, non debent conscribi, sicut antiquiore tem­ pore commendabatur. Quod praeceptum, ut patet, nunquam fuit, permulti enim poenitentes difficulter scribunt, ut pueri, vel rudes. Sed et si quis scribere queat, non potest dici, scripturam hodie iam esse medium ordinarium — ut Priimmer 1. c. — etsi hoc verum sit pro multis regionibus terrae, hoc enim quaeritur, num in ordine ad confessionem sitne scriptura medium ordinarium. Nec qui h ' affrrnant. audent dicere, peccatorum descriptionem posse esse per se obliga- E) Confessio. 805 toriarn. Num per accidens, quando quis facile potest scribere peccata et valde obliviosus est, disputari potest. Sed quia sententia certa non habetur, nec tali in casu potest sermo esse de vera obligatione. 4. De iteratione confessionis. Praeter examen conscientiae aliud medium procurandae integritatis est iteratio confessionis. Iteratio debet fieri in aliquibus casibus, potest fieri ex utilitate spirituali vel devotione. a) Debet iterari partialiter, ii confessio incompleta fuerit. 1°. Aliud est enim confessio invalida, quae potest esse invalida propter defectum ex parte poenitentis, vel — raro quidem — ob defectum aliquem e parte confessarii. Aliud autem est confessio incojnpleta, quando confessio valida est, sed defectus aliquis suppleri debet. Talis defectus, qui suppleri possit, e parte contritionis (et ut patet propositi in ea conclusi) non existit, sed solum­ modo in confessione inveniri potest: in oblivione inculpabili peccati mortalis, vel circumstantiae speciem mutantis vel erroris circa numerum mortalium. 2°. Sic si aliquis deprehenderit, se oblitum esse aliquod mortale peccatum confiteri, et probe scit se diligens examen peregisse, non debet statim confiteri, potest ad sacram communionem accedere etiam pluries, et in sequenti susci­ pienda confessione declarare se talis peccati gravis oblitum esse. Similiter si oblitus esset se accusare de circumstantia speciem mutante, vel si errasset circa numerum, et postea deprehenderit numerum verum peccatorum gravium nota­ biliter maiorem esse numero eorum accusato. b) Debet totaliter iterari confessio invalida ob defectum ex parte confessarii vel poenitentis. 1°. Quod defectum ex parte confessarii adtinet, poenitens in pluribus casi­ bus nihil scit de talibus, ergo ad nihil tenetur: puta si confessarius sine jurisdictione audierit confessionem, vel si — rarus casus — non intenderet ab­ solvere. Si sacerdos nullum peccatum intellexit, quia dormivit intra confessio­ nem: si poenitens hoc adverterit, tenetur confiteri peccata gravia in sequenti confessione, quia absolutio fuerit invalida, nec potest s. communionem sumere, si iam ante communionem hoc adverterit. Si vero nihil scit de tali defectu ex parte confessarii, « pie creditur, tunc poenitentem, qui est in bona fide, gratiam sanctificantem obtinere per contritionem, quam auxiliante divina gratia, aut mediante s. communione eliciet » (sic Priimmer n. 387), et adiiciendum censemus, s. communionem iustificare etiam poenitentem invalide absolutum, qui cum attri­ tione solum confessus fuerit, et bona fide post attritionem in statu adhuc peccati mortalis exsistens, sed cum bona fide absolutionis acceptae accesserit ad s. com­ munionem. 2°. Defectus ex parte poenitentis iuvat enumerare: a. Defectus in examine conscientiae, propter quod gravia oblitus est con­ fiteri: negligentia. b. Defectus veri doloris vel carentis propositi veri: impoenitentia. 806 VI. POEMTENT ΙΑ. c. Defectus in confessione, si: negat — tegit — mutat — auget — peccatum grave, vel circumstantiam speciem mutantem vel numerum, — si mentitur in confessione iuxta normas expositas: mala confessio. d. Qua nonna generalis prae oculis habendum est, tantum illos defectus ex enumeratis causare invaliditatem, qui scienter commissi sint. Si ergo aliquis post instructionem uberiorem, puta post peractum cursum s. theologiae, de­ prehenderit, aliquas confessiones aetatis iuvenilis fuisse invalidas propter defec­ tum contritionis, sed tunc ne cogitaverit de tali defectu, vel multo magis, si de peccatis aliquibus tantum postea rescriverit ea peccata gravia fuisse: ad nihil tenetur, nam in confessionibus et Sacramentis postea bona fide susceptis justificatus est, et in tali casu nihil debet supplere. c) Potest iterari confessio sive partialiter sive totaliter e devotione propter maximam eius utilitatem spiritualem, quam extollit Benedictus XIV., dicendo: « Conscientiarum moderatores uno ore conveniunt multam ex generalium confessionum usu percipi utilitatem n (Const. Apost. 1749. Noldin-Heinzel n. 424.). Utilitas haec perspica­ citer deprehenditur in profundiore cognitione suiipsius, quae fructus est salutaris « autocriticae »; contritionis intensitas crescit et augetur; propositum potest concipi firmius et efficacius; amor spei et etiam amicitiae in Deum suaviter exoriuntur in anima, quae vitae suae vias considerando videt « suam humanam fragilitatem tam proclivem fuisse ad labendum, tam pronam ad offensam », dum ccontra « Deus, humilium consolator, semper animam reparavit ad veniam » (Gelasianum III, XXXVI Wilson p. 253). d) Confessio generalis non est confundenda cum confessione generica, (cf. supra C. 2. c. 3°) et definitur repetitio anteactarum confessionum. Potest esse partialis, si tantum aliquae confessiones repetantur, et totalis, si omnes confessiones anteactae vitae repetantur. Utraque potest esse libera, vel obligatoria. Confessio generalis libera quae ex devotione fit, commendatur sequentibus casibus: 1°. Iis qui dubitant de valore confessionum aliquarum vel etiam totius anteactae vitae, si haec dubitatio fundata sit; imo etiam scrupulosis permitti potest confessio generalis semel, dein arcendi sunt ab iteratione, quae ipsis tantum nociva esset. 2°. Iis, qui diu in occasionibus proximis liberis et in consuetudine peccato­ rum vitam transegerunt, nunc autem converti vellent, suadetur confessio gene­ ralis inde a contracta consuetudine, vel tempore occasionis proximae. 3’. Tempore missionum et exercitiorum (seriorum) commendatur iteratio confessionum a tempore exercitiorum ultimorum. Γ. Generalis confessio totalis, i. e. anteactae vitae optima est iis, qui novam vitae rationem ingrediuntur. Praeprimis ipsa Ecclesia vult, ut « postu­ lantes, antequam novitiatum incipiant... iuxta prudens confessarii indicium praemittant generalem anteactae vitae confessionem » (can. 541.). — His annu­ merari possunt — confessionem talem generalem vitae anteactae suadendo — Seminarium ingredientes, post prima exercita spiritualia, omnes ordinem sacrum suscipiendi, yporui matrimonium contrahentes, viduae in statu honestae viduitatis permanere cupientes, milites vel captivi ante vel post bellum etc. | i i | | j I E) Confessio. 807 5°. Praesertim in mortis periculo talis confessio generalis consulenda erit, ut quiete expectare possint revelationem gloriae Dei, si vires infirmi non nimis deficiant. c) Regulae pro poenitente, qui confessionem generalem instituit: 1° Etsi integritas non sit necessaria in confessione generali libera, tamen commendatur magna diligentia, ut integra confessio fiat: tum salutaris rubor confusionis, tum cognitio vera suiipsius, tum pax optata animae sic tantum plene consequi possunt. 2°. Ideo etiam exhortari debent tales poenitentes, ut accurate se praeparent. per spatium maius ac ad confessionem consuetam, sunt qui etiam commendant, ut « per aliquot dies, in quantum negotia diurna id permiserint, in examinanda conscientia, in recogitandis et detestandis peccatis, praesertim vero in crebris orationibus, quibus veram conversionem implorent, occupentur» (Noldin-Heinzel n. 425, 3). 3°. Si confessio generalis necessaria videtur, assignatur primo ultima con­ fessio certe valida, dein additur, quoties ad Sacramenta Poenitentiae et Eucha­ ristiae accedere solitus sit, et num etiam aliud Sacramentum susceperit. 4° Si vero omnino libera fuerit generalis confessio, poenitens prae oculis habeat, non tam integritatem confessionis esse rem maximi momenti, sed claram recognitionem status animae, contritionis et efficacis propositi concipiendi mo­ mentum praeponderare ceteris (Schollig p. 150, 3). f) Regulae pro confessario generalem confessionem excepturo: 1°. Libenter excipiat semper confessionem generalem, sed neminem importune necessitet ad eam, si non sit necessaria, « quia confessio generalis non libenter acceptata solet potius obesse, quam prodesse. Quapropter illi confessarii male agunt, quoties novum poenitentem nanciscumtur, statim vel mox illum impellunt ad generalem confessionem peragendam, quasi necessariam ad eum in vita spirituali rite dirigendum. Exspectet igitur confessarius, usquedum ipse poenitens desiderium exprimat peragendi confessionem generalem » (Priimmer n. 389.). 2°. Confessarius investiget, cur vult poenitens instituere confessionem ge­ neralem. Si cognoscat causam petitionis fuisse anxietatem animae incertamque inquietudinem, et praesertim, si poenitens iam saepius fecit confessiones genera­ les, tunc studeat poenitentem tranquillare, nec concedat ei hac vice confessionem generalem. — Si poenitens conditionis psychicae normalis videtur, excipiat eius confessionem generalem. — Si vero solum ad « se patefaciendum ». ut qua novus poenitens cognoscatur a confessario, vellet statim generalem confessionem peragere, Schollig consilium dat, tali solummodo post seriem longiorum con­ fessionum (« nach einer grôsseren Reihe von Einzelbeichten ») concedere con­ fessionem generalem (p. 149). 3°. Conditiones poenitentis, si ignotae fuerint, debent experiri per interro­ gationes, num in matrimonio vivat, num votum habeat, qualem professionem exerceat. 4°. Ante confessionem generalem, si libera fuerit, semper audienda sunt SOS VI. POENITENTIA. prius peccata inde ab ultima confessione commissa, dein confessio partialiter vel totaliter generalis. Hoc faciendum est praeprimis, ne peccatis recentibus nondum accusatis et remissis, peccata olim commissa admisceantur, et ut con­ fessarius statum praesentem pocnitentis medius dignoscere possit. Litteratura. S. Rob. Bellanninus, Controv. de Poenit. L. III. De confessione (cd. J. Fevre, tom. IV. Paris 1873, p. 552-600). — O. F. Cambier, Dc divina institutione confessionis sacramentalis dissertatio historico-theologica, Lovanii 1884. — II. Ch. Lea, Λ history of auricular confes­ sion and Indulgences in the Latin Church, London 1896, I-II. Cf. ad hunc auctorem: P. M Baumgarten, Die Wcrke von H. Ch. Lea 1908. — J. Gartmeier, Die Bcichtpflicht, Regens­ burg 1905. — F. X. Mayer, Die Beicht als Bekcnntnis der Einzelsünden, Dillingen 1908. — L. Dcsanctis, La confessione, Firenze, 1925. — R. Pettazzoni, La confessione dei peccati nella storia dclle religioni, I-III. Bologna 1929-1935. — W. Schollgen, Psychothérapie und sakramcntale Beicht, in: Catholica 1932, 145. — P. Hecht, Die Haufigkeit der Beicht im Kirchenrecht, in: Liturg. Leben 1935, 259-269. — P. Galtier, De paenitentia, 2. ed. Romae 1950, 365-420. — Vlad. Jankélevitch, Valeur et signification de la mauvaise conscience, Paris 1951. — E. Doronzo, Tract dogm. de poenitentia, Milwaukee 1951, II, 340988. — P. E. Keever, The necessity of confession for the sacrement of Penance, Washington 1953. — II. Hafner, Schulderleben und Gewissen, Beitrag zu einer personalen Tiefcnpsychologie, Stuttgart 1956. — A. Snoeck, Beichte und Psychoanalyse, Frankfurt a. Main 1958. Respectu pastorali. Priimmer III. n. 358-390. — Vcrmeersch-Creusen, 4. ed. 1948, III n. 537-553. — Merkelbach 8. ed. 1949, III, n. 507-533. — Aertnys-Damen ed. 16. II. n. 290-315. — Fanfani, Man. theor.-pract. Th. Mor. 1951, IV, p. 362-394. — Schollig, Vcrwaltung d. hl. Sakramente 4. ed. 1952, p. 124-140 et 146-151. — Noldin-Schmitt-Heinzel, ed. 30. 1954. III. n. 265-298. I F) Dc satisfactione ut materia Poenitentiae. Agendo de materia proxima Poenitentiae, quae sunt actus poenitentis, restat solum de satisfactione dicere sequentia: 1. De satisfactione secundum quod est actus virtutis. 2. De notione satisfactionis sacramentalis. 3. De impositione satisfactionis. 4. De acceptatione, adimpletione et commutatione satisfactionis. ! > 1. Dc satisfactione secundum quod est actus virtutis. a) Relatio satisfactionis ad ceteros actus poenitentis. Contritio est actus virtutis poenitentiae, quo peccator reparare vult odium Dei exortum ob peccatum. Confessio est actus virtutis poenitentiae, quo peccator peccata detestata subiicit clavibus Ecclesiae, ut indicium institui possit, sine quo non habetur absolutio, itaque haec subiectio per confessionem facta item reparare vult odium Dei. Satisfactio quoque est actus virtutis poenitentiae, quo homo reparare vult perversionem ordinis per peccatum factam. b) Etymon nominis satisfactionis. Ie. Penes auctores classicos duplex occurrit sensus. Primo significat placattonem eius qui offensus est: « Satisfacere est tantum facere, quantum satis est I F) Satisfactio. 809 irato ad vindictam » (Asconius, cf. Forcellini, Totius Latinitatis Lex. s. voce), est ergo actus ad expiandum offensum. 2°. Alio sensu satisfactio vocatur substitutio exsolutionis alicuius debiti: « Omnis pecunia exsoluta esse debet aut eo nomine satisfactum esse. Satisfactum autem accipimus, quemadmodum voluit creditor, licet non sit solutum » (Digest. XIII, 7, 9). Satisfactio ergo non est aequalis exsolutio debiti, sed expeditio rei alio modo facta et a creditore acceptata (cautio, pignus, solutio partialis); reli­ quum non debet solvi. 3°. Si utraque significatio translate applicatur ad nostram materiam, vide­ mus, quod contritio et confessio haberi debet ut satisfactio sensu placationis seu expiationis offensi, satisfactio autem sacramentalis intelligitur sensu quo est substitutio debiti. Contritio et confessio ergo diriguntur ad expiandum reatum culpae, satisfactio autem sacramentalis ad expiandum reatum poenae. c) Satisfactio ut actus virtutis poenitentiae perversionem ordinis vult reparare, ut explicatur a Doctore Communi. (I-II q. 87). Peccatum etenim pervertit ordinem triplicem: ordinem rationis, ordinem exterioris gubernantis hominis, et ordinem divini regiminis, ideoque triplicem quoque habet poenam. Poena pro perversione ordinis rationis est remorsus conscientiae; poenae pro disturbato ordine hominis gubernantis sunt poenae ab homine (spirituales vel temporales, seu ecclesiasticae vel civilespoliticae vel oeconomicae); demum propter perversionem ordinis divini, susti­ nere debet poenas Dei (aeternam et temporalem). Hoc debitum sustinendi poenam Dei inflictam vel infligendam vocatur reatus poenae (art. 1.). Atqui per contritionem et per propositum in ea inclusum « voluntas hominis ordinem divinae iustitiae acceptat » et consequenter reparare vult etiam poenam cum culpa, sicque peccator « vel ipse sibi poenam spontaneus assumit in recom­ pensationem culpae praeteritae, vel etiam a Deo illatam patienter sustinet: utroque enim modo poena rationem satisfactionis habet n (art. 6.). Ergo per satisfactionem homo ordinis pervesionem vult expiare. Satisfactio fit, ut dictum est per poenam spontanee assumptam vel per patientem sufferen­ tiam flagellorum Dei et in eo, quod per has poenas ordinis perversionem vult reparare, habetur actus virtutis poenitentiae; habetur deinde etiam ratio, cur sufficiat satisfactio, i. e. substitutio exsolutionis debiti erga Deum, etsi non ad aequalitatem fit solutio. Poenae enim spontanee susceptae vel patienter perpessae per se non placent Deo, qui non delectatur in perditione vivorum, « Deus enim non delectatur in poenis propter ipsas, sed delectatur in ordine suae iustitiae, quae hoc requirit » (art. 3. ad 3.). Et hic invenitur ratio, cur possibilis sit satisfactio: Deus non indiget poenis, i. e. operibus poenalibus ideoque potest remittere ex iis, sc. de poena debita. Aliis verbis: non exigit satispassionem, qua expiatio fit obiectiva; talem dat invitus malefactor morte mulctatus vel debitor, cuius bona, eo invito, venduntur sub hasta ad compensationem debiti, cuius solutionem creditor exigit. Sed sufficit Deo satisfactio qua substituitur solutio debiti; hoc in casu poenae temporalis. Ut S. Thomas dicit, « poenam, si propria voluntate a se exegerit (sc. peccator), per hoc Deo satisfacere dicitur, in quantum cum labore et poena ordinem divinitus institutum exsequitur pro peccato se puniendo, quem peccando transgressus fuerat, propriam voluntatem sequendo n (Cont. Gent. III. 158.). •52. - Radô, Ench. Liturgicum. SIO VI. POENITENTIA. 2. De notione satisfactionis sacramental is. Vix aliquid tantam passum est mutationem, quam satisfactio sacramentalis, quae adeo inculcabatur aevo antiquo Ecclesiae, quod nomen quoque satisfactio­ nis usitatissimum fuerit simpliciter « poenitentia », ct « agere poenitentiam » primo sensu significavit implere opera satisfactoria. Temporibus istis praeteritis per longas et prolixas exercitationes debebant satisfacere et post praestationem tantum poenitentiae accipiebant peccatores absolutionem; nunc statim absol­ vuntur et solum postea debent praestare satisfactionem iniunctam, quae relate ad opera poenalia aetatum elapsarum levissima dici debet. Essentia tamen satisfactionis mansit, itaque debemus eam sedulo perscrutari. a) Definitio ct notio satisfactionis sacramentalis. Satisfactio sacramentalis est opus poenale a confessorio in Sacramento Poenitentiae impositum, ad compensandam iniuriam Deo per peccata illatam, secundum quandam iustitiae aequitatem. Singula elementa singillatim dilucidanda sunt. 1°. Satisfactio est opus poenale, quae opera semper in tres classes dividi solent. In statu enim naturae lapsae haec opera aliquam subtractionem dicunt, ideoque naturae difficilia evadunt, proinde meritoria. Ut S. Thomas dicit: α Ex bonis fortunae subtrahimus nobis aliquid per eleemosynam, ex bonis corporis per ieiunium, ex bonis autem animae non oportet quod aliquid subtrahamus nobis quantum ad essentiam vel quantum ad diminutionem ipsorum... sed per hoc, quod ea submittimus Deo totaliter et hoc fit per orationem » (Suppi, q. 15. a. 3.). Si sub « eleemosyna » opera caritatis erga proximum intelligantur, sub « ieiumo » etiam alia opera mortificationis: omnia recensita sunt opera poenalia. Etiam oratio in statu naturae lapsae inter ea recenseri potest, etsi aliquoties bona sit oratio ct pergrata homini, sed non semper. Non placet ergo aliquorum sententia dicentium, orationem non esse accipiendam ut opus poenale, ideoque minus aptam esse ad satisfactionem sacramentalem praestandam. Est enim, ut dictum est, opus poenale; ex altera vero parte satisfactio habet etiam indolem medicinalem et hac ratione oratio optimum genus satisfactionis dicenda est. 23. < A confessorio in Sacramento poenitentiae impositum » debet esse hoc opus poenale, nam etsi omnis actus poenitentiae satisfactorius habeat meritum, sed non ex opere operato, sicut contingit in satisfactione Poenitentiae, quae ele­ vata est ad dignitatem sacramentalem. Est enim elementum constitutivum Sacramenti, qua eius materia proxima, ideoque non solum ipse actus habet meritum ex opere operantis, sed ut actus significat et efficit remissionem poenae a Deo inflictae. — Satisfactio seu « poenitentia » a confessario iniuncta non debet necessario in ipso Sacramenti actu iniungi et acceptari, sed in relatione ad hunc actum, « in ordine n ad Sacramentum. 3 . « Ai/ compensandam iniuriam » significat, quod homo non potest expiare reatum culpae et reatum poenae aeternae, sed compensare potest de condigno poenas temporales et reatum peccatorum venialium. Ideo Tridentinum loquitur de satisfactionibus, « quibus poenitentes per Christum Jesum peccata redimunt » isess. XIV, can. 11. Denz. 924). Sed ideo non fiunt redemptores suiipsius ut Botus subsannando affirmavit (« alioqui essemus, saltem aliqua ex parte, re­ demptores » Denz. 1059), quia homo per Christi merita habet, quod iustificatus •Rife. , F) Satisfactio. 81J est, ct quod cum gratia elicere potest talem actum meritorium, insuper in satisfactione sacramentali ex ordinatione Christi iit, quod actus hic non solum proprium meritum habeat ex opere operantis, sed etiam qua materia proxima Sacramenti, operationem habeat ex opere operato. 4°. « Ad. (piandam iustitiae aequitatem » dicit, quod satisfactio debet aliquam proportionem habere cum qualitate et quantitate (specie et numero) peccatorum. b) De necessitate satisfactionis sacramentalis statuitur: THESIS. Poenitentibus satisfactiones congruae imponi debent. De fide de­ finita. 1°. Vox Ecclesiae. Trident, sess. XIV. cp. 8: « Debent sacerdotes Domini quantum spiritus et prudentia suggesserit, pro qualitate criminum et poenitentium facultate salutares et convenientes satisfactiones iniungere » (Denz. 905). — Ibid. can. 12: « S. q. d., totam poenam simul cum culpa remitti semper a Deo, satisfactionemque poenitentium non esse aliam quam fidem, qua apprehen­ dunt Christum pro se satisfecisse: anathema sit n (Denz. 922.). — Ibid. can. 14. « S. q. d., satisfactiones quibus poenitentes per Jesum Christum peccata redi­ munt, non esse cultus Dei, sed traditiones hominum, doctrinam de gratia et verum Dei cultum atque ipsum beneficium mortis Christi obscurantes: a. s. ■ (Denz. 924). 2°. Adversarii. Novatores saec. XVI-i ob eorum doctrinam de bonis operibus vehementi ira invehuntur in satisfactiones sacramentales. a. Lutherus initio solum praxim Ecclesiae antiquae in memoriam revocabat et absolutionem ante satisfactionem persecutus est: « Perversitas est, quod pec­ catores absolvimus ante satisfactionem impletam... cum econtra absolutionem oporteat esse sicut in primitiva Ecclesia, posteriorem satisfactione peracta » (De captivit. babylon. Eccl. 1523). Suam veram doctrinam prodit in Articulis Sinalcaldicis anni 1537: «Ceterum satisfactio longe perplexior est. Nemo enim scire poterat, quantum faciendum esset pro uno tantum peccato, nedum pro omnibus... Et si quis centum annos poenitentiae ista ratione exercuisset, nondum certus tamen de sufficientia, perfectione et fine poenitentiae suae fuisset. Hoc erat scilicet perpetuo poenitere et nunquam ad poenitentiam pervenire » (P. III. art. 3,21-22.). Ibidem vero assignat unicam satisfactionem passionem Christi: « Sic et satisfactio non potest esse incerta, quia non est nostrum incertum et peccato contaminatum opus, sed est passio et sanguis immaculati et innocentis agni Dei qui tollit peccata mundi n (p. HI. a. III, 38). — Melanchton in Apo­ logia Confessionis Augustanae (1531) sententiam de fide esse dicit, « quod fide consequamur remissionem peccatorum propter Christum, non propter nostra opera praecedentia aut sequentia. Et nos ob hanc causam praecipue de satis­ factionibus disputavimus, ne susciperentur ad obscurandam iustitiam fidei, neve existimarent homines se propter illa opera consequi remissionem peccatorum n (Apol. VI, J. T. Müller, Symbol. Bûcher d. ev.-luther. Kirche p. 188). b. Jo. Calvinus enuntiavit, quod « Christus est peccatorum remissio et ideo non est alia satisfactio n (Instit. rei. christ. III. 4,23). — Calvinistae autem Hungariae in conventu anni 1562. qua « Ecclesia vera in valle Agrina collecta n simpliciter enuntiabant: « Satisfactio aeterna pro peccatis nostris est Christi redemptio, per sacrificium aeternum... Solus Christus satisfecit Deo pro pec- 812 VI. POENITENTIA. catis nostris, dedit aequivalens pretium, consummavit nos in aeternum, delevit peccata et redemit... Papistica satisfactio impia opinio et fabula est, ergo reiicimus. Fructus verae poenitentiae sunt satisfactiones piorum, a Spiritu Sancto per fidem in Christi merito per gratiam conditi » (E. F. K. Müller, Bekenntnisschriften der ref. Kirche 1903, p. 293). 3°. Scriptura Sacra. Christus Dominus solvere atque ligare dedit potesta­ tem (Mt 18.) et « remittere et retinere peccata » (Jo 20.), tum cpioad reatum culpae, tum quoad reatum poenae, i.e. verum indicium mandavit super peccata. Atqui indicium nunquam fieret, si peccatum etiam quoad reatum poenae sem­ per totaliter remitteretur. Ergo saltem reatus poenae temporalis retineri debet quoad partem. Ad hanc delendam habetur satisfactio sacramentalis. 4°. Traditio. Sufficit allegare unum Augustinum, qui clarissime loquitur de malis e peccato provenientibus, quae a cogitur homo tolerare etiam remissis peccatis, quamvis ut in eam veniret miseriam, primum fuit causa peccatum. Productior est enim poena, quam culpa, ne parva putaretur culpa, si cum illa finiretur et poena. Ac per hoc... temporaliter detinet hominem poena n (In Jo trac. 124,5 PL 35, 1972). — Alibi autem enuntiat modum, quo haec poena tol­ litur: α Veniat ad antistites, per quos illi (sc. peccatori), in Ecclesia claves mi­ nistrantur, et a praepositis Sacramentorum accipiat satisfactionis modum » (Sermo 351, 9 PL 39, 1545). 5°. Ratio theologica. Sacramentum Poenitentiae ordinatur de se ad remis­ sionem peccatorum plenam atque perfectam (cf. Trid. XIV. cp. 3). Atqui hanc plenam remissionem non operatur per absolutionem solam, quippe poenam aeternam et reatum culpae tantum dimittit, sed plenam remissionem consequi potest per impositionem satisfactionis; propter satisfactionem vocatus est alter ille baptismus « laboriosus baptismus » a Patribus (Billot, De Eccl. Sacramen­ tis II, 216 s.). c) Divisio satisfactionis. Satisfactio dividitur: 1°. Ratione exsecutionis in satisfactionem in voto, quae est voluntas accep­ tandi et implendi poenitentiam, et satisfactionem in re, quae est actualis executio poenitentiae. Pars essentialis est satisfactio in voto, quae potest esse implicita, si non haberetur, absolutio esset invalida. Satisfactio in re est pars integralis, complens Sacramenti; si non mandatur execution! satisfactio, Sacra­ mentum manet validum, ut patet, sed incompletum, deficiente parte integral): satisfactione nimirum in re. Ratio vero est: Effectus primarius est remissio reatus culpae et poenae aeternae, qui effectus producitur per elementa signifi­ cativa materiae proximae (contritionis et confessionis), etsi per accidens desit elementum specialiter significativum effectum secundarium: remissionem nempe poenae temporalis (Galtier p. 244). — Itaque in praxi, si confessarius non im­ posuerit satisfactionem, est eius culpa, poenitens obligatur ad petendam quoque satisfactionem, sed si etiam oblitus esset et confessarius iam adiri nequit, nihil faciendum restat, poenitens enim habuit satisfactionem in voto. 2°. Ratione finis habetur satisfactio vindicative, i.e. poenalis, cuius finis punitio est peccati, et satisfactio medicinalis, cuius finis est evitatio novi lapsus. Ili fines in omni opere bono inveniuntur, sed unus vel alter dominatur in eis. F) Satisfactio. 813 3°. Ratione circumstantia rum habentur satisfactiones, quae etsi apparenter alterentur per has circumstantias, sed tamen manent verae satisfactiones. Talia opera per speciales alterata circumstantias sunt sequentia: a. Opus internum, i.e. actus internus, qui ad extra non manifestatur. Sic si alicui iniungitur qua satisfactio examen conscientiae, vel ut eliciat actum cari­ tatis, ut meditet per horae quadrantem etc. Haec opera eodem modo iniungi possunt in satisfactionem sicut opus externum, e.gr. oratio vocalis, nam naturae lapsae etiam haec opera onerosa sunt, ideoque poenalitatis rationem participant. Nunc vero nemo tenet iam Ecclesiam non posse praecipere actus mere internos; cf. mandata CIC, ut sacerdotes « orationi mentali vacent » et similia. b. Opus aliunde debitum, si alicui qua satisfactio iniungitur opus, quod etiam alia ratione praeceptum est, ut si alicui iniungatur observare abstinentiam Fer. VI., vel adstare Missae die Dominica. Auctores commendant, si quis aegre ferret poenitentiam per se gravem, ut ei imponant poenitentiam levem, gravem vero opus aliunde debitum quod neglegere solitus est. Opus aliunde debitum per impositionem elevatur ad dignitatem satisfactionis sacramentalem. Si ergo poenitens non impleret hanc satisfactionem, duplex committeret peccatum. c. Opus etiam secus facturum, i.e. opus poenale non obligatorium, quod iniungitur, poenitens ultro quoque faceret, e.gr. recitando quinque decades Ro­ sarii Marialis. Ut patet, hoc sine ulla causa fieri potest, nam a nemine obligatur ad talem actum ultro faciendum. d. Opus applicandum sive pro vivis sive pro defunctis, e.gr. s. communio­ nem vel Missae participationem pro defuncto patre vel aegrota matre. Quod procul dubio fieri potest, tali in casu enim meritum operis operantis competit ei, pro quo opus bonum iniunctum est, opus operatum autem poenitenti obvenit, qui remissionem consequitur poenarum temporalium. Commendari solet hic modus ut poenitens graviorem satisfactionem libentius acceptet. e. Opus conditionatum i.e. opus poenale sub conditione relapsus, e.gr. si iterum blasphemet, statim recitet Pater et Ave. Tale opus conditionatum tantum probabiliter haberi potest sufficiens satisfactio, ideo expedit, ut poenitenti, sicut in casu praecedente, modica alia satisfactio absolute quoque iniungatur. Quod clarum est; nam etsi opus tale conditionatum utile esse potest, impositio exclusiva talis operis conditionati suggerere videtur poenitenti, se certo relapsurum esse, quod valde nocivum esset. d) Effectus satisfactionis. 1°. Tridentinum manifeste declarat satisfactionem remittere reatum poenae temporalis: « Satisfactoriae poenae... medentur quoque peccatorum reliquiis » (sess. XIV. cp. 8.). Atqui reliquiae peccatorum nil aliud possunt esse, quam poenae temporales; nihil aliud enim remanet post absolutionem. De fine etenim certum est, poenam aeternam et reatum culpae deleri, ideo clare definitur: « Virtute clavium sublata poena aeterna, poena temporalis plerumque exsol­ venda remanet » (can. 15.). (Cf. Denz 904. et 925.). 2°. Effectum hunc consequitur satisfactio qua pars Poenitentiae ex opere operato ut S. Thomas demonstrat: « Cum enim satisfactio a sacerdote absol­ vente iniuncta sit pars Poenitentiae, manifestum est, quod in ea operatur vis clavium ita, quod amplius valet ad expiandum peccatum, quam si proprio ar­ bitrio homo faceret idem opus » (Quodlibet, op. 3. art. 28). Rationem dant Salmanticenses dicendo: « Partibus substantialibus respondet effectus substan- VI. POENITENTIA. 814 tialis, nimirum remissio culpae ac poenae aeternae; parti vero integral!, qualis est satisfactio complens Sacramentum, remissio residui poenae temporalis, qua peccatum complete fit remissum » (De poen. disp. 11. club. 6. n. 89). 3°. Effectum hunc tantum post absolutionem consequitur satisfactio, α Sin rniunctum opus ante absolutionem fiat, tunc eiusdem erit conditionis, ac attritio et confessio, quae ex appositione formae virtutem habentes, nonnisi in abso­ lutionis instanti valent ad remissionem ex opere operato », sic Billot (II, p. 220). Si satisfactio post absolutionem praestatur in re, ab absolutionem vero affuerit satisfactio in voto, tunc producitur effectus remissionis eatenus in instanti abso­ lutionis, quatenus absolutio inducit ius ad remissionem poenae temporalis, satis­ factione persoluta. Corollarium practicum satisfactionis est: tunc tantum producit effectum remissionis poenae temporalis, si per­ ficitur in statu gratiae. Quod pronum est, nam temporalis poenae remissio nil valeret sine remissione ponae aeternae. Iuxta auctores tamen praecepto satisfac­ tionis obtemperatum est per talem satisfactionem. — Quod vero Suarez dicit de pocnitente, qui in statu peccati gravis poenitentiam peregerit, post recuperatum statum gratiae non improbabiliter etiam effectum huius satisfactionis consecu­ turum esse, difficulter potest probari. « Etenim difficulter intelligitur, quomodo opus bonum in statu peccati mortalis peractum, cum sit opus mortuum, apud Deum impetrare possit remissionem poenae temporalis, et hoc vel magis, quod talis homo sit dignus poena aeterna. Deinde adhuc difficilius intelligitur, quo­ modo opus mortuum, quod nunquam vixit, ablato obice reviviscere possit » (Priimmer n. 402). — Propterea consultum est, ut confessarius semper etiam saltem partialiter poenitentiam statim post confessionem absolvendam iniungat. 3. De impositione satisfactionis. a) Obligatio impositionis confessorium onerat: « Debent ergo sacerdotes Domini satisfactiones iniungere » (Trid.), quae obligatio ex genere suo gravis est, i.e. admittit parvitatem materiae. In genere gravis est obligatio, nam administer Sacramenti tenetur non solum ad essentialia, sed etiam ad integritatem Sacramenti, nostro ergo casu ad satisfactionem iniungendam. — Per accidens non tenetur ad impositionem satis­ factionis, si hoc impossibile sit, sicut in moribundis sensibus destitutis; secus, si aegrotus valde debilitatus ad aliud inhabilis est. sufficit, si unum Ave dicat una cum confessario, vel exhortetur, ut nomina Jesu et Mariae corde dicat, vel ut osculetur Crucifixum. b) Quantitas ct qualitas proportionata sit peccatis commissis, ut can. 887. praescribit: α Pro qualitate et numero peccatorum et condicioni' poenitentis ». — Per proportionem intelligitur, quod a confessario 1 per .se pro peccatis gravibus gravis poenitentia debet iniungi. Ideo grax it< r peccat confessarius satisfactionem levem iniungendo pro peccatis gravis$imv> msi habeantur causae excusantes, propter quas possit iniungi poenitentia levis (inferius d.). F) Satisfactio. 815 2°. Valde probabilis est sententia affirmans, confcssarium posse satisfac­ tionem gravem sub obligatione levi imponere, quia confessarius quamvis vices Christi gerat, est tamen constitutus verus index et legislator, qui ex potestate sibi tradita solvit remittendo peccata, et ligat statuendo obligationem satisfac­ tionis implendae, unde huius obligationis gravitas oritur non ex Sacramento, sed ex praecepto confessarii, sic Aertnys-Damen (n. 318, 2°). 3°. Idem auctor vero provocans ad sententiam S. Alphonsi, affirmat, confessarium imponere posse satisfactionem gravem pro culpis levibus cum obliga­ tione gravi eam implendi. Hoc tunc fieri potest, si « venialia eiusmodi sint, quae poenitentem valde disponunt ad mortale, tunc enim potest gravis satisfactio medicinalis etiam sub gravi praescribi, ut poenitens amoveatur a periculo labendi in mortalia. Etiam pro peccatis mortalibus iam rite confessis potest satisfactio gravis iniungi, si pro illis poenitens dignam non egerit poenitentiam » (n. 318,3). c) Quantitas satisfactionis dimetienda est iuxta gravitatem et numerum peccatorum: quo maiora sunt peccata, quanto pluria, eo graviorem merentur satisfactionem. 1°. Maior habetur satisfactio ratione materiae et ratione diuturnitatis; si ergo non solum materia per se gravis iniungitur, sed pluries praestanda. Materia per se gravis satisfactionis habetur per comparationem ad usum Ecclesiae: quod Ecclesia sub gravi solet praecipere, est materia gravis satisfactionis. 2°. Graves satisfactiones quoad materiam solent ergo haberi: Missae adstare — ieiunare vel a carnibus abstinere per unum diem, vel ceteris paribus pro fumatore assueto: ab usu tabaci — quinque decades Rosarii Marialis — Litaniae Omnium Sanctorum — septem psalmi poenitentiales et similia. — Satisfactio per se levis est recitare quinque Pater et Ave Litanias Lauretanas vel alias, 2-3 decades Rosarii etc. d) Qualitas satisfactionis definitur per convenientiam cum peccatis commissis; Ecclesia enim praeci­ pit, ut confessarius « convenientes satisfactiones iniungat n (can. 887). Haec convenientia propius determinatur a Rit. Romano, dicente: « Curet, quantum fieri potest, ut contrarias peccatis poenitentias iniungat, veluti avaris eleemo­ synas, libidinosis ieiunia, vel alias carnis afflictiones, superbis humilitatis officia, desidiosis devotionis studia n (Tit. IV. c. 1. n. 20.). Apte monet Noldin-Heinzel, hoc esse ita intelligendum, quod quasi pro singulis peccatis alia satisfactio imponi deberet, sed « ut pro peccato, in quod poenitens saepius relabitur, quan­ tum fieri potest, contraria poenitentia iniungatur » (n. 303 2. b.). e) Exempla satisfactionum qualificatarum. 1°. Pro superbis: Actus contritionis de peccatis praesertim superbiae in angulo ecclesiae, flexis genibus. — Visitatio ossuarii vel coemeterii cum precibus pro animabus in purgatorio, praecise hoc peccatum luentibus. — Meditatio sen­ tentiae Apostoli saepius repetita: a Quid habes quod non accepisti? ». 2°. Pro avaris: Impositio eleemosynae pauperibus erogandae tempore con­ tinuo, etsi exiguae, ut ex assidua consuetudine paulatim habitus liberalitatis 816 VI. POENITENTIA. nascatur. — Meditatio paupertatis Christi — mortis, quippe quae ab omnibus separat. 3°. Pro luxuriosis: Consideratio passionis et mortis Christi. — Via Crucis et coram singulis stationibus contritio concepta ob praecise hoc peccatum. — Quotidiana devotio erga B. Mariam V. Immaculatam. — Pius usus aquae bene­ dictae. — Sacramentorum iteratio intra definitum spatium temporis. — Quoties Spiritus immundus poenitentem tentationibus vexet, prex iaculatoria execrativa: « Recede Satana! n —, coniuncta cum devota pronuntiatione nominum Jesu et Mariae. — Aliqua mortificatio sensuum continua saepius repetita. — Abstinere quandocunque a visitatione Cinematographi, vel spectaculorum. — leiunia, abstinentiae; subtractio commoditatis in lectulo, diuturno somno. — Servare strictum ordinem diurnum. 4°. Pro moechis (adulteris): Patientia in perferendis aerumnis coniugis. — Silentium ad opprobria et ingenium morosum alterius partis. — Abstinentia a licitis delectationibus. — Maior industria in labore. 5°. Pro invidiosis: Consideratio caritatis et munificentiae Dei erga nos. — Beneficentia in eum, cui invidisti. — Laudatio coram aliis eorum bonorum, ob quae invidia premit. 6°. Pro gulosis et bibulis: Abstinentia in aliquo cibo delicato, ut electuario (confiture), crustula. — Cibatio pauperis esurientis. — Declinare invitationem ad convivium. — Devota precatio ante et post mensam. — Abstinentia totalis a potu inebriante per aliquod spatium temporis. — Permixtio potus cum lar­ giore aqua. — Bibere tantum intra refectionem. 7°. Pro blasphemat oribus: Quoties relapsus fuerit, precatur aliquam ora­ tiunculam, ut « Mi Jesu misericordia! n — Frequenter laudet Deum, dicendo « Gloria Patri »... — Litanias recitet tot vicibus de SS. Nomine Jesu, vel dicat preces reparatorias blasphemiarum (« Sit Deus benedictus... »). 8°. Pro impatientibus: Deprecatio ob impatientiam coram imagine Cruci­ fixi. — Cultus silentii et taciturnitatis per determinata tempora. — Numerare usque viginti antequam impatiens aliquid ageret. 9°. Pro iracundis: Ut vitent occasiones iracundiae. Post singulos defectus lenitatis recitent preces jaculatorias. — Consideratio malorum quae ex ira con­ sequi possunt. 10°. Pro pigris: Consideratio brevitatis vitae. — Concertare cum aliquo in laborando. — Preciunculae aliquibus momentis continuo repetendae, e.gr. ad ictum horologii. — Secessus menstruus (« recollectio ») per aliquot horas. 11°. Pro detractoribus: Preces pro infamato. — Alia opera benevolentiae erga ipsum. — Quoties relaberit in detractionem, mulctam quandam sibi im­ ponat. — Studere ut detegat bonas proprietates proximorum, de iisque lo­ quatur. — (Roggl-Nogâly, p. 229-306 et Merkelbach n. 553). f) « Pro poenitentium facultate » (Trid.) debent imponi satisfactiones. Ex hoc capite habentur causae ex­ cusantes ab impositione poenitentiae gravis, quae ab auctoribus fere sequentes enumerari solent : 1 Debilitas corporis, propter aetatem vel conditionem, ut si poenitens puer sit, vel senex, aut aegrotus, vel asthenicae constitutionis. 2 . Debilitas mentis habetur si timeri debet, ne gravior poenitentia non proderit poenitenti, ut S. Thomas recte monet: « Videtur autem satis conveniens, F) Satisfactio. 817 quod sacerdos non oneret poenitentem gravi onere satisfactionis, quia, sicut parvus ignis a multis lignis superpositis de facili exstinguitur, ita posset contin­ gere, quod parvus effectus contritionis in poenitente nuper exercitatus propter grave onus satisfactionis exstingueretur, peccatore totaliter desperante » (Quodlib. III. q. 13. a. 28.). 3°. Contritio superabundans iure invocatur ut causa minuens satisfactionis gravitatem, talis enim actus fervidus contritionis melius meretur, quam tantum sufficiens. 4°. Periculum odii Sacramenti, si sc. impositio satisfactionis gravis vergere possit in odium Sacramenti Poenitentiae. Si satisfactio gravior imponenda erit, semper interrogandus est poenitens, num hanc et talem praestare vellet. 5°. Opus indulgentia ditatum sufficiens causa est leviorem satisfactionem pro gravi imponere, nam iuxta can. 932: n Qui praestat opus sibi in sacramentalem poenitentiam iniunctam et indulgentiis forte ditatum, potest simul et poenitentiae satisfacere et indulgentias lucrari n. 6°. Confessarii substitutio quoque causa esse potest, ob quam levior poeni­ tentia imponi possit, si nimirum confessarius ipse vice poenitentis praestare vellet satisfactionem graviorem. Hoc non vetatur, nam damnata fuit solummodo propositio ab Alexandro VII. : « Poenitens propria auctoritate substituere sibi alium potest, qui loco ipsius poenitentiam adimpleat » (Denz. 1115). g) Tempus impositionis satisfactionis est ante absolutionem; si tamen casu contingat, quod post absolutionem datur satisfactio, nihil refert, nam habebatur satisfactio in voto implicita in poenitente et hoc tamquam materia essentialis Sacramenti sufficit. — Si vero novam materiam subiicit et satisfactio iam data est, ante absolutionem non debet novam imponere satisfactionem. Si post absolutionem mortale oblitum iterum confessus sit poenitens, non debet novum actum doloris elicere, ut iam dictum est, sed satisfactio aliqua tali in casu melius imponitur poenitenti. Corollarium de praxi pastorali satisfactionis. Verum quidem est, confessarium debere se gerere ut indicem in tribunali misericordiae, sed aeque verum est hodiernis temporibus impositionem satisfac­ tionis iusto benigniorem evasisse, quod optimi Doctores iam inculcant. Sic Vermeersch-Creusen, Merkelbach, Aertnys-Damen, Salsmans, Claeys-Bouuaert, qui uno ore dicunt quod probari nullatenus potest, nec legibus Ecclesiae obtem­ peraret confessarius, qui indiscrete semper eandem parvam poenitentiam im­ poneret, nam « nimia confessariorum facilitas christianismi nomen et efficaciam minuit » (Vermeersch), et ideo « graviter peccaret confessarius, si sine iusta causa satisfactionem in se levem iniungeret pro peccatis mortalibus, quia nec peccata puniret, nec poenitenti mederetur « (Aertnys-Damen n. 317). Malum est quod hodie late longeque diffusum est: peccatorum satisfactiones reducere ad aliquarum precularum recitationem, iuxta eosdem auctores, « quia nimia laxitas non sufficienter abducit a peccato, sed econtra in consuetudine pec­ candi facit perseverare, uti experientia nimiae benignitatis probavit » (Merkel­ bach n. 554). Pro praxi hodierna a Vermeersch enixe commendatur: praesertim frequentiorein usum Sacramentorum suadere, dein mane propositum bonum ante Cruci­ fixum, vel eundo in opera in ecclesia; vespere examen conscientiae, cum grati- SIS VI. POENITENTIA. arum actione pro profectu. Interdiu saepius renovare actus fidei, spei et carita­ tis; eleemosynarum praxim piam renovare, « cuius ipsae S. Scripturae efficaciam ad redimenda peccata docent et usus tamen nimis rarus fit, destinatio linquatur poenitenti definienda, insinuetur utilitas deputando partem celebrandi missa­ rum » (n. 501). 4. De acceptatione, adimpletione et commutatione satisfactionis. a) Satisfactionis acceptatio est actus voluntatis. Distingui debet votum satisfactionis ut iam dictum est, i.e. voluntas acceptationis et adimpletionis ab ipsa acceptatione et adimpletione, a satisfactione in re. Prior in omni casu necessaria est et sub gravi semper adesse debet, nam redderet Sacramentum invalidum, si deesset. Obligatio ac­ ceptandi et adimplendi satisfactionem per se gravis est ex hucusque dictis. Excipitur, si confessarius poenitentiam irrationalem iniungeret. Tunc enim poenitens secundum omnes auctores rogare potest confessarium, ut satisfac­ tionem velit commutare, si vero confessarius id facere non esset paratus, tunc poenitens potest recedere sine absolutione et alium adire cui tamen confiteri debet peccata sua. Aut potest absolutionem accipere et propter satisfactionis commutationem ad alium confessarium ire (Prümmer n. 399). Quae poenitentia sit irrationalis, illustrari solet quibusdam speciminibus-. poenitentia publica; ingressus in religionem; opus poenale iniunctum pro tota vita, vel ad notabile tempus (ad annos); ingressus in religionem; terram deosculari omni die; ieiunium prolixum in pane et aqua et talia. b) Impletio. Satisfactio etiam adimpleri debet a poenitente, ubi quaeritur tempus et modus. 1°. Tempus poenitentiae adimplendae potest esse praefixum, sed hoc ex­ plicite assignari debet a confessario, e,gr. hodie vel cras, hebdomada sequenti etc. Tempus hoc observari debet, per se sub levi, nam res ipsa, i.e. opus poenale est primario praescripta. Sed tempus ad urgendam et non ad finiendam obliga­ tionem determinatur, ergo etiamsi terminus praefixus elapsus sit, poenitens tamen tenetur eam adimplere. — Si tempus non fuerit praefixum, satisfactio, quamprimum potest, persolvenda suadetur. Certo per se non debet absolvi ante s. communionem; dilatio grave tunc tantum erit, si habeatur periculum oblivionis, vel si praevideatur impotentia eam postea implendi; vel si notabiliter minuatur substantia operis praescripti (Noldin-Heinzel n. 309). 2°. Modus quoque satisfactionis adamussim observari debet propter digni­ tatem sacramentalem, cuius satisfactio particeps effecta est. Qui non observat modum poenitentiae, graviter tunc tantum peccaret, si substantialiter minueret poenalitatem operis, e.gr. si iuxta morem Tyrolensium quinque decades Rosarii deberet recitare expansis brachiis (« ausgespannter Rosenkranz »); si « hanc cir­ cumstantiam omissio poenitentiam notabiliter mutat atque imminuit » (NoldinHeinzel n 310). Si modus aliquis non expresse praescribatur, tunc servandus est modus, (pio Ecclesia talem actum peragere solet. Ideo orationes, nisi confes­ sarius expresse aliud diceret, recitandae sunt vocaliter. Tali quoque modo absti­ nentia et ieiunium intelligi debet; si quis e.gr. acceptasset satisfactionem per duas hebdomadas abstinere a carnibus, per se intelligitur quod Dominicis et F) Satisfactio. 819 diebus festivis hoc non facit; nec si ieiunium ei iniunctum fuisset. — Modo satisfactionis non obstat, si interea aliud opus praeceptum implet, e.gr. Missae adstando Dominica die recitaret Rosarium in satisfactionem acceptam. Imo, si « poenitens pro satisfactione debet audire quolibet die Missam, non tenetur audire duas Missas diebus dominicis et festivis » (Prümmer n. 403). c) Gravitas adimpletionis a tribus elementis dependet: 1°. Materia satisfactionis debet gravis esse, de qua iam actum est (supe­ rius 3. c.). Si enim materia gravis non sit, non potest grave peccatum esse, si non praestatur opus impositum; supposito tamen, quod poenitens revera habuit voluntatem acceptando et adimplendi satisfactionem, quae voluntas iure praesu­ mitur non adesse, si poenitens iam saepius non adimplesset satisfactionem. 2°. Satisfactio intelligitur imposita pro gravibus non remissis, ergo pro venialibus et peccatis iam remissis regulariter non potest imponi satisfactio gravis, excepto casu, de quo locuti sumus (supra 3. b.). 3°. Requiritur, ut confessarius sub gravi obligare voluerit, quod tamen praesumendum est, si de gravibus agitur. — Qui oblitus est satisfactionem, te­ netur eundem confessarium iterum adire, si commode fieri potest, si non, tunc satisfactio evadit moraliter impossibilis, poenitens non tenetur iterum confiteri. « Expedit tamen, ut tunc ipse sibi aliquem convenientem satisfactionem impo­ nat n (Prümmer n. 401). 4°. Fieri potest, ut satisfactio commutari debeat ex iusta causa, quae est utilitas spiritualis poenitentis, vel impedimentum non praevisum. Quis possit commutare satisfactionem pronum est: per se confessarius, qui eam imposuit. Hic potest immutare satisfactionem etiam ex iusta causa in minorem vel aequa­ lem etiam extra Sacramentum, quamdiu satisfactionis mutatio moraliter adhuc unitur cum Sacramento accepto. Sic Ballerini-Palmieri, Noldin-Heinzel, dum Prümmer docet « verius cum S. Alphonso tenendum esse hanc commutationem non licere nisi immediate post absolutionem, ac proinde si poenitens post ali­ quos dies redeat petens commutationem, ipsum debere iterum absolvi praemissa saltem generali accusatione peccatorum » (n. 404,3). Alius confessarius mutare non potest extra Sacramentum, sed solum in foro sacramentali; at necesse non est, ut poenitens repetet confessionem, « modo confusam cognitionem materiae peccatorum acquirat, qualem vel ex generica accusatione vel ex qualitate poeni­ tentiae ab alio confessario impositae haurire potest » (Noldin-Heinzel n. 312,2). Litteratura. Bellarminus, Controv. de Poenitentia, L. IV. De satisfactione, (ed. J. Fèvre, tom. IV. p. 601-644). — Roggl-Nogaly, Gyôntatâsi intelmek és elégtételek, Budapest 1873, p. 229306. — C. Weiss, S. Theologiae de satisfactione et Indulgentiis doctrina, Graz 1896. — P. Cahier, La pénitence à imposer, in: Nouvelle Revue theol. 1923, 1 ss. — Th. V. Zeil, Tractatus de satisfactione sacramentali, Oeniponte 1926. — P. Salsmans, Pour votre salutaire pénitence, in: Nouv. Revue théol. 1930, 215. — Λ/. Claeys-Bouuaert, La pénitence salutaire, ibid. 1930, 860. — P. Cahier, De paenitentia, 2. ed. 1950, 421-443. — Λί. Premm, Kath. Glaubenskunde, III, 2 Wien 1955. p. 105-114. — P. de Letter, Theology of Satisfaction, in: The Thomist (Washington) 1958, 1-28. — G. Müller, Gcnugtuung, in: LfThK 2. ed. IV (1960) 683-686. Respectu pastorali. A. Lehmkuhl, Casus conscientiae, II. ed. 4. 1913, 234-249 p. — D. Prümmer, Man. Th. Mor. ed. 5. III. 1928, n. 391-404. — A. Venneersch-J. Creusen, Th. VI. POENITENTIA. S20 Mor. cd. 4. ΙΠ. 1948, n. 494-501, 554-555. — B. Merkelbach, Summa Th. Mor. ed. 8. III. 1948, n. 534-567. — J. Aertmjs-Damen, Th. Mor. ed. 16. II. 1950, n. 316-326. — J. Fan­ fam. Min. theor. pract. Th. Mor. IV. 1951, p. 394-407. — ΛΖ. Conte a Coronata, De sacr. tract, canonic. 2. ed. 1951, n. 370-374. — 0. Schollig, Verwaltung der hl. Sakramente, ed. 1952, p 140-146. — H. Noldin-A. Schmitt-G. Heinzel, Summa Th. Mor. cd. 30. III. 1954, η. 299-312. G) De indulgentia, ut complemento satisfactionis. Haec quaestio per se non videtur pertinere ad tractatum de Sacramento poenitentiae, agit enim de remissione poenarum temporalium extra Sacramen­ tum. At considerandum est quod solus Deus scit, num omnes poenae tempo­ rales post remissionem culpae et poenae aeternae per satisfactionem revera deletae sint, dein de fide est definita Ecclesiam concedere posse indulgentias, quae praecise locum tenent satisfactionum easque complent. Ideo in usum deductum est de indulgentiis tractare post doctrinam de satisfactione sacramentali, vel post tractatum completum de Poenitentia. De indulgentiis sequentia dilucidanda sunt: 1. 2. 3. 4. 5. De De De De De notione indulgentiae. potestate Ecclesiae circa indulgentias. modo concedendi indulgentias. consecutione indulgentiarum. quibusdam indulgentiis maioris momenti. 1. De notione indulgentiae. Definitur indulgentia ab Ecclesia: « Remissio coram Deo poenae tempo­ ralis debitae pro peccatis, ad culpam, quod attinet, iam deletis, quam ecclesias­ tica auctoritas ex thesauro Ecclesiae concedit pro vivis per modum absolutionis, pro defunctis per modum suffragii n (can. 911.). a) Remissio poenae temporalis coram Deo debitae extra Sacramentum, non vero reatus culpae; ergo pec­ catum remittitur per Poenitentiam, sed si quae adhuc poena temporalis reman­ sisset, haec deletur per indulgentiam. Γ. Indulgentia itaque habet aliquam rationem completivam, supponit enim remissionem peccati quoad reatum culpae, et delet peccatum quoad reatum poenae, i.e. sequelam peccati. Ut Suarez apposite dicit: « Per indulgentiam conceditur, ut, qui eam lucratus fuerit, omnino absolutus maneat a culpa et a poena, non quia indulgentia utramque tollat, sed quia, ut habeat effectum, debet supponere remissam culpam, et ipsa complet totius poenae remissionem > (De poen. disp. 50. sect. 1. n. 17.). •2°. Ad notionem indulgentiae pertinet, quod est remissio poenae tempo­ ralis, non culpae, nec poenae aeternae. Obstare videntur aliquae enuntiationes magisterii ecclesiastici e temporibus praeteritis, iuxta quas agitur apparenter de remissione omnium peccatorum », vel de « indulgentia omnium peccatorum ». G) Indulgentia. 821 Sic Bonifacius VIII. in bulla primi iubilaci anno 1300. dicit se « vere poeniten­ tibus et confessis non solum plenam et largiorem, imo plenissimam omnium suorum concedere veniam peccatorum» (Extravag, com. 1. V. tit. IX. c.). — Martinus V. vero Wiclilfitas et Mussitas 1416. iubet interrogari, « utrum crederent quod Papa omnibus christianis vere contritis et confessis, ex causa pia et iusta, possit concedere indulgentias in remissionem peccatorum » (Denz. 676). 3°. Inde a saec. XVI-o talis modus loquendi iam potuit etiam male intelligi, ac si Summus Pontifex per indulgentias peccata remitteret, et quia usque ad illa tempora etiam eleemosynae imponebantur, ut bona opera, hoc pro pecunia factum esse Novatores reprehendebant. At hae expressiones imputari debent terminologiae nondum sat evolutae. Nam: a. Sacra Scriptura quoque nuncupat poenam peccatorum « peccatum », ut 2 Mach 12,46: « Ut a peccatis solvantur », Rom 7. cap. vero concupiscentia nominatur « peccatum », quia sequela est peccati. — Dein — b. clarum est Summos Pontifices utentes hoc termino supposuisse ad indulgentiae consecu­ tionem contritionem et confessionem, quod decreto Martini V. supra allegato manifeste edicitur: « ...omnibus christianis vere contritis et confessis ». Remissio peccatorum ergo intelligitur per confessionem et indulgentiam fieri; illa delet reatum culpae, haec reatum poenae temporalis. — c. Medio aevo, praesertim occasione anni iubilaei, dabantur facultates una cum indulgentiis ad absolu­ tionem casuum reservatorum: primo debuit poenitens absolvi, postea potuit tantum indulgentiam consequi. — d. Dabantur iis temporibus etiam « litterae indulgentiarum », seu « confessionalia n; qui tales litteras possidebat, potuit semel in vita et in articulo mortis cuilibet sacerdoti confiteri et absolvi ab omnibus reservatis et lucrari indulgentiam plenariam. — e. Factum est, fuisse, praesertim medio aevo ad finem labente, « quaestores » indulgentiarum, qui praedicabant se absolvere posse et a culpa et a poena, quod iam Clemens V. reprehendit, dicens: « Aliqui eorum fideles et a poena et a culpa, ut eorum verbis utamur, absolvunt, nos abusus huiusmodi omnimode aboleri volumus » (Clement. 1. V. tit. 9. c. 2.). b) Remissio poenae « coram Deo debitae ». Tempore Sixti IV. Petrus de Osma affirmabat talia et ideo damnatus est: « Romanum Pontificem purgatorii poenam remittere non posse » (Bulla o Licet ea n 9. aug. 1479. Denz. 729). Paulo postea vero Lutherus affirmabat similia iuxta propositiones eius damnatas: « Indulgentiae his, qui veraciter eas conse­ quuntur, non valent ad remissionem poenae pro peccatis actualibus debitae apud divinam iustitiam » (Bulla « Exsurge Domine » Leonis X. Denz. 759). Consequenter dixit Luther indulgentias « pias fraudes fidelium », nam hoc verum esset, si indulgentia coram Deo non valeret, at Ecclesia talem fraudem non potest committere. Inde desumpsit ideo argumentum validum iam Alexan­ der Halensis: « Si Ecclesia relaxat et Deus non, magis esset deceptio quam relaxatio, et crudelitas quam pietas, quia tunc ad diminutionem poenae praesen­ tis sequeretur alia incomparabiliter gravior in foro Dei » (Summa theol. IV. q. 23. m. 1. a. 1.). — Simili modo arguebat S. Thomas, ostendendo indulgentias revera valere coram Deo: « ...quidam dicunt, quod non valent ad absolvendum a reatu poenae, quam quis in purgatorio secundum judicium Dei meretur, sed valent ad absolvendum ab obligatione, qua sacerdos obligavit poenitentem ad poenam aliquam... Sed haec opinio non videtur vera. Primo quia est expresse «ο® VI. POENITENTIA. contra privilegium Petro datum, cui dictum est Math. 16., ut quod in terra remitteret, in coelo remitteretur. Unde remissio, quae fit quantum ad forum Ecclesiae, valet etiam quantum ad forum Dei. Et praeterea Ecclesia huiusmodi indulgentias faciens magis damnificaret quam adiuvaret, quia remitteret ad graviores poenas, scilicet purgatorii, absolvendo a poenitentiis iniunctis » (Suppi, q. 25. a. 1.). c) Differentia inter indulgentiam et satisfactionem sacramentalem. 1°. In Poenitentia consequimur remissionem poenae temporalis per satisfac­ tionem sacramentalem et absolutionem, sed dispositio poenitentis conditio est, ut haec consequi possimus, et etiam mensura, quanto gradu obtinemus remis­ sionem poenae temporalis. Ad indulgentiam lucrandam, qua dispositio requi­ ritur ut patet, solummodo status gratiae, nam non potest aliquis remissionem poenae temporalis consequi, si sit in statu damnandorum. Alia dispositio autem non requiritur: consecutio indulgentiae tantum ab impletione operis praescripti et a voluntate concedentis indulgentiam dependet. Ad lucrandam vero indul­ gentiam plenariam utique deesse etiam debet veniale actuale et etiam volun­ tarius affectus ad venialia, quod e natura rei pronum est. 2°. Doctrinam hanc exponit nobis S. Thomas. Principii instar enuntiat Doc­ tor Communis: Indulgentiae tantum valent, quantum pronuntiantur (Suppi, q. 25. a. 2.). Principium hoc explicat propius his verbis: « Dicendum est quod quantitas effectus sequitur quantitatem suae causae. Causa autem remissionis poenae in indulgentiis non est nisi abundantia meritorum Ecclesiae, quae se habet sufficienter ad totam poenam expiandam; non est autem causa remissio­ nis effectiva vel devotio vel labor, vel datum recipientis indulgentiam, aut causa, pro qua datur indulgentia. Unde non opertet ad aliquid horum proportionare quantitatem remissionis, sed ad merita Ecclesiae, quae semper superabundant ». Remissionem ergo secundum Thomam non efficit, nec subiectiva dispositio (« devotio »), nec labor, nec « datum recipientis » i.e. quod donatus dono ac­ cepit, nec causa ob quam donator donum elargitus est, aliis verbis « causa pro (pia datur indulgentia ». De qua causa plura habet eodem art. 2. corp, superius, ubi dicit, quod Ecclesia « interdum maiorem pro eadem causa, interdum mino­ rem indulgentiam ponit, sicut rebus eodem modo se habentibus; quandoque datur unus annus visitantibus ecclesiam unam, quandoque quadraginta dies, prout gratiam Papa facere voluerit. Unde quantitas remissionis indulgentiae non est mensuranda ex causa, quae facit aliquem indulgentia dignum ». Rema­ net ergo sola voluntas donatoris, seu Papae, ut fons propter quem remissio poenae temporalis fit. 3 . Principium hoc explicatum demonstratur a S. Thoma tali modo: a. «Di­ cunt quod Ecclesia ad hoc (sc. ad indulgentiam) ita pronuntiat (i.e. praedicat indulgentiam) ut quadam pia fraude homines ad benefaciendum alliciat, sicut mater, quae promittens filio pomum, ipsum ad ambulandum provocat. Sed hoc videtur esse valde periculosum dicere... Si in praedicatione Ecclesiae aliqua falsitas deprehenderetur, non essent documenta Ecclesiae alicuius auctoritatis ad roborandam fidem ». — b. Secundum argumentum vero desumitur ex indole potestatis sacramentalis et iurisdictionis: « Clavis ordinis (nos dicimus: potes­ tas ordinis) sacramentale quoddam est, quia Sacramentorum effectus non sunt determinati ab homine, sed a Deo, ideo non potest taxare sacerdos, quantum G) Indulgentia. 823 per elavem ordinis in foro confessionis de poena debita dimittatur, sed tantum dimittitur, quantum Deus ordinavit. Sed clavis iurisdictionis non est quid sacramentale, et effectus eius arbitrio hominis subiacet, et huiusmodi clavis effectus est remissio, quae est per indulgentias, cum non pertineat ad dispensationem sacramentorum talis remissio, sed ad dispensationem bonorum communium Ecclesiae ». Ut Doctor Communis ergo differentiam dilucidat inter indulgen­ tiam et satisfactionem sacramentalem, pervenitur ad radicem quaestionis: in­ dulgentiae « effectus arbitrio hominis subiacet », quod nunc probari debet. 2. De potestate Ecclesiae circa indulgentias. De quo problemate statuitur: THESIS. (1) Ecclesiastica auctoritas concedere potest indulgentias, (2) e the­ sauro Ecclesiae. I. pars de fide definita, II. pars fidet proxima. Pars I. probatur: Ecclesia concedere potest indulgentias. a) Vox Ecclesiae. Trident sess. XXV. decr. de indulgentiis: « Cum potestas conferendi indul­ gentias a Christo Ecclesiae concessa sit.... Sacrosancta Synodus indulgentiarum usum.... in Ecclesia retinendum esse docet et praecipit, eosque anathemate damnat, qui aut inutiles esse asserunt, vel eas concedendi in Ecclesia potestatem esse negant (Denz. 989). b) Adversarii. 1°. Wicleff et eius assecla, Jo. Huss iam invehebant in indulgentias, iuxta propositionem damnatam Wicleffi: « Fatuum est credere indulgentiis Papae et episcoporum » (Denz. 622), et iuxta interrogationes Wicleffitis et Hussitis pro­ ponendas: « Utrum credat, quod Papa omnibus Christianis vere contritis et confessis ex causa pia et iusta possit concedere indulgentias in remissionem peccatorum, maxime pia loca visitantibus et ipsis manus suas porrigentibus adiutrices » (Denz. 676. cf. adhuc n. 677-678). Tali manifesto modo opera socia poenitentis ad indulgentias lucrandas elata est anno 1418. 2°. Quaestiones de indulgentiis fuerunt occasio proxima innovationis saec. XVI-o. Nil mirandum ergo, si iam in primis propositionibus Lutheri inveniun­ tur talia effata: « Seducuntur credentes indulgentias esse salutares, et ad fruc­ tum spiritus utiles » et: « Indulgentiae necessariae sunt solum publicis crimi­ nibus et proprie conceduntur duris solummodo et impatientibus » (Denz. 760761). Haec quidem continentur in bulla « Exsurge Domine » Leonis X. anni 1520., sed etiam tempore posteriore talia audiebantur ab antesignano innova­ tionis. In Articulis Smalcadicis anni 1537., ad Concilium convocandum directis, tali modo subsannatur: « Sedes ista Romana sancta miserae ecclesiae subve­ niebat, et indulgentias effingebat, quibus remittebatur et abolebatur expiatio seu satisfactio... Hac ratione cum accresceret pecunia, et nundinatio bullarum erat fructuosa, excogitavit annum aureum iubilaeum, vere auriferum (Jubeljahr, Giildenjahr), quem Romae celebrari voluit. Hunc appellabat remissionem omnis culpae et poenae... » (Pars III. art. 3,24-25). In articulis his additis adhuc ,§24 VI. POENITENTIA. acrius invehit in satisfactiones et indulgentias, nam « affinxerunt satisfactiones, quibus etiam obscuraverunt beneficium Christi, ex his natae sunt indulgentiae, quae sunt mera mendacia, quaestus causa excogitata » (Tractatus de potestate et primatu Papae n. 45-46). 3°. Calvinistae in Confessione Helvetica posteriore anni 1562. edixerunt: < Damnamus inprimis lucrosam papae de poenitentia doctrinam et contra simoniam eius, Simoniacasque eius indulgentias illud usurpamus Simonis Petri indi­ cium: Pecunia tecum sit in perditionem » (E. F. K. Müller, Die Bekenntnisschriften der reform. Kicrhe p. 191). — Caloinistae Hungarici vero eodem anno in Confessione vallis Agrinae (Eger-volgy) a indulgentias Papisticas » dixerunt « omnia figmenta Satanae, cum Scriptura deceptiones, mendacia, infirma ele­ menta... Destruunt gratiam Dei, Christi meritum Papisticae indulgentiae, ut larvae inanes » (op. cit. p. 292). c) Scriptura Sacra. Argumentatio fit e Scriptura per conclusionem theologicam tali modo. Mt 16,19 Dominus Petro eiusve successoribus dixit: « Tibi dabo claves regni coelorum. Et quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in coelis, et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in coelis ». Verbis his sollem­ nibus Christus potestatem plenam dedit (a quaecunque ») solvendi vincula mo­ ralia fidelium, quae eos impediunt, ut regnum Dei ingredi possint. Atqui praecise talia vincula sunt poenae temporales adhuc in igne purgatoria luendae. Ecclesia enim aperte docet, quod « post acceptam iustificationis gratiam cuilibet peccatori poenitenti » non remittitur taliter culpa et reatus poenae aeternae, « ut nullus remaneat reatus poenae temporalis, exsolvendae vel in hoc saeculo, vel in futuro in purgatorio, antequam ad regna coelorum aditus patere possit » (sess. VI. can. 30. Denz. 840). Ergo quia omnia vincula solvi possunt, etiam praecise haec vincula solvi possunt ab Ecclesia, quia sine hac solutione aditus regni coelorum patere non potest. d) Traditionis testimonium profertur ex historia ecclesiastica, e qua apte concinnari potest argumentum historicum: Ecclesia enim aliquo modo semper usa est hac sua potestate poenas temporales condonandi. 1°. Aevo catacumbarum (saec. I-IV), uti iam vidimus, graves et diuturnas poenitentias debebant explere poenitentes. Haec poenitentia breviari poterat per ■ libellos pacis » a s confessoribus » datas, qui iam poenas et tormenta passi sunt et in carceribus plerumque coronam martyrii expectabant. Sed has epistolas intercessionis antistites Ecclesiae execution! mandabant, et tunc tantum plenum valorem consecuti sunt. Hanc consuetudinem testatur Tertullianus adhuc Catholicus: e Pax vostra (intelligit martyres) bellum est illi. Quam pacem quidam (sc. peccatores) in ecclesia non habentes, a martyribus in carcere exorare consueverunt » (Ad martyres c. 1. PL 1,6'21). Sed Montanista factus iam dene­ gabat hanc potestatem: « Sufficit martyri propria delicta purgasse. Ingrati vel superbi est in alios quoque spargere, quod pro magno fuerit consecutus » (De pudicitia c. '22. PL 2.1081). S. Cyprianus vero clare enuntiat potestatem supre­ mam antistitum: « Occurrendum puto fratribus nostris, ut, qui libellos a martyribus acceperunt et praerogativa eorum apud Deum adiuvari possunt, si I G) Indulgentia. 825 incommodo aliquo et infirmitatis periculo occupati fuerint, non expectata prae­ sentia nostra... exomologesim facere delicti sui possint » (Ep. 18,1 RJ 570). — Tali consuetudine sensu stricto indulgentia veri nominis nondum habetur, nam solum satisfactio eorum fuerit abbreviata et remissionem per Sacramentum Poenitentiae acceperunt. 2°. Aetate saec. VII-XI. in Occidente paulatim invaluit mos satisfactiones commutandi hae enim tam graves et diuturnae evaserunt per canones Con­ ciliorum poenitentiales et per praescripta Librorum poenitentialium, quod op­ portunum visum est eas in alia opera, etiam sat gravia, ut preces longissimas, peregrinationes, visitationes ecclesiarum et eleemosynas commutare. Hae com­ mutationes, quas « redemptiones » nuncupabant, iam prima vestigia indulgen­ tiarum veri nominis habendae sunt. Sic peregrinatio Romana etiam in Anglia saec. VII-o ad finem vergente « magnae virtutis aestimabatur », ut Beda Vene­ rabilis testatur (Hist. Britan. IV, 23). Mos hic redemptionis originem videtur duxisse a monachis Iro-celticis et saec. IX-o omnino iam in usu erat, ut videri potest ex exemplo Nicolai I. Papae (858-867), qui tertiam vel quartam partem satisfactionis impositae relaxare solitus est iis, qui Romam peregrinationem insti­ tuerunt. De homicida quodam Romam petente dixit: « Quaedam temperavimus, eo, quod suffragia apostolorum principis, nutritoris nostri, postulare devote festi­ navit » (PL 161, 700). Etiam de aliis pontificibus fertur eos tales concessisse indulgentias. Paschalis I. concessit, ut, qui in sacello S. Zenonis certum nume­ rum Missarum pro defuncto celebrasset, defunctum e purgatorio liberaret; loannes VIII. petente Ludovico rege Francorum indulgentiam concessit his, qui in pugna ceciderant, loannes IX. indulgentiam concessit pro Arnulpho imperatore (Pesch, Praei, dogm. VII. n. 503). — Exemplum celebre « redemptio­ nis » solet citari e Vita S. Dominici Loricati, monachi Fontis Avellani, a S. Petro Damiani (t 1072) conscripta: « Per singulos dies (agitur de Quadragesima) dum se scoparum (Rute, vesszo) tunsionibus afficit, ut minus tria psalteria medi­ tando persolvit. Centum autem annorum poenitentia, sicut ipso auctore didici­ mus, sic expletur », dicit Petrus Damiani de S. Dominico. (PL 144, 1015). Hanc computationem « redemptionis » ipse poenitens S. Dominicus fecit; etiam confessarii fecerunt tales computes, dum episcopi ad arbitrium suum poenarum partem remiserunt. 3°. Inde a saec. XI-o vero et saeculis subsequentibus (saec. XI-XHI.) iam Summi Pontifices quibusdam in casibus totam poenitentiam, i.e. satisfactoria opera dimiserunt, ea substituendo aliis operibus, praesertim bello contra infi­ deles. a. Sic Alexander II. anno 1063 omnes satisfactiones praestandas remiserat pugnam immissuris contra Arabes in Hispania. Maxima vero indulgentia ple­ naria largita fuit per B. Urbanum II. iis, qui Crucem susceperunt profecturi ad Terram Sanctam liberandam: « Nos autem de misericordia Dei — dixit Ur­ banus II. in Claromontano campo — et beatorum Petri et Pauli apostolorum auctoritate confisi, fidelibus christianis, qui contra eos (sc. infideles) arma sus­ ceperint, et onus sibi huius peregrinationis assumpserint, immensas pro suis delictis poenitentias relaxamus. Qui autem ibi (sc. in Terra Sancta) in vera poenitentia decesserint, et peccatorum indulgentiam et fructum aeternae mer­ cedis se non dubitent habituros » (Hardouin Cone. vol. VI, 2 p. 1724). — b. Tales indulgentiae veri nominis plenariae dein saec. XII-XIII. plures conces­ sae fuerunt iis, qui Crucem susceperunt contra Mahometanos, Waldenses et 53. - Rado, Ench. Liturgicum. VI. POENITENTIA. 826 Albigenses, Tartaros et alios infideles. — Etiam episcopi indulgentias partiales, non solum singulis, sed turmis elargitas, donare consueverunt hoc tempore, ita. ut a summa auctoritate ecclesiastica coerceri debebant. Cone, etenim Lateranen­ se IV (1215) hunc canonem condidit: « Quia per indiscretas et superfluas indul­ gentias, quas quidem ecclesiarum praelati facere non verentur, et claves Eccle­ siae contemnuntur et poenitentialis satisfactio enervatur, decernimus, ut, cum de­ dicatur basilica, non extendatur indulgentia ultra unum annum, sive ab uno, sive a pluribus episcopis dedicatur, ac deinde in anniversario dedicationis tempore quadraginta dies de iniunctis poenitentiis indulta remissio non excedat. Ad hunc quoque dierum numerum indulgentiarum litteras praecipimus moderari, quae pro quibuslibet causis aliquoties conceduntur » (can. 62). — c. Indulgen­ tiae nunc iam perdiu non fuerunt merae commutationes, sed iam verae indul­ gentiae; opus praescriptum, ut visitatio ecclesiae, adsistentia ad dedicationem basilicae, elemosyna iam non habuerunt rationem commutationis, redemptionis, sed conditio erant, ad cuius positionem lucrari potuit indulgentia e voluntate auctoritatis ecclesiasticae elargita. 4°. Decursu saec. XIII-i theoria quoque indulgentiarum expolita fuit per Htigonem a S. Caro, ab Alberto Magno, Alexandro Halensi et S. Thoma (Suppi, q. 25-27.). Coronam quasi apposuit huic evolutioni Bonifacius VIII. primam concedendo indulgentiam plenariam iubilaei. e) Ratione theologica demonstratur Ecclesiae competere potestatem indulgentias concedendi. 1°. quidem ex eo, quod qui potest maius, potest et minus facere. Atqui Ecclesia habet potestatem remittere poenam aeternam vi suae absolutionis, ergo habet etiam potestatem remittendi poenas temporales. — Argumentationi tali obstare videtur, quod Ecclesia non potest solvere vinculum poenae aeternae extra Sacramentum, sed solum in Sacramento. At neganda est paritas inter utramque poenam, aeternam sc. et temporalem quoad hunc respectum. Poena aeterna ideo non potest solvi extra Sacramentum, quia peccatum mortale ab Ecclesia tantum in Sacramento potest remitti: nam peccatum mortale exstin­ guitur per infusionem gratiae, quod Ecclesia solummodo per Poenitentiae Sac­ ramentum potest praestare. Poena temporalis vero non requirit talem gratiae infusionem, nam supponit subiectum esse in statu gratiae habitualis. Item re­ missio peccati venialis potest fieri etiam extra Sacramentum per Ecclesiam ope Sacramentalium. Proinde nihil obstat, quominus remissio poenae temporalis etiam extra Sacramentum possibilis sit. 2 . Optime concinnari potest argumentum e convenientia, qua demonstra­ tur (piam maxime Deo convenire, quod Ecclesia habet potestatem concedendi indulgentias. « Dogmate indulgentiarum sacri sigilli instar fulgens radiatur idea divinitatis rex elata: harmonia nimirum iustitiae et misericordiae. Misericordiae quidem, inquantum Deus thesaurum concessit meritorum suae Ecclesiae, iusti­ tiae vero, inquantum Ecclesia cx hoc gratiarum thesauro solvere par est. Indul­ gentiarum concessio enim non habet rationem simplicis remissionis, nec meri mdicii arbitrarii, sed compensationis, in qua infinite blanda teneritate valere coepit misericordia amoris iustitiaque vindicativa. Ilis omnibus Dei se gerendi modus immense lepidus panditur nobis: bona enim tali ratione impertitur Deus, G) Indulgentia. 827 ut et Ipse recipiat munuscula, homo donis cumulatur c thesauro Ecclesiae, ne in conspectu Dei vacuis cogatur remanere manibus, quando remissionis poena­ rum factus est particeps » (Schütz, Dogmat. ed. hungar. II, 575). Pars II. probatur: Existentia thesauri Ecclesiae. Fons potestatis Ecclesiae concedendi indulgentias vocatur Thesaurus Ec­ clesiae, qui definitur per Pium XI.: « Cumulatissima Jesu Christi, B. Mariae Virginis Sanctorumque merita » (Bulla lubilaei 29. maii 1924. Denz. 2193). Haec merita sunt satisfactiones infinitae Christi, ad cuius thesauri cumulum merita seu satisfactiones « B. Virginis et omnium electorum a primo insto usque ad ultimum adminiculum praestare noscuntur », ut Clemens VI. enuntiavit (Denz. 552). Cumulus ille meritorum nil aliud est, quam acceptatio meritorum infinitorum Christi et finitorum B. Virginis et Sanctorum a parte Dei. Optime monet Ch. Pesch, Ecclesiam potestatem concedendi indulgentias non accepisse propter merita Sanctorum, sed unice propter merita infinita Christi. Merita B. Virginis et Sanctorum « adminiculum praestare noscuntur ». i.e. postquam Ecclesia hanc potestatem habet, potest etiam satisfactiones supererogatorias Sanctorum distribuere (VII. n. 491). a) Vox Ecclesiae. i 1 ; ] I I i j I Bulla a Unigenitus dei Filius » Clementis VI, 25. jan. 1343: « Christus in ara Crucis innocens immolatus non guttam sanguinis modicam, sed copiose, vehit qoddam profluvium noscitur effudisse... exinde... thesaurum militanti Ec­ clesiae acquisivit... ut sic sit infinitus thesaurus hominibus... Ad cuius quidem thesauri cumulum B. Dei Genitricis omniumque electorum a primo iusto usque ad ultimum merita adminiculum (Stiitze, support, appui, appoggio, tamasz) praestare noscuntur » (Denz. 550-552). — Sixtus IV. Bulla in favorem ecclesiae S. Petri Xanctonensis 3. aug. 1476: « ...auctoritate apostolica de thesauro Ecclesiae animabus in purgatorio exsistentibus succurrere volentes... quantum cum Deo possumus, de divina misericordia confisi ac de plenitudine potestatis concedimus pariter ac indulgemus... » (Denz. 723. a.). — Leo X. damnatio prop. 17. Luther i 15. jun. 1520: « Thesauri Ecclesiae, unde Papa dat indulgentias, non sunt merita Christi et Sanctorum » (Denz. 757). — Pius VI. damnatio prop. 41. Synodi Pistoriensis 28. aug. 1794: « Item in eo, quod subditur scholasticos suis subtilitatibus inflatos invexisse thesaurum male intellectum meritorum Christi et Sanctorum, et clarae notioni absolutionis a poena canonica substituisse confusam et falsam applicationis meritorum, quasi thesauri Ecclesiae, unde Papa dat indulgentias, non sint merita Christi et Sanctorum: falsa, temeraria, Christi et Sanctorum meritis iniuriosa » (Denz. 1541). — Pius XI. Bulla lubilaei 29. maii 1924: α ...poenis omnibus, quas pro culpis vitiisque suis luere debuerant, ob cumulatissima Christi Jesu, B. Mariae Virginis, Sanctorumque merita plene exsolvuntur » (Denz. 2193). b) Traditio sacra I cognoscit talem thesaurum Ecclesiae. Sufficiat allegare S. Ambrosium: < Velut operibus quibusdam totius populi purgatur, et plebis lacrimis abluitur, qui orationibus et fletibus plebis redimitur a peccato... Donavit enim Christus Ecclesiae suas, ut unum per omnes redimeret, quae Domini Jesu meruit adven­ tum, ut per unum omnes redimerentur » (De poenit. I. 15,80 RJ 1296). — n 82S VI. POENITENTIA. Ipsum nomen iam occurrit in homilia S. Chrysostomi de SS. luventino et Maxi­ miano: « Hodie par sanctorum militum in acie exercitum Christi constituit... Eiusmodi est Ecclesiae thesaurus (ho tes Ekklêsias thesauros), novas et veteres habet margaritas » (PG 50,571). c) Ratio theologica 1°. Desumitur e dogmate communionis Sanctorum, docente S. Thoma: « Ratio autem quare valere possint (sc. indulgentiae), est unitas corporis mys­ tici, in qua multi in operibus poenitentiae supererogaverunt ad mensuram debi­ torum suorum, et multas etiam tribulationes iniustas sustinuerunt patienter, per quas multitudo poenarum poterat expiari, si eis deberetur, quorum meritorum tanta est copia, ut omnem poenam debitam nunc viventibus excedant. Et prae­ cipue propter meritum Christi, quod, etsi in Sacramentis operatur, non tamen efficacia eius in Sacramentis includitur, sed sua infinitate excedit efficaciam Sacramentorum... Praedicta merita sunt communia totius Ecclesiae. Ea autem, quae sunt alicuius multitudinis communia, distribuuntur singulis de multitudine secundum arbitrium eius, qui multitudini praeest n (Suppi, q. 25. a. 1.). 2°. Argumentum convenientiae fieri potest a. ex eo, quod thesaurus meri­ torum Christi quidem praecipue in Missae sacrificio et in Sacramentis dispensa­ tur, sed, praecise quia thesaurus hic infinitus est, excedit infinitate sua effica­ ciam Sacramentorum, ut S. Thomas dicit. Ergo convenit, ut hic excessus ope­ ratur tunc, ubi Sacramentum Poenitentiae totaliter non remittit poenas tem­ porales. — b. Item: merita B. Mariae Virginis et iustorum sunt tantum α admi­ niculum » huius thesauri. Non ac si hoc adminiculo indigeret, sed Deus, dives in misericordia, intendit et concedit, ut merita unius membri adiuvent aliud membrum indigens. Sed haec merita supererogatoria quodammodo postulant, ut eis efficacia detur: nam in Missae sacrificio et in Sacramentis solummodo Christi merita operantur. Convenit ergo, ut etiam ista merita, adminiculi instar adhibeantur ad illud, ut membrorum Corporis Christi indigentiae succurratur, sicuti pater sinit filiolum ut eum in operibus suis modo puerili adiuvet. — c. Demum: eo, quod illius qui praeest multitudini, est distribure hos favores, commendatur maiestas Sedis et successoris S. Petri. 3. De modo concedendi indulgentias. Summus Pontifex, supremus dispensator thesauri Ecclesiae, determinat modum, quo indulgentiae conceduntur. Modus hic variatur primo secundum personam donati: num vivis vel defunctis remissio poenae temporalis conceda­ tur, illi enim consequuntur indulgentiam per modum absolutionis, hi autem per modum suffragii. — Deinde modus concedendi indulgentias inquiritur se­ cundum effectum, qui a dispensatore indulgentiae supremo intenditur ut con­ secuturus: sicque distinguitur indulgentia plenaria et partialis, quando solum pars poenae temporalis remittitur. — Demum concedi possunt indulgentiae secundum subiectum cui inhaerent: inhaerere possunt enim quibusdam locis sacris puta ecclesiis vel coemeteriis, dein rebus, ut Rosario, tertio personis, physicis vel moralibus, quarto temporibus quibusdam, ut e.gr. anno sancto. Indulgentiae ergo trifarie dividuntur: G) Indulgentia. 829 INDULGENTIAE: CONCEDUNTUR: rat iοn e : a) Consecutionis: b) Effectus: c) Subiecti: per modum absolutionis quoad vivos, infallibiliter per modum suffragii quoad defunctos: infallibiliter: in genere, fallibiliter: in specie. plenaria localis partialis rcalis personalis temporalis a) Indulgentiae ratione consecutionis (absolutionis et suffragii). 1°. Ratio, cur non possunt concedi indulgentiae eodem modo fidelibus vivis, ac defunctis, est, quod defuncti fideles iam non sunt subditi ullius aucto­ ritatis terrenae, ergo nec ecclesiasticae. a. Quia vero Summus Pontifex, supremus dispensator thesauri Ecclesiae, auctoritatem solummodo super fideles vivos habet, tantum vivos potest absolvere iuxta potestatem a Christo Domino Petro eiusve successoribus datam. Haec potestas iure vocatur absolutio, etsi extra Sacramentum Poenitentiae datur, nam ex una parte haec remissio poenae temporalis ordinatur aliquo modo ad abso­ lutionem sacramentalem, eam nempe supponit. b. Ex altera parte non solum remissio reatus culpae potest vocari absolutio scilicet a vinculis peccati, sed etiam dimissio poenae pro peccatis adhuc debitae temporalis: etenim etiam hic reatus poenae constituit vinculum, a quo unus­ quisque gravatus adhuc solvi debet. Iure ergo vocatur ab Ecclesia talis remissio « absolutio n : « Remissionem... ecclesiastica auctoritas ex thesauro Ecclesiae concedit pro vivis per modum absolutionis n (can. 911). c. Absolutio haec non immediate reatum poenae attingit, tunc etenim plus valeret remissio poenae extrasacramentalis, quam remissio sacramentalis, illa per indulgentiam, haec per satisfactionem. Sed absolutio indulgentialis pro vivis data immediate attingit obligationem satisfaciendi hypotheticam, quod ex evo­ lutione praxeos indulgentialis pronum est: opera poenalia quadraginta dierum supplentur per concessionem remissionis poenarum temporalium pro tali sa­ tisfactione debitae; opus vero praestandum, e.gr. visitatio ecclesiae iam non est in se opus satisfactorium, sed mera conditio huius remissionis, i.e. indulgentiae lucrandae. — Effectus hic infallibiliter impetratur, supposito quod conditionem adimpleverit statumque habet requisitae capacitatis. 2°. Aliter se habet res quoad indulgentias pro defunctis concessas. a. Defuncti iam non sunt subditi auctoritatis ecclesiasticae, ideo simpliciter remitti nequit poena temporalis pro peccatis debita. Sed communia merita transferri possunt etiam eis, ut Doctor Communis docet: « (indulgentia) prin­ cipaliter quidem prodest ei, qui indulgentiam accipit, scilicet qui facit hoc, pro quo indulgentia datur... Secundario autem et indirecte prosunt ei, pro quo aliquis facit illud, quod est indulgentiae causa... Non est aliqua ratio, quare VI. POENITENTIA. Ecclesia transferre possit communia merita, quibus indulgentiae innituntur, in vivos, et non in mortuos » (Suppi, q. 71. a. 10). b. Opus quod ponitur etiam heic mera conditio est, causa enim remissionis est concessio auctoritatis ecclesiasticae per deprecationem facta: Summus Pon­ tifex, qua supremus dispensator thesauri Ecclesiae, deprecatur Deum, ut ex hoc thesauro concedat Deus remissionem defuncto, per id, quod solutionem ac­ ceptat c thesauro meritorum Christi, B. Virginis et Sanctorum oblatam. Talis modus concedendi defunctis indulgentias merito vocatur ab Ecclesia α pro defunctis per modum suffragii » (can. 911). Etiam ipse fidelis potest deprecari Deum, ut concedat remissionem poenarum alicui defuncto, potest defunctis prodesse per multiplices actus virtutis: sed si indulgentiam lucretur pro defunc­ tis. tunc deprecator est Summus Pontifex, quatenus ipse est dispensator thesauri: lucrans vero indulgentiam tantum conditionem sine qua non praestat, ut haec deprecatio satisfactoria summi Pontificis effectum sortiatur, simulque personam designat, cui haec praecise remissio indulgentialis obveniat. c. Quod infallibilitatem effectus attinet, in genere sine dubio infallibilis est, quod alicui defuncto remissio obveniet poenae temporalis, sed non certo illi, pro quo indulgentia oblata fuit, nam secundum communem sententiam theolo­ gorum consecutio remissionis poenae temporalis in specie est fallibilis. Hoc enim generalis lex est distributionis suffragiorum pro defunctis, etiam Missae fructus tali modo fallibili dantur in specie defunctis ab oblatore determinatis, ut S. Thomas docet: a Quamvis haec oblatio ex sui quantitate sufficiat ad satis­ faciendum pro omni poena, tamen fit satisfactoria illis pro quibus offertur, vel etiam offerentibus secundum quantitatem suae devotionis, et non pro tota poena » (III q. 79. a. 5.). Et hanc normam applicare debemus etiam ad indul­ gentias: ille defunctus pro quo offertur indulgentia, accipit secundum quanti­ tatem suae devotionis remissionem poenae temporalis: « Haec mensura de­ votionis dependet pro animabus purgatorii a dispositionibus (pias habuerunt in momento mortis » (sic Carrigou-Lagrange, La vie éternelle et la profondeur de l’âme, Paris 1950, p. 277). Recte assignatur a Lercher qua talis defectus dispositionis, despectus quidam indulgentiarum, quam habuit defunctus vel defectus orationis pro defunctis durante defuncti vita (n. 639,4). 3°. Vicus pro vivo non potest indulgentiam applicare, iuxta legem pruden­ tem Ecclesiae, ne in sua incuria adiuventur tales, qui possent sibi adhuc vivi succurrere lucrando indulgentias: Nemo potest indulgentias pro aliis vivis ap­ plicare; pro animabus vero in purgatorio omnes a Romano Pontifice concessae applicabiles sunt, nisi aliud constet (can. 930). — Ratio exclusive in volun­ tate auctoritatis ecclesiasticae invenitur, nam per se possent indulgentiae etiam vivis applicari, si concedens indulgentiam hoc vellet. ι | b) Indulgentiae ratione effectus (plenaria ct partialis). i Agitur nunc de modo (pio indulgentiae concedantur quoad effectum con­ secutionis indulgentiae: (pialis quantitas poenae temporalis remittatur per indul­ gentiam. Si tota poena temporalis remittitur, habetur indulgentia plenaria, si pars tantum, habetur indulgentia partialis. | 1 . Indulgentia plenaria seu totalis remittit omnea poenas temporales, si sufficiens dispositio necessaria adest, (piam Ecclesiae concessio supponit, nam dicitur. « Plenaria indulgentia ita concessa intelligitur, ut si quis eam plenarie Î G) Indulgentia. 831 lucrari non possit, eam tamen partialiter lucretur pro dispositione, quam habet » (can. 926). a. « Plenarie eam non potest lucrari », ille qui in solo statu gratiae consti­ tutus, venialia adhuc habet vel saltem affectum ad quodcunque veniale. Bene notandum est: affectus seu adhaesio utique non intelligitur affectus naturalis, qui sequela est naturae lapsae, sed voluntaria adhaesio ad veniale. Ratio est, quod reatus culpae venialis tali in casu adhuc exstat, atqui non potest remitti totaliter reatus poenae sine remissione reatus culpae. — Quantam indulgentiam partialem lucretur is, qui plenariam non potest consequi, definiri non potest. Certo falsum est, quod fertur ab aliquibus Doctoribus dictum fuisse, plenariam indulgentiam forsitan nunquam ab ullo impetratam esse: Ecclesia enim ple­ narias indulgentias concedens erraret ad impossibile alliciens fideles suos. b. Quoties lucrari possit indulgentia plenaria: « Indulgentia plenaria nisi aliud expresse cautum sit, acquiri potest semel tantum in die, etsi idem opus praescriptum pluries ponatur » (can. 928. § 1.). Dein adhuc: « Indulgentia ple­ naria concessa ut quotidiana perpetua vel ad tempus visitantibus aliquam eccle­ siam vel publicum oratorium ita intelligenda est, ut quacunque die, sed semel tantum in anno, ab unoquoque fideli acquiri possit, nisi aliud in decreto expresse dicatur » (can. 921 § 3.). — Existunt ergo exceptiones ab utraque lege, hae vo­ cantur indulgentiae plenariae « toties quoties », i. e. pluries in die lucrari pos­ sunt, si idem opus praescriptum fiat. c. Indulgentiae plenariae toties-quoties sunt sequentes iuxta Enchiridion Indulgentiarum (quod breviatur: «EZ. ») (1) « Iis qui coram Sanctissimo Eucharistiae Sacramento publice exposito vel etiam in tabernaculo adservato, tertiam Rosarii partem pia mente recitave­ rint, quoties id egerint, conceditur: Indulgentia plenaria, si praeterea peccato­ rum veniam obtinuerint, et ad sacram synaxim accesserint » (EI n. 395). Ad hanc plenariam indulgentiam non est necessarium, ut corona utantur benedicta, si utantur « praeter supradictas indulgentias, alias acquirere possunt » (ibidem). (Cf. de Rosario: De Eccl. orante G. 3. e). (2) « Fidelibus, qui sive singulatim, sive in comitatu saltem corde contrito, pium exercitum Viae Crucis legitime erectae, ad praescripta Sanctate Sedis, peregerint, conceditur: indulgentia plenaria, quoties id egerint » (EI n. 194). Ergo non requiritur tali in casu nec confessio, nec communio, sed status gra­ tiae per contritionem perfectam acquisita sufficit. (3) Indulgentia plenaria toties-quoties fidelibus « pro singulis visitationibus die qua mensis clauditur » : « Fidelibus qui mense lunio (vel alio iuxta Rcvmi Ordinarii prudens indicium) pio exercitio in honorem Sanctissimi Cordis Jesu publice peracto... diebus saltem decem sacris concionibus ct piis pre­ cibus adstiterint, vel spiritualibus exercitiis ex integro vacaverint, (piis obse­ quiis passim praestitis ), si praeterea sacramentalem confessionem instituerint, caelestem panem sumpserint, et sexies Pater, Ave et Gloria ad mentem Summi Pontificis in unaquaque visitatione recitaverint » (EI n. 253.) (4) Indulgentia plenaria toties-quoties defunctis solum applicabilis « die quo Commemoratio Omnium Fidelium Defunctorum celebratur vel die do­ minico proxime insequenti, quoties aliquam ecclesiam aut publicum vel (pro legitime utentibus) semipublicum oratorium visitaverint... » si praeterea sacra mentalem confessionem instituerint, sacram Communionem susceperint, sexies Pater, Ave, Gloria ad mentem Summi Pontificis in unaquaque visitatione reci- .832 VI. POENITENTIA. taverint » (EI n. 590). Tum 2. nov. tum in Dom. non potest lucrari indulgentiam, ergo si quis sponte dominicam subsequentem elegerit, tunc tantum, nam parti­ cula < vel » disiunctionem significat, potest indulgentiam toties-quoties lucrari. — Item. « Fidelibus, qui durante Commemorationis Omnium Fidelium octa­ vario, coemeterium pie ac devote visitaverint, et vel mente tantum pro defunctis exoraverint, conceditur indulgentia plenaria suetis conditionibus, singulis die­ bus, defunctis tantum applicabilis » (EI n. 592.). Ergo: unaquaque die octa­ vario durante una tantum indulgentia plenaria lucrari potest, sed iam non sex, sed unum Pater, Ave et Gloria recitandum est (cf. inferius, quid sit « suetis conditionibus » : 4. b. 3°. b.). (5) In ecclesiis, quae habent ius ad indulgentiam a Portiunculae », indul­ gentia toties-quoties plenaria lucrari potest, qui post confessionem et commu­ nionem · ecclesiam vel oratorium, privilegio ditatam, invisat, precesque ad mentem Summi Pontificis de more fundat, id est, saltem sexies Pater, Ave et Gloria in unaquaque earum visitationum, quas ad indulgentiam iterum impe­ trandam rite peragat » (EI n. 698). — α Omnes ecclesiae cathédrales ac paroeciales, ac praeterea aliae ecclesiae, aliaque oratoria... a S. Poenitentiaria Apostolica, per supplicem libellum ab Ordinario commendatum, Portiunculae pri­ vilegium obtinere jossunt » (ibid.). — Dies vero determinatur: Ordinarii loco­ rum disjunctive ve diem 2. aug. vel dominicam insequentem designare possunt ad indulgentiam lucrandam, fideles vero utraque die possunt indulgentiam hanc consequi in alia ecclesia, privilegio hoc ditata (sic S. Poenit. d 13. jan. 1930, AAS 1930 43). (6) Aliis ecclesiis quorundam ordinum religiosorum variae indulgentiae toties-quoties datae sunt pro quibusdam diebus, similes indulgentiae Portiun­ culae. Hae indulgentiae adhuc valent, sed in Enchiridio Indulgentiarum non continentur, nam haec collectio authentica tantum indulgentias generales con­ tinet. (Inveniuntur apud Vermeersch-Creusen n. 598., Noldin-Heinzel n. 317. c., Anler, Comes pastoralis p. 221-222). (7) Specimina indulgentiarum plenariarum, quae semel, sed omnibus diebus lucrari possunt. 1. Fidelibus orationem « Ego o bone ct dulcissime Jesu.. » « coram Jesu Christi imagine pie recitantibus n inde ab anno 1858. — et 2. Cle­ ricis in maioribus (sacris) constitutis, « qui integrum divinum officium, quamvis in partes distributum coram SSmo Sacramento, sive publicae adorationi expo­ sito sive in tabernaculo adservato, devote recitaverint », inde ab anno 1930. conceditur: indulgentia plenaria si α praeterea sacramentalem confessionem instituerint, ad eucharisticum convivium accesserint et ad mentem Summi Pontificis oraverint » (EI n. 201. ct 736.), de quibus inferius 4. b. 3°. — b. Hae indulgentiae itaque practice omni dic lucrari possunt. 2" Indulgentiae partiales vocantur, quae tantum partem poenae temporalis pro peccatis debitae remittunt. a. Initio praxis indulgentiarum revera concedebatur indulgentia: « quar­ tae vel tertiae partis », dein impertiri solebant indulgentiam 40 etc. dierum. Haec indulgentia partialis usque hodie in usu remansit, sed nullo modo signi­ ficat tot dierum etc. poenas (c. gr. 40 dies e totali tempore poenae) remitti, sed tantum remitti coram Deo e poena debita, quantum remitteretur per satisfactiones poenales (·> poenitentias ») antiquorum temporum, quarum lo­ cum nunc indulgentiae tenent. Indulgentia 300 dierum ergo significat, remitti poenas. quarum remissio aequivaleret satisfactioni 300 dierum iuxtra antiquam G) Indulgentia. 833 canonicam poenitentiam, item septem annorum indulgentia significat remissio­ nem poenarum, quae delerentur per septem annos poenitentiae, « quadragena » significat ieiunium 40 dierum strictissimi ieiunii etc. Merito monet VermeerschCreuscn: « Cum tamen canonica poenitentiarum disciplina varia severitate fuerit pro varietate locorum et temporum, et nemo hactenus definiverit tempora et loca, ad (piae concessio se referat, fatendum est indulgentiam partialem la­ borare quadam incertitudine, quae feliciter tolli posset » (n. 570. 1 a.) b. Quoties indulgentiae partiales concedi possunt: « Partialis indulgentia, nisi contrarium expresse notetur, saepius per diem, eodem opere repetito, po­ test lucrifieri » (can. 928. § 2.) c. Specimina quaedam indulgentiae partialis. (1) Ad elevationem Hostiae in Missae sacrificio fidelibus, si hanc « jaculato­ riam precem fide, pietate et amore recitaverint: Dominus meus et Deus meus! » 7 annorum (EI n. 133). (2) Fidelibus « qui post consecrationem in Missae sacrificio devote reci­ taverint: Benedictus qui venit in nomine Domini: Hosanna in excelsis! » 500 dierum (EI n. 139). (3) Fidelibus, a quoties ad sonum elevationis SS. Eucharistiae Sacramenti perdurante Missae celebratione aliquam precem fuderint, ubicumque ses repererint » 300 dierum (EI n. 142). (4) Fidelibus, « qui obsequium debitae genuflexionis erga SS. Eucharistiae Sacramentum in tabernaculo reconditum rite praestiterint, recitantes hanc vel similem jaculatoriam precem: Gesu mio Dio, vi adoro qui présente nel Sacra­ mento dei vostro amore » : 300 dierum. — Si utroque genu coram Sanctissimo exposito genuflexionem peregerint: 500 dierum. — « Si vero, ecclesiam vel oratorium, ubi Ssmum Sacramentum asservatur, praetereuntes, aliquod exter­ num obsequium praestiterint » : 300 dierum (EI n. 146). Nil refert, an obse­ quium crucissignatione, capitis inclinatione, vel — ut in quibusdam regionibus Europae centralis — levando capiti superpositum petasum (pileum) vel alio signo usitato venerationis fiat. (5) Christiana salutatio: « Laudetur Jesus Christus. Resp. Arnen »., vel « In saecula ». — « Laudetur Jesus et Maria. Resp. Hodie et semper ». — « Fide­ libus, quoties se invicem salutaverint, sub aliqua ex praefatis vel similibus for­ mis » : 300 dierum (EI n. 697). (6) Preces « Angelus » vel tempore paschali « Regina coeli ». « Fidelibus, qui cum primo diluculo, tum meridiano tempore, tum sub vesperam vel cum primum postea potuerint, precationem Angelus Domini cum statutis versiculis et oratione, aut tempore paschali ant. Regina coeli item cum usitata oratione, aut demum quinquies salutationem angelicam Ave Maria devote recitaverint » decem annorum « quoties id egerint » (EI n. 331); non requiritur ergo ad indul­ gentiam participandam ut precatio flexis genibus et praecise ad sonum Cam­ panae fiat. (cf. Vermeersch-Creusen n. 602). Innumerae indulgentiae partiales conferantur in Enchiridio Indulgentiarum. c) Indulgentiae ratione subiecti cui inhaerent. Hac ratione distinguuntur indulgentiae sive plenariae sive partiales: locales, personales et temporales. 1°. Indulgentiae locales sunt illae, quae immediate alicui pio loco, vel rei in loco detentae, ut altari, Cruci, imagini in aliqua ecclesia, adnexae sunt. $34 VI. POENITENTIA. a. Non cessant indulgentiae locales, i. e. « adnexae alicui ecclesiae, si ec­ clesia. funditus evertatur rursusque intra quinquaginta annos aedificetur in eodem vel fere eodem loco et sub eodem titulo » (can. 924 § 1.). b. Specimina indulgentiae localis. Tales sunt innumerae indulgentiae lo­ corum piorum, i. e. sanctuariorum, ad quae peregrini longe lateque accurrunt. Maximam indulgentiam possident venerabiles basilicae Vaticana et Lateranen­ sis: Fidelibus « qui confessi ac sacra Synaxi refecti pia mente visitaverint ibique sexies Pater, Ave et Gloria ad Summi Pontificis mentem in unaquaque visita­ tione devote recitaverint n : Indulgentia plenaria conceditur « quoties id ege­ rit », visitando nempe Patriarchalem Basilicam Vaticanam ct Archibasilicam Lateranensem (EI n. 774.776). — Indulgentia localis est etiam indulgentia visi­ tationi septem altarium Basilicae Vaticanae concessa (EI n. 775). 2°. Indulgentia realis est indulgentia rei sacrae adnexa, in specie: coronae, ut Rosarium Mariale, imagines Crucifixi, numismata (medaglia, érem), parvae imagines, scapularia. a. Cessant « indulgentiae coronis aliisve rebus adnexae tunc tantum, cum coronae aliaeve res prorsus desinant esse, vel vendantur n (can. 924. § 2.); non ergo, si dono dantur. Coronae ergo indulgentias non amittunt, si chorda rum­ pitur et grana denuo nectuntur, nec si pauca tantum grana supplentur amissae. Subiectum indulgentiae est Crucifixus, non vero ipsa crux, quae potest commu­ tari. b. Res debent esse e materia praescripta solida, (piae cadendo non fran­ gatur, possunt esse e vitro compacto, sed non conflato et vacuo (S. Poenit. d 21. dec. 1925). — Formula adhiberi debet ab Ecclesia praescripta in Rituali Romano. Qui habent privilegium, ut membra aliquorum Associationum sacer­ dotalium. unico Crucis signo possunt benedicere res, quibus indulgentiae adne­ xae sunt. Multae benedictiones aliquibus ordinibus religiosis reservate sunt, sic Rosaria Ordini Praedicatorum, Scapularia Carmelitis, alia scapularia aliis ordini­ bus. Superiores religiosi delegare tantum suis subditis possunt facultatem bene­ dicendi inde a deer. S. Poenit. 20. mart. 1933. — Eadem res subiectum potest esse variarum indulgentiarum, sic Rosarium Mariale non solum indulgentias O. P. concessas, sed etiam indulgentias Crucigerorum et papales adnexas ha­ bere potest. — Rebus uti debent sicut praescriptum est, scapulare ergo por­ tandum est in collo, item numisma e. gr. miraculosa B. Mariae Virginis, vel S. Benedicti. Qui labore manuum occupati sunt, vel e causa rationabili Rosa­ rium manibus tenere non possint (v. gr. si in plateis eunt) indulgentias lucrari possunt, si α sccum quomodocunque coronam vel Rosarium deferunt » (S. Poenit. d 9. nov. 1933). Si communiter recitetur Rosarium, sufficit, ut unus praeorator in manibus portet Rosarium. c. Specimina indulgentiae realis. (1) Coronae vocantur grana filo seu « chor­ dae » nexae, « Rosarium » solum corona B. Mariae V. vocatur Ord. Praedica­ torum. Coronae sunt: Corona Crucigerorum, Septem dolorum B. Μ. V. {septem dolores: Simconis prophetia, fuga in Aegyptum, amissio Jcsu duodeni, obviatio in Via Crucis, exaltatio in Cruce facta, depositio e Cruce, sepultura). Corona septem gaudiorum B. Μ. V. {septem gaudia: Annuntiatio, visitatio, nativitas D \ J Christi, adoratio Magorum, inventio in templo, resurrectio, assumptio et coronatio Deiparae). — (2) Imagines Crucifixi portare possunt indulgentias toties-quoties, quae sic intelligendac sunt, quod quilibet fidelis, non solum possessor, in articulo mortis positus imaginem Crucifixi in manibus portans, et G) Indulgentia. 835 osculans, dummodo confessi et s. communione refecti fuerint, vel saltem contriti, si id facere nequiverint, et ss. nomen Jesu ore, si potuerint, sin minus corde devote invocaverint, et mortem tamquam stipendium peccati de manu Dei pa­ tientes susceperint: indulgentiam plenariam omnium poenarum temporalium lucrantur (Vermeersch-Creusen n. 594). — (3) 'Numismata possunt scapularia supplere, semel iam imposita, dein habentur numismata peculiaria, sic B. Ma­ riae V. Miraculosum, numisma S. Patris Benedicti contra infestationes diabolicas etc. — (4) Scapularia ab Ecclesia rata habita et indulgentiis ditata quindecim exsistunt, inter quae eminet scapulare B. Mariae V. Carmelitarum. Exaggeratum videtur « privilegium sabbatinum » eo sensu, quod moriens in hoc scapulari, sabbato mortem sequente liberabitur e Purgatorio. Hoc nec visio primigenia S. Simeonis Stock, nec « Bulla Sabbatina n Sixti IV., nec Pauli V. (20. jan. 1613) habet quae bulla dicit Mariam confratres huius Scapularis adiuvare « speciali protectione post eorum transitum, praecipue in die sabbati ». In oratione bene­ dictionis huius scapularis vero dicitur: « ...precamur, ut in hora obitus tui conterat caput serpentis, qui tibi est adversarius, et tandem tamquam victor, palmam et coronam sempiternae haereditatis consequaris » (Rit. Rom. tit. IX. c. 11. n. 11). (Cf. uberius B. Xiberta, De visione S. Simeonis Stock Romae 1950). — (De indulgentiis realibus cf. S. De Angelis, De Indulg. 1950, n. 210-409). 3°. Personales indulgentiae sunt longe plures indulgentiae, concedi pos­ sunt vel omnibus et singulis fidelibus, i. e. singulis personis physicis, vel per­ sonae morali, ut ordini religioso vel confraternitati, tandem in favorem quarum­ dam personarum coetibus, e. gr. candidatis ad sacerdotium clericis in sacris constitutis, sacerdotibus primum Sacrum facientibus et fidelibus qui primae Missae adstiterint (EI n. 742. et 621.676), religiosis, pueris, docentibus et iis qui studiis vacant, iuvenibus, coniugibus, parentibus, filiis, sodalibus Actionis Catholicae etc. (De quibus cf. Ench. Indulg. n. 727-772 bis). 4°. Indulgentiae « temporales » forte hire vocari possent « indulgentiae ad­ nexae festis vel sacris supplicationibus vel precibus novemdialibus, septenariis, triduanis » (can. 922). a. Hae indulgentiae « translatae intelliguntur, in eum diem, quo festa huiusmodi legitime transferantur, si festum translatum habeat officium cum Missa sine sollemnitate et externa celebratione, ac translatio fiat in perpetuum, vel si transferatur sive ad tempus, sive in perpetuum sollemnitas et externa ce­ lebratio ». (can. 922). — Sic e. gr. in Gallia et alibi Epiphania et festum S. Petri et Pauli celebratur in perpetuum dominica insequente; sollemnitas tantum ex­ terna transfertur B. Mariae a Rosario in dominicam. b. Regula de supputatione temporis, quando incipiat dies in quo indul­ gentia lucrari potest, quae applicari debet etiam ut patet, indulgentiis plenariis toties-quoties superius enumeratis (cf. supra b. 1° c. n. 3. 4. 5.): « Ad lucrandam indulgentiam alicui diei affixam, si visitatio ecclesiae vel oratorii requiratur, haec fieri potest a meridie diei praecedentis usque ad mediam noctem, quae sta­ tum diem claudit » (can. 923). Regula haec permagni momenti est, nam possi­ bilitatem indulgentiae lucrandi tempori adnexae unius diei, extendit ad 36 horas, quod etiam indulgentiis plenariis valet. Sic indulgentia Omnium Fidelium De­ functorum iam a meridie Festi Omnium Sactorum lucrari potest, similiter omnes aliae plenariae diei affixae. S36 VI. POENITENTIA. 4. De consecutione indulgentiae. Agitur de capacitate consecutionis seu lucrationis indulgentias, dein de realitate consecutionis, i. e. ut quis reapse eas lucretur. a) De capacitate consecutionis indulgentiarum. Can. 925: a Ut quis capax sit sibi lucrandi indulgentias, debet esse n: 1°. e Baptizatur », quod per se patet, nam nec Sacramentum Poenitentiae suscipere potest, quod supponit consecutionem indulgentiarum. 2°. ·Νοη excommunicabis », talis enim non fit particeps indulgentiarum Ecclesiae (can. 2262). 3°. « In statu gratiae saltem in fine operum », pronum enim est poenam temporalem remitti non posse sine remissione aeternae. Sed non requiritur, ut ab initio in statu gratiae sit, α in fine operum » debet esse in tali statu, quando indulgentia lucrari potest. Clare videtur hoc ex Instructione S. Poenitent. 26. dec. 1950: « Si quis post confessionem peractam ultimo nondum completo opere, in letale rursus inciderit, iteret confessionem opertet, si s. Synaxim debet adhuc suscipere, secus satis erit, ut, actu contritionis perfectae elicito, cum Deo reconcilietur. » — Si s. communio non praescribatur, ut in indulgentia Viae Cru­ cis, vel in indulgentiis particularibus, sufficit « corde contrito », i. e. contritione perfecta procurare sibi statum gratiae. 4°. Sit « subditus concedentis n indulgentiam, nam indulgentia est gratiae favor, data vi clavium jurisdictionis ergo in non subditos exerceri non potest. Subditus vero esse intelligitur quoad hunc favorem iuxta legem generalem, ergo qui per se non subditi in territorio versentur concedentis, et subditi etiam evtra territorium participes possunt esse indulgentiarum. Nam indulgentias non solum Romanus Pontifex potest concedere. Concedere possunt Cardinales indul­ gentias 300 dierum, » in locis vel institutis ac pro personis suae iurisdictonis vel protectionis », dein Metropolitae 200 dierum « in dioccsibus suffraganeis, sicut in propria diocesi n, item Episcopi residentiales, Abbates vel Praelati nullius et Vicarii ct Praefecti Apostolici 100 dierum indulgentias possunt concedere (can. 293 § 1. n. 24., 274. n. 2.. 349. § 2., 323. § 2., 294. § 2.. facultatum CIC auctionem v. S. Poenit. d 20. jul. 1942. cf. A AS 1942, 240). — Episcopus consecrans eccle­ siam vel altare, α licet jurisdictione in territorio careat », in die consecrationis visitantibus ecclesiam vel altare concedit unum annum, in die anniversaria Cardinalis 200, Archicpiscopus 100. Episcopus 50 dierum indulgentias (can. 1166 §3). b) De rcalitate consecutionis indulgentiarum. Can. 925. §2: « Ut vero subiectum capax eas revera lucretur ». tres condi­ tiones assignantur: 1°. «Debet habere intentionem saltem generalem eas acquirendi ». Haec intentio « generalis » sufficiens intelligitur « minima intentio vera ad eam lu­ crandam, saltem si agitur de indulgentia pro seipso lucranda... sufficit et habi­ tualis. i .e ea, quae semel habita ct nunquam retractata fuerit » (Priimmer n 550. similiter omnes auctores.) Nec requiritur, ut lucrans sciat se cum tali opere indulgentiam lucrari, sufficit, si intentionem eliciat se omnes velle indul­ gentias acquirere. Commendatur tamen, ut saepe excitet intentionem actualem, ut magis aestimet indulgentias. G) Indulgentia. 837 2°. Debet « opera iniuncta implere » et non opus iam aliunde debitum, opera ergo indulgentiarum debent supererogatoria esse. Hoc expresse praecipi­ tur: «Opere cui praestando quis lege aut praecepto obligatur, nequit indulgentia lucrifieri, nisi in eiusdem concessione aliud expresse dicatur, qui tamen prae­ stat opus sibi in sacramentalem poenitentiam iniunctum et indulgentiis forte di­ tatum, potest simul et poenitentiae satisfacere et indulgentias lucrari » (can. 932.) Sic e. gr. celebrans non lucratur indulgentias recitando Confiteor, Domine non sum dignus et alias preces, qui bas recitare debet iuxta leges liturgicas, etsi extra Missam recitatio earum indulgentiis ditata sit. Communio paschalis sufficit ad lucrandas indulgentias, excepto iubilaeo magno (annus sanctus). 3°. Opera iniuncta implere debet « statuto tempore ac debito modo o. De tempore iam locuti sumus, quomodo supputandum sit, restat nunc agen­ dum de modo, quo indulgentiae lucrandae sint. a. « Opera iniuncta implere statuto tempore ac debito modo secundum concessionis tenorem » (can. 925 § 2.). Hic non excusat bona fides, modus et tempus observanda sunt, secus, si notabilis esset differentia, non lucratur indul­ gentiam, nec si ex rationabili causa omitteretur aliquid essentiale quoad mo­ dum, Singula quoad modum operum praestandorum indicantur tenore conces­ sionis, sed quia persaepe habetur nota « suetis conditionibus n, haec explicanda est. b. « Suetis conditionibus » significat iuxta declarationem Ecclesiae: « Con­ fessio, communio, visitatio ecclesiae aut publici vel (pro legitime utentibus ad normam can. 929.) semipublici oratorii et oratio ad mentem Summi Pontificis. In casibus vero, in quibus omnes recensitae conditiones non requiruntur, eae, quae necessariae sunt, singulatim in propriis locis adnotantur » (EI Praenotanda 4. p. VIII.). — Itaque: (1) Confessio (ut patet intelligitur confessio valida) sic computari potest: « Christifideles, qui solent, nisi legitime impediantur, saltem bis in mense ad poenitentiae Sacramentum accedere, aut sanctam communionem in statu gra­ tiae et cum recta piaque mente recipere quotidie, quamvis semel aut iterum per hebdomadam ab eadem abstineant, possunt omnes indulgentias consequi, etiam sine actuali confessione, quae ceteroquin ad eas lucrandas necessaria fo­ ret » (can. 931 § 3). Haec lex disjunctive intelligenda est: Qui bis confitetur in mense, etsi bis tantum communionem sumpserit, potest omnes indulgentias lucrari sine nova confessione. Sic e. gr. qui decursu Octobris iam bis confessus est, ad lucrandam indulgentiam toties-quoties diei 2. nov. non tenetur confiteri, supposito statu gratiae. Qui vero moral i ter quotidie communicat, (notetur heic haberi definitionem authenticam de communionis quotidianitate: qui quinquies in hebdomada communionem sumpserit, habendus est ut communicator quoti­ dianus!), talis nec bis debet confiteri per mensem, ut lucrari possit indulgentias. Quae quidem praescripta prae oculis habenda sunt et declaranda fidelibus, ne confessionibus superfluis tempore indulgentiarum impediant alios fideles a con­ fessione, quando, ut nonnunquam contingit, post confessionem peractam ante 2-3 dies iterum solum propter indulgentiam lucrandam confiteri volunt. — Pro talibus, qui non pertinent ad supra enumeratos, confessio « forte requisita per­ agi potest intra octo dies, qui immediate praecedunt diem, cui indulgentia fuit affixa... etiam intra subsequentem totam octavam » (can. 931 § 1.). (2) Communio etiam paschalis valet pro indulgentiis acquirendis, excipitur indulgentia iubilaei, quae semper a Bullis pontificalibus excipitur. Eadem com- 838 VJ. POENITENTIA. munio valet etiam pro indulgentiis pluribus insimul lucrandis, ut patet, reliqua opera repetenda sunt toties, quoties quis indulgentiam lucrari vult. Communio praescripta peragi potest « in pervigilio eiusdem diei », cui indulgentia adnexa est, et « etiam intra subsequentem totam octavam » (can. 931 § 1.). S. Communio iuxta Venneersch-Creusen sic intelligi debet etiam pro Fer. VI. prima mensis in. 580). Nil refert, ubi s. communio sumatur, non requiritur ergo, ut in ea ecclesia, quae visitanda est ad lucrandam indulgentiam. (3) Visitatio ecclesiae comprehendit etiam oratoria publica, quae in omni­ bus aequiparantur ecclesiis et oratoria semipublica, iuxta can. 929: n Fideles utriusque sexus, qui perfectionis studio vel institutionis aut etiam valetudinis causa in domibus ecclesia vel publico sacello carentibus, de consensu Ordina­ riorum constitutis, vitam communem agunt, itemque personae omnes ad illis ministrandum ibidem commorantes, quoties ad lucrandas indulgentias praescri­ batur visitatio alicuius ecclesiae non determinatae, vel indeterminati alicuius publici oratorii, visitare queunt propriae domus sacellum in quo obligationi audiendi Sacrum iure satisfacere possunt, dummodo cetera opera iniuncta rite praestiterint ». (4) Conditio haec visitandi ecclesiam « adimpletur per accessum... saltem cum intentione quadam generali seu implicita honorandi Deum in se vel in Sanctis suis, aliqua adhibita prece, praescripta, si aliqua imposita fuit ab indul­ gentiae largitore, vel alia qualibet sive orali sive mentali pro cuiusque pietate ac devotione. Quae pro ecclesiae vel oratorii visitatione requiruntur, etiam in visitatione alicuius sacrae imaginis vel altaris servanda sunt » (EI p. XIII. nota). — Itaque in visitatione ecclesiae non sufficit solummodo ad intentionem Summi Pontificis orare. (5) Conditio alia est visitationis ecclesiae vel oratorii motus localis, i. e. quoties visitat, debet exire et dein rursus intrare (Vermcersch-Creusen n. 581). — Si ianua ecclesiae clausa est, sufficit « ad fores vel gradus Deum exorare », sic declaratur authentice ab Ecclesia, e. gr. in Instruet. S. Poenitent. 31. jul. 1924. et 26. dec. 1950. occasione anni lubilaei. (6) Oratio ad mentem summi Pontificis. Diu disputatum est fervore causa meliore digno de quantitate huius orationis, dum nihil aliud praescriptum fuerit, nisi haec: « Si ad lucrandas indulgentias oratio in genere ad mentem Summi Pontificis praescribatur, mentalis tantum oratio non sufficit, oratio autem vocalis poterit arbitrio fidelium deligi, nisi peculiaria aliqua assignetur » (can. 934 § 1). Ad disputationes dirimendas emanavit decisio S. Poenit. 20 sept. 1933. « Clausula precandi ad mentem Summi Pontificis plane adimpletur, adiiciendo ceteris operibus recitationem ad eam mentem unius Pater, Ave et Gloria, re­ licta tamen libertate singulis fidelibus, ad normam can. 934 § 1., quamlibet aliam recitandi iuxta uniuscuiusque pietatem et devotionem erga Romanum Pontificem » (EI p. XV nota 1.) — Uti vidimus, in indulgentiis toties-quoties ordinarie sex Pater, Ave, Gloria praescribuntur. — Mens vero Summi Pontificis est exaltatio S. Ecclesiae, extirpatio haereseum, propagatio fidei, peccatorum conversio, pax et concordia inter principes christianos (S. C. Indulg. 12. jul. 1847). 7) Modus statutus comprehendit primum precationem textus, quae fieri debet ad lucrandam indulgentiam eo idiomate quo concessa est indulgentia. Alia lingua tunc tantum valet, si de authentia et fidelitate interpretationis seu versioms constet e declaratione S. Poenitentiariae vel unius ex Ordinariis loci, ubi G) Indulgentia. 839 vulgaris est lingua, in quam vertitur oratio, sed indulgentiae penitus cessant, ob quamlibet « additionem, detractionem vel interpolationem » (can. 934 § 2.), quae tamen substantiales esse debent (S. Poenit. d 26. nov. 1934. EI p. XVI. nota ) Haec precatio potest cum socio recitari: « Ad indulgentiarum acquisitionem 1. satis est orationem alternis cum socio recitare, aut mente eam prosequi, dum ab alio recitatur » (Can. 934 § 3). Supponitur oratio vocalis ad lucrandas indulgentias: sed « indulgentiae invocationibus et precibus sic dictis iaculatoriis adnexae acquiri possunt etiam per mentalem tantum earum recitationem » (EI p. XVI. nota 2. a.). — « Muti lucrari possunt indulgentias adnexas publicis precibus, si una cum ceteris fide­ libus in eodem loco orantibus mentem ac pios sensus ad Deum attollant; et si agatur de privatis orationibus, satis est, ut eas mente recolant, signisve effundant vel tantummodo oculis percurrant » (can. 936). (8) Modus statutus refertur quoque ad imaginem, coram qua oratio fieri debet, ad genuflexionem, ad portandum SS. Rosarium vel Coronam in manibus, vel Crucem indulgentia ditatam, ad motum localem in stationibus Viae Crucis etc. Notandum: « Quoties vel causa operis manualis vel propter aliam ratio­ nabilem causam oriatur impedimentum, quominus iuxta praescriptiones in ma­ nibus gestari queant vel corona vel Crucifixus, quibus accessit benedictio ad lucrandas indulgentias vel SSmi Rosari vel Viae Crucis, possunt fideles eas lu­ crari, dummodo recitatione, de qua agitur, durante ,secum quomodocunque co­ ronam vel Crucifixum deferant » (EI p. XVI nota 2 b). 4°. Realitati consecutionis indulgentiae non obstat commutatio, quae se­ cundum legem Ecclesiae possibilis est: « Pia opera ad lucrandas indulgentias iniuncta, confessorii possunt in alia commutare pro iis, qui, legitimo detenti im­ pedimento, eadem praestare nequeant » (can. 935). — Confessarius intelligitur etiam extra Sacramentum poenitentiae, sed requiritur, ut in loco, ubi com­ mutat opus pium, approbatus sit ad confessiones, i. e. iurisdictionem habeat. Sic visitatio ecclesiae commutari potest pro detentis vel aegrotis in aliud opus pium, at indulgentia commissa ob communionem frequentem hanc necessario supponit, similiter usus Crucifixi ad hoc benedicti substantialis est, ut Via Crucis suppleri possit (Vermeersch-Creusen n. 585). 5. De quibusdam indulgentiis maioris momenti. a) Benedictiones Papales cum indulgentia plenaria. Benedictio Summi Pontificis non est per se coni uncta cum indulgentia ple­ naria, ideo expresse petenda est, si facultas postulatur pro aliquo conferendi Benedictionem Papalem e. gr. occasione primae Missae. Benedictionem papalem cum indulgentia plenaria dare possunt: 1°. Ipse Summus Pontifex, « fidelibus, qui benedictionem a Summo Ponti­ fice Urbi et Orbi impertitam, etsi ope radiophonica tantum, pie devoteque acceperint, conceditur indulgentia plenaria suetis conditionibus » (EI n. 695). 2°. Episcopi residentiales: ter in anno, in festo Paschatis et duobus aliis ab ipsis designandis. 3°. Abbates et Praelati nullius, Vicarii et Praefecti Apostolici duobus festis sollemnioribus per annum (can. 914. et auctio gratiae deer. S. Poenit. 20 iul. 1942). S40 VI. POENITENTIA. 4 ■. Omnes sacerdotes in artictdo mortis benedictionem impertiri possunt Apostolicam, tamen sub poena nullitatis in forma a Rituali praescripta, proin etiam lingua Latina tantum. E praxi Ecclesiae impertiri solet post Sacramenta Poenitentiae, Eucharistiae et Extremae unctionis, quae iam in periculo mortis dari possunt, consequenter etiam haec benedictio Apostolica. Infirmus enim de­ bet esse α confessus ac s. Communione refectus, vel quatenus id facere nequi­ verit, saltem contritus, et nomen Jesu ore, si potuerit, sin minus, corde devote invocaverit ». Haec invocatio nominis Jesu est conditio sine qua non (d 23. sept. 1775 ad 7.) — Optis iniunctum ad lucrandam indulgentiam est, ut infirmus mortem aequo ac libenti animo de manu Domini acceptet. Sic Benedictus XIV. qui anno 1747. hanc indulgentiam dare parochis aliisve sacerdotibus subdelegatis concessit, nunc autem vi can. 468 § 2. « parocho aliive sacerdoti, qui infirmis assistat » permissa est. — Benedictio haec non potest iterari nec in morbo diuturno, nisi infirmus convaluerit, ac dein in novum mortis periculum inciderit. — Cf. adhuc De extr. unctione E. 3. d. 5°. Sacerdotes qui privilegium habent dandi hanc benedictionem. « Regu­ lares, qui privilegium habent impertiendi benedictionem papalem, non solum obligatione tenentur servandi formulam praescriptam, sed hoc privilegio uti nequeunt, nisi in suis ecclesiis et in ecclesiis monialium vel tertiariorum suo Ordini legitime aggregatorum, non autem eo die et loco, quo Episcopus eam impertiat » (can. 915). Formula praescripta habetur in Rit. Roman, tit. IX. c. 10, 1 (Ritus benedictionis Papalis statis diebus super populum elargiendae ser­ vandus a sacerdotibus, quibus a S. Sede huiusmodi facultas elargita est). Si in Brevi edicitur, ut benedictio cum indulgentia plenaria in fine concionum (puta exercitiorum, missionum) a sacerdote populo impertiatur cum Crucifixo, iuxta ritum formulamque supradictam, fiat unicum signum Crucis cum Crucifixo, adhibita tali in casu formula: n Benedictio Dei omnipotentis... » (ibid. n. 2). Alii sine tali explicita facultate non possunt dare benedictionem papalem, sed indulgentia plenaria omnibus participantibus concessa est, si saltem tertiam partem concionum devote audierint, suetis conditionibus (EI n. 692). b) Indulgentia plenaria altaris privilégiât!. Privilegium altaris intelligitur indulgentia plenaria, sive pro defuncto quo­ dam, sive pro vivo, quod consequitur per applicationem Missae in altari privi­ legio tali ditato (privilegium altaris locale), vel in altari, ad quod sacerdos ce­ lebrat, qui quoad suam personam habet privilegium hoc (privilegium altaris personale). — Indulgentia dari potest pro defunctis et etiam pro vivis, aliquando enim a S. Sede concessum est hoc privilegium « pro vivis atque defunctis ». Sensus est: ut tam pro vivis, si Missa pro vivis applicetur, quam pro defunctis, si pro hisce Missa applicetur, concessa sit indulgentia plenaria, pro vivis ad modum iurisdictionis, pro defunctis ad modum suffragii (S. C. Ind. 25. aug. 1897). 1 . Pro defunctis habetur nunc privilegium locale iuxta a. legem generalem can. 916. Omnes locorum Ordinarii (Episcopi, Abbates vel Praelati nullius, Vicarii et Praefecti Apostolici, et Superiores Maiores relig. cleric, exemptarum) « possunt designare et declarare unum altare privilegiatum cotidianum perpe­ tuum. dummodo aliud non habeatur », in omnibus suis ecclesiis, a non autem in oratoriis publicis vel semipublicis. nisi sint ecclesiae paroeciali unita seu eiusdem subsidiaria ». G) Indulgentia. 841 b. « Die Commemorationis Omnium Fidelium defunctorum omnes Missae gaudent privilegio, ac si essent ad altare privilegiatum celebratae » (can. 917 § 1.) c. « Omnia altaria ecclesiae, per eos dies, quibus in ea peragitur suppli­ catio Quadraginta Horarum, sunt privilcgiata » (can. 917 § 2.). — Privilegium tunc valet, si observentur, quae S. Pius X. statuit per deer. S. Officii 22. jan. 1914 (cf. AAS 1911, 74-75). Hoc decreto permittuntur eaedem indulgentiae, ergo etiam privilegium altaris, si « exercitium XL Horarum indice loci Ordi­ nario fieri nequeat, prout ab instructione Clementina exigitur n et XL Horae explentur per tres dies continuos, « quamvis noctu expositio interrumpatur ». 2°. Privilegium personale altaris privilegiati habent: a. Omnes Cardinales (can. 239 § 1. n. 10). b. Episcopi sive residentiales sive titulares (can. 349 § 1. n. 1). c. Vicarii ac Praefecti Apostolici (can. 294. § 1.). d. Qui privilegium personale obtinuit a S. Sede, talis non debet indultum hoc Ordinario loci exhibere. Concessio membris aliquarum associationum sacer­ dotalium altaris privilegii personalis decreto S. Poenit. 20. mart. 1933. revocata est, privilegium tantum sodales retinent, qui iam ante hunc annum privilegio fruebantur. Inde ab hoc tempore privilegium a S. Poenit. immediate petenda erit (Aertnys-Damen n. 1135). e. Sacerdotes qui actum heroicum caritatis emiserint, singulis anni diebus concessum est altaris privilegium (EI n. 593 b.). 3°. Altare esse privilegiatum indicari debet inscriptione: « Altare privilegiatum », perpetuum vel ad tempus, quotidianum vel non ,secundum concessio­ nis verba (can. 918 § 1). 4°. Pro Missis celebrandis nequit sub obtentu privilegii maior exigi Missae eleemosyna (can. 918 § 2). 5°. Altare privilegiatum debet esse altare immobile, sed non fixum sensu liturgico, nec consecratum. Privilegium non petrae sacrae inhaeret, sed altari, petra ergo substitui per aliam potest. 6°. Indulgentia plenaria tantum uni defuncto applicari potest. Formula Missae non praescribitur; potest celebrari etiam Missa de die, etsi de Requiem permissa esset. Sed debet fieri applicatio Missae et indulgentiae pro defuncto determinato (Plura cf. De Angelis 1950, n. 411-430). Litteratura. E. Amort, De origine, progressu, valore ac fructu indulgentiarum, Augustae Vindeli­ corum 1735. — J. II. Schoofs, Die Lehre vom kirchlichen Ablasse, Münster i. W. 1857. — Nik. Paulis, Gcschichte des Ablasscs im Mittelalter vom Ursprunge bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts, I-III. 1922-23. — B. Poschman, Der Ablass im Lichte der Bussgeschichte. (Theophaneia 4). Bonn 1948. · P. Galtier, De paenitentia 2. ed. 1950, 517-546. — S. de Angelis, De indulgentiis, 2. ed. Romae 1950. — E. Campell, Indulgences, Ottawa 1953. — K. Bahner, Ueber den Ablass, in: St. d. Zcit 1955, 343-355. — Idem, Schriften zur Theol. II. Einsiedeln 1955, 185-210. — A. Antweiler, Ablass, in: LfThK 2. ed. I (1957) 46-54. Respectu pastorali. D. Prümmer, Man. Th. Mor. 5. ed. III. n. 538-567. — L. Anler, Comes pastoralis confessarii praesertim religiosi, Fulda 1947, 10. ed. p. 204-249. — A. Vermeersch-J. Creusen, Th. Mor. 4. ed. III. 1948, n. 568-602. — B. Merkelbach, Summa Th. Mor. 8. ed. 1949. III. n. 671-680. — J. Aertnys-C. A. Damen, Th. Mor. 16. ed. 1950. 54. - Hadô. Ench. Liturgicum. VI. POENITENTIA. <8-12 II η 110S-1I59. — J. Fanfani, Man. theorico-pract. Th. Mor. IV. 1951. p. 932-998. — V Conte a Coronata, De Sacr. tract, canonic. 2. cd. 1951, n. 466-538. — Enchiridion Indulgentiarum. Pieces ct pia opera in favorem omnium christifidelium vel quorumdam coetuum personarum indulgentiis ditata et opportune recognita, ed. 2. Romae 1952. — 0. Schollia, Verwaltung der hl. Sakramente, 4. ed. 1952, p. 100. 174-75. 342-343. — F. X Hccht, Textus liturgici indulgentiis ditati, in: Eph. Lit. 1953, 350-354. — II. Noldin A Schmitt -G. Heinzcl, Summa Th. Mor. 30. cd. 1954, η. 313-335. Η) De forma Sacramenti Poenitentiae. Hucusque locuti sumus de materia remota Sacramenti Poenitentiae (C.), de materia proxima consistente in actibus poenitentis: contritione nempe, con­ fessione et satisfactione (D. E. F.) et de indulgentiis qua complemento satisfac­ tionis (G.). Nunc ergo de parte principali Poenitentiae nobis sermo recurrit, de forma huius venerandi Sacramenti. De qua sequentibus erit tractandum: 1. De sensu absolutionis qua forma Poenitentiae. 2. De qualitatibus absolutionis. 3. De formula liturgica absolutionis. 1. De sensu absolutionis qua fonna Poenitentiae. Argumentum absolvitur una thesi: THESIS. (1) Fonna Sacramenti Poenitentiae est absolutio sacerdotalis, (2) for­ maliter et intentionalitcr indicative, (3) quae tamen esse potest materialiter dcprccativa. I. pars de fide definita, II. et III pars theologice certa. Pars I. probatur: forma est absolutio sacerdotis. a) Vox Ecclesiae. Trident, sess. XIV. cp. 3.: « Forma Sacramenti Poenitentiae in qua praeci­ pue ipsius vis sita est, in illis ministri verbis posita est: Ego te absolvo etc., quibus quidem de Ecclesiae Sanctae more, preces quaedam laudabiliter adiunguntur, ad ipsius tamen formae essentiam nequaquam spectat » (Denz. 896). b) /Adversarii. Qui admittunt existentiam Sacramenti Poenitentiae, omnes saltem absolu­ tionem ad essentiam huius Sacramenti pertinere asserunt. Vim vero absolutionis aliqui, praesertim Scholastici primaevi, iusto plus diminuebant. Adversarii ergo habendi sunt, at non heterodoxi; Tridentinum enim noluit eos condemnare, etsi eorum opiniones longe a doctrina definita distent. Non licet oblivisci, ut Caltier sapienter monet (p. 115), horum Protoscholasticorum tempore « de vi propria absolutionis adeo non fuisse diu doctrinam communem et certam, ut de e a. saeculo adhunc XII o, diversitas opinionum esset inter doctores catholicos magna » Opiniones hae merentur recenseri, ut videri possit, quanta fuit haec diversitas, dum doctrina vera et tradita in rectam fuerit lucem posita. 1 . Absolutioni sacerdotali meram υίηι declarativam tribuerunt aliqui non exigui nominis Doctores, ut S. Anselm us (PL 158, 662), dein Abaelardus eiusque sequaces, item Magister Rotandus (Papa Alexander III.) et praecipue Petrus II) Forma. 843 Lombardus, declarans sensum esse absolutionis: « Declaro, te a Deo absolutum esse a peccatis ». Haec sententia primo intuitu videtur identica esse cum sen­ tentia Protestantium de valore mere declarativo absolutionis, sed tamen radi­ caliter differt ab ea. Doctores etenim recensiti clare tenebant cum Traditione, sacerdotalem absolutionem esse necessariam, sine cuius voto non potest peccator iustificari; docebant, actionem sacerdotalem esse iudicialem, producereque effec­ tum vere internum, non imputativum, ut Novatores effutiebant. Protoscholastici ergo hi errabant quidem, at non quoad dogma fidei, sed solum in explicatione intimae rationis potestatis clavium et habitudinis eius ad potestatem principalem penes Deum existentem, ut cl. Billot fuse demonstrat (De Sacramentis Ecclesiae, 5. ed. II, 225-230). 2°. Absolutio iuxta alios poenam aeternam tantum tollit, non vero culpam, quae iam per contritionem perfectam antea remissa est. Ita Hugo a S. Victore, Richardus a S. Victore, Albertus Magnus, Alexander Halensis, S. Bonaoentura. Opinionis falsitas inde provenit, quod Doctores hi nondum docuerunt clare at­ tritionis sufficientiam, nec justificationis effectus recte perpenderunt: homo enim per contritionem justificatus liberatus a culpa mortali nec unum momen­ tum potest reus manere poenae aeternae; item Tridentinum definitive declaravit, « poenam aeternam Sacramento vel voto Sacramenti una cum culpa remitti » (sess. VI. cp. 14.) — Gulielmus Autissiodorensis ideo etiam remissionem poe­ nae aeternae consequenter absolutioni abnegavit, affirmans absolutione tantum poenas tolli temporales. 3°. Meliorem, sed nondum plenae veritatis viam ingressus fuit Robertas Pullus (Pulleyn, Anglus 1146), magister Oxoniensis et Parisiensis, dicens per ab­ solutionem remitti poenas temporales et etiam gratiam sanctificantem augeri, conferri ergo etiam gratiam secundam per hoc Sacramentum. Relicta doctrina nimis rigida de necessitate contritionis perfectae ad hoc Sacramentum, patebat iam aditus ad perspiciendam veram vim absolutionis, qua confertur gratia pri­ ma et deletur etiam poena aeterna, quod S. Thomas plene ad finem adduxit (cf. Diekamp IV, 342). 4°. Dominicus de Soto, magister Salmanticensis (1560) docuit totam vim huius Sacramenti consistere in contritione et confessione, absolutio vero solum­ modo complementi habere rationem (Tepe 406). c) Scriptura Sacra. per conclusionem theologicam veritatem ostendit. Forma etenim est ele­ mentum Sacramenti materiam determinans. Iuxta Jo 20. autem hoc Sacramentum ad peccatorum remissionem ordinatum est; determinatio vero per actionem remissivam Apostolorum fieri debet: « quorum remiseritis peccata remittuntur eis ». Si vero actionem exerceant retentivam peccatorum, tunc non conficitur Sacramentum. Ergo forma Sacramenti est actio remissiva per ministrum posita. d) Traditio Sacra. quoque potestatem absolvendi a peccatis sacerdotibus tribuit: eorum actio circa peccatores facit eos reconciliari cum Deo et Ecclesia. 1°. Sic. Hieronymus in Dialogo contra Luciferianos, scripto versus 382: « Sacerdos reditum Sancti Spiritus invocat, atque ita eum, qui traditus fuerat Satanae in interitum carnis... indicta in populum oratione, altario reconciliat » (PL 23. 159). SH VI. POENITENTIA. 2 . S. Leo Magnus vero autoritative edixit: « Per poenitentiae medicinam spes vitae reparatur aeternae... sic divinae bonitatis praesidiis ordinatis, ut in­ dulgentia Dei nisi supplicationibus sacerdotum nequeat obtineri. Mediator enim Dei et hominum homo Christus Jesu, hanc praepositis Ecclesiae tradidit potesta­ tem. ut... ad communionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admit­ terent » (Ep. 108, 2 Denz. 146). 3°. lamvero praecise « supplicationes sacerdotum » habebantur aevo anti­ quo illud elementum, quo peccator reconciliatus evasit cum Deo, ergo ut ter­ mino scholastico dicamus, a forma absolutionis ». Hoc constat inspectis liturgiis, e quibus seligimus Gelasianum primigenium (Vatie. Regin. 316, Wilson p. 6367). Episcopus longas fudit orationes; omnes deprecativam habent indolem, et Deus rogatur per eas, ut reconciliet poenitentem, e. gr. «...miserationis tuae veniam largiri digneris, ut, nuptiali veste recepta, ad regalem mensam, unde eiectus fuerat, mercatur intrare », ergo ut recipiat gratiam sanctificantem. Item inter alia precatur pontifex, ut Deus det « indulgentiam reis, et medicinam vul­ neratis, ut percepta remissione omnium peccatorum, sincera deinceps devotione permaneat ». Etsi adhibita est forma deprecativa, omnes sciebant, his depre­ cationibus poenitentem absolutum esse a peccatis suis. Quod manifeste enun­ tiat eodem ritu appellatio diaconi, qui sic alloquitur pontificem: « ...redintegra in eo (sc. peccatore), apostolice pontifex, quicquid diabolo scindente corrup­ tum est, et orationum tuarum patrocinantibus meritis, per divinae reconcilia­ tionis gratiam fac hominem proximum Deo! » Ergo actio pontificis, i. e. ora­ tiones absolutionis deprecativae, redintegrant peccatorem in statum gratiae, re­ mittunt peccata. 4°. Pontificale Pictaviense (Poitiers) adhuc clarius hoc edicit, in adhorta­ tione diaconi ante actum reconciliationis per orationes factum: « Orate, poeni­ tentes, prostrati in terram, expectantes divinae misericordiae reconciliationem per ministerium pontificale » (Jungmann, Bussriten p. 85). Ministerium vero pon­ tificale, per quod effectum sortitur Sacramentum, constat in septem orationibus statiin recitatis a pontifice, quibus absolutionem eorum petit a Deo; post has orationes vero mox diaconus clamat: « Surgite de terra, reconciliati Deo! » Manifestum ergo est, quod orationibus episcopi censebant vim competere abso­ lutionis, forma ergo Sacramenti est absolutio. c) Ratio theologica. quoque probat, absolutionem sacerdotalem esse formam. 1°. enim « in qualibet re perfectio attribuitur formae... Hoc Sacramentum perficitur per ea, (piae sunt ex parte sacerdotis. Unde opertet quod ea, quae sunt ex parte poenitentis, sive sint verba, sive facta, sint quaedam materia huius Sacramenti, ea vero, quae sunt ex parte sacerdotis, se habeant per modum formae » (III q. 84. a. 3). 2 . Quia Sacramentum Poenitentiae per modum indicii exercetur, ideo pronum est. essentialem partem haberi debere sententiam judicialem. Haec vero sententia judicialis profertur per sacerdotem, est ergo pars essentialis. Scholion. De vcrificatione formae in confessione peccatorum iam remissorum. Praesertim hodiedum saepe contingit, quod peccata semel iam per absolu­ tionem remissa, et etiam debite accusata secundum speciem infimam et numerum, H) Forma. 845 iterum subiiciuntur clavibus Ecclesiae, et quidem iure et valide, uti iam proba­ vimus (vide superius C. 3. a.). Supponitur casus, quod poenitens nec ullum ve­ niale peccatum adiungit suae confessioni; materiam ergo habet toto caelo li­ beram, sed exclusive talem, quae constat e peccatis iam remissis. Quaestio exsurgit, quomodo verificatur forma absolutionis hoc in casu, nam impossibile est, quod Ecclesia quasi ioco vel ludens aliquid agat circa res sanc­ tissimas,ut Sacramenta, pronuntiando verba, quae nullum sensum habent. Non possunt enim significare remissionem proprie et immediate, ergo aliquid aliud debent significare. S. Thomas invenit solutionem, verba enim hunc sensum habent in casu: «Sacramentum absolutionis tibi impendo» (III q. 84. a. 3 ad 5). Quae verba Angelici sumenda sunt iuxta dilucidam interpretationem Suarez: « Exhibeo Sacramentum ex se remissivum peccatorum... quamvis ver­ bum absolvo videatur solum significare vinculi solutionem, tamen, quia non dissolvitur nisi per informationem gratiae, ideo, iuxta subiectam materiam, ex vi eiusdem verbi significatur gratiae infusio ordinata ad peccati remissionem » (Disp. 19. sect. 2. n. 20). Notandum est, quod haec quaestio solum quoad Poenitentiam ponitur, nam penes cetera Sacramenta forma semper verbotenus manifestat, quod efficitur. Pars II. probatur: Forma debet esse formaliter et intentionaliter indicativa. a) Sensus. « Formaliter » aliqua propositio sumitur secundum contentum (Inhalt, contenu, tartalom) eius, iuxta id, quod verba significare volunt, nostro in casu: absolutionem a peccatis per verba factam, a Intentionaliter n signifi­ cant, si proferens verba voluntatem habet his verbis eum effectum, i. e. absolu­ tionem, producere. « Indicativa » est forma, si aliquid enuntiat, sic rem se habere, ergo in casu: absolutum iri peccatorem per haec verba. « Materialiter d sumitur aliqua propositio, si verba iuxta sensum grammaticalem aliquid signi­ ficant. Sic absolutionis verba possunt esse etiam iuxta sensum grammaticalem indicativa, si grammatice enuntiant absolutionem: «Ego te absolvo...», et possunt esse secundum sensum grajnmaticalem deprecativa, si rogant Deum, ut peccatori condonet peccata sua. Si quis precaretur ut Deus cuidam amico condonet peccata, haec oratio materialiter ct etiam formaliter ac intentionaliter manet deprecatio; si hoc sacerdos poenitentem reconcilians fecit elapsis tempo­ ribus vel hodie in aliquibus partibus Ecclesiae Orientalis, est materialiter de­ precatio, sed formaliter et intentionaliter indicatio, intentio annuntiandi enim adest absolutionem a peccatis. Parte ergo II. dicitur formam in genere debere esse formaliter et intentionaliter indicativam, aliis verbis: etsi absolutio mate­ rialiter deprecatio esset, tamen formaliter effectum sortitur remissionis pecca­ torum nam etiam sacerdos hoc intendit. b) Adversarius huius doctrinae fuit quidam ignotus, contra quem S. Thomas opusculum conscripsit « De forma absolutionis sacramentalis ad Magistrum Or­ dinis n, qui fuit Joannes Vercellensis (1264-1283). Ignotus, ut puto, fuit ex Ordine praedicatorum (quia Magister generalis expetivit arbitrium; et proctd dubio docuit, absolutionem posse esse formaliter quoque deprecativam, quod sequitur e vehementia, qua Doctor Angelicus in eum invehitur. c) Ratio vero est, quod « absolutio sacerdotis est... ad instar actus iudicialis, quo ab ipso velut a indice sententia pronuntiatur » (Trident, sess. XIV. cp. 6.) Sententia vero iudicialis secundum internam suam rationem non potest esse de- S46 VI. POENITENTIA. precatio, nam time intercessio haberetur, sicuti indices e. gr. post, sententiam mortis appellant ad supremam dominationem veniam petentes pro reo (amnestia . talis autem petitio iam non est sententia iudicialis. Absolutio ergo saltem formaliter debet esse indicativo. Et talis revera semper fuit, nam semper puta­ batur, quod per orationes absolutionis poenitens consequebatur remissionem suorum peccatorum. Pars. III. probatur; absolutio potest esse materialiter deprecativa. a) Adversarius huius partis partis fortasse Gonetus haberi potest, suppo­ nens, quod forma absolutionis semper fuit ubique etiam formaliter indicativa. b) Probatio praeprimis fit per argumentum historicum, nam usque ad saec. XII. tum in Ecclesia Occidentali, tum in Orientali semper formulis deprecativis utebantur. Formulas Ecclesiae Romanae supra iam vidimus (Gelasianum et Pontif. Pictaviense, quod usum repraesentat ecclesiae Romanae et Africanae). Quod liturgias typi Gallicani adtinet, sufficiat provocare ad Mozarabicum Librum Ordinis, e saec. VI-VII-o, qui plures adhibens formulas absolutionis solum deprecativas affert (MEL V, 90-100). Saec. XIlI-o tantum usus invaluit veritatem rei etiam verbis exprimere, et ideo orationibus deprecativis (« Misereatur... In­ dulgentiam, absolutionem et remissionem... n) adiiciebant formam indicativam « Dominus N. J. Ch.... Ego te absolvo... n). Hoc vero, ut ipse Thomas indirecte testatur, scribens memoratum opusculum de Forma absolutionis inter 1264-1274, tunc in usum coepit deduci; adversarius enim eius ignotus dixit : « Vix triginta anni sunt, quod omnes hac sola forma utebantur: Absolutionem et remissio­ nem... ». Doctor vero Angelicus nec verbulo refutat hoc assertum, tantum ad illud provocat, quod forse non omnes utebantur tali formula: « Quomodo de omnibus potest testimonium perhibere, qui omnes non vidit? Sed hoc certum est, quod iam sunt mille et ducenti anni et amplius, quod dictum est Petro: Quodcunque solveris etc. » (Cf. Mandonnet, S. Thomae Aqu. opuscula omnia, tom. III. Paris 1927, p. 161 et 175). c) In Ecclesia Orientali Uniti Europae et Americae (Graeci, Italograeci, Rutheni, Rumeni, Hungari) utuntur formula indicativa; similiter Maronitae Libanenses et Armeni, ex non Unitis Jacobitae, /Xrmeni, Copti, Russi formas habent absolutionis indicativas. Alii vero Orientales Uniti et non Uniti forma adhuc utuntur deprecativa, sicut Latini usque ad saec. XII., quae forma valida decla­ rata est a S. Officio (decr. 6. sept. 1865) et praescripta ad absolvendos fideles quoque Latinos, qui iuxta CIC can. 905, semper possunt apud Orientales pec­ cata confiteri (Galtier p. 454-456). d) Ratio, cur possit forma materialiter deprecativa adhiberi, est, quod « eadem verba materialiter sumpta quae possunt proferri in sensu deprecandi, proferri possunt modo et intentione imperandi, in quo sensu erunt aequipollentia (eiusdem valoris) et consequenter etiam sufficientia, quia practice signi­ ficant efficiendo talem effectum », ut Suarez declarat (De poenit, disp. 19. sect. 1. n. 25). Urbanitatis causa saepe contingit, quod loco formae indicativae adhi­ betur forma deprecativa, quae tamen ab omnibus qua praeceptum accipitur. • Rogo te. affer mihi prandium ». dictum famulo non rogationem significat, sed praeceptum, iuxta proverbium Hungaricum: «Rogatio a hero facta mandatum est ». H) Forma. 847 Corollarium practicum: de forma deprecativa in Ecclesia Latina nunc adhibita. Supposito casu, quod aliquis in Ecclesia Latina, ubi forma indicativa prae­ scripta est, nunc temporis adhiberet formam materialiter deprecativam, haec non esset certo valida, sed solum probabiliter. Sic si intentione absolvendi sa­ cerdos proferret solum « Misereatur » et « Indulgentiam », certum non est, num absolverit necne. Billot affirmat, quod forma deprecativa modo expressa non est valida, nisi ratione adiunctorum et usus communis, a qua forma « nonnisi cum dispendio validitatis privatus quispiam discedere praesumeret quia privatus fa­ cere non potest, ut formula, quae ex sese non est nisi possibilis ad certam significationem, eam de facto consequatur » (II, p. 42-44). Similiter negat vali­ ditatem talis formae deprecativae nunc in Ecclesia Latina Pesch, quia Ecclesia potest praecipere unam forma tamquam unice validam, quod revera videtur fecisse quoad Sacramentum Ordinis; si vero per se valida esset etiam nunc forma deprecativa, invalida esset in tali casu absolutio propter deficientem iurisdictionein (VII. n. 294-296). — Plurimi theologi negant validitatem, sed non desunt qui talem absolutionem deprecativam in Ecclesia Latina graviter illi­ citam, sed validam declarent. Sic Dom. Soto, Sardegna, Lercher (n. 600), Galtier (p. 457-458); argumentantes eo, quod mutatio mere materialis est; quod non constat Ecclesiam sub poena denegatae validitatis praecipere formam indi­ cativam, de facto Fratres praedicatores forma adhuc utuntur deprecativa etc. — In praxi ergo nullo modo adhiberi potest forma deprecativa, solum ab iis, quorum libri rituales hoc praescribunt. 2. De qualitatibus absolutionis. Proprietates absolutionis tres numerari solent: a) debet esse ore prolata, — b) in praesentem directa, — c) absoluta vel conditionata iuxta necessitatem. a) Absolutio ore prolata. Primo intuitu videtur quod absolutio, qua forma Sacramenti, non debet esse vocaliter i. e. ore prolata. Sententia enim iudicialis, cuius rationem abso­ lutio habet, potest etiam scripto proferri. Hoc fit etiam in indicatura ecclesia­ stica, cum censura irretiti scripto absolvuntur. Item etiam matrimonium potest solum nutu contrahi, non videtur ergo, cur non possit absolutio dari per solam crucissignationem sacerdotis. — Ad quae respondendum est, quod sententia quidem iudicialis est, sed simul etiam sacramentalis indicio subiacens Ecclesiae; ideo Ecclesia determinat, quomodo haec sententia proferri debeat. Usus vero et longa traditio Ecclesiae demonstrant absolutionem sententia vocali dandam esse. Paritas cum matrimonio neganda est, nam Christus quoad Poenitentiam novum ritum instituit, quoad matrimonium autem solum matrimonium naturale elevavit ad supernaturalem dignitatem et ordinem, contractus ergo, in quo essentia con­ sistit matrimonii, potest etiam alio modo ac verbis iniri. Hoc autem non requi­ ritur, ut absolutus audiat verba absolutionis, quae tamen ore prolata fuerunt. b) Absolutio directa in praesentem. 1°. Magni quoque nominis theologi negabant absolutionem debere ad vali­ ditatem in praesentem dirigi, sic S. Antonius, Petrus de Palude, Hadrianus (ut VI. POENITENTIA. Papa VI), Nacarrus, Silvester et Petrus Soto. Notandum quod Doctores memo­ rati tenebant suam sententiam valere solum in casu necessitatis. 2’. Continuus usus Ecclesiae iuxta quem absolutio semper ore danda est, obstat tamen eorum sententiae, nam oralis absolutio naturali necessitate dirigi debet in moraliter praesentem. Forma liturgica quoque secum portat praesen­ tiam realem: verba ostendunt praesentem poenitentem: « Ego te absolvo... », etiam in ritibus antiquis, cum poeni ten tes in terra prostrati expectabant mini­ sterium pontificale; item manus imponebantur et adhuc hodie symbolice impo­ nuntur dextera versus poenitentem extenta. 3°. Ideo Ecclesia litem saec. XVI-o exortam dirimebat authentica declara­ tione Clementis VIII.: « Sanctissimus... propositionem, sc. licere per litteras seu internuntium confessario absenti peccata sacramcntaliter confiteri et ab eodem absente absolutionem obtinere, ad minus uti falsam, temerariam et scandalosam damnavit ac prohibuit, praecepitque, ne deinceps ista propositio publicis privatisve lectionibus, concionibus et congressibus doceatur, neve unquam tam­ quam aliquo casu probabilis defendatur, imprimatur aut ad praxim quovis modo deducatur » (Deer. S. Officii 20. jun. 1602. Denz. 1088.). 4°. Talis prohibitio severa et exceptionem non admittens videtur ostendere talem absolutionem esse semper invalidam. Contra sententiam Suarez, hoc de­ cretum valere » non divisive, sed complexive », Paulus V. declaravit, decretum etiam in sensu diviso valere, i. e. si quis absens per litteras etc. confessus fuerit, et praesens absolutus, tunc hoc factum cadit sub damnatione Clementis VIII. (S. Offic. 14. jul. 1605 Denz. 1089). 5°. Pro praxi sequentia observari debent. a. Praesentia intelligi debet praesentia moralis, i. e. ea, quae secundum com­ munem aestimationem praesentia habetur. S. Alphonsus et auctores eum se­ quentes ideo circiter viginti passuum distantiam docent requiri ad praesentiam moralem. Si ergo poenitens tali distantia constitutus absolvitur, absolutio certo valida est. Sed ad praesentiam requiritur etiam aliqua possibilitas communica­ tionis, ut e. gr. videri possit, si ergo detentis in cubiculis propinquis, sed com­ municationem per ianuam vel fenestram non habentibus daretur absolutio, haec dubie solummodo valida esset ideoque sub conditione conferenda. b. Haec distantia in casibus infortunii repentini negligi potest, ut puta si quis conspiciatur e tecto rui. in mare submergi, in platea vel curru ferreo casum adversum pati. Similiter si praesentia moralis augetur per cohaerentiam: sic potest absolvi integer exercitus, utique turmatim, si nimis grandis esset, et integi a turba in loco refugii tempore incursionis aereae, de quibus casibus cf Instructionem a S. Poenitcntiaria datam 25. mart. 1944 (cf. superius E. 2. d. IV. 2.° c.). c. In casu sat frequenti, quod poenitens ante absolutionem iam recedat, revocandus est; si hoc nequit fieri, absolvi debet, si consetur moraliter adhuc praesens esse, in turba sc. adstante. Quod quia praesumi potest, sub conditione absolvi debet. d. Num valida sit absolutio per teleplwnium data, certo non constat. Ratio enim allata, quod « collocutio per telephonium est modus artificialis colloquendi cum absente ». ideoque absolutionem invalidam esse, et e idem valere quoad radio » Noldin-IIeinzel n. 238 e.), satis non videtur probare. S. Poenitcntiaria II) Forma. 849 1. jul. 1884. ad quaesitum: « Utrum in casu extremae necessitatis dari possit absolutio per tclephonium n, respondit: « Nihil esse respondendum ». Ideo auctores optimae notae tenent in casu extremae necessitatis sub conditione tali modo absolvere licitum esse, sic Schembri (II, 135), .Merkel bach (n. 447, 6), Aertnys-Damen (n. 332), Priimmer (n. 331), quod iam ante eos Lehmkuhl docuit (Casus conscientiae I, 89). Nunc temporis iam indulgentia plenaria data ope radiophonica a Summo Pontifice certo valida est. (Cf. Enchir. Indulg. n. 695). c) Absolutio iuxta necessitatem absoluta vel conditionata. Per se absolute datur absolutio; sub conditione datur, si sufficiens causa habetur; sub gravi danda est sub conditione in casu necessitatis. 1. ° Per se absolute danda est absolutio, sicut omnia alia Sacramenta, nec audiendi sunt, qui dicebant, absolutionem esse intrinsece conditionalem, ut Ant. Ballerini, hanc semper affirmans subaudiri conditionem: « Si reapse adsint requisitae dispositiones » (cf. Vermeersch-Creusen n. 494, 2). Nunquam potest adiici condicio suspensiva de futuro (« si abstinebis a tali occasione »), nam Sacramentum non potest tali modo confici. Adiici vero potest condicio de praeterito (« si restituisti ut dicis »), vel de praesenti (« si vivis » vel « si es dispositus »), sed num prudenter, videbimus (2°.). Sine ulla conditione est absolvendus poenitens, qui post absolutionem in eadem confessione novam affert materiam necessariam, i. e. peccatum grave nondum confessum (oblitum), circumstantiam speciem mutantem, vel numerum notabiliter maiorem; multo magis si in confessionale iterum reverteretur. Talis absolute absolvendus est, etsi novum actum doloris non debet elicere; sed cautius novam quoque accipit aliquam satisfactionem. 2. ° E causa sufficiente dari potest, imo, si casus necessitatis haberetur, i. e. notabile damnum spirituale poenitentis remanentis in statu privationis gratiae, sub gravi dari debet absolutio sub conditione. Propter prudens dubium absolute dari nequit absolutio, nam Sacramentum exponeretur periculo nullitatis seu frustrationis, ideo apponitur conditio: «Si capax es», vel: «Si valet», nun­ quam vero: « Si es dispositus. » Conditionem sufficit mente adiicere (AertnysDamen n. 334. nota). Dubium prudens haberi potest e parte confessorii et e parte poenitentis. a. E parte confessarii adest dubium, si: (1) dubitat, num poenitentem absolverit, necne, tali in casu caute repetat formam essentialem, ne poenitens id advertat et fortasse scandalizetur. (2) Si confessarius dubitat de dispositionis sufficientia, praesertim si poenitens recidivus sit vel consuetudinarius. Talis sub conditione absolvi potest, si « est in periculo mortis, vel si prudenter timetur, ne ad confessionem amplius rediturus non sit, et in peccatis tabescat, idque, quamvis nullum signum extraor­ dinarium dispositionis dederit » (Aertnys-Damen n. 334). (3) Si confessarius dubitat de materiae sufficientia, sic si « persona pia aliquas tantum imperfectiones confiteatur, de quibus dubitatur, an pertin­ gant ad peccata venialia et non possit materiam certam e vita praeterita prae­ bere », tunc sub conditione absolvi potest, sed iuxta Aertnys-Damen « hoc tamen non saepius, quam semel in mense admittendum est » (1. cit.). Cui sententiae non censemus adhaerendum esse, nam poenitens ius habet non solum ad fructus Sacramenti, sed etiam ad indulgentias lucrandas, ad quod bis in mense confiteri S50 VI. POENITENTIA. debet ut conditioni confessionis satisfaciat; non potest ergo puniri, quia persona pia (et forsan imprompta) est per absolutionis denegationem, sed adest iusta causa talem etiam pluries absolvendi. b. E parte poenitentis adest dubium: (1) Num praesens sit, talis absolvi debet sub conditione, si aliqua probabilitas habetur eius praesentiae. (2) Si capacitas suscipiendi Sacramenta dubiosa sit, quod contingit praesertim in semifatuis et pueris, num sufficiente rationis usu polleant, α Sub conditione absolvi possunt non solum in mortis periculo, verum etiam quando urget praeceptum Ecclesiae, et maxime quando confessi sunt aliquod peccatum dubie mortale, idque faciendum est, etiamsi recidivi sint... idipsum faciendum est, saltem post duorum triumve mensium intervallum, quamvis sola venialia confiterentur, ne diu priventur gratia sacramentali et fortasse etiam sanctificante ob occultum aliquod mortale peccatum » (Aertnys-Damen 1. cit.). (3) In dubio, si sensibus destitutus deberet absolvi, num voluntatem habeat Sacramenti, et saltem attritionem, sub conditione absolvi potest, abso­ lute vero debet absolvi, si antea manifestaverit voluntatem confitendi. Simili modo tractandi sunt ii, de quibus dubitatur num adhuc vivant, in casu mortis apparentis, vel aliquod tempus post mortem, si dubitatur, num vita penitus extincta sit. 3. De formula liturgica absolutionis. Formula distinguitur in essentialem et accidentalem. a) Essentialis forma absolutionis in ritu Romano habetur verbis: « Ego te absolvo a peccatis tuis in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Arnen. » Absolute essentialia sunt verba, quibus exprimitur persona ministri actiove eius: « Absolvo », dein persona poenitentis: «te », demum id a quo absolvitur: « a peccatis ». Invocatio Trinitatis per se essentialis non est, sed non potest casus fingi, propter quem omitti posset. In casu enim necessitatis sequentia debent dici iuxta praeceptum Ecclesiae: « Urgente vero aliqua gravi necessitate in periculo mortis sacerdos breviter dicere poterit: Ego te absolvo ab omnibus censuris et peccatis, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. » (Rit. Rom. tit. IV. c. 2,5). b) Forma accidentalis absolutionis constituitur in illis orationibus quae antecedunt et subsequuntur abso­ lutionem. l.° Ritus confessionis. Locus est « sedes confessionalis crate fixa ac tenuiter perforata inter poenitentem et confessarium n (can. 909. §2.), quae sit n gene­ rating in ecclesia vel oratorio publico aut semipublico mulieribus destinato » (ib § 1). « Feminarum confessiones extra sedem confcssionalem ne audiantur, nisi ex causa infirmitatis aliave verae necessitatis et adhibitis cautelis, quas Ordinarius loci opportunas indicaverit. Confessiones virorum etiam in aedibus pnxatis excipere licet » (can. 910.) « Sedes », quae ubique locorum sedile habet II) Forma. 851 pro confessario, indicat, confessarium iuxta universalem Ecclesiae usum intra audiendam confessionem sedere debere, mos ergo, quem aliqui incoeperunt genuflectendo audiendi confessiones vix excusari potest, qua importuna devotio. Poenitens vero genuflexus confitetur (« flexis genibus signo se crucis muniat » Rit. Rom. Tit. IV. c. 1,11). Sacerdos « superpelliceo et stola violacei coloris utatur, prout tempus vel locorum ferat consuetudo » (ibid. n. 10). Videtur ergo licitum esse in festis uti stola coloris diei. 2. ° Ante confessionem pius solum usus est orationem recitare: α Dominus sit in corde tuo et in labiis tuis, ut rite confitearis omnia peccata tua (in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Arnen ».) Rituale precem hanc non continet. 3. ° Poenitens, secundum formam Ritualis, Confiteor recitet: « Poenitens confessionem generalem latine, vel vulgari lingua dicat, scilicet Confiteor etc., vel saltem utatur his verbis: Confiteor Deo omnipotenti et tibi pater » (Rit. Rom. n. 15). 4. ° Post confessionem « opportunas correptiones ac monitiones » adhibet confessarius, « salutarem et convenientem satisfactionem » iniungit, dein pro­ cedit ad absolutionem. 5. ° Primo dicit (innetis manibus): « Misereatur tui omnipotens Deus et dimissis peccatis tuis, perducat te ad vitam aeternam. Arnen. » Deinde dextera versus poenitentem elevata, dicit: « Indulgentiam, absolutionem et remissionem peccatorum tuorum tribuat tibi omnipotens et misericors Dominus. Arnen ». n Dominus noster Jesus Christus te absolvat, et ego auctoritate ipsius te absolvo ab omni vinculo excommunicationis (suspensionis) et interdicti, in quantum possum et tu indiges ». « Deinde ego te absolvo a peccatis tuis, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Arnen ». « Passio D. N. J .Christi, merita B. M. Virginis, et omnium Sanctorum, quidquid boni feceris, et mali sustinueris, sint tibi in remissionem peccatorum, augmentum gratiae et praemium vitae aeternae. Arnen ». « Misereatur », et a Indulgentiam » et « Passio D. N. J. Ch. » ex iusta causa omitti possunt (Rit. Rom. 2,4 et can. 885). Talis causa potest esse multitudo poenitentium, vel frequentia confessionis e parte poenitentis (Priimmer n. 329). « Passio D. N. J. Ch. » secundum S. Thomam opera bona poenitentis elevat ad meritum satisfactionis sacramentalis (Quodlib. III. q. 13. a. 28), ideo commendari potest eius recitatio, vel saltem in fine plurium absolutionum in numero plurali. Absolutio a censuris (« D. N. J. Ch. te absolvat ») iuxta Rituale semper dicenda est; verbum « suspensionis » omitti debet, si poenitens sit laicus (Rit. Rom. tit. IV. c. 2, 3 et 4.). Semper dicenda est haec absolutio a censuris, nam Rit. Rom. 1. cit. dicit: α Satis est dicere: Dominus noster Jesus Christus etc. ut supra, usque ad illud: Passio D. N. etc. » Frustra ergo aliqui auctores dicunt, haec verba omitti posse, si moraliter certus sit confessarius, poenitentem non esse censuratum (sic Schôllig p. 114), nam formula absolutionis conditionata est (« inquantum possum et tu indiges »). Ideo etiam pronuntianda est super impuberes, etsi a poenis latae sententiae excusantur (can. 2230), nam Rit. Rom. non admittit exceptionem. Si confessarius habet facultatem absolvendi a censura, 852 VI. POENITENTIA. vel in casu urgente absolvit excommunicatum n absolvat iuxta formam commu­ nem supra praescriptam in sacramentali absolutione » (Rit. Rom. tit. IV. c. 3, 8). Litteratura. H. Denzlnger, Ritus Orientalium, I (1863) 101-104. 434-474. — C. A. Eschbach, La confession par téléphone, Tournai 1887. — A. Vacant, Absolut on sous forme déprécatoire, in: DThC I (1903), 244-252. — A. Michel, Confessions et absolutions données par écrit, in. Rev. d’histoire et de littérature religieuses 1922, 58. — J. A. Jungmann, Die lateinischen Bussriten, Innsbruck 1932, 201-237. 249-295. — F. Diekamp, Theol. Dogm. Man. IV (1934), 279-281. 339-346. — F. Charrière, Ego te absolvo. Réflexions sur le sacrement de pénitence à l’usage du clergé, Mulhouse 1939. — P. Galtier, De paenitentia, ed. nova Romae 1950, 443-461. — T. ]. Roorda, De natura potestatis absolvendi a peccatis, in: Eph. luris Can. 1948, 353-381, 514-540. — J. Goldbrunner, Vertrauenskrisis im Beichtstuhl, in: Anima 1950, 229-238. Respectu pastorali. A. Lehmkuhl, Casus conscientiae ed. 4. 1913, II, n. 303-314. — D. Priimmer, Man. Th. Mor. ed 5. III. 1928, n. 328-334. — A. Vermeersch-J. Creusen, Th. Mor. III. 4. cd. 1948, n. 407-409. — B. Merkelbach, S. Th. Mor. III. cd. 8. 1949, n. 441447. — J. Aertnys-C. A. Damcn, Th. Mor. II. 16. ed. 1950, n. 327-334. — J. Fanfani, Man. theor. pract. Th. Mor. IV. 1951, p. 407-416. — M. Conte a Coronata, Dc Sacr. tract, cano­ nic I 2. ed. 1951, n. 362-369. — O. Schollig, Verwaltung der hl. Sakramente, 4. cd. 1952, p. 113-116. — H. Noldin-A. Schmitt-G. Heinzel, S. Th. Mor. 30. ed. III. 1954, n. 232-239. I) Dc efficientia Sacramenti Poenitentiae. Status quaestionis. l.° Hucusque tractatum est de compositione physica Poenitentiae, i. e. de materia et forma huius Sacramenti. Agendum nunc restat de compositione metaphysica Poenitentiae, in qua considerandum est hoc Sacramentum « in statu agere », seu una cum effectibus suis. In Sacramento Poenitentiae signum sacramentale physice compositum (« sacramentum tantum ») consistit in actibus poe­ nitentis, contritione, confessione et satisfactione, qua materia proxima, quae perficitur et determinatur per formam, i. e. absolutionem. Hoc signo Sacramen­ tali producitur « res et sacramentum n Poenitentiae, iuxta doctrinam S. Thomae (III q. 81 a. 1. ad 3) poenitentia interior peccatoris, quae simul est « res n seu effectus signi sacramentalis simulque etiam « sacramentum », i. e. signum ulte­ rius significans et efficiens a rem tantum », i. e. effectus ceteros Poenitentiae ex hoc effectu principali resultantes, qui simul comprehensi vocantur: actuatio gratiae sanctificantis seu restitutio vitae aeternae. 2°. « Res et sacramentum » seu poenitentia interior considerata respectu negativo est solutio a peccatis, et potest considerari positive sicque est reconci­ liatio cum Deo. Iuxta duplicem hunc respectum possunt distingi singuli effectus ex eo resultantes (« res tantum »). Actuatio gratiae sanctificantis correspondons poenitentiae interiori negative consideratae (solutioni a peccatis) sunt: remissio peccatorum omnium plena — remissio poenae aeternae — remissio partialis poenarum temporalium. Actuatio gratiae sanctificantis correspondens poeniten­ tiae interiori positive consideratae (reconciliationi cum Deo) sunt: reviviscentia meritorum — gratia e sanans n seu gratia huic Sacramento specialis — effectus accidentalis: pax et serenitas conscientiae. 3C. Notandum haec omnia fieri per « actuationem gratiae » seu per itera­ tionem consecutionis gratiae sanctificantis, quae primo data est in baptismo, 853 I) Efficientia. ideo vocatur Poenitentia « secundum baptisma ». Sacramentum ergo Poeniten­ tiae per se principaliter ad actuationem, seu restitutionem gratiae institutum est, seu ad collationem gratiae primae. Per accidens institutum est etiam, ut qui velint, suscipiant hoc Sacramentum in statu gratiae et tunc confertur gratia secunda, sive augetur gratia sanctificans. Compositio inetaphysica hac Tabella conspici potest: POENITENT E: « Sacramentum tantum » : « Res et sacramentum » : « Res tantum » : Actus poenitentis Poenitentia interior: Actuatio gratiae sanctificantis : informati per verba absolutionis negative considerata solutio a peccatis 1. Remissio omnium peccatorum plena 2. Remissio poenae aeternae 3. Remissio partialis poenarum temporalium positive considerata reconciliatio cum Deo Reviviscentia meritorum Gratia sanans seu gr. sacramentalis Pax et serenitas conscientiae (accidcntaliter) Sicque statuenda est thesis iuxta supradicta. THESIS. Poenitens per Poenitentiae Sacramentum solutus fit a peccatis, ideo­ que: (1) consequitur remissionem peccatorum omnium plenam, dein (2) re­ missionem poenae aeternae, (3) remissionemque partialem poenarum tem­ poralium; fit reconciliatus cum Deo, ideo: (4) reviviscunt eius merita, (5) gratiam sanantem recipit qua sacramentalcm, demum (6) accidentaliter consequi potest pacem et serenitatem animae. Pars I. probatur: Remissio peccatorum omnium plena. a) De remissione peccatorum, ad quam Sacramentum hoc institutum est. iam egimus in quaestione de existentia Sacramenti Poenitentiae (superius A.). Fini primario huius Sacramenti correspondenter sub peccatis intelliguntur pec­ cata gravia; etsi etiam venialia remitti possunt. b) Remittuntur omnia peccata, quod nunc non intelligitur de remissione omnium et singulorum peccatorum, sed significatur: omnia peccata tantum simul remitti posse, seu unum peccatum grave sine altero remitti in hac oeco­ nomia salutis remitti non posse. Per se cogitari posset talis ordo salutis, ubi unum peccatum grave sine altero remitti posset, si tantum mera remissio habe­ S54 VI. POENITENTIA. retur debiti exterioris, e. gr. poenae, non vero restitutio vitae aeternae per gra­ tiae infusionem, i.e. restitutio amoris amicitiae Dei (Galtier p. 482). Assertio probatur iuxta doctrinam S. Thomae: Impossibile est per poeni­ tentiam unum peccatum sine alio remitti. 1°. S? i, Merkelbach hoc negat de talibus haereticis qui Sacr. Poenitentiae et D) Personae sacram. 937 Unctionis non admittunt (n. 653). — c. Schismaticis etc. autem in mortis arti­ culo constitutis et sensibus non destitutis qui materiales et bona fide petunt ab­ solvi vel ungi, Poenitentia et Unctio conferri possunt solummodo, si « meliori quo fieri possit modo errores rejiciant et professionem fidei faciant » (Decr. cit). Quod sic potest fieri: « Sacerdos interroget eum, num velit ab eo iuvari in asse­ quenda vita aeterna, quam Jesus Christus promisit, et num omnia servare velit, quae a Christo in hunc finem ordinata sunt. Tunc eliciat cum eo actus fidei, spei, caritatis, contritionis perfectae et moveat eum, ut se declaret peccatorem, qui a Deo petit remissionem peccatorum. His praemissis eum clam sub condicione absolvere poterit ». (Noldin- Heinzel n. 297.). Obligatio iustitiae non incumbit animarum curatoribus, sed ex caritate obligari possunt, relate ed ea media, qui­ bus moribundi acatholici certo sublevari possint, nam « Ordinarii locorum et parochi acatholicos, in suis dioecesibus et paroeciis degentes, commendatos sibi in Domino habeant » (can. 1350 § 1.). — d. Extra periculum vero mortis Extre­ ma Unctio nemini conferri potest; nec absolutio dari potest acatholicis etsi ma­ terialibus et bona fide petentibus, quia « vetitum est Sacramenta Ecclesiae mi­ nistrare haereticis aut schismaticis, etiam bona fide petentibus, nisi prius, erro­ ribus reiectis, Ecclesiae reconciliati fuerint » (can. 731 § 2.). — e. In omnibus vero his casibus delicatis prae oculis habendum est monitum Ecclesiae: « Sem­ per curandum est, ut scandalum vel suspicio interconfessionalismi evitentur », et, « quo minus autem periculum est in mora, eo magis explicita retractatio errorum et fidei catholicae professio exigi debet ». (S. Off. 15. nov. 1941. — K.Grosam, Th. p. Qu. Schr. 1916, 692, Van Acken ib. 1926, 40-46, J. Miller Anima 1958, 230-2). b) De usu rationis ad hoc Sacramentum necessario. 1°. Usus rationis eo sensu solummodo necessarius est ut suscipiens Unc­ tionem eum iam adeptus sit. Non potest ergo hoc Sacramentum dari pueris, qui nondum consecuti sint usum rationis. Ratio vero est, quod Scriptura supponat usum rationis, nam infirmus ipse petere debet hoc Sacramentum: « r\dvocet pre­ sbyteros Ecclesiae... » Infans enim et perpetuo amens, infantibus comparandus, non indigent, ut eis deleantur reliquiae peccatorum, nam talia non habent; nec indigent confortatione ct alleviatione, cum ob carentem usum rationis non sunt expositi incursionibus diabolicis et naturae lapsae. Effectum quidem consequi possint corporalis curationis, sed hic effectus mediatus videtur esse, resultans ex alleviatione infirmi. 2°. Pueris vero, qui iam usum rationis adepti sunt, omnino danda est Ex­ trema Unctio, etsi nondum S. Eucharistiam recepissent (seu nondum fecerunt « primam communionem »). Sanctus Pius X. decreto « Quam singulari » (8. aug. 1910.) strictam legem tulit: « Detestabilis omnino est abusus non ministrandi Viaticum et Extremam Unctionem pueris post usum rationis eosque sepeliendi ritu parvulorum. In eos, qui ab huiusmodi more non recedant. Ordinarii loco­ rum severe animadvertant » (η. VIII. Denz 2144., totum textum cf. A. Bugnini, Documenta Pontificia ad instaurationem liturgicam spectantia 1903-1953, 41-46). Aetas vero, quando pueri usum rationis adepti sint, est « aetas discretionis », in qua puer incipit ratiocinari, hoc est circa septimum annum, sive supra, sive etiam infra » (Quam singulari n. 1.). Pueris usum rationis assecutis assimilandi sunt amentes, qui lucida habent intervalla, vel qui antea usum habuerint ratio­ nis: talibus Extrema Unctio ministranda est. 60. - Badô, Ench, Liturgicum. 938 VII. EXTREMA UNCTIO. 3°. Infirmis qui sensibus destituti sunt, i. e. actu non fruuntur usu rationis, Extrema Unctio omnino ministranda est iuxta legem Ecclesiae: « Infirmis autem qui, cum suae mentis compotes essent illud saltem implicite petierunt aut veri­ similiter petiissent, etiamsi deinde sensus vel usum rationis amiserint, nihilo­ minus absolute praebeatur » Extrema Unctio (can. 943.). Implicite petivit vel verisimiliter petivisset omnis christianus, qui christiano more vult mori. 4°. In dubio autem valet praescriptum: « Quando dubitatur num infirmus usum rationis attigerit, num in periculo mortis reipsa versetur, vel num mortuus sit, hoc Sacramentum ministretur sub conditione n (can. 941.). Ut iam dictum est, conditio apponatur: «Si capax es n vel: «Si valet n, ut Extrema Unctio valide conferatur, etsi tunc nondum dispositus esset infirmus, nam si post su­ sceptionem Sacramenti dispositionem procuraret, Sacramentum eum etiam cum sola attritione iustificaret. c) Dc periculo mortis ob infirmitatem vel senium. 1°. Extremam Unctionem solummodo infirmus potest suscipere, qui in pe­ riculo mortis versatur. Nullus alius, etsi mors certo immineat, potest recipere hoc Sacramentum: nec milites ante vel durante praelio, cives incursiones ho­ stiles vel aereas sustinentes, nec ad mortem condemnati. 2°. Periculum mortis proveniens ex infirmitate diiudicari debet tum objective, tum subjective. Obiective periculum mortis dependet a natura morbi, iuxta « mortalitatem » seu probabilitatem mortis per experientiam statistice comper­ tam. Subiective vero periculum mortis perpendendum est iuxta duo momenta. Primo periculum mortis dependet etiam in infirmitate quae per se non esset letalis, a statu praesenti generali infirmi. Si infirmus in statu inanitionis (Entkriiftung, inanition, elerôtlenedés) versatur, e. gr. stenosi pylori (Verengerung der abfiihrenden Offnung des Magens, gyomorvégnyilAsszükület) laborat, vel post morbum diuturnum starvatione (Ausgehungertsein, état d’affamation extrê­ me, kiéhczcttség) affectus est, periculum mortis habetur, etsi iam infirmitas per se non esset letalis. Secundo mortis periculum dependet a statu circulationis sanguinis, infirmus ergo inungendus est Sacramento, qui disturbationes patitur cardiales, ut aegrotus laesione laborans myocardii in statu decompensationis (Hcrzmuskelschadigung bei Tatigkeitsinsuffizienz, lésion myocardiale avec in­ suffisance de la fonction, elégtelenséggel parosult szivizombantalom), vel qui trauma (infortunium, explosionem) passus est. Notandum vero, ministrum Sa­ cramentorum non debere anxium haerere in diiudicando periculo mortis ex in­ firmitate proveniente, Sacramenta sunt propter homines, ideo in casu dubii suh conditione debet ministrare Extremam Unctionem. Duo speciales casus diiudicandi sunt: 3°. Periculum mortis ante operationes chirurgicas per se non semper adest, ideo tunc tantum ante operationem inungi potest infirmus, si etiam sine ope­ ratione in periculo mortis versetur. Sic Extremam Unctionem non potest reci­ pere. qui operationi subiieitur ex appendicite chronica (chronische Wurmfortsatzentzündung, appendicite cronica, idült vakbélgyulladâs), nec infirmus, qui mle operationem narcosi subiieitur. nam nec simplex operatio, nec narcosis per ve constituunt mortis periculum. Pronum est, Unctionem debere ministrari, si durante operatione infirmus seu e narcosi seu ex operatione in periculum mortis inciderit, quod haud raro contingere potest. Similiter indicandum est de opera- D) Personae sacram. 939 tionibus « plasticis » seu « cosmeticis n. Si vero status infirmi talis sit, ut sine operatione mors certa vel probabilis esset, potest inungi ante operationem, sic e. gr. etiam in appendicite acuta, (piando iam appendix seu « processus vermi­ formis » perforatus sit, vel iam peritonitis (Bauchfellentziindung, hashArtyagyulladas) habeatur. 4°. Periculum mortis in casu partus difficilis diiudicari debet etiam in partu « pathologico » iuxta statum mulieris praegnantis. Si ceteroquin sana sit, et communibus doloribus partus laboret, etsi partus primus sit, non potest recipere Extremam Unctionem ante partum. Durante partu, vel post partum facile acci­ dere potest, ut in periculum mortis incidat: tunc Sacramentum recipere potest. Etiam ante partum inungi potest mulier praegnans, si alius adesset morbus, qui propter partum periculum mortis afferat, sic e. gr. si gravida laboraret morbo renum nephrosi (Nierenentartung, veseelfajulas), nephriti (Nierenentzündung, Bright’s desease, vesegyulladâs) vel intoxicatione gravidarum (Vergiftung durch schadliche Stoffwechselprodukte wahrend der Schvvangerschaft, altalânos terhessegi mérgezés), phtisi seu tuberculosi, morbis gravioribus cordis etc. 5°. Senium seu senectus « ipsa est morbus », ut vetus adagium dicit; ideo senes per se inungi possunt. Senectus iuridice computatur ab anno sexagesimo incepto, sed patet, in re sacramentaria non sic dimetiendam esse senectutem. Intelligitur senectus decrepita, quae organa corporis labefactat; quaenam vero talis habenda sit, pendet a constitutione physica cuiusvis hominis (Coronata n. 550, 5). d) De iteratione Extremae Unctionis. CIC dirimit quaestionem de iterabilitate Extremae Unctionis durante eodem mortis periculo. Fuerunt enim usque ad J. Kern, indagatorem optime meritum huius Sacramenti, qui opinabantur, Extremam Unctionem spectato eius valore in eadem infirmitate, etiam manente eodem mortis periculo saepius conferri posse (p. 331-363). Omnino certum est, quod antiquitus per saecula in aliquibus partibus Ecclesiae Ocidentalis viguit praxis Extremam Unctionem septies per septem continuos dies ministrare, in Ecclesia Graeca vero viguit et adhuc viget consuetudo, ut totum Sacramentum deinceps continenter septem presbyteri ad­ ministrent, ergo eodem die, sed septies. At putandum est Extremam Unctionem tali modo septies collatum fuisse moraliter unum Sacramentum, sicut unica unctio iam sufficit ad praestandum gratiam huius Sacramenti, et tamen pluribus unctionibus ministratur. Quidquid sit de hac quaestione, nunc certa habenda est decisio Ecclesiae: « In eadem infirmitate hoc Sacramentum iterari non potest, nisi infirmus post susceptam unctionem concaluerit, et in aliud vitae discrimen inciderit » (Can. 940. § 2.). Similiter Trid. (Denz. 910), quin tamen peremptorium esset. 1°. Aliud, vitae discrimen certo habetur, si in certis quibusdam morbis, ut in phthisi (tuberculosi), in morbis cardiacis, in morbis e tumoribus malignis oriundis, ut carcinoma (bosartige Geschwülste z. B. Krebs; tumeurs malignes; malignants tumors; cancer; rosszindulatu daganatok, pl. rak stb.), in leucaemia « relapsus » habeatur, i. e. si superato periculo vitae, infirmus post melioratio­ nem morbi iterum inciderit in statum periculum mortis afferentem. Pneumonia per se nunc iam non constituit periculum mortis, nisi ruri, ubi difficilius medi­ camenta habeantur, vel si medicus tardive vocetur. Item procul dubio novum VII. EXTREMA UNCTIO. 940 habetur discrimen vitae, si infirmus incidit in u complicationem », e. gr. emboliam pulmonum, apoplexiam (Gehirnschlag, agyvérzés) aut morbum infectiosum. 2°. Dubie habetur novum vitae periculum, si infirmus diu iam decum­ bens in eadem infirmitate novum impetum (attaque, robam) patitur. Potest enim quis decumbere per menses in eadem infirmitate, e. gr. angina pectoris (Herzkranzaderverengerung, angina de poitrine, szivkoszoru-érszükület) et novo inpetu videtur in novum discrimen vitae adductus esse, etsi idem periculum perduravit. Bene notat Coronata, quod generatim praesumi potest (in casu du­ bii, non in casu certo novi periculi) « agi de novo periculo, si infirmus, recepta Extrema Unctione, ultra mensem adhuc vixerit. At agitur de sola praesump­ tione, quae non semper est veritas. Si omnibus consideratis sacerdos dubius seu anceps remaneat, expedit Sacramentum iterare, quia hoc est conformius anti­ quae praxi Ecclesiae, et per hoc melius necessitati fidelium subvenitur » (n. 553). 3°. Immo, si certo idem periculum, sed per longum tempus perduret, puta per menses vel annum, ut in angina pectoris, vel endocarditi lenta (chronische Entziindung der Herzinnenhaut, szivbelhartyagyulladds), nec novus impetus af­ fuerit, iuxta probabilem sententiam auctorum Unctio iterari poterit. Quamvis ergo physiologice et pathologice idem periculum perdurasse censetur, tamen moraliter, i. e. iuxta communem aestimationem post longius tempus censeri fa­ cile poterit novum adesse periculum (sic Kilker, Génicot-Salsmans, Coronata). e) De necessitate Extremae Unctionis. Ecclesiae lex decernit: « Quamvis hoc Sacramentum per se non sit de ne­ cessitate medii ad salutem, nemini tamen licet illud negligere, et omni studio ct diligentia curandum, ut infirmi, dum sui plene compotes sunt, illud reci­ piant » (can. 944). 1°. Nulla ergo existit necessitas medii: Ecclesia ideo saec. XVII. permisit, quod in Regno Sinensi (China) mulieres non debent, si reluctentur, recipere Extremam Unctionem, quia illud Sinensibus indecorum videbatur (S. Offic. 23. mart. 1656). — Per se dicitur, nam per accidens contingere potest, quod alicui solum Extrema Unctio remanet, ut ultimum remedium salutis, si e. gr. attri­ tionem habet, sed sensibus destitutus esset. 2°. Necessitas praecepti divini stricta probari nequit, necessitas praecepti ecclesiastici evidenter habetur in hoc canone, quae certo sub levi obligat, nisi adiuncta aliud suadeant. Verba α nemini licet illud negligere » iuxta auctores non videntur inducere gravem obligationem, aliqua tamen obligatio certe adest. 2. Dc ministro Extremae Unctionis. Primo agendum est a) quid requiratur ut aliquis valide minister esse possit Extremae Unctionis, — dein b) quid requiratur, ut etiam licite possit exercere suam potestatem, — demum c) qualis sit obligatio ministrandi Extremam Unctionem. a) De ministro ad validitatem. statuitur: D) Personae sacram. 941 THESIS. Minister Extremae Unctionis valide est (I) omnis et solus sacer­ dos, (2) sive unus, sive plures. Pars I. de fide definita, pars II. communis. Pars. I. probatur: omnis et solus sacerdos. 1°. Vox Ecclesiae. Trident, sess. XIV. can. 4·. « S.q.d., presbyteros Ec­ clesiae, quos b. Jacobus adducendos esse ad infirmos hortatur, non esse sacer­ dotes ab Episcopo ordinatos, sed aetate seniores in quavis communitate, ob idque proprium Extremae Unctionis ministrum non esse solum sacerdotem: a. sit n (Denz 929). — CIC can. 938 $ 1.: « Hoc Sacramentum administrat valide omnis et solus sacerdos n. 2°. Adversarii sunt: Thomas Waldensis vocatus, seu Th. Netter (t 1430) « malleus Wiclefitarum n errore affirmans, in extrema necessitate, ubi desit copia sacerdotis, licere omnibus christianis ministrare Extremam Unctionem, sicut licet vetulae baptizare. Thomas erravit, sed doctrina tunc temporis nondum definita erat. — Audacter ergo ideo, post Tridentinum docuit Jo. Launoy, doc­ tor Parisiensis (t 1678), diaconis licere in casu necessitatis cum licentia Episcopi ministrare hoc Sacramentum. — Jo Clericatus (J 1717) vero affirmavit, sacer­ dotem licere in extrema necessitate sibi ipsi ministrare Extremam Unctionem, cuius sententia reprobata est a S. Cong. de Propaganda fide: « Inspectis ipsis divini eloquii verbis, vel facile patet, Sacramentum Extremae Unctionis etiam in casu necessitatis absente nimirum alio presbytero, non posse missionarium aegrotantem sibimetipsi ministrare » (23. mart. 1844). — Boudinhon anno 1905. Modemismum videtur attigisse, affirmans laicos posse in casu necessitatis mini­ strare Extremam Unctionem. 3°. S. Scripturae verbum n presbyteri » iuxta authenticam interpretationem Tridentini debet intelligi: « non aetate seniores aut primores in populo, sed aut episcopi, aut sacerdotes ab ipsis rite ordinati per impositionem manuum presbyterii » (c. 3. Denz 910). Tota enim: 4°. S. Traditio quoque sic intellexit textum S. Jacobi, uno ore affirmans presbyteris solum competere ius Sacramentum ab apostolo Jacobo promulgatum administrandi. Cuius testis audiatur unicus S. Chrysostomus dicens: « Non enim in puniendo solum, sed etiam in benefaciendo maiorem sacerdotibus (tois hiereusin), quam parentibus potestatem dedit Deus... Illi ne corporalem quidem interitum a liberis amoliri possunt, non ingruentem morbum depellere, hi vero aegram et mox interituram animam saepe servarunt... Neque enim tantum cum nos regenerant, sed etiam post regenerationem admissa peccata condonare pos­ sunt, nam: Infirmatur quis in vobis? Advocet... » (De sacerdotio 3, 6 RJ 1120). — Testimonia vero passim occurrentia de unctione, quam laici vel diaconi aegrotis impertiebant, vel infirmi sibimetipsis, intelligenda sunt de olei usu per modum Sacramentalis, quod saepe eveniebat, vel declarandi sunt ut errores c bona fide profecti. Pars. II. probatur: sive unus sive plures presbyteri ministrare possunt. 1°. Vox Ecclesiae. Alexander III. anno 1175: « Sacerdos uno praesente clerico, et etiam solus, potest infirmum ungere » (Decr. c. 14. V. 40.). — Benedictus XIV. « Etsi pastoralis » 26. maii 1742: n Nec refert, utrum eadem 942 VII. EXTREMA UNCTIO. Extrema Unctio per unum vel per plures presbyteros fiat... dummodo credant et asserant, illud Sacramentum... ad uno presbytero valide et licite confici » (l)oronzo II, 788). Hoc decretum pro Italo-graecis editum est, postquam Bene­ dictus XIII. approbavit Synodum Concilii Ruthenorum anno 1720 Zamosciae habitam, ubi dictum est, septem vel tres sacerdotes debere ungere aegrotos, qui si haberi commode non possunt, iuxta Synodi decretum « unus, qui totius Ecclesiae personam gerit », illud conferat (Coll. Lacensis II, 37). 2°. Praxis est et fuit, ut singuli singulas unctiones cum correspondente forma perfecerunt, similiter etiam in Occidente, dum adhuc vigebat mos Unc­ tionem per plures phesbyteros conferendi. Haec praxis nunc quoque valida esset in Ecclesia Latina, sicut valida est consecratio per duos presbyteros facta, ita, ut unus panem alter vinum consecret, ut fit, si sacerdos post consecratio­ nem panis deficeret. Sunt auctores, qui putant, hanc praxim (Unctionem per plures administrare) esse in Ecclesia Latina sub levi tantum prohibitam (sic Cappello et Coronata), sed immerito: ageretur enim de innovatione sat magni momenti contra rubricas, quod vero iuxta legem generalem certo sub gravi vetatur. b) De ministro ad liceitatem. Sequentes regulae e legibus Ecclesiae depromi possunt: 1°. Minister Extremae Unctionis ordinarius pro fidelibus in genere est « pa­ rochus loci, in quo degit infirmus » (can. 938 § 2). Non ergo parochus proprius, hoc valet etiam pro religionibus laicalibus (can. 514 § 3). 2°. Minister Unctionis pro Episcopo: « Nisi aliud in statutis capitularibus caveatur, dignitatibus et canonicis secundum ordinem praecedentiae ius et of­ ficium est... eidem decumbenti ministrare Sacramenta » (can. 397 § nr. 3.), ergo etiam Extremam Unctionem. 3°. Minister ordinarius in omni religione clericali: « Ius et officium Supe­ rioribus est per se vel per alium aegrotis professis, novitiis, aliisve in religiosa domo diu noctuque degentibus causa famulatus, aut educationis, aut hospitii aut infirmae valetudinis, Eucharisticum Viaticum et Extremam Unctionem mi­ nistrandi » (can. 514 § 1.). 4°. Minister in monialium domo, i. e. religiosarum votorum sollemnium: « Idem ius et officium habet ordinarius confessarius vel qui eius vices gerit » (can. 511 § 2.). Quia « monialium nomine solum veniunt religiosae votorum sollemnium aut religiosae quarum vota ex instituto sunt sollemnia, sed pro aliquibus locis ex Apostolicae Sedis praescripto sunt simplicia (can. 488 nr. 7.), aliis religiosis feminis parochus in cuius loco degunt, ministrat Unctionem. 5°. Minister in Seminariis: « Pro omnibus qui in Seminario sunt, parochi officium, excepta matrimoniali materia... obeat Seminarii rector eiusve delega­ tus » (can. 1368). 6°. Minister necessitatis penes omnes enumeratos: s In casu autem neces­ sitatis, vel de licentia saltem praesumpta eiusdem parochi vel Ordinarii loci, alius quilibet sacerdos hoc Sacramentum ministrare potest » (can. 938 § 2.). — Casus necessitatis habetur, si parochus loci infirmus sit, vel nequit adiri, vel si licentiam ministrandi Extremam Unctionem irrationabiliter deneget (Kilker, Cappello, Coronata n. 548). E) Ritus. 943 c) De obligatione ministrandi Unctionem. Principium fundamentale est: « Minister ordinarius ex iustitia tenetur hoc Sacramentum per se ipse vel per alium administrare, et in casu necessitatis quilibet sacerdos » (can. 939).. — Obligatio pro ministro ordinario gravis est, quia ex iustitia tenetur, ergo etiam cum periculo propriae vitae. Minister ne­ cessitatis sub levi obligatur, caritas enim tali modo solet obligare, excipiendus est casus si aliud Sacramentum non posset suscipere, aliusve sacerdos praesto non sit, tunc quilibet sacerdos sub gravi tenetur ministrandi Extremam Unctio­ nem. Litteratura. J. B. Umberg, Spendung der Krankenolung bei verungliickten, unbekannten Personen, in: Theol.-prakt. Quartalschr. 1926. 784-791. — D. Prümmer, The recipient of Extreme Unction according to the new Code, in: The Homiletic and Pastoral Review 1926, 739-742. — Λ. Schon, Spendung der Letztcn Oelung an Kinder, tn: Theol.-prakt. Quartalschr. 1933, 579-583. — A. Vicoda, Riceviamo per tempo 1’Estrema Unzione, Torino 1939. — F. M. Cappello, Tract, can.-mor. de Sacramentis, III. 2. ed. Taurini 1942, 75-83. 158-168. 176-179. — A. Verhamme, De ministro Extremae Unctionis, in: Collât. Brugens. 1950, 186-199. — Idem, De subiecto Extremae Unctionis, ibid. 1950, 267-275. 339-344. — Idem, De necessitate Extremae Unctionis, ibid. 1951, 65-69. — Idem, De obligatione ministrandi Extremam Unctionem, ibid. 1951, 69-72. — F. J. Statkus, The minister of the last Sacra­ ments, Washington 1951. — E. Doronzo, Tract, dogm. de extrema unctione, II. De causis extrinsecis, Milwaukee 1955, 446-812. E) De ritibus Extremae Unctionis. Agendum est nobis 1. de evolutione rituum Extremae Unctionis, dein 2. de explicatione ritus Extremae Unctionis Ritualis Romani, demum 3. de cura Ecclesiae pro infirmis. 1. De evolutione rituum Extremae Unctionis. a) In Oriente ritus multo prolixior evolutus est, quam in Occidente. Septem presbyteri consueverunt vocari ad ministrandum Sacramentum, oleum benedicitur ante administrationem. Post invocationem SS. Trinitatis dicuntur Ps. 50. et novem Cantica cum antipbonis suis, et B. Maria Virgo invocatur. Primus presbyter benedicit oleum, interea cantus dicuntur in honorem Jesu Christi, et SS. Jacobi, Nicolai, Pantaleonis, Cosmae et Damiani, S. Joannis. Legitur lectio S. Jacobi de hoc Sacramento, dein Evangelium de bono Samaritano (Lc. 10, 25-37) et dicitur longa oratio « euchelaei ». Inter unctiones presbyteri recitant invocationes in honorem BMV. et Sanctorum. Deinde adhuc sex lectiones leguntur ex epistolis paulinis, sex evangelia et prolixa oratio, demum infirmo imponitur Evangelium et manus. b) In Occidente evolutio ritus Extremae Unctionis nondum satis investigata est. Primus Ordo Extremae Unctionis hucusque notus in liturgia occidentali non-Romana legitur in mozarabico Libro Ordinum saec. Vll-i (η. XXV. a Ordo ad visitandum vel perungendum infirmum » MEL V, p. 71-73); editor huius libri, M. Férotin 944 VII. EXTREMA UNCTIO. putat hunc ritum ad aevum barbarorum invasionem antecedens pertinere (1 c. p. XXI). 1°. «Sacerdos ingrediens ad infirmum facit ei signum Crucis in capite di­ cens: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti regnantis in saecula saecu­ lorum. Arnen. » Forma vera seu ulterior determinatio materiae fit per quatuor antiphonas notis musicis praeditas, quibus sanitas corporis, animae ereptio et solutio compeditorum a Deo exoratur. 2°. Dein dicitur oratio « Jesu Salvator noster et Domine... » quae Deo sup­ plicat pro aegroto, « quem languor curvat ad exitum et virium defectio iam re­ trahit ad occasum... ». Orationi adiectae sunt versiculi ad modum precum jacu­ latoriarum Deum implorantium pro sanitate corporis, praecipue autem animae, ut sic fiat « haec olei sacra perunctio praesentis morbi expulsio et peccato­ rum exoptata remissio ». Ritum claudit peculiaris benedictio aegroti. — Super mulierem infirmam additur oratio « completoria », ut « gaudeat se ad salutem pristinam rediisse sicut mulier drachmam, quam perdiderat, laetata est inve­ nisse ». 3°. Sed ante unctionem in ritu mozarabico habetur etiam quidam α ordo poenitentiae n, si «aegrotans quis poenitentiam cupit accipere». Infirmus de­ tondetur, coopertiir cilicio, et cinera in modum Crucis ei imponuntur (MEL V, η. XXX. p. 87-93). Ritus hic adhuc saec. XI-o observatus fuit, Ferdinandus Ma­ gnus, rex Castiliae (f 1065) diem supremum obiens « exuit regalem chlamydem... deposuit gemmatam coronam atque cum lacrimis ecclesiae solo prostratus... induitur cilicio pro regali indumento et aspergitur cinere pro aureo diademate » (Chron. monachi Silensis 1. cit. coi. 89 nota 1.). c) In liturgia Romana ritus minutatim descriptus Extremae Unctionis ante saec. XIII. hucusque nondum est inventus. 1°. Ritus tamen quidam evidenter supponitur etiam in liturgia Romana an­ tiqua. In Sacramentario Leoniano quod mancum est, nil invenitur; in Sacramentario Gregoriano-II adriano vero habetur « Ordo ad visitandum infirmum » duabus constans orationibus (ed. Lietzmann n. 208), quarum secunda (« Respi­ ce Domine famulum tuum illum... ») hodieque in Rituali Romano legitur. Ante has orationes ibidem legitur « oratio aquae exorcizatae in domo » (n. 207), ) Doctrina recens Ecclesiae de .substantia Ordinis. Die 30 που. 1947. edita est Contistutio Apostolica « Sacramenti Ordinis », (textus editus in AAS 28. jan. 1948, quo lex promulgata fuit, vis obligatoria ergo eius incepit a die 28. apr. 1948. inde ab hora O.) Haec Constitutio maximi momenti quaestionem practice tantum dirimit, liberamque voluit relinquere quaestionem disputatam de institutione Sacramen­ torum in genere vel in specie, ut egregius Commentator, F. Hürth affirmat (op. infra cit. p. 13. 18): si Ecclesia habet potestatem aliquid mutandi circa materiam, quia in genere tantum est instituta, tunc etiam nunc eam possidet, ergo mutare potest eam, declarando in posterum traditionem instrumentorum non esse necessariam ad validitatem. — Sequentes sunt decisiones huius Con­ stitutionis. (Textus: Denz. 2301). 1°. De traditione instrumentorum dicitur, « quod si ex Ecclesiae voluntate ct praescripto eadem aliquando fuerit necessaria, ad valorem quoque, omnes norunt, Ecclesiam, quod statuit etiam mutare et abrogare valere » (nr. 3.), ideoque « statuimus instrumentorum traditionem saltem in posterum non esse ne­ cessariam ad validitatem » (nr. 4.). — Iuxta eandem Constitutionem, quia quae­ stionem dogmatice dirimere noluit, ordinationes dubiae ante hanc Constitutio­ nem (ergo ante 28. apr. 1948) sub condicione integre repetendae sunt: sic si traditio consecrati calicis etiam partialiter (v. gr. defectus vini) omissa fuerit, vel e verbis essentiale quid traditionis instrumentorum omissum fuerit, vel si pri­ mam impositionem subsequens extensio manuum omissa fuerit, vel oratio hanc concomitans (cf. Merkelbach n. 721). Post 28. apr. aliter est: absolute et inte­ gre repetenda esset ordinatio solummodo, si prima impositio manuum omissa esset, vel verba, quae Ecclesia inde ut essentialia declaravit. 2°. In genere principii instar declaratur apud tres Ordines diaconatus, pre­ sbyteratus episcopatus: « Materiam eamque unam esse manuum impositionem. formam vero itemque unam esse verba applicationem huius materiae determi­ nantis, quibus univoce significantur effectus sacramentales scilicet potestas ordi­ nis et gratia Spiritus Sancti, quaeque ab Ecclesia qua talia accipiuntur et usur­ pantur ». — Duo edicuntur magni momenti: Verba formae « determinant » ma­ teriam, non concomitant, sufficit ergo unio moralis inter materiam et formam (Hürth p. 30), — dein: verba sunt ea, quae ab Ecclesia « qua talia accipiuntur et usurpantur ». Nunc ergo certo certius non sufficeret forma, quae post impo­ sitionem manuum extensa dicitur a Consecrante, etsi hucusque plurimi theo­ logi his verbis constare formam essentialem opinati sunt (sic Toumely, Perrone, Franzelin, Pcsch, Tepe, Wi tasse, Le Droint, Liebermann, Klee, Osvald, Mennens, Van Rossum, Juenin, Diekamp, Schmaus, Schütz, sententia haec a saec. XVIII. communior fuit); iuxta S. Thomam et alios pauciores theologos recentiores forma sunt verba « Accipe » concomitantia traditionem instrumentorum (Billot, Ilugon acriter loquens p. 705., Van Noort, Card. Lépicicr). — Haec omnia mutata sunt per Constitutionem praelaudatam, quae materiam et for­ mam trium Ordinum in specie pro futuro determinavit. VIII. ORDO. 972 3°. Diaconatus materia est: « Episcopi manus impositio, quae in ritu istius ordinationis una occurrit. Forma autem sunt verba Praefationis, quorum haec sunt essentialia, ideoque ad valorem requisita: « Emitte in eum quaesumus, Do­ mine, Spiritum Sanctum quo in opus ministerii tui fideliter exsequendi septi­ formis gratiae tuae munere roboretur ». 4°. Presbyteratus « materia est Episcopi prima manuum impositio, quae si­ lentio fit, non autem eiusdem impositionis per manus dexterae extensionem con­ tinuatio, nec ultima cui coniunguntur verba: Accipe Spiritum Sanctum ». For­ ma vero constituitur in verbis sequentibus Praefationis: « Da quaesumus, omni­ potens Pater, in hunc famulum tuum Presbyterii dignitatem ,innova in visce­ ribus eius spiritum sanctitatis, ut acceptum a te, Deus, secundi meriti munus obtineat, censuramque inorum exemplo suae conversationis insinuet. » Haec verba eodem modo sunt « essentialia ideoque ad valorem requisita », sicut apud diaconatum. 5°. In Ordinatione seu consecratione episcopi « materia est manuum impo­ sitio quae ab episcopo consecratore fit. Forma autem constat verbis Praefatio­ nis, quorum haec sunt essentialia, ideoque ad valorem requisita: α Comple in sacerdote tuo ministerii tui summam, et ornamentis totius glorificationis instruc­ tum coelestis unguenti rore sanctifica ». In vigore tamen manet Constitutio Apostolica « Episcopalis consecratio­ nis » 30. nov. 1944 iuxta quam materia et forma ab unoquoque episcopo conconsecrante tota et totaliter debet adhiberi cum intentione eadem consecrandi, ac episcopus consecrator (cf. Hürth p. 33). 6°. Constitutione nostra dirimitur quoque quaestio saepius agitata, num tactus physicus ad valorem requiratur, vel sufficiat tactus moralis, si manus suspensas solum super caput ordinandi habet: « Ne vero dubitandi praebeatur occasio, parecipimus ut impositio manuum in quolibet ordine conferendo caput ordinandi physice tangendo fiat, quamvis etiam tactus moralis ad Sacramentum valide conficiendum sufficiat. » — Usque ad hoc decretum S. Officium semper ordinavit rcordinationem « sub condicione ex integro cum tactu physico. » 2. De materia et forma Subdiaconatus et Ordinum Minorum. Etiam ordinum maiorum essentia, ut vidimus, satis sero ab Ecclesia deter­ minata est, subdiaconatus et ordinum minorum essentia multo minus authen­ tice declarata est. Theologi communiter tenent, materiam proximam esse tradi­ tionem instrumentorum, formam vero verba concomitantia traditionis actum, quod tamen, spectata analogia trium ordinum maiorum, nunc iam non tam certo teneri potest. Forma enim, ut declaratum est ab Ecclesia, penes ordines maiores in praefationibus consecrationem peragentibus contenta est, forsan sic se habet res etiam cum subdiaconatu et minoribus ut Aertnys-Damen recte monet (n. 560). Contactus physicus vix ac ne vix quidem ad validitatem requi­ ritur, nam si non requiritur ad validitatem ordinum trium sacramentalium cur requiratur ad subdiaconatum et ordines minores, ratio reddi non potest. Speciatim : 1°. Subdiaconatus materia videtur esse traditio calicis vacui cum patena vacua superposita, utrum traditio libri Epistolarum vel Missalis ad materiam Cj Essentia. 973 essentialem pertinet, non liquet. In praxi ergo omnino servanda est. ut ceterum omnes ritus, etiam traditio urceolorum vestitio vestium subdiaconalium, etsi hae certo non peilinent ad ritum essentialem. Forma vero videntur esse verba « Videte etc. » sequentia traditionem calicis et patenae; ad analogiam Const. « Sacramenti Ordinis » nunc iam dici potest, etiam orationem « Domine sancte Pater omnipotens » probabilius ad formam essentialem pertinere. 2°. Ad ostiariatum materia essentialis certo est traditio clavium ecclesiae vel cappellae, cetera (sonare campanas etc.) certo non sunt essentialia. Forma videtur esse dictum Ordinantis: « Sic agite etc. » Sufficit si duo vel etiam quatuor ordinandi simul accipiunt claves, dummodo omnes simul manu tangant claves ab Ordinante porrectas (C. Rit. d 4035,5). 3°. Lectoratus materia videtur esse traditio libri Epistolarum, forma vero concomitantia verba Ordinantis: « Accipite etc. » Loco Epistolarii tradi po­ test Missale, Bibliorum liber, vel Breviarium (C. Rit. 3315. 27. sept. 1873.) 4°. In ordinatione Exorcistae materia videtur esse traditio Libri Exorci­ smorum, forma vero verba Ordinantis: « Accipite etc. » Liber Exorcismorum nunc separatus non habetur, sumi debet Rituale, in quo exorcismi continentur, vel Pontificale iuxta quosdam etiam Missale (Aertnys-Damen n. 560.). — Ceteroquin exorcista nunquam potest exorcismum peragere, ad quod solum pre­ sbyter procedere potest, cum licentia Ordinarii loci. 5°. Materia acolythatus iuxta theologos duplex esse videtur: primo traditio candelabri cum cereo exstincto, dein traditio urceoli vacui, forma vero sunt verba concomitantia. 3. De legibus cultualibus Ordinationis. Leges cultuales Ordinationis sunt illae leges, quae circumstantias huius actus propius determinant: a) Scrutinium, b) exercitia ,c) tempus et d) locus legitimus ordinationis. a) De scrutiniis ante ordinationes habendis. Lex fundamentalis est: « Episcopus sacros ordines nemini conferat nisi ex positivis argumentis moraliter certus sit de eius canonica idoneitate: secus non solum gravissime peccat, sed etiam periculo se committit alienis communi­ candi peccatis » (can. 973 § 3.) - Haec positiva argumenta per scrutinium pro­ curat sibi, quod iuxta Instructionem S. Congr. de Sacramentis 27. dec. 1930. datam (AAS 1931, 120-129) faciendum est, quae Instructio complenda est per similem Instructionem S. C. de Religios. 1. dec. 1931 (AAS 1932, 74-80). Scrutinium tria complectitur: I. Inquisitionem — II. Documenta — III Examen ordinationis. I. Inquisitio ante ordinationem. 1°. Fieri debet a. per Seminarii moderatorem, qui « notitiam de promo­ vendis ab alumnorum praefectis et etiam ab iis qui in Seminario doctorum gerunt munus n exquirere debet (Instr. § 2. 4. 5.). — b. Dein fieri debet etiam alia inquisitio per « alumnorum eorumque familiae parochum », cui inquisitioni additur in Instructione Modus II. (cf. AAS 1931, 128-129). Si parochus consan­ guineus vel allinis sit promovendo, « alius parochus vel sacerdos in loco com­ morans » notitias sumere debet, ab Episcopo delegatus (Instr. § 2, 6. 7.). — VIII. ORDO. 974 c. Demum « aliae etiam personae sive ecclesiasticae, sive saeculares probitate insignes, quae peculiares notitias de promovendis praebere possint n interro­ gandae sunt, si Ordinarius id opportunum duxerit (Instr. § 2, 8) ad quam in­ quisitionem servire potest Modus III. Instructionis (p. 129). 2°. Materia inquisitionis in genere sunt: a. Irregularitates et impedimenta ordinationis (can. 983-987), de quibus infra. — b. Dein: «singularia vocationis signa », i. e. pietas, modestia, castitas, propensio ad sacras functiones, studio­ rum profectus, mores boni. — item c. « anteactae ipsorum vitae ratio, » paro­ chus maxime referre debet, « quomodo se gesserint feriarum tempore, an vide­ licet quamdam animi levitatem ostenderint, vel profanis rebus indulserint », — demum d. aquae sit publica ipsorum fama, » « num candidatorum parentes bona gaudeant existimatione, » et etiam — e. « num aliquod abnorme ex pa­ rentibus in candidatum manavisse coniici aut suspicari fas sit, ac praecipue num corporis habitus ad libidinem sit proclivis, quod atavismum sapiat » (Instr. § 2. n. 5-7.). 3°. Quando tales inquisitiones peragi debent: a. Imprimis ante suscipien­ dam primam tonsuram et Ordines minores, etquidem duos saltem ante menses (Instr. § 2, 1). Ratio est: « Maxime interest, ut a limine eiiciantur, seu ne ad tonsuram et minores Ordines admittantur ii, qui sacerdotio fungendo non sint apti, seu a Deo non sint vocati » (n. 3.). — b. Dein: ante subdiaconatum faci­ enda est talis perscrutatio, « candidati mores iterum perscrutetur oportet, servata methodo iam explicata », sed haud necesse est « inquirere de iis, quae ad alumni originem, eiusque parentum indolem et ingenium atque anteactas alumni mores spectant, nisi iusta orta sit suspicio » (Instr. § 3, 1). — c. Ante diaconatum et presbyteratum, « ut plurimum sufficit prae oculis habere iam peractas inquisitiones, nisi interim novae perpendendae sint circumstan­ tiae » (n. 2.). Nam, « quoties Episcopus, antequam quis ad diaconatum aut ad sacerdotium initietur, pro certo habeat ex promovendi confessionibus aut ex aliis certis indiciis ct probationibus susceptis, ipsum sacra revera vocatione esse de­ stitutum », tunc Ordinarius « conscientia graviter onerata » S. Sedem debet adire « candide et plane referens rerum statum seu argumenta quibus vehe­ mens fovetur dubium de subdiaconi aut diaconi idoneitate ad onera maiora digne et fideliter perferenda » (n. 3.). 4°. Ad inquisitionem pertinet obligatio publicationis; « Nomina promo­ vendorum ad singulos sacros ordines, exceptis religiosis a votis perpetuis sive sollemnibus sive simplicibus, publice denuntientur in paroeciali cuiusque can­ didati ecclesia; sed Ordinarius pro sua prudentia potest tum ab hac publica­ tione dispensare ex iusta causa, tum praecipere, ut in aliis quoque ecclesiis per­ agatur, tum publicationi substituere publicam ad valvas ecclesiae affixionem per aliquot dies, in quibus unus saltem dies festus comprehendatur » (can. 998), (piae publicatio semel tantum fieri debet die festo de praecepto, ultra sex men­ ses publicatio repeti debet (§ 2. 3.). II. Documenta. Octo sunt documenta, quae a Iure ad ordinationes requiruntur. Ie. Ante susceptionem primae tonsurae et Ordinum minorum candidati • duos saltem ante menses moderatori Seminarii petitionem sua manu exaratam C) Essentia. Q75 et subscriptam » exhibere debent, « qua candide significent, se libera omnino voluntate atque spontanea » postulare hanc promotionem (Instr. §. 2, 1.) 2°. Peractis inquisitionibus ante suscipiendos ordines sacros promovendus ad singulos ordines sacros « scribere debebit sua manu declarationem, iuramento ab ipso firmandam, qua scii, ipse fatetur se omnimoda libertate ad s. Ordinem accedere, riteque perspecta habere omnia onera eidem adnexa », quae declaratio ante singulos ordines iterum facienda est (Instr. § 3, 1. Speci­ men talis declarationis cf. ibid. Mod. I., ASS 1931, 127). 3°. « Testimonium ultimae ordinationis aut si de prima tonsura agatur, recepti baptismatis et confirmationis n (can. 993, 1.) 4°. « Testimonium de peractis studiis » pro singulis ordinibus iuxta can. 976. (can. 993, 2.) 5°. Testimonium de bonis moribus candidati, a rectore Seminarii post inquisitiones peractas (ib. n. 3.) 6°. Testimonium de peractis spiritualibus exercitiis (can. 1001 § 4.). 7°. « Testimoniales litterae Ordinarii loci, in quo promovendus tantum tem­ poris moratus est, ut canonicum impedimentum contrahere ibi potuerit » (can. 993, 4). — Hae litterae differunt a litteris dimissoriis, non dant licentiam ordi­ nandi, sed solummodo testificantur de requisitis qualitatibus promovendi de eo tempore, quod in alieno territorio peregerit. Tempus hoc est « regulariter pro militibus trimestre, pro aliis semestre post pubertatem », i. e. a decimoquarto completo anno (can. 995. § 1. coll, cum can. 88. § 2.). 8°. Litterae dimissoriales necessariae sunt, si Ordinarius proprius aliquem Episcopum ad ordinationem peragendam roget quae dimissoriales « ne con­ cedantur, nisi habitis antea omnibus testimoniis, quae iure exiguntur » (can. 960. § 1). Tales litteras dimissorias dare debet etiam Superior religiosus, Epi­ scopus ordinans acceptis iis litteris dimissoriis aliis testimonialibus litteris non indiget (can. 995 § 2.). III. Examen. Can. 996. jf I.: « Quilibet promovendus, sive saecularis, sive religiosus debet praevium ac diligens examen subire circa ipsum ordinem suscipien­ dum ». Promovendi ad sacros ordines etiam de theologia periculum faciant (§ 2.). — Qua methodo, coram quibus examinatoribus, e qua materia fiat examen, episcopo relinquitur. — Episcopus est ille, qui iure proprio ordinat, vel dat litteras dimissorias; examen subire debent etiam religiosi (can. 997. § 1.). Episcopus alienum ordinans cum dimissoriis litteris, potest iis acquie­ scere, sed non tenetur (ib. § 2.) b) De spiritualibus exercitiis ante ordinationes. 1°. « Qui ad primam tonsuram et ordines minores promovendi sunt », per tres dies saltem integros », 2°. « qui vero ad ordines sacros, saltem per sex integros dies vacent » (can. 1001. § 1). 3°. Si interstitia praescripta brevientur (de quibus cf. inferius), duo casus possibiles sunt. a. Si qui « intra semestre ad plures ordines maiores promo­ vendi sint, Ordinarius potest exercitiorum tempus pro ordinatione ad diaco­ natum reducere, non tamen infra tres integros dies » (can. 1001. § 1.). Ergo 976 VIII. ORDO. qui intra semestre tres maiores Ordines recipiunt, ante subdiaconatum sex, ante diaconatum tres, ante presbyteratum sex dies debent exercitiis vacare. — b. Alter casus est, si per dispensationem vel privilegium Ordines maiores subsequentibus oel proximis diebus alicui conferantur, tunc ante primum Ordinem sacrum conferendum sex integri dies, ante ceteros Ordines saltem una dies spiritualis recessus praemittendus est si fieri potest (S. Congr. de Sacrament. 27 apr. 1928 .AAS 1928, 359). 4°. Si ordinatio qualibet de causa differatur ultra semestre, exercitia ite­ rentur (can. 1001. § 2.). 5°. Locus exercitiorum spiritualium est: pro saecularibus Seminarium, pro religiosis propria domus, pro utrisque alia ab Episcopo vel Superiore religioso designata (ib. § 3.). c) De tempore legitimo sacrae ordinationis. 1°. Pro conferendo episcopatu: « conferri debet intra Missarum sollemnia, die dominico vel natalitiis apostolorum » (can. 1006. § 1.). 2°. Ordinationes in sacris, ergo subdiaconatus, diaconatus et presbytera­ tus celebrentur sex Sabbatis: sabbatis Quatuor Temporum, sabbato ante Do­ minicam Passionis (Sabb. « Sitientes ») et Sabbato Sancto (ib. § 2.) — « Gravi tamen causa interveniente, Episcopus potest eas habere etiam quolibet die dominico aut festo de praecepto » (ib. § 3.). 3°. Prima tonsura « quolibet die et hora conferri potest », ergo etiam ve­ spere (i. § 4.). 4°. Ordines minores « singulis diebus dominicis et festis duplicibus, mane tamen n. Non ergo vespere, non debent conferri cum Missa, « duplicia » vi­ dentur intelligi debere ab a. 1961 festa I. et II. cl., fortasse etiam III. cl. etsi his adnumerata sunt festa olim α semiduplicia » (simplicia NCR Var. 3). 5°. Consuetudines contra tempora ordinationum — quae ante CIC mul­ tae aderant — reprobantur (ib. § 5.), ergo supprimi debent iuxta legem gene­ ralem can. 5. d) De loco legitimo sacrae ordinationis. 1°. Ordinationes generales — ubi maior pars ordinandorum promovetur — « in cathcdrali ecclesia, vocatis praesentibusque ecclesiae canonicis, publice celebrentur », possunt in alio diocesis loco quoque celebrari — puta si in eo loco sit Seminarium constitutum — tunc « praesente clero loci, dignior, quan­ tum fieri poterit, ecclesia adeatur » (can. 1009 § 1.) 2°. Ordinationes particulares — ubi pars vel unus tantum promovendo­ rum ordinatur — « Episcopus iusta suadente causa » — quae esset e. gr. aedi­ ficatio fidelium in loco unde promovendus oriundus est — habere potest etiam in aliis ecclesiis, itemque in oratorio domus episcopalis aut Seminarii aut reli­ giosae domus » (ib. § 2.). 3°. α Prima tonsura et ordines minores conferri possunt etiam in privatis oratoriis » (ib. § 3.) Litteratura. Praeter opera sub A) et B) iam relata: S M Card, van Rossum, De essentia Sacramenti Ordinis, Romae 1914. 2. cd. 1931. — F. Gillmann, Spender und iiusseres Zeichen der Bischoisweihe nach Huguccio, Würzburg 1922. — P. Cahier, Impositions des mains, in: DThCath VII (1922) 1302-1425. — J. Coppena, 1,’imposition des mains et les rites connexes dans le Nouveau Testament et dans , 977 D) Efficientia. l’Église antique, Paris 1925. — l·'. Cabral, Imposition des mains, in: DAL VII, 1 (1926/ 406-113. — F. Hürth, Constitutio Apostolica De sacris ordinibus. Textus et Commentarius cum appendice, Romae 1948. — C. Voge/, Le Pontifical Romano-Germanique, in: Rev. scienc. relig. 1958, 113-167. D) De efficientia Sacramenti Ordinis. Pertractata quaestione de essentia Sacramenti Ordinis, iam inquirendum est in compositionem quasi metaphysicam Ordinis, i. e. quale sit hoc Sacra­ mentum simul consideratum cum suis effectibus. In Ordine α Sacramentum tantum » est Sacramentum Ordinis physice consideratum hoc est compositum ex materia et forma, quae est, ut demonstratum est impositio manuum verbis informata. « Sacramenti tantum » effectus immediatus seu « res et sacramen­ tum » est: character indelebilis, quo suscipiens ordinatus fit, i. e. particeps potestatis sacerdotalis Christi. Ex qua « re et sacramento » fluit tum potestas Ordinis, radicans in charactere, tum gratiae sacramentales. Gratia sacramentalis vero est modalitas seu vigor specialis ipsius gratiae datae in Sacramento, gratia nempe cum suis habitibus infusis, haec vero duplex deprehendi potest: gratia ad maiorem idoneitatem, quae consistit in quadam bonitate excellente, ad quam capessendam ordinatus ius ad tales gratias et gratias ipsas accipit, dein gratia ad digne administranda mysteria Christi, seu digne obire munera Ordinis sui. Efficientia ergo Ordinis hac Tabella conspici potest: ORDINIS : Sacramentum tantum: Res ct sacramentum: Res tantum: Impositio manuum verbis informata Character: i.e. ordinatum esse seu participem potestatis sacerdotalis Christi 1. Potestas Ordinis. 2. Gratia ad maiorem idoneitatem seu bonitas excellens. 3. Gratia ad digne mi nistranda mysteria Christi. Agendum ergo est nobis 1. de potestate Ordinis, dein 2. de gratia ad maiorem idoneitatem, demum 3. de gratia ad digne ministranda mysteria Christi. 1. De potestate Sacramenti Ordinis. a) Potestas ordinum sacramcntalium. 1°. Diaconatus potestas describitur a Pontificali Romano: « Diaconum oportet ministrare ad altare, baptizare et praedicare », ad quod accedit pote­ stas eius s. Communionem distribuendi. Baptizare et s. Communionem distri­ buere potest tantum ut minister extraordinarius, de quibus cf. De Euch. E. 2. b. — b. Ad verbum Dei praedicandum indiget facultate, sicut et presbyter: « Nemini ministerium praedicationis licet exercere, nisi a legitimo Superiore missionem receperit, facultate peculiariter data, vel officio collato, cui ex sacris canonibus praedicandi munus inhaereat » (can. 1328), ut parochis et concionatoribus. Clericis e clero saeculari et religiosis non exemptis, item etiam exemptorum, dat Ordinarius Iodi in quo concio fiet (can. 1338), religiosis exemptis dat Superior regularis (can. 529). Ad concessionem huius facultatis 978 VIII. ORDO. requiritur, ut « prius constet de eius bonis moribus et de sufficienti doctrina per examen ad nonnam can. 877 § 1. » (can. 1340 § 1), quod examen est examen ad iurisdictionem dandam requisitum. 2°. Presbyteratus potestas describitur a Pontificali Romano: « Sacerdotem oportet offerre, benedicere, praeesse, praedicare et baptizare ». a. « Offerre » est illa « potestas consecrandi et offerendi verum corpus et sanguinem Domini » (sess. XXIII. can. 1. Denz 961), — b. α benedicere » est potestas conficiendi sacramentalia; — c. « praeesse » significat potestatem iurisdictionis, qua in sub­ lectione hierarchica presbyter regit fideles sibi commissos; — d. « praedica­ re » debet verbum Dei, cum cautelis supra descriptis, — e. et « baptizare » debet; item qua particeps sacerdotii visibilis, — habet potestatem f. « peccata remittendi et retinendi » (canon supra allegatus), item — g. qua « sacerdos ab episcopo ordinatus adducendus est ad infirmum inungendum » (sess. XIV. can. 4 de Extr. unet. Denz 929). — h. Potestas confirmandi remote et ligato modo adest in presbytero, qua tamen valide uti potest solummodo per facul­ tatem a Summo Pontifice datam (cf. De confirm. D. 1. b). 3°. Episcopatus potestas describitur a Pontificali: « Episcopum oportet iudicare, interpretari, consecrare, ordinare, offerre, baptizare, et confirmare ». a. « ludicare » est pars praecipua potestatis regendi i. e. iurisdictionis, qua epi­ scopus pollet in sua diocesi, — b. « interpretari » est potestas praedicandi or­ dinaria, nam a fidelium suis curis commissorum, sub auctoritate Romani Pon­ tificis, veri doctores seu magistri sunt », ideoque « tenentur officio praedicandi per se ipsi Evangelium n (can. 1326 et 1327 § 2). — c. « Consecrare » signifi­ cat peragere consecrationes Episcopis reservatas, quas tamen etiam alii Ordi­ narii, episcopali charactere non pollentes e concessione iuris vel privilegii peragere possunt; — d. « ordinare » significat conferre ordines praesertim sacramentales, et ordinem maiorem subdiaconatus et minores, etsi has ultimas etiam alii e concessione luris impertire possunt — e. « Offerre » est eadem po­ testas ac presbyterorum consecrandi et offerendi; — f. « baptizare » simili mo­ do ac penes presbyteratum includit administrationem ceterorum Sacramen­ torum, — g. et « confirmare » additur, ad significandum quod episcopi pote­ statem ordinariam habent ad conferendam Confirmationem. — h. Potestas haec facit episcopos presbyteris superiores, nam « Sacramentum confirmationis con­ ferre, ministros Ecclesiae ordinare, atque alia pleraque peragere possunt, qua­ rum functionum potestatem reliqui inferioris ordinis nullam habent» (sess. XXIII. cap. 4 (Denz 860), sc. ordinariam, quod certum est de Confirmatione et Ordi­ nibus minoribus, probabile de subdiaconatu, et plene non exclusum etiam de diaconatu, iino presbyteratu, ut quaestione sequenti de ministro tractabitur. b) Potestas Subdiaconatus et Ordinum minorum. 1°. Subdiaconatus potestas describitur a Pontificali: « Subdiaconum oportet aquam ad ministerium altaris praeparare, diacono ministrare, pallas altaris et corporalia abluere, calicem et patenam in usum sacrificii offerre » a. Subdiaconus ergo debet in Missa sollemni « ministrare », ipse infundit aquam in calicem, portat ad altare calicem, tenet patenam manibus velatis et ministrat diacono subiectus in Missarum sollemniis et aliis functionibus sollemnibus. — b. Hanc functionem serviendi in Missa sollemni etiam clericus praestare potest, si adsit rationabilis causa, sed·, absque manipulo, cetera indumenta subdiaco- D) Efficientia. 979 nalia sumere potest; dein: aquam non ipse infundit in calicem, sed diaconus; demum: infra actionem non licet ei tangere calicem, apportat eum ad altare, sed infra canonem iam non licet tangere calicem, nec pallam removere, nec abstergere calicem post ablutionem, quod celebranti relinquere debet, post abstersionem vero componit calicem et defert ad credcntiam (C. Rit. d 4181. I. 2. 10 mart. 1906). Diaconi partes clericus non potest agere. — c. Subdiaconi demum est « pallas altaris et corporalia abluere, n intelligitur prima lotio purificatoriorum, pallarum et corporalium, quae ad lavandum tradi aliis ne laicis etiam religiosis quidem possunt, « nisi prius abluta fuerint a clerico in maiori­ bus ordinibus constituto, aqua autem primae lotionis mittatur in sacrarium vel, si hoc desit, in ignem » (can. 1306 § 2.) Lotio haec non debet fieri cum sapone, sufficit si haec linteamina in aquam mittuntur et extorquentur. 2°. Acolythum « opertet ceroferarium ferre, luminaria Ecclesiae accendere, vinum et aquam ad ecclesiam ministrare » (Pontif. Rom.). a. Acolythorum func­ tiones sacrae non solum ad Missam sollemnem restrictae sunt, sed iuxta prae­ scriptiones librorum liturgicorum ad permultas functiones alias quoque se ex­ tendunt. Omnes hae functiones iam persolvi possunt ab aliis, clericis, et etiam laicis, si non habentur acolythi ordinati. Tales praesertim pueri alicubi, ut in Neerlandia, vocantur « acolythi » quin sint, formationi eorum tum spirituali tum liturgico nostris temporibus vehementer incumbunt. b. Regulae pro acolythis et aliis clericis inferioribus vel laicis qui partem ipsorum agunt, sunt: (1) Manus tenendae iunctae ante pectus, nisi occupentur, si una manus occupatur, altera ponitur infra pectus nunquam vero super alta­ re. — (2) Ad altare ascendit via recta, non circumeundo gradus altaris. — (3) Genuflexiones facere debet semper in medio plani, numquam in gradu al­ taris, vel suppedaneo. — (4) Genuflexio facienda est ante omne altare a mini­ stro, etiamsi Sanctissimum non in eo asservetur, etquidem (a) in accessu et recessu, — dein (b) quoties ab uno cornu altaris ad alterum transit, sic cum librum transfert, — (c) non est facienda genuflexio, si tantum in medium al­ taris accedit vel inde recedit. — (5) Acolythus seu minister sese celebranti conformet, si stet, genuflectit (in plano!), et alias actiones simul facit cum ce­ lebrante: se Cruce signando, pectus tundens (ad Agnus Dei et Domine non sum dignus), inclinationes capitis similiter facit ac celebrans (Rubricae Missalis, cf. Gatterer, Praxis celebrandi 390). 3°. Exorcistam « oportet abiicere daemones et dicere populo, ut, qui non communicat, det locum, et aquam in ministerio fundere » (Pontif. Rom.). Ac­ cepit quidem « potestatem super energumenos imponendi manum n, a sive baptizatum sive catechumenum » (ibid.), sed hanc potestatem nunc e iure solum presbyter et cum licentia episcopi exercere potest (can. 1151). Cetera ad mi­ nisterium altaris pertinent, de quo iam locuti sumus. 4°. Lectorem « oportet legere ea, quae praedicat, et lectiones cantare, et benedicere panem et omnes fructus novos » (Pontif. Rom.). a. Legere potest in Missa sollemni epistolam, deficiente subdiacono, imo etiam in Missa cantata (ubi non habentur ministri sacri); dein « prophetias », item lectiones in officio divino. — b. « Quae praedicat » non significat praedicationem sacram, sed po­ test docere rudes elementa fidei christianae (Noldin-Schmitt n. 453), etiam in ecclesia, ubi fit catechesis. — c. « Benedicere » iuxta can. 1147 § 4.: « Diaconi 9S0 VIII. ORDO. et lectores illas tantum valide et licite benedictiones dare possunt, quae ipsis expresse a iure permittuntur. » Talis expressa permissio habetur quoad bene­ dictionem panis (Rit. Rom. tit. IX c. 3, 11, 3. 4.) et benedictionem novorum fru­ gum (ib. n. 5.), quam permissionem censemus dari per textum Pontificalis, secus can. citatus CIC nullam haberet rationem, aliae enim benedictiones non per­ mittuntur. 5°. Ostiarium a oportet percutere cymbalum et campanam, aperire eccle­ siam et sacrarium, et librum aperire ei, qui praedicat » (Pontif. Rom.) a. α Per­ cutere cymbalum », quod est sonare campanulam compositam e pluribus tin­ tinnabulis (Klinsel, carillon, ossz.etett csengô, cf. J. Braun, Das christliche Λ1targerat, München 1932, p. 577 s., Tafel 115.). — b. « Campanam » pulsare est officium nunc aeditui seu pulsatoris (Glockner, harangozô), sicut etiam — c. aperire et claudere ecclesiam. « Sacrarium » seu sacristiam aperire et — d. praeparare librum et cetera necessaria ad cultum divinum est nunc officium Sacristae (Küster, sekrestyés). 6°. Minores ordines nunc sunt gradus quibus ad sacerdotium tendatur (sess. XXIII. can. 2. Denz 962), nam iuxta legem Ecclesiae « prima tonsura et ordines illis tantum conferendae sunt, qui propositum habeant ascendendi ad presbyteratum » (can. 973). Sicque merum desideratum mansit Tridentini pro­ positum, « ut sanctorum ordinum a diaconatu ad ostiariatum functiones... in posterum... nonnisi per constitutos in dictis ordinibus exerceantur... in ecclesiis cathedralibus, collegiatis et parochialibus, » cui desiderio obstat etiam lex de Seminariis, ubi clerici degere debent. Ideo S. Synodus eodem loco (sess. XXIII. cp. 17.) concedit: « Quod si ministeriis quatuor minorum ordinum exercendis clerici caelibes praesto non erunt, suffici possunt etiam coniugati vitae pro­ batae, dummodo non bigami, ad ea munia obeunda idonei, et qui tonsuram et habitum clericalem in ecclesia gestent », sed iam iuxta mentem ipsius Concilii Ordines minores non receperunt, nam « nemo iis initietur, quem non scientiae spes maioribus ordinibus dignum ostendat » (sess. XXIII. cp. 11.) Ad Ecclesiam pertinet, num et quando vult instaurare ordines minores ab iis recipi posse, qui solummodo hos exercere vellent neque haberent intentionem ascendendi ad presbyteratum. 7°. Prima tonsura est sacramentale, sed non pertinet ad Ordines, etsi tonsuratus « ordinari » dicatur iuxta can. 950., est etenim praeparatio ad ordines suscipiendos, sicut novitiatus ad professionem, a. Essentia huius ritus est tonsio capillorum per Ordinantem facta cum verbis quae proferuntur a ministro et tonsurando simul: n Dominus pars haereditatis meae etc. — b. Effectus pri­ mae tonsurae sunt: (1) divinis ministeriis mancipatur, ideoque adscribitnr seu ut dicitur incardinatur alicui diocesi (can. 108 § 1. et can. Ill § 2.). — (2) Par­ ticeps fit privilegiorum et iurium clericorum, de quibus in can. 119-123., inter cetera privilegii fori, immunitatis a servitio militari, privilegii canonis, quo fit, ut omnes sacrilegii delicto se commaculent, qui ei realem iniuriam intulerint (excommunicationem Ordinario a iure reservatam incurrunt can. 119 et 2343 § I). — (3) Obligatus ft clericorum obligationibus quae in can. 124-144., ut vita sanctiore prae laicis, (can. 124) deportandi habitum ecclesiasticum (can. 136), abstinentiae ab indecoris et dedecentibus (can. 138: « Decorum cleri­ cale »), exercitii negotiationis (can. 142.) etc. D) Efficientia. 981 2. De gratia sacramental i Ordinis ad maiorem idoneitatem. Status quaestionis. Iuxta Tridentini doctrinam « per sacram ordinationem quae verbis et si­ gnis exterioribus perficitur, gratia confertur », « Spiritus Sanctus datur » (sess. XXIII. cp. 3. et can. 4. Denz 959. et 964). Iuxta Pium XI. « non tantummodo... excelsas potestates per ordinis Sacramentum adipiscitur sacerdos, sed nova etiam peculiarique gratia, peculiarique ope augetur » («Ad cath. sacerdotii » 20. dee. 1935 Denz 2275). Haec gratia sacramentalis Ordinis est specialis vigor gratiae sanctificantis per Ordinem collatae habituumque infusorum et dono­ rum Spiritus Sancti earn gratiam concomitantium. Hac gratia fit idoneus ad munera, praefulgens suis fidelibus bonitate quadam excellente, ut Doctor Com­ munis perlucide docet: « Ad idoneam exeeutionem ordinum non sufficit boni­ tas qualiscunque, sed excellens; ut sicut illi, qui ordinem suscipiunt, super plebem constituuntur gradu ordinis, ita et superiores sint merito sanctitatis. Et ideo praeexigitur gratia, quae sufficiat ad hoc, quod digne connumerentur in plebe Christi (hic loquitur S. Thomas de gratia sanctificante communi); sed confetur in ipsa susceptione ordinis amplius gratiae munus, per quod ad maiora reddantur idonei » (Suppi, q. 35. a. 1. ad 3). « Amplius hoc gratiae munus » est gratia sanctificans aucta per suam specialem modificationem Or­ dinis fini congruentem seu α vigorem » specialem, quae animam ordinati sem­ per exornat bonitate excellente, quae bonitas excellens est sacerdotalis bonitas, i. e. cumulus omnium virtutum sacerdotalium. Ratio vero cur sacerdos tali gratia sacramentali indigeat, est, quod « ...in divino omni non est audendum aliis duces fieri, nisi secundum omnem habitum suum factus sit deiformissirnus et Deo simillimus » (ib. q. 36. a. 1., allegando Ps. Dionysium). — Gratia haec sacramentalis, seu vigor specialis gratiae sanctificantis auctae per Sacra­ mentum et habituum infusorum donorumque, est ergo aliquid habituale, simulque constituit ius ad semper de novo dandas gratias actuales, quibus dein voluntas libere cooperari debet, labore assiduo, de quo Pius XII. dicit: « Hic arduus adsiduusque labor non inani voluntate ducitur, sed studiosa esse debet indefessaque actio, quae ad frugiferam animi renovationem contendat » (Lit­ terae Apostol. de sacerdotalis vitae sanctitate promovenda 23. sept. 1950. inscript. » Menti Nostrae », allegatur: MN). Infunduntur ergo et per gratias actuales semper ad exercitium ducuntur cum socia cooperatione ordinati praesertim sequentes virtutes infusae earumque partes: a) Virtus theologica fidei, quae est fides sacerdotalis, ut verificetur: « In lege tua diu noctuque mé­ ditantes, quod legerint, credant, quod crediderint, doceant, quod docuerint, imittentur » (iam in Gelasiano primigenio, Wilson p. 24.). Fides sacerdotalis ergo est talis, quod eam docere possit et imitari doctrinam. Fides debet esse talis, ut semper fidelis sit sacerdos, nam « excelsa haec dignitas a sacerdotbius Dostulat, ut gravissimo officio suo fidelitate summa respondeant » (MN). Fideitas in fide postulat agnitionem auctoritatis Ecclesiae docentis. VIII. OBDO. 982 b) Virtus theologica caritatis specialem accipit vigorem in ordinato, ita, ut fiat caritas sacerdotalis, a ad id peculiari officio adstringitur sacerdos,... ipse enim sociam operam Jesu Chri­ sto navare debet, qui cum terrenam vitam ageret, nihil potius habuit, quam incensissimum amorem η (MN). Sacerdotalis hic amor « omnia aequo animo tolerat, rebus non debilitatur adversis, et omnes amplectitur homines » (MN), etiam « errantes fratres adamare eosque impensa caritate revocare ad salutem » studet (MN). Caritate hac « ad omne opus bonum instructus » est (2 Tim 3, 17), sacerdotes « caritatis apostoli » sunt, huius igitur caritatis opera urgeant » (MN). ' M c) Virtus cardinalis prudentiae modificatur per Sacramentum Ordinis in prudentiam pastoralem, quae ne­ cessaria est omnibus tribus gradibus, ut Origenes dicit: « Omnes episcopi at­ que omnes presbyteri vel diaconi erudiunt nos et erudientes adhibent correp­ tiones n (In Ps 32. Hom. 1, 1). Prudentia haec pastoralis valde necessaria est sacerdotibus « in rerum adiunctis hominumque classibus, ubi fere fallaciis ac vitiis circumveniebantur » (MN). Sacerdotes pastores debent esse, qui n com­ mendatas sibi oves foveant et divino magisterio ad viam deprecandae salutis instruant » (Cyprian. Ep. 11, 2). d) Virtus cardinalis iustitiae per Ordinem ditatur vigore iustitiae sacerdotalis. 1°. Pars annexa iustitiae est virtus veritatis, i. e. « quidam specialis ordo, secundum quod exteriora nostra, verba vel facta debite ordinantur ad aliquid, sicut signum ad signatum n (II-II q. 109. a. 2.). Iam diaconi non sint « bilin­ gues n (1 Tim 3, 8), sed positive: « veraces » (alêtheis, Didache 15, 1). Sacer­ dotes et episcopi « diligant veritatem, nec eam unquam deserant aut lassitu­ dine aut timore superati » (Gelasian. Wilson p. 152.). 2°. Alia virtus annexa iustitiae est liberalitas, cuius oppositum, avaritia quam maxime abest spiritui sacerdotali. Debet enim esse « aphilargyros », pe­ cuniam non amans (1 Tim 3, 3 etc. Didache 15, 1), « sacrorum enim admini­ stri, qui paupertatis officio ob peculiare nuncupatum votum non obligantur, huius paupertatis amore ducantur oportet n (MN). Sacerdotibus decet » sim­ plicis ac moderatae vitae ratio, habitatio non sumptuosa, ac denique generosa erga egenos largitas » (MN). 3°. Pars potentials iustitiae est religio, quae virtus iuxta Pium XII. est • perfecta sanctitatis forma n et « id requirit, ut cum Deo continenter commu­ nicemus » (MN). Actus huius virtutis commendatur enixe clericis ab eodem Sancto Patre: a. Eucharisticum Sacrificium, horariae preces, « ut eiusmodi communicatio ne intermittatur n, dein frugiferae veritates e S. Scripturae me­ ditatione depromptae; item studium peculiari modo recolendi annuum liturgiae cursum. Post hos actus religionis commendatur; — b. « alia pietatis exer­ citia », imprimis sacra meditatio, quippe quae a aptissime nos praeparat ad Eucharisticum celebrandum sacrificium... ad suavem nos inducit liturgiae pul­ chritudinem percipiendam gustandamque, itemque ad aeternas veritates et ad miranda Evangelii exempla ac praecepta contemplanda nos permovet » (MN). D) Efficientia. 98-3 Commendatur dein Mariale Rosarium, item adoratio Eucharistiae, conscientiae pcrlustratio, frequens confessio et spiritualia exercitia. e) Virtus cardinalis fortitudinis vigorem accipit gratiae sacramentalis, iitque fortitudo sacerdotalis. 1°. Pars integratis eius est magnanimitas, valde necessaria in vita ducis dominicae gregis. Magnanimitas est « circa honores et inhonorationes, functio vero eius est, quod « modum rationis ponit circa magnos honores » (II-II q. 129. a. 1. et a. 3.). — a. Honor essentialis clerici est, quod « Christi servus » est (2 Cor 11, 23), « minister Novi testamenti » (2 Cor 3, 6), recte ergo debet cogitare circa verum honorem sibi impertitum, nec honores expectare, qui ter­ reni sint. — b. Conclusio altera est: « Incitatum sentiat... tam excelsae digni­ tati vitam aequandam suam... cum semet ipsum debeat una cum Christo quo• dainmodo immolare. Quamobrem Eucharisticum sacrificium non modo celebret, sed etiam intima quadam ratione vivat oportet » (MN). Apposite ostendit viam ad hanc sacerdotalem immolationem S. Chrysologus, dicens: « Esto Dei sacrifi­ cium et sacerdos... Altare cor tuum pone et sic corpus tuum admove Dei se­ curus ad victimam. Offer fidem, ut perfidia sit punita, immola ieiunium, ut voracitas cesset, sacrifica castitatem, ut moriatur libido, impone pietatem, ut deponatur impietas, invita misericordiam, ut avaritia deleatur, et ut con­ summatur stultitia, semper sanctitatem convenit immolare. Sic fiet corpus tuum hostia si nullo peccati iaculo fuerit sauciata » (Sermo 108. PL 52, 500 s.). 2°. Alia pars integratis fortitudinis est virtus patientiae, pertinens ad actum sustinendi fortitudinis, dum magnanimitas ad actum aggrediendi pertinet (IIII q. 128.). S. Paulus valde inculcat hanc patientiam sacerdotalem: « Argue, ob­ secra, increpa in omni patientia et doctrina » (2 Tim 4, 2). Haec patientia maxi­ me necessaria est, si non habeatur felix successus in laboribus pastoralibus, tunc enim succurrit virtus patientiae: « ...si impense laborando, optatos tamen non poteritis consequi fructus, ne concidatis animo, etenim alius est, qui se­ minat, alius est, qui metit » (MN). f) Virtus cardinalis temperantiae quoque modaliter evolvitur in temperantiam sacerdotalem. 1°. Pars subiectiva temperantiae est castitas, quae praesertim in Ecclesia Occidentali obligat sacros ordines, ut coelibatus lex. — a. Virginitas et coeli­ batus omnino excellit ac matrimonio praestat, quae veritas iam a Divino no­ stro Redemptore et a gentium Apostolo patefacta fuit, dein in sacrosancta Tridentina synodo sollemniter fuit definita ut divinae fidei dogma (sess. XXIV. can. 10. Denz 980). De hac excellente virtute edita est Encyclica « Sacra virginitas » per Sum. Pont. Pium XII. 25. mart. 1954. (AAS 1954, 161-191). Summa doctrinae capita huius decreti sunt: (1) « Jesu Christi gratia idcirco nobis per Sacramenta potissimum impertitur, ut spiritu viventes, corpus in servitutem redigamus. » — (2) In coelibatu viventes « a caelestium ipso mune­ rum Datore spirituale aliquid accipiunt, quod quidem illud in immensum ex superat mutuum adiutorium, a coniugibus sibi invicem impertitum. » — (3) « Omnino falsum est asseverare, qui se perfectae castitati devoverint, eos ab hominum communitate quasi extraneos abesse... neque ab hominum consor­ tione alieni dici queunt cum potius ad spiritualem eorum profectum... adlabo- 934 VIII. ORDO. rent. » — (1) Omnino reprobantur, qui « adulescentes ab ingrediendo Semi­ nario... avertere contendant, iisdem suadendo, sc posse, si matrimonio iungantur... maius assequi spirituale bonum, n — attamen impediri debent, ne α arc­ tissimum eiusmodi iter ingrediantur » tales, qui eum « ad finem usque obitu­ ros sperari non possint ». — (5) « Ad tuendam castimoniam fuga magis valet, quam apertum certamen... quae fuga ita intclligenda est, ut non modo peccati occasiones diligenter arceamus, sed praesertim ut in huius generis certamini­ bus mentem animumque ad divina erigamus. » Ideo recte non sentiunt, qui autumant, α praesertim sacrorum administros, non ut superioribus aetatibus esse a mundo segregandos, sed mundo praesentes esse oportere, » — item as­ severantes: « Omnia videant iuvenes clerici, ita, ut omnia cernere aequo animo assuescant atque adeo quibusvis perturbationibus se immunes reddant. » — (6) Incitantur omnes sacerdotes et religiosi, « ut in peculiarem tutelam se reci­ piant almae Dei matris, quae virginum Virgo est, » atque a qua virginitatem ortam esse iam Athanasius et Augustinus docuerunt. — b. Ratio ultima coeli­ batus castitatisque sacerdotalis est: « Cum a saeculi sollicitudinibus liber esse debeat, seseque totum divino servitio mancipare, coelibatus legem Ecclesia constituit η (MN). Sacrorum administri debent esse « nitidi, puri, mundi, cash', sicut decet ministros Christi et dispensatores mysteriorum Dei » (Pontif. Rom.). 2°. Ad virtutem temperantiae pertinet ut alia pars subiectiva sobrietas, quae item α modum rectae rationis » urget. Clericus ne sit « paroinos », vino et potibus alcoholicis « deditus », (1 Tim 3, 3, Tit 1, 7, de diaconis 1 Tim 3, 8). 3°. E partibus potentialibus temperantiae memoranda venit virtus humili­ tatis, quam virtutem iam S. Paulus vehementer commendat: Sacerdos ne sit < authadês » (Tit 1, 7), i. e. sibi ipsi tantum placens, nec « typhôtheis » (1 Tim 3, 6), i. e. obnubilatus superbia, intellectum enim sicut « nebula » (thyphos) obcaecat superbia. Origenes conqueritur de diaconis et presbyteris, qui « ... obliti sunt humilitatis, quasi idcirco fuerint ordinati, ut humiles esse desi­ sterent n (In Ezech. Horn. 9, 2). Gratia ergo Ordinis adiuvat sacerdotem, ut « non suis viribus confidat, non suis dotibus immodice delectetur, non homi­ num aestimationem laudationesque captet, non amplioribus muneribus cupide inhiet » (MN). 4°. E partibus oboedientialibus temperantiae demum memoranda venit mansuetudo. Sacerdos ne sit — ut S. Paulus dicit — « orgilos », iracundus, (Tit 1, 7). sed econtra α amachos » — non litigiosus, (1 Tim 3, 3), nec sit « plêktès » = verberator, rixator, sed sit, ut Didaché dicit. « prays » = mitis, lenis vir (Did. 15, 1). Ut Pius XII. hortatur, « apostolicum studium vestnim summa benignitate niteat, quandoquidem si necessarium omnino est errores refellere ac vitiis repugnare, semper tamen sacerdotis animus miseratione mo­ vetur necesse est » (MN). Harum virtutum et aliarum cumulus ornat animam sacerdotis efficitque indolem sacerdotalem. Necesse est sacerdotes persuasos esse, se suis viribus indolem hanc nunquam posse elformare, hic cumulus, vocatus « bonitas excel­ les », confertur ct semper crescit gratia sacramentali, quae est « quoddâm divi­ num auxilium ad consequendum Sacramenti finem » (III q. 62. a. 2.). 3. De gratia sacramentali ad digne ministranda mysteria Christi. Sicut habitualis vigor quidam, i. e. gratia sacramentalis requiritur ad efformanduin animum sacerdotalem, ad bonitatem excellentem, sic requiritur ta- E) Personae sacram. 985 lis habitualis vigor ad exercenda sacra munia, i. e. ad digne ministranda my­ steria Christi. a) Primum officium clericorum est, ut sint « sacrorum administri », a di­ spensatores (oikonomoi) mysteriorum Dei » (1 Cor 4, 1). Fiebant enim parti­ cipes sacerdotii Christi « ad humani generis redemptionis opera ad saeculorum usque occasum perpetuanda » (MN). Sacerdotes « magnum habent thesaurum in manibus ac pretiosissimam margaritam, hoc est inexhaustas Jesu Christi san­ guinis divitias, » (MN), sed portant hunc thesaurum in vasis fictilibus, atten­ dere ergo debent, indigentque speciali hoc vigore gratiae sacramentalis Ordinis. 1°. Clerici ordinati « ministerium, » (diakonia) receperunt concreditum, quod ministerium in hierarchica subiectione exequendum est. Dictum est enim eis: « Providi cooperatores ordinis nostri, » (Pontif. Rom.), presbyteri sunt Pon­ tificum « societatis et operis adiumentum » (Gelasianum, Wilson p. 23). Fide­ litate ergo et oboedientia ministerium suum explere debent, officium enim hoc primum est servitoris. — 2°. Servus debet esse minister etiam fidelium sibi sublectorum, « servus Dei et vester », sicut S. Paulus dixit de seipso, ideoque α omnibus omnia factus », non tamen ductus respectu humano, sed in omni­ bus respiciens Domini mandatum. Sacerdos enim « continenter oculos suos ad Christum convertat, eius praescripta, actiones, exempla studiosissime sequa­ tur » (MN). « Sacri muneris servitus trinis gradibus ministrorum constans, » hac lege Domino Christo, vero Regi militabit (Gelasianum, Wilson p. 27.). b) Munus clericorum secundum est, ut sint Doctores seu Magistri populi 1°. Ad hoc, ut recte Magister esse possit, non sufficit absolutio curriculi studiorum ab Ecclesia praescripti, sed requiritur ut sit « didaktikos, » (1 Tim 3, 2), i. e. ad docendum idoneus. Non solum didacticam, i. e. artem bene do­ cendi callere debet, sed praesertim amplectari debet « qui secundum doctrinam est fidelem sermonem, ut potens sit exhortari in doctrina sana, et eos, qui contradicunt, arguere » (Tit. 1, 9). 2° Requiritur, ut Magister populi Dei « factis amplius quam verbis » do­ ceat suos (S. Benedicti Regula). Sic iam Paulus monebat discipulum suum: « In omnibus teipsum praebe exemplar bonorum operum, in doctrina, in inte­ gritate, in gravitate » (Tit 2, 7). « In moribus eorum praecepta Dei fulgeant », vitamque Christianam « in se ostendant, exemplo probent », sicque α admonitio­ nem confirment », ut Gelasianum dicit (Wilson p. 27. de diaconis, p. 24. de pre­ sbyteris). — Etenim n haud possibile est — ut Pius XII. dicit — sacerdotale munus plenos nancisci effectus, qui aetatis huius nostrae necessitatibus omnino respondeant, nisi sacerdotes circumstanti populo insignis sanctitatis fulgore praeluceant » (MN). E) De personis sacramentalibus Ordinis. Agendum est nobis 1. De ministro Sacramenti Ordinis, dein tractandae sunt 2. Leges cultuales de ministro Ordinis, dein 3. De subiecto Ordinis ad validita­ tem, demum 4. De subiecto Ordinis ad liceitatem. 63. - Rad6, Ench. Liturgicum. VIII. ORDO. 986 1) Dc ministro Sacramenti Ordinis Primum agendum est: a) De ministro ordinario ordinationis. THESIS. Minister ordinationis ordinarius est solus episcopus. 1°. Trident, sess. XXIII. can. 7.: « S. q. d., episcopos non esse presbyteris superiores, vel non habere potestatem confirmandi et ordinandi, vel eam, quam habent, illis esse cum presbyteris communem... a. sit » (Denz 967). — De fide ergo est, quod episcopi presbyteris superiores sunt, item, quod habent pote­ statem confirmandi et ordinandi et ea potestas non est communis cum presby­ teris. Ex his sequitur clare, quod soli episcopi ordinario modo ordinare pos­ sunt, sicut et confirmare, soli ergo habent hanc potestatem ordinariam, quia vero thesis sic definita fuit, theologice certa est. 2.° E. S. Scriptura unum certum haberi debet: episcopi ordinant, vel rectius tales, qui evidenter summa potestate praediti sunt (Cfr. Act. 14, 23, 2 Tim 1, 6 et Tit. 1, 5). Tota Traditio confirmat thesim, e. gr. adducatur S. Hieronymus: a Quid enim facit, excepta ordinatione, episcopus, quod pres­ byter non facit? n (Ep. 146. RJ n. 1357). Similiter S. Epiphanius: « Totum plenum stupiditatis est (effatum): dicere episcopum et presbyterum esse aequa­ les. Et quomodo hoc fieri poterit? Ille enim est ordo ad gignendos patres (paterôn gennêtikê taxis), patres enim gignit ecclesiae, hic vero, cum patres non possit gignere, per regenerationis lavacrum filios gignit Ecclesiae, non autem patres vel magistros » (Panarion haer. 75, 4 RJ 1108). — Iam S. Athanasius omnibus notum supposuit episcopum posse solummodo presbyterum ordinare, ideoque irritam habuit ordinationem cuiusdem Ischyrae, a pseudo-episcopo Colutha ordinati: « Coluthum presbyterum obiisse, ambasque manus eius sine auctoritate fuisse,... nulli dubium est » (Contra Arianos n. 12 PG 25, 270, alius textus RJ 753). b) Dc ministro extraordinario Ordinis. THESIS. E delegatione Ecclesiae presbyter potest conferre aliquos ordines. Thesis est theologice certa, quales vero ordines presbyter conferre queat, non constat, subdiaconatum plerique admittunt, sed — ut e lege patet — collatio eius a ministro non habente characterem episcopalem, non solum vetita, sed etiam invalida est, sicut etiam collatio Minorum, si non ab iis fiat, qui ius accipiunt ordinandi. Quaestio nunc tantum versatur circa id, in quanam latitudine presbyteris possit conferri ius ordinandi, aliis verbis: ad quales or­ dines habent potestatem remotam ordinandi, quae proxima fit per delegationem Ecclesiae. Ut iam dictum est, quoad subdiaconatum fere omnes hoc conce­ dunt, sat multi etiam ad diaconatum extendunt thesim, aliqui vero dubitant, num etiam ad collationem presbyteratus valeat. Quoad ordines minores nun­ quam dubium erat, eos etiam a presbyteris conferri posse intra limites iuris canonici. 1°. Quoad ordines minores et primam tonsuram potestas haec remota certa est, quod constat tum e perpetua praxi, qua abbates per saecula ante Triden­ tinum conferebant Minores, tum ex ipso Tridentino: «Abbatibus ac aliis qui­ E) Personae sacram. 987 buscunque... non licet in posterum... cuiquam qui regularis subditus sibi non sit, tonsuram vel ordines minores conferre » (sess. XXIII. cp. 10. de reforma­ tione), ergo suis subditis licet et — ut evidens est — etiam valet. Similiter can. 957. vicariis ac praefectis apostolicis et abbatibus nullius, et abbatibus regularibus dc regimine concedit ius Minores conferendi. 2°. Quoad subdiaconatum ex infra dicendis constat, aliquoties eum colla­ tum esse a presbyteris. 3°. Quoad diaconatum multi probare volunt potestatem remotam ordinandi adesse in presbyteris ex eo, quod aliquoties concessa fuit haec potestas. Addu­ citur bulla Innocenta VIII. data 9. apr. 1489 abbatibus Cistercii et quatuor principalium monasteriorum, quo iis et eorum successoribus « perpetuis futuris temporibus... religiosis, quos ad id idoneos repereritis, subdiaconatus et diaco­ natus ordines huiusmodi alias rite conferre » possint (textum in extenso cf. Lennerz p. 148-150). Etsi de genuinitate bullae huius non plene constet, factum negari non potest, abbates cistercienses usos esse hac potestate, sic abbas generalis anno 1662. Romae, 1663. Gandavii subditos suos diaconos ordinavit, Alexandro VII. id sciente et non contradicente. Abbates cistercienses sic fecerunt usque ad revolutionem Gallicam. Ius hoc iis sublatum fuit solum a. 1902., sed adhuc in Rituali S. O. Cist. anni 1949 legitur α Ordinatio diaconi et subdiaconi » (Nouv. Rev. theol. 1954, 367 s.). 4°. Quoad presbyteratum·, aliqui dubitant, num etiam presbyter potestatem remotam habeat ordinandi alium in presbyterum, quia extant duae concessiones pontificiae. Prima data est 1. feb. 1400. a Bonifacio IX. abbati S. Osithae in Essexia, ut « professis eiusdem monasterii, omnes minores necnon subdiaco­ natus, diaconatus et presbyteratus ordines... conferre valide et licite valeant », sed concessio anno 1403. iam revocata fuit ab eodem Bonifacio IX. At iuxta documentum anno 1943. detectum Martinus V. 16. nov. 1427. abbati monasterii Cellae S. Mariae in dioecesi Misnensi (Meissen) concessit facultatem « singulis monachis eiusdem monasterii ac personis tibi abbati subiectis, omnes, etiam sacros ordines conferendi » (textum in extenso cf. Lennerz p. 145 s., 146 s., 147 s.) — Ideo recenter praesertim Lennerz dubium expressit de possibilitate ordinationis sacerdotalis per presbyterum facta: « Ex una parte non habentur argumenta, quae ostendant Summum pontificem non posse dare simplici presby­ tero facultatem conferendi ordines diaconatus et presbyteratus,... ex altera constat de facto a tribus Pontificibus simplici sacerdoti facultatem collatam esse... Videtur proinde dicendum: ergo presbyter ex concessione Summi Pon­ tificis potest esse minister huius Sacramenti. Non enim dici potest, tres illos Summos Pontifices errasse in re adeo gravi, qualis est ordinatio sacramentalis n (p. 143). — Permulti tamen alii adhuc contradicunt, et, ut videtur, non sine iure. Nam argui potest etiam eo. quod res tam magni momenti pluribus testi­ moniis, iisque maiorem securitatem genuinitatis praebentibus demonstranda esset, ideoque litem adhuc opinamur sub indice debere remanere. 2. Leges cultuales de ministro Ordinis. a) Leges ministri Ordinis ad validitatem. 1°. Episcopus omnes omnino ordines valide conferre potest, etsi forte graviter illicite, de quibus legibus liceitatis statim subiicimus tractationem. 2°. Presbyter iure nunc vigente valide solummodo tonsuram et ordines 988 VIII. ORDO. minores potest conferre, iuxta legem: a. « Vicarius ac Praefectus Apostolicus, Abbas vel Praelatus nullius... si episcopali charactere careant, possunt nihilo­ minus in proprio territorio et durante tantum munere conferre primam tonsu­ ram et ordines minores, tum propriis subditis, tum aliis, qui litteras dimissorias iure exhibitas exhibeant, ordinatio extra hos fines ab eisdem peracta irrita est » (can, 957). Abbas vel Praelatus nullius non debet esse religiosus, sed extra territorium expleto munere, et alienis sine litteris dimissoriis invalide ageret. — b. Dein possunt conferre minores et primam tonsuram cardinales « a sua promotione in Consistorio... dummodo promovendus habeat dimissorias proprii Ordinarii litteras » (can. 239 § 1. n. 22.), facultas haec intelligitur de Cardinale, qui presbyter est et exerceri potest ubique terrarum, sine litteris dimissoriis invalide. — c. Demum tonsuram et minores conferre potest α Abbas regularis de regimine... dummodo promovendus sit ipsi subditus vi professionis saltem simplicis, ipse vero sit presbyter et benedictionem abbatialem legitime acceperit. Extra hos fines ordinatio ab eodem collata, revocato quolibet contrario privilegio est irrita, nisi ordinans charactere episcopali polleat » (can. 964 η. 1). Abbas ergo intelligitur religiosus; saecularis, etsi per privilegium pontificium sit abbas «mitratus», non potest conferre; nec religiosus, si sit Abbas a titu­ laris », etsi benedictus, quia non est de regimine. Alienis nequit ordines minores conferre, nec tunc si litteras dimissorias acceperit, sed subditos, ut videtur etiam extra monasterium, quia limitatio haec a iure non additur. b) Leges ministri Ordinis ad liceitatem. Praetermissis legibus de ministro extraordinario, de quibus iam tractatum est, nunc solum de legibus ministri ordinarii agendum restat. Principium fundamentale est: « Unusquisque a proprio episcopo ordinetur aut cum legitimis eiusdem litteris dimissoriis » (can. 955 § 1.). — Exceptiones sunt: « Consecratio episcopalis reservatur Romano Pontifici, ita ut nulli episcopo liceat quemquam consecrare in episcopum, nisi prius constet de pontificio man­ dato » (can. 953). Altera exceptio: « Subditum orientalis ritus, sine apostolico induito, licite ordinare non potest » (can. 955 § 2). Quis sit episcopus proprius. 1°. Pro omnibus saecularibus est ad ordinanationem episcopus dioecesis, in qua habeat domicilium. Si domicilium habeat una cum origine, nil aliud requiritur; si in alia dioecesi natus fuerit, promoven­ dus ante susceptionem tonsurae debet animum in dioecesi perpetuo manendi iureiurando firmare (can. 956). 2°. Idem ius competit vicariis et praefectis apostolicis, abbatibus et prae­ latis nullius. Si praedicti charactere episcopali polleant, quoad ordinationem omnino aequiparantur episcopis dioecesanibus, si characterem non habeant, ad quemlibet episcopum litteras dimissorias dare possunt (can. 957. et 958 § 1. n. 4.). 3°. Pro omnibus religiosis exemptis (non exempti reguntur omnino iure saecularium!) est episcopus dioecesis, in qua domus religiosa sita est, ad cuius familiam pertinet ordinandus (can. 965). Non est ergo episcopus domicilii ordi­ nandi, nec domus ubi forte educatur ordinandus. Religiosi exempti licite tamen ab episcopo proprio possunt ordinari solummodo tunc, si litteras dimissorias habeant a proprio superiore maiore (can. 964 n. 2.), hae vero litterae licite tunc tantum dantur, si ordinandus non sit iam novitius, (can. 567 § 2), et si E) Personae sacram. 989 vota simplicia temporaria emiserit ante susceptionem tonsurae et ordinum mi­ norum (can. 961 n. 3. collatum cum can. 574), vota vero perpetua (sive sol­ lemnia, sive simplicia) ante susceptionem ordinum maiorum (can. ibid.), 3. Dc subiecto Ordinis ad validitatem. Primum debemus fundamentum dogmaticum struere: THESIS. Subiectum Sacramenti Ordinis est solus mas. Theologice certum. a) Status quaestionis. Dicimus « mas » et non α vir », nam ad validitatem ordinationis non requi­ ritur ut aliquis aetatem habeat, etiam infantes valide, etsi semper graviter illicite ordinari possunt. Cuius ratio est: Etiam infantes capaces sunt illorum Sacramentorum suscipiendorum, quae nullum actum a subiecto peragendum seu ponendum exigunt, ut requiritur in Poenitentia et Matrimonio, atqui in Sacramento Ordinis talis actus non est ponendus, recipit enim aliquam spiri­ tualem potestatem, quae manet in eo, etsi actum humanum nondum potest ponere. Ideo infans potest recipere baptismum, confirmationem. Eucharistiam, et Ordinem; Extremam Unctionem ideo non potest suscipere, quia non habet peccata, quae vel quorum reliquiae deleri possint (cf. Suppi, q. 39. a. 2). Eiusmodi pueris ordinatis onera Ordinis post adeptum usum rationis non sunt portanda, etsi character remaneat, potestatem vero exercere tales non possunt. Non est dictum in thesi: «mas baptizatus », nam nullum Sacramentum sine baptismo suscipi potest. b) Adversarii pauci fuerunt, ideo thesis solum theologice certa est, quia non fuit necesse cam definire. Sacerdotissas adhibebant: 1° primum Montanistae (seu Pepuziani, a civi­ tate eorum originis Pepuza denominati), cuius testis Tertullianus habetur, qui adhuc catholicus de Montanistis refert: « Ipsae mulieres haereticae quam pro­ caces, quae audeant docere, contendere, exorcismos agere, curationes repro­ mittere, forsitan et tingere » (= baptizare) (De praescript. haeretic. c. 41. RJ 300). — 2°. Collyridiani praesertim e mulieribus constantes, etiam habebant sacerdotissas (Dolger, Antike und Christentum 1929, 107-142). — 3°. Aevo hodierno sectae permultae Protestantes iam adhibent feminas qua ministros verbi, principium ergo christianum, quod mulier taceat in ecclesia, reliquenmt. — 4°. Problema, cur non possit femina in ministerio stricte dicto eccle­ siastico, i. e. qua ministra Sacramento Ordinis munita, participare, etiam multos Catholicos torquet, quod facile intelligitur, si respiciatur hodierna praxis femi­ nas iam fere in omnibus vitae publicae necessitudinibus occupationibusque adhibendi. c) E S. Scriptura Thesis indirecte optime probari potest. Duo textus Paulini simul coniuncti ostendunt, feminis ministerium sacrum prohibitum esse. Loci vero sunt: 1 Cor 990 VIII. ORDO. 14, 34: « In omnibus ecclesiis sanctorum mulieres in ecclesiis taceant (sigatôsan), non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse (hypotassesthôsan), sicut et lex dicit». Hic locus conferendus est cum 1, Tini 2, 11-12: «Mulier in silentio discat cum omni subiectione (hypotagê). Docere autem mulieri non permitto neque dominari (authentein) in virum, sed esse in silentio ». Ex hû textibus tuto erui potest prohibitio feminae in sacro ministerio. 1°. Iuxta textum priorem femina silere debet in ecclesia i.e. in coetu liturgico, in quo « scripturae legebantur, petitiones delegabantur, psalmi diceban­ tur » (Tertull.), demum panis fractus est. Quod S. Paulus loco citato talem coetum liturgicum prae oculis habuit, docet contextus. In eadem enim epistola (1 Cor 11,17) incipit suam elucubrationem de « ekklêsia » ut quodam coetu evidenter liturgico, ibi renovatur « coena dominica », dein inde a 12,1 de spi­ ritualibus rebus, i.e. charismis loquitur quorum manifestatio plerumque in coetibus liturgicis fiebat, hymnus caritatis (c. 13.) digressio est per charismata occasionata, demum iterum de « ekklêsia » loquitur (14,23) toto c. 14.-0. etquidem de charismate glossolaliae, quae maxime potuit perturbare hunc coetum. Textus de silentio mulieris in hoc capite de glossolalia legitur. Nullum dubium ergo remanere potest, Paulum intelligere feminam tacere debere in hoc con­ ventu liturgico, etsi in eodem versu loquatur etiam de « ekklêsia », ut coetu fidelium sociali, seu α Ecclesia ». 2°. In conventu hoc sacrali mulier « tacere » debet (sigatôsan). Quid signi­ ficet hoc vetitum prioris textus, conspicitur ex altero textu, nam prior textus seorsim sumptus posset etiam significare, mulierem non licere vocem suam iungere vocibus virorum orantium. Alter vero textus scripturisticus clare osten­ dit, agi de verbis doctrinae: mulier non potest docere (didaskein), sed debet discere in ■ omni subiectione », verbum « subiectionis » (hypotagê) coniungit alterum textum cum priore, ubi sermo est de eo quod mulieres « subditae sint» (hypotassesthôsan). Mulieribus ergo in coetu sacrali non licet docere, in schola, in familia, vita privata possunt docere, solummodo actum sacralem docendi in conventu sacro non licet eis exercere. Hic vero actus est actus magisterii ordinarii Ecclesiae. 3°. Certum ergo c duobus textibus Scripturae haberi debet: Mulier in coetu sacrali docere non potest, hoc directe iure divino vetitum est. Ex hac prohibitione directa docendi in coetu sacrali sic potest fieri argumentum: Fe­ mina actum magisterii ordinarii Ecclesiae exercere non potest. Atqui in oeco­ nomia Novi Testamenti potestas magisterii, regendi et sanctificandi in uno eodemque sublecto unitur, dum in Veteri Lege magisterium a sacerdotio separatum fuit, ideo etiam feminae participes potuerunt esse muneris prophe­ tici. Ergo si femina ab una functione prohibetur iure divino directo, etiam ab aliis duabus functionibus prohibetur, ut patet, iure divino indirecto. 4°. Ecclesia revera semper sic intellexit hos textus, definitiones Tridentini tacite supponunt, omnes clericos esse mares, nam de subiecto Ordinis loquens, semper adhibetur genus masculinum. d) Traditio Sacra luculenter hoc probat: Feminae nunquam susceperunt ordines sacramentales. Atqui si hoc iure divino vetitum non esset, sane iniustitia affectum fuis- E) Personae sacram. 991 set totum genus muliebre, nam sine causa sufficiente privatum fuisset hac gratia, ut Scotus bene notat. Maiori huius syllogismi videntur obstare « presbyterae » et « diaconissae » aevi antiqui christiani. Sed immerito, 1° nam presbyterae, occurrentes primo in « Testamento Do­ mini », erant Praefectae seu Antistitae diaconissarum, i. e. viduae, dein sic vocabantur ubique terrarum uxores presbyterorum, quas nupserunt ante ordi­ nationem et in Oriente usque hodie sic vocantur. 2°. Diaconissarum institutum iam in Novo Testamento occurrit (Rom 16, 1 Phoebe « diakonos tes ekklêsias »); mulier vero ad varia ministeria assumpta, cuius qualitates describuntur a Paulo (1 Tim 5, 9-16) iam non « diakonos », sed « chêra », i. e. vidua vocatur. 3°. Diaconissarum munus erat: cum baptizabantur mulieres, eas diaco­ nissae inungebant, custodiebant portas mulierum, feminas in domibus invise­ bant, imperitas feminas elementa fidei docebant (Const. Apost. III, 15 et Sta­ tuta eccl. antiqua c. 12). Inde a saec. VI.-o benedictionem seu consecrationem acceperunt, nunquam tamen eo modo ac diaconi habebantur. Institutum diaco­ nissarum in Occidente saec. VIII. iam disparuit, memoria tantum remanebat, virgines sanctimoniales consecratae per consecrationem virginum habebantur tamquam successores diaconissarum medii aevi tempore. Sic sanctimoniales Carthusianae usque hodie stolam diaconalem portant post consecrationem vir­ ginum epistolamque in Missa conventuali cantant (E. Baumann, Les Char­ treux, Paris 1928, 141). 4°. Quid de diaconissis antiquitas tenebat, sufficit luculens testimonium Epiphanii allegare: « Et quod diaconissarum ordo (tagma) existit in usum Ecclesiae, tamen non est institutus ad fungendum saccrdotaliter (hierateuein), nec ut aliquid incipiat (= manus mittat: epicheirein) vel prohibeat. Propter muliebris sexus causa institutus est, sive ad baptismi horam, sive ut inspiciat tormenta et molestias (pathos, ponos), sive, cum nudandum est mulieris corpus, ne videatur a viris sacra operantibus, sed a diaconissa » (Panarion haer. 79, 3 RJ n. 1112). Ceterum etiam Constit. Apostol., quae ordinationem diaconissa­ rum describunt cum manuum impositione, munus earum sic limitant: n Diaco­ nissa non benedicit, nec quidquid aliud quod presbyteri vel diaconi faciunt, non operatur » (VIII, 28, 6). — Cf. infra F. 5. a). e) Ratione theologica iuvat aliquantulum uberius probare thesim, ut apte respondere possimus veritati innixi. 1°. Nihil per se obstat, ut feminae Sacramcntalia accipiant, qualia sunt ordines minores; aevo antiquo sine dubio tale sacramentale fuit ordinatio dia­ conissae, hodie adhuc consecratio virginum, sed hoc omnino a beneplacito Sedis Apostolicae dependet. 2°. Inhabilitas feminarum ad ordines sacros iure divino non potest eo fundari, quod fenima in se sumpta minoris valoris esset, quam vir, quasi mulier aliquid minus perfectum esset. Error hic fundatur in falso supposito antiquo­ rum 'Aristotelem sequentium de conceptione hominis: « Femina est (ideo) ali- 992 VIII. ORDO. quid deficiens et occasionatum (= aliqua particulari occasione ortum), quia virtus activa, quae est in semine maris, intendit producere sibi simile perfectum secundum masculinum sexum, sed quod femina generetur, hoc est propter virtutis activae debilitatem, vel propter aliquam materiae indispositionem, vel etiam propter aliquam transmutationem ab extrinseco, puta a ventis austra­ libus » (I q. 92. a. 1. ad 1.), feminae « secundum diversam dispositionem aëris et diversum situm stellarum » generantur (I q. 96. a. 3). Biogenetica hodierna optime novit, partes feminae non solum aequales esse cum viro, sed imo partes viri superant, uterque sexus cellulam dat ad ortum novae prolis, femina insuper materiam praebet e qua corpus foetus aedificetur. (Uberiora cf. A. Mitterer 1933. et 1949. infra in Litt.). 3°. Inhabilitas mulieris ad ordines sacros nullo modo secumfert aliquem imminutionem aeternae gloriae: gradus enim gloriae non dependet ab eo, quale munus aliquis in terra habuerit, quale charisma, sed dependet solum­ modo ab eo, quomodo munus suum expleverit, quaestionemque a Deo propo­ sitam persolverit, sicque femina maiorem gradum gloriae consequi potest in patria caelesti quam Papa, sicuti maxima gloria femininum genus ornatum est in Maria Virgine. 4°. Quia in sacramentis non solum res (= gratiae effectus) attendenda est, sed etiam significatio a Christo instituta, dici potest, quod significatio in femineo sexu non cerificaretur, si susciperet Sacramentum Ordinis. Ordo enim natura sua secumfert subordinationem et superordinationem, hierarchia vero inter sua membra habet quidem subordinationem (diaconus est minister pres­ byteri), sed relate ad fideles laicos eis superponitur. Atqui « in sexu femineo non potest significari aliqua eminentia, gradus, quia mulier statum sublectionis habet, ideo non potest ordinis Sacramentum suscipere » (Suppi, q. 39. a.l.). 5°. Conveniens est quod sacerdotii Christi particeps vir fiat, qui etiam in sexu conformatur Summo et Aeterno Sacerdoti, etsi verum est, quod sexus virilis Salvatoris non fundatur in essentia divina, quae super omnem differen­ tiam sexus est. Sexus virilis vero Dei-Hominis magis convenit operi redemp­ tionis: redemptio enim hominibus vitam dat, generatio vero opus virile est. ideo sexus virilis Redemptori magis convenit (Schmaus ed. 5. 1957, IV, I. 661). 4. De subiecto Ordinis ad liceitatcm. Fundamentalis lex est: α Sacram ordinationem valide recipit solus vir baptizatus. licite autem, qui ad norrnan sacrorum canonum debitis qualitati­ bus, iudicio proprii Ordinarii, praeditus sit, neque ulla detineatur irregula­ ritate aliove impedimento » (can. 968. § 1.) — requiritur ergo ad liceitatem sacrae ordinationis I) aliquid positivum: ordinandus debet pollere positivis qualitatibus, dein aliquid negativum II) ordinandus debet liber esse ab omni irregularitate et impedimento ordinationis. I. REQUISITA POSITIVA IN SUBIECTO ORDINATIONIS Requiritur ad ordinationem iure divino: a) Vocatio Dei, iure vero cano­ nico septem alia requiruntur: b) confirmatio, c) mores congruentes, d) aetas E) Personae sacram. 993 canonica, e) debita scientia, f) ordinum inferiorum susceptio, g) interstitiorum observatio, h) demum titulus canonicus. a) Vocatio divina 1°. semper praesupponitur, nam Scriptura eam clare postulat: « Nec quis­ quam sumit sibi honorem, sed qui vocatur a Deo, tamquam Aaron » (Heb 5,4); ideo praescribitur episcopo, quod studeat frequenter Seminarium per se ipse visitare... et de alumnorum indole, pietate, vocatione ac profectu pleniorem sibi comparare notitiam, maxime occasione sacrarum ordinationum » (can. 1357 § 2.). 2°. In quo consistat haec vocatio, initio saeculi huius disputatum fuit, L. Brancheran affirmavit requiri ad vocationem sacerdotalem specialem et inten­ siorem animi internam attractionem (attrait), cui contradixit J. Lahitton (La vocation sacerdotale, Paris 1906, 2. ed. 1928). Commissio ad hanc quaestionem delegata, approbante Sancto Pio X. principia Lahitton laudans, hanc decisio­ nem tulit: a. Nemo habet ius ullum ad ordinationem antecedenter ad liberam electionem episcopi, b. Vocatio sacerdotalis non consistit α saltem necessario et de lege ordinaria in interna quadam adspiratione subiecti, seu invitamentis Spiritus Sancti ad sacerdotium ineundum. » c. Ad vocationem nihil plus exi­ gitur, nisi « recta intentio simul cum idoneitate in iis gratiae et naturae do­ tibus reposita, et per eam vitae probitatem ac doctrinae sufficientiam compro­ bata », quae ad munera rite obeunda obligationesque sacerdotales servanda necessaria sunt (Litt. 2. jul. 1912, AAS 1912, 485). b) Confirmatio requiritur ante susceptionem ordinum, ergo iam ante tonsuram (can. 874 § 1. η. 1. et can. 993. η. 1). Ratio huius praecepti veteris datur a S. Thoma: « Ad susceptionem ordinis praeexigitur aliquid de necessitate Sacramenti et aliquid quasi de congruitate. De necessitate enim Sacramenti exigitur, quod ille, qui accedit ad ordines, sit ordinis susceptivus, quod competit ei per bap­ tismum, ct ideo character baptismatis praesupponitur de necessitate Sacra­ menti, ita quod sine eo Sacramentum ordinis conferri non potest. Sed de con­ gruitote requiritur omnis perfectio, per quam aliquis reddatur idoneus ad executionem ordinis, et unum de istis est ut sit confirmatus. Et ideo de congruita­ te character ordinis characterem confirmationis praesupponit, et non de ne­ cessitate » (Suppi, q. 35. a. 4.). c) Mores ordini recipiendo congruentes (can. 974 § 1. n. 2.), quomodo hi mores inquirendi et probandi sint, iam tractavimus. 1°. Nunc sufficiat adiicere quaestionem de ordinando, qui pravo habitu peccandi, ut luxuriae vel ebrietatis foedatus est. Praesertim habitus luxuriae considerandus est, de quo Tridentinum praescripsit: « Subdiaconi et diaconi or­ dinentur, habentes bonum testimonium et in minoribus ordinibus iam probati... qui sperent Deo auctore se continere posse » (Sess. XXIII. cp. 13.). 2°. Alia lex quoad hanc quaestionem non existât, auctores varia dant con­ silia. Ei, qui tepidam vitam cum vera peccandi habitudine coniungit, vel qui VIII. ORDO. 994 scandalose peccaturus praevideatur, ordinationem ad sacros ordines confessa­ rius etiam per denegationem absolutionis vetare debet (Vermeersch-Creusen n. 30. III, 4), « in altera vel suminum tertio anno, nisi consuetudo victa demon­ stretur, discessum exigat n (ibid.); iuxta Aertnys-Damen ante sacros ordines « per tempus notabile, saltem per complures menses, pravum habitum emen­ dasse tenetur, nisi extraordinariae conversionis certa argumenta adsint idque etiam si candidatus non ex malitia voluntatis, sed ex fragilitate peccet » (n. 580). 3°. Necessitas Ecclesiae non excusat, S. Thomas allegat Innocentium III.: « Si non possent tot ministri inveniri, quot modo sunt, melius esset habere paucos ministros bonos, quam multos malos, ut dicit Innocentius III, in cap. 14. de aetat. et qualit » (Suppi, q. 36. a.4, ad 1.) Nostris vero temporibus Be­ nedictus XV. episcopis Boliviae scripsit: « Non quot, sed quos sacrorum mi­ nistros assumamus perpendere debemus, omniaque experti quae ad sacerdotii studium in iuventute fovendum suadeat prudentia, diligenter rem Deo, cuius in manu est, commendemus » (4. aug. 1918. AAS 1918, 361). d) Actas canonica requiritur ad singulos ordines: 1°. Ad episcopatum: annos natus saltem triginta et a quinquennio saltem in presbyteratu constitutus (can. 331. § 1. n. 2. 3.) 2°. ad presbyteratum: annus vicesimus quartus completus, 3°. ad subdiaconatum: annus vicesimus secundus completus, 4°. ad sub diaconatum: annus vicesimus primus completus. 5°. Sic iuxta can. 975.; ad minores et ad tonsuram nunc nulla aetas di­ recte praescripta est, ante CIC aetas erat inter 7-14 annos. Indirecte vero habetur aetatis determinatio, nam ante inceptum cursum theologicum non li­ cet eas conferre. 6°. Defectus aetatis dispensatione indiget ad liceitatem quam dispensa­ tionem sola Sedes Apostolica potest concedere, quae tamen facultatem dispen­ sationis unius anni concedere solet Ordinario in facultatibus quinquennalibus. Rarissime dispensatur defectus aetatis in ordinando ad subdiaconatum vel dia­ conatum, et ultra annum et dimidium ad presbyteratum. e) Debita scientia determinatur per ius canonicum eo, quod praescribuntur quot cursus de­ beat persolvere ordinandus: 1° ad primam tonsuram: cursus theologicus inceptus, 2° ad ordines minores: consequenter, 3° ad subdiaconatum: exeunte tertio cursus theol. anno, 4° ad diaconatum: incepto quarto anno, 5° ad presbyteratum: post medietatem eiusdem quarti anni (can. 976 § 1. 2.), cursus theologicus « peractus esse debet non privatim, sed in scholis ad id institutis » (ibid. § 3). Duratio unius anni scholastici de­ bet saltem novem menses complecti, examen feliciter peractum supponitur (S. Cong. Consist. 24. mart. 1911 AAS 1911, 181). H E) Personae sacram. 995 f) Ordinum inferiorum susceptio seu « gradatio », quo prohibetur ordinatio per saltum (can. 977). — Inde consequenter, « si quis, ritu orientali ad aliquos ordines iam promotus, a Sede Apostolica indultum obtinuerit ordines suscipiendi ritu latino, debet prius ritu latino recipere ordines quos ritu orientali non receperit » (can. 1004), pres­ byter ergo orientalis ritu latino episoopus ordinandus, debet recipere minores, excepto lectoratu. g) Interstitiorum observatio etiam praescribitur: « Serventur interstitia temporum quibus promoti in receptis ordinibus, see. episcopi praescriptum, sese exerceant » (can. 978 § 1.). Eodem can. § 2. haec interstitia praescribuntur: 1°. Inter primam tonsuram et ostiariatum vel inter singulos Minores: iuxta prudens episcopi iudicium, sed non est permissum primam tonsuram cum ordinibus minoribus una die, nec omnes Minores una simul conferre (can. 978 § 3). 2°. Inter acolythatum et subdiaconatum praescribitur interstitium unius anni, (can. 978 § 2). 3°. Inter tres ordines sacros: Tres saltem menses in suo quisque ordine peragendi sunt, « nisi necessitas aut utilitas Ecclesiae indicio episcopi aliud exposcat » (ibid.). 4°. Dispensare potest ergo a lege interstitii episcopus proprius; solus Ro­ manus Pontifex, ut « minores ordines cum subdiaconatu duove sacri ordines uno eodemque die, reprobata quavis contraria consuetudine conferantur» (§ 3). h) Titulus canonicus demum requiritur, qui definitur: Cautio seu provisio ordinati in sacris de congrua sustentatione. Debet esse « et vere securus pro tota ordinati vita,» uti­ que suppositis adiunctis normalibus vitae oeconomicae, α et vere sufficiens ad congruam eius sustentationem » (can. 979 § 2). 1°. Pro saecularibus clericis sunt tituli: a. Titulus beneficii, i. e. possessio realis alicuius beneficii ecclesiastici, (can. 979 § 1. pro tribus sequentibus), b. titulus patrimonii i. c. quaecunque bona (agri, officina, domus, pecunia in securis titulis collocata) e quibus per totam suam vitam congruam sustenta­ tionem habere possit, si talis titulus deficit, potest esse: c. titulus pensionis, qui est stipendium ordinando assignatum at annuatim vel minoribus interstitiis praestandum sive ab auctoritate ecclesiastica, sive civili. — Si tales tituli ordinarii deficiant, supplendi sunt aliis, qui sunt: d. titulus servitii dioecesis, et in locis S. Cong, de Prop. Fide subiectis: e. titulus missionis, in utroque casu « ordinandus, iurciurando interposito se devoveat perpetuo dioecesis aut missionis servitio, sub Ordinarii loci pro tempore auctoritate » (can. 981 § 1). Ordinarius tali presbytero « debet bene­ ficium vel officium vel subsidium, ad congruam eiusdem sustentationem suffi­ ciens, conferre » (§ 2). VIII. ORDO. 996 2°. Pro religiosis titulus variatur: a. Titulus paupertatis competit religiosis vota sollemnia nuncupantibus, seu regularibus, et est ipsa professio sollemnis (can. 982 § 1). b. Titulus mensae communis competit religiosis votorum simplicium per­ petuorum vel alius iuxta Constitutiones (§ 2). c. Religiosi non emittentes vota perpetua aequiparantur saecularibus (§ 3). II. DE REQUISITIS NEGATIVIS SUBIECTI ORDINATIONIS. Notiones praeviae. Enumeratis requisitis positivis in subiecto ordinationis, nunc veniunt re­ quisita negativa, i. e. ea, quae deesse debent in ordinando. Duplicis generis sunt haec elementa negativa: irregularitates et impedimenta. Irregularitas est im­ pedimentum perpetuum ordinationis, et septem sunt irregularitates ex delicto itemque septem ex defectu. Impedimentum simplex est impedimentum ordi­ nationis temporaneum, quod per se cessat. Principia: 1°. Irregularitas per se non est poena, sed « macula » (Catech. Rom.) seu quaedam inhabilitas iure ecclesiastico statuta propter sanctitatem Sacramenti Ordinis. Potest ideo sine ulla culpa incurri (irregularitas ex defectu). — 2°. Irregularitas non solum susceptionem ordinum vetat, sed post susceptos ordines incurri potest, tuneque vetat exercitium ordinis suscepti. — 3°. Irregu­ laritas ex delicto tunc tantum oritur, si delicta « fuerint gravia peccata, post baptismum perpetrata, salvo praescripto can. 985 n. 2., itemque externa, sive publica sive occulta » (can. 986). — 4°. Ignorantia sive irregularitatum sive im­ pedimentorum ab eisdem non excusat (can. 988). — 5°. Ex eiusdem causae re­ petitione irregularitas non multiplicatur, nec impedimentum, multiplicantur ve­ ro ex diversis eorum causis (can. 989). Excipitur homicidium voluntarium, quod toties irregularitatem causât quoties peccatum committitur (ibid.). — 6°. In du­ bio. si post debitam investigationem prudens dubium persistat, non est censen­ dus irregularis in dubio iuris, nec in dubio facti, in quo Ordinarius dispensare potest iuxta can. 15. a) Irregularitates ex defectu. Iuxta can. 984 sunt irregulares ex defectu: 1°. « Illegitimi, sive illegitimitas sit publica sive occulta, nisi fuerint lé­ gitimât! vel vota sollemnia professi ». Defectus est hic « natalium », legitimi praesumuntur, qui saltem sex menses a dic celebrati matrimonii vel intra de­ cem menses a die dissolutae vitae coniugalis nati sunt (can. 1115 § 2.). 2°. Defectus corporis: e corpore vitiati, qui secure propter debilitatem, vel decenter propter deformitatem altaris ministerio fungi non valeant. Ad im­ pediendum tamen exercitium ordinis legitime recepti, gravior requiritur de­ fectus neque ob hunc defectum prohibentur actus qui rite poni possunt ». Talis defectus est: a. Caecitas vel caecutientia, si haec postvenerit, dispensa­ tio impetrari potest a Sancta Sede. — b. Surdi et muti irregulares sunt, si surditas sup·ή merit. etsi totalis sit. item dispensari potest. — c. Carentes membro aliquo E) Personae sacram. 997 necessario: ut manu, pollice aut indice, paralytici, qui hostiam elevare et fran­ gere non possunt, vel adeo tremuli, quod calicem effundant, claudi, qui sine baculo adstare altari non possent. — d. Deformes sunt: qui tali vitio corporis af­ fecti sunt, ut horrorem vel risum excitent, nimie strabones (schielaugig, losco, louche, squint-eyed, kancsal), notabiliter gibbosi (hockerig, scrignuto, bossu, srump, pupos), veri nominis pygmaei (Zwerg, nano, nain, dwarf, torpe), vel gigantes etc. 3°. Defectus animi, i. e. vitia psychologica: « Qui epileptici vel amentes vel a daemone possessi sunt vel fuerunt, quod si post receptos ordines tales evaserint et iam liberos esse certo constet, Ordinarius potest suis subditis re­ ceptorum ordinum exercitium rursus permittere ». 4°. Ex defectu Sacramenti irregulares sunt « bigami qui nempe duo vel plura matrimonia valida successive contraxerunt » Ratio est, quia bigamia non perfecte significat unionem Christi cum Sponsa sua et quia bigamia aliquo modo incontinentiam sapit. 5°. Ex defectu famae sunt irregulares qui infamia iuris notantur. De his cf. De baptismo. E. 3. b. 2°. 6°. Ex defectu lenitatis sunt irregulares « iudex, qui mortis sententiam tu­ lit, » quod stricte interpretandum est, ergo solus iudex, non advocatus, nec iurati (Geschworenen, esküdtek), item: 7°. « Qui munus carnificis susceperint, eorumque voluntarii ac immediati ministri in exsecutione capitalis sententiae ». Carnifex omnimode irregularis fit, alii ministri tunc solum, si voluntarie cooperationem praestabant, milites er­ go qui adiguntur, non fiunt irregulares ,etsi sententiam immediate exseque­ bantur. b) Irregularitates ex delicto. Iuxta can. 985. sunt irregulares ex delicto: 1°. Apostatatae a fide, haeretici, schismatici. Est ergo delictum contra fi­ dem, seu abusus fidei. Nil refert, an etiam formaliter nomen dederit sectae acatholicae etc., sufficit factum exterius manifestatum, e. gr. qui dogma fidei (ut Assumptionem Deiparae, infallibilitatem R. Pontificis) explicite negaverit, iam irregularis factus est. Per abusum Sacramentorum tres incurri possunt irregularitates: per abu­ sum baptismi, matrimonii et ordinis (n. 2-4.). 2°. Delictum per abusum baptismi: « Qui praeterquam in casu extremae necessitatis baptismum ab acatholicis quovis modo sibi conferri siverunt » (can. 985 n. 2.). «Siverunt », ergo irregulares non sunt qui ante usum rationis bapti­ zat: sunt tali modo. 3°. Delictum per abusum matrimonii: « Qui matrimonium attentare aut civilem tantum actum ponere ausi sunt, vel ipsimet vinculo matrimoniali aut ordine sacro aut votis religiosis etiam simplicibus ac temporariis ligati, vel cum muliere iisdem votis adstricta aut matrimonio valido coniuncta » (ib. n. 3.). ggg VIII. ORDO. * Attentari » potest matrimonium vel coram Ecclesia, vel coram foro civili, quoad irregularitatem idem est delictum. Matrimonium potest validum esse (si votis temporariis tantum ligatus esset), irregularitas tamen contrahitur. « Cum ...muliere matrimonio valido coniuncta », ergo si mulier tantum matri­ monio civili erat ligata, contrahens cum ipsa non incurrit irregularitatem (Aertnys-Damen n. 605, 2). 4°. Delictum per abusum Ordinis: α Qui actum ordinis, clericis in ordine sacro reservatum, ponunt, vel eo ordine carentes, vel ab eius exercitio poena canonica sive personali, medicinali aut vindicativa, sive locali prohibiti » (ib n. 7.). « Qui » : ergo omnes, etiam laici fiunt irregulares, qui actum ordinis sacri ponunt, non ergo ordinum minorum, « vel eo ordine carentes » : e. gr. subdiaconus vel alius stola indutus partes agens diaconi in Missa solemni, sol­ lemniter baptizans, communionem distribuens; diaconus peccat sine commis­ sione haec faciens, sed non fit irregularis. « Prohibiti » : per poenam persona­ lem, quae potest esse medicinalis (e. g. excommunicatus celebrans, vel si sus­ pensus id laciat), aut vindicativa (can. 2298. e. gr. cui tantum in certa ecclesia licet ministerium exercere, vel degradatus), vel per poenam localem (celebrans tempore et loco interdicto). Per abusum vitae item tres incurruntur irregularitates (n. 5-7.). 5°. « Qui voluntarium homicidium perpetrarunt, aut foetus humani abor­ tum procuraverunt, effectu secuto, omnesque coopérantes » (can. 985 η. 4.). • Voluntarium » homicidium intelligitur, ergo voluntarium homicidium indi­ recte inducit irregularitatem. De abortu iam actum est. « Omnesque coopé­ rantes » refertur tum ad homicidium, tum ad abortum. Declaratio extensiva habetur quoad clericos in sacris constitutos, ideoque illis qui in bello « non legum necessitate coacti, sponte sua se obtulerunt ad arma suscipienda aut ea susceperunt, pro dispensatione ad S. Sedem erit recurrendum », etiam iis, qui iam ad militiam coacti fuerunt, sed cx alio servitio (puta sanitario) ad militiam pugnantem transierunt, etiamsi mortem vel mutilationem nulli intulerint (S. Cong. Consist. 25. oct. 1918 et 28. mart. 1919. AAS 1918, 481; 1919, 177). 6°. « Qui seipsos vel alios mutilaverunt, vel sibi vitam adimere tentaverunt » (ib. n. 5.). « Mutilatio » intelligitur gravis, ergo manus vel pedis, oculi etc. non digiti, auriculae, dentis. Tentamen ad vitam adimendam debet esse grave peccatum, ut quis irregularis fiat, item mutilatio, non est ergo pecca­ tum mutilatio prodiens cum moderamine inculpatae tutelae. 7°. « Clerici medicam vel chirurgicam artem sibi vetitam exercentes, si exinde mors sequatur » (ibid. n. 6.). « Medica ars » omnis nunc vetita est (can. 139 § 2) sine apostolico induito, permissa est in missionibus; irregularitas in­ curritur tantummodo, si « mors exinde sequatur n, si ergo exercitium artis ve­ titae graviter peccaminosum causa, non solum occasio est mortis. c) De impedimentis simplicibus ordinationis. Iuxta can. 987. sunt simpliciter impediti: Impedimenta fidei sunt duo (n. l°-2°.): 1 . « Filii acatholicorum », quamdiu parentes in suo errore permanent», a 1 qua n legem Comm. Interpret. CIC declaravit, « nomine filiorum intelligen- E) Personae sacram. 999 di tantum esse descendentes in linea paterna usque ad primum gradum » (14. jul. 1922. AAS 1922, 528). Aliud fidei impedimentum habetur: 2°. « Neophyti, donec, indicio Ordinarii, sufficienter probati fuerint » (can. 987 n. 6.). « Neophyti » intelliguntur adulti recenter baptizati, qui ergo con­ versi sunt ex ludaismo, Islam, religionibus paganis vel filii sunt atheorum mo­ dernorum. Impedimenta libertatis habentur quatuor (n. 3-6.): 3°. « Viri uxorem habentes » (ib. n. 2.). Si coniugatus etiam bona fide maio­ res ordines susceperit, ab eorundem exercitio prohibetur (can. 132. § 3.). Si di­ spensationem apostolicam obtinuerit, ordinatique est, matrimonii usus ei interdicitur (can. 1114), quae dispensatio tunc tantum concedi solet, si uxor sua sponte, praesertim si iunior sit et incontinentiae suspecta, religionem ingre­ ditur, vel saltem ad vitam mariti votum castitatis temporalis emisit. 4°. « Qui officium vel administrationem gerunt clericis vetitam cuius ra­ tiones reddere debeant, donec, deposito officio et administratione, atque ra­ tionibus redditis, liberi facti sunt » (ib. n. 3.). Officium debet esse clericis ve­ titum et tale, quod ad rationem reddendam coactus sit e. gr. thesaurarius vel depositarius aeris publici, magistratus, notarius, tutor, curator; non est prohi­ bitum consanguineorum fortunas pecuniasve curare, vel piarum causarum. 5°. « Servi servitute propria dicta ante acceptam libertatem » (ib. n. 4.) 6°. « Qui ad ordinarium militare servitium civili lege adstringuntur, ante­ quam illud expleverint » (ib. n. 5.). « Ordinarium d servitium non est servi­ tium «exercitii militaris », quod exigi solet per aliquot hebdomadas vel menses post exactum cursum servitii militaris nec servitium extraordinarium, non armis pugnans, ut servitium infirmarii sanitarii, capellani militaris etc. Hoc impedimentum extensum est etiam ad eos, et quidem ad omnes ordines suscipiendos, qui ad militiam nondum sunt vocati, sed forsan vocabuntur, vel quia aetate adhuc impares sunt, vel quia examine militari recte peracto, ad tempus inhabiles sunt declarati ad servitium militare (Comm. Interpret. CIC 2-3. jun. 1918. AAS 1918, 345). 7°. « Qui infamia facti laborant, dum ipsa, indicio Ordinarii, perdurat » (ib. n. 7.) De hac infamia facti actum est in tractatu de Baptismo E. 3. c. 2°. d) De cessatione irregularitatum et impedimentorum. Irregularitates cessare possunt per dispensationem, impedimenta simplicia vero per dispensationem vel cessationem causae. Dispensationes possunt largiri: 1°. Sedes Apostolica, cuius potestas sic adiri debet. In omnibus casibus secretis recurrendum est ad S. Poenitentiariam, in casibus vero puldicis saecu­ larium adeunda est Cong. disc. Sacram, si de presbyteris iam ordinatis aga­ tur: Cong. Concilii; in casibus religiosorum Cong. de Religiosis. Irregularitas ob attentatum matrimonium contracta deferenda est ad Cong. S. Officii. 2°. α Licet Ordinariis per se vel per alium suos subditos dispensare ab omnibus irregularitatibus ex occulto delicto provenientibus, ea excepta, de qua 1000 VIII. ORDO. in can. 985 η. 4 » (homicidium voluntarium, abortus, cooperatio). « Ordinariis» licet, non loci, sed propriis, ergo etiam Superioribus maioribus religionis cleri­ calis exemptae (can. 990 § 1.) 3°. « Eadem facultas competit cuilibet confessorio in casibus occultis urgentioribus in quibus Ordinarius adiri nequeat et periculum immineat gravis damni vel infamiae, sed ad hoc dumtaxat, ut poenitens ordines iam suscep­ tos exercere licite valeat » (ib. § 2.). Iuxta sententiam communem etiam extra confessionem dispensare possunt confessarii. Litteratura. L. Brancherau, La vocation sacerdotale, Paris 1896. — J. Lahitton, La vocation sacerdo­ tale, Paris 1906, 2. ed. 1928. — A. Ludwig, Weibliche Kleriker in der altkirchlichen und fruhmittelalti rlichen Kirche, in: Theol. prakt. Monatschr. 1910, 548-557, 609-617. — F. Gillmann, Zur Lehre der Scholastik vom Spender der Firmung und des Weihesakraments, Paderborn 1920. — A. Mulders, La vocation au sacerdoce, Bruges 1925. — A. Kalsbach, Die altkirchliche Einrichtung der Diakonissen bis zu ihrein Erloschen, Freiburg i. Br. 1926. — F· Hürth, Zur Frage nach dem Wesen des Berufs, in: Scholastik 1928, 94-102. — M. ]. Gerlaud, Le ministre extraordinaire du sacrement de l’ordre, in: Rev. Thomiste 1931, 874-885. — A. Mitterer, Mann und Wcib nach dein biologischen Wcltbild des h). Thomas und der Gegenwart, in: ZfkTh 1933, 491-556. — C. Baisi, Il ministro straordinario degli ordini sacramentali, Roma 1935. — E. Krumberger, Würde und Adel der Frau, Aschailenburg 1938. — .V. Rocholl, Die personale Würde der Frau, Paderborn 1940. — Oda Schneider, Das Priestertum der Frau, ed. 3. Wien 1940. — M. Bockeler, Das grosse Zeichen. Die Frau als Symbol gottlicher Wirklichkeit, Salzburg 1941. — A. Mitterer, Die Zeugung der Organismen insbesondere des Menschen nach dem Wcltbild des hl. Thomas und dem der Gegen­ wart, Wien 1949. — J. Colson, L’évêque dans les communautés primitives, Paris 1951. — J. Lécuyer, La grace de la consécration épiscopale, in: Rev. scienc. phil. theol. 1952, 389417. — C. Spicq, Spiritualité sacerdotale d’après St. Paul, Paris 1953. — AL Pfliegler, Priesterliche Existenz, 3. ed. Wien 1953. — J. A. Wahl, The exclusion of woman from holy or­ ders, Washington 1959. — D. Zahringer, Die Frau am Altar u. auf der Kanzel?, in: Erbe u. Auftrag 1960, 304-315. F) De ritibus Sacramenti Ordinis. Legibus cultualibus iam pertractatis remanent considerandi ritus ordina­ tionis, tum respectu evolutionis historicae, tum respectu legum stricte liturgicarum. Agendum ergo est: 1. 2. 3. 4. 5. D ritibus ordinum minorum. De ritibus ordinationis ministrorum sacrorum. De ritibus consecrationis presbyteri. De ritibus consecrationis episcopi. De ritibus ordinationi analogis. 1. De ritibus ordinum minorum. Primo in tota hac quaestione semper consideranda est evolutio rituum, secundo vero describi et explicari debet hodiernus ritus Romanus respectivi Ordinis. a) Evolutio rituum ordinum minorum. 1 . Ritus Romanus antiquus ordinum minorum. Etsi ut iam dictum est superius B. 1. arg. II.) saec. III clare omnes 1res minores iam testimonium habent Romae, ritus ordinationis cognitus est usque hodie solum lectoratus ei F) Ritus. 1001 acolythatus. Ritus non fallens liturgiae Romanae sobrietatem constat in tradi­ tione libri S. Scripturae (Ilippolyt. c. 12), Pontifex verbis munus ei concredidit ute.gr.: «Intercedente B. Petro principe apostolorum et S. Paulo vase electio­ nis, salvet et protegat et eruditam linguam tribuat tibi Dominus » (Ordo quo­ modo in sancta romana ecclesia lector ordinetur, M. Andrieu, Rev. scienc. eccl. 1925, 352-274, cf. Righetti IV, 280). Ordinatio autem acolythi legitur in Ordine Romano XXXIV. (see. Andrieu, Les Ordines Romani III. 1951, 543-547) ut saec. VI usus fuit: Summus Pontifex si venerit ad « communicandum, faciunt eum venire ad se et porrigit in ulnas eius sacculum super planetam et proster­ nit se in terram cum ipso sacculo et dat ei orationem sic: Intercedente beata et gloriosa semperque sola virgine Maria et beato Petro apostolo, salvet et custodiat et protegat te dominus » (1. cit. p. 603). Sacculus iste fuit ad portan­ dam Eucharistiam (pia « fermentum » aliis ecclesiis, dein etiam aegrotis ad communicandum, « acolythi enim sacramentorum portanda vasa suscipiunt et ministrandi sacerdotibus ordinem gerunt » dicit Joannes diaconus fine saec. V-i (PL 59, 405). 2°. Ritus franco-romanus ordinum minorum, a. Simplex et sobrius ritus liturgiae Romanae purae modificatus novisque ritibus e liturgiis typi Galli­ cani transsumptis auctus apparet in Pontificali Romano-Germanico saec. X-i. Fontes hi Gallicani sunt: (1) Statuta Ecclesiae antiqua (falso Cone. Carth. IV.) e prima parte s. V-i, (cf. C. Munier, Une forme abrégée du rituel des ordina­ tions, in: Rev. scienc. rel. 1958, 79-84, textus: Andrieu, Ordines III, 615-619 et Denz. n. 150-158). — (2) Gelasianum primigenium (Benedictiones super eos qui sacris ordinibus benedicendi sunt, Wilson p. 147-148) saec. VI-VII. — (3) Miswle Francorum (saec. VII-VIII. PL 72, 318-319). — (4) Gelasiana saec. VIII-i. Ri­ tus hic tripartitus erat et uniformis quoad schema suum in quatuor ordinibus mi­ noribus: admonitio — traditio — benedictio. — b. Admonitio quae hodie legitur a Durando originem ducit (Rationale divinorum officiorum scriptum 1286-1291 et cius Pontificale versus 1290), sed eius prima pars, quae de officiis agit e Gal­ licanis fontibus sumuntur, partim e Statutis Eccl. Antiquis, partim ex Ep. de gradibus S. Isidori (PL 83, 895). — c. Admonitioni succedit traditio instrumento­ rum quae primo in Statutis dictis invenitur, huic Gelas, saec. VIII-i adiunxit etiam aperitionem portae ecclesiae in ordinatione ostiarii, qui claves accipit de altario, lector « codicem de quo lecturus est », exorcista « libellum in quo scripti sunt exorcismi », acolythus « cereoforaleum (!) cum cereis » et « ur­ ceolum vacuum » (cf. Denz 154-157). — d. Benedictio ipsa fit more Gallicano cum « praefatione » seu invitatorio ad orandum et oratione benedictionis, quae hodiernis textibus iam leguntur in Gelasiano primigenio. 3°. Ritus penes Durandum. Ritum franco-romanum tum Pontificale Cu­ riae saec. XH-i, tum Pontificale Durandi (1292-1296) retinuit. Durandus admo­ nitiones ieiunas ordinum minorum ulterius evolvit declarationi simplici de obli­ gationibus adiiciens exhortationem longiorem allegorico-mysticam. Ritus hic Durandi dein exiguis modificationibus usque ad Pontificale Romanum hodier­ num permansit. b) Explicatio ritus Romani ordinum minorum. Structura horum ordinum minorum uniformis est, ut iam diximus: admo­ nitio, traditio instrumentorum, benedictio cum invitatorio ad orandum et ora­ 64 · Radô, Efich. Liturgicum, 1002 VIII. ORDO. tio benedictionis, in qua pro recte exercendo munere precamur, acolythatus ha­ bet tres orationes. Quatuor minores praecedit collatio tonsurae. Γ. Tonsura. Tonsura non est ordo peculiaris, sed est ritus aggregationis laid in statum clericalem. Qui hucusque laicus i. e. simplex fidelis fuit, fit nunc « haereditas Domini », graece « klêros », unde clericus appellatur, haereditas significat possessionem. Renuntiatio statui laicali et obsequium erga Deum ex­ primuntur toto hoc ritu. a. Ritus incipit invitatorio (» Oremus fratres carissimi »), quo Pontifex pre­ catur pro perseverante constantia intentionis permanendi in servitio Dei et pro liberatione ab omni α saeculari desiderio ». b. Post haec, sedente Pontifice, schola inchoat et prosequitur Ant. et Ps. 15: « Tu es Domine, qui restitues hereditatem mihi », dum Ps. canitur, Pon­ tifex cum forficibus incidit unicuique extremitates capillorum in quatuor locis, videlicet in fronte, in occipitio (Genick, nape, nuque, nyakszirt), ad utramque aurem deinde in medio capitis aliquot crines capillorum et in bacile seu lance deponit. Quilibet dum tondetur dicit simul cum Pontifice vel eo suggerente statim post eum (CRit d 2682,3) verba: « Dominus pars hereditatis meae et calicis mei, tu es qui restitues hereditatem meam mihi ». c. Omnibus tonsis, surgit Pontifex, mitra deposita et dicit stans versus illos orationem (pia Deo supplicat, ut tonsurati in Dei « dilectione perpetuo ma­ neant ». d. Quia relicto statu laicali, iam clerici facti sunt, accipiunt vestimentum liturgicum clericorum commune: superpelliceum. (1) Quae sit pars hereditatis clerico obveniens, ostenditur cantu investitionis Ps. 23. et ant. « Hi accipient benedictionem a Domino... » Ps. 23. ingressum sollemnem celebrat Domini in sanctuarium suum, per accommodationem liturgicam intelligitur Christus per ascensionem glorificatus: clericus qui Eum in hereditatem accepit, parti­ ceps erit et gloriae Christi, « ascendet in montem Domini ». Inter cantum Pontifex sedet cum mitra. — (2 Post cantum surgit et sine mitra ad altare conversus dicit « Oremus », ministri dicunt « Flectamus genua », « Levate n. Mox ad tonsos genuflexos versus autem dicit orationem, quae a Deo exposcit, ut tonsi clerici « devoti in Ecclesia persistentes » « vitam mereantur percipere aeternam ». — (3) Deinde sedet cum mitra et accipiens in manum superpel­ liceum, dicit: « Induat te Dominus novum hominem, qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanctitate veritatis ». Et mox imponit illud cuilibet. — (4) Deum oratione finali Deum obsecrat, ut famuli nunc investiti « ab omni servitute saecularis habitus » emundentur, sicque per virtutem Dei α heredi­ tatem mereantur subsequi aeternam ». 2°. Ritus ostiariatus. a. Admonitio. In omnibus ordinibus minoribus Pontifex sedet cum mitra in faldistorio ante medium altaris, ordinandique praesentantur ab archidiacono genuflexi coram Pontifice cum candelis in manibus. Admonitio enumera­ tis officiis ostiarii praecipue duas virtutes eis commendat: sint providi, ne per negligentiam eorum (piae in ecclesia sunt, aliquid pereat, sintque ad tem­ pus diligentes (pünktlich, esatto, pontos) i. e. certis horis aperiant domum Dei fidelibus Sollerter studeant insuper, ut etiam « invisibilem Dei domum, cor­ da scilicet fidelium, dictis et exemplis eorum claudant diabolo et aperiant Deo ·. â F) Ritus. 1003 b. Traditio instrumentorum. Pontifex accipit et tradit omnibus claves Ec­ clesiae, quas successive omnes manu dextera tangunt, Pontifice dicente: « Sic agite, quasi reddituri Deo rationem pro iis rebus quae his clavibus recludun­ tur». Post haec archidiaconus ducit eos ad ostium ecclesiae et facit illos clau­ dere et aperire, tradit eis etiam funem campanarum, faciens eos campanas pulsare. Iuxta decr. CRit sufficit solummodo aperire et claudere ianuam non est necesse etiam clavi obserare (d 2682,5), loco pulsationis campanarum po­ test campanula parva agitari (d 3315,2-4.). c. Benedictio. Ostiarii reducuntur ad Pontificem, ante eum in genua pro­ cumbunt, ille vero cum mitra stans versus illos dicit invitatorium ad orationem, in quo pro gratia muneris implorat Deum, ut sit eis « fidelissima cura in domo Dei diebus ac noctibus », ad dignam celebrationem liturgiae (« ad invocan­ dum nomen Domini »). Dein conversus ad altare dicit « Oremus », ministris respondentibus « Flectamus genua. - Levate ». Pontifex tunc versus ad illos genuflexos obsecrat Deum pro benedictione, sicque modo deprecativo eos constituit « ianitores Ecclesiae ». Ritus descriptus idem est penes ceteros or­ dines minores. Oratio « in silentio » videtur esse servanda (NCR 440). 3°. Ritus lectoratus. a. Admonitio. Pontifex post officia lectorum declarata exhortatur ordinan­ dos, ut « verba Dei, videlicet lectiones sacras distincte et aperte, ad intelligentiam et aedificationem fidelium, absque omni mendacio falsitatis proferant. Qua finis sublimior commendatur eis, quod ore legunt, corde credant, atque opere compleant, sicque auditores verbo pariter et exemplo doceant. b. Traditio instrumentorum. Pontifex accipit et tradit omnibus a codicem de quo lecturi sunt », qui potest esse Missale, lectionarium, breviarium, S. Scriptura, hunc manu dextera tangunt, Pontifice dicente: « Accipite et estote verbi Dei relatores, habituri, si fideliter et utiliter impleveritis officium vestmm, partem cum iis, qui verbum Dei bene administraverint ab initio ». Sicut in omnibus minoribus semper duo vel tres accedunt simul tangentes instru­ menta, qui dein recedunt successoribus tradentes locum. c. Benedictio. Post invitatorium in oratione Pontifex obtestatur lectores, nt studio S. Scripturae intenti sint (« assiduitate lectionum instructi sint »), fi­ nis vero sublimior praefigitur eis, ut « agenda dicant, et dicta opere impleant ». 4°. Ritus exorcistatus. a. Admonitio. Enumeratis tribus officiis (obiectio daemonum, cura ordinis in coetu liturgico, aquae provisio ad fines cultuales), Pontifex exposcit ab ordi­ nandis, ut discant per officium eorum vitiis imperare et a mentibus corpori­ busque eorum omnem immunditiam et nequitiam eiicere. b. Traditio instrumentorum. Pontifex tradit illis librum in quo scripti sunt exorcismi, cuius loco tradi potest Missale vel Pontificale, quem librum dextera tangunt, Pontifice interca dicente: « Accipite et commendate memoriae, et habete potestatem imponendi manus super energumenos, sive baptizatos sive catechumenos ». « Energumenus » est vocabulum graecum christianum, verbotenus significat hominem in quo alius operatur, seu « energon » est. Deno­ minationis fundamentum habetur Eph 2,2 ubi dicitur, quod malignus « spiri­ tus nunc operatur (energei) in filiis inoboedientiae, inde per passivum « ener­ gumenos » significatur homo operationi diaboli subiectus, aliis verbis « daimonizomenos n (Mt 4,24) seu daemoniacus, aliter obsessus. « Sive baptizatus. VIII. ORDO. 1004 sive catechumenus » ideo dicitur, quia saec. IV-VII, praecipue in Occidente obsessi eidem disciplinae subiecti fuerunt: in atrio solum ecclesiae inter cate­ chumenos et poenitentes locum habebant, saepe in cellis ecclesiae adjacenti­ bus habitabant, cotidicque exorcismis subjiciebantur. c. Benedictio. Invitatorio Pontifex voce supplici postulat, ut exorcistae novi sint » spirituales imperatores ad abiiciendos daemones de corporibus obsessis », idem paulo aliter deprecans in oratione benedictionis, ut « probabiles (i. c. probati) medici sint Ecclesiae Dei, gratia curationum virtuteque confirmati », ubi sub primo charisma scu gratia gratis data curationis praeternaturalis, sub altero autem sanctitas subiectiva virtutum intelligendum est. 5°. Ritus acolythatus. a. Admonitio. Muneribus acolythorum recensitis (candelas = cerofcrarium ferre, luminaria accendere, vinum et aquam ministrare) Pontifex ordinandos ob­ secrat, ut munera sua rite impleant: sint lux, « in medio nationis pravae et perversae luceant sicut luminaria in mundo, verbum vitae continentes », sintque ipsi «Deo sacrificium per castam vitam et bona opera», tunc enim «in Dei sacrificio digne vinum suggerent et aquam ». b. Traditio insrumentorum. Quartus gradus, acolythatus prolixiorem ha­ bens ritum duplici traditione gaudet, primo omnibus tradit candelabrum cum candela exstincta, dicens: « Accipite ceroferarium cum cereo et sciatis vos ad accendenda Ecclesiae luminaria mancipari, in nomine Domini ». Deinde tra­ dendo urceolum vacuum, dicit communiter omnibus: « Accipite urceolum ad suggerendum vinum et aquam in Eucharistiam sanguinis Christi, in nomine Domini ». c. Benedictio. Invitatoria voce Pontifex exposcit ab acolythis, quod « lu­ men visibile manibus praeferentes, lumen quoque spirituale moribus prae­ beant, adiuvante D.N. J. Christo. » Ad augendam sollemnitatem huius ordinis tres dicuntur orationes deprecati vae Deum supplicibus verbis petentes, ut « accendat mentes et corda eorum ad amorem gratiae Dei, ut illuminati vultu splendoris Eius, fideliter Deo in sancta Ecclesia deserviant », mentesque eorum a Deo « lumine scientiae illustrentur et pietatis Dei rore irrigentur ». 2. De ritibus ordinationis ministrorum sacrorum. Respectu praecisivo caeremoniarum posset subdiaconatus tractari simul cum ordinibus minoribus, structura ritualis eius enim persimilis est ritui mi­ norum. Ex altera parte vero inde a medio aevo pertinet ad ordines maiores, e (piorum ritu prex litanica et investitio etiam in subdiaconatus ritum transsumpta sunt, ideo simul enarratur cum ritu diaconatus. a) De ritibus subdiaconatus. 1 . Evolutio ordinationis subdiaconi. a. In liturgia Gallicana iam saec. Vll-o habetur traditio instrumentorum subdiacono facta (Missale Francor. PL 72,319 s). Traditur calix vacuus cum patena, forma vero est: « Vide cuius mi­ nisterium libi traditur... », (piae plures propositiones quoque continet admo­ nitionis hodiernae. Invitatorium ibidem (nomine « praefationis ») cum oratione benedictionis eadem sunt quam in hodierno Pontificali, et iam in Gelasiano primigenio legitur (Wilson p. 118). — b. Inde a saec. X-o iam occurrit inves-ttlio subdiaconi cum manipulo (Pont. Romano-Germanic.), ut insigne huius F) Ritus. 1005 gradus, sacc. XII-o (Pont. Curiae) coeperunt etiam amictum seu humerale et tunicam hac occasione tradere, (pios ritus Durandus in suo Pontificali (12911296) retinens adiunxit etiam traditionem libri Epistolarum. — c. Ritus sic fere integer iam penes Durandum habetur, post eum solummodo adiecta fuit instructio Pontificis de castitate huic ordini adnexa, initio totius ordinationis. 2°. Explicatio ritus Romani subdiaconatus. a. Ut mox dictum est, ritus subdiaconatus incipit cum instructione Epi­ scopi de obligatione castitatis subdiaconatui adnexa. In praesentatione ordi­ nandorum cum nomine eorum simul adsignandus est etiam titulus canonicus ordinationis, quia abhinc iam semper famulatui Dei mancipatus est. Ideo ulti­ ma mora ei datur, ut consideret quod onus ultro appetant, hactenus adhuc li­ beri sunt, licetque adhuc eis ad saecularia desideria transire. Suscepto autem hoc ordine — monentur ab Episcopo — « amplius non licebit a proposito re­ silire, sed Deo, cui servire regnare est, perpetuo famulari, et castitatem illo adiuvante, servare oportebit». Si vero in sancto proposito perseverare placet, «in nomine Domini: huc accedite! » — dicitur eis. b. Responsum taciturnitate sua animos perfringens est, quod ordinandi nihil dicentes eousque stantes in locis super tapetia se prosternunt, dum Li­ taniae Omnium Sanctorum canuntur vel recitantur, sicque ostendunt proposi­ tum suum firmum se omnino Dei famulatui devovendi, simulque per oratio­ nem fidelium Omnes Coelicolas ad adiuvandum implorare. Pontifex mitram in capite tenens super faldistorium sive in plano, sive in suppedaneo altaris jaratum, ministri vero ceteri genua flectunt cum omnibus adstantibus. Versus inem Litaniarum ante « Ut nos exaudire digneris », Pontifex surgit cum mi­ tra ab accubitu, et se ad ordinandos vertens et baculum pastoralem in manu tenens, super prostratos trinam dat Benedictionem specialem: « Ut hos electos f benedicere digneris », dein secundo: « benefdicere et sanctififcare digne­ ris», tertio vero: « benedifeere et sanctifficare etconseferare digneris ». c. Admonitio. Ordinandis genuflexis in modum coronae, Pontifex eos se­ dens cum mitra in faldistorio alloquitur; ordinandi iam ab initio sunt induti alba et cingulo et amictu non tamen super caput, manipulum tenentes manu sinistra, tunicellam super brachium sinistrum, candelam (exstinctam) in manu dextera. Pontifex prius enarrat officia subdiaconi; dein exhortatur eos, ut visi­ bilia ministeria nitide et diligentissime compleant, insuper « invisibilia horum exemplo perficiant ». Exemplo sunt: altare, cui serviunt, est ipse Christus, pal­ lae et corporalia sunt membra Christi, sc. fideles, si ergo « contingat in aliquo fideles maculari, praebenda est ab eis aqua caelestis doctrinae. Insuper tales esse debent, ut fidelibus bonum exemplum praebeant assiduitatis in servitio Dei, in vigilantia, sobrietate et castitate. d. Traditio instrumentorum. Ordinandi omnes surgunt, et bini ascenden­ tes ad faldistorium dextera manu tangunt calicem vacuum cum patena super­ posita, circa nodum tangunt non vero patenam, dum Pontifex dicit: « Videte, cuius ministerium vobis traditur, ideo vos admoneo, ut ita vos exhibeatis, ut Deo placere possitis ». Dein surgunt et non descendentes pergunt ad latus Evangelii ad archidiaconum, ibique tangunt successive urceolos seu ampullas cum vino et aqua ac bacile cum manutergio, deinde descendunt et redeunt ad loca sua, ibique stant, alii vero interea iam ante Pontificem calicem tan­ gunt (Nabuco 1,106). looe VIII. ORDO. c. Benedictio. Pontifex eodem ritu sicut in collatione minorum, prius dicit invitatorium ad orationem: « Oremus Deum ac Dominum nostrum, fratres ca­ rissimi... » ut ordinati « in conspectu Dei fideliter servientes praedestinata Sanctis praemia consequantur », in oratione autem precibus infimis petit Do­ minum, ut ordinati « in sacrario Dei sancto strenui, sollicitique caelestis mi­ litiae instituantur excubitores (Wachter, keeper, guardia, or), sanctisquc alta­ ribus Dei fideliter subministrent ». f. Investitio. Pontifex iterum sedet in faldistorio, subdiaconi autem sin­ guli accedentes genuflexi accipiunt (1) amictum in collo ordinatorum adhuc iacentem in caput cum verbis: « Accipe amictum, per quem designatur casti­ gatio vocis. In nomine Paftris etc. ». Humerale seu amictus hic nativam suam habet significationem: est enim velamen capitis occasione sacrificii ab anti­ quis Romanis usitatum (cf. « capita ante aras Phrygio velamur amictu » Ver­ gil. Aeneis III, 543 s.), inter sacrificium inculcabatur « silentium sacrum », quia vero subdiaconi iam ad ministrandum ad sacrificium ordinantur, accipiunt amictum, velamen sacrificale, simulque monentur ad mores modestos, ad recollectionem tacitam (« castigatio » i.e. retentio, coercitio vocis seu loquelae inu­ tilis). — (2) Dein inmittitur manipulus in sinistrum brachium cuiuslibet ordi­ nati cum verbis: « Accipe manipulum per quem designantur fructus bonorum operum. In nomine etc. ». Manipulus usque ad saec. IX. fuit mappula i. e. pan­ nus lineus ad detergendum sudorem, eo tempore iam evasit insigne distinctivum subdiaconatus, qua sudarium in memoriam reducit labores et opera, ob quae sudavit et alsit clericus, opera nempe suscepta in bonum fidelium, sicque manipulus designat fructus bonorum operum. — (3) Deinde subdiaconus induitur tunicella, Pontifice dicente: « Tunica iucunditatis et indumento lae­ titiae induat te Dominus. In nomine etc. ». Tunicella a saec. IX-o iam vesti­ mentum distinctivum fuit subdiaconorum, vestis sollemnis semper albus laeti­ tiam natura sua signans, dein etiam significat « illum novum hominem » (cf. in ritu tonsurae), qui in Baptismo primo creatus novo charactere accepto sem­ per novitate quadam augetur, sic in collatione diaconatus, unde dein formula investitionis gaudium annuntians etiam in ritu subdiaconatus usuvenit. — (4) Demum omnibus tradit librum Epistolarum, omnibus manu dextera simul tan­ gentibus, dicens: « Accipite librum Epistolarum, et habete potestatem legendi eas in Ecclesia sancta Dei tam pro vivis, quam pro defunctis. In nomine Paftris etc. ». Omnibus expeditis, suggerente archidiacono ordinati redeunt ad loca sua, unus tamen de noviter ordinatis, tunica indutus, dicet Epistolam suo tempore. b) De ritibus diaconatus. 1°. Evolutio ordinationis diaconi. Evolutio trium ordinum sacramentalium (diaconatus, presbyteratus, episcopatus) tribus phasibus perfecta est. Prima phasis est ritus antiquissimus, cuius fons unicus est Paradosis Apostolikê S. Hippolyti versus 220. Secunda phasis est ritus Romanus purus saec. VI-IX, fontes eius 1res Sacramentarii Leonianum, Gregorianum et Gelasianum primi­ genium, et Ordo Rom. XXXIV. iuxta numerationem Andrieu (cf. Les Ordines Romani du haut moyen âge, III. 1951, p. 533-613). Tertia phasis est ritus franco-romanus saec. Χ-ΧΠΙ., quando elementa ritualia e liturgiis Gallicanis as­ sumpta ritum Romanum sobrium novis ritibus ditiorem simulque paulo intricatiorem et versicolorem effecerunt. Fontes Gallicani quoad maiorem partem nunc iam ignoti sunt, quia deperditi evolutionis vero huius stationes sunt Pon- F) Ritus. 1007 tificale Romaiio-Germanicum saec. X-i (cuius prototypiis habetur in Orcline Romano Vulgato Ilittorpii), Pontificale Romanae Curiae saec. XII-XIIL et Pon­ tificale Durandi (scriptum inter 1291-1296). In descriptione phasis primae tres orclines sacramentales simul enarrantur, phasis secundae autem diaconatus et presbyteratus simul dilucidantur, dum descriptio phasis tertiae singillatim fiet quoad tres ordines supradictos. a. Ritus· antiquissimus omnium trium ordinum sacramcntalium teste Hip­ polyto versus 220 est simplicissimus. Primus ritus (1) est impositio manuum. Diaconis ordinandis solus episcopus imponit manus, cpiia « non in sacerdotio, sed in ministerio episcopi » ordinantur, ordinando autem ad presbyteratum «imponat manum super caput eius episcopus, contingentibus /i. e. cum eo si­ mul tangentibus/ etiam presbyteris » (c. 8). Electo ad episcopatum omnes qui praesentes fuerint episcopi « imponant super eum manus et presbyterium adstet quiescens» (c. 2.). — (2) Secundus ritus est tacite prolata fidelium precatio: «Omnes autem silentium habeant, orantes in corde propter descenionem Spi­ ritus ». — (3) Forma sacramentalis vero in omnibus tribus ordinibus constat ex oratione ab episcopo inter impositionem manuum prolata. Sic ordinando ad episcopatum « unus de praesentibus episcopis ab omnibus rogatus, imponens manum ei, qui ordinatur episcopus, oret, ita dicens: Deus et Pater DNJ Chris­ ti, pater misericordiarum et Deus totius consolationis... ». Super presbyterum dicitur oratio: Deus et Pater DNJ Christi, respice super servum tuum... », in ordinatione diaconi vero dicebatur: « Deus qui creasti omnia et Verbo perordinasti, pater DNJ Christi... ». Hae orationes in liturgia Romana posterioris aevi nullum vestigium reliquerunt. — (4) In ordinatione episcopi, fortasse etiam presbyteri sequitur osculum pacis: « Omnes offerant os pacis, salutan­ tes eum, quia dignus factus est ». b. Ritus Romanus purus (saec. VI-IX) est secunda phasis evolutionis. Structura simplicissima ordinationis penes Hippolytum Romae decursu sae­ culi Vl-i aliquantulum aucta apparet, textus vero orationum prorsus mutati sunt. Ritus ordinationis diaconi et presbyteri omnino identici sunt, textibus, ut patet, differentibus. — (1) Novus ritus est praesentatio ordinandorum. Ponti­ fex dixit ad fideles: « Auxiliante Domino Deo et Salvatore nostro J. Christo elegimus in ordine diaconi sive presbyteri illum subdiaconum, sive diaconum de titulo illo » (Gelasianum Wilson p. 22). Recitatis nominibus praesentium ordinandorum, sic pergebat: « Si quis habet aliquid contra hos viros, pro Deo et propter Deum cum fiducia exeat et dicat. Verumtamen memor sit commu­ nionis suae », quae formula per saecula hodieque permansit, cum mutatione « conditionis suae » qua reverentia significatur statui clericali debita. Consen­ sus fidelium Romae verisimiliter tacita fuit, in ritu vero Gallicano adclamatum est: « Dignus est! » — (2) Invitatione « Oremus dilectissimi Deum Patrem omnipotentem... » sequitur oratio fidelium pro candidatis ordinum, quae penes Hippolytum secreta fuit, nunc vero novum quid inductum apparet: prex quae­ dam litanica. « Et post modicum intervallum mox incipiant omnes Kyrie elei­ son cum letania », dicit Gelasianum (Wilson p. 22), nescimus, num iam tunc aliqualis litania Omnium Sanctorum decantata fuerit. Mos hic genuinus Ro­ manus fuit, in liturgiis typi Gallicani litania desideratur. — (3) Investitio nunc locum habet ordinandorum, diaconus ordinandus accipit dalmaticam, futurus iresbyter autem planctam. — (4) Impositio manuum, a Patribus et scriptorijus huius aetatis saepius commemorata, in fontibus liturgicis supponitur. — IOOS VIII. ORDO. (5) Orationes consecra toriae in tribus Sacramentariis (Leonianum, Gregorianum, Gelasianum) eaedem sunt tum in ordinatione diaconi, tum in presby­ teri, si quaedam lectiones variantes excipiuntur. Pro diaconis usque hodie ea­ dem dicitur oratio consecratoria (B Adesto, quaesumus omnipotens Deus, ho­ norum dator ») mutata in formam praefationis, etiam pro presbyteris hodicque fere verbis horum trium Sacramentariorum fit totus actus consecratorius: duae dicuntur orationes invitatoriae (a Oremus dilectissimi... ut super hos famulos tuos » et « Exaudi nos... n), dein dicitur praefatio consecratoria (« ...honorum auctor et distributor omnium dignitatum »), in ritu hodierno remansit quoque « benedictio n in solo Gelasiano primigenio contenta (« Deus sanctificationum omnium auctor η a Wilson p. 24). — (6) Post precem consecratoriam a ponti­ fice et presbyteris osculum pacis noviter ordinatis, dein cantabatur Alleluia, vel Tractus, lectum fuit Evangelium et « completur Missa ordine suo » (Ordo XXXIV. Andrieu III, 606). c. Ritus franco-roinanus (saec. Χ-ΧΠΓ). Hoc aevo totus ritus ordinationis diaconi, de quo nunc iam exclusive agitur, novis adhuc ritibus auctus est. — (1) Ad praesentationem ordinandorum accessit postulatio ordinationis: « Po­ stulat sancta mater Ecclesia », — (2) Durandus in suo Pontificali composuit admonitionem, quae usque ad hunc diem dicitur ( «Provehendi ad leviticum ordinem »). — (3) Innovatio ad tramitem usus Gallicani saec. XIII-o adhuc usitati in ritu Romano fuit dismembratio praefationis consecratoriae a Du­ rando inducta. Post verba enim « ...agenda concedere » praefationis pontifex singulis ordinandis manum dexteram imponit, cum forma indicativa saeculo illo a Canonists valde desiderata: « Accipe robur... » — (4) Investitio ordi­ nandorum aevo praecedenti, ut dictum est fuit ante actum sacramentalem, (supra b. /3/), hoc aevo autem post actum sacramcntalem accipiunt stolam et dalmaticam, formulas respectivas composuit Durandus, (piae ex eo tempore usitantur. — (5) Traditio libri Evangeliorum iam in Pontificali Romano-Germanico occurrit. 2 . Explicatio ritus Romani diaconatus, a. Postulatio. Finita Epistola, pon­ tifex surgit et sedet ad faldistorium ante altare cum mitra. Ordinandi in mo­ dum coronae genuilcctunt coram pontifice, induti amictu, alba, cingulo, ma­ nipulo, tenentes in manu sinistra stolam, super brachium sinistrum dalmaticam, manu dextera vero candelam extinctam, sicque respondent, quando a notario singulatim nominantur. Dein archidiaconus dicit: « Postulat sancta mater Ec­ clesia, ut hos praesentes subdiaconos ad onus diaconii ordinetis ». Ad inter­ rogationem pontificis respondet: « Quantum humana fragilitas nosse sinit et scio et testificor ipsos dignos esse ad huius onus officii ». Dein fit per ponti­ ficem praesentatio per antiquissimam formulam « Auxiliante... » (cf. 1°. b./l/). b. Admonitio. Post officiorum enumerationem exhortatur cos episcopus, ut « tanti dignitati n et tam « grandi privilegio hereditatis » sancta conversatione respondeant. Sint itaque diaconi « assumpti a carnalibus desideriis » sintque semper « nitidi, mundi, puri, casti, sicut decet ministros Christi et dispensa­ tores mysteriorum Dei n. ut « hereditas et tribus amabilis Domini esse » mereantur. Una voce, ut adhuc inculcatur ab episcopo, curent, « ut quibus Evan­ gelium ore annuntiant, vivis operibus exponant ». — c. Si non sint ordinati subdiaconi, nunc recitantur Litaniae Sanctorum, (cf. supra 2. a. 2°. b.). d. Invitatorium duplex ad sollemnem consecrationem est: « Commune vo­ tum communis oratio. » et α Oremus fratres carissimi... », prior dicitur sedens F) Ritus. 1009 in faldistorio cum mitra, altera stans cum mitra versus ordinandos. Scopus huius invitationis est, ut consecratione episcopi super ordinandos prolata fideliiunque prece adstipulante futuri diaconi « leviticae benedictionis ordine clarescant et spiritali conversatione praefulgentes, gratia sanctificationis elu­ ceant ». c. Praefatio consecratoria. (1) Mitra deposita, pontifex ante pectus exten­ dit manus et cantat vel legit praefationem, quae cum dialogo consueto incipit. Episcopus voce supplici implorat Deum, qui est « ordinum distributor », i. e. graduum Sacramenti Ordinis, dein « officiorum dispositor » eorundem gra­ duum, ac « honorum dator », quive « sacri muneris servitutem trinis gradibus ministrorum nomini suo militari constituit », ut ordinandorum admissa pec­ cata purget et ea quae sunt agenda, concedat. — (2) Praefatio nunc interrum­ pitur, pontifex solus manum dexteram extendit et ponit super caput cuiuslibet ordinandi, dicens singulis: « Accipe Spiritum Sanctum ad robur et ad resi­ stendum diabolo et tentationibus eius. In nomine Domini ». — (3) Postea pro­ sequitur praefationem, cuius prima verba sunt forma sacramentalis essentialis, ideo sine cantu, voce clara proferenda sunt, extensam tenendo manum dexteram: Emitte in eos, quaesumus Domine, Spiritum Sanctum, quo in opus ministerii tui fideliter exsequandi septiformis gratiae tuae munere roborentur » (Variat, in Rubric. Pont. Rom. CRit d 20. febr. 1950). Postea cantando vel legendo complet praefationem consecratoriam. f. hwestitio. Diaconis nunc iam rite ordinatis traduntur insignia ordinis sui. (1) Pontifex sedens in faldistorio cum mitra cuilibet ordinando ante se genufle.xo, stolam quam singuli in manu sinistra habent, imponit super hume­ rum sinistrum, dicens: « Accipe stolam candidam de manu Dei, adimple mi­ nisterium tuum, potens est enim Deus, ut augeat tibi gratiam suam. Qui vivit... » et facit super quemlibet signum Crucis, diaconi autem stolam alligant sub brachio dextero. — (2) Deinde pontifex singulos totaliter induit dalmatica, dicens: « Induat te Dominus indumento salutis et vestimento laetitiae, et dal­ matica iustitiae circumdet te semper. In nomine Domini ». g. Traditio Evangelii. Diaconi nobilissimum officium est esse praeconem Evangelii. Ideo pontifex accipit et singulis tradit librum Evangeliorum, quem manu dextera tangunt, dicens: « Accipe potestatem legendi Evangelium in Ecclesia Dei tam pro vivis, quam pro defunctis in nomine Domini ». h. Benedictio finalis. Completa ordinatione diaconi, adhuc ultima bene­ dictione muniuntur. Pontifex stans ad altare versus sine mitra, dicit « Ore­ mus », ministri: « Flectamus genua. Levate », dein vertens se ad ordinatos di­ cit invitatorium « Exaudi Domine preces nostras... » et orationem « Domine sancte, Pater fidei, spei et gratiae... », in qua diaconi Angelis comparantur in ministerio suo, in (pio puri servire debent, dignique effici primis septem dia­ conis, universisque virtutibus. i. Postremo fit exsecutio muneris accepti: unus ex ordinatis diaconis dal­ matica indutus, legit Evangelium. 3. Dc ritibus consecrationis presbyteri. a) Evolutio consecrationis presbyteri. 1°. Ritus antiquissimus huius consecrationis iam enarratus est, cf. supe­ rius 2. b. 1°. a. 1010 VIIL ORDO. 2°. Ritus Romanus purus consecrationis presbyteri item iam simul cum diaconatu elucubrata fuit: supra 2. b. 1°. b. 3°. Ritus franco-romanus (saec. X-XIII) ordinationis presbyteri sic effectus est. a. Praesentatio et postulatio iit eodem modo ac in ordinatione diaconi, Durandus tamen brevem praesentationem diaconalem quae usque ad eum etiam in consecratione presbyteri usitata fuit, substituit altera praesentatione longiore et digniore: « Quoniam... rectori navis... » usque ad finem huius prae­ sentationis («exeat et dicat, verum tamen memor sit conditionis suae). — b. Admonitio pulcherrima hodieque occurrens a Durando composita est (« Con­ secrandi filii dilectissimi...). — c. Litaniarum cantus fit, ut iam aevo praece­ dente, item d. actus consecrationis, cf supra 2. b. 1°. b. (4) et (5). — e. Investitio iam in ritu puro Romano existons huc translatus est, sicut et in ordinatio­ ne diaconi et ditatus aliquantulum per Pontificale Romano-Germanicum saec. X-i. Presbytero iam ordinato tradita est stola presbyteralis et planeta, formu­ las solummodo Durandus invexit, ut etiam ritum planetam seu casulam usque ad finem Missae in humeris complicatam portandi. — f. Unctio manuum usque ad saec. X. in ritu Romano ignota per Pontificale Romano-Germanicum e liturgiis Gallicanis mutuata est, in fontibus parce conservatis primo occurrit in Missali Francorum saec. VII-VIII. (PL 72,323), eodem textu fere ac in Pon­ tificali Romano, sed forma indicativa, dum Pont. Romano-Germanicum hanc in deprecativam commutavit (non: « consecrentur et sanctificentur», sed: « consecrare et sanctificare digneris »). Cantus hymni « Veni Creator » intra unctionem invexit Pontificale Curiae saec. XIII-o, alligatio manuum unctarum per panniculum solum exeunte medio aevo in usum venit. — g. Traditio ins­ trumentorum calicis cum vino et patenae cum hostia, ut iam dictum est per Pontificale Romano-Germanicaum introductum est saec. X-o. — h. Exsecutio muneris seu concelebratio novorum presbyterorum noviter videtur inducta so­ lummodo saec. XIII-o, S. Thomas morem hunc memorat « Secundum consue­ tudinem quarumdam ecclesiarum sacerdotes, cum de novo ordinantur, conce­ lebrant episcopo consecranti » (III q. 82. a. 2. sed contra). Revera solum Pont. Curiae saec. XIII-i primo hanc praescriptionem continet, Pont. Durandi ad li­ bitum habet concelebrationem (cf. Righetti IV, 307). Cur haec innovatio saec. XIII-o invecta fuerit, nescimus. Concelebratio enim iam exeunte saec. XII-o Romae tantum festis maximis in usu erat, teste Innocentio III. « Consueverunt presbyteri cardinales Romanum circumstare pontificem, et cum eo pariter celebrare » (Dc sacr. altar, myst. IV, 25 PL 217,874). Inde videtur etiam in Pont. Curiae assumptum esse morem concelebrationis occasione ordinationis, Pont. Durandi autem ulterius consuetudinem hanc diffundebat. Ratio cur hic mos concelebrandi in Occidente satis incognitus saec. XIII-o inductus fuerit, est fortasse consideratio rerum iuridica saec. XIII-o eillorescens: ius recens acceptum, ut tunc plurimi opinati sunt, per instrumentorum traditionem, statim exerceri quoque debet, analogia iam habebatur penes cetercs ordines. — i. Ritus ad complendum (professio fidei, collatio potestatis absolvendi, pro­ missio fidelitatis erga Ordinarium), omnes a Durando introducti fuerint e ritibus ecclesiarum particularium Franciae. b) Explicatio ritus Romani presbyteratus. Collatio potestatis sacerdotalis tres actus comprehendit; praeparationem, ipsam collationem, et explicationem potestatis, dein fit exsecutio ordinis ac- F) Rifus. 1011 cepti, et epilogo completur tota actio. I. Praeparatio tribus actionibus absolvi­ tur; 1°. a parte populi iit postulatio et praesentatio, 2°. a parte episcopi iit admonitio, 3°. a parte Ecclesiae triumphantis rata habetur per supplicationem Litaniarum consecratio. — II. Collatio ordinis est actus secundus, qui item triplici modo persolvitur, 1°. ponitur materia Ordinis, manuum impositio, 2°. fit oratio introductoria, 3°, in praefatione consecratoria per formam comple­ tur collatio potestatis sacerdotalis. — III. Explicatio non sensu « declarationis n est sumenda, qua mentis sensa « explicantur » seu deteguntur, sed eo sensu sumenda est, quo folliculo seu valvulo (Fruchtbalg, Hülse, tüszô) se exserit spica mollis vel quo fruges latentes, ruptis velamentis, adaperiuntur. Sic fit etiam in sacra lilurgia: quia actio sacramentalis unico momento positionis es­ sentiae Sacramenti omnia exserit, Ecclesia materno paedagogiae spiritu ducta nunc actionibus symbolicis omnia adaperit, quae quasi velamine tecta in nu­ cleo actionis sacramentalis continentur, quando homo sacerdotii Christi parti­ ceps effectus est. Etiam actus hic tertius tribus perficitur: 1°. Explicatur, quod ordinatus accepit iura et privilegia status sacerdotalis, fit investitio per vesti­ menta officio sacerdotali convenientia. — 2°. Explicatur, quod ordinatus ac­ cepit dona gratiae status sacerdotalis, quod ostenditur per repraesentativam actionem Sacramentalis ecclesiastici unctionis manuum, quae saepe « unctio » vocatur. — 3°. Explicatur quod noviter ordinatus etiam potestatem officii sa­ cerdotalis accepit, traditione instrumentorum sacerdotalium hoc declaratur. — IV. Exsecutio ordinis accepti fit per concelebrationem. — V. Epilogus seu finis ordinationis sex actionibus absolvitur. I. actus. Praeparatio. Γ. Postulatio et praesentatio ordinandorum populo. Postulatio fit, sicut pe­ nes diaconos. Praesentationem facit episcopus allocutione gravi: a Quoniam, fratres carissimi, rectori navis et navigio (i. e. Ordinario et plebi eius) eadem est vel securitatis ratio vel communis timoris, par eorum debet esse senten­ tia.. η A Patribus institutum est, quod etiam populus consulatur, de vita et con­ versatione praesentandi, « ut facilius ei quis oboedientiam exhibeat ordinato, cui assensum praebuerit ordinando ». Ideoque episcopus praesentes fideles ex­ hortatur, si quid de eorum ordinandorum actibus aut moribus noverint, quicquid de merito sentiant, libera hoc voce pandant. 2°. Nunc fit praeparatio a parte episcopi per admonitionem, a. Officia exilanantur: sacerdotem oportet « offerre, benedicere, praeesse, praedicare et laptizare». — b. Ad haec officia recte implenda requiritur, ut «coelestis sa­ pientia, probi mores, et diuturna iustitiae observatio ad id electos commen­ dent». — c. Haec vitae ratio illustratur e Veteri Testamento: ibi quoque elec­ ti fuere septuaginta viri de universo Israeli et « eadem figura in Novo Testa­ mento Dominus septuaginta duos elegit ac binos ante se in praedicationem misit, ut doceret verbo simul et facto ». Tales igitur esse studeant, ut in adiutorium episcoporum per Moysen et Apostolos figuratorum eligi valeant. — d. Admonitio sublimi paraenesi clauditur: « Agnoscite quod agitis, imitamini, quod tractatis, quatenus mortis dominicae mysterium celebrantes, mortificare membra vestra a vitiis et concupiscentiis omnibus procuretis ». 3°. Praeparatio a parte Ecclesiae triumphantis est recitatio Litaniarum Omnium Sanctorum. VIII. ORDO. 1012 II. actus. Collatio Ordinis. I . Materia Sacramenti. Pontifex stans ante faklistorium cum mitra et nul­ la oratione nulloque cantu praemissis, imponit simul utramque manum super caput cuiuslibet ordinandi successive, nihil dicens. Idemque faciunt post cum omnes sacerdotes qui adsunt, quorum tres aut plures planetis vel saltem cum stolis parati, si commode fieri potest, esse deberent. Quo facto, tam pontifex, quam sacerdotes, tenent manus dexteras extensas super illos. 2°. Oratio introductoria. a. Pontifex stans cum mitra, dicit orationem in­ vitatoriam, manu dextera extenta versus ordinandos usque ad finem huius ora­ tionis imitatoriae « Oremus fratres carissimi » (CRit d 2851. cf 3307 et 3274), sacerdotes dein qui etiam extenta dextera stabant redeunt in locum suum. — b. Pontifex potest sedere, dum sacerdotes recedunt, dein surgit, vertit se cum ministris ad altare, et dicit « Oremus n, ministri « Flectamus genua. Levate », dein dicit — c. orationem benedictionis, conversus ad ordinandos, manibus iunctis, detecto capite (n Exaudi nos quaesumus Domine »), qua Deo suppli­ cat, ut super hos famulos suos benedictionem Sancti Spiritus et gratiae sa­ cerdotalis effundat virtutem. 3 . Praefatio consecratoria incipitur manibus ante pectus extensis, tono feriali versus ordinandos. Hac sollemni praefatione pontifex invocat Deum, qui est « honorum auctor et distributor omnium dignitatum », ut pontificibus ad eorum auxilium, « societatis et operis adiumentum, sequentis ordinis viros et secundae dignitatis eligeret ». De novo allegatur typus presbyterorum Ve­ teris Legis (70 viri, filii Aaron, Eleazar et Ithamar) dein Apostoli, qui post Christum « orbem totum secundis praedicationibus impleverunt ». Consecra­ tor adiungens precem, quod infirmitati suae Dominus adiumenta largiatur, profert formam sacramentalem essentialem in textu praefationis: « Da quae­ sumus omnipotens Pater, in hos famulos tuos presbyterii dignitatem, innova in visceribus eorum spiritum sanctitatis, ut acceptum a te, Deus, secundi meriti munus obtineant, censuramque morum exemplo conversationis suae insinuent ». Forma haec essentialis debet dici sine cantu, extensis ante pectus manibus (CRit d 20. feb. 1950): per quod distinguitur a verbis aliis praefationis, quae formam accidentalem Ordinis constituunt. III. actus. Explicatio. 1 . Invcstitio. Ordinandi nunc iam per Ecclesiam «ordinati» vocantur (cit. d 20. feb. 1950), iure portant abhinc vestimenta sacerdotalia, quibus indu­ untur. — a. Pontifex sedet in faldistorio, accepta mitra et reflectit orarium seu stolam ab humero sinistro cuiuslibet ordinati, capiens partem retro pendentem et imponens super humerum dexterum, aptatque eam ante pectus in modum Crucis, singulis dicens: « Accipe iugum Domini, iugum enim eius suave est et onus eius leve ». Stola potest sensu interpretatorum medii aevi iugum signi­ ficare, quia in collo imponitur, iugum autem intelligitur evangelium, cuius sciat se « in stola superposita collo ministrum evangelii esse, non praepositum, evangelium Christus est» — dicit Amalarius (Lib. officialis II, c. 20,2 ed. Hanssens II, 243). — b. Postea imponit cuilibet casulam usque ad scapulas, quam quilibet teneat super humeros complicatam, a parte anteriori deorsum pendentem, singulis dicens: « Accipe vestem sacerdotalem, per quem caritas intelligitur, potens est enim Deus, ut augeat tibi caritatem, et opus perfec- F) Ritus. 1013 turn ». Ordinatus vestitus respondet: «Deo gratias», surgit, se vertit ad sinis­ tram suam et descendens in planum genuflectit et se recipit in locum suum, dum interea alius post genu flexionem ascendit ad pontificem. Cur casula cari­ tatem significet, sic explicatur a Durando: « Significat caritatem, sine qua sa­ cerdos est aes sonans aut cymbalum tinniens, sicut enim caritas operit multi­ tudinem peccatorum... sic et haec vestis cuncta planat ct alia omnia indu­ menta intra se claudit et continet » (Ration. 1. III. c. 7,1). 2°. Unctio manuum. Nunc explicatur, quod ordinatus accepit dona gra­ tiae in Sacramento collutae, gratia haec est gratia gratis data, i. e., in aliorum utilitatem elargita, quia vero Deus semper operatur per causas secundas ins­ trumentales, sacerdotes suos et signa sacramentalia adhibet ad gratiam dis­ pensandam hominibus, inter quae etiam manus praecipuum locum occupant. Manus enim adhibentur in omnibus Sacramentis, in celebrando sacrificio, in benedictionibus, ergo per unctionem earum significatur gratia sanctificandi collata per Ordinem. — a. Quia omnium gratiarum dispensator Sanctus est Spiritus per appropriationem aptissimam, intonatur a pontifice hymnus « Ve­ ni Creator Spiritus »; sine mitra ante altare Hexis genibus incipit hymnum, schola prosequente. — b. Finita prima stropha, pontifex surgit, et sedet in faldistorio cum mitra, et depositis chirothecis et annulo reassumpto, ponitur ei gremiale. Singuli ordinati successive ante eum genua flectunt, et pontifex cum oleo catechumenorum inungit cuique ambas manus simid iunctas, in mo­ dum Crucis, producendo cum pollice dextero in dictum oleum intincto duas lineas, videlicet a pollice dexterae manus usque ad indicem sinistrae, et a pol­ lice sinistrae usque ad indicem dexterae, ungendo mox totaliter palmas, di­ cendo singulis: « Consecrare et sanctificare digneris, Domine, manus istas per istam unctionem et nostram benetdictionem n. Resp. « Amen ». Pontifex dein producit manu dextera signum Crucis super manum ordinati et prosequitur: » Ut quaecumque benedixerit, benedicantur, et quaecumque consecraverint, consecrentur et sanctificentur, in nomine Domini nostri Jcsu Christi ». Et qui­ libet ordinatus respondet: Amen. — c. Tunc fit clausio manuum: pontifex iungit manus cuilibet successive, quas sic consecratas albo panniculo alligat, et sic clausas et alligatas manus tenentes omnes redeunt in locum suum. Ponti­ fex pollicem mica panis tergit. 3°. Traditio instrumentorum. Pontifex remanet sedens in faldistorio, et a cacremoniario traditur ei calix cum vino et aqua et patena super eum posita cum hostia, singuli ordinati accedunt et genuflectunt coram pontifice et inter indices et medios digitos accipiunt calicem cum patena, cuppam calicis ct pa­ tenam simul tangentibus, dum interea a pontifice eis dicitur: « Accipe pote­ statem offerre sacrificium in nomine Domini ». Ordinatus respondendo « Amen, surgit, se vertit super sinistram suam, descendit in planum, genuflectit et re­ vertens ad locum suum, exspectat stans. Deinde pontifex lavat manus, canta­ tur Alleluia, vel ultimus versus Tractus aut sequentiae, dein Evangelium, Cre­ do, Dominus vobiscum et Offertorium (antiphona) legitur ab episcopo. Dum ant. ad offertorium cantatur, ordinati possunt extergere manus mica panis et lavare aqua, tergereque manus mappulis, quibus ligatae erant, dein proferunt oblata sua. Pontifex sedet in faldistorio cum mitra, ordinati bini accedunt et coram eo genuflexi offerunt singuli candelas accensas et osculantur eius ma­ num. Pontifex lavat manus et prosequitur offertorium. Ml· 1014 VIIL OilDO. IV. Exsecutio muneris: Concelebratio neopresbyterorum. 1 Presbyteri ordinati post pontificem, vel hinc inde, ubi magis commo­ dum erit, in terra genuflexi, habeant libros coram se et omnia dicunt de Missa, sicut pontifex, clara voce, praesertim attendendum est ad verba consecra­ tionis, quae dici debent eodem momento per ordinatos, quo dicuntur per pontificem. Se signant cum episcopus se signat, pectus percutiunt cum eo, non inclinantur, quia iam sunt genuflexi, cruces super oblata non faciunt, sub­ missa voce recitant partes quas episcopus cantando profert (CRit d 2682,11). 2°. Pax datur a pontifice, cum recitata fuerit oratio prima « Domine Jesu Christe», osculato altari tum a pontifice tum ab ordinato, accipit eam primus ex singulis ordinatis cuiuslibet ordinis sacri, ergo ascendunt ad pacem primus presbyter, primus diaconus, primus subdiaconus, et accepta a pontifice pace, caput inclinant ad pontificem, genuflectunt et descendentes pacem aliis neoordinatis tradunt. 3° Post communionem episcopi neopresbyteri communicant, presbyteri ante communionem non dicunt confessionem, nec datur eis absolutio, quia concelebrant pontifici, dicit Pont. Rom., episcopus eis non dicit « Ecce agnus Dei... ». non ostendit corpus Domini eis, nec dicit « Domine non sum dignus », (CRit d 2089,4), nec eos communicando dicit « Corpus Domini... » (d 3274,2 et 3721,1). Si alii ordinati huic Missae adsint etiam minoribus ordinati, tunc omisso « Confiteor n episcopus ostendit Sacramentum, dicit « Ecce agnus... » et « Domine non sum dignus... », sed diversam adbibet formulam pro ordinatis communicandis etiam in minoribus, episcopus enim dicit: « Corpus DNJ Christi custodiat te in vitam aeternam », ct ordinatus respondet « Arnen ». (Cf. Index deer. SRC p. 131 ad vocem » Corpus », Nabuco I, 123). 4°. Ablutio sumitur ab ordinatis in sacris: « Unus ministrorum pontificis stat iuxta cornu Epistolae altaris, calicem habens, non illum cum quo ponti­ fex celebravit, sed alium cum vino, et mappulam mundam in manibus, ad quem singuli communicati accedunt et se purificant, os extergunt et ad partem se locant ». Haec purificatio iuxta cl. Nabuco est passim obsoleta et hodie iuxta eum «vix permittitur ut omnes ordinati se purificent ex eodem calice», et quia ritus non praecipitur ut proprius ordinationis et concelebrationis (I, 225 nota 84); at observari certe potest, etiam debet, ubi ritus hic non venit in de­ suetudinem, ut e. gr. in Hungaria. V. Epilogus seu finis ordinationis. Postquam ablutio facta est, orationesque comitantes recitatae, pontifex ma­ nus lavat. Dein veniunt sex actiones ad complendum ritum ordinationis. 1' Pontifex, mitra deposita, stans in cornu Epistolae, versus ad altare in­ choat in cantu respons. a Iain non dicam vos servos... », schola prosequente. Cantus huius textus sumptus est e sermone Domini in Caena ultima, habito non multum post communionem ordinationemque Apostolorum, aptissime ergo nunc ab Ecclesia noviter ordinatis applicatur: famuli quidem sunt, sed non seni, amici habentur a Domino, qui accipiunt in se Spiritum Paraclitum, sed simul graviter inculcatur eis: « Vos amici mei estis, si feceritis, quae ego praecipio vobis ». Pontifex incepto cantu in medio suppedanei sedet in faldistorio. exspectatque finem responsorii, quia ut recte notat Nabuco (I, 225 nota F) Ritus. ] 015 85), « in praxi cantus responsorii et recitatio una simul symboli fidei fieri ne­ quit ». 2°. Cantu hoc intruductorio finito, fit professio fidei, Apostoli enim, ac ut adiutores secundi ordinis, etiam neo-ordinati mittuntur in mundum, ut prae­ dicant Evangelium omni creaturae, nunc ergo prius coram Pontifice sedente cum mitra, profitentur fidem, quam praedicaturi sunt, stantes coram episcopo, simulque dicentes Symbolum apostolicum 3°. Responsorium initio cantatum de Spiritu Sancto loquebatur, sicut Apostoli post Caenam ultimam, Domino iam suscitato et reverso in caelum acce­ perunt Spiritum Sanctum, sic etiam neo-ordinati per proslepsim liturgicam ac­ cipiunt visibili modo potestatem iam eis in ordinationis essentia traditam re­ missionis peccatorum. — a. Pontifex enim sedens cum mitra singulis imponit manus ambas ( = tertia impositio manuum') super capita genuflectentium di­ cens cuilibet: « Accipe Spiritum Sanctum, quorum remiseris peccata, remit­ tuntur eis, et quorum retinueris, retenta sunt ». — b. Ut symbolice ostendatur ordinatos nunc iam omnia etiam explicate possidere, fit casulae explicatio: statim enim singulis post relata verba (« Accipe ») pontifex explicat casulam su­ per humeros uniuscuiusque complicatam, dicens: α Stola innocentiae induat te Dominus ». 4°. Fidem praedicare et peccata remittere, sicut et celebrare est simul actus iurisdictionis, ut ordinate fiant, requiritur debita submissio sub potestate antistitis. Idcirco post plenam explicationem potestatis sacerdotalis sequitur sponsio fidelitatis, quia etsi amici sunt ordinati Domini, amicitiam eo probant, quod faciunt quae Christus praecipit. Quia vero presbyteri « secundae digni­ tatis », seu «secundi meriti», vel «cooperatores» sunt ordinis episcopalis, ideo Ordinario eorum qua vicario Christi oboedientiam sollemniter promittunt. Ritus fit more Francorum: mox unusquisque iterum ad pontificem accedit, et genuflexus ponit manus suas inter manus pontificis, dicentis: « Promittis mihi (vel: « Pontifici Ordinario tuo ») et successoribus meis reverentiam et oboe­ dientiam? » ct ille respondet: «Promitto». Ad consignandum foedus submis­ sionis, pontifex tenens manus illius inter suas, osculatur unumquemque in dextera parte vultus (CRit d 2682,17), dicens: « Pax Domini sit semper te­ cum », et ille respondet: « Amen ». 5°. Brevis statim habetur admonitio Quia res quam tractaturi estis... ») de obligatione bene addiscendi Missae ritum et ordinem, — dein 6°. pontifex surgit cum mitra et baculo et presbyteris coram eo genuflexis sollemnem dat benedictionem trino Crucis signo communiens eos: « Benedic­ tio Dei., ut sitis benedicti in ordine sacerdotali et offeratis placabiles hostias pro peccatis atque offensionibus populi... » — Ilis consecratio presbyterorum consummata est, concelebrando completur Missa, admonitio ante ultimum Evangelium post omnes ordinationes dicenda est: « Filii dilectissimi, diligen­ ter considerate ordinem per vos susceptum... », in qua admonitione etiam pen­ sum cuilibet ordinato imponit episcopus ordinans. 4. De ritibus consecrationis episcopi. a) Evolutio consecrationis episcopi. 1°. Ritus antiquissimus huius consecrationis in phasi sua prima iam enar­ ratus est (superius 2. b. 1°. a.). 1016 VIII. ORDO. 2°. Ritus Romanus purus consecrationis episcopi (saec. VI-IX). Hoc aevo ritus consecrationis episcopi remansit simplex, sicut aetate prae­ cedenti, sed aliqua evolutio tamen cerni potest, a. Prex consecratoria nova composita fuit, precis textus S. Hippolyti in Occidente disparuit. Textus novus consecrationis episcopalis in tribus vetustissimis Sacramentariis Romanis legi­ tur (Leoniano, Gregoriano, et Gelasiano), sed in Gelasiano primigenio iam habetur insertio quaedam sat prolixa e liturgia Gallicana mutuata, quae dein hodieque in usu est (Wilson p. 151-152, insertio incipit post verba « ...constan­ tia fidei, puritas dilectionis, sinceritas pacis », insertio est: « Sint speciosi... omnium consequantur », dein sequitur textus etiam in Leoniano et Gregoriano contentus « Tribuas eis cathedram episcopalem... »). — b. Novus ritus Romae receptus est ex Oriente: impositio Euangelii. Primus penes quem ritus hic iam occurrit est Severianus Gabalensis saec. IV. (f 408), significatio ritus est de­ scensus Spiritus Sancti simulque significatio sublectionis episcopi sub lege evangelica (cf. J. Lécuyer, Note sur la liturgie du sacre des évêques, in Eph. Lit. 1952, 369-372). Ritus hic tantum in consecratione Summi Pontificis occur­ rit, in consecratione alius episcopi ignotus mansit hoc aevo, sed liturgiae Gal­ licanae item ex Oriente una cum permultis aliis ritibus etiam hunc ritum in­ troduxerunt (Statuta eccl. ant. can. 2. Denz 150). — c. Alter ritus Romanus est primitiva quaedam inthronizatio episcopi consecrati: « Benedictione expleta, dat osculum domnus apostolicus... et tunc iubet eum domnus apostolicus super omnes episcopos sedere » (Ordo Rom. XXXIV. Andrieu, Les Ordines Romani III. 1951, p. 613). — d. Ritus alius saec. XHI-o iam obsoletus ortus est hoc aevo: noviter consecratus episcopus accepit post Missam panem consecratum e quo communicavit, reservansque eum per quadraginta dies in sua Missa etiam ex hoc pane consecrato sumpsit particulam, quo more in memoriam sibi revocavit Domini praesentiam Apostolis suis post resurrectionem exhibitam. 3°. Ritus francoromanus consecrationis episcopi (saec. Χ-ΧΙΙΓ). a. E liturgiis typi Gallicani post aevum hoc etiam in liturgiam Romanam inducta sunt quedam elementa, quae nimiam sobrietatem rituum novis caere­ moniis ditabant. Pontificale Romano-Gennanicum saec. X-i iam adiunxit con­ secrationi episcopali initium: « Incipit examinatio in ordinatione episcopi se­ cundum Gallorum institutiones ». Examinatio haec continet iam hodiernum ritum, quaestiones de die et moribus electi ct e fontibus Gallicani typi recepta est. — b. Admonitio brevissima a Durando (1291-96) composita est. — c. Lita­ niae Omnium Sanctorum quoque saec. X-o assumptae sunt. — d. Impositio Euangelii ad exemplum liturgiarum Gallicani typi fixum locum accepit saec. X-o, in consecratione episcoporum. — c. Actus consecratorius remansit, solum prex consecratoria trium Sacramentariorum Romanorum recepit formam prae­ fationis cum dialogo α Sursum corda » etc. in Pont. Romano-Germanico saec. X-i. Manuum impositioni solum Durandus addidit formam brevem, hodieque usitatam « Accipe Spiritum Sanctum ». — f. Unctiones episcopales. Pont. Ro­ mano-Gennanicum e liturgiis Gallicanis assumpsit unctiones, quae sic usque hodie frequentantur. Pronum erat post textum orationis consecratoriae de i caelesti unguento » loquentem, ritum quoque inducere unctionis tum capitis, tum manuum, ritu hoc novo praefatio seu antiquissima prex consecrativa inter­ rumpebatur. Durandus ulterius evolvit hunc ritum praescribendo cantum « Veni Sancte Spiritus » in suo Pontificali, qui cantus dein per decursum medii F) ÎUtus. 1017 aevi in « Veni Creator » mutatus est. — g. Investit io quoque episeopi conse­ crati eodem Pont. Romano-Germanico invecta fuit, Durandus ordinem inver­ tens (baculus, dein annulus) etiam formulas benedictionis adiecit, ceterum tra­ ditio baculi et annuli ritus fuere Gallicani. — h. Quod Missam adtinet conse­ crationis episcopalis, saeculorum decursu varii mores observati sunt. In liturgia antiquissima (S. Hippolytus) saec. III. ineuntis consecratus celebrat Missam solus, ceteri communicant. — Aevo saec. VI-X. (iuxta tria Sacramentaria Ro­ mana) consecrator solus celebrat Missam, sicque mansit usque saec. XIII., quan­ do usus concelebrandi cum episcopo consecratore incoepit. — i. Ritus ad com­ plementum sie quoad maiorem partem a Durando compositae sunt: impositio mitrae cum formulis benedictionis, item chirothecarum, inthronizatio, ut dictum est, iam antea nota fuit. b) Explicatio ritus Romani consecrationis episcopi. Tres actus possunt etiam in consecratione episcopi distingui. I. actus est praeparatio electi 1°. a parte populi postulatio et praesentatio, 2°. a parte auctoritatis ecclesiasticae iuramentum fidelitatis cum examinatione, 3°. a parte Ecclesiae triumphantis: Litaniae Omnium Sanctorum. — II. actus est collatio Ordinis, quae item tribus actibus fit. 1°. Impositio Evangelii actione symbolica significat onus episcopatur, 2°. materia Sacramenti applicatur: impositio ma­ nuum, 3°. praefatio consecratoria cantatur, in qua recitatur forma essentialis. — III. actus. Explicatio, sensu quo supra 3) b. tribus actionibus perfecta. 1°. Unctio capitis, qua summa gratiae pastoris primi collata significatur, 2°. unctio manuum, quae gratiam a capite descendentem signat, demum 3°. investitura seu traditio symbolorum officii episcopalis. — IV. Missa consecrationis seu concelebratio. — V. Epilogus seu ritus complementarii consecrationis per tres actiones: 1°. collatio mitrae, 2°. inthronizatio, 3°, gratiarum actio, Deo per α Te Deum », consecratori per adclamationem, populo per benedictionem. I. actus. Praeparatio. 1°. Postulatio et praesentatio, a. Primum episcopus consecrator recipitur in ianua ecclesiae more consueto, qui facta aspersione, ad altare SS. Sacra­ menti pergens ibi aliquantulum orat, dein vestitur, vel in sacrario vel in throno. — b. Paulo post adveniunt episcopi duo conconsecratores, cum electo. Simili modo recipiuntur in ianua ecclesiae, aspersorium a tribus tangitur, pergunt ad altare Sacramenti, dein ad capellam electi, quae praeparanda est, ibique se vestit, induens caligas seu sandalia Missae, deponit manteletum ct vestitur amictu, alba, cingulo, manipulo, stola, more sacerdotis, et pluviali, semper albi coloris (CRit d 1265,2). Interim sedendo recitat praeparationem ad Missam et orationes ad indumenta. Episcopi conconsecratores vero deponentes biretum, enicem pectoralem et manteletum, sumunt amictum, crucem pectoralem, sto­ lam, pluviale et mitram, quam sibi ipsi imponunt. — c. Deinde consecrator advenit e sacristia vel statim accedit ad altare, ubi positum est faldistorium, ibique sedet ante altare in medio suppedanei, cum mitra, et imponitur ei gre­ miale. — d. Electus medius inter conconsecratores (a dexteris eius cum epi­ scopo seniore) vadit ad altare maius, ubi Cruci et consecratori simul exhibent reverentiam profundae inclinationis capitis, electus cum bircto in manibus, conconsecratores cum mitra in capite. — e. Dein fit postulatio: Consecrator 65. - Rado, Ench. Liturgicum. 1018 VIII. ORDO. primus surgit, mitra deposita et dicit: « (Excellentissime et) reverendissime pater, postulat sancta mater ecclesia... » .Ad quaestionem consecratoris legitur per notarium « mandatum apostolicuin », sub lectione omnes sedent tectis capi­ tibus, electus et conconsecratores in linea recta coram consecratore. 2°. Deinde fit praeparatio a parte auctoritatis ecclesiasticae: a. luramentum praestatur fidelitatis per electum, qui genuflexus coram pontifice legit textum juramenti praescriptum, chorus interim sedet, finito textu iuramenti. electus sine reverentia ascendit ad altare et ambabus manibus tangens librum apertum Evangeliorum, iurat «Sic me Deus adiuvet etc»., omnibus respon­ dentibus « Deo gratias ». Dein redit ad locum suum ct ibi sedet inter conconse­ cratores — b. ibique fit examen electi. Prima para est post introductoriam allo­ cutionem (« Antiqua sanctorum patrum institutio ») « interrogatio de moribus b, de quibus octo quaestiones a consecratore ponuntur, electus respondendo clara voce « Volo », semper caput detegendo aliquantulum surgit, dein iterum sedet. Secunda pars examinis est « de credulitate », ponuntur enim novem interroga­ tiones de fide orthodoxa, praecipue circa fidem trinitariam et christologicam, ad quas electus simili modo ac supra, respondet: « Credo », vel uti a Pontificali praescribitur. — c. Examine finito, electus ducitur a conconsecratoribus ad consecratorem, cuius manum genuflexus osculatur. — d. Missa dein incipitur, lecta vel sollemnis, more solito, electus interea ad suum altare vestitur, stolam aptans modo pontificis, sumens pectorale, tunicam, dalmaticam et casulam. Si Missa habeatur sollemnis, altare suum thurificat, secus autem omnia de more persolvit. Missa dicitur ab eo voce submissa, habito respectu ad Missam con­ secratoris. Sic pervenitur usque ad Alleluia vel ultimum versum Tractus aut Sequentiae exclusive, et continuatur ritus ordinationis. Praeparatio absolvitur electi per 3 . Litaniarum cantum. Consecrator et conconsecratores cum mitris stant, electus detecto capite, sicque legitur oratio invitatoria « Oremus fratres caris­ simi... » post quam electus super pulvinar se prosternit ad gradus altaris in latere Evangelii, in medio ante faldistorium, genuflectit consecrator, conconse­ cratores ante sedilia sua genuflectunt, cum mitris. Cetera fiunt more solito. II. actus. Collatio Ordinis. 1 . Fit actio symbolica onus officii repraesentans, impositio Evangelii. Li­ taniis finitis, electus ascendit ad altare et in genua procumbit in ora suppe­ danei. conconsecrantes ad invicem se vertunt, consecrans vero accipit librum apertum Evangeliorum et eius littera deorsum versa librum adiuvantibus duo­ bus episcopis imponit super cervicem ct scapulas electi. Liber dein tenetur a capellano primo electi per totam actionem usque ad peractam baculi et annuli traditionem. Ritu hoc significatur susceptio legis evangelicae, quod iugum est Christi, cui humiliter cervices submitti debent, simul etiam onus est, electus enim intelligere debet, « cui labori et oneri subiiciatur, quia omne, quod hic eminet, i c. omnis praelatus, plus moeroribus afficitur, quam honoribus gau­ deat ad notandum, quod pondus evangelicae praedicationis eum circumqua­ que ferre pigere non debet» (Durandus, Rationale 1. I. c. 11. n. 8). 2°. Nunc materia Sacramenti applicatur: impositio manuum. Ut iugum legis evangelicae suave fiat, onusque episcopatus leve, datur nunc electo gratia F) Ritus. 1019 Spiritus Sancti. Consecrator ambabus manibus caput electi tangit dicens: « Ac­ cipe Spiritum Sanctum », quod successive faciunt episcopi consecratores, qui non solum debent utraque manu caput electi tangere, dicentes: « Accipe Spi­ ritum Sanctum », verum etiam, facta opportuno tempore mentis intentione con­ ferendi episcopalem consecrationem una simul cum episcopo consecratore, ora­ tionem quoque « Propitiare » recitare cum integra sequenti praefatione, itemque universo ritu perdurante, ea omnia submissa voce legere, quae consecrator legit vel canit, exceptis tamen precibus ad pontificalium indumentorum benedictionem praescriptis, quae in ipso consecrationis ritu sunt imponenda (sic verbotenus iuxta Variationes in rubricis Pontificalis Romani, Pars I. c. 2, CRit d 20. feb. 1950, editum ad tramitem Const. Apost. « Episcopalis consecrationis » 30. nov. 1944). 3°. Forma Sacramenti applicatur in sequentibus, a. Oratio introductoria « Propitiare... » dicitur, mitra deposita, et est tantum forma accidentalis seu rubricalis, ad verbum « benedictionis » consecrator et conconsecratores electo be­ nedicunt. — b. Dein consecrator incipit manibus ante pectus extensis praefa­ tionem consecratoriam, quae submissa voce etiam a duobus episcopis legitur Incepta praefatione caeremoniarius electi vittam aptat super eius caput, adap­ tans eam temporibus electi et ligans circa occipitium (Genick, nuca, nuque, nape, tarkô) ita ut extremitates vittae retro dependeant. Prima pars praefationis (usque ad unctionem capitis) celebrat prece antiquitatem olente summum sacerdotium Novi Testamenti, in quo « pontificalem gloriam non iam nobis commendat ves­ tium, sed splendor animarum n, non « fulgor auri, nitor gemmarum ». Hic splen­ dor animae efflagitatur nunc verbis praefationis, quae ab Ecclesia declarata sunt forma essentialis (Const. Ap. « Sacramenti Ordinis » 30. nov. 1947): • Comple in sacerdote tuo ministerii tui summam et ornamentis totius glorifi­ cationis instructum, caelestis unguenti rore sanctifica », quae verba dici debent sine cantu extensis ante pectus manibus (decr. 20. feb. 1950 supra cit). Iuxta rubricas Pontificalis Romani eodem decreto variatas electus abhinc iam semper vocari debet « consecratus », Ecclesiae enim decisione iam applicata est forma essentialis, ideoque iam episcopus habendus est. Verbis his essentialibus iam in venerando Sacramentario Leoniano contentis, miro modo determinatur ma­ teria, sc. manuum impositio, quae ad id facta est, ut ministerii sacerdotalis summa α compleatur », electus nunc iam plus valet presbytero, nam « caeleste unguentum n accepit, quo metaphorice charisma episcopale significatur, imo etiam «ornamentis totius glorificationis » ditatur, i.e. habitibus infusis donisque Spiritus Sancti vigore pollentibus speciali gratiae sacramental is. III. actus. Explicatio ritualis collationis gratiae. Ut etiam actionibus symbolicis significetur collatio haec gratiae, praefatio consecratoria interrumpitur, et statim proceditur ad explicationem liturgicam, quae tribus actionibus perficitur. 1°. fit unctio capitis consecrati, a. Consecrator flexis genibus intonat hym­ num « Veni creator Spiritus n, et post primam stropham sedet in faldistorio in medio ante altare. Mitram capiens deponit annulum et chirothecas, resumensque annulum et gremio imposito a ministris pollicem suum dexterum intingit in sacrum chrisma, et caput consecrati coram se genuflexi inungit, primo formans 1020 VIII. ORDO. signum Crucis per totam coronam seu tonsuram, dicendo: « Ungatur et consec­ retur caput tuum », dein inungit totam coronam dicens: « caelesti benedictione in ordine pontificali», dein trino signo Crucis benedicit consecratum: «in nomine Pa t tris et Fi t lii et Spiritus f Sancti ». — b. Sensus huius unctionis est iuxta Durandum: « Caput ungitur balsamo caritatis, primo ut episcopus diligat Deum ex toto corde et ex tota mente et tota anima sua, et etiam Christi exemplo proximum suum... Secundo caput ungitur propter auctoritatem et dignitatem, quoniam non solum episcopus, sed etiam rex consecratur. Tertio, ut ostendatur Christi repraesentare personam, de quo dicitur per prophetam: Sicut unguen­ tum in capite... Christus enim caput nostrum, unctus est oleo invisibili, ipse pro universa interpellat ecclesia, episcopus pro sibi commissa » (Rationale 1. I. c. 8. n. 17). — c. Finita unctione pontifex abstergit pollicem suum cum medulla panis, dein exspectant doxologiam hymni, ad quam caput inclinant. Hymno finito pontifex surgit, et cum eo conconsecratores, mitram deponunt et consecrator prosequitur praefationem. Secunda pars praefationis supplicem precem delegat ad Deum, ut unguentum hoc « copiose » fluat, ita ut « in totius corporis extrema descendat ». Ordinatio enim episcopalis, sicut omnis ordo, est gratia gratis data, i.e. in favorem aliorum impertita, gratia ergo capitis seu episcopi, debet com­ municari corpori Christi mystico seu Ecclesiae, propius: gregi consecrato com­ misso. — Post cantum praefationis fit secunda actio symbolica: 2°. unctio manum consecrati. Uti gratia capitis per unctionem capitis con­ secrati, ita nunc descensus gratiae in membra seu fideles illustratur per unc­ tionem manuum. — a. Manus enim cooperantur ut iam dictum est instar instru­ mentorum in Sacramentis: undam fundendo regenerantem, unctione chrismatis septiformem tradendo Spiritum, roborando animam in extremis constitutam, per impositionem manuum sacerdotio Christi incorporando, Crucem formando reconciliant, sanctificant, consecrant omnia, optimo iure ergo unctio eorum descensum seu communicationem gratiae capitis in membra significare potest. — b. Finita itaque praefatione, pontifex intonat antiph. « Unguentum in capite », quam schola prosequitur, ipse vero sedet cum mitra et accipit gremiale. Cantus hic scholae concinne exprimit ideam communicationis gratiae: « unguentum in capite » seu gratia episcopo elargita « descendit in oram vestimenti eius », i. e. in fideles, sicque « mandavit Dominus benedictionem in saeculum ». — c. Intra cantum ant. et Ps 132 fit unctio. Consecrator sedet, accipit mitram, et consecrato ante ipsum gcnuflexo inungit ambas manus simul iunctas cum chrismate in modum Crucis, producendo cum pollice suo dextero intincto duas lineas, vide­ licet a pollice dexterae manus usque ad indicem dexterae, et mox inungat tota­ liter palmas consecrati, dicens: « Ungantur manus istae de oleo sanctificato et chrismate sanctificationis, sicut unxit Samuel David regem et prophetam, ita ungantur et consecrentur ». Et producens manu dextera ter signum Crucis super manus consecrati, dicit: « In nomine Dei Pa t tris, et Fi t lii et Spiritus f Sancti, facientes... » (Variat. in Pont. Rom. d 20. feb. 1950). Duabus dein orationibus precatur consecrator, in priore ter, in altera bis signando manus consecrati, ut exaudiatur, consecratusve « spiritualis benedictionis ubertate » fecundetur. — Praemissis expeditis, consecratus iungit ambas manus et eas ponit in mappulam a collo pendentem, quae iam incepta antiphona ad collum eius imposita est. Et amplius iam non disiungit manus, usque ad continuationem Missae, tenens eas in mappula. F) ΛΗί«. 1021 3°. Tertia actio explicaliva est investitura seu traditio symbolorum officii episcopalis·, baculi nempe, annuli ct libri Evangeliorum. — a. Consecrator absterso pollice cum medulla panis, deposita mitra surgit et benedicit baculum pastoralem cum oratione Pontificalis, dein accepta mitra sedens tradit con­ secrato coram eo genuflexo baculum, qui eum inter indices et medios digitos manibus non disiunctis capit, consecratore dicente: « Accipe baculum pastoralis officii... ». — b. Similiter fit cum annulo, qui a consecratore post eius benedic­ tionem inmittitur in digitum annularem dexterae manus consecrati. — c. Ultimo consecrator accipit librum Evangeliorum de scapulis consecrati et adiuvantibus conconsecratoribus cum clausum tradit consecrato, qui illum tangit sine aper­ tione manuum, consecratore dicente: « Accipe Evangelium... ». — d. Ritus in­ vestiturae clauditur osculo pacis, consecrator sedens dat osculum consecrato genuflexo, dicens: « Pax tibi », et ille respondet: « Arnen ». Simili modo recipit osculum pacis a conconsecratoribus (cf. Nabuco I, 269). IV. Concelcbratio consecrati cum consecratore. 1°. Consecratus medius inter conconsecratores pergit in suam capellam. ibique sedenti caput abstergitur cum medulla panis et panno mundo, dein ca­ pilli eius pectine complanantur, manusque lavantur. Consecrator autem lavat manus in faldistorio. — Dein 2°. Missa continuatur: consecrator accepto baculo surgit, cum assistentia ad thronum se confert, ibi sedet, reddens baculum accipiensque gremiale, dein legit Alleluia vel ultimum versum Tractus vel Sequentiae, dein fit more consueto lectio Evangelii, post quam consecrator incensatur, dein dicitur Credo, si dicen­ dum est. Consecratus interea omnia dicit in suo altari. 3°. Ad offertorium consecrator surgit, deposito gremiali et dicit « Dominus vobiscum », stansque legit ant. ad offertorium. Consecratus osculatur altare suum, et ipse dicit « Dominus vobiscum » non se vertens, et legit antiphonam praedictam. Consecrator surgit et facta debita reverentia accedit ad altare et sedit in faldistorio, consecratus vero medius inter duos episcopos accedit et jacit suam oblationem. Post eum portantur a primo capellano consecrati duo intortitia seu funalia accensa, post illum a secundo capellano duo panes in lance, post eum a capellano conconsecratoris primi doliolum seu barile (Fass, barrel, hordô) deauratum vino plenum, ultimo portatur doliolum a capellano secundi conconsecratoris deargentatum. Doliola vino repleta stemmata exhibent tum consecratoris, tum consecrati. Reverentia altari ab omnibus exhibita, con­ secratus solus ascendit in suppedaneum, ibique genua flectens tradit intortitia, unum post alterum, dein panes et doliola consecratori, qui ea accipiens statim tradit diacono, a quo ulterius traduntur capellanis, a quibus reponuntur in credentia consecrationis. In fine consecratus deosculatur manum consecratoris, qui dein sedens manus lavat. 4°. Ab hoc momento incipit concelebratio. Consecrator ascendit in medium altaris, consecratus vero ad posterius cornu Epistolae eiusdem altaris se recipit, medius inter episcopos conconsecratores, ante se habens Missalc, simul cum consecratore omnia dicit et facit prout in Missal i. Praescriptum hoc Pontificalis Romani propius determinandum est: a. facit consecratus cum consecratore: genuflexiones, elevationes manuum et oculorum, percussionem pectoris, bene­ dictionis gestus versus oblata, sinistra interea altari apposita. — b. Non facit — 1022 VIII. ORDO. tamen sequentia: non benedicit incensum, nec aquam ad offertorium, recitat tamen orationes respectivas, etsi hoc controvert!tur, ad Lavabo manus non lavat, sed dicit Psalmum, « Orate fratres » dicit, sed non se vertit, ad doxologiam finalem Canonis (» Per ipsum ») dicit textum, sed manibus iunctis stat, — c. Ad consecrationem una cum consecratore profert verba consecrationis, ad eleva­ tionem Hostiae genuflectit, sed tantum post elevationem surgit consimili modo faciens ad consecrationem calicis (Nabuco I, 273-4). 5°. Una ponitur hostia consecranda pro concelebrantibus, vinumque suf­ ficiens ponitur in calice pro utroque. Secreta ordinationis dicitur sub una conclu­ sione cum secreta diei currentis, infra actionem dicitur « Hanc igitur » proprium, consecratore dicente: «pro hoc famulo tuo», consecrato autem proferente: « pro me famulo tuo ». 6°. Ritus pacis: Dicta oratione prima (« Domine J. Christe qui Apostolis tuis »), consecratus accedit ad dexteram consecratoris, ambo osculantur altare, manibus super illud positis et accipit pacem ab eo, dein revertitur ad latus Epistolae, ibique pacem dat conconsecratoribus, primum seniori. 7°. Communio. Postquam consecrator sub utraque specie communicavit, reservans dimidiam partem Hostiae et vini consecrati, consecrato in cornu Epis­ tolae capite inclinato stanti porrigit partem Hostiae, sine ullo ritu, et statim dat ei in manu dextera calicem et patenam. Consecratus ad altare versus sumit sanguinem et continuo ponit calicem in medio altaris in corporali. Ablutio fit per consecratorem more solito, consecratus autem postea accipit calicem et purificatorium et se purificat in latere Epistolae. 8°. Deinde consecratus pergit in latus Evangelii, ibique stans omnia dicit cum consecratore usque ad benedictionem Missae inclusive. Benedictio datur more pontificali a solo consecratore, consecratus et conconsecratores in linea a latere Evangelii stantes recipiunt profunde inclinati benedictionem et se signant (Nabuco I, 270-276). V. Epilogus seu ritus complcmentarii consecrationis. 1°. Ante ultimum Evangelium consecratus accipit mitram, sicque eius inuestitura episcopalis completur. Reponitur faldistorium in medio altaris, consec­ rator sine mitra stans benedicit mitram consecrati et sedens eam imponit capiti consecrati coram eo genuflexi, adiuvantibus conconsecratoribus, dicens: « Im­ ponimus Domine... ». Similiter fit cum chirothecis, quibus indutis statim ei im­ ponit annulum pontificalem. 2°. Secunda actio est inthronizatio, quae fit in throno, si consecratio fit in ecclesia cathedrali consecrati, secus in faldistorio, e quo consecrator surrexit. Consecrator consecratum accipit per manum dexteram, conconsecrator senior per sinistram, sicque ducitur ab eis ad sedem suam. 3°. Tertius actus est gratiarum actionis, a. primum Deo aguntur gratiae: Consecrator stans versus altare sine mitra intonat hymnum α Te Deum », quo incepto consecratus inter cantum hymni cum mitra et baculo medius inter con­ consecratores mitratos per mediam ecclesiam usque ad portam principalem procedens fidelibus benedicit, omnibus interea in genua procumbentibus. — b. Reversus ad altare finitur « Te Deum », consecrator a sinistra eius consecra­ tus, stant in medio altaris in plano et consecrator imponit antiphonam: α Fir­ metur manus tua... » schola eam prosequente, postea dicit orationem α Deus omnium fidelium pastor et rector... » Dicta oratione consecrator detecto capite F) Ritus. 1023 manens in cornu Evangelii stat cum conconsecratoribus sine mitris, consecratus autem accedens cum mitra et baculo ante medium altaris, inde dat populo trinam benedictionem pontificalem, per haec gratiam exhibens populo. — c. Res­ tat, ut etiam consecratori gratiae reddantur, quod fit per vetustissimam adclamationem « polychronii ». Post benedictionem pontificalem consecrator accipit mitram, simulae conconsecratores stantes in cornu Evangelii versa facie ad cornu Epistolae. Consecratus vero cum mitra et baculo ad idem cornu Epistolae ac­ cedit, et genuflexus versus ad consecratorem dicit cantando: α Ad multos an­ nos », dein accedens ante medium altaris eodem modo, sed altiore voce cantat eundem textum, demum accedit ad pedes consecratoris, idem altius repetendo. Consecrator tunc recipit consecratum surgentem ad osculum pacis, similiter faciunt conconsecratores. — d. Deinde ultimum Evangelium legitur, quod con­ secratus incipit se signans ante gradus altaris, unde dein dicendo textum redit cum conconsecratoribus ad capellam suam, ubi genuflectit ad verba « et ver­ bum caro factum est ». Dein sedet et exuitur vestibus pontificalibus. Post reces­ sum consecrati etiam consecrator versus ad altare incipit ultimum Evangelium, accipiensque mitram et baculum se recipit in thronum, ubi complet more con­ sueto ultimum Evangelium, et in throno sedens, exuit vestes liturgicas, quae in altari deponuntur. Scholion. Praeparanda ad ordinationes. I. Praeparanda ad ordinationes in genere. 1°. Personae. Pontifex (episcopus vel ad minores etiam abbas regularis pro suis subditis vel alius praelatus see. Normas iuris) — archidiaconus seu presbyter assistens — ministri sacri — diaconi assistentes ad thronum — caeremoniarius — octo ministri: duo ceroferarii — thurifer, gremialista (qui simul et ampullas s. oleorum porrigit) — mitrifer, baculista, librifer, bugifer (minister cum scotula) — tres familiares episcopi: secretarius (seu notarius), caudifer. cubicu­ larius (camerarius) — si metropolita celebrat: subdiaconus crucifer, amictu, alba et tunica vestitus. 2°. In sacrario seu sacristia. Pro ministri sacris·, duo amictus — albae — cingula — dalmaticae — bireta — stola diaconalis — manipuli. — Pro diaconis assistentibus: duae albae, amictus, dalmaticae. — Pro presbytero assistente: rochetum vel supcrpelliceum — pluviale. — Pro ceteris ministris: 12 superpellicea — 4 pluvialia, si eis utantur — duo vela serica. — Parvi libelli ordinationis. 3°. Ad altare. Indumenta episcopi: planeta — chirothecae — dalmatica — tunica — stola — alba — cingulum — gremiali cooperta — mitra simplex — mitra pretiosa — baculus ad parietem. — Faldistorium cum pulvinari — tapeta ante altare ad prostrationem — si metropolita celebrat: s. pallium in lance — tres spinulae in lance. 4°. In credentia (abaco) ordinaria. Calix et patena cum hostia — velum pro subdiacono super calicem — velum et bursa cum corporali — pyxis (ciborium) cum hostiis ordinandorum — ampullae vini et aquae — urceus aquae cum pelvi et manutergium — Canon pontificalis — Missale. 5°. In credentia ordinationis. Quia occasione ordinationum multa requirun tur, expedit alium quoque abacum prope credentiam in latere Epistolae parare. 1021 vin. ordo. Pontificale vel Ritus ordinationis — elenchus ordinandorum — candelae iuxta numeruin ordinandorum. Et aliae res iuxta sequentia. II. Praeparanda ad ordinationes in specie (in abaco ordinationis). Ie. Ad tonsuram. Stipe rpellicea iuxta numerum ordinandorum — forfices in lance. 2°. Ad ostiariatum. Duae claves in lance — campanula. 3°. Ad lectoratum. Lcctionarium — vel Missale vel codex S. Scripturae. 4°. Ad cxorcistatum. Rituale — vel Missale. 5°. Ad acolythatum. Candelabrum cum cereo exstincto — duae ampullae vacuae cum pelvi. 6°. Ad subdiaconatum. Calix cum patena sine aqua et vino — ampullae cum aqua et vino in pelvi — manutergium. 7°. Ad diaconatum. Liber Evangeliorum. 8°. Ad presbyteratum. Calix cum vino aqua mixto — patena cum hostia — oleum catechumenorum — vittae iuxta numerum ordinandorum — catinus cum mica panis et bombaciis — Missalia sufficientia pro binis ordinandis. III. Praeparanda ad consecrationem episcopi. 1 . Personae. Ad personas Tab. I, 1 recensitas accedunt adhuc: duo epis­ copi eonconsecratorcs — caerimonarius consecratoris — caerimonarius electi et conconsecratorum — secretarius electi — duo capellani electi — capellani duo pro unoquoque conconsecratore. 2°. In sacristia. Praeter res Tab. I, 2 enumeratas: superpellicea pro ceteris clericis. 3°. Ad altare. Praeter necessaria Tab. I, 3 relata: tria scabella ad genuflectendum cum pulvinaribus. 4°. In credentia ordinaria. Praeter obiecta Tab. I, 4 praescripta: Calix cum vino et purificatorio pro electo — manutengia quatuor in lance. 5°. In credentia consecrationis. Tria pontificalia — bulla de mandato apostolico — liber Evangeliorum. — /V/ tinctiones: s. chrisma in lance — medulla panis et bombacia in lance — mappula linea oblonga, alligenda ad caput electi — mappula oblonga maior, appendenda in collum electi ad manuum unc­ tionem. — Ad investituram: annulus in lance — mitra simplex e tela aurea — chirothecae in lance — baculus pastoralis ad parietem. 6 . Capella electi paranda est in presbyterio in parte Epistolae vel etiam extra presbyterium in loco apto. Capella constat ex altari et e credentia in latere Epistolae huius altaris. Altare paratur cum Cruce, duabus candelabris, petra sacra, tribus tobaleis. suppedaneo. In altari ponuntur in medio: pro electo: manipulus — plancta — dalmatica — tunica — crux pectoralis — pluviale — stola — alba cum cingulo — amictus. In latere Evangelii pro conconsecratore seniore: pluviale — stola — amictus — mitra alba simplex. In latere Epistolae altaris, eadem pro conconsecratore iuniore. — Consecrandus electus utitur sem­ per paramentis coloris albi, consecrator vero et eonconsecratorcs utuntur colore tempori vel officio convenienti (CRit d 1265.2). — In credentia capellae electi: Missale cum legili — ritus consecrationis pro electo — caligae et sandalia in F) Ritus. 1025 lance — urceus cum pelvi — duo manutergia in lance — linteum ad caput abstergendum. — Ibidem pro offertorio: intortitia duo maiora (unius metri et 4 librarum) — duo panes rotundi, de more recepto cooperta charta inaurata et argentata — duo doliola seu barilia vino plena, unum deauratum, alterum inar­ gentatum, cum scutis seu stemmatibus consecratoris et electi ornata in fundis eorum. Multo plus potes habere de praeparandis in libro optimo J. Nabuco, Ponti­ ficalis Romani expositio iuridico-practica. Functiones pontificales extraordina­ riae, Tomus I. De personis Petropoli-Brasilia 1945, p. 83-87, dein p. 133-135, item p. 163-166, demum p. 249-250. 5. De ritibus ordinationi analogis. luvat aliquid adhuc dicere de quibusdam ritibus, qui ad similitudinem quorundam ordinum compositi sunt ad personas in certo quodam statu consti­ tuendas. Ritus hi partim obsoleti historia tamen veneranda gaudentes sunt fere sequentes: a) Benedictio diaconissae, — b) Consecratio virginum, — c) Con­ secratio professionis monasticae, — d) Benedictio abbatis et abbatissae, — e) Consecratio et coronatio regis, — f) Coronatio Summi Pontificis. a) Dc benedictione diaconissae. 1°. De ordine diaconissarum. Status quidam mulierum Deo devotarum fidelibusque inservientium ab Ecclesiae primordiis adfuit. Fuerunt tum virgines, tum viduae, vocabanturque « ministrae », graece « diakonoi », vel « viduae », tcherai». Dominatio «ministra» tam divulgata fuit, ut etiam Plinius lunior, proconsul Bithyniae eam versus 110 novit: « Necessarium credidi ex duabus ancillis, quae ministrae dicebantur, quid esset veri, et per tormenta quaerere ». Eodem fere tempore S. Ignatius Antiochenus meminit « virgines vocatas viduas» (Smym. 13,1). Sed aevo persecutionum ritus constitutivus pro hoc ordine non est notus, Paradosis S. Hippolyti explicite dicit, quod viduae non ordinantur, sicut clerici (n. 11). 2°. Inde a saec. IV-o iam ritus quidam institutus est benedictionis diaco­ nissarum. a. In Oriente versus 400 Constitutiones Apostolicae describunt talem ritum: episcopus manus imponit iis quae diaconissae eligebantur (VIII, 8). Post saec. VII. etiam stola eis imposita fuit et acceperunt calicem vacuum, etsi optime noverunt, non perfici ritum sacramentalem (cf. superius E. 3. d.). — b. In Oc­ cidente autem per totum medium aevum ordinatio diaconissae in vigore mansit, ut abunde probant Pontificalia manuscripta a cl. V. Leroquais recensita, sic e.gr. duo Pontificalia Salzburgensia saec. ΧΙ-i dicunt etiam: « Ad diaconam faciendam. Episcopus cum diaconam benedixerit, orarium in collo eius ponat...» (Leroquais, Les Pontificaux manuscrits, I, 1937, p. 298. II, 423) sic fuit etiam saec. XIV-o exeunte (Pont. Rom., Paris Bibl. Nat. ms n. 968. Leroquais II, 93). Diaconissae utique solum in usum monasteriorum sanctimonialium ordinatae sunt, ideo in manuscriptis Pontificalibus « ordinatio dyaconae » vel « dyaconissac » fere semper coniuncta apparet cum consecratione virginum. 3°. Munera diaconissarum eadem fuere, quae describuntur a S. Paulo quoad viduas: « Speret in Deum et instet obsecrationibus et orationibus nocte ac die... Vidua eligatur non minus sexaginta annorum, quae fuerit unius viri uxor, in operibus bonis testimonium habens, si filios educavit, si hospitio recepit, si —«Mil 1026 vin. oni)o. sanctorum pedes lavit, si tribulationem patientibus subministravit, si omne opus bonum subsecuta est » (1 Tim 5,5. 9-10). Certurn est, quod iam aevo per­ secutionum diaconissae seu viduae presbyteris ministrabant, « cum mulieres baptizabantur, idque propter decorem et honestatem » (Const. Ap. VIII, 8), verisimiliter etiam mulieres rudes ad baptismum aspirantes catechismo exco­ luerunt, ut Statuta Eccl. antiqua saec. VI-o referunt, docuerunt « imperitas et rusticanas mulieres, tempore quo baptizandae sunt, qualiter baptizatori ad interrogata respondeant et qualiter accepto baptismate vivant » (can. 12. Andrieu, Les Ordines Romani III, 1951. p. 619). 4 . Benedictio diaconissarum una cum instituto iam diu evanuit, officia autem carum, praesertim caritativa inde a saec. XVI-o per novos ordines reli­ giosos feminiles vastissimo territorio resumpta sunt. Instar imitationis ordinum religiosarum caritatis operibus inservientium etiam Protestantes instituerunt • diaconissas », praeeunte Theod. Fliedner anno 1836 in Germania, fundatore instituti diaconissarum cum centro Kaisersvverth. Diaconissae aegrotos curant in nosocomiis et domibus, post annos probationis pastor protestons eas manus im­ ponendo « ordinat ». Communem quandam ducunt vitam, non nubunt, sed si voluerint, libere possunt ad nuptias transvolare. b) De consecratione virginum. Γ . Evolutio ritus, a. Semper fuerunt virgines quae consilium secutae Do­ mini perpetuam virginitatem voverunt, peculiarem constituebant statum, α il­ lustrior portio gregis Christi », dixit S. Cyprianus dc virginibus Deo sacris (De hah. virg. PL 4,443). Quia virginitas Deo devota considerata est qua matrimo­ nium animae cum caelesti Sponso, iam a saec. II-o usuvenit, ut flammeum seu velum mulierum nuptarum portent, velum sic evasit signum distinctivum sancta­ rum virginum. Pronum fuit, tale velum ad propositum signandum eis in coetu liturgico imponere. — b. Huius tamen indubia vestigia saec. IV-o habentur, S. Ambrosius e. gr. talia refert de velatione sororis suae Marcellinae anno 353 facta: « ...cum Salvatoris natali ad apostolum Petrum virginitatis professionem vestis quoque mutatione signares... adstantibus etiam puellis Dei compluribus, (piae certarent invicem de tua societate » (De virginib. 3, 1 ed. Faller p. 63), mutatio vestis constabat in velatione, unde ritus hic « velatio virginum » vocari consuevit. Simili modo Innocentius I. (f 417) ad Victricem Rotomagensem (Rouen) scripsit de virginibus, a quae in Christo spiritualiter nupserunt et velari a sacerdote meruerunt n (PL 20,478). Pulcherrima et prolixa prex eucharistica seu in stilo praefationis legitur a ad virgines sacras » in Sacramentario Leoniano (Feltoe p. 139-140): « Deus castorum coquorum benignus habitator... ». — c. Ut etiam in aliis ritibus liturgiae Romanae antiquae, etiam consecratio virginum aucta est ritibus e liturgiis typi Gallicani oriundis. Sic e.gr. additus fuit ritus benedictionis vestimentorum; virgo enim consecranda « in talibus vestibus ap­ plicetur, qualibus semper usura est professioni et sanctimoniae aptis » (Stat. Eccl. ant. can. 11, Andrieu III, 619)). Venusti textus sumpti sunt ut antiphonae ex officio S. Agnetis virginis, qui iam a Patribus passim allegantur (a S. Ambro­ sio, Sulpitio Severo, Hieronymo), unde quidam concludunt eos textus iam aevo patristico in usu fuisse (Righetti IV, 365). Cantus « Suscipe me Domine... » iam notus fuit S. Benedicto, qui quendam textum consecrationis virginis allegare videtur (c. 72: « amore Deum timeant », in Consecr. virg.: « amore te timeant », F) Ritus. 1027 cf. JfLw 1925, 25 nola 85). Similiter Litaniae Sanctorum ex ordinationis ritu transsumptae sunt in consecratione virginum. Sic ritus tali modo ditatus est in Pontificali Romano-Germanico saec. X-i. — d. Pontificale Romanum saec. Xll-i et Durandus adiecerunt more suo alios ritus: triplicem cantum « Venite », postulationem, benedictionem et traditionem annulorum et coronarum. — e. Consecratio virginum medio aevo exeunte pedetentim in desuetudinem abiit, ordines enim novi mendicantium eum iam nunquam applicabant, etsi medio aevo adhuc etiam virginibus in saeculo remanentibus consecratio virginalis col­ lata fuit, in pluribus enim Pontificalibus legitur ritus consecrationis α virginum quae a saeculo conversae in domibus suis susceptum castitatis habitum privatim observare voluerint » (in duobus Pontificalibus supra a. 2 . allegatis e saec. XI-o, Leroquais, Pontificaux I, 298, II, 423). — f. Nunc utuntur consecratione virgi­ num Carthusianae numquam eam remittentes, quae etiam nunc ritu earum particulari accipiunt stolam et manipulum; dein congregationes benedictinae Anglica, Beuronensis, Brasiliensis, Solesmensis; sanctimoniales Cistercienses consecrationem virginum iam a pluribus saeculis reliquerunt, sicut etiam canonissae Lateranenses, Praemonstratenses et S. Augustini, solum monasterio S. Ma­ riae et Annae in Beaulieu excepto (Nabuco I, 473). — g. Iuxta ius hodiernum, sc. Constitutionem Apost. α Sponsa Christi » consecratio virginum reservatur monialibus, i.e. religiosis votorum sollemnium (AAS 1951, 16 art. III. § 3). Se­ cundum responsum autem S. C. Relig. 25. feb. 1927 benedictio et consecratio virginum mulieribus in saeculo viventibus dari non potest et nihil innovetur hac in re (AAS 1927, 138 s.). 2°. Descriptio ritus. Consecratio virginum fieri potest in festo Epiphaniae, in albis paschalibus (hebdomada Paschae), natalitiis Apostolorum et Dominicis diebus, intra Missarum sollemnia ab Episcopo celebrata. — a. Adductio vir­ ginum. Matronae paranymphae duae associantur singulis virginibus, quae ab eis ductae post Graduate apparent in porta ecclesiae, vocanturve ab archidiacono per cantum: « Prudentes virgines, aptate vestras lampades, ecce sponsus venit, exite obviam ei ». Virgines sacrandae accendunt candelas suas et accedunt in presbyterium sistuntque se coram episcopo, qui vocat ter cantando e Venite » vocem semper elevando, usque coram eo in genua procumbunt, cantantes «Suscipe me Domine secundum eloquium tuum...». — b. Promissio nunc fit virginitatis. Post admonitionem episcopi interrogantur ab eo: «Vultis in sacrae virginitatis proposito permanere? », affirmative respondentibus, singulae manus suas iunctas inmittunt genufiexae inter ambas manus Pontificis, a quo interro­ gantur: « Promittis te virginitatem perpetuo servare? » Post responsum α Pro­ mitto », osculatur manum episcopi. — c. Prex litanica. Super virgines prostratas cantantur Litaniae Omnium Sanctorum. — d. Investitionis ritus (1) exorditur per cantum « Veni Creator », — dein (2) virgines recedunt ad papilionem seu ad alium locum idoneum proximiorem ad hoc ordinatum, — (3) pontifice interea stante sine mitra ad altare vestes benedicendo, velaque, annutes, coronasve vir­ ginum. (4) Vestes portantur virginibus, quae vestibus induuntur. — e. Prex consecratoria. (1) Virgines intra cantum ant. « Regnum mundi et omnem ornatum saeculi contempsi... » accedunt ad altare, ibique in modum coronae coram pon­ tifice vultibus demissis genuitectunt. — (2) Episcopus tunc cantat extensis ma­ nibus precem consecrationis in forma praefationis (« Castorum corporum be­ nignus habitator... ») a Deo precando, ut virgines ad « similitudinem provehat angelorum », quae « sublimiores animae » Illius se thalamo devoverunt, qui 1028 VIII. ORDO. « perpetuae virginitatis est sponsus, quemadmodum perpetuae virginitatis est filius ». Dein consecrationis huius effectus suppliciter expostulantur: σ ...pru­ dens modestia, sapiens benignitas, gravas lenitas, casta libertas... », Deus autem rependens eis, quod semetipsas Ei devoverunt, erit eis « gaudium, in moerore solatium, in tribulatione patientia », sicque per castam vitam « transeant in numerum puellarum sanctarum et Christo iucundanter occurrant ». — f. Peracta prece consecratoria, fit traditio insignium virginalis status. (1) Pontifice inci­ piente cantatur a schola ant. « Veni electa mea et ponam in te thronum meum...», unicuique virgini imponitur in capite velum, antiquissimum signum propositi perpetuae virginitatis, postea cantant ipsae virgines ant. « Posuit signum in faciem meam, ut nullum praeter eum amatorem admittam » pontifice postea orationem dicente. — (2) Eodem modo fit traditio annuli, qua facta virgines cantant ant. « Ipsi sum desponsata, cui angeli serviunt, cuius pulchritudinem sol et luna mirantur». Dein omnes elevando manum dexteram annulatam can­ tant: « Annulo suo subarrhavit me Dominus meus Jesus Christus, et tamquam sponsam decoravit me corona ». — (3) Pontifex sedens cuilibet virgini imponit coronam seu torquem (Kranz, guirlande, koszoru), dicens: « Accipe coronam virginalis excellentiae... », virgines autem postea cantant ant. α Induit me Do­ minus cyclade auro texta... », et aliam ant. « Ecce quod concupivi iam video, quod speravi iam teneo... ». — g. Epilogus totius consecrationis comprehendit (1) duas orationes prolixiores: « Deus plasmator corporum... » et « Benedicat vos Deus Pater... » iam in Gelasiano primigenio contentas, (2) dein pontifex sedendo dicit « cum mitra, publica voce » anathema seu bannum contra eos, qui virgines consecratas a divino officio abducere vel earum bona subripere vellet. — h. Pon­ tifex dein continuat Missam, (1) ad offertorium virgines offerunt candelas, (2) post communionem episcopi etiam ipsae sumunt Corpus Domini, reversaeque in loca sua cantant ant. « Mel ct lac ex ore eius suscepi, et sanguis eius ornavit genas meas ». — (3) Post benedictionem pontificalem singulis tangentibus tra­ ditur cis breviarium, episcopo dicante: « Accipite librum, ut incipiatis horas canonicas, et legatis officium in ecclesia ». — (4) Dicto hymno « Te Deum », — (5) episcopus virgines consecratas genuflexas ad ianuam monasterii praesentat abbatissae etiam genu flexae, dicens: « Vide, quomodo istas consecratas Deo serves... ». c) Dc consecratione professionis monasticae. 1 . Sensus professionis sollemnis. Votum publicum sollemne seu professio religiosa sollemnis potest concipi, ut sollemnis consecratio Deo facta. Etsi hic conceptus hodie non omnibus placet, certum est eum per saecula mentes catho­ licas pervasisse. — a. Virgines revera semper iam aevo antiquo Ecclesiae habe­ bantur « hagiai ». « sacratae, sacrae. Deo devotae, consecratae » (cf. O. Casei, JfLw 1925. 3-15). Fontes huius aetatis vocabant eas « templum Dei, domum Christi, habitaculum Spiritus Sancti » (Const. Ap. IV, 14). Pronum fuit hunc conceptum etiam x iris « monazontibus » seu monachis Deo devotis applicare, sic S Basilius e.gr. nuncupat professionem monasticam ab eo primum praescrip­ tam « consecrationem (hagiasmos) corporis, sicut quandam oblationem Deo sacratam » (Keg. fusius tract. 15. PG 31, 956). — b. Reapse per professionem vitae perfectioris homo sc obligat adamussim vivere secundum promissiones baptismales, vita boni monachi ergo semper baptismi perfectionem indicat, unde susceptio status monastici iure considerari potest « Baptismus secundus n, eo F) Rilti.s. 1029 magis, quia saec. IV-o monachi saepe « vivi martyres » vocati fuere, martyrium autem aevo persecutionum secundus baptismus habitum fuit, permultis testi­ moniis id probantibus. Professio itaque sollemnis merito qua consecratio quae­ dam concipi potuit ct potest, docente Doctore Communi: « Solemnitas voti attenditur secundum aliquid spirituale vel speciale, quod ad Deum pertineat, id est, secundum aliquam spiritualem benedictionem vel consecrationem, quae ex institutione Apostolorum adhibetur in professione certae regulae, secundo gradu post sacri ordinis susceptionem » (II-II q. 88. a. 7). Votum intelligitur non quale­ cunque, sed solum illud cui congruit sollemnitas, « quo aliquis totaliter se subiicit divino ministerio seu famulatui » (ib. ad 2). 2°. Evolutio « ordinationis monachi ». a. In Oriente invenitur origo ordina­ tionis cuiusdam monachorum, de qua iam S. Basilius locutus est. Ritus ab eo memoratus fuse describitur versus 500 a Ps. Dionysio (Eccl. Hierarch. VI, 3. 2 PG 3, 533), et vocatur ab eo « mystêrion monachikês teleioseos » seu mysterium ad monachum perficiendum seu faciendum. Ritus iam prolixior est: sacerdos orationem consecratoriam profert super novitium, quae « epiklesis » = invoca­ tio nominatur, sequitur examen, num novitius re ipsa renuntiare vult saeculo, dein fit professio et signatur signo Crucis, sicut in baptismo, tonduntur eius capilli, cum invocatione trium personarum divinarum, exuitur omnibus vestibus suis et accipit indumentum monasticum, cucullam seu melotam, ac demum per pacis osculum in congregationem fratrum suscipitur, celebraturque Missa. — b. In Occidente conspicitur ritus simplicior in Regula Monasteriorum S. Bene­ dicti (c. 58). (1) Post decursum anni novitiatus profitendus in oratorio coram fratribus et abbate se sistit et « promittit de stabilitate sua et conversione morum suorum et oboedientia coram Deo et sanctis eius », (2) dein professionem scriptam « petitionis manu sua super altare ponit », seu sacrali modo offert vitam suam Deo, (3) ter repetitur dein una cum congregatione versus a Suscipe me Domine secundum eloquium tuum... » transsumptus e consecratione virgi­ num (cf. supra b. 1° c.), (4) tunc « prosternit se singulorum pedibus, ut orant pro eo », (5) « in oratorio exuitur rebus propriis, quibus vestitus est. et induitur rebus monasterii ». (6) Tonsio capillorum non memoratur, sed supponitur (c. 2.). — c. Hic ritus simplex anni 529 saec. VII-o, verisimiliter in monasteriis Roma­ nis sub influxu Orientis mutatus auctusque fuit, hoc saeculo enim, ut dictum est (cf. supra Pars gener. Typologia F. 1), liturgia Urbis subiacuit influxui orientali. De facto archiepiscopus Cantuarensis Theodorus (f 690), ex Oriente oriundus, Roma in Angliam missus refert primo de hac « ordinatione monachi » : « In monachi vero ordinatione abbas debet missas agere et tres orationes super caput eius complere et septem dies velet caput suum cuculla sua et septimo die abbas tollat velamen suum. Sicut in baptismo solet presbyter infantibus auferre, ita et abbas debet monacho, quia secundum baptisma est iuxta indicium patrum, in quo omnia peccata dimittuntur » (Poenitentiale c. r PL 99,928). — Ritus huius ordinationis monachi lautius describitur in manuscripto quodam Pontificali Romano saec. XH-i a Casei detecto (Engelberg cod. 54 fol. 77-81, JfLvv 1925, 34-37), et ablatis quibusdam interpolationibus ritum monastico-romanum Urbis saec. VIII-i repraesentat. In hoc ritu Romano-Anglico ad sobrium ritum Regulae accesserunt alii ritus: benedictio vestimentorum ante investitionem, dein « can­ tatur letania ipso prostrato », dicitur « Pater noster », recitatisque versiculis tres effunduntur prolixae orationes ad benedicendum monachum. — d. Hic ritus ubique diffusus a Clunyacensibus monachis paulatim modificatus fuit, praeser­ 1030 VIII. OBDO. tim novae fuerunt quatuor orationes benedictionis monachi ab ipsis compositae quae hodiedum adhuc in usu sunt (1. « Deus indulgentiae pater », 2. « Deus qui per coaeternum Filium tuum n, 3. « Domine Jesu Christe qui es via », 4. « Sancte Spiritus qui te Deum »). Ritus hic Clunyacensium per Pontificale Durandi (12911296) devenit in Pontificale Romanum ac nunc quoque ibidem legitur ante Be­ nedictionem abbatis. — e. Medio aevo ulterius progrediente accessit huic be­ nedictioni character quidam lugubris quo exprimere voluerunt monachum pro­ fessum mortuum fuisse huic saeculo. Sic e.gr. in Benedictionali S. Montis Pan­ noniae (saec. XV) habetur post investitionem : « Postea surgens de loco illo iaceat super unum latus ante altare honeste super pallio nigro ad hoc praeparato, facie manibus cum pedibus de cuculla coopertis, positis duobus cereis uno ad caput et altero ad pedes, in signum ut vivat mortuus et moriatur vivens n (Radô, Libri lit. bibi. Hungariae I. 1947, p. 189). 3°. Hodierni ritus quoad rem sequuntur ritum Clunyacensem, cum quibus­ dam variantibus singularum Congregationum Confoederationis O.S.B. et ordi­ num monasticorum. Religiones non-monasticae ritum proprium liturgicum vix possident. Ritus vero professionis Pontificalis Romani non est in usu, abbates enim commendatarii non benedicuntur nec emittunt professionem. d) Dc benedictione abbatis et abbatissae. 1°. Evolutio ritus. Monasterii Pater, aramaice « abba », specialem benedic­ tionem saec. VI-o iam certe habuit. S. Benedictus clare loquitur anno 529 de ordinatione abbatis, memorans n sacerdotem, vel eosdem abbates, qui abbatem ordinavit n (c. 64); etiam Gregorius Magnus (t 604) testatur ordinationem abbatis et abbatissae (Ep. 12. PL 77,866 et Ep. 48. PL. 77,1167). a. Ritus certe simplex fuit, Sacram en tarium Gregorianum-Hadrianum (ed. Lietzmann n. 216. quod deest in Paduano) habet orationem α ad abbatem faciendum vel abbatissam », cum sequenti textu: » Concede quaesumus omnipotens Deus, et famulum tuum illum vel illam quem ad regimen animarum eligimus, gratiae dono prosequere, ut te largiente cum ipsa tibi nostra electione placeamus ». E Gelasianis iunioribus seu saec. VIII-i Sacramentarium Gellonense iam quatuor habet orationes: (1) nativa est oratio Gregoriani-Hadriani, (2) prolixa oratio est « Cunctorum institutor Deus... », (3) est longissima oratio « Omnipotens sempiterne Deus af­ fluentem illum spiritum tuae benedictionis... », (4) est oratio specialis pro bene­ dictione abbatissae « Domine Deus omnipotens, qui per sororem Moysis Ma­ riam... » (cf. Baudot in DAL II, 1,725), omnes hae orationes usque hodie in Pont. Rom. leguntur, oratio 3. autem evasit praefatio consecratoria. — b. Impo­ sitio manuum episcopi super caput ordinandi est ritus vetustus in territorio liturgiarum typi Gallicani primum occurrens iuxta Vitam S. Fructuosi archiepiscopi Bracarensis (t 665), quem episcopus « ...imponens ei manum ordinavit eum abbatem in praecipuo Turonensi monasterio » (PL 87,469). — c. Traditio baculi et pedulum seu calceorum pontificalium etiam ritus Romanus novit, teste Theo­ doro Cantuarensi (t 690): α In abbatis ordinatione episcopus debet missam acere et eum benedicere inclinato capite... et donet ei baculum et pedules » (PL 99.928 s.). — d. Elementa haec omnia habet Pontificale Romano-Germanicum saec. X-i, ubi Litaniae quoque occurrunt Omnium Sanctorum, quibus — c. Pontificale Durandi adhuc adiecit recitationem septem Psalmorum poenitentialium, in fine vero traditionem annuli et mitrae. « Te Deum n et polychronion (« Ad multos annos ■) iam post Durandum accesserunt. F) Ritus. 1031 2°. Descriptio ritus benedictionis abbatis. Ritus per omnia adsimilatus est ritui consecrationis episcopi. I. actus est praeparationis, a. Postulatio et praesentatio est brevior quam in consecratione episcopi. Adhibentur duo abbates assistentes, (1) senior assistens facit postulationem: α Adest, reverendissime Pater electus monasterii N., ordinis N. ... », (2) dein legitur mandatum apostolicum. — b. Examen fit nunc ordi­ nandi, quod item brevius est examine episcopi ordinandi, quaestiones vero de fide penitus omittuntur. — c. Dein cantantur Litaniae Omnium Sanctorum, quas septem Psalmi pocnitentiales antecedunt, intra cantum electus procumbit in gradibus altaris a sinistra pontificis. II. actus. Collatio dignitatis abbatialis. a. Loco impositionis Evangelii con­ secrationis episcopalis, Litaniis expletis, electo prostrato manente pontifex surgit et deposita mitra post versiculos duas recitat orationes (« Concede quaesumus omnipotens Deus affectui nostro » et « Cunctorum bonorum institutor... »), dein — b. incipit essentialem partem: praefationem consecratoriam. Intra cantum huius praefationis manus imponit capiti electi ad verba: « Ut qui per nostrae manus impositionem hodie abbas constituitur, sanctifi t catione tua dignus a te electus permaneat et nunquam postmodum a tua gratia separetur indignus ». — c. Praefatione completa adhuc tres recitantur orationes (« Deus cui omnis po­ testas... », dein « Omnium Domine fons bonorum... n et α Exaudi Domine preces nostras »). III. actus. Explicatio potestatis acceptae. Quoniam abbas non recipit ordi­ nem sacramentalem, unctiones non habentur, restat a. ergo solummodo investi­ tura seu traditio instrumentorum officii abbatialis: regulae, baculi pastoralis et annuli cum respectivis orationibus et formulis, — b. actus clauditur oratione epi­ scopi (« Te omnipotens et piissime Domine »), — et c. osculo pacis ab episcopo et duobus assistentibus accepto. IV. Imitatio concclebrationis. Abbas ordinatus primo in capella sua prose­ quitur Missam, ad offertorium facit, ut fit in consecratione episcopi, postea con­ celebrat inde a « Suscipe sancte Pater... », sed alio modo quam episcopus. Genuflexns ante scabellum, medius inter duos assistentes legit cum pontifice totam Missam, exceptis verbis consecrationis, quae non proferet. Pacem de more re­ cipit a pontifice et ad locum suum reversus pacem dat assistentibus, primum assistenti seniori. Deinde postquam pontifex se de corpore et sanguine (quem totum sumere debet, dicit Pontificale, ergo hostiam non) communicaverit, et antequam se purificet, communicat abbatem genu flexum de corpore tantum; iuxta Nabuco (L 399) non dicitur confessio et pontifex nil dicit praeter for­ mulam «Corpus Domini nostri... », etsi etiam haec omitti posse videtur, ut alio loco dicit (p. 419. nota 219), quia hanc formulam abbas iam cum pontifice concelebrans dixit. V. Epilogus. a. Data benedictione pontificali Missae per pontificem bene­ dicuntur mitra et chirothecae et imponuntur cum formulis respectivis abbati ordinatio. — b. Dein fit inthronizatio: pontifex statuit abbatem ordinatum in sede praedecessorum suorum, dans ei baculum in manu sinistra. — c. Pontifex intonat hymnum « Te Deum », abbas vero ordinatus surgit et circuiens per ecclesiam populo benedicit. — d. Postea fit homagium tali modo: abbas rediens ad sedem recipit omnes monachos ad manus et oris osculum, postquam omnes Λ 1032 VIII. ORDO. ei reverentiam exhibuerunt. — c. Polychronio (ad inultos annos) finitur ordinatio abbatis. 3°. Benedictio abbatissae, a. Evolutio ritus. Eodem tempore, quo abbates benedictionem acceperunt, etiam abbatissae monialium leguntur participes factae esse talis benedictionis, testante Gregorio Turonensi (t 594) in sua Histo­ ria Francorum (IX, 42 PL 71, 523); ritus quoque habetur in Libro Ordinum mozarabico (η. XXIII. MEL V, 66-68). Saeculorum decursu ritus benedictionis abbatissae omnino conformata est benedictioni abbatis. — b. Ideo ritus ho­ diernus in sequentibus fere differt a benedictione abbatis: non recitantur Psalmi poenitentiales, non traditur mitra, chirothecae, peculiaris dicitur oratio post praefationem consecratori am pro abbatissa ordinata (« Domine Deus omni­ potens, qui sororem Moysis Mariam n). Secundum ius particulare quaedam ab­ batissae etiam annulum, pectorale, diadema et chirothecas deferunt. 4°. Nostris temporibus benedictio abbatum a. in vigore est penes canonicos regulares sequentes: canonicos Lateranenses SS. Salvatoris, praemonstratenses S. Norberti, canonicos S. Augustini in Monte S. Bernardi (Grand St Bernard); abbates Crucigerorum non benedicuntur. Benedicuntur abbates con­ gregationum Confoederationis O.S.B., excepta congregatione Montis Oliveti; item: abbates S. O. Cisterciensium, tum communis observantiae, tum reforma­ tae (Trappistac), congregationis O.S.B. Vallis Umbrosae et Siloestrinae, non benedicuntur priores monachorum Camaldulcnsium. Benedicuntur regulares, tum monachi, tum canonici, quibus a S. Sede abbatia titularis concessa est. — b. Sacerdotes autem saeculares, quibus a quacunque potestate etiam regia, ti­ tillus collatus est alicuius abbatiae vel praepositurae iampridem destructae vel penitus e.xtinctae, non possunt celebrare functiones pontificales, non habent usum pontificalium, nec ullam possunt benedictionem abbatialem recipere, prae­ sertim eam, quae in Pontificali Romano descripta est, sic definitive declaravit Sanctus Pius X. (CRit 14. dec. 1904. d 4148, 1-3). Privilegia per exceptionem concedi solent a S. Sede. — c. Quod abbatissas adtinet, benedictionem recipiunt canonissae, bcnedictinae et cistercienses, aliae nomen quidem habent abbatis­ sae, ut superiorissae Clarissarum, sed non recipiunt benedictionem. (Cf. de his Nabuco I, p. 415 nota 197-198 et p. 442 nota 229-230). — d. Benedictionem solum episcopus potest conferre, assistentes sunt abbates regulares benedicti; si non habentur, invitari possunt presbyteri in dignitate constituti, si fieri potest, protonotarii usu mitrae gaudentes (Nabuco I, 388). — Privilegia heic quoque dantur, sic Cistcrciensis Abbas Generalis potest omnes abbates sui ordinis benedicere. (Innocentius VIII. 9. mart. 1489), archiabbas O.S.B. S. Montis Pan­ noniae abbates congregationis Hungaricae (Benedictus XV 13. dec. 1921. AAS 1922, 34 s). e) De consecratione et coronatione regis. 1 . Evolutio ritus, a. Prima mentio coronationis imperatoris in Oriente fit de imperatore Marciano anno 450, qui a patriarcha Anatolio coronatus est. Inde coronatio imperatoris ritus evasit liturgiae Byzantinae, post saec. VII. iam non in palatio imperiali, sed in ecclesia Ilagia Sophia locum habuit in ambone ecclesiae, non solum diadema imperiale sed etiam paludamentum purpureum seu pallium imperiale accepit a patriarcha, qui prolixam orationem super im­ peratorem recitavit, in qua plures alhisiones erant dc unctione cum oleo exal­ tationis etsi ritus byzantinus unctionem nunquam novit, sicut nec in conse- F) Ritus. 1033 cratione presbyteri et episcopi. — b. In Occidente coronatio regum primum in territorio liturgiarum typi Gallicani iam a saec. VII-o usuvenit; praeter impo­ sitionem coronae regalis etiam unctio regis semper occurrit. Sic in coronatione regis Vamba oisigothici anno 672 « oleum benedictionis per sacri Quirici pon­ tificis manus vertici eius refunditur et benedictionis copia exhibetur », ut refert testis ocularis Julianus Toletanus (t 690) (Lib. de hist. Galliae PL 96, 766). In Anglia Pontificale Egbert! Eboracensis (732-766 testatur coronationem regum Angliae; in Gallia Pippinus limior fuit rex consecratus anno 754 per Stephanum Papam II. Speciali modo exculta fuit coronatio imperatorum Romano-Germanicorum inde a saec. X-o, tempore imperatorum saxonum, cuius ritus habetur in Pontificali Romano-Germanico. In hoc ritu imperator non solum coronatur, recipit etiam unctionem in capite cum chrisma, sicut episcopus, quod dein mutatum fuit in unctionem brachii dexteri et humerorum cum oleo catechume­ norum. Novi ritus accessere: etiam in coronatione regis cantatae sunt Litaniae, praeter ritus memoratos etiam gladium benedictum recepit, sceptrum regni et * pomum », aureum globum mundum significans. — c. Coronatio regum propter unctionem cum oleo sacro habebatur quaedam consecratio, ideo reges, qui in tota Europa mediaevali coronati sunt, vocabantur « rex sacratus, rex unctus et consecratus, sua sanctitas, sanctus, vel sanctissimus, Christus Domini » (Oppen­ heim art. 1944. cit. p. 46-47)). — d. Nunc iam coronatio regis obsoleta est, quidam reges etsi catholici, coronari noluerunt vel nolunt, ultimae coronationes ritu Romano fuerunt in Brasilia 1822 et 1841 (Petrus I. et II. imperatores) et anno 1916 in Hungaria (Carolus IV.). 2°. Ritus Pontificalis Romani. — Die Dominica omnes episcopi in ecclesiam conveniunt, metropolita fungitur cum duobus episcopis assistentibus, qui regem deducunt. — a. Postulatio fit per seniorem episcopum deducentem: « Reveren­ dissime Pater, postulat sancta mater Ecclesia, ut praesentem egregium militem ad dignitatem regiam elevitis ». — b. Admonitione facta per metropolitam. — c. fit professio regis genuflexi se ad iustitiam et pacem Ecclesiae servan­ dam obligantis, quod etiam iureiurando confirmat inanibus super Evange­ lium positis. Metropolita dein dicit orationem « Omnipotens, sempiterne Deus, creator omnium... ». — d. Prex litanica. Super regem prostratum cantantur Litaniae Omnium Sanctorum versiculis recitatis dicuntur duae ora­ tiones (° Praetende Domine » et « Actiones nostras quaesumus Domine... »). — c. Unctio regis. Metropolita sedens inungit oleo catechumenorum brachium dex­ teram regis inter manum et cubitum atque inter scapulas, duas interea recitans orationes (« Deus Dei Filius » et « Omnipotens sempiterne Deus qui Hazael.... »). Postea metropolita incipit Missam et pergit usque ad graduale inclusive. — f. Traditio insignium regalium. Metropolita sedens tradit cum formulis sat pro­ lixis: (1) gladium prius benedictum in altari, quo eum cingit, dein (2) rex genuflexus coronatur a metropolita, (3) et adhuc genuflexus recipit sceptrum regni. — g. Inthronizatio. Rex sceptrum in manu coronamque in capite ferens inthronizatur a metropolita, qui h. dein « Te Deum » intonat, quo finito duas longiores orationes decantat (« Deus qui victrices Moysis manus » et » Deus inenarrabilis auctor mundi... »). — i. Metropolita dein prosequitur Missam, ad offertorium rex offert « aurum quantum sibi placet ». Post communionem metropolitae detecto capite genuflexus in supremo grado altaris communicatur a metropolita et ex calice de manu eius se purificat. - Ra(16, Ench. Liturgicum. 1034 VIII. ORDO. f) De coronatione Sumini Pontificis. Prima veri nominis coronatio cum corona triplici (tiara) facta est 1306. Clemente V. (1306-1314). Coronatio fit ad portam vel ad gradus ecclesiae Vaticanae basilicae, inde a Pio XII. in externo basilicae podio (vulgo: loggia). Primus diaconus cardinalis tollit mitram de capite Summi Pontificis, dicit Pa­ ter noster et collectam, dein ponit tiaram in capite electi, dicens: « Accipe tiaram tribus coronis ornatam et scias te esse patrem principum et regum, rectorem orbis et in terra vicarium Salvatoris nostri Jesu Christi, cui est honor et gloria in saecula saeculorum. Arnen >». Deinde datur a Summo Pontifice pri­ ma sollemnis benedictio apostolica Urbi et Orbi. Litteratura. Quoad ordinationes. J. Morlnus, Commentarius histor. et dogmat. de sacris Ecclesiae ordinationibus, Paris 1655. — J. Many, Praelectiones de sacra ordinatione, Paris 1905. — J. Fixeront, L’ordre et les ordinations, 2. ed. Paris 1925. — P. Batiffol, La liturgie du sacre des évêques dans l’évolution historique, in: Rev. d’hist. ecclés. 1927, 733-763. — P. de Puniet, Le Pontifical Romain, Paris 1930-31. Germanice: Das Romische Pontifikale. Geschichte u. Kommentar, Klosterneuburg 1932. — M. Andrieu, Le Pontifical Romain au moyen-âge I-IV. Città dei Vaticano 1938-1941. — V. Leroquais, Les Pontificaux manuscrits dans les bibliothèques publiques de France, I. Paris 1937, p. XXXIII-XCIII. — L. Eisenhofer, Ilandbuch d. kath. Liturgik 2. ed. Freiburg i. Br. 1941, II, 355-406. — J. Nabuco, Pontificalis Romani expositio iuridico-practica, Petropoli in Brasilia 1945, I, p. 66-338. — L. Malien, La liturgie des sacrements, Paris 1948, 367-449. — M. Andrieu, Le rituel des ordinations, in: Les Ordines Romani du haut moyen-âge, III. Paris 1951, 543-594 et IV. 1956, 3-20. 121-184. — J. Lechner, Liturgik des rômischen Ritus, 6. ed. Freiburg i. Br. 1953, 303-317. — M. Righetti, L’ordine, in: Storia liturgica IV. Milano 1953, 252-333. Quoad ritus ordinationi analogos. Ad a) et b): J. Wilpert, Die gottgeweihten Jungfrauen in den ersten Jahrhunderten d. Kirche, Freiburg i. Br. 1892. — A. Kalsbach, Die altkirchliche Einrichtung der Diakonissen bis zu ihrem Erloschen, ibid. 1926. — A. Wintersig, Die Jungfraucnwcihe nach dem Rômischen Pontifikale, Düsseldorf 1926. — J. Mayer, Monumenta de viduis, diaconissis, virginibusque tractantia, (Florileg. Patr. 42), Bonnae 1938. — F. Weichert, Die Gcschichte der Diakonissenweihe, in: Eine hl. Kirche 1939, 57-79. — L. Eisenhofer II (1941) 423-427. — Ph. Oppenheim, Die Consecratio Virginum ais geistesgeschichtliches Problem, Romae 1943. — J. Nabuco, 1 (1945) 447-478. — O. Harrison, The for­ mulas ad virgines, in: Eph· lit. 1952, 252. — M. Righetti, IV (1953) 283-287 et 361-366. — R. Metz, La consécration des vierges dans l’Église romaine, Paris 1954. — L. Munster, Ilochzcit des Lammes. Die Christusmystik der Jungfraucnwcihe, Düsseldorf 1955. — R. Metz, L’Ordo de la consécration des vierges dans le Pontifical dit de St. Aubin d’Angers, in: Mélanges M. Andrieu, Strasbourg 1956, 327-337. — R. Schilling, Le voile de la con­ sécration des vierges dans l’Église franque du VU. au IX. siècle, in: Revue des sciences religieuses 1957, 105-121. — Xd c): R. Molitor, Von der Monchsweihe in der lateinischen Kirche, in: Theol. Glaulie 1924, 584-612. — O. Casel, Die Monchsweihe, in: JfLw 1925, 1-47. — Ph. Oppenheim, Monchsweihe und Taufritus, in: Mise, lit Mohlbcrg I (1948) 259-282. — J. Lechner, 6. ed. 1953, 329-330. — M. Righetti, IV (1953) 355-358). — C. Figueras, Acerca del rito de la profesion monastica medieval «ad succurrendum d, in: Litur­ gica II (Montserrat), Barcelona 1958-359-400. — Ad d): J. Baudot. Bénédiction d’un abbé et d’une abbesse, in: DAL II, 1 (1910) 723-727. — L. Eisenhofer, Il (1941) 427-429. — J. Nabuco, I, 381-446. — M. Righetti, IV (1953) 358-361. — Xd c): G. Waitz. Die Formeln der deutschen Kônigs-und Ka'scrkronung vom 10. bis zum 12. Jahrhundert, Gottingen 1873. — E. Eichmann, Konigs- und Bischofsweihe, München 1928. — Idem, Die Kaiserkrônung, Würzburg 1912. — Ph. Oppenheim, Die sakralen Momente in der deutschen Hcrrscherweihe bis zum Investiturstreit, in: Eph. Lit. 1944, 42-49. — H. Leclercq, Sacre impérial et royal, DAL XV. 1 1950) .304-313. — M. Righetti, Storia lit. IV (1953) 366-371. — De benedictione imperatoris cf. etiam M. Andrieu, Les Ordines Romani IV., Paris 1956, 445-462. — C. A. Bouman, Sacring and Crowning, Groningen 1957. IX. Tractatus nonus De Matrimonio. Sacramentum Ordinis ad creandam novem progeniem parentum spiritua­ lium a Domino ordinatum, institutum divinitus compar habet in Sacramento Matrimonii ad creandam progeniem parentum corporalium. Sacramentum Matrimonii definitur a Catech. Catholico: « Sacramentum Matrimonii est ipsummet coniugium inter baptizatos valide initum, ad digni­ tatem Sacramenti a Jesu Christo evectum, quo gratia coniugibus confertur, ut officia, quibus et inter se et erga filios adstringuntur, rite expleant n (qu. 487). Nomina huius Sacramenti usitatissima sunt: Matrimonium, i. e. aliquod munus, quod praesertim matri competit, ut S. Thomas rem declarat: « ...quia feminis incumbit maxime educandae prolis officium... quamvis pater sit dignior quam mater, tamen circa prolem mater magis est officiosa quam pater... unde magis pertinet ad rationem matrimonii mater quam pater » (Suppi, q. 44. a 2. corp, et ad 1.). — Dein vocatur coniugium, « quia coniuncti sunt, vel a iugo, quo in nuptiis copulantur, nec resolvi aut separari possint » ut S. Isidorus dicit (Etymol. IX, 20). — Connubium vocatur matrimonium a nubere seu velare, quasi « nube n obtegere, nam iuxta morem antiquum sponsa capite velato tra­ dita fuit sponso, ut S. Ambrosius dicit: « Inde enim et nuptiae dictae, quod pudoris gratia puellae se obnuberent » (De Abraham I, 9, 93). — Nuptiae actum significat, quo sponsa tradita est sponso, item a caeremonia significativa velandi caput. Hoc nomine matrimonium consideratur dynamice, seu in statu fieri, dum « connubium » etiam respectu statico i.e. in statu esse considerat matrimonium; denominationes n coniugium » et « matrimonium » fere semper statice intelliguntur. — Graece matrimonium vocatur «ganws», a radice «gen», • gan » (cf. egeneto, gegaos = generare), dein etiam « syzeuxis « = coniugium. Gallicum a mariage » (Angi, marriage a « maritatione » (maritum accipere) deri­ vatur; transsumptum est etiam matrimonii nomen (Ital. matrimonio, Angi, ma­ trimony), German. « Ehe », ab « ewa, etve » = « foedus » oritur; Hungarica denominatio a luizassag » significat possessionem domus. Materia absolvenda venit sequentibus capitibus: A) De existentia Sacramenti Matrimonii. B) De essentia Sacramenti Matrimonii. IX. MATRIMONIUM. 1036 C) De efficientia Sacramenti Matrimonii. D) De personis sacramentalibus Matrimonii. E) De ritibus Matrimonii. A) De existentia Sacramenti Matrimonii. 1. Vox Ecclesiae. Trident, sess. XXIV. can. 1.: a S.q.d., matrimonium non esse vere et pro­ prie unum ex septem legis evangelicae Sacramentis a Christo Domino insti­ tutum, sed ab hominibus in Ecclesia inventum, neque conferre gratiam: a. sit! « (Denz. 971). — Leo XIII. « Arcanum divinae sapientiae » 1 febr. 1880: α Chri­ stus Dominus dignitate Sacramenti auxit matrimonium, matrimonium autem est ipse contractus, si modo sit factus iure... apparet, omne inter christianos iustum coniugium in se et per se esse Sacramentum ». — Pius XI. a Casti connubii » 31 dee. 1930: α Christus Dominus, Sacramentorum institutor atque per­ fector, suorum fidelium matrimonium ad verum et proprium Novae Legis Sacramentum provehendo, illud revera effecit peculiaris illius interioris gratiae signum et fontem, ...Et quoniam Christus ipsum coniugalem inter fideles vali­ dum consensum signum gratiae constituit, ratio Sacramenti cum christiano coniugio tam intime coniungitur, ut nullum inter baptizatos verum matrimonium esse possit, quin sit eo ipse Sacramentum » (Denz 2237). 2. Adversarii Matrimonii. a) Primi adversarii matrimonii extiterunt Gnostici et Manichaei, quorum principium fundamentale erat materiam (hylê) esse intrinsecus malam, utpote a principio malo, a Satana creatam, ergo etiam matrimonium malum est, quia animas a Deo creatas materiae malae adiungebant. Matrimonium ergo damna­ verunt, sed propter antinomismum eorum, vitam sexualem extra matrimonium licitam annuntiabant. Sic iam Nicolaitae saec. I-i, dein Carpocratiani s. II-IV., oriundi a Carpocrate gnostico, cuius haeresis per Marcellinam quandam etiam Romam usque pervenit. b) Secundas nuptias prohibitas habuerunt Athenagoras, apologeta s. Il-i, et Montanistae, quorum antesignanus Tertullianus erat in opere suo De mo­ nogamia. c) Medio aevo Haeretici dualistae (Albigenses et Waldenses), Manichaeos sequentes, iterum affirmabant, matrimonium esse peccatum. d) Novatores licitum quidem reputantes foedus nuptiale negabant matri­ monium esse Sacramentum. Sic Lutherus iam anno 1522. talia dixit: · Matri­ monium non solum sine ulla Scriptura pro Sacramento censetur, verum iisdem traditionibus, quibus Sacramentum esse iactatur, merum ludibrium factum est » (De captiv. Babylon.) Anno 1530. iam scripsit: « Es kann ja niemand leucken (= leugnen) dass dic Ehe ein eusserlich weltlich ding ist, wie kleider und speisen, haus und hoff » (Von Ehesachen). — Calvinus autem sat ridicula usus est argumentatione: <> Matrimonium, quod ut a Deo institutum fatentur omnes, ita pro Sacramento datum nemo usque ad Gregorii tempora viderat. Et cuinam unquam sobrio in mentem venisset? Ordinatio Dei sancta et bona est, et agri­ A) Exi sien lia. 1037 cultura, architectura, sutrina, tonstrina ordinationes sunt Dei, nec tamen Sa­ cramenta sunt » (Institutio religionis christianae IV. 19, 34). e) Etiam Modernistae falsum conceptum habuerunt de matrimonio, ut vi­ deri potest e propositione 51. a Sancto Pio X. damnata: « Matrimonium non potuit evadere Sacramentum N. Legis, nisi serius in Ecclesia, siquidem, ut ma­ trimonium pro Sacramento haberetur, necesse erat, ut praecederet plena doctri­ nae de gratia et Sacramentis theologica explicatio » (Denz. 2051). 3. Testimonium S. Scripturae. Locus classicus est Eph. 5, 22-33. qui prae oculis habendus est totus secun­ dum suum contextum. Contextus vero est: a) V. 22-24: Gynaikes hypotassesthôsan = mulieres viris suis subditae sint, ratio vero est: etiam Ecclesia Christo subdita est, tamquam Capiti (kephalê tes ekklêsias). b) V. 25-27: Andres agapate tas gynaikas = viri diligite mulieres, ratio est: quia etiam Christus diligit Ecclesiam, hunc vero amorem suum manifesta­ vit per purificationem Ecclesiae, mundans eam per baptismum (louthros tou hydatos), ita ut Ecclesia endoxos, hagia, amornos = gloriosa, sancta, immacu­ lata evadit. c) V. 28-29: Ita viri debent diligere uxores suas, sicut « ta heautôn so­ mata * = propria corpora, quae nutriunt et fovent. Ratio item assignatur: sic diligit etiam Christus Ecclesiam suam. d) V. 30-33: Consequentia est: omnes sumus eiusdem corporis membra, qui Ecclesiam constituimus. Haec vero unitas corporalis habetur in matrimonio, sic, ut duo unam carnem constituant. Haec unitas corporalis quod in matrimonio habetur, iam secundum legem divinam Veteris Testamenti aderat, Paulus alle­ gat Gen 2, 24 (« propter hoc relinquet homo patrem n etc.), verba haec Adam qua propheta a Deo illuminatus protulit, Christus Dominus vero auctoritate sua confirmavit, dicens « Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet n (Mt 19, 5-6). — In Nova Lege autem haec coniunctio divinitus ordinata novum quid efficitur: « To mysterion touto mega estin, egô de lego eis Christon kai eis ten ekklêsian » = Mysterium hoc magnum est, ego autem dico respectu Christi et Ecclesiae (acc. respectivus). — Unde legitime fit consequentia: viri diligant uxores sicut seipsos, uxores vero timeant viros suos. e) E textu hoc classico legitime fit argumentum. Paulus enim argumenta­ tione sua supponit rectam doctrinam de matrimonio iam notam esse fidelibus suis, ad quos epistolam suam scripsit, ideoque argumentari potest, quomodo in matrimonio se gerere debeant. Sequentia enim supponuntur a S. Paulo. 1°. In matrimonio confertur gratia. Obligationes enim coniugum sunt imago coniunctionis Christi cum Ecclesia, atqui haec coniunctio est supematuralis, ergo etiam obligationes coniugum sunt supernaturales. — Prob. maior: Obliga­ tiones coniugum sunt: subordinatio et dilectio, quae illustrantur per Ecclesiae subordinationem et Christi amorem erga Ecclesiam (v. 24-25. kathôs... hos). — Prob. minor. Coniunctio Christi cum Ecclesia est supematuralis i.e. eius princi­ pium est gratia gratum faciens. Christus enim Ecclesiam sanctificat « lavacro IQ38 IX. MATRIMONIUM. aquae per verbum vitae », hoc est, baptismo, ita, ut Ecclesia sancta etc. fit (v. 26.27). Ergo etiam obligationes coniugum, i.e. matrimonium Novi Testa­ menti est supernaturale aliquid, i.e. principium etiam huius coniunctionis est gratia gratum faciens. 2'. Matrimonium N. Test, est signum efficiens gratiam. Matrimonium enim N. T. significat, i.e. repraesentat, imitatur coniunctionem Christi cum Ecclesia. Atqui haec coniunctio consistit in caritate, i.e. gratia gratum faciente, Ergo matrimonium N. T. significat gratiam. — Prob. maior. Coniunctio maritalis viri cum femina est « mysterium magnum » (v. 32), et quidem praecise ideo, quia refertur i.e. relationem habet ad Christum ct ad Ecclesiam (eis Christon kai eis ten ekklcsian, respectu habito ad Christum ct Ecclesiam). Coniunctio vero mari­ talis N. T. eo habet relationem ad unionem Christi cum Ecclesia, inquantum comparatio instituitur inter coniunctionem maritalem ex una parte, et con­ iunctionem Christi cum Ecclesia. Ubi vero iure fieri potest comparatio, adesse debet similitudo, i.e. rerum specifice differentium eadem qualitas, quae est cari­ tas et subiectio. — Prob. minor. Coniunctio Christi cum Ecclesia consistit in caritate, quae caritas habet ut principium supernaturale gratiam, ut ostensum est. 3°. Matrimonium N. T. rem sacram ex ordinatione divina significat, omne enim matrimonium est ex ordinatione Dei, ergo etiam matrimonium N. T. Atqui matrimonium N.T. est significatio coniunctionis Christi cum Ecclesia, ergo etiam haec significatio coniunctionis fit ex ordinatione Dei. — Prob. ex supradictis. 4°. Matrimonium N.T. est causa instrumentons gratiae. Matrimonium enim N.T. significat gratiam, atqui in Novo Testamento signa gratiam significantia efficiunt quoque gratiam, ergo matrimonium N.T. efficit gratiam. 4. Testimonium S. Traditionis. a) S. Patres ab initio matrimonium pro re sacra habuerunt. Sic egr. iain 5. Ignatius Antiochenus edixit: « Decet, ut sponsi et sponsae (gamontes kai gamouinenai) cum sententia episcopi coniunctionem faciant, ut matrimonium sit secundum Dominum et non secundum cupiditatem. Omnia ad honorem Dei fiant » (Ad Polycarp. 5, 1 RJ n. 67). — Tertullianus adhuc catholicus immortalia verba scripsit de matrimonii christiani dignitate: « Unde sufficiamus ad enar­ randam felicitatem eius matrimonii, quod Ecclesia conciliat et confirmat obla­ tio (= Missae sacrificium), et obsignat benedictio, angeli renuntiant, Pater rato habet » (Ad uxorem 2,9 RJ 320). En iam saec. II-o exeunte habes testimonium quod matrimonium ad Ecclesiam spectat, habes testimonium Missae pro spon­ sis celebratae et benedictionis quoque maritalis. Imo singulae consuetudines iam memorantur a Tertulliano, transsumptae ab antiquis populorum moribus in diesque nostros adhuc vigentes. Sic memoratur annulus (« ...digitus, quem spon­ sus oppignorasset pronubo annulo » Apologetic. 6 MEL I. η. 1581), dein etiam mos sponsos coronandi (« coronant et nuptiae sponsos » De corona 13. MEL I. n. 1815). — S. Patres matrimonium pro re sacra habentes, matrimoniumque in jurisdictionem Ecclesiae relegantes, testimonium exhibent sacramentalitatis matrimonii. b) Res sacra in matrimonio est gratia gratum faciens. Sufficiat allegare ex orientalibus Origenem: « Deus quidem is est qui duos in unum coniugavit (syzeuxen), ut amplius duo non sint ex quo mulier nupta est viro, et quoniam Λ) Existentia. 1039 Deus coniunxit, proptcrea iis inest gratia, qui a Deo coni uncti sunt, quod Pau­ lus intelligens, connubium Verbo Dei consentaneum gratiam esse pronuntiat, quemadmodum castus celibatus gratia est » (In Mt 14, 16 RJ n. 505). — Ex Occidentalibus audiatur unus S. Augustinus: « Dicit apostolus: Viri diligite uxores vestras, sicut et Christus dilexit Ecclesiam. Huius procul dubio Sacra­ menti res est, ut mas ct femina connubio copulati, quamdiu vivunt, inseparabi­ liter perseverent, nec liceat, excepta causa fornicationis, a coniuge coniugem dirimi. Hoc enim custoditur in Christo et in Ecclesia, ut vivens cum vivente nullo divortio separetur... Manet inter viventes quiddam coniugale, quod nec separatio, nec cum altero copulatio possit auferre... sicut apostatae anima velut de coniugio Christi recedens, etiam fide perdita sacramentum fidei non amittit, quod lavacro regenerationis accepit » (De nuptiis et concupisc. I. 10, 11 RJ 1867. c) Matrimonium ideo habetur sanctum a Patribus, quia hoc Christus Do­ minus sic ordinavit. 1°. Testatur hoc archaeologia Christiana, sic in poculis vitreis deauratis antiquitatis christianae et in nummis saepe repraesentantur sponsi manibus innetis, quos Christus benedicit, vel loco Christi signum eius PX. In sarcophagio christiano saec. V-i coniuges Catervius et Severina iungunt manus suas, et versus hexametri appositi dicunt Christum eos copulasse: « Quos paribus meritis, iunxit matrimonio dulci | omnipotens Dominus tumulum custo­ dit in aevum | Catervi Severina tibi coniuncta laetatur i surgatis pariter Christo praestante beati » (K. Kaufmann, Handbuch d. altchr. Epigraphik 197). — 2°. Pulcherrime exprimit partes Christi in sanctificatione matrimonii S. Epiphanius. Christus ideo vocatus est ad nuptias Canaeas, ut matrimonnium mere naturale, quod comparat vino aqua misto, transmutaret in vinum purum et sanctum matrimonii sacramentalis : « Ibi enim sensibiles nuptiae erant in Cana Galileae, et aqua veraciter conversa in vinum, vocatus vero est (Jesus Christus) duabus de causis: (1) ut vinum aqua dilutum (to hydares) quod est matrimo­ nium in saeculo bacchantium, condensaret (epistypsê) in sobrietatem et hone­ statem, ut ceterum in posterum corrigeretur in laetitiam (euphrasiam) vini aerumnam solventis (lysiponou oinou) et gratiae, sicque omnimode obturet ora contra Dominum insurgentium, et (2) ut ostenderet quod ipse Deus est cum Patre et Spiritu eius Sancto n (Panarion 51, 30 RJ n. 1094). Scholion. De ratione sacramentalitatis in matrimonio. Matrimonium in Nova Lege tunc solum est Sacramentum, si contractus matrimonialis inter baptizatos initur. Quod pronum est, nam etsi omne matri­ monium naturale per se bonum est et validum, Sacramentum tantum contractus inter baptizatos esse potest. Matrimonium ergo duorum non baptizatorum non est Sacramentum, sine baptismo enim nullum Sacramentum suscipi potest. Imo communius tenere debemus etiam matrimonium inter baptizatum et non baptizatum non esse Sacramentum, Christus enim contractum matrimonialem evexit in Sacramenti dignitatem, contractus vero tunc tantum valet, si ex utraque parte validus est; quod invalidum est ex ima parte, invalidum quoque est ex altera. Ideo ergo videtur etiam matrimonium tale non esse Sacramentum, quia pars non-baptizata certo non suscipit Sacramentum. Similiter putamus matrimonium paganorum non evadere Sacramentum, si una pars baptizetur. Si vero ambo coniuges baptizantur, matrimonium eorum, si consensus matrimonialis perse­ veret, eo ipso automatice evadit Sacramentum. — Matrimonium haereticorum 1040 IX. MATRIMONIUM. ct schismaticorum certo est Sacramentum, nam contractum fuit per baptizatos, ideo etiam indissolubile est. Litteratura. II. Cremer, Die kirchliche Training, historisch, litnrgisch und ethisch, Berlin 1875. — / Müüendorf, Ueber den patristischen Beweis der Elie als Sakrament, in: ZfkTh 1878, 633. — J. B. Franzelin, Tractatus de Matrimonio, Romae 1880. — Schanz, Der sakramcntale Charakter der Elie, in: Tiibing. Theol. Quartalschr. 1890, 3-56. — Μ. P. Rosset, De Sacramento Matrimonii, I-VI. Paris 1895-6. — J. Perrone, De Matrimonio christiano, I-I1I. 2. ed. Prati 1897. — D. Palmieri, Tractatus de matrimonio christiano, 2. ed. Romae 1897. — L. Godefroy-G. le Bras-M. Jugie, Mariage, in: DictThCath IX (1926) 2044-2335. — A. de Smet, Tract, thcologico-canonicus de sponsalibus et matrimonio, 4. ed. I-II. Brugis 1927. — P. Card. Gasparri, Tractahis canonicus de Matrimonio, 2. ed. I-II. Romae 1932. — H. Leclercq, Mariage, in: DAL X, 2 (1932) 1843-1982. — F. M. Cappello, De matrimonio, 3. ed. Romae 1933. — Schütz Antal, A hâzassâg ( = De Matrimonio), Budapest 1933. — G. II. Joyce, Christian marriage. An historical and doctrinal Shidy, London 1933. Ger­ manice, Leipzig 1934. — N. Ladomérszky, Saint Augustin, docteur du mariage chrétien, Rome 1942. — Wernz - Vidal - Aguirre, Jus matrimoniale, 3. ed. Romae 1946. — C. Boyer, Synopsis praelectionum de Sacramento matrimonii, Romae 1947. — St. Sipos-L. Galos, Enchirid. iuris canon., 6. ed. Romae 1954, p. 404-547. — M. Premm, Kath. Glaubenskunde, III, 2 (1955) Wien 1955, 258-384. — M. Schmaus, Kath. Dogm. IV, 1 (1957) 674-730. — V. Fagiolo, L’istituzione del sacramento del matrimonio nella dottrina di S. Bonaventura, in: Antonianum 1958, 241-262. — J. Bank, Connubia canonica, Romae 1959. — J. Haspeker etc., Ehe, in: LfThK 2. cd. Ill (1959) 675-699. Respectu pastorali. D. Prümmer, Summa Th. Mor. 4. ed. 1928, III. n. 625-894. — /. Morr-N. Marker - Markaroff, Verwaltung des hl. Ehesakramentes, Wien 1946. — A. Vcrmccrsch - J.Cretisen, Th. Mor. 4. ed. 1948, n. 685-775. — B. Merkelbach, Summa Th. Mor. ed. 8. 1949, III. n. 746-979. — J. Aertnys-C. A. Damen, Theol. Mor. ed. 10. 1950, II. n. 623-952. — J. Fanfani, Man. theor.-pract. Th. Mor. IV. 1951, p. 652-931. — O. Schollig, Die Verwaltung der hl. Sakramente unter pastoralen Gesichtspunkten, 4. ed. 1952, p. 357-411. — II. Noldin-A. Schmitt - G. Heinzel, Summa Th. Mor., ed. 30. 1954, n. 502-677. B) De essentia Sacramenti Matrimonii. Agendum nobis est de essentia physica matrimonii, i.e. 1. de materia et forma matrimonii, dcin 2. de proprietatibus consensus maritalis, quia hie con­ sensus constituit materiam et formam huius Sacramenti, dein 3. de potestate Ecclesiae in matrimonium, quia Ecclesia in hoc Sacramentum plus potestatis habet, quam in aliis Sacramentis, nam contractum irritare potest matrimonialem, qui in dignitatem sacramentalem sublimatus est. 1. De materia et forma matrimonii. a) Materia ct forma simul sumpta in matrimonio est ipse contractus matrimonialis. False opinabantur, qui, ut Melchior Canus primo, dein Launoy, Toumely, et Regalistae Galliae opina­ bantur materiam matrimonii esse consensum maritalem, formam vero benedic­ tionem Ecclesiae. Pius IX. damnavit sententiam: « Matrimonii Sacramentum non est nisi quid contractui accessorium ab eoque separabile, ipsumque Sacra­ mentum in una tantum nuptiali benedictione situm est » (Syllab. prop. 66. Denz. 1766). Recta enim doctrina invenitur can. 1012 CIC: n Christus Dominus ad Sa­ cramenti dignitatem evexit ipsum contractum matrimonialem inter baptizatos. B) Essentia, 1041 Quare inter baptizatos nequit matrimonialis contractus validus consistere, quin sit eo ipso Sacramentum ». — Ratio apposite assignatur a Leone XIII.: « Chri­ stus Dominus dignitate sacramental! auxit matrimonium, matrimonium autem est ipse contractus, si modo factus sit iure », ergo « exploratum est in matri­ monio christiano contractum a Sacramento non esse dissociabilem » (Arcano divinae sapientiae Denz 1854). b) Quomodo contractus materia et forma sit. Tria consideranda sunt. — 1°. Quid sit sensu Aristotelis materia et forma in matrimonio, assignari quidem potest, sed recte notat Gutberlet quaestionem ideo solummodo poni, quia analogia ceterorum Sacramentorum hoc urget, ubi semper inveniri potest « elementum et verbum ». — 2°. In matrimonio non requiritur, ut forma ex verbis constet, iuxta S. Bonaventuram sufficit, « qualis­ cunque fiat expressio sive verbo, sive scripto, sive etiam quocunque nutu alio » (Sent IV. d. 34. al. 2. 4.) Ad naturam enim contractus non pertinet, quod verbis ineatur. — 3°. Notandum est, quod materia et forma in matri­ monio non realiter, sed virtualiter tantum distiguuntur. c. Materia ergo est momentum illud contractus matrimonialis, quod vocari potest mutua oblatio vel traditio corporum, qua unusquique nubentium compart! of­ fert seu tradit ius in proprium corpus. Corpora nubentium non sunt ma­ teria ex qua Sacramenti, sed materia circa quam, materia ex qua est oblatio seu traditio iuris ad corpora seu oblatio mutua. Oblatio seu traditio haec variis modis, sed aliquo modo manifestari debet, iuxta Ritualia fit per interrogatio­ nem. « N. vis accipere N. hic praesentem in legitimam uxorem iuxta ritum sanctae matris Ecclesiae? » ad quod sponsus respondendo « Volo », offert ius in corpus proprium sponsae, quae item idem responsum dans, idem facit, sicque oblatio haec mutua evadit. d) Forma matrimonii consistit in acceptatione reciproca huius oblationis seu traditionis. Sic clare Benedictus XIV: «Mutua ac legitima corporum traditio, verbis ac nutibus interiorem animi assensum exprimentibus, materia, et mutua pariter ac legitima corporum acceptatio, forma » est matrimonii (Epist. « Paucis abhinc » anno 1758. CIC fontes, II. p. 575). — Iure dicitur materia oblatio mutua in corpus proprium, materia etenim est aliquid elementum essentiale in Sacramento, sed adhuc indeterminatum, et revera, haec oblatio mutua seorsim sumpta nondum determinat contractum, nec terminat coniunctionem mutuam, nisi accedente acceptatione mutua huius oblationis. Acceptatio mutua est quasi-forma: per eam enim determinatur materia, sicque perfecte significatur unio inter Christum Ecclesiamve intercedens (cf. Boyer p. 46). 2. Proprietates consensus maritalis. Quia Sacramentum matrimonii in consensu maritali consistit, Ecclesia huic consensui leges ferre potest; nunc vero nondum de hac potestate Ecclesiae agimus, sed de conditionibus omni consensui internis, quae ideo etiam consen­ sum matrimonialem attingunt. — Consensus enim hic maritalis debet esse: IX. MATRIMONIUM. 1042 a) Verus, non fictus, nam talis non esset veri nominis consensus. b) Liber, nam omnis contractus vi ac metu extortus nullus est. Libertas affici potest cx parte voluntatis, ideo vis et metus gravis nullum reddunt con­ tractum, et affici potest e parte intellectus, ideo error substantialis invalidum reddit consensum. c) Consensus debet esse de praesenti, non de futuro, talis enim non esset consensus maritalis, sed promissio matrimonii, ideoque solummodo sponsalia. d) Mutuus et simultaneus, matrimonium enim est contractus bilateralis, non unilateralis, simultancitas vero intelligitur moralis. e) Absolutus et non condicionatus, iuxta declarationem Ecclesiae: α Con­ ditio semel apposita et non revocata: 1° si sit de futuro necessaria vel impos­ sibilis vel turpis, sed non contra matrimonii substantiam, pro non adiecta habea­ tur, 2° Si de futuro contra matrimoni substantiam, illud reddit invalidum. 3° Si de futuro licita, valorem matrimonii suspendit. 4° Si de praeterito vel de praesenti, matrimonium erit validum vel non, prout id quod conditioni subest, exsistit vel non n (can. 1092). f) Externe manifestatus, nam omnis consensus bilateralis manifestari debet, matrimonialis vero etiam ideo, quia hic consensus Sacramentum constituit, Sa­ cramentum vero est signum sensibile. 3. De potestate Ecclesiae in matrimonium. Ad naturam contractus pertinet, quod irritari potest per potestatem legislativam, conditiones possunt apponi, sine quibus contractus ab auctoritate legi­ tima invalidus declaratur. Quia vero matrimonium N. Legis Sacramentum est, ad Ecclesiam pertinet legislatio circa hunc contractum matrimonialem. Quid vero Ecclesia possit, nunc ad maximum enuntiatur, aliud, quod minus est, Ec­ clesia a fortiori potest, quorum singularis consideratio ad Ius canonicum per­ tinet. Sicque statuitur: TIIESIS. Ecclesiae ex ordinatione Dei privative ius est pro suis subditis impe­ dimenta etiam dirimentia constituendi. De fide definita. a) Vox Ecclesiae Trident, sess. XXIII. can. 3.: « S.q.d., eos tantum consanguinitatis et affi­ nitatis gradus, qui Levitico exprimuntur, posse impedire matrimonium contra­ hendum, et dirimere contractum, nec posse Ecclesiam in nonnullis illorum di­ spensare aut constituere, ut plures impediant et dirimant: a. sit » (Denz 973). — Ibid. can. 1: « S.q.d., Ecclesiam non potuisse constituere impedimenta matri­ monium dirimentia, vel in iis constituendis errasse: a. sit d (Denz 974). Prop. 59 damnata Pistoriensium : « ... quasi Ecclesia non semper potuerit ac possit in Christianorum matrimoniis iure proprio impedimenta constituere, (piae matrimonium non solum impediant, sed ct nullum reddant... n (Denz 1559\ Prop, damnata 6S. Syllabi Pii IX.: « Ecclesia non habet potestatem impedi­ menta matrimonium dirimentia inducendi, sed ea potestas civili auctoritati com­ petit, a (pia impedimenta existentia tollenda sunt » (Denz 1768). B Essenlia. 1043 Can. 1038 CIC: « §1. Supremae tantum auctoritatis ecclesiasticae est au­ thentice declarare quandonam ius divinum matrimonium impediat vel dirimat. — § 2. Eidem supremae auctoritati privative ius est alia impedimenta matri­ monium impedientia vel dirimentia pro baptizatis constituendi per modum legis sive universalis sive particularis ». — Quibus clare edicitur, auctoritatem civilem in matrimonio baptizatorum nullam habere potestatem, Ecclesiae enim in rebus matrimonialibus ius privative competit. b) S. Scriptura implicite et indirecte probat thesim. Christus Dominus Petro et successo­ ribus eius dedit potestatem circa res sacras in bonum commune Ecclesiae, di­ cendo: « Quodcunque ligaveris super terram erit ligatum et in caelis » (Mt 16, 19), atqui haec potestas impedimenta etiam dirimentia statuendi sine dubio ad res sacras pertinet et etiam in bonum vergit commune Ecclesiae, clericum in sacris vel religiosum inhabilem reddens e. gr. ad contrahendum matrimo­ nium. — Item apostoli cum auctoritate locuti sunt de rebus matrimonialibus, sic praesertim Paulus apostolus 1 Cor 7., ubi non nuptis et viduis declarat ma­ trimonium licitum esse (v. 8-9), inculcat matrimonium esse indissolubile (v.10.11). promulgat privilegium « Paulinum » (v. 12-15). c) S. Traditio statim ab initio ostendit, Ecclesiam habere potestatem impedimenta etiam dirimentia constituendi, haec potestas tacite supponitur, nam omnes acceptant leges quae talia statuunt. Sic Cone. Neocaesaraeense (314) legem statuit de affi­ nitate: « Mulier, si duobus nupserit fratribus, abiiciatur usque ad mortem, sed propter humanitatem in extremis suis, si dixerit, quod si forte sanitatem recu­ peraverit, matrimonium solvet, ad paenitentiam admittatur » (can. 2.) — Item initio saec. V. -i Nicetas Remesianus memorat impedimentum voti: a ...quae se Christo spondit, iam nupsit, iam immortali coniuncta est viro. Quae si voluerit nubere communi lege coniugii, adulterium perpetrat ancilla mortis efficitur » (De lapsu virg. consecratae 5,12 RJ 1335). — S. Gregorius Magnus vero contra legem Romanam impedimentum cognationis inculcat S. Augustino Cantuarensi observandum etiam in Anglia (Resp. Gregorii ad August. RJ n. 2299). d) Ratione theologica limpide probatur Ecclesiam habere potestatem statuendi impedimenta di­ rimentia. Hoc sequitur: 1°. E notione Ecclesiae, nam Ecclesia qua societas supernaturalis, debet pollere potestate impediendi gravissima mala quae vergere possent in anima­ rum perniciem. Sed matrimonia iusto facilius celebrata praecise haec mala gignerent, Ecclesia ergo ea vetare posse debet. Sufficit ad impedimentum disparitatis cultus provocare, quo Ecclesia periculum defectionis a fide vult prae­ cavere. 2°. E notione Sacramenti, Sacramentorum enim cura soli Ecclesiae com­ petit, quippe quae ministra est Sacramentorum. Atqui matrimonium est Sacra­ mentum, ergo eius cura pertinet ad Ecclesiam. Argumento hoc ius privativum Ecclesiae comprobatur. 3° E diversitate auctoritatis civilis sequitur, auctoritatem hanc non habere 1011 IX. MATRIMONIUM. potestatem impedimenta constituendi inter baptizatos. Auctoritates enim civiles diversae sunt iuxta territorium regnorum et statuum, inde maxima diversitas in­ tercedere potest et revera intercedit inter varia regna quoad legislationem ma­ trimonialem. Baptizati tales leges sequentes in maximas difficultates incidunt, et non potest probari Deum talem rerum statum intendisse. 4°. E notione ipsius matrimonii quoque hoc sequitur. Matrimonium enim consistit in consensu contrahentium, qui ipse fuit elevatus ad dignitatem sacramentalcm. Atqui omnis contractus regulari potest ab auctoritate competente, normasque sequi debet iuxta quas contractus rite ineundus est. — Minor illus­ tratur. Qui mutat vinum in acetum, impedit, ne adsit materia consecrationis apta, sic quoque Ecclesia, impedimenta constituendo, efficit, ne personae sint ad contrahendum habiles (Hugon p. 772). Scholion. I. De obligatione legis civilis matrimonialis. Matrimonium mere civile baptizatos nullatenus obligat, immo omnino dam­ nandum est, inquantum matrimonium attentaretur iuxta leges civiles tantum et coram magistratu civili ineundum. Sufficit allegare Pium IX.: e Nemo ex catho­ licis ignorat... quamlibet aliam inter christianos viri et mulieris praeter Sacra­ mentum coniunctionem, cuiuscunque etiam civilis legis vi factam, nihil aliud esse, nisi tuqjem et exitialem concubinatum ad Ecclesia tantopere damnatum, ac proinde a coniugali foedere Sacramentum separari nunquam posse, et omnino spectare ad Ecclesiae potestatem ea omnia decernere, quae ad idem matrimo­ nium quovis modo possunt pertinere » (a Acerbissimum vobiscum » 1852. Denz 1640). Scholion II. De liceitate matrimonii civilis. 1° Licitum est matrimonium etiam civile inire,, sive matrimonium sacramcntale, sive postea, immo etiam obligatorium potest esse, si secus tractaren­ tur ut concubinarii, et non consequerentur effectus civiles matrimonii, proles haberentur illegitimi etc. Hanc liccitatem matrimonii civilis clare edicit can. 1063 § 3.: « Non improbatur tamen, quod lege civili iubente, coniuges se sis­ tant etiam coram ministro acatholico, officialis civilis tantum munere fungente, idque ad actum civilem dumtaxat explendum, effectum civilium gratia n. 2°. Illicitum est ut patet e supradictis, matrimonium mere civile tantum inire et in eodem persistere, tales tamquam veri concubinarii absolutione indi­ gni sunt, usquedum resipiscant, et Ecclesiae praescriptionibus parere parati sint, iuxta Instruet. S. Poenitentiariae 15. jan. 1866. 3°. Officiali seu magistratui civili, item testibus licet assistere matrimonio civili etiam, quando matrimonium verum in facie Ecclesiae non celebraretur, sed intentionem debent habere in casu, sc exercere actum mere civilem, coo­ peratio enim ad concubinatum futurum, supposita hac intentione, mere mate­ rialis est. quae propter detrimenta gravissima denegationis licita est (cf. Ins­ truet. S. Poenitent. 29. mart. 1885). Litteratura. A. Roskovany, Matrimonium in Ecclesia catholica potestati ecclesiasticae subiecta, Nitriae I-IV 1870-1882. — A Resemans, De competentia civili in vinculum coniugale infidelium, Romae 1887. — ] Bicdcrlack, Weltliche Ehegesetze und ihre Gcltung, in: ZfkTh 1893, C) Efficientia. 1045 677-695. — I·'. Huszàr, De potestate Ecclesiae in matrimonium soli exclusive propria, Romae 1900. — R. Adam, Die sakramentale Weihe der Ehe, Freiburg i. Br. 1930. — B. Pivano, De essentia matrimonii ad mentem Patrum, in: Rassegna di morale e diritto 1938, 196-215, 1939, 139-155. — E. Boissard, Questions théologiques sur le mariage, Paris 1948. — W. Kornfeld, Der Symbolisions matrimonialis in der 111. Schrift, in: Seelsorgcr 1958-59, 145. — G. Reidick, Die Rolle der Kirche beim Zustandekornmen des Ehesakraments, in: Una sancta 1959, 208-213. C) De efficientia Sacramenti matrimonii. Tractanda nunc est a nobis compositio metaphysica Sacramenti matrimo­ nii, postquam physica eius compositio dilucidata est. Physica enim compositio matrimonii est oblatio mutua corporum, qua materia, acceptatio vero corpo­ rum est forma. Posito hoc signo sacramentali, i. e. contractu legitime inito, ha­ betur α Sacramentum tantum », quod producit effectum suum « rem et sacra­ mentum » quo suscipientes fiunt copulati, ad instar unionis Christi cum Eccle­ sia. Effectus hic intermedius producit « rem tantum », i. e. effectus ulteriores. Effectus naturales matrimonii etiam sacramentales resultant ex eo, quod matri­ monium contrahitur Novi Testamenti, sed omne matrimonium Novae Legis ut effectus naturales habet prolem, i. e. legitimam susceptionem et educationem prolis, dein « fidem », i. e. unitatem matrimonii, et α sacramentum », i. e. fide­ litatem matrimonialem. Effectus vero supernaturales, resultantes ex eo, quod matrimonium inter baptizatos repraesentat unionem Christi cum Ecclesia, sunt: castum connubium seu concupiscentiae refraenatio, dein auxilia ad officia coniugalia, demum consecratio matrimonii. Ad illustrandam rem subiicitur sequens Tabella. SACRAMENTI Sacramentum tantum: MATRIMONII: Oblatio mutua corporum Res tantum: Bes et Sacramentum : Copulatum esse in Novo Testamento: (materia) I. Effectus naturales: 1. Proles 2. Fides = unitas 3. Sacramentum = indissolubilitas et acceptatio mutua corporum (format ad instar unionis Christi cum Ecclesia : II. Effectus supernaturales: 1. Castum connubium 2. Auxilia ad officia coniugalia 3. Consecratio matrimonii I. De effectibus naturalibus matrimonii. Primo agendum est de effectibus naturalibus matrimonii. Id est 1. de sus­ ceptione et educatione prolis, 2. de fide seu de unitate matrimonii, demum 3. de « sacramento » seu de indissolubilitate matrimonii. Triplex hic effectus seu fines connubii tali modo denominantur a S. Augustino: « In nuptiis bona nuptialia diliguntur: proles, fides, sacramentum » (De nuptiis et concup. 17,19 PL 44,424). Quid haec sibi vellent, propius explicat alibi: « In prole, ut amanter suscipia­ tur. ne praeter vinculum coniugale cum altero vel altera concumbatur... In sa- IX. MATRIMONIUM. 1046 cramento autem, ut confugium non separetur, et dimissus aut dimissa nec causa alteri iungatur » (De Gen. ad litt. 9,7,12 PL 34,397). 1. De « prole » matrimonii. De susceptione ct educatione prolis agere pertinet ad Theol. moralem et paedagogiani christianam, restat ergo solum tractandum de « fide » seu uni­ tate matrimonii, et de α sacramento » seu indissolubilitate eius. 2. De « fide » seu unitate matrimonii. Effectus hi iure nominantur tali modo, consequuntur enim susceptionem matrimonii. Nuncupantur vero etiam fines matrimonii, vel proprietates, praeser­ tim a Iure canonico, cf. can. 1013 §2: « Essentiales matrimonii proprietates sunt unitas ac indissolubilitas n. Fides autem seu unitas matrimonii consistit iuxta definitionem Augustini in eo, « ne praeter vinculum coniugale cum altero vel altera concumbatur », uni­ tas matrimonii sic latius sumitur, nam omne adulterium, i. e. peccatum car­ nale perfectum adversatur unitati matrimonii. Stricte vero considerata unitas matrimonii significat monogamiam, i. e. unum matrimonium, quo unus cum una iungitur foedere nuptiali. Contra monogamiam est polygamia quando plures iunguntur foedere matrimoniali. Monogamia potest esse perfecta, si ad mortem usque perduret, i. e. si etiam mortuo coniuge non contrahuntur novae nuptiae, ct imperfecta, si coniugali vinculo soluto per mortem novum foedus ineatur. Haec monogamia imperfecta vocatur etiam a quibusdam polygamia successiva, dum veri nominis polygamia simultanea vocatur. Nemo non videt, hanc terminologiam laborare tautologia, ideo melius dicitur cum Pio XI. polygamia successiva ea, qua coniux reiicitur et altera compars ducatur, cum qua dein sola in posterum vivitur, manente tamen vinculo coniugali cum priore; poly­ gamia simultanea in hoc casu vocatur matrimonium cum pluribus temporaria simultaneitate compartibus. Polygamia potest esse polygynia seu polygamia simpliciter dicta, quando nempe unus vir plures habeat uxores, sive successi­ ve, ita ut prior uxor adhuc vivat, sive simultanée. Polygamia dein potest esse polyandria, quando una mulier plures habet viros, sive successive, ita ut prior vir adhuc vita sospes sit, sive simultanée; haec polyandria omnino est contra leges naturae. MATRIΜONIUM Μ ο η o gami a perfecta (per totam vitam) imperfecta (durante solum vita compartis) His praemissis statuitur: Polygamia successiva (novum foedus, vi­ vente comparte, cum alia) simultanea (matrimonium cum pluribus eodem tempore compar­ tibus) polygynia (unus vir cum pluribus mulieribus) polyandria (una mulier cum pluribus viris) C) Efficientia. 1047 THESIS. (1) Polygynia lege divina ab initio vetita in Vetere Testamento dis­ pensata fuit, (2) in Novo vero Testamento omnino prohibita, (3) mono­ gamia imperfecta autem licita est. I. et II. pars est de fide definita, III. theologice certa, vel etiam fidei proxima. Probatur pars I.: Polygynia vetita in V. T. -o dispensata. a) Vox Ecclesiae. Trid. sess. XXIV. prooem. « Matrimonii perpetuum indissolubilemque nexum primus humani generis parens divini Spiritus instinctu pronuntiavit... hoc autem vinculo duos tantum copulari et coniungi, Christus Dominus apertius docuit » (Denz 969). — Haec verba clare demonstrant, Ecclesiam docere, matrimonii unitatem inde ab initio legem fuisse divinam, nil vero decernit de polygyniae liceitate tempore Veteris Legis. — Hoc aperte fit per sequens testimonium Pius XI. « Casti connubii » 31. dec. 1930: (coniugalis) « fides in primis postulat absolutam coniugii unitatem, quam in protoparentum matrimonio Creator ipse praestituit, cum illud noluerit esse, nisi inter unum virum et mulierem unam. Et quamquam deinde hanc primaevam legem supremus legislator Deus ad tempus aliquantum relaxavit, nullum tamen dubium est, quin illam pristinam perfectamque unitatem ex integro restituerit, omnemque dispensationem ab­ rogaverit evangelica lex » (Denz 2231). b) S. Scriptura docet tum legem esse divinitus ordinatam ab initio generis humani matri­ monium debere esse monogamicum, tum hanc legem ad tempus relaxatam esse. Primum iuxta authenticam interpretationem Ecclesiae sequitur e verbis Adae. « Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea. Quamobrem relinquet homo patrem suum et matrem et adhaerebit uxori suae et erunt duo in came una n (Gcn 2,23 s.), quod Adam dixit «divini Spiritus instinctu n. Ad quae verba Innocentius III. adiungit: « Non dicit tres vel plures, sed duo, nec dicit adhaerebit uxoribus, sed uxori » (PL 216,1270): — Christus eadem verba di­ vinitus inspirata ad Adam prolata ideo tamquam verba ipsissimi Dei allegat: « Non legistis, quia qui fecit hominem ab initio masculum ct feminam fecit eos? et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae et erunt duo in carne una ». Creator, qui fecit hominem ergo ipse enuntiat per Adam unitatem matrimonii, Christus vero contextu allegato statim adiunxit: « Itaque iam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit. homo non separet » (Mt 19,5-6). — Secundum, relaxatio nempe huius legis primige­ niae, continetur eodem contextu verborum Christi, qui declaravit: « Quoniam Moyses ad duritiam cordis vestri permisit vobis dimittere uxores vestras, ab ini­ tio autem non fuit sic » (Mt 19,8). c) Ratione theologica dilucidari debet, quomodo Deus dispensare voluit et potuit legem divinam de monogamia. Ad quaestionem responsum habetur Suppi, q. 65 a. 1. et 2. Lex haec divina positiva est etiam lex naturae, sed non pertinet ad « prima praecepta 1048 IX. MATRIMONIUM. legis naturae », in quantum de polygynia agatur, sed pertinet ad « secunda praecepta legis naturae, quae ex primis derivantur ». α Pluralitas uxorum neque totaliter tollit, neque aliqualiter impedit matrimonii primum finem, cum unus vir sufficiat pluribus uxoribus fecundandis et educandis filiis ex eis natis. Sed secundarium finem etsi non totaliter tollat, tamen multum impedit, eo quod non potest esse pax in familia, ubi uni viro plures uxores iunguntur, cum non possit unus vir sufficere ad satisfaciendum pluribus uxoribus ad votum, et etiam quia communicatio plurium in uno officio causât litem » (a. 1. corp.), lure autem vocatur actio Dei relaxativa hanc legem ad tempus dispensatio, sicut idem Doctor Communis docet: « Illi ex cuius auctoritate lex efficaciam habet, reservatur, ut licentiam praebeat legem praetermittendi in illis casibus, ad quos legis efficacia non extendere se debet, et talis licentia dispensatio dicitur. Lex autem de unitate uxoris non est humanitus, sed divinitus instituta... et ideo in hoc a solo Deo dispensatio fieri potuit » (a. 2. corp.) Fere omnes theologi de dispensatione loquuntur, quod item videmus etiam Pium XI. fe­ cisse, non est ergo audiendus, cui terminus « dispensationis n minus placeret. Quod alteram speciem polygamiae attinet, polyandriam nempe, clarum est illam vetitam esse praecepto primo legis naturae: adversatur etenim primario matrimonii fini, bono nimirum prolis. « Mulier enim, cui plures accedunt viri, redditur sterilis, adeo ut iuxta Debreyne ex ducentis meretricibus duo vel tres filii nascantur per annum » (Zubizarreta p. 437). Probatur II. pars: Polygamia in Novo Testamento prohibita. De fide: Trident, sess. XXIV. can. 2: a S.q.d., licere Christianis plures simul habere uxores, et hoc nulla lege divina esse prohibitum: anathema sit » (Denz. 972). S. Scriptura clare docet hoc Mt 19,4-6: « Non legistis quia qui fecit hominem ab initio masculum et feminam fecit eos? Et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae et erunt duo in carne una. Itaque iam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet. » — Hac abrogatione dispensationis divinae Veteris Legis restituta est monogamia origi­ nalis. nova vero dispensatio a Deo iam non datur, nam tempus revelationis absolutum est. Polygamia ergo in perpetuum vetita manet, et — ut patet — pro omnibus hominibus, qui Novi Testamenti tempore vivunt. Probatur pars III.: Monogamia imperfecta licita. Post solutionem vinculi coniugalis per mortem compartis novae nuptiae licitae sunt i.e. monogamia imperfecta seu polygamia stricte successiva. Saltem theologice certum. a) Vox Ecclesiae. Lugdunense IL 1274. Professio fidei Midi. Palaeologi: (Sancta Romana Ecclesia) « ...soluto legitimo matrimonio per mortem coniugum alterius, secun- C) Efficientia. 1049 das et tertias deinde (vel deinceps) nuptias successive licitas esse dicit... n (Denz 465). — Deer. pro Jacobitis Eugenii IV. 4. jebr. 1442: a Declaramus, non solum secundas, sed tertias et quartas et ulteriores, si aliquod impedimen­ tum non constat, licite contrahi posse » (Hardouin, Concil. IX, 1028). Can. 1142: « Licet casta viduitas honorabilior sit, secundae tamen et ulte­ riores nuptiae validae ac licitae sunt ». b) Adversantur huic clarae doctrinae M ontanistae, praesertim Tertullianus, dein Novatiani, secundas iam nuptias bigamiam declarantes. Orientales schismatici tertias nup­ tias prohibent, sed dispensant, ergo legem reputant mere ecclesiasticam. c) S. Scriptura evidenter docet liceitatem monogamiae imperfectae 1 Cor 7,8-9.39: a Dico autem non nuptis et viduis: bonum est illis, si sic permaneant sicut et ego. Quod si non se continent, nubant ... Mulier alligata est legi, quanto tempore vir eius vivit, quod si dormierit vir eius, liberata est, cui vult, nubat, tantum in Domino ». d) S. Traditionis unus testis audiatur S. Hieronymus: « Non damno digamos, immo nec trigamos, et si dici potest, octogamos. Aliud est non damnare, aliud praedicare, aliud est veniam concedere, aliud laudare virtutem » (Ad Pammachium c. 9. RJ n. 1349). e) Ratione theologica quoque probatur haec doctrina: Vinculum matrimoniale solutum morte coniugis de novo contrahi potest. Quod significationem attinet, relationis nimi­ rum Christi ad Ecclesiam, verum est, hanc relationem, utpote insolubilem, in secundis nuptiis minus iam verificari. Sed tamen aliquo imperfectiore modo verificatur etiam in secundis nuptiis, nam secundus contractus, ut docet Scrip­ tura et usus Ecclesiae, licitus est, ideo Sacramentum evadit inter baptizatos, ideoque unionem Christi et Ecclesiae, imperfecte quidem, sed etiam pro hac secunda vice repraesentare potest. 3. De bono sacramenti seu de indissolubilitate matrimonii. Statuitur: THESIS. (1) Matrimonium Novi Testamenti intrinsecus indissolubile est, j2) etiam in casu adulterii. Fidei proxima. Probatur I. pars: indissolubilitas. a) Vox Ecclesiae. Tridentinum sess. XXIV. can. 5: « S.q.d., propter hacrcsim aut molestam cohabitationem aut affectatam absentiam a coniuge dissolvi posse matrimonii vinculum: a. sit » (Denz 975). 67. - Rado, Ench, LitUT&icum. 1050 IX. MATRIMONIUM. Matrimonium dicitur intrinsecus indissolubile, si non potest solvi ab eadem causa efficiente, per quam factum est. Sensus ergo thesis est, quod matrimo­ nium solvi nunquam potest a partibus contrahentibus. Extrinsecus est matri­ monium solubile, si causa externa, non ergo contrahens matrimonium, matri­ monium solvere potest. Tali modo est veritas de fide, matrimonium ratum i.e. legitime initum, non consummatum per copulam carnalem, per solemnem reli­ gionis professionem alterius coniugum dirimi (sess. XXIV. can. 6. Denz 976). Ex usu Ecclesiae inde a Bonifacio VIII. theologice certum est, Ecclesiam posse solvere matrimonium ratum non consummatum « per dispensationem a Sede Apostolica concessam utraque parte rogante vel alterutra, etsi altera sit invita » (can. 1119). b) Adversantur: Praesertim Lutherus, qui valde laxo modo opinatus est de hac materia, affirmans matrimonium solvi posse, si compartes moleste ferunt cohabitationem, si compars in haeresim inciderit, si derelicta fuerit, etiam per affectatam absen­ tiam, si ad peccatum seducta fuerit a comparte, e. gr. ad furtum, praecipue vero solvi potest matrimonium ob adulterium compartis. Melanchthon et Cal­ vinus iam severius indicabant, solum adulterium reputantes legitimam causam dissolutionis vinculi. c) S. Scriptura clare enuntiat hanc doctrinam: 1 Cor 7,10: « Iis autem, qui matrimonio iuncti sunt, praecipio non ego, sed Dominus, uxorem a viro non discedere, quod si discesserit, manere innuptam, aut viro suo reconciliari. Et vir uxorem non dimittat ». — Similiter Roni 7,2-3: a Quae sub viro est mulier, vivente viro, alligata est legi, si autem mortuus fuerit vir eius, soluta est a lege viri. Igitur, vivente viro, vocabitur adultera, si fuerit cum alio viro, si autem mortuus fuerit vir cius, liberata est a lege viri, ut non sit adultera, si fuerit cum alio viro ». — Quod autem valet de muliere, aeque valet etiam de viro, in Novo Testamento enim lex unilateralis divortii abrorogata est etiam quoad virum, nec ipse potest ad novas nuptias convolare, quod evidens est e textu Mc 10,11-12: « Et ait illis: Quicumque dimiserit uxorem suam et aliam dixerit, adulterium committit super eam » (cf. textum parallelum apud Mt 19,9). d) S. Traditio similiter sine dubio enuntiat hanc doctrinam. Sic Poimén Hennae inter 110-155: «Quid igitur, Domine, faciat maritus, si uxor in hac libidine perman­ serit? Dimittat eam, inquit, et vir maneat secum, sin vero uxore dimissa aliam duxerit, et ipse adulterium committit » (Mand. 4,1,6, RJ n. 86). — Consimili modo loquitur etiam S. Justinus, dicens: e Qui ducit repudiatam ab altero viro, moechatur... Quemadmodum etiam ii, qui ex lege humana duplex matri­ monium ineunt, ita et qui mulierem aspiciunt, ad concupiscendum eam, pec­ catores sunt apud dominum nostrum » (Apol. I. 15. RJ n. 119). — Clemens vero Alexandrinus versus 208-211 affirmat: « Qui vero dimissam accipit uxorem, moechatur, inquit, si quis enim dimiserit uxorem, moechatur ipsam, hoc est, cogit eam moechari. Non solum autem, (pii dimisit est eius causa (sc. fomica- C) Efficientia. 1051 tionis), sed etiam, qui eam suscepit, praebens mulieri peccandi occasionem », (Stromateis 2,23,146,2 RJ n. 420). e) Ratione sic argumentatur: Matrimonium Christianum est simile Eucharistiae, quae non solum dum fit, sed etiam dum permanet, Sacramentum est, ita etiam matri­ monium, dum coniuges vivunt, semper est societas repraesentans Christi et Ecclesiae unionem. Atqui haec unio Christi et Ecclesiae est coniunctio indis­ solubilis, semper permanens, Ergo etiam externa coniugum societas Christiano­ rum est permanens, i.e. indissolubile, « quemadmodum in Sacramento Eucha­ ristiae, consecratione peracta, remanent species consecratae, quae sunt sym­ bolum sensibile atque externum interni alimenti spiritualis » (Bellarminus Controv. de matrimonio II, 6 ed. J. Fèvre 5,57). Scholion. De vinculo matrimonii non-baptizatorum. Agitur de matrimonio legitimo, i.e. de matrimonio inter non baptizatos valide celebrato (cf. can. 1015 § 3). Hoc matrimonium est consummatum, sed non est « ratum », nam ratum matrimonium solummodo matrimonium inter baptizatos contractum dicitur (can. 1015 § 1). Quaestio est, inquantum indissolubilitas se ad matrimonia non-baptizatorum extendat. 1°. Per se matrimonium non-baptizatorum, seu legitimum indissolubile est. Ratio vero est, quia in Novo Testamento omnis polygamia excluditur, qui autem solvat matrimonium et cum alia comparte contrahit, committit polygamiam successivam: altera parte vivente de facto cum una vivit tantum, sed de iure tamen duas habet uxores. — Per accidens vero matrimonium legitimum, i.e. non-baptizatorum solvi potest in iis casibus, qui afferuntur, in aliis vero non. Ratio, quod solvi possunt, est, quod etsi vera matrimonia sint, tamen non sunt Sacramenta, sed ratio insolubilitatis praecise in sacramentalitate consistit matrimonii (cf. Bellarmin. Cont. IV, 12, ed. Fèvre 5,78). — Casus vero sequen­ tes sunt. 2°. Primus casus est quando matrimonium solvi potest in infidelitate contracta, ergo inter compartes non-baptizatos, etiam si monotheistae essent, ut ludaei, Mahometan!, et est casus privilegii Paulini: « Legitimum inter non baptizatos matrimonium, licet consummatum, solvitur in favorem fidei ex privi­ legio Paulino » (can. 1120 § 1). Locus classicus huius privilegii est 1 Cor 7, 12-17: n Si quis frater uxorem habet infidelem, et haec consentit habitare cum illa, non dimittat virum. Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fide­ lem, et sanctificata est mulier infidelis per virum fidelem ...Quodsi infidelis discedit, discedat, non enim servituti sublectus est frater aut soror, in huiusmodi, in pace autem vocavit nos Deus ». E contextu solo erui non potest, num Paulus loquatur solum de iis, qui ante baptismum matrimonium inierunt, sed iuxta intrepretationem Ecclesiae hoc certum est. — a. In praxi privilegium hoc sic applicandum est: Pars non baptizata interpellanda est: « Λη velit et ipsa converti ac baptismum suscipere, et an saltem velit secum cohabitare pacifice sine contumelia Creatoris » (can. 1121 § L). « Sine contumelia Creato­ ris » significat cohabitationem non mere materialem, sed talem, qua pars infi- —w 1052 IX MATRIMONIUM. delis aliquo modo saltem « sanctificetur », pacem concedat parti fideli, et ubi exclusum sit periculum perversionis. Si hanc cautelam pars fidelis obsequi non possit, potest novas nuptias inire. — b. Hoc ius partis fidelis non amittitur: • Coniux fidelis, licet post susceptum baptismum denuo matrimonialiter cum parte infideli vixerit, ius tamen novas celebrandi nuptias cum persona catholica non amittit, ideoque potest hoc iure uti, si coniux infidelis, mu­ tata voluntate postea discedat sine iusta causa, vel iam non cohabitet paci­ fice sine contumelia Creatoris » (can. 1124). — c. Privilegium Paulinum iuxta declarationem Ecclesiae est concessum iure divino, et a S. Paulo promulgatum (S. Offic. 11. jul. 1886). — d. Privilegium Paulinum non potest applicari, si alter fidelium coniugum post matrimonium sacramentaliter initum in haeresim vel in totalem infidelitatem labatur, ratio vero est iuxta Innocentium III.: «quia sacramentum fidei quod semel est admissum, nunquam amittitur, sed ratum efficit coniugii Sacramentum, ut ipsum in coniugibus illo durante perduret » (Denz. 406). — e. Privilegium vero iuxta sententiam communiorem adhiberi potest, si quis e coniugibus infidelibus convertatur ad sectam haereticam, sed verum baptismum suscipit. Ratio enim privilegii Paulini est baptismus valide susceptus; in casu autem recurrendum est ad Sedem Apostolicam. 3°. Secundus casus, quando matrimonium legitimum solvi potest, est, si Summus Pontifex dispensationem dederit: a. Gregorius XIII. concessit regio­ nibus Angolae, Aethiopiae et Brasiliae facultatem « dispensandi... Christi fide­ libus... qui ante baptismum matrimonium contraxerant, ut eorum quilibet, etiam superstite coniuge infideli et eius consensu minime requisito aut responso non exspectato matrimonium cum quovis fideli, alias tamen rite contrahere » (° Po­ pulis ct nationibus » 25. jan. 1585). Conceditur ergo his facultas dispensandi delegata solvendi matrimonium, etiamsi quaestiones ad partem infidelem factae non fuerint. Hic casus debet dici dispensationis, nam revera iam non potest dici applicatio privilegii Paulini, si omittatur interpellatio: fieri enim potest, quod coniux velit pacifice cohabitare. — b. Alia facultas dispensandi concessa est a S. Pio V. « Indis », i.e. Indianis Americae, concessum est enim si quis bapti­ zatur, e pluribus uxoribus retinere eam, quae etiam vellet baptizari, etsi non esset uxor prima, quae per se sola in matrimonio legitimo vixit cum baptizato (n Romani Pontificis » 2. aug. 1571). In hoc casu multo minus potest sermo esse de privilegio Paulino, est mera dispensatio Pontificis Summi. Hae facul­ tates nunc extensae sunt « ad alias quoque regiones in eisdem adiunctis » (can. 1125). 4°. Tertius casus, ubi solvitur matrimonium legitimum, est probabiliter professio religiosa sollemnis, emissa a parte baptizata, si utrique coniuges matri­ monium contraxerunt ante baptismum (sic Pesch VII. n. 800. Lercher n. 789); si vero utrique baptizati sunt, tunc tantum, si matrimonium post baptismum non consummaverunt. Si vero vir in matrimonio legitimo vivens baptizatus ordinem sacrum vellet suscipere, vel votum simplex castitatis emittit, non sol­ vitur matrimonium, quia nec ratum non consummatum Christianorum solvitur. Probatur pars II: etiam in casu adulterii. a) Vox Ecclesiae. Trid. sess. XXIV. can. 7.: « S.q.d., Ecclesiam errare, cum docuit et docet... propter adulterium alterius coniugum matrimonii vinculum non posse dissolvi... C) Efficientia. 1053 a. sit » (Denz 977). — Concilium voluit definitionem directam ferre, sed roga­ tum ab oratoribus reipublicac Venetorum, quod ita Graeci anathemate affice­ rentur, aliam praxim sequentes, benigne abstinuit a definitione directa. Adversantur omnes Protestantes, Graeci schismatici, plurimi Orientales haeretici, partim etiam Catholici, ante Concilium Card. Caietanus O.P., et Ambrosius Catharinus, mirarum sententiarum interdum fautores, dein post Concilium non sine temeritate Launoy, doctor Parisiensis et Regalistae quidam. b) S. Scriptura. Lc 16,18 absolute enuntiat: « Omnis qui dimittit (pas ho apolyôn) uxorem suam et alteram ducit, moechatur, et qui dimissam a viro ducit, moechatur ». Idem textu parallelo Afc 10, 11-12, ubi adiungitur: σ Et si uxor dimiserit virum suum et alii nupserit, moechatur », quod in iure tantum Romano possibile erat, Marcus ergo scribens Romanis, etiam hoc adiecit. — Hoc sine distinc­ tione et nulla addita exceptione dicitur, ergo valet etiam in casu adulterii. Sed iuxta regulas hermeneuticae, si alio loco Scripturae exceptio daretur, stan­ dum est textui, qui uberior est. Adversarii autem provocant revera ad tales textus, qui « cruces » sunt exegetarum, sed tamen recte solvi possunt. Matth 5,32: Pas ho apolyôn tên gynaika, parcktos logou pomeias, poiei autên moicheuthênai. Omnis, qui dimiserit uxorem suam, excepta fornicationis causa, facit eam moechari. Matth 19,9: Hos an apolysê ten gynaika autou, mê epi pomeia, kai gamèsê alien, moichatai. Quicunque dimiserit uxorem suam, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur. Usque ad saec. XX. duae erant interpretationes traditionales. Una quidem inde ab Augustino intelligebat hanc dimissionem separationem a mensa et thoro, altera erat adversariorum, qui intrepretabantur hunc textum de liceitate novi matrimonii, si una pars adulterium commisit. Inde vero ab a. 1939 etiam aliae interpretationes prodierunt. 1°. J. Sickenberger (anno 1942. cf. Litteraturam!), putavit, Christum tan­ tum de matrimonio ludaeorum locutum fuisse, legem respexisse eorum, seque adiunxit sententiae Rabbi Shammaj severiori: uxor solummodo propter forni­ cationem dimitti potest, dum Rabbi Hillel multas alias causas adduxit. Haec ergo lex textibus Matthaei promulgata vigebat usque ad excidium Jerosolymac etiam pro ludaeochristianis, dum Christiani conversi e Gentibus legem penes Lucam et Marcum promulgatam sequi debebant. — At haec gratis videntur asseri, nam logion Domini (« quod Deus coniunxit, homo ne separet »), valorem habet universalem; insuper Judaei remanentes infideles per duplicem legem Domini favore immerito ampliati fuissent. 2°. A. Ott (anno 1939) affirmat expressionem « parektos logou pomeias » esse Semitismum. « Logos pomeias » revera est « eroath dabar », i.e. « nuditas seu obscocnitas rei », aliis verbis res aliqua obscoena. « Parektos » vero sensu 1054 IX. MATRIMONIUM. inclusive) sumi debet: non α excepta n fornicatione, sed u inclusa etiam forni­ catione». Particulae exccptivae reapse interdum etiam contrarium significant, allegari potest Lev 23,37: « Hae sunt feriae Domini... exceptis sabbatis Do­ mini », ubi evidenter dicitur, sabbata includi in has ferias. — Interpretatio haec sine difficultate sequi posse videtur, sed existit adhuc tertia: 3°. K. Staab (anno 1943 cf. Litter.), cui adhaerent alii, 7L Allgeier, (anno 1943) et U. Holzmeister (anno 1945), solutionem rectam videtur invenisse. — a. Locus Mt 19,9 recte sensu inclusive) intelligi debet. Nam « mê epi porneia » non vertitur recte sensu exceptivo, i.e. « nisi ob fornicationem », particula « mê » etenim in sententiis prohibitivis truncatis, hoc est verbo carentibus signi­ ficare potest inclusionem. Multa exempla talium sententiarum in Novo Testa­ mento inveniuntur, e.gr. « me en te heortê » = « neque in die festo, ne forte tumultus fieret in populo » (Mt 26,5). Recta versio ergo est textus: « Quicunque dimiserit uxorem suam, neque ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur». — b. Locus alter vero, scilicet Mt 5,32 particulam affert « parektos », quae citra hunc textum duabus solummodo vicibus in Novo Testamento occurrit. Act. 26,29 adhibetur sensu exclusive: « Opto... omnes, qui audiunt hodie, fieri tales, qualis et ego sum, exceptis (=parektos) vinculis his ». Alio vero loco (2 Cor 11,28) particula eadem sensu inclusivo occurrit: «Choris ton — parektos hê epistasis moi he kath' hêmeran, hê merimne pason ton ekklêsiôn », (piae sententia recte sic interpretatur: « Praeter illa, insuper etiam instantia mea cotidiana, solli­ citudo omnium ecclesiarum », non ut in Vulgata legitur « quae extrinsecus sunt ». — c. Ex his sequitur particulam « parektos » in textu de quo sermo (Mt 5,32) per se intelligi posse tum sensu exclusivo, tum sensu inclusivo. Quod recte tunc vertitur, si sensus supponitur inclusivus, sequitur c regu­ lis hermeneuticis. (1) Regula enim est hermeneutica de contextu: Christus in hac oratione in monte habita praecise novas leges voluit proferre, si autem « parektos » sensu exclusivo deberet sumi (« excepta fornicationis causa »), sine causa sufficiente repetivisset prohibitionem Deuteronomii (24,1).— (2) Idem sequitur etiam ex alia regula hermeneutica iuxta quam textus obscu­ rior ad tramitem clarioris collustrari debet. Tales vero textus clariores in casu habentur: Lc 16,18 ct Mc 10,11-12 superius allegati ct etiam Mt 19,9 recte interpretatus. — Iure itaque vertitur Mt 5,32: « omnis qui dimiserit uxorem suam, inclusa etiam fornicationis causa, facit eam moechari... ». c) Ratione theologica confirmari potest doctrina haec: 1 . Si propter adulterium iure divino sol­ veretur vinculum maritale, compartesque ad novas possent nuptias convolare, in multo peiore conditione essent coniuges ob aliam causam separatae, e.gr. ob morbum mulieris, vel detentionem viri, absentiam eius in bello et talia. Multae coniuges tunc adulterium perpetrantes, liberari possent a vinculo matrimonii, allicerentur ergo ad peccandum. Talis vero lex sanctitati et sapientiae Condi­ toris quam maxime indecens esset, repugnat ergo matrimonium ob adulterium solvi posse. 2 . Si divortium in causa fornicationis licita esset parti innocenti, tunc quid fieret cum parte culpabili? Si ei pariter quoque liceret novum foedus mire: e gravi culpa commodum reportaret, sed Dominus non potest censeri hoc intendisse. Si parti nocenti non liceret matrimonium novum contrahere, posset (J) Efficientia. 1055 quaeri, cur non? Quod vinculum attinet, supposita lege dirimente, esset solutus, quod compartcm attinet, ei iam non noceret novo matrimonio, quia etiam ipsa contraxit. Nec posset dici ideo, quia lex pro parte nocenti matrimonium prohi­ bet, talis lex etenim non potest praesumi, sed probari debet, non vero existit discrimen inter innocentem et nocentem quoad matrimonium contrahendum. Insuper: « cur prohiberet lex coniugari hominem solutum ct proclivem ad vitia, quando nulla restat amplius spes reconciliationis cum coniuge priore? » (Bel­ larminus, Controv. IV, de Matr. cap. 16.). II. De effectibus supematuralibus matrimonii. Secundo agendum est de effectibus supematuralibus matrimonii de quibus S. Thomas generaliter dicit: « Matrimonium in quantum in fide Christi con­ trahitur, habet ut conferat gratiam adiuvantem ad illa operanda quae in matri­ monio requiruntur, et hoc probabilius est, quia ubicunque datur divinitus aliqua facultas, dantur etiam auxilia, quibus homo convenienter uti possit facultate illa, sicut patet, quod omnibus potentiis animae respondent aliqua membra corporis, quibus in actum exire possint » (Suppi, q. 42. a. 3.). — Hi effectus supematurales sunt: auxilium ad castum connubium. dein auxilium peculiare ad officia coniugalia, demum consecratio matrimonii. 1. De casto connubio. a) Matrimonii usus non consistit in licentia carnis ad omnia, coniugibus non licent omnia, sed mutua consuetudo familiaris insigniri debet nota castitatis. Sicut existit sanctae virginitatis status, status coelibatus, ita adest iuxta Dei leges castitas matrimonialis. In matrimonii usu « coniuges ad Dei naturaeque legis normam sese in omnibus gerant, et sapientissimi sanctissimique Creatoris voluntatem cum magna erga Dei opus reverentia semper sequi studeant » (Casti connubii, Denz 2231). Duplex gratia datur, ut matrimonium castum sit: rimo in matrimonio n incontinentiae regitur pravitas » (August. De Genes, ad itt. 9,7) seu concupiscentia refraenatur, in quantum in recto usu matrimonii naturalis nisus generandi impletur. Actus enim generandi, ad quem concu­ piscentia inclinat, « exterius turpitudine caret, et hoc fit per bona matrimonii, quae honestant carnalem concupiscentiam », matrimonium sanctificat actum coniugalem, qui fit opus meritorius, gratiam augens. Concupiscentia non solum per actum licitum generandi refraenatur, sed etiam eo, quod « ipsa concu­ piscentia reprimatur in sua radice et sic remedium praestat matrimonium per gratiam quae in eo datur » (Suppi, q. 42. a. 3. ad 4.). b) Secundo datur gratia, ut actus turpitudinem habens impediatur seu ut devitentur actus contra naturam matrimonii, aliis verbis abusus matrimonii. 1°. Primus abusus et late vulgatus est si coniuges prolis pertaesi solam sine onere voluptatem explere cupiunt, ideoque naturae actum vitiant. « Cum autem — dicit Pius XI. — actus coniugii suapte natura proli generandae sit desti­ natus, qui, in eo exercendo, naturali hac cum vi atque virtute de industria destituunt, contra naturam agunt et turpe quid atque intrinsece inhonestum operantur » (Denz 2239). — 2°. Alium gravissimum facinus est vitae prolis in sinu materno reconditae directa occisio, seu abortus procuratus. Nulla indicatio hoc facinus cohonestare potest, nulla medica et therapeutica, socialis, vel euge- IX. MATRIMONIUM. J056 nica indicatio (Denz 2242-2244). — 3°. Tertium peccatum est sterilizatio seu viri seu mulieris, quae ex rationibus eugenicis semper vetita est, permittiturque solummodo, « quando bono totius corporis aliter provideri nequeat » (Denz 2245-6). — 4°. Ad devitationem vero horum actuum praesertim hodiernis tem­ poribus, quando modi ct media tam varia ad hos actus nefarios perpetrandos commendantur, quandoque tam late serpens periculum exempli mali ad pec­ catum incitat, et insuper multi coniuges revera in « funestis externarum rerum conditionibus d versantur, quae susceptionem educationemque prolis valde dif­ ficilem reddant, gratia quam maxime est necessaria, ut coniuges in omnibus adiunctis munere suo sine peccato fideliter fungere queant. Pius XI. gravi mo­ nito urget fideles, nullas exsurgere posse difficultates, quae mandata Dei trans­ gredi posse faciant, nam « in omnibus rerum adiunctis semper possunt coniu­ ges, gratia Dei roborati, suo munere fideliter fungi et castitatem a turpi hac macula illibatam in coniugio servare » (Denz 2241). Corollarium ad confessarios. Hodierna crux confessoriorum invenitur in permultis abusibus matrimonii. Numquam debent oblivisci factum, quod de lege naturae agatur, et « Ecclesia catholica altam extollit vocem atque denuo promulgat n quemlibet matrimonii abusum in quo « actus de industria hominum, naturali sua vitae procreandae vi destituantur » legem Dei et naturae infringere et peccatum grave consti­ tuere. — Confcssarii et pastores animarum admonentur, « ne circa gravissimam hanc Dei legem fideles sibi commissos errare sinant, et multo magis, ut ipsi se ab huiusmodi falsis opinionibus immunes custodiant n (Denz 2240). 2. Auxilium peculiare ad officia coniugalia. Ut Pius XI. enuntiat, « hoc Sacramentum... peculiaria addit dona, ut coniu­ ges efficaciter velle et perficere valeant, quidquid ad statum coniugalem eiusque fines et officia pertinet » (Denz 2237). a) Gratia ergo peculiaris datur ad honestam non solum susceptionem sed etiam educationem prolis, christiani enim parentes intelligere debent, se non solum ad humanum genus conservandum, « sed ad pariendam Ecclesiae Christi subolem, ad cives sanctorum et domesticos Dei procreandos, ut populus Dei et Salvatoris nostri cultui addictus in dies augeatur » — b) Gratia dein peculiaris datur ad mutuum auxilium sibi praestandum, ut connubium christianum « blan­ dum (sit) concordiae iugum » (Gelasianum, Wilson p. 265). Caritas etenim fo­ venda est gratiae ope in societate domestica, dein praesertim in mutua inte­ riore coniugum conformatione: « ... ut coniuges inter se iuventur ad interiorem hominem plenius in dies conformandum perficiendumque, ita, ut per mutuam vitae consortionem in virtutibus magis magisque in dies proficiant n (Denz 2232). — c) Demum gratia peculiaris adsit oportet, ut fidelitas matrimonialis per tam longum tempus observari possit, quod solis naturae viribus impossibile esset. Obligatio etenim est coniugum. ut debitum matrimoniale 1°. coniugi ne dene­ getur. — 2°. neque cuivis permittatur, — 3°. nec ipsi coniugi concedatur, quod, utpote divinis legibus ac iuribus contrarium et a fide coniugali alienum, con­ cedi nunquam potest (Denz 2231). B»··— C) Efficientia. 1057 3. Consecratio matrimonii. Gratia sacramentali connubium adipiscitur quandam consecrationem, sancti­ ficationem. Dum enim coniuges vivunt, eorum foedus remanet semper Sacra­ mentum in Christo ct in Ecclesia. De hac sanctificatione matrimonii iam Tridentinum loquitur: Gratia « naturalem amorem perficit, indissolubilem unita­ tem confirmat, coniugesque sanctificat » (sess. XXIV. Prooem. Denz 969). — /\dhuc clarius enuntiat Pius XI. hanc veritatem: Coniuges « ...erunt tanto Sacra­ mento roborati et sanctificat!, et quasi consecrati. Nam, ut S. Augustinus docet, sicut per baptismum et ordinem homo deputatur et iuvatur sive ad vitam christiano more degendam, sive ad sacerdotale munus gerendum, eorumque sacramentali auxilio nunquam destituitur, eodem fere modo (quamquam non per characterem sacramentalcm) fideles, qui semel matrimonii vinculo iuncti fuerint, eius sacramentali adiutorio ac ligamine privari nunquam possunt. Quin immo, ut addit idem S. Doctor, vinculum illud sacrum, etiam adulteri facti, secum trahunt, quamquam non iam ad gratiae gloriam, sed ad noxam crimi­ nis, sicut apostata anima, vehit de coniugio Christi recedens, etiam fide perdita, sacramentum fidei non amittit, quod lavacro regenerationis accepit » (Casti connubii, Denz 2238). Corollarium. De cooperatione coniugum cum gratia sacramentali. Ut coniuges plene effectus omnes consequi possint, opus est eorum socia cooperatione cum gratia, quod Pius XI. vehementer iis iniungit dicendo: « Cum divinae providentiae in ordine supernatural! lex sit, ut homines ex Sacramentis, quae post adeptum rationis usum recipiant, fructum plenum non colligant, nisi gratiae respondeant, gratia matrimonii magna ex parte talentum inutile in agro reconditum manebit, nisi coniuges supematurales vires exerceant, ac re­ cepta gratiae semina colant atque evolvant... lidem vero coniuges, aureo Sacra­ menti ligamine non constricti, sed ornati, non impediti, sed roborati, omnibus viribus ad hoc nitantur, ut suum coniugium non solum per Sacramenti vim et significationem, sed etiam per ipsorum mentem ac mores sit semper et maneat viva imago fecundissimae illius unionis Christi cum Ecclesia, quae est vene­ randum profecto perfectissimae caritatis mysterium » (Denz 2238). Litteratura. C. Boeckendorff, De individuitate matrimonii, Berlin 1901. — M. Dernner, Die Ehescheidung im N.T. Die Auslegung bei den Vatem, Paderborn 1910. — G. Serrier, De quel­ ques recherches concernant le mariage contrat-sacrement et plus particulièrement de la doctrine augustinicnnc des biens de mariage, Paris 1928. — IL Doms, Vom Sinn und Zweck der Ehc.Eine systematische Studie, Breslau 1935. — A. Ott, Die Ehescheidung im Matthiiusevang., Würzburg 1939. — A. Lanza, De fine primario matrimonii, Romae 1941. — B. Krempel, Die Zwcckfrage der Ehe in nouer Beleuchtung, Zürich 1941. — J. Sickenhereer. Die Unzuchtsklausel im Matthiiusevang., in: Tübing. Theol. Quartalschr. 1942, 189-206. — K. Staab, Zur Frage der Ehescheîdungstexte im Matthiiusevang.. in: ZfkTh 1943, 189-206. — IL Allaeier, Dic crux interpretum im neutestamentlichen Ehescheidungsverbot, in: Angelicum 1943, 128-142. — U. Holzmeister, Die Streitfrage über die Ehescheidungstexte bei Mt 5,32; 19,9, in: Biblica 1945, 133-146. — J. Fuchs, D;e Ehezwecklehre des Hl. Thomas von Aquin, in: Theol. Quartalschr. 1948. 398-426. — IL Portmann, Der unaufloslicbe Bund, Münster 1950. — L. Lochct. Les fins du mariage, in: Nouv. Rev. théol. 1951, 449-465, 561-585. — P. Fransen, Eheschliessung im Falle von Ehebruch. in: Scholastik 1952, 526-556; 1954, 537-560; 1955, 33-49. — Villain de Lestapis. L’Encyclique Casti connubii sur le mariage chrétien. Traduction et commentaire, Paris 195-5. IX. MATRIMONIUM. 1058 D) De personis sacramentalibus matrimonii. Agendum nobis solummodo restat 1. De ministro matrimonii, dein 2. de subiecto matrimonii, item 3. de praeparatione matrimonii, demum 4. de legibus cultualibus matrimonii. 1. De ministro matrimonii. THESIS. Ministri matrimonii sunt ipsi contrahentes. Theologice certum. a) Vox Ecclesiae. 1°. Innocentius III. ad Tsembertum 15, jul. 1198: « sufficit ad matrimo­ nium solus consensus horum, de quorum quarumque coniunctionibus agitur » (Denz 404). — 2°. Trident. Decr. Tametsi 1563: « ...qui aliter, quam praesente parocho vel alio sacerdote de ipsius parochi seu Ordinarii licentia et duobus vel tribus testibus matrimonium contrahere attentabunt... » (Denz 992). — 3°. Sanctus Pius X. Decr. « Ne temere » 2. aug. 1907: » Si contingat, ut in aliqua regione parochus locive Ordinarius aut sacerdos ab eis delegatus, coram quo matrimonium celebrari queat, haberi non possit, eaque rerum conditio a men­ se iam perseveret, matrimonium valide ac licite iniri potest emisso a sponsis formali consensu coram duobus testibus » (Denz 2069). — 4°. CIC can. 1094: • Matrimonia contrahuntur coram parocho... », item can. 1095 f 1: « ...parochus et loci Ordinarius matrimonio assistunt... » — Demum can. 1098 declaratur matrimonium validum et licitum in duobus casibus: « Si haberi vel adiri ne­ queat sine gravi incommodo parochus vel Ordinarius vel sacerdos delegatus, qui matrimonio assistant. In mortis periculo validum et licitum est matrimo­ nium contractum coram solis testibus, et etiam extra mortis periculum, dum­ modo prudenter praevideatur eam rerum conditionem esse per mensem du­ raturam ». b) Argumentum Facile fit: Contractum matrimonialem evidenter contrahentes faciunt. Atqui iuxta doctrinam Ecclesiae ipse contractus est Sacramentum. Ergo contra­ hentes sunt ministri huiusmodi Sacramenti. — Sententia adversa nunc iam nulla probabilitate gaudet, iuxta quam materia esset contractus, parochus vero mi­ nister qui formam profert dicendo: « lungo vos in matrimonium... », quae opinio hodie « post tot ac tantas S. Sedis declarationes omnem probabilitatem amisit » (Card. Gasparri, Tract, canon, de matrimonio 2. ed. Romae 1932, n. 33). 2. De subiecto matrimonii. a) De subiecto matrimonii ad validitatem. 1°. Subiectum matrimonii iure naturae non est nisi adultus, i.e. qui usum rationis iam consecutus est. Ratio est quod contractus non potest iniri nisi ab eo, qui usu rationis pollet. Non potest enim semetipsum ligare, nisi is, qui obli­ gationem aliquo modo comprehendit. Ideo usu rationis nondum pollentes et perpetuo amentes matrimonii incapaces sunt. Usus rationis iure canonico prae­ D) Personae sacram. 1059 sumitur inde ab expleto septennio (can. 88 § 3.), Ecclesia tamen contractum iure naturae per se validum inhabilitat, nam « vir ante decimum sextum aeta­ tis annum completum, mulier ante decimum quartum item completum matri­ monium validum inire non possunt » (can. 1067 § 1.). 2°. Subiectum matrimonii debet esse capax ad usum matrimonii, nam obiectum contractus matrimonialis est ius ad corpus, qui ergo sive relative, sive absolute impotens est ad copulam carnalem, inhabilis est ad matrimonium. Hoc quidem iure naturae, Ecclesia enim propius determinat etiam hanc ma­ teriam (can. 1068). 3°. Lege Novi Testamenti matrimonium christianum, sacramentale tunc tantum habetur, si subiectum baptizatum sit. Lege Ecclesiae « nullum est ma­ trimonium contractum a persona non baptizata cum persona baptizata in Ec­ clesia catholica » (can. 1070 § 1.). 4°. Iure naturae matrimonium quodlibet inter personas consaguineas in linea recta, saltem in primo gradu, invalidum est. Ratio ea assignari potest, quod vehementer laedit reverentiam erga parentes debitam et quia lata via aperiretur abusibus horrendis incestus. Ecclesia invalida declarat etiam ma­ trimonia in aliis gradibus lineae rectae et in linea collaterali usque ad tertium gradum inclusive (can. 1076). 5°. Lege Novi Testamenti, ubi polygamia excluditur, invalidum est matri­ monium, si contrahens non fuit liber quoad statum suum, i.e. si iam valido vinculo matrimonii fuerit ligatus. Qui iuri suo se nubendi renuntiaverit per votum, iure naturae inhabilis est ad matrimonium contrahendum. Lex Ecclesiae declaravit, eum inhabilem esse, qui votum sollemne professus est in religione, aut vota simplicia, quae vim habent nuptias irritandi (can. 1073). Clericis in sacris constitutis matrimonium invalidum decernitur per Ecclesiam (can. 1072Y 6°. Subiectum matrimonii debet esse liber etiam quoad actum suum. Ete­ nim qui liber non est, non potest valide contrahere. Libertati vero obest vel error vel vis ac metus. — a. Error, ut iure naturae obsit contractus validitati, debet esse substantialis circa personam; lege autem ecclesiastica contractus in­ validus est, si error versetur circa qualitatem personae, quae redundet in erro­ rem personae, vel si versetur circa senilem conditionem coinpartis (can 1083). — b. Vis et metus iure naturae tunc reddit matrimonium invalidum, si pars contrahens inhabilis fieret ad actum liberum ponendum. Quia vero hoc in casu particulari valde difficile esset diiudicare, Ecclesia legem tulit invalidum esse omne matrimonium « initum ob vim vel metum gravem ab extrinseco et iniuste incussum, a quo, ut quis se liberet, eligere cogatur matrimonium u (can. 1087 § 1.). — c. Huc pertinet etiam raptus mulieris, iure naturae matrimonium vel validum est vel non, iure vero canonico inter raptorem et mulierem, quamdiu in potestate raptoris manserit, nullum potest consistere matrimonium (can. 1074). 7°. Matrimonium lege Ecclesiae etiam in aliis casibus invalidum esse po­ test, subiectum enim debet esse liberum ab impedimentis dirimentibus. Impedi­ menta dirimentia, quae mere per fegem Ecclesiae statuuntur, sunt: disparitatis cultus, ordinis, criminis, affinitatis, publicae honestatis, cognationis spiritualis et legalis. De quibus fuse tractatur in Iure canonico. 1060 IX. MATRIMONIUM. 8°. Forma quoque matrimonii Tridentina requiritur ad validitatem, sed non pertinet ad qualitates subiecti, ideo de ea agetur inferius (De legibus cultualibus, 4. a.). b) Dc matrimonii subiecto quoad liccitatem. Ad liccitatem matrimonii e parte subiecti requiruntur sequentia: 1°. Ut contrahens liber sit ah impedimentis impedientibus seu prohibitivis, quae sunt: votum simplex virginitatis et similia vota (can. 1058), cognatio lega­ lis, ubi impedimentum est impediens, (can. 1059), mixta religio (can. 1060-1064), vetitum Ecclesiae seu S. Sedis seu Ordinarii loci (iuxte can. 1039). 2°. Ut sit in statu gratiae, matrimonium enim est Sacramentum vivorum. Ilie status per se non debet procurari per confessionem, sufficit etiam actus contritionis perfectae. 3*. Confessio et s. communio vehementer commendanda sunt: parochus enim sponsos « vehementer adhortetur, ut ante matrimonii celebrationem sua peccata diligenter confiteantur, et sanctissimam Eucharistiam pie recipiant » (can. 1033). Assistentia parochi non potest denegari propter recusationem re­ ceptionis Sacramentorum. 4°. Ut non sit ligatus sponsat itiis cum persona alia, nam e promissione matrimonii, si valida erat, sequitur ob virtutem fidelitatis prohibitio nuptiarum cum alia persona. Tales ergo nuptias contrahere sine dissolutione legitima sponsalitiorum esset peccatum grave, tamen non datur actio ad petendam matri­ monii celebrationem, sed solummodo ad reparationem damnorum si quae forte e dissolutione sponsalium exortae sint (can 1017 § 3.). Haec actio in foro civili excquenda est, nam causa est fori mixti (AAS 1918, 345). 5°. Ut matrimonium sit rite praeparatum, dc quo in puncto sequente tracta­ bitur. 3. Dc praeparatione matrimonii. a) Sponsalitia Quae possunt, sed non debent praecedere matrimonium, sunt matrimonii promissio bilateralis, seu mutua, legitime facta. 1°. Legitime et valide tunc solum fiunt sponsalitia vel etiam unilateralis promissio, si « facta fuerit per scripturam subsignatam a partibus et vel a parocho aut loci Ordinario vel a duobus saltem testibus (can. 1017 § 1.). Ratio sponsalitiorum est cognitio intimior partis alterae, tempus eius non debet immodice, puta per plures annos protrahi. Sponsalitia stricte dicta tantum haec sunt; si sponsi apud parochum se sistunt, etiamsi in libro inscribantur, sponsalitia adhuc non constituunt. — 2°. Sponsalitia stricte dicta legitime solvuntur: mutua consensione, per nota­ bilem mutationem vel personae (ob morbum infectiosum, etc.) fortunarum, cir­ cumstantiarum. ob violationem fidei sponsalitiae (peccatum grave luxuriae cum alia, indebita dilatio matrimonii), per electionem status perfectioris (religionis, clericatus), per dispensationem Summi Pontificis, qui solet dispensare. b) Nupturientes debent nomen dare (sich melden, jelentkezni) in paroecia pro­ pria, ct quidem sponsae (can. 1097 § 1.). Parochus omnia et singula data inqui- D) Personae sacram. 1061 rat ab cis, quae necessaria sunt ad matrimonium contrahendum. Iuxta aliquas leges dioecesanas data haec inscribi debent in peculiari libello (sic Statuta Synodalia Strigoniensia § 162). — In specie: 1°. Inquirenda et adnolanda sunt: a. Dies quo nomen dederunt. b. Nomen ct conditio nupturentium. c. Nomen coniugis dei uncti, datum mortis. d. Religio. e. Status nupturientium (an caelebs, an viduus). i. Tempus et locus nativitatis utriusque. g. Nomina parentum. h. Domicilium nupturientium. i. Quibus in locis inde a pubertate saltem per semestre versati sint. k. Impedimenta matrimonii, vel eorum delectus. l. Dies examinis et instructionis. m. Tres dies publicationis matrimonii. 2’. Exigenda deinde veniunt quaedam documenta, haec nempe: a. Testimonium recens baptismi (non superans sex menses iuxta Instructionem S. Cong. Sacram. 29. jun. 1941). b. Testimonium mortis coniugis, vel Ordinarii de morte praesumpta (Todcserklanmg, holttânyilvânitâs). c. Testimonium iudiciale de nullitate matrimonii praecedentis. Ut patet, documenta haec exigenda sunt solum, in quantum necessaria, sic si nupturientes in paroecia domicilii nati sint, sufficit inspectio Libri bapti­ za torum. c) Examen seu investigatio Circa nupturientes facienda est iuxta can. 1020: « Tum sponsum, tum sponsam etiam seorsum et caute interroget num aliquo detineantur impedimen­ to, an consensum libere, praesertim mulier, praestent, et an in doctrina Christia­ na sufficienter instructi sint, nisi ob personarum qualitatem haec ultima inter­ rogatio inutilis appareat ». Canon citatus et Instructio Cong. Sacr. 29. jun. 1941. sequentia prae­ scribunt: 1°. Parochus moraliter certus debet fieri, quod nullo nupturientes impe­ dimento detinentur. Itaque saltem haec debet interrogare: a. Sintne consaguinitate coniuncti? b. Sintne allines? c. Inieruntne matrimonium (in facie Ecclesiae vel solum foedus civile)? d. Habeantne intentionem matrimonium ineundi veri nominis christianus? Voluntne se ligare vinculo perpetuo vel fortasse contrahere praesumant solummodo sxdictum « matri­ monium ad experimentum»? Nolunt se fortasse ad perfectam fidelitatem matrimonialem obligare? c. Feceruntne pactum ad excludendam prolem? f. Numquid posuerunt aliquam conditionem, (e.gr. si sponsus vellet tantum virginem ducere, vel sponsa declaraverit se a comparte, non ab alio gravidam factam esse) utrum haec vera sint. g. Si alterutra pars vidua sit: Utrum priore coniuge adhuc vivente matrimonium sibi promiserunt? Numquid hoc tempore adulterium perpetraverunt? h. Voluntne consensum matrimonialem libere praestare? Praecipue sponsa interroganda est, numquid ab aliquo ei metus gravis incutitur, molestiis, comminationibus, terroribus, iniuriis real ibus vexatur? A quo vel quibus — quomodo — quando haec facta sint? 1062 IX. MATRIMONIUM. 2°. De sufficienti instructione nupturientium in doctrina Christiana quoque parochus examen instituat. « Nisi ob personarum qualitatem haec interrogatio inutilis appareat » : si in scholis vel alibi sufficientem instructionem iam acce­ perunt in religione Christiana. Saepe optimum erit, si haec instructio nimis ieiuna fuerit, vel fortasse prorsus omissa, succincte recapitulare veritates fun­ damentales religionis christianae: existentiam Dei — quid sit religio — doctri­ nam de S. Scriptura et Traditione — de fine ultimo hominis — de legibus Dei — de vita aeterna. — Ab hac instructione supplementaria et eventual! toto caelo differt instructio sequens: d) Instructio nupturientium (Brautlehre, jegyesoktatas), de qua can. 1033. praescribit: « Ne omittat parochus secundum diversam personarum conditionem sponsos docere sancti­ tatem matrimonii, mutuas coniugum obligationes, et obligationes parentum erga prolem ». Parochus obligationi suae graviter deficeret, si hanc instructio­ nem semper vel saepe omitteret, vel sufficiens existimaret aliquem librum de his tractantem sponsis porrigere. Haec institutio facienda a parocho, vel ali­ quoties ab eius vicariis, diligenter praeparanda est iuxta tria capita, quae canon allegatus enumerat. Litteratura ad examen et instructionem sponsorum. Ed. Weigl, Das kirchliche Brautexamen, Regensburg 1932. — M. Kreuser, Brautunterricht, Diilmen 1935. — L. Uhl, Brautlehre, 3. ed. Wien 1938. — J. Morr - N. Markar Markaroff, Die Verwaltung des heiligen Ehesakramentes, Wien 1946, p. 7-35. — Fr. von Streng, Das Geheimnis der Ehe, 60-65. Tausend, Einsiedeln 1947. — L. Anler, Comes pastoralis, 10. ed. Fulda 1947, p. 170-178. — II. Klens, Eine Brautlehre, Altenberg 1950. — O. Schollig - R. Weber, Verwaltung der heiligen Sakramente unter pastoralen Gesichtspunkten. 4. ed. Freiburg i. Br. 1952, p. 376-382. — Jansen Fons, Auf der Suche nach einer christlich. Geisteshaltung vor und in der Ehe, Paderborn 1956. — II. Caffarel, Vom Sinu der Verlobung, in: Anima 1958, 299-312. — V. Stabler, Liturgie der Verlobung, ibid. 1958, 312-317. Matrimonium deinde praeparatur etiam per publicationes seu banna. Lex habetur can. 1022: a Publice a parocho denuntietur inter quosnam matrimo­ nium sit contrahendum ». — 1°. Quis debet banna facere: « Matrimoniorum publicationes fieri debent a parocho proprio » (can. 1023 § 1.). — 2° Ubi fieri debent: In ecclesia paroeciali (can. 1025.), et etiam « si pars alio in loco per sex menses commorata sit post adeptam pubertatem, parochus rem exponat Ordinario, qui pro sua prudentia vel publicationes inibi faciendas exigat », sed « ex legitima causa a publicationibus etiam in aliena diocesi faciendis dispen­ sare » potest (can. 1023 § 2.). et 1028 § 1.). — 3°. Quando et quoties: α Pu­ blicationes fiant tribus continuis diebus dominicis aliisve festis de praecepto » (can. 1024). — 4°. Quomodo fiant: Modus ordinarius: « ...in ecclesia inter Mis­ sarum sollemnia, aut inter alia divina officia, ad quae populus frequens acce­ dat » (ibid.). Modus extraordinarius: « Potest loci Ordinarius... substituere pu­ blicam ad valvas ecclesiae paroecialis aliusve ecclesiae, affixionem nominum contrahentium per spatium saltem octo dierum, ita tamen, ut hoc spatio, duo dies festi de praecepto comprehendantur » (can. 1025., intelliguntur dominicae vel dies de praecepto festi). — 5°. Omitti debet haec publicatio in casu mixtae D) Personae sacram. 1063 religionis vel disparitatis cultus, nisi Ordinarius, post dispensationem apostolicain iam acceptam eam opportunam duxerit, in hoc tamen casu mentio omit­ tatur religionis partis non catholicae (can. 1026). — 6°. Dispensationem a publi­ cationibus concedere potest loci Ordinarius, etiam in aliena diocesi faciendis (can. 1028 § 1.), quod peculiaribus in adiunctis etiam saepe contingere potest. 4. Leges cultuales celebrationis matrimonii. a) Prima lex est fonna Tridentina praescripta inde a decreto « Tametsi » : « Ea tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram » ; 1°. parocho, vel: 2°. loci Ordinario, vel: 3°. sacerdote ab alterutro delegato, et 4°. duobus saltem testibus. Sic iuxta can. 1094. 1°. Parochis aequiparantur omnes qui parochorum nomine veniunt (can. 451)). Parochi intra fines sui territorii possunt valide assistere omnibus matri­ moniis contrahendis, licite solum servatis praescriptis infra sub c) notatis. 2°. Ordinariis aequiparantur omnes qui in iure nomine Ordinarii veniunt eorumque Vicarius generalis (can. 198 § 1.). 3°. Sacerdos delegari potest sequentibus conditionibus cerificatis: sive pa­ rochus sive Ordinarius potest eum delegare, sed ad matrimonium determinatum; sacerdos delegatus debet esse etiam determinatus, non exempli gratia: quicun­ que sacerdos casu advenerit, delegatio generalis solummodo vicariis coopera­ toribus pro paroecia sua dari potest (can. 1096 § 1.). Delegatus cooperator α ad universitatem causarum n potest etiam subdelegare, alius vero non (can. 199 § 4.). 4°. Testes duo ad validitatem matrimonii contrahendi tem duo debent esse, ergo etiam plures possunt adhiberi. in iure nihil dicitur, possunt ergo etiam haeretici tolerari e scandalo (S. Oific. 19. aug. 1891). Iure naturae debent esse humanum praestare possint, perfecte ebrii, amentes, surdi valide assistere nequeunt matrimonio. praescribuntur. Sal­ De qualitate eorum gravi causa, remoto in statu, quo actum et caeci simul ideo b) Condiciones ad validam assistentiam 1°. Canonica possessio beneficii vel officii, α nisi per sententiam fuerint excommunicati vel interdicti vel suspensi ab officio aut tales declarati » (can 1095 § 1. η. 1.), ergo qui latae sententiae sine declaratione excommunicati etc. sunt, valide sed illicite assistunt. — Parochus putativus valide assistit, quia in errore communi suppletur iurisdictio ab Ecclesia (can. 209). 2°. Territorium proprium requiritur, ut matrimonio etiam non subditorum valide assistat (ibid. n. 2.). — Qui parochus personalis est, ut, e concessione S. Sedis alicubi capellani militares, ubique terrarum matrimonio suorum subdi­ torum assistere queunt. 1064 IX MATRIMONIUM. 3°. Libertas a coactione requiritur, « dummodo neque vi neque metu gravi constricti requirant excipiantque contrahentium consensum » (ibid. n. 3.). c) Condiciones ad licitam assistentiam 1°. Legitima certitudo, « de libero statu contrahentium ad normam iuris » (can 1097 § 1. n. 1.), de quibus iam egimus. 2°. Domicilium legitimum, i.e. « domicilium, vel quasi-domicilium, vel menstrua commoratio, aut si de vago agatur, actualis commoratio alterutris con­ trahentis in loco matrimonii » (ibid. n. 2.). — Interruptio unius alteriusve diei non censetur destruere menstruam commorationem. Vagi insuper licentia Or­ dinarii indigent. 3°. Parochus sponsae habet regulariter ius assistendi, quae obligatio a qui­ busdam moralistis levis censetur, sed vix recte, pluria enim incommoda ac inor­ dinationes graves secum ferre potest. Intelligitur casus si sine iusta causa fieret exceptio ab hac regula, lex enim praescibit: « In quolibet casu pro regula habeatur, ut matrimonium coram parocho sponsae celebretur, nisi iusta causa excuset, matrimonia autem catholicorum mixti ritus, nisi aliud particulari iure cautum sit, in ritu viri et coram eiusdem parocho sunt celebranda » (can. 1097 § .). 4°. Licentia parochi domicilii — regulariter data per litteras dimissorias — petenda est, non delegatio, qua non indiget, si pars alterutra domicilium etc. in aliena paroecia habeat, (can. 1097 § 1. n. 3. et § 3. de stolae emolumentis). 5°. Licentia Ordinarii loci expetenda erit, si de matrimonio vagorum aga­ tur (can. 1097 § 1. n. 3.). d) Duae dantur exceptiones a forma Tridentina: in periculo mortis et si sacerdos haberi nequit. 1°. In periculo mortis — quae provenire potest tum ex causa interna, i.e. infirmitate, tum externa, ut periculo imminentis incursionis hostilis vel aereae, tempore terraemotus, incendii, morbi contagiosi grassantis etc., — « validum et licitum est matrimonium contractum coram solis testibus », conditio vero est: « si haberi vel adiri nequeat sine gravi incommodo parochus vel loci Ordinarius vel sacerdos delegatus, qui matrimonio assistant » (can. 1098). In mortis periculo facile fieri potest, quod parochus etc. vocari non possit, vel delegatio non possit procurari. Si testium advocatio impossibilis esset, vel in casu matrimonii puta­ tivi scandalum generaret, sacerdos potest dispensare ab obligatione convocandi testes. Supponitur semper casus, quod nullum impedimentum aliud habetur, si impedimentum dispensari potest, sacerdos item dispensare potest « super omni­ bus et singulis impedimentis iuris ecclesiastici » (non ergo iuris divini, ut est impedimentum ligaminis!), sed excipiuntur impedimenta sacri ordinis presby­ teratus ct affinitatis in linea recta. Si dispensatio concedatur super cultus disparitate aut mixta religione, praestari debent consuetae cautiones (can. 1043, coll, cum. can. 1041). Si impedimentum habeatur indispensabile, matrimonium iniri nequit, sed tunc absolvi potest moribundus, si promiserit, se postquam conva­ luerit, ordinare velle conditionem suam. D) Personae sacram. 1065 2°. Exira mortis periculum « si haberi vel adiri nequeat sine gravi incom­ modo parochus vel loci Ordinarius vel sacerdos delegatus... dummodo pruden­ ter praevideatur, eam rerum conditionem esse per mensem duraturam » (can. 1098 n. 1.). — « Haberi » non potest parochus etc., si absens sit, ut contingit tempore belli, vel in locis missionum, « adiri nequit », vel ita, ut propter ma­ gnam distantiam contrahentes non possunt eum adire, vel ita, ut physice qui­ dem praesens sit, sed ob grave incommodum celebrationi nequit assistere, tunc materialiter praesens est, sed formaliter non (ita Comm. Interpret. CIC 1. mart. 1928 et 25. jul. 1931. cf. AAS 1928, 120 et 1931, 388). Bene notandum est, quod hoc grave incommodum imminere potest sive sacerdoti assistenti sive utri­ que vel alterutri e contrahentibus (eadem Comm. 3. maii 1945, cf. AAS 1945, 149). e) Tempus et locus celebrationis 1°. Tempus pro matrimonii celebratione sine Missa nuptiali permissum est omni anni tempore: «Matrimonium quolibet anni tempore contrahi potest». « sollemnis tantum nuptiarum benedictio vetatur a prima dominica Adventus us­ que ad diem Nativitatis Domini inclusive, et a feria IV Cinerum usque ad domi­ nicam Paschatis inclusive » (can. 1108 § 1. 2.), Ordinarii locorum possunt ex iusta causa dispensare, « monitis sponsis, ut a nimia pompa abstineant » (ib. § 3.,) quod propter consuetudinem et analogiam propter reverentiam horum temporum etiam faciendum esse videtur quoad celebrationem matrimonii ritu simplici. 2°. Locus matrimonii celebrandi a. ordinarius est: ecclesia paroecialis vel alia ecclesia vel oratorium publicum, sive semipublicum, sed « nonnisi de li­ centia Ordinarii loci vel parochi » (can 1109 § 1.), quae licentia sine iusta causa denegari non debet. — b. Extraordinarius locus est: in aedibus privatis, sed tantum e licentia Ordinarii loci, « semper iusta ac rationabili causa » per­ mittenda (ibid. § 2.), quae licentia in particularibus adiunctis etiam saepius dari potest. — c. Locus vetitus est: Ecclesia vel oratorium religiosarum vel Seminarii, (ibid. § 3.), quia mulieribus et iuvenibus aspectus celebrationis ma­ trimonii facile scandalo esse potest. « Ordinarii id ne permittant, nisi urgente necessitate ac opportunis adhibitis cautelis », inter quae prima videtur esse prohibitio assistendi matrimonio iis, qui domum vel Seminarium incolant. — d. Locus ordinarius pro matrimoniis mixtis est extra ecclesiam, si Ordinarius prudenter indicet, id servari non posse, quin graviora oriantur mala, hac su­ per re dispensare potest, sed nunquam potest permissionem dare celebrandi Missam nuptialem (can. 1109 § 3. et 1102 § 2.). f) Adnotatio matrimonii Post celebrationem facienda est in duobus libris. Primo: in libro matri­ moniorum parochus describere debet nomina coniugum ac testium, locum ac diem celebrati matrimonii atque alia secundum modum in libris ritualibus et a proprio Ordinario praescriptum (can. 1103 § 1.). — Secundo: inscribere debet in libro quoque baptizatorum coniugem tali die in sua paroecia matri­ monium contraxisse; si alibi baptizatus fuerit, matrimonii parochus notitiam initi contractus ad parochum baptismi transmittat, ut matrimonium ibi in baptizatorum librum referatur (can. 1103 § 2.). — Si matrimonium iuxta can. 1098 (si parochus haberi nequeat) ineatur, sacerdos, secus testes in solidum 68. - Rad0t Ench. Liturgicum. 1066 IX. MATRIMONIUM. cum contrahentibus tenentur curare ut coniugium in libris quamprimum adnotetur. E) De ritibus Matrimonii. Tractandum est nobis 1. de evolutione rituum matrimonii, dein 2. de expli­ catione rituum matrimonii, demum 3. de ritibus postnuptialibus. 1. De evolutione rituum matrimonii. a) Liturgia Romana pura usque ad saec. IX. 1°. Distinctio facienda est inter celebrationem contractus matrimonialis seu celebritatem matrimonii ex una parte, et benedictionem nuptiarum ex altera parte. Haec distinctio hodieque perdurans iam aetate antiqua Ecclesiae depre­ hendi potest. — a. Aevo apostolico quomodo matrimonium celebratum sit, nesci­ mus, verisimile est, quod idem status in nucleo adfuit, qui — b. saec. II-III. cognitus est. Matrimonium iam ut indissolubile vinculum a Christo sanctificatum procul dubio celebratum fuisse etiam primis temporibus Ecclesiae credimus — ut ita dicamus — α civilibus » ritibus consuetis. ludaei christiani facti adhibere potuerunt ritum in libro Tobiae descriptum: Raguel «apprehendens dexteram filia suae, dextrae Tobiae tradidit, dicens: Deus Abraham et Deus Isaac et Deus Jacob vobiscum sit, et ipse coniungat vos, impleatque benedictionem suam i-i vobis. Et accepta charta fecerunt conscriptionem coniugii. Et post haec epu­ lati sunt, benedicentes Deum » (7, 15-17). Graeco-Romani autem certo usi sunt ritibus nuptialibus usitatis: datus fuit anulus pronubus, qua traditione dotis actio symbolice significabatur, vocata « subarrhatio » (arrha = Handgeld, arr­ ivées, handsel, foglalô), osculum mutuo porrectum fuit, pignus nuptiarum; li­ bum seu placentam (= Kuchen, cake, galette, focaccia, lepcny) e faire, genere quodam frumenti confectam simul manducabant, quae actio « confarreatio » nuncupata est; dextrarum quoque iunctio cognita fuit. « Flammeum » seu ve­ lamen rubinum capiti sponsae impositum est, qua « velatione nuptiali » distincta luit a puellis. Nullum tamen vestigium invenitur, quod hae consuetudines popu­ lares ritibus quoque Ecclesiae exornatae fuissent. 2°. Primus ritus certe liturgicus est benedictio Ecclesiae nuptiis iam cele­ bratis data, supposita a Tertulliano versus 200: « Unde sufficiamus ad enarran­ dam felicitatem cius matrimonii, quod Ecclesia conciliat et confirmat oblatio ct obsignat benedictio, angeli renuntiant, Pater rato habet? » (Ad uxorem 2, 9). Benedictio ergo haec Ecclesiae cum Missae sacrificio coniuncta fuit, tantique habita, quod iuxta verba Siricii Papae anno 385: « ...illa benedictio quam nupturae imponit, apud fideles sacrilegii instar est, si ulla transgressione violetur » Ep. ad Himer. Tarrac. 4. PL 13, 1136). 3°. Textus huius Missae benedictionisve in ea contentae habentur iam in tribus vetustis Sacrarnentariis Romanis, ubi pulcherrimae benedictiones textusve Missae inveniuntur, a. Textus hi liturgici antiquissimi leguntur in Leoniano. im inscriptione: «velatio nuptialis», in Gelasiano primigenio «actio nuptia­ lis ·, in Gregoriano-Hadriano « oratio ad sponsas velandas » (Feltoe p. 140-142, Wilson p. 265-268, Lictzmann n. 200). — b. Tria haec Sacramentaria conveunt in orationibus Missae, quae nunc quoque in Missalis Romani textu « pro E) Ritus. 1067 sponso ct sponsa n leguntur (oratio « Exaudi nos omnipotens et misericors Deus», secreta «Suscipe quaesumus Domine», postcom. «Quaesumus omni­ potens Deus, instituta »), habent praefationem propriam « qui foedera nupti­ arum blando concordiae iugo ») et « Hanc igitur » proprium (cum eodem textu: Leon, et Gelas.). — c. Ipsa benedictio nuptialis constat e longissima oratione, in Leoniano legitur « Pater mundi conditor, nascentium amator... », eadem etiam in Gelasiano habetur, ubi locus quoque huius benedictionis assignatur post orationem Dominicam. In Gregoriano textus huius benedictionis diversus est (« Deus qui potestate virtutis tuae de nihilo cuncta fecisti... » usque ad verba: « ...iugum dilectionis et pacis »), finis autem orationis Gregoriani iam identica est cum fine orationis Leon, et Gelas. (« Fidelis et casta nubat ...atque ad caelestia regna perveniat »). Gregorianum dein huic fini adhuc addit epilogum proprium, optatum nempe ad utrumque nupturientem directum: « et vi­ deant ambo filios filiorum suorum... », secus enim tota oratio benedictionis in tribus Sacramentariis solummodo pro sponsa funditur. — d. Missa pro sponso ct sponsa Missalis Romani tota quanta e Gregoriano deprompta est, etiam be­ nedictio, tantum ultima benedictio Miss. Rom. post « Ite missa est » elargita («Deus Abraham») est innovatio e liturgiis typi Gallicani transsumpta. — e. Praeter velationem in inscriptione ritus memoratam nullum vestigium invenitur (iliorum rituum, qui tamen sine dubio in usu erant. Dexterarum coniunctio e. gr. probari potest per effigies nupturientium in sarcophagis saec. 1V-V. sculptas; potissimum conferri potest sculptura in Villa Torlonia exhibens nubentes ma­ nibus super librum Evangelii iunctis, Christo velum super eos tenente, evidens signum celebrationis liturgicac, Christus enim sacerdote repraesentatus saepe loco celebrantis sculptus apparet (DAL X, 2 coi. 1905.). Attamen hi alii ritus, ut nobis videtur, aevo antiquae liturgiae Romanae purae nondum erant liturgicc exculti, textibus enim carere videntur liturgicis. 4°. Hic status adhuc cernitur in celeberrimis Respons. ad Bulgares Ni­ colai I. anno 866: « Postquam arrhis sponsam sibi sponsus per digitum fidei a se anulo insignitum desponderit, dotemque utrique placitam sponsus ei cum scripto pactum hoc continente coram invitatis ab utraque parte tradiderit, aut mox aut apto tempore... ambo ad nuptialia foedera perducuntur. Et primum quidem in ecclesia Domini cum oblationibus, quas offerre debent Deo, per sa­ cerdotis manum statuuntur, sicque demum benedictionem et velamen coeleste suscipiunt, ad exemplum videlicet quo Dominus primos homines in paradiso collocans benedixit eis dicens: Crescite et multiplicamini... Post haec autem de ecclesia egressi coronas in capitibus gestant, quae semper in ecclesia ipsa soli­ tae sunt reservari » (PL 119, 980). b) Liturgiae typi Gallicani coeperunt uberius evolvere ritus ad celebritatem Matrimonii pertinentes. 1°. Valde ieiunus ritus adhuc habetur in Missali Bobiensi saec. VH-i (PL 72, 570-1.) a. Est « benedictio thalami super nubentes », ergo iam ritus quidam consuetudinis popularis liturgice excultus. Invitatorium stili Gallicani provocat ad orandum pro iis, « quos ad copulam coniugalem ipse praeelegit, ipse custo­ diat», videtur ergo revera agi de benedictione cubiculi et cubilis sponsorum. In oratione subséquente imploratur Deus pro « gratia coniugii » his verbis: « ...induant caritatem Sarac, paenitentiam Rebeccae, amorem Rachel, gratiam 1068 IX. MATRIMONIUM. et caritatem Susannae ». Post orationem hanc archaicam legitur alia « oratio pro iis qui secundo nubunt », in qua allegatur exemplum Ruth Moabitidis et ad Apostolus secunda matrimonia concedens. — b. Missa nuptialis textu proprio praedita non remansit in liturgiis typi Gallicani, nec in liturgia stricte Gallicane, nec in Mozarabica. Econtra adsunt varii ritus celebritatis nuptiarum, qui post Missam, non intra eam locum suum habebant. 2°. In libris liturgicis mozarabicis iam tales ritus celebritatis Matrimonii fusius descripti inveniuntur. — a. In Supplemento Libri Ordinum leguntur hi ritus (a Ordo ad thalamum benedicendum » = MEL V, 433, « Ordo nuben­ tium » = 434, « Ordo arrharum » = 434-436), saec. VH-i. Post Missam nu­ bentes tradunt anulos sacerdoti, qui eos benedicit (a Benedic Domine has arrhas... »), deinde vir puellae, illa vero viro ponit anulum et « dat illi osculum pacis, quod est verum testamentum ». Deinde datur benedictio a sacerdote: « Repleat vos Dominus dulcedine sui timoris... » — b. Alius est ritus benedictio­ nis nubentium, qui tribus diversis modis potuit celebrari: ordo fuit apro iis qui noviter nubunt », diversus ordo a personae quae primum nubit cum ea persona quae iam nupsit », et iterum alius ordo α de secundis nuptiis » (cf. MEL V, 436-440, 440-441, 441-443). Ritus valde simplex est: Coniungendi ve­ niunt post Missam ad cancellos altaris, parentes puellae, vel si desint, aliquis e propinquis eius, tradunt puellam sacerdoti. Ille vero velat sponsos cum « iugali » seu pallio coccini et albi coloris, quod vir super humeros, mulier super caput accipit. Sacerdos dein post invitatorium (« praefatio ») dicit duas orationes longas, puella specialem recipit benedictionem, dein ambo benedi­ cuntur. α His explicitis tradit sacerdos puellam viro, admonens eos, ut pro sancta communione a pollutione ea nocte se custodiant. Et sic communicant » (coi. 439). Ob defectum Fontium, praecipue liturgiae stricte Gallicanae, plus vix potest dici de ritibus palaeo-gallicanis. c) Matrimonium in liturgia franco-romana (saec. IX-XIII). Post introductionem liturgiae Romanae in regno Francorum via iam parata Fuit ad Fusionem per assumptionem rituum et textuum e liturgiis typi Gallicani in liturgiam puram Romanam. Status hic quoad ritus Missae et ad ordinationes sine dubio existons, sat clare detegi potest etiam quoad ritus matrimoniales. Dum Missa cum benedictione nuptiali e liturgia Romana recepta immota per­ mansit, inde a saec. VIII-o, ritus celebritatis Matrimonii diversimode variisque modalitatibus evolvi coepit. 1°. Pontificale Romano-Germanicum saec. X. ostendit ritum evolutum Ma­ trimonii. a. Ad ostium seu ad valvas ecclesiae se praesentant sponsi cum paren­ tibus et paranympho. Sacerdos in vestibus liturgicis excipit eos, et Facit examen, num quoddam impedimentum matrimonio celebrando obstet. Dein interroga­ tur pater vel eo deficiente propinquus sponsae de cessione paternae potestatis: « Vis hanc feminam dare huic ad uxorem? » Post responsum aFFirmativum sponsa tradita est sponso. — b. In ecclesia fit anuli traditio, sed prius anulus benedicitur cum oratione « Creator et conservator humani generis » in qua precatur pro adventu Spiritus Sancti super anulum, dein sacerdos anulum spon­ so dedit, qui eum in digitum sponsae quartum sinistrae manus imposuit di­ cendo: « N. de isto anulo te sponso in nomine Patris » etc. Sacerdos autem — E) Ritus. 1069 benedictionem e libro Tobiae recitavit: « Deus Abraham... ipse vos custo­ diat... n — c. Dein dicta oratione — d. benedictio datur sponsis tribus constans membris, ad quorum singula respondetur « Arnen ». Non fit mentio nec de vela­ tione quae paulatim in desuetudinem abiit, nec de manuum iunctione, etsi haec semper in usu mansit, nec de coronatione sponsorum, quae corona tamen (quoad sponsam) usque hodie in usu solum populari remansit. 2°. Pontificale Curiae saec. XH-i novam invexit formulam ad benedictio­ nem anuli n Benedic Domine anulum hunc », quae nunc quoque in Rit. Rom. legitur et novam benedictionem quoque addidit: « Benedicat vos Dominus Deus, custodiat vos Jesus Christus, ostendatque faciem suam in vobis... ». 3°. In multis regionibus alii quoque ritus adiecti sunt, quorum praecipui enumerantur, a. Ratio cogitandi iuristica inde a saec. XII-o formulas consensus semper magis evolvit necessariasque duxit iuxta decretum Alexandri III.: « Unus alterum in suo mutuo consensu verbis consuetis expresse recipiat, utro­ que dicente: Ego te accipio in meam et: Ego te accipio in meum » (Corp. lur. can. c. 3. X. de sponsa duorum 4, 4). Consensus ob maiorem facilitatem eum eliciendi saepe per interrogativam formam exprimitur, talis interrogatio reman­ sit e formulis variis medii aevi etiam in Rit. Romano: « N. vis accipere N. praesentem in tuam legitimam uxorem iuxta ritum sanctae matris Ecclesiae? » b. Coniunctio manuum evasit in copulationem sponsorum per sacerdotem facta, inter iunctionem manuum sponsorum sacerdos in nomine Ecclesiae ratum habet matrimonium contractum variis formulis usitatis, ut iam medio aevo occurrit formula hodierni Rit. Rom. : « Ego coniungo vos in matrimonium. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti ». Sed diu remanserunt formulae copu­ lationis mere declaratoriae, ut e. gr. in Rituali Augustano (Augsburg) 1487 legitur: a Matrimonium inter vos contractum confirmet Deus et ego illud ap­ probo et in facie Ecclesiae solennizo in nomine sanctae et individuae Trinitatis. Amen » (F. A. Hoeynck, Geschichte d. kirchl. Liturgie d. Bistums Ausburg, Augsburg 1889, p. 421 s.). Saepenumero ritus concomitans iunctionem manuum fuit stola involvere manus contrahentium, symbolo hoc signando partes Ec­ clesiae. c. Ubique fere variis locis quidem ritus matrimonialis servata fuit consue­ tudo osculi, crebro osculum sacerdos dedit sponso, ipse vero osculavit spon­ sam. Quibusdam in regionibus, praecipue in Italia mos osculi remansit usque ad saec. XVII., tunc synodi dioecesanae id prohibuerunt, quia « non sine adstantium cachinno et loci irreverentia tribuitur » (Albenga, Synod. 1620, Righetti IV, 345). d. Mos nunc, quantum scimus, solum in Ilungaria adhuc usitatus est iuramentum matrimoniale, vel ad ritus sponsalitios vel ad ritus nuptiales prae­ stitum, tam magni habitum penes Hungaros, quod etiam nunc lingua eorum ritus matrimonialis simpliciter « iuratio » (esküvo) vocetur. Fortasse iam S. Augus­ tinus quoddam iuramentum novit occasione nuptiarum praestitum, privatim ut patet: « Nonne ingemiscimus, quod vir et uxor, ut fideliter coniungant corpora sua, iurant sibi plerumque per Christum et ipsius corpus Christi diversa com­ munione dilaniant? » (Ep. 23, 5 PL 33, 97), scribit Maximino episcopo donatistae de coniugibus ad variam confessionem pertinentibus. — (1) Medio aevo IX. MATRIMONIUM. 1070 canonistae magni aestimabant iuramentum promissionis matrimonii occasione sponsalium (Card. Gasparri, Tract, canon, de matrimonio, 2. ed. I, n. 78), ritus quoque evasit hic mos in ecclesia celebratus. Sic e. gr. iuxta Ordinem Parisiensem saec. XIV: « Accipiat sacerdos manum dexteram sponsae et ponat in dextra manu sponsi, et dicat ista verba nominando eos: Vous Marie, et vous Jehan, vous promettez, fianciez et jurez l’un a l’autre à garder la foy et loyauté du mariage et à garder l’un l’autre sain et enfers? » (Martène, De ant. Eccl. rit. lib. 1. c. 9. a. 5. Ordo X., similes cf. Ordo IX., XII.). — (2) In celebratione ipsius Matrimonii habetur sequens iuramentum in Ordine quodam Leodiensi: « Ego N.N. ...iuro me nunquam eamdem relicturum, neque propter meliorem, neque ditiorem, neque pulchriorem, neque nobiliorem, neque ob ullum defectum, quem Deus ei posset immittere, sed iuro me fideliter praesti­ turum ei quod bonus maritus tenetur praestare uxori suae legitimae usque in horam mortis. Sic me Deus adiuvet et omnes sancti eius » (Martène 1. c. Ordo XIV). Iuramentum germanicum inveni e saec. XVI. ineunte in codice quodam civitatis Cremniciae Hungariae medii aevi (= Kremnica, Kremnitz, Kormocbanya, nunc in Slovacia): « Ich. N. neme dich N. mir czw meine eelichem weybe vnd gebe dyr mein trewe dich nimmer czw loszenn in kainen noten in kainer widerwertikeit also helff mir Got maria dy Junkfraw Patronas (1) vnd Xpti Ewlegium (!) ». 2. Explicatio rituum Matrimonii. a) Explicatio rituum iuxta Rit. Romanum (tit. VIII. c. 2). Iterum monemus clare distinguendam esse celebritatem Matrimonii et be­ nedictionem eius in Missa nuptiali factam. I. Celebritas Matrimonii. 1°. Parochus superpclliceo et stola, alba indutus pluviali quoque albi colo­ ris uti potest, si vero statim sequitur post celebrationem Matrimonii Missa nuptialis, paramenta Missae assumat, excepto manipulo. Adhibeatur clericus vel ministrans superpclliceo indutus, qui librum et vas aquae benedictae cum aspersorio deferat. Sponsi ante altare genuflexi expectant, duobus saltem testi­ bus retro eos stantibus. Sponsos parentum vel propinquorum suorum praesentia cohonestari decet (Rit. n. 1). 2’. Primo interrogantur de consensu per parochum vel eius delegatum singillatim vulgari sermone. Mutuo consensu intellecto contrahentium, sacerdos iubeat eos dexteras iungere (vulgari sermone), quo facto, dicit (latine): « Ego contango vos in matrimonium. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Arnen ». Vel aliis utatur verbis iuxta receptum uniuscuiusque loci ritum (Rit. n. 2). Postea eos aspergit aqua benedicta. 3°. Deinde sequitur ritus subarrhationis. a. Primo benedicitur anulus, cuius materia non est determinata, potest esse ex argento, vel aurichalco vel stanno, plerumque utuntur anulo aureo. Ritus hic benedictionis anuli etiam in secundis nuptiis servandus est (CRit d 2713, 2), si nupturientes non haberent anulum, benedicatur anulus quamvis pluries benedictus, quem parochus in promptu habeat (CRit d 3518, 2). — b. Anulus ponitur in lance super altari et celebrans E) Ritus. 1071 versus altare emn benedicit dicto versiculo « Adiutorium nostrum » etc. cum oratione « Benedic Domine », dein aspergat anulum aqua benedicta. — c. Anu­ lum deinde tradit sponso, qui acceptum anulum (genuflexus manens) imponi: digito, quarto seu anulari sinistrae manus sponsae, dum celebrans dicit: α In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Arnen ». 4°. Benedictio simplex Matrimonii. Sacramentum iam susceptum est, be­ nedictione hac nunc Deus exoratur, ut effectus huius Sacramenti benigne exse­ qui dignetur, a. Prius dicitur, sicut post Confirmationem, ant. « Confirma hoc Deus quod operatus es in nobis » etc., — dein b. dicuntur Kyrie, Pater noster et speciales versiculi, — demum c. dicitur oratio « Respice quaesumus Dc mine... » Si Missa nuptialis celebranda sit, sacerdos, recedentibus sponsis in suum locum, accipit manipulum et incipit Missam. II. Missa nuptialis cum sollemni benedictione. 1°. Missae huius textus habetur in Missali Romano inter votiva (post Mis­ sam in collatione sacrorum ordinum); quando legi potest haec Missa, quando Missa de officio currenti cf. De Eccl. sacrifie. (G. 1. 19). Missa haec adhuc retinet orationes (collectam, secretam, postcommunionem) iam in Sacramentario Leoniano habitas; praefatio propria et « Hanc igitur » inde a Missali Pii V. (1570) disparuit. Textus cantuum variabilium (antiphonae ad introitum, gra­ duate, offertorium, ad communionem) iam in Antiphonario S. Gregorii saec VIII-i iidem leguntur. Nova est lectio epistolae (Eph 5, 22-33) textus dogma­ tici Sacramenti huius (inde a Missali Piano); Evangelium (Mt 19, 3-6) locus classicus de indissolubilitate Matrimonii iam idem praescribitur in Capitulari cvangeliorum Romano saec. VH-i (Th. Klauser p. 45 « ad velandam mari tatam »). 2°. Sensus textuum, a. Ipsa sollemnis benedictio fit post Orationem Do­ minicam, eo loco quo sollemnes benedictiones episcopales c Gallicana liturgia oriundi per totum medium aevum fieri solebant. Noviter nupti per orationem mensae eucharisticae (Pater noster) ad epulas sacrificales Agni incontaminati invitantur, peculiarique benedictione firmantur, ut nunc iam ut veri nupti oc­ cumbere queant mensae Dominicae. — b. Cur primario sponsa benedicatur, explicatur eo, quod amittet virginitatem suam, quod partem primam habet in educandis liberis, quod dotes eius fuse enumeratae (« sit casta, amabilis » etc. tam necessariae sunt ad bonum felixque matrimonium. — c. Prima oratio (n Propitiare ») dicitur de « instituto ad propagationem humani generis ordi nato » i.e. de matrimonio, ut auxilio Dei « servetur », seu incorruptum perma­ neat. Haec oratio habenda est instar invitationis ad d. magnam orationem benedictionis, quae tres partes habet. (1) Prima pars (usque ad verba « expeti; protectione muniri ») terna repetitione, semper cum verbis « Deus qui » inci­ piente, Dei partes extollit in matrimonio: Deus qui potestate virtutis suae cuncta de nihilo fecit, invocatur ad inseparabile foedus adiuvandum, Deus qui tam excellenti mysterio coniugalem copulam consecravit invocatur ad foedus nuptia­ rum, Deus per quem mulier iungitur viro invocatur ad benedicendam « socie­ tatem principaliter ordinatam », matrimonium nempe, proto-societatern intei omnes humanas coniunctiones. — (2) Secunda pars magnae orationis (a Sit in ea iugum dilectionis » usque ad verba « ad caelestia regna perveniat ») impio rat Deum pro dotibus sponsae: vigeat in ea dilectio, pax, fidelitas, amabilitas. 1072 IX. MATRIMONIUM. sapientia, verecundia, pudor, eruditio, foecunditas. — (3) Tertia pars (inde a verbis « et videant ambo ») ut novi nupti tertiam et quartam videntes genera­ tionem consenescant. 3°. Ritus huius benedictionis, a. Sponsi durante Missa nuptiali in loco separato consistunt, non vero in presbyterio, ad altare accedunt, quando cele­ brans benedictionem daturus est — b. Sacerdos, dicto « Amen n post responsum « Sed libera nos a malo », priusquam patenam abstergat genuflectit et ad cor­ nu Epistolae vadit et conversus ad sponsos genuflexos dicit orationes, ministro ante eum librum tenente. Orationes dicuntur voce clara, manibus innetis, et ad clausulam orationis ad verba « Jcsum Christum » caput Sanctissimo inclinat. Post benedictionem sponsis in suum locum se conferunt, sacerdos vero abster­ gens patenam dicit embolismum « Libera nos ». — c. Si consuetudo habeatur, sponsis datur pax cum instrumento (« pacificati n), vel cum patena si episcopus celebrat; post sumptionem sanguinis vero communicantur sponsi, qui exhortandi sunt, ut hoc faciant (CRit d 3329), at Missa haec celebrari debet, etsi sponsi in ea nolint communicare (d 3531, 7). — d. In fine Missae ante orationem « Pla­ ceat » sacerdos ad sponsos genuflexos iterum ante altare se convertit et dicit benedictionem α Deus Abraham ». — c. Deinde « moneat eos sacerdos sermone gravi, ut sibi invicem servent fidem, orationis tempore et praesertim ieiuniorum et sollemnitatum casti maneant, et vir uxorem atque uxor virum diligat et in timore Dei permaneant » (Miss. Rom. rubr. specialis). — f. Postea asperguntur a sacerdote aqua benedicta, qui dein dicta oratione « Placeat », more solito dat benedictionem populo, et legit ultimum Evangelium. — g. Leges cf. NCR 381. b) Ritus quidam speciales. « Sicubi aliae laudabiles consuetudines et caeremoniae in celebrando Ma­ trimonii Sacramento adhibentur, eas convenit retineri » (Rit. n. 6). Speciminis gratia videatur ritus specialis Germaniae (Collectio rituum pro omnibus Ger­ maniae diocesibus, 1950, Pars I. tit. 4. c. 1). 1°. Duo anuli benedicuntur, dicitur etiam secunda oratio ad benedictionem « Creator et conservator », anti­ quior prima. — 2°. Fit more antiquo Scrutinium, sacerdos dum adstant testes, peragit scrutinium, semper utens lingua vernacula, triplici interrogatione, an sit singulus sponsus liber, an velit fidem servare, an paratus sit liberos suscipere e manu Dei. — 3°. Sequitur arrhatio cum anulis sacerdote monente patria lin­ gua; sponsus de manu sacerdotis acceptum anulum in digito sponsae imponit dicens α In nomine Patris » etc. similiter facis sponsa sponso. — 4°. Deinde elicitur consensus: sponsi ad invitationem sacerdotis dexteras iungunt, quae statim stola sacerdotis circumvolvuntur, et eo praeeunte singillatim dicunt verba « In facie Dei accipio te N. in coniugem meam ». — 5°. Sequitur confirmatio consensus: sacerdote dicente: « Ego auctoritate Ecclesiae matrimonium per vos contractum confirmo et benedico: In nomine Patris et Filii et Spiritus San­ cti ». Statim stolam removet, sponsi vero in genua procumbunt. — 6°. Fit dein benedictio. Dicitur Ps 127 (« Beatus quicunque times Dominum »), reci­ tatis Kyrie ct Pater noster dicuntur versiculi ct oratio specialis n Omnipotens sempiterne Deus, qui primos parentes nostros... » — 7°. Si Missa nuptialis non dicitur, datur benedictio lingua patria quinque membris constans, ad singula respondetur « Arnen ». Sacerdos eam dat manibus elevatis ct super sponsos ex­ tensis, ministrante librum tenente, postea dimittit cos. E) ni tus. 1073 3. De ritibus postnuptialibus. Ecclesia vitam coniugalem, praecipue autem puerperium multis ritibus cir­ cumdedit, c quibus pauci adhuc in usu sunt. a) De benedictione thalami. 1°. Thalamos graece significat cubile, dormitorium, gynecaeum seu dormi­ torium muliebre, sensu strictiore cubile seu lectum nuptialem. Introductio spon­ sorum in thalamum eiusque benedictio inde a saec. VII-o iam in usu fuit (Missale Bobiense, Liber Ordinum cf. supra 1. b. 1°. et 2°.). Inde vero a saec. XI-o multiplicari coeperunt formulae huius benedictionis longioresque in dies eva­ dere. Finis eius est consecutio vitae felicis in coniugio et boni prolis; medio aevo finem habuit quoque apotropaeicum, avertere enim voluit daemonum influxum eorumque « ligationem », qua potentiam alligabant hominis eumque prohibebant in actu coniugali. — 2°. Nunc Rit. Romanum brevissimam habet formulam benedictionis thalami (tit. IX. c. 6. n. 5.); unica oratio quae dicitur, iam saec. XI-o occurrit et saepe in formulis benedictionum legitur: « Benedic Domine thalamum hunc, ut omnes habitantes in eo in tua pace consistant et in tua voluntate permaneant, et senescant et multiplicentur in longitudinem dierum et ad regna caelorum perveniant ». (Plura cf. Franz II, 177-186). b) De benedictione mulieris foecundatae. 1°. Ritus introducendi novam nuptam in templum post nuptias; in Hungaria adhuc usitata est haec benedictio foecunditatem deposcens (Rit. Strigoniense tit. VII. c. 3.). Matrimonium supponitur consummatum, nova nupta dum gratias actura Deo consistit ad fores ecclesiae, suscipitur a sacerdote superpelliceo et stola alba induto, qui Ps 66. super eam recitat, dein dicit Kyrie, Pater et versiculos in celebratione Matrimonii usitatos cum oratione: σ Deus qui mortuam Sarae vulvam per Abrahae servi tui semen fecundare dignatus es, ut etiam contra spem soboles ei nasceretur: famulam hanc tuam propitius respice, eique partum et fecunditatem benignus tribue, et prolem, quam donaveris benedicito ». Oratio haec similis est orationi cuidam benedictionis super femi­ nam post partum, cum adhuc iacet in lecto codicis Monacensis (Clm 16401. saec. XII, Franz II, 211). 2°. Medio aevo plures exstabant benedictiones foecunditatem mulieris deposcentes, sterilitatem avertentes et partum felicem implorantes. Talis fuit gr. Benedictio aquae S. Alberti saec. XV. (Franz II, 196-197). — Nunc in Rit. e. Romano (tit. IX. c. 11. n. 43) habetur Benedictio aquae in honorem B.M.V. et S. Torelli conf, pro infirmis, quae specialem finem quoque habet, in orationis textu enim dicitur: n ...precibus B. Mariae Virginis ac S. Torelli confessoris sanitatem consequantur infirmi, pariterque fecundatae mulieres a malis in­ gruentibus salvae, partusque ad sacrosancti Baptismi gratiam feliciter perdu­ cant ». S. Torellus fuit eremita (t 1282) prope Avellaneto in Tuscia, benedictio haec 16. dec. 1628. approbata est. c) Benedictio mulieris praegnantis in periculis partus. 1°. Permultae fuerunt medio aevo benedictiones praegnantium « quando mulier parturiendo periclitatur», α in dolore partus»; variae benedictiones 107-1 IX· MATRIMONIUM. modo epico dabantur e.gr. α Kamelle (=camille, puerule) exi foras, te fratres vocant ad lucem. Anna pcperit Samuelem, Elisabeth praecursorem, Maria peperit Christum, Elisabeth peperit Johannem, sancta Maria Salvatorem... » (Franz II, 199). 2°. Benedictio Bit. Romani (tit. VIII. c. 5.) sat longa est: recitatis versiculis matrimonialibus dicitur oratio SS. Trinitatis (a ...qui dedisti famulis tuis in confessione verae fidei »), dein prolixa oratio (Domine Deus omnium Creator »), quae est « cento » e variis orationibus composita, precans, « ut, obstetricante manu misericordiae tuae, fetus eius ad lucem prospere veniat ». Deinde mulier aspergitur aqua benedicta et mox dicitur Ps. 66 cum versiculis et oratione Angelorum custodiam exorans (« Visita quaesumus Domine habitationem istam... »). 3°. Nunc quoque valet, quod Guilelmus Durandus saec. XIII-o commen­ davit: «Sacerdos mulierem vicinam partui saepe monet, ut confiteatur, ita, cum dolor partus urgebit eam, sit parata accipere Eucharistiam. Nam inho­ nestum est, quod tempore partus presbyter diu cum ea moretur » (Rat. div. off. lib. 7. c. 7. n. 7.). 4°. Durante partu possunt accendi candelae benedictae, extat earum bene­ dictio in Rit. Romano (tit. IX. c. 11. n. 48) « in honorem S. Raymundi Nonnati, quae praesertim pro felici partu accendi solent ». d) Benedictio mulieris post partum. 1°. Ad imitandum exemplum B. Mariae Virginis in Oriente iam saec. IV-o mos fuit mulieres post partum per quadraginta dies ab ecclesia arcere, imo eas punire, si transgressae sunt hoc praeceptum (Canones Hippolyti can. 18). Etiam in Occidente consuetudo haec invaluit et diu viguit, etsi S. Gregorius Magnus eam minime commendavit, dicens: « Cum vero enixa fuerit mulier... si hora eadem, qua genuerit, actura gratias intrat ecclesiam nullo peccati pondere gravatur ...Si itaque enixam mulierem prohibemus ecclesiam intrare, ipsam ei poenam suam in culpam deputamus » (Mon. Germ. Epist. II, 338). 2°. Ideo formulae diversae inveniuntur medio aevo, aliae stricte loquuntur de quadraginta diebus, allegant purificationem B. Maria Virginis et Moysen, aliae vero simpliciter ordinantur ad gratias agendas post felicem partum oc­ casione primi ingressus puerperae in ecclesiam (cf. Franz II, 208-240). 3°. Benedictio mulieris post partum Rit. Romani (tit. VIII. c. 6) ad secun­ dum genus benedictionum pertinet, nulla enim fit in ea mentio de 40 diebus vel de lege Moysis. Mulier puerpera post partem gratias actura accedit ad templum et foris ad limina genullectit candelam accensam in manu tenens. Sacerdos superpelliceo ct stola alba indutus, eam ibi aspergit aqua benedicta, recitat Ps. 23 (« Domini est terra », propter versum ■ Attollite portae capita vestra »), ct porrigens ad manum mulieris extremam partem stolae ex humero sinistro pendentem, eam introducit in ecclesiam dicens: « Ingredere in templum Dei, adora Filium beatae Mariae Virginis qui tibi fecunditatem tribuit prolis ». Coram altari autem benedicitur: dicto Kyrie, Pater et versiculis matrimonia­ libus recitatur oratio « super hanc famulam tuam ad templum sanctum tuum pro gratiarum actione laetam accedentem ». iuW·— E) Ritus. 1075 4°. Specimen benedictionis primi generis exstat in Hungaria i celebratione Dominicae; annum sanctificavit haec celebritas, ut S. Ignatius Antiochenus scripsit: « Dies Domini est dies resurrectionis, regina dierum, in quo vita pro nobis exsurrexit, et in Christo vita mortem devicit » (Ad Magnes. 9,4). Alia festa Ecclesia catacumbarum nondum cognovit, nam Pascha et Pen­ tecostes — exceptis saec. II. quibusdam ecclesiis Asiae proconsularis — Domi­ nica die celebrata sunt. Memoriam quidem recolebant martyrum die eorum natalitio, i.e. anniversario passionis, sed haec memoria nondum fuit festum proprie dictum et solum in ecclesiastico coetu martyris proprio celebrata fuit. Ideo potest sermo esse de quadam simplicitate monumentali aevi huius cata­ cumbarum; festa enim, ut Origenes aperte dicit, sunt: « Dominicae, parasceve, Pascha et Pentecostes » (PG 11,1550). d) Post maximam persecutionem anno 313 aetas aurea pacis Ecclesiam laetificabat, vigiliae dominicales et festivales abhinc iam in basilicis potuerunt celebrari. Cum evolutione Missae et officii divini annus quoque liturgicus his duobus saec. IV-V. abunde evolutus est. 1°. quidem festa Incarnationis orta sunt ob necessitatem luctarum christologicarum huius aetatis. Portae enim inferni iam-iam praevaluerunt, haeretici deitatem, dein personalitatem, demum humanitatem Christi inficientes — Ariani, Nestoriani. Monophysitae — incessanter saepeque imperatoribus adiuvantibus impugnabant orthodoxam Ecclesiam, quae doctrinam suam ab Apostolis acceptam definiens ulterius evolvit et explicavit. Ut dein repetitis vicibus factum est. Ecclesia non contenta definitione dogmatica, vetustam veramque doctrinam etiam per celebrationem liturgicam inculcare conata est. Sic orta sunt ordine chronologico: festum Epiphaniae Domini, festum collecti­ vum nativitatem, baptisma, adorationem Magorum nuptiasve Canaeas celeb­ rans, festum hoc fructus est spiritus Hellenici in urbe Alexandrina saec. III-IV. Dein Romae inter 325-335 ortum est festum Natalis Domini die, quo Solis invicti natalis habebatur; tum contra Arianos, tum adversus cultores henotheismi solaris festum hoc 25. decembris institutum est. Demum spiritualitas Celtica A) Notio anni lit. 1083 produxit sollemnem frequentationem Incarnationis: tempus nempe liturgicum Adventus Domini in territorio liturgiarum typi Gallicani, saec. IV-V. 2°. Eodem tempore, saec. nempe IV-o, ubique celebrari coepit Quadra­ gesima, quin tempus originis accurate sciremus. Totius aevi antiqui et aetatis mediae institutum Quadragesimae maximi fuit momenti pro vita spirituali: cum gaudio expectantes sanctum Pascha certabant in subeundis variis abnegationibus, omnibus diebus auscultabant expositiones S. Scripturae; hoc etiam tem­ pore, praesertim tribus ultimis hebdomadibus catechumeni ad baptismi suscep­ tionem praeparati sunt; poenitentes vero publici exsercitationibus poenitentialibus expectabant Fer. V. in Coena Domini, diem magnum reconciliationis. 3°. Evolutio celebrationis dramaticae Tridui Sacri saec. IV-o orta est Hiero­ solymis, teste Aetheria, una cum festo sollemni Dominicae Palmarum. Liturgia haec dein decursu saeculorum diffusa ubique orbem terrae occupavit. 4°. Festum Ascensionis Christi medio saec. IV-o, quadragesimo die post Pascha, ortum, saeculo subsequent! iam ubique colitur; similiter festum Exal­ tationis Crucis 14. septembris, quod festum dedicationis fuit ecclesiae Se­ pulcri. 5°. Dies poenitentiales his saeculis orti sunt, Romae Quatuor Tempora, quae saec. V-o a S. Leone iam apostolicae originis esse putabantur; Litaniaeque Maiores die 25. aprilis. Dies Rogationum seu Litaniae minores in Gallia ortum duxerunt ante festum Ascensionis. 6°. Temporale anni liturgie! sic saec. V-o ad finem vergente iam fere evo­ lutum fuit; his saec. IV-V. etiam cultus liturgicus Sanctorum, Sanctorale primas origines habuit. Saec. IV-o unicum fuit festum Deiparae iam ante Cone. Ephesinum: Dominica Natalem Domini antecedente celebratum est festum « Euangclismos » seu Annuntiationis et maternitatis BMV. Hoc festum Orientis fuit festivitas, quae etiam in Occidente vestigia reliquit; Romae colebant festum dedicationis basilicae S. Mariae Maioris 4. augusti, quod decursu medii aevi nomen accepit S. Mariae Nivis. Vetustissima Sanctorum festa quoque his duobus saeculis orta sunt: SS. Petri et Pauli 29. iun., S. Joannis Evangelistae (6. maii et 7. dec.), festum S. Stephani protomartyris 26. dec., dedicatio basi­ licae S. Michaelis archangeli 29. sept., festum S. Joannis Baptistae 24. iun. e) Aetate migrationis populorum et aevi Carolingici (saec. VI-X) forma iam extans anni liturgici novis quibusdam celebritatibus Temporale auxit, multo pluribus vero Sanctorale. 1°. Temporale dominicis quibusdam diebus poenitentialibus ditatum est: aetate sanguineo, quando gentes populique sedes suas mutaverunt, Romae saec. VI-o ortae sunt Dominicae stationales Septuagesimae, Sexagesimae et Quinqua­ gesimae ante Quadragesimam, ut Deus misereatur populi sui flagellis vexati. Simili motivo orta sunt festa: Omnium Sanctorum in regno Carolingico saec. IX-o ct festum SS. Trinitatis tempore incursionum Normannicarum ineunte saec. X-o. 2°. In Oriente ortum duxerunt pulcherrima festa Matris Dei: Nativitatis cius 8. sept., 25. mart, festum Annuntiationis ortum e computu diei 25. dec. 1084 Χ· heortologia. I Nativitatis Domini, dein Conceptio BMV. 8. dee. Festa haec saec. VI-VII-o orta fere statim etiam in Occidente accepta sunt. f) Inde iam Temporale fere nullas passum est mutationes, sed medio aevo in finem vergente festa Sanctorum partem temporalem fere oppresserunt. Unicum festum maximi momenti hac aetate ortum fuit: saec. XIII-o, a saeculo Eucharistiae » Festum SS. Corporis Christi. Multa alia festa nimie crescentes reformationi S. Pii V. viam straverunt, de his vero cf. De Eccl. orante (C. 3. c), nostris vero temporibus S. Pius X. recentioris reformationis primum gressum, Pius autem XII. secundum et Joannes XXIII. tertium gressum fecit (ibid. C. 3. d. et e.). 4. Partes anni liturgici. a) Cyclos i.e. series semper redeuntes festorum temporis sacri distinguere medio aevo incipiebant auctores. Sicardus Cremonensis (t 1215) anno mundiali, seu historiae salutis generis humani comparat annum liturgicum (Mitrale IV. PL 213, 191). σ Magnus annus vitae praesentis » i.e. historia salutis quatuor constat periodicis aevis: tempus deviationis est aetas ab Adam usque ad Moysen; « tempus revocationis, in quo revocati sunt per legem et prophetas et edocti de adventu Christi », est aetas a Moyse usque ad Christum; « tempus reconciliationis » complectitur vitam terrestrem Domini a nativitate eius usque ad resurrectionem; a tempus nostrae peregrinationis » vero est aetas Ecclesiae militantis usque ad fmem saeculi. Ilis quatuor aetatibus consonant tempora anni liturgici: α Haec tempora magni anni videns Ecclesia pro varietate tem­ porum laudabili varietate utitur officiorum, nam in Adventu recolit tempus revocationis. In Septuagesima vero usque ad octavas Paschae tempus deviatio­ nis. In paschalibus diebus usque ad octavas Pentecostes tempus reconciliationis. Ab octavis Pentecostes usque in Adventum tempus peregrinationis. Propterea librorum (sc. liturgicorum) compositionem hoc artificiali ordine prosequentes, secundum quatuor tempora quatuor faciemus officia, quia figuram praetendit in officiis divisionis ». b) Nunc inde a saeculis annus liturgicus complectitur cyclos festales (Festkrcis cycle, ciclo, iinnepkor) quosdam, qui incipiunt ab Adventu. Iuxta permultos auctores antiquiores tres sunt cycli liturgici: Cyclus Nativitatis Do­ mini, seu tempus Natale a Dom. I. Adventus usque Epiphaniam vel iuxta alios ad ultimam Dom. post Epiphaniam, dein Cyclus Paschalis a Dom. Septuage­ simae usque ad Dom. SS. Trinitatis exclusive, et Cyclus Pentecostalis a Dom. Trinitatis usque ad ultimam Dom. post Pentecostes. — Nunc rectius a maiore parte auctorum rccentiorum distinguuntur duo solummodo cycli: Cyclus natalitius a Dom. I. Adv. usque Epiphaniam vel (sensu latiore) usque ad 2. febr. Purificationem BMV. et Cyclus paschalis a Dom. Septuagesimae usque Pente­ costen cum octava. Cetera tempora sunt « extracyclica », seu tempus « per annum », hue pertinent Dominicae post Epiphaniam et Dominicae post Pen­ tecosten. c) Cycli alio respectu possunt distingui iuxta eorum sedem fixam. Sunt enim festa seu tempora festalia, quae ordinem anni lunaris sequuntur ideoque in anno lunisolari aliis diebus celebrantur. Huc pertinet Cyclus paschalis cum omnibus suius Dominicis usque Pentecosten, quae semper aliis diebus Kalendarii celebrantur. Existunt dein festa et tempora festalia quae annum A) Notio anni lit. 1085 solarem sequuntur, proin diebus fixis Kalendarii celebrantur: Cyclus Natalitius. cuius festum principale Natale Domini 25. dec. celebratur, et omnia festa BMV. ct Sanctorum; dum omnes Dominicae tum Cycli natalitii, tum infra annum mobiles sunt. d) Annus etiam liturgicus dividitur in partes. 1°. Dies comprehendit 24 horas, sed iuxta computationem liturgicam numerantur Horae canonicae diem dividentes. Prima hora (sexta diei), dein Tertia (nona diei), item Sexta (duo­ decima diei), Nona (quintadecima dici), Vesperae (versus vesperam) et Com­ pletorium (initio noctis) sunt habendae Horae diei liturgici, dum Officium nocturnum (Matutinum) et Laudes noctem Deo consecrant. Secus dies litur­ gicus convenit cum dic civili. — 2°. Item congruit hebdomadae civili Hebdo­ mada liturgica, etsi hebdomadam Romanam usus ecclesiasticus inde iam a saec. II-o mutavit. Hebdomadae planetariae Romanae enim primus dies est Dies Saturni, seu iudaicum Sabbatum, Christiani primum diem hebdomadis elegenmt diem secundum, Diem Solis, eumque denominaverunt Dominicam, alios dies vero simpliciter numerando nuncupabant Feriam secundam etc. 5. Annus liturgicus Ecclesiae Orientalis. Quoad summa delineamenta annus liturgicus Orientalium concordat anno Occidentalis Ecclesiae. Tribus cyclis liturgicis constat, qui nominantur a libris liturgicis praecipuis. a) Triodion vocatur graece cyclus complectens 4 Dominicas ante Quadragesimam et Dominicas quadragesimales usque ad Sabbatum Sanctum inclusive (slav. Trypisnec, rumen. Triodu). 1°. Tempus praeparatorius Quadragesimae quatuor Dominicis constat. — a. Dominica publicani et pharisaei est prima, — b. Secunda est Dom. filii prodigi, qua omittitur cantus Alleluia. — c. Tertia est Dom. camisprivii (tes apokreô), qua interdicitur carnium esus. — d. Quarta est Dom. casei (tes tyrophagou), post quam etiam usus lacticiniorum (lactis, casei, butyri, ovorum) vetitus est. Quia ieiunium Fer. II. post Dom. camisprivii incipit, habentur 56 dies usque ad Pascha, Sabbatis et Dominicis vero in Oriente non ieiunatur, sicque ex octo hebdomadis 16 dies detrahendi sunt, remanentque quadraginta solidi dies iciunii. 2°. Quadragesima ipsa incipit cum a. Dom. I. leiunii seu Orthodoxiae, quia commemorat fidei verae triumphum reportatum in Synodo Constantinopolitano anno 842 super imaginum destructores. — b. Dom. II. leiunii, et c. Dom III. Iciunii, in qua fit adoratio Crucis (stauroproskyncsis), sicut penes Occidentales Fer. VI. Pass, et Mort. Domini. — d. Dom. IV. leiunii seu S. Joannis Climaci, celebris ascetae Orientis, cuius librum (Climax) hac Dominica incipiunt legere in monasteriis. Fer. V. huius hebdomadis est medium Quadra­ gesimae; hac die cantatur Magnus Canon pocnitcntialis S. Andreae Cretensis, sub quo millies facienda est prostratio. — c. Dom. V. leiunii seu S. Mariae Aegyptiacae alterum typum poenitentiae prae oculis ponit fidelibus. 3°. Hebdomada « sancta ct magna » incipit cum Dom. Palmarum. — a. Fer. V. · sancta et magna n habetur lotio pedum, nocte vero inter Fer. V. et 10S6 X. HEORTOLOGIA. VI. celebratur « vigilia sanctarum passionum », in qua legitur Passio Christi contexta e verbis quatuor Evangaliorum (diatessaron), divisa in 12 pericopas, inter quas orationes prolixae dicuntur, cantusque Tropariorum cantantur. — b. Fer VI. « magna Parasceues », in qua coluntur « passiones... sputa, flagel­ latio, colaphi, contumeliae, irrisiones, purpurea laena, arundo, spongia, acetum, clavi, lancea et prae omnibus Crux et mors ». Officium (akolouthia) fit u Hora­ rum regiarum », nocte vero inter. Fer. VI. et Sabbatum iit sollemnis processio cum imagine — c. a Sanctum et magnum Sabbatum » habet maximam vigi­ liam, postquam horae canonicae recitatae sunt Liturgiaque S. Basilii celebrata, sabbatum enim Graecis semifestum est. Vigilando traducunt totam noctem lectiones audientes, canticaque cantantes. In aurora sacerdos procedit ad por­ tam speciosam iconostasii, librumque Evangeliorum — symbolum Christi — portans, intonat hymnum paschalem: « Christus surrexit e mortuis, mortem morte conculcans et vitam his, qui in monumentis erant, impertiens ». b) Pentccostarion Vocatur secundus cyclus liturgicus a Dom. Paschae usque ad octavam Pentecostes, temporis ergo paschalis, quia liber officia liturgica huius tempo­ ris continens tali nomine insignitur. Totum tempus seu cyclus vocatur « Pentêkostê charmosynos » i.e. « Quinquagesima laetitiae » et complectitur Domi­ nicam et octavam Paschae, dein sex Dominicas paschales, demum Pentecosten et octavam eius. 1°. Octava Paschae unum festum cum Dom. Paschae constituit et vocatur hebdomas « renovationis » (anakainêsimou) vel splendida (lampros). 2°. Dominicae sex paschales sunt: a. Dom. Paschae opposita seu Thomae. — b. Dom. unguentiferarum (myrophoron), — c. Dom. paralytici, — d. Dom. Samaritanae, — e. Dom. caeci nati, — f. post quam quadragesimo die cele­ bratur festum Ascensionis Domini, — g. ultima Dom. post Pascha est Dom. « deiferonim 318 Patrum Nicaenorum ». 3°. Pentecostes vigilia et ■ Psychosabbaton ». i.e. commemoratio omnium fidelium defunctorum. Hoc die fit benedictio colyborum (tritici granorum de­ coctorum quibus fructus miscentur) pro defunctis. Post horum distributionem processio fit in coemeterium. 4°. Dominica octava post Pascha celebratur sanctum festum Pentecostes, quinquagesimus dies, a dierum numero nuncupatum, qui inter Pascha et hoc festum excurrunt. c) Octoêchos Vocatur tertius cyclus liturgicus a libro officia huius temporis continente (slav. osmoglasnik, rumen, optu-tonuri); liber hic officia dominicalia continet, officia vero ferialia hebdomadarum inveniuntur in libro supplcmentari vocato Paracleticon. Cyclum hebdomadarum cum festis quibusdam Dominicarum infra recensemus. 1°. Primus cyclus est Dominicarum S. Matthaei, summation 14. Festa mo­ bilia in his Dominicis celebrata vero sunt sequentes: a. Dom. I. Sanctorum Λ) Notio onni Hl. 1087 Omnium. — b. Dom. post 13. iul. (vel eo die si in Dom. cadat): SS. Patrum sex synodorum oecumenicarum — c. Dom. sequenti: Memoria Synodi Constan tinopolitanae adv. impium Severum (anni 536). 2°. Duae Dominicae ante ct post Exaltationem S. Crucis priore legitur ex Ev. Joannis, in altera ex Ev. S. Marci. 14. sept); in 3°. Secundus cyclus Dominicarum est nuncupatus a S. Luca, et compre­ hendit 11 Dominicas. Fest mobilia sunt: a. Dom. post 11. oct: SS. Patrum in VII. Synodo oecumenica Nicaeae celebrata (anni 754). — b. Dom. ante 7. nov.: Pulveris e caelo lapsi sub Leone Magno (anni 472). — c. Dom. post 11. dec. SS. Propatrum Abraham, Isaac et Jacob. — d. Dom. ante Christi Natalem: SS. Patrum ab Adam ad Joseph. — e. Dom. post Christi Natalem: S. Joseph Jacobi fratris Domini et David prophetae et regis. d) Festa immobilia temporis Octoechi: 1°. 14. sept. Exaltatio venerandae et vivificae Crucis; uti vidimus, circum datur hoc festum duabus Dominicis. 2°. 25. dec. Nativitas Christi, festum hoc non habet tempus Adventus, solum duas Dominicas, quibus commemorantur progenitores Christi, bene vero habet ieiunium mitigatum 40 dierum a 15. nov. usque 24. dec. Officium noctur­ num nativitatem Domini, diurnum vero adorationem Magorum celebrat. — 26 dec. habetur Memoria Deiparae Virginis. 3°. 6. ian. Festum Epiphaniae celebrat baptisma Domini. Dies hic celebris est a sanctificatione aquae. — 7. ian. celebratur memoria Sancti et gloriosi prophetae et praecursoris Joannis Baptistae. 4°. 2. febr. Hypapantê (Occursus) i.e. praesentatio Domini in templo sim indole Mariana liturgiae Romanae. — 3. febr. habetur Memoria SS. Simconis senis et Annae. 5°. Festa immobilia Deiparae (Heortai theometorikai) distribuuntur p τ annum. Principalioria sunt: a. 15. aug. Dormitio SS. gloriosae Dominae nostra· Deiparae semper virginis Mariae, quod festum praecedit ieiunium duarum hei domadarum. — b. 2. iul. Depositio vestis pretiosae SS. Dominae nostrae Dei parac in Blachernis, suburbio quodam civitatis Constantinopolitanae. 6°. Festa Sanctorum (heortai ton hagiôn) numerosa sunt; ritus Byzantinus non novit ferias « de ea ». Unusquisque dies habet Sanctos, et quidem saepe plures eodem die. Inter quos celebrantur cum quadam praedilectione omnes Prophetae virique eximii Veteris Legis eventusque illius aetatis, ut e.gr. Ieiunium Ninivitarum, exaltatio serpentis aenei per Moyseu etc. Inter Sanctos coluntur 29. iun. SS. Petrus et Paulus; 4. jan. vero omnes 72 discipuli Domini, vocati a liturgia orientali « Apostoli n. Litteratura. P. Cuéranger, L’année liturgique 1841., ed. 22. Tours 1929. — .V. Nillcs, Kalendariu manuale utriusque Ecclesiae orientalis et occidentalis, Oenipote 1896-7. — J. Dowden. Tl · Church Year and Kalendar, Cambridge 1910. — K. A. //. Kellner, Heortologie, 3. ed. Freibur-i i. Br. 1911. — K. Müller, Das Kirchenjahr, ibid. 1911. — .Vi. Cattercr, Annus liturgicus. X. IIEORTOLOGIA. 1088 Oenipontc 1912, 5. cd. 1945. — Chr. Kunz, Das katholische Kirchenjahr, Regensburg 1913. — I. Card Schuster, Liber Sacramentorum. Note storiche c liturgichc sul Messale Romano I-IX. Torino 1919-1925. Germanice Regensburg 1929-1931. — J. Kramp, Messliturgie und Gottesreich, I. II. Freiburg i. Br. 1922-3. — S. Stricker, Das Kirchenjahr, tn: Die l>etende Kirche, hcrausgegeb. Abtei Maria-Laach, Berlin 1924, 307-329. — Idem, Das Kirchenjahr, in: Mysterium. Ges. Aufsatze Laacher Monche, Münster i. W. 1926, 65-78. — P. Parsch, Das Jahr des Heiles, 10. ed. I-III. Klosterneuburg 1932. Italice Milano 1932 (6. ed. 1956). Hungarice Budapest 1938. — Mihdlyfi Akos, A nyilvanos istentisztelet ( = De cultu publico) 4. ed. Budapest 1933. — J. A. Jungmann, Das Christusgeheimnis im Kirchenjahr, in: Gewordene Liturgie. Studien und Durchblicke, Innsbruck-Leipzig 1941, 295-321. — O. Casel, Das christliche Festmysterium, Paderborn 1941. — L. Eisenhofer, Handbuch der Liturgik, 2. ed. Freiburg in Br. 1941, I, 473-607. — Greg. Dix, The Sanctification of the time, in: The Shape of the Liturgy, Westminster 1945, 303-396. — M. Righetti, L’anno liturgico, in: Storia liturgica II. Milano 1946, 1-414. — E. Guano, L’anno del Signore, Roma 1949. — E. Berbuir, Das Kirchenjahr in der Verkündigung, Freiburg i. Br. 1950. — G. Leclercq, Poesia nell’anno liturgico, Alba (Ed. Paoline) 1950. — Aemiliana Lohr, Das Herrenjahr, 5. ed. Regensburg 1951, anglice New-York 1937, hollandice Brigge 1942, hispanice Madrid 1955. — Divo Barsotti, Il mistcro cristiano nell’anno liturgico, Firenze 1951. — J. Lechner, Liturgik des romischen Ritus, 6. ed. Freiburg i. Br. 1953, 129-183. — B. Steuart, The liturgical Year, in: The Development of Christian Worship. An Outline of Liturgical History, London 1953, 214-251. — J. Tyciak, Jahreskranz der Güte Gottes ( = annus liturgiae', Mainz 1953. — F. Sarda y Salvany, Ano Sacro, 6. ed. I. II. Barcelona 1954. — A. Chavasse, Le cycle liturgique: cycle biblique et eucharistique, in: Questions lit paroiss. 1955,111-118. — Eug. Fehrle, Feste und Volksbrauche im Jahresablauf europiiischer Volker, Kassel 1955.— J. E. M. Vilanova, Per una teologia de 1’ano litûrgico, in: Liturgica in memoriam Card. Schuster, Montserrat 1956, 1-44. — Radô Polikiirp, Az egyhazi év ( = De anno Ecclesiae), Budapest 1957. — P. Eistnann, Das gekronte Jahr. Ein Werkbuch zum Kirchenjahr, I-V. Band, München 1956-1958. — F. X. Weiser, Handbook of Christian Feasts and Customs. The Year of the Lord in liturgy and foklore, New York 1958. — W. Lurz, Fest, tn: LfThK 2. cd. IV (1960) 95-99. — J. A. Jungmann, Das kirchliche Fest nach Idee und Grenze, in: Liturg. Erbe 1960, 502-526. B) De cyclo hebdomadali. Cyclus hebdomadalis constat e Dominica et feriis. Agere ergo debemus 1. De origine Dominicae, — 2. de indole Dominicae, — 3. de legibus cultualibus Dominicae, — 4. de feriis poenitentialibus, — demum 5. de feriis Quatuor Temporum. 1) De origine Dominicae. a) Dominica in S. Scriptura. Hodierna inquisitio scientifica compertum habet celebrationem aliqualem Dominicae esse institutionem apostolicam. (Cf. in Litter, infra Domaine 1920, col. 895 et Callewacrt 1940, 263-303). 1°. Prima mentio Dominicae legitur 1 Cor 16, Is.: a De collectis autem quae fiunt in sanctos, sicut ordinavi ecclesiis Galatiae, ita et vos facite. Per unam sabbati unusquisque vestrum apud se sepomat recondens quod ei bene placuerit, ut. non cum venero, time collectae fiant ». Haec scripsit Paulus anno circ. 57. — Dominicae ergo institutum fidelibus partim gentilicae originis iam ut notum supponitur. Nomen adhuc est « prima sabbati » (mia sabbatou) i.e. primus dies hebdomadae, « sabbatum » enim tum diem septimum hebdoma­ dae Judaicae, tum ipsam hebdomadam significat. 2°. Nocte inter sabbatum et diem sequentem sunt fideles in unum con­ gregati: iuxta iudaicam consuetudinem initium noctis iam ad diem sequentem trahendum est, sicque intelligendum testimonium Act 20, 7-8: u Una autem B) Cyclus hebdomad. 1089 sabbati, cum convenissemus ad frangendum panem, Paulus disputabat cum eis profecturus in crastinum protraxitque sermonem usque in mediam noctem. Erant autem lampades copiosae in cenaculo, ubi eramus congregati. « Quod factum est Troade, in ecclesia a S. Paulo fundata, supponitur factum esse etiam in ceteris ecclesiis Paulinis, imo Callewaert iure coniicit morem hunc oriundum esse ex ecclesia Hierosolymitana. « Frangere panem n (klasai arton) certo cer­ tius significat renovationem Coenae Dominicae, cuius nomen fractio panis (klasis ton artou) iam aetate Apostolorum usitatum fuit. 3°. Nomen riovum huius diei legitur iam Apoc 1, 9-10: « Ego Joannes frater vester et particeps in tribulatione et regno et patientia in Christo Jesu, fui in insula, quae appellatur Patmos, propter verbum Dei et testimonium Jesu. Fui in spiritu in dominica die et audivi post me vocem magnam tubae ». « Kyriakê hêmera » = dies dominicus est nomen novum inditum diei, qui hucus­ que appellatus est « dies primus » hebdomadae, hebraice « jôm harisôn », quam denominationem retinuerunt Arabi (el achad) et Aethiopes (ehud). Fideles ex hellenismo oriundi tunc Christum vestigia Pauli secuti iam fere exclusive e Do­ minum » (Kyrios) appellare consueverunt, inde nomen novum assumptum est. Nomen hoc retinebant Graeci et Coptae (tikiriaki); latine versum id Ecclesiae Occidentali commune evasit (Dominica vel Dominicus dies), quod nomen gen­ tes originis latinae retinebant (domenica, dimanche, rumenice dominec’a), dum gentes originis germanicae pagano nomine utuntur Dominicam « diem solis » vocantes (Sonntag, Sunday). Russi a resurrectione Domini Dominicam appel­ lant « voskresenie », sicut etiam Armeni (haruthjan), qui tamen etiam nomine « dominici » utuntur (deruni); Hungari vero Dominicam » diem nundinae » (vasâmap) vocitant. 4°. Cur aetate apostolica haec mutatio diei facta sit, septimum nempe diem, quietis et religionis, transferendo in diem sequentem, sat facile ratio red­ di potest. Idea enim centralis aevi apostolici fuit, quod Christus « resurrexit tertia die secundum Scripturas, et quia visus est plus quam quingentis fratribus simul... deinde visus est Jacobo, deinde apostolis omnibus, novissime autem omnium, tamquam abortivo visus est et mihi n (1 Cor 15, 4-8). Haec est veritas fundamentalis Christianorum primigeniorum, quod post mortem Christus resur­ rexit, hanc « tradidit imprimis quod et accepit » Paulus (ibid. 3). Stupendum miraculum resurrectionis est basis fidei apostolicae, nam si a Christus non resurrexit, inanis est ergo praedicatio nostra, inanis est et fides vestra » (ibid. 14). Ipso die dominico factum resurrectionis evenit, dies ergo carus et venerabilis debuit Apostolis esse. — Quod adhuc magis pretiosus hic dies evasit, ideo factum est, quia tres eventus validissimi die sabbatum sequente fiebant. Pri­ mus eventus fuit ipso die resurrectionis apparitio Christi in coenaculo, quando etiam Sacramentum resurrectionis iis tradidit; post octo dies vero in alia Do­ minica iterum ibidem apparens Thomae fidem firmavit; tertium vero factum quod experti sunt Apostoli, erat adventus Spiritus Sancti. Sic optime intelligi potest, cur praecise Dominica electa sit dies ad celebrandum actum centralem cultus Novi Testamenti. b) Dominica in primis scriptis christianis. Institutum Dominicae una cum nomine eius novo ultimo decennio saec. I-i iam legitur in primis scriptis auctorum Christianorum. 1090 X. HEORTOLOGIA. 1 . Doctrina Apostolorum (Didache) tamquam omnibus communem sup­ ponit Dominicam, celebrationemque « fractionis panis » hoc die: « Dominica vero Domini convenientes frangite panem et agite gratias « (14, 1). Voca­ bulum conventum liturgicum designans ■ synaxis » iam supponitur notum, dici­ tur enim « convenientes » graece « synachthentes ». Notandus est modus emphaticus, quo nomen hoc adducitur: n Kyriakê Kyriou! ». 2°. Versus 107 S. Ignatius Antiochenus inculcat diem hunc novum colen­ dum esse loco Sabbati: « Ultra iam non sabbatum observate, sed secundum Dominicam vivite » (Magnes. 9, 1). Ut motivum affert, quod ii qui iuxta legem veterem vixerunt, conversi sunt ad spem novam. 3°. Versus medietatem saec. Π-i auctor quidam doceta Euangelii Petri iis in locis Evangeliorum, ubi primus dies hebdomadae occurrit, semper nomen α Dominicae n (kyriakê) ponit (Domaine: DAL IV, 2, 862). 4 . Nomen tamen diu remansit nomen arcanum, inter christianos solum usitatum. S. lustinus e.gr. in sua Apologia imperatori directa loquitur de « die dicto Solis »; Tertullianus quoque signanter memorat « diem Solis » in libro « Ad nationes », in operibus autem Christianis scriptis semper loquitur de « die dominico ». 5 . Dionysius Corinth, in epistola sua ad Soterum (166-174) scripta me­ minit Dominicae: « Hodie ergo Dominicam, diem sanctum egimus, in qua recepimus tuas litteras » (Euseb. H. E. IV, 23, 11; PG 20, 388). 6 . Eodem circiter tempore Melito Sardensis iam inonographiam edidit de Dominica, teste Eusebio, cuius titulus erat: « Semo de Dominica » (Peri kyriakês logos, H. E. IV, 26, 2). Proh dolor libellus cum aliis operibus huius auctoris deperditus est. 7 . Sabbati observatio decursu saec. Il-i paulatim in desuetudinem abiit, locoque Sabbati ubique exclusive Dominica celebrata fuit. Orator s. V-i tam­ quam actae rei longe ante factae meminit: « Dominica dies exstat insignis. \c ideo sancti doctores Ecclesiae decreverunt omnem gloriam iudaici sabbati in illam (sc. Dominicam) transferre, ut quod ipsi in figura, nos celebraremus in veritate, quia tunc erit requies nostra vera, quando resurrectio fuerat perpe­ trata » (PL 39, 2274). 2) De indole Dominicae. a) Dies resurrectionis. Tota historia originis Dominicae ostendit nobis hunc diem notatum esse resurrectione Domini, quae resurrectio etiam nostra resurrectio evasit in novi­ tatem vitae. 1°. Ideo iam aetate antiquissima Dominica dies graece vocitatus est « resur­ rectionis dies clamatus Dominica » (hêmera anastasimos hê kaloumenê Kyriakê: sic e.gr. Euseb. in Ps 21, 30 PG 23, 213). De quo die sub hoc respectu pulchre dicit Brev. Gothicum: « Dies dominicus, fratres carissimi, a nobis pia devotione colendus est, illuxit dies resurrectionis et pacis, dies verae lucis et B) Cyclus hebdomad. 1091 vitae, in quo Christus credentium vita resurrexit a mortuis » (PL 85, 231). In ecclesia orientali multo magis remansit haec indoles resurrectionis; Dominica quasi Pascha parvum, Paschatis repetitio continua celebratur. In ritu Byzantino universali finito officio matutino legitur omnibus Dominicis Evangelium de resurrectione Christi, sicut hoc in fine saec. IV-i Aetheria Hierosolymis audi­ vit (24, 10). 2°. Alterum momentum resurrectionis invenitur in eo, quod sicut Christi resurrectio nostra quoque effecta est, ita et Dominica non solum resurrectionem Christi colit, sed etiam nostram resurrectionem factam in baptismo. Dominica sic significat cultuque suo recto etiam efficit, ut in novitate vitae ambulemus. S. Ignatius Antiochenus ideo inculcat: « ...in qua (Dominica) et vita nostra orta est per ipsum — quod quidam negant — per quod mysterium accepimus cre­ dere » (Magnes. 9, 1). Ideo saec. II-o libenter ministrabant baptismum diebus dominicis, respective nocte Dominicam antecedente, ut lustinus martyr testa­ tur (Apol. I. 65), adiungens: « Solis autem die omnes una convenimus, quo Deus tenebras materiamque immutando mundum creavit, et Jesus Christus Servator noster eodem die a mortuis surrexit » (ib. 67, Quasten 20). 3°. Relate ad baptismum benedicebatur aqua in Dominicis ante Missam uti etiam nunc quoque fit, aspergiturve aqua benedicta turba fidelium, ut scri­ bit Rupertus Tuitiensis: a Idcirco singulis aspergimur Dominicis, quia in sacro­ sancto primae huius Dominicae (sc. Paschatis) vespera baptismum universaliter sancta celebrat ecclesia » (De div. officiis VII, 20). b) Religionis dies consecratus i.e. cultus divini peculiariter exercendi fuit ab initio Dominica. Cuncti quidem dies homini christiano sacri habendi sunt, nominanturque a feriae», hoc est dies festi, sed quia omnes dies eodem modo eademve mensura non possunt consecrari servitio divino, ideo unus dies electus est qua consecratus exercitio virtutis religionis, ut apposite dicit liturgia Mozarabica: α Deus quem omni tempore colere et laudare sine intermissione debemus: dona, ut quatenus perpetim serviendi curam per negligentiam non implemus, saltem dominico­ rum dierum festivitatem diligentius excolamus » (Sacr. Mozarabicum, Férotin MEL VI, 509). Die dominico opus est otio sancto, ideo quoque mandatum requiei latum est, ut quidam concionator saec. V-i dicit: α Sciendum est fratres carissimi, quod ideo a sanctis patribus nostris constitutum est Christianis et mandatum, ut ...in dominicis diebus otium haberent, et a terreno negotio va­ carent, ut paratiores et promptiores essent ad divinum cultum » (PL 39, 2274). Dominica praecipue per sacrificium eucharisticum, per communionem, per \ igiliam, per auditionem Verbi Dei et caritatis officia sanctificatur. 1°. Eucharisticum sacrificium iam ah initiis primum locum occupavit in consecratione Dominicae, Ecclesia e catacumbis in lucem vitae publicae egres­ sa, statim coacta fuit hanc observantiam etiam poenis urgere, multi enim novi fideles fervore remissiore viventes, hanc obligationem neglexerunt. Ideo iam Concil. Illiberitanum saec. IV-o ineunte legem tulit de sanctificatione Domi­ nicae (can. 21); Cone. Sardicense vero 343 decrevit: « Si quis laicus in ea, qua commoratur civitate, tres dominicas dies, i.e. per tres septimanas non celebrasset conventum, communione privetur » (can. 14.); similiter Trullanum anno 1092 X. HEORTOLOGIA. 602 (can. SO). De Missa Dominicae respectu pastorali optima disputata fuerunt in I. Congressu National! Liturgico Germaniae (cf. Wagner-Zahringer, Euch. feier am Sonntag, Trier 1951). Sanctificatio per assistentiam Missae factam (de qua cf. De Eccl. sacrifie. F. 6) positive debet commendari fidelibus, qua « offi­ cium sen debitum caritatis d (cf. A. M. Roguet, La messe du dimanche, enga­ gement du charité, in: Donckel- Hild-Turpel 1952, 38-53). 2°. Communio in Missa dominical! facta per longum tempus considerabatur fere ut essentiale quid, inde a saec. XVI-o operarii indefessi restaurationis catho­ licae pium hunc usum iterum late divulgaverunt, nostris vero diebus Deo opi­ tulante semper maiora incrementa profert. Quia aetas antiqua multa tulit imi­ tanda posteris, duo audiantur testimonia illius temporis. Eusebius dicit de communione dominical!: n Unoquoque die dominico vivificati (zoopoioumenoi) sanctissima carne salutiferi agni paschalis, animas vestras obsignate pretioso eius sanguine » (PG 24, 705). S. Joannes vero Chrysostomus sic allocutus est suos auditores: « Hoc die communicare oportet venerandis et immortalibus mysteriis, hoc enim magnam alacritatem (prothymian) largitur animae, fideles enim recogitare debent se hoc die ineffabilium bonorum factos esse participes: radix et initium vitae nostrae hoc enim die habet originem » (PG 61, 368). 3°. Vigilia dominicalis tota antiquitate aetateque posteriore diu celebrata fuit, etiam per fideles. « Stato die ante lucem convenire » iam Plinius, Bithyniae proconsul miratus est; post edictum Mediolanense verum in basilicis recenter exstructis vigilia facta est sui iuris, Missa enim hora tertia Dominicae celebrari coepit. Fideles adhortabantur, quod tamen etiam vigiliam frequentarent: α Ve­ niat cuicunque possibile sit, in conventu ecclesiae, pro peccatis suis ad Deum. Qui vero non possit, saltem in domo sua oret », sic concionator saec. V-i anonymus (PL 39, 2275). Vigilare decet nocte Dominicam antecedente: « Noctem quae nos insperatae luci inaccessibili reddit, spiritalibus exigamus excubiis nec dormiamus in ea », dicit Con. Matisconense anno 585 (can. 1.). 4°. Verbi Dei auditio quoque aequo modo pertinet ad sanctificationem Dominicae, quod tum exemplum S. Pauli ostendit, tum lustini Apologia aperte edicit: » Die qui dicitur solis... commentarii apostolorum et scripta prophe­ tarum leguntur, prout tempus fert, deinde, ubi lector desiit, antistes oratione admonet ct incitat ad haec praeclara imitanda » (c. 67). Qui usus aliquoties a quibusdam graviter obligans putabatur, e.gr. : « Ad extremum si toto die dominico lectioni insistere et Deo supplicare negligimus, non leviter in Deum peccamus » dixit iste concionator iam saepius allegatus (PL 39, 2278). 5°. Caritatis officia erga proximum iam a tempore Apostolorum censeban­ tur ad sanctificationem Dominicae concurrere. Prototypum talis actionis caritativae vidimus iam penes S. Paulum, S. lustinus vero scribit de consimili facto: « Divites autem quibus placet, pro suo quisque arbitrio quod visum est largiun­ tur, ct quod conligitur, apud antistitem deponitur, et ipse subvenit, et pupillis ct viduis et iis, qui ob morbum aliamve ob causam inopia premuntur, et qui in vinculis sunt, adventantibusque peregre hospitibus, denique omnium qui in egestate sunt, curator exsistit n (Apol. I. 67, 6). S. Joannes Chrysostomus oppor­ tune reddit rationem, cur praecise in Dominica caritatis actionem exerceamus: « Videas, quomodo nos / Paulus apostolus / etiam quoad tempus adhortatur: hic enim dies aptus est, ut nos ad misericordiam inducat. Recogitate enim, quan- JJ) Cyclus hebdomad. 1093 ta bona recepistis hoc praecise die!... Tempus tamen hoc non solummodo prop­ ter hoc ad exercitium caritatis proximi (philanthropia) idoneum est, sed ideo quoque, quia hic dies otio gaudet negotiaque non exsequuntur in eo. Anima enim negotiis expedita facilius celeriusque miseretur aliorum » (PG 61, 368). c) Dies requietionis perpetuus (Cone. Matisconense can. 1.), « sabbatum Christianum » (Origenes), « sab­ batum delicatum » denotant partem negativam sanctificationis Dominicae: ces­ sationem nempe a laboribus servilibus aliisve negotiis vetitis. 1°. Lex talis cessationis a laboribus impossibilis erat tempore persecu­ tionum, imo ex antagonismo contra sectas iudaizantes Dominicae observatio more Sabbati iudaei impugnabatur. lustinus medio saec. II-o ludaeis obiicit observantiam sabbatinam, quod nullo modo fecisset, si christiani tali cultu Dominicam coluissent: « Putatis vos pios esse, si per unum diem integrum nihil facitis... Observate stellas, quae nunquam requiescunt et non observant sabbatum » (Dial. Tryphon, lud. 12, 3; 22, 3). Ideo adhuc saec. IV-o commen­ datur spiritualis observatio sabbatina, i.e. abstinentia a peccatis. Hoc Sabbatum cordis praecipue commendavit S. Augustinus, e.gr.: er die Karfreitagskommunion, ib. 156, 468-172. — S. Corbin. La déposition liturgique du Christ au vendredi saint, Paris 1960. E) Tempus gaudios. cycli pasch. 1219 E) De tempore gaudioso cycli paschalis. Unus est cyclus liturgicus paschalis Redemptionem recolens ac repraesentans eamque applicans fidelibus Christi. Prima pars poenitentialis prae­ parat tribus gradibus (Septuagesimae, Quadragesimae, Passionis) animos, sem­ per propius accedendo ad Pascha Crucis, secunda autem pars cycli gaudiosa initiationem peragit gregis dominicae in mysterium Christi suscitati et glo­ ri ficati. Prima parte poenitentiali abunde pertractata perventum est ad secundam partem cycli paschalis, ad tempus nimirum gaudiosum eiusdem cycli, culmen et fastigium anni, de quo S. Leo Magnus non dubitat enuntiare: « In omnibus sollemnitatibus Christi non ignoramus paschale sacramentum esse praecipuum» Sermo 47, 1). Revera mysterium Christi glorificati est α magnum pietatis Dei sacramentum » (Leonianum p. 143), initiumque sumit a sacratissima nocte, qua Deus « universa mundi spatia gloria dominicae resurrectionis illustrat » (Gela­ sianum p. 88), quaeque resurrectio α ad vitam aeternam nos reparat » (ibid, p. 91). Continuo festo per septem dies protracto celebratur sollemnitas sollem­ nitatum, nullum prorsus aliud festum admittens, quasi unicus dies festivus, qui - magno sacramento perpetuae felicitatis est nobis » (August. PL 38, 1196). a Dies » hic e septem conflatus deinde transit in festum septem hebdomadarum in celebrationem SS. Quinquagesimae seu Pentecostes, in qua instar cacuminum eminent festa Ascensionis Domini qua complementum, ct Pentecostes qua con­ summatio operis redemptivi. Tractaturi ergo sumus sequenti ordine: 1. 2. 3. 4. 5. De De De De De Paschate in genere. sollemni vigilia Paschali. sollemnitate SS. Quinquagesimae paschalis. Ascensione Domini. consummatione Paschatis, S. Pentecoste. 1. De Paschate in genere. Agimus a) de nominibus, — b) de origine Paschatis, dein c) de eius indole, demum d) de legibus cultualibus Paschatis. a) Nomina Paschatis. 1 ’. Nomen nativum est hebraice Pesach, aramaice Pascha. Ut B. Couroyer ostendit, vocabulum pesach nec ex hebraico nec e lingua accadica originem ducit, sed verisimiliter e lingua aegyptiaca. Tempore dynastiae XIX. quando usus articuli « pa » iam divulgatus, est i. e. tempore Exodi, « pa-sach » signi­ ficavit percussionem seu « plagam » (coipo, Schlag, coup, esapas), et quidem decimam, quando primogeniti Aegyptiorum occisi sunt ab exterminatore (cf. Rev. bibi. 1955, 481-496). Quoniam radix p-s-ch hebraice significationem habet « claudicandi » seu « saliendi », pesach intellectum est actio Yahveh « salien­ tis » seu « transsilientis » domos, seu Hebraeorum primogenitis parcentis, inde sensus « praetermissionis » sive « transitus. » — Nomen hebraicum in sua forma aramaica evasit commune Graecis (pascha), Latinis et permultis populis. Itali 1220 X. HEORTOLOGIA. dicunt « Pasquâ, » Hispani « pascua, », Galli « paque, », Germani quoque medio aevo saepe dicebant « Paaschen, » Norwegi hodie quoque appellant « Paskir, » Dani α Paaske. » 2°. Slavi autem nomina propria efformabant sibi. Multi diem et tempus Paschatis vocant de resurrectione Domini « Voskresenije », Russi et Rutheni, eodem modo Sloveni: « Vstajenje Gospodovo » (= resurrectio Domini), Croatae et Serbi dicunt « Uskrs » (= resurrectio). Alii autem SIavi de magnitudine noctis et diei sumebant nomen Paschae, dicentes ut cechoslavi « Velikanoc » (magna nox), poloni « Wielkanoc. » At dies quoque insignitur tali modo: « magnus dies », sic a Ruthenis (« Velikden »), Cechoslavis (Velikâ nedele » = magna Dominica). 3°. Maximae gentes originis germanicae autem Pascha appellant nomine verisimiliter originis paganae, Germani « Ostem », Angli « Easter ». Iam Beda Venerabilis (f 735) convictionem sui temporis prodit, dicens: « Eosturmonath. qui nunc paschalis mensis interpretatur, quondam a dea illorum, quae Eostre vocabatur et cui in illo festa celebrant, nomen habuit, a cuius nomine nunc paschale tempus cognominant, consueto antiquae observationis vocabulo gau­ dia novae sollemnitatis vocante » (De tempor. rat. 15 PL 90, 357). Iuxta recentiores quidem aliqua dea Ostara seu Eostre, dea temporis vernalis, nunquam colebatur, sic Bachtold-Stiiubli, (Handwôrterbuch d. deutsch. Aberglaubens VI. 1311), cui adstipulatur Th. Schnitzler (Osterei u. Osterhase, in: Paschatis Soli. 1959, 267-274). Beda tamen fortasse adhuc plus potuit audire de religione paga­ norum quam supponitur. 4°. Hungari autem tum Dominicam Resurrectionis, tum tempus paschale a resumenda Carne nuncupant, dicens « Husvét » (= carnis sumptio). b) Origo Paschatis. 1°. Incunabula Paschatis. a. Pascha festum ludaicum. Hebraeis veteris Testamenti Pascha fuit festum summum, quo recolebant exitum ex Aegypto inde a 14. die Nisan i.e. primi mensis anni (mart.-apr.) vespere celebrantes coenani agni paschalis, die 15. vero sollemnitatem paschalem per septem dies continuos protractam. Ob usum anni lunaris festum hoc vario tempore cele­ bratum fuit Christi tempore, ideo usque hodie festum mobile permansit etiam christianis, (pii annum solarem adhibebant inde a Julii Caesaris tempore in Imperio Romano vigentem. Judaeo-christiani ante excidium Hierosolymarum Legem observantes etiam hoc festum celebrabant, ut memoriale miserationum Domini erga populum suum. b. Primum vestigium festi christiani. Consentimus opinioni Judaeo-christianos statim ab initio in festo Paschatis etiam Domini recordasse, eius nempe pas­ sionis gloriosaeque resurrectionis, sicque festo Judaico novum elementum adiunxisse Haec opinio tantum declarat factum, quod S. Paulus anno 57. scribens Corinthiis plerumque e gentibus oriundis, supponit eos optime nosse festum Paschatis inuno Pentecostes. Tempore enim paschali scribens dicit: « Expurgate vetus fermentum, ut sitis nova conspersio, sicut estis azymi, etenim Pascha nostrum immolatus est Christus. Itaque epulemur, non in fermento veteri, neque in fermento malitiae et nequitiae, sed in azymis sinceritatis et veritatis » I Cor 5, 7-8). Corinthii ergo sciunt de Paschate, simul autem id quoque no­ E) Tempus gaudies. cycli pasch. 1221 scunt, quod Pascha vetus non debet celebrari, quia Pascha Christianorum Chri­ stus est immolatus. — (2) Simul cum facto celebrationis festi christiani perspi­ caciter animadvertitur, ritus mosaicos Paschatis symbolicos evasisse: panes azymi, massoth, symbola sunt sinceritatis et veritatis, panes econtra fermentati sunt actus malitiae et nequitiae. Symbolismus deinde extensus est ad alios quo­ que ritus paschales Veteris Legis: memoriale festum exitus ex Aegypto unius fuit populi, novum memoriale recolit liberationem totius generis humani a ty­ rannide Satanae. Sacrificium agni iam inde ab Isaia et Joanne Baptista typus fuit, Deo volente, Christi, Agni Dei, sicut etiam sacra coena Judaica dominicae coenae Novi Foederis, transitus autem per Mare Rubrum iam Paulo testante typus fuit Baptismi. — Merito ergo dicit Dom Llopart vigiliam paschalem esse institutionis apostolicae, scriptaque Pauli I. ad Cor., Rom., Eph. et Coi. esse quasi ° epistolas fcstales » occasione paschatis (cf. Litter. 1956. p. 441-472). Prima quoque ep. S. Petri occasione tali scripta est, quasi recapitulatio vigiliae paschalis, continet hymnum pro baptismate, catecheses praebaptismales, mystagogicas, una cum paraenesi pro tota communitate (ibid. p. 473-515). 2°. Controversia de Paschatis celebratione. Pauca sunt testimonia Paschatis saec. II-o, Patres apostolici casu non memorant Pascha, institutum tamen clare antiquissimum est, nam ab omnibus supponitur ut semper et ubique celebratum. Conferantur testimonia Epistulae Apostolorum inter 130-140, textus dein Melitonis Sardensis et Apollinaris Hierapolitani versus 180 (inferius c. 1°. a.). a. Primum quod compertum nobis est de Paschate, est acris disceptatio de tempore et modo quo colendum est. Medio saec. II-o duo usus celebrationis conspiciuntur, simul et prima testimonia controversiae Orientales inter et Occi­ dentales. Occidentales seu Romani Dominicam plenilunium 14. Nisan sequen­ tem celebrabant, resurrectionem primario prae oculis habentes, econtra Orien­ tales, praesertim Asiani, sacratissimum festum semper die 14. Nisan Judaei cele­ brabant, principaliter mortem dominicam recordantes. — (2) Res adducta est in propinquum discrimen Victore Papa regnante (189-199) cum Blatus quidam presbyter Asianus una cum asseclis suis Romae Pascha iuxta datum quartodecimanorum celebrare coepit, tantopere iudaizans, ut etiam agnum paschalem in coena manducavit. Victor litem praximque ancipitem statim componere vo­ lens ubique ecclesias interrogavit quomodo Pascha celebrent, responsisque ac­ ceptis solum ecclesias Asiaticas quartodecimanum usum sequi comperit. At Asiae episcopi duce Polycrate Ephesino restiterunt licentiamque usus quartodecimani exemplo S. Joannis Evangelistae, Philippi Apostoli (!), S. Polycarpi et aliorum excusaverunt; Polycrates autem Victori declaravit: o Qui cum fra­ tribus ex toto orbe venientibus sermones saepe contuli, qui Scripturam sacram omnem perlegi, nihil moveor iis, quae nobis ad formidinem intentantur » (cf. Euseb. II. E. V, 24, 1-8). Eusebius narrat quod Victor illico omnes Asiae eccle­ sias tamquam contraria rectae fidei sentientes a communione abscindere conatus est (ib. n. 9). Plures tamen episcopi, praeeunte S. Irenaeo Lugdunensi. Victo­ rem decenter admonuerunt, ne integras ecclesias morem a maioribus acceptam servantes excommunicet. Irenaeus provocavit ad antecessores Victoris, qui etsi usum quartodecimanum « minime observarent, pacem nihilominus colebant cum iis, qui ad se venissent ex ecclesiis, in quibus id observabatur » (ib. n. 14). Victor demum benigne annuit suasionibus Irenaei, cuius laus ab Ecclesia an­ nuntiatur, quod « pacem Ecclesiae feliciter confirmavit n (oratio Missae S. Ire­ naei 28. iun.). — (3) Quam vetus fuit disceptatio de Paschate, idem Irenaeus 1222 X. HEORTOLOGIA. demonstrat, affert enim ad pacem conciliandam exemplum sancti pontificis Ro­ mani Aniceti (154-165), quem S. Polycarpus ideo perquisivit, ut eum de cele­ bratione Paschatis persuadeat. « Statim tamen pacifice tractaverunt de hoc capite, neque inter se rixati sunt. Neque enim Anicetus Polycarpo unquam per­ suadere poterat, ut observare desineret, quippe qui cum Joanne Domini nostri discipulo et cum reliquis apostolis quibuscum familiariter vixerat, eum morem perpetuo observassct. Neque ex altera parte Polycarpus Aniceto persuasit, ut observaret, cum Anicetus eorum qui ante se fuerunt presbyterorum morem sibi retinendum esse diceret » (Eus. n. 16). b. Ut videri potest, anceps usus celebrationis Paschatis ab antiquis testibus imputatur ab Asiaticis S. Joanni, a Romanis autem presbyteris ante Anicetum regnantibus, i.e. summis Pontificibus a S. Petro descendentibus. Anceps usus celebrationis reapse verisimiliter ab his duobus Apostolis originem ducit, ut Baumstark egregie opinatur (Lit. comparée p. 185-6). Praxis quartodeciinana a Joanne oriunda congruit eius experientiae individual!, dies enim 14. Nisan notat diem mortis Christi iuxta Joannem, at praecise Joannes solus fuit ex Apo­ stolis, qui Cruci adstitit Christi, dum econtra Petro dies mortis Christi propria experientia incognita fuit, immo dies remorsus conscientiae, dies autem resur­ rectionis principi Apostolorum peculiariter carus, eo enim die « surrexit Dominus et apparuit Simoni n. Per diem 14. Nisan ergo magis mors Christi, per diem Dominicam vero magis resurrectio inculcatur, die enim 14-o mortuus est qui resurrexit prima die hebdomadae. 3°. Ulteriores sortes Paschatis. Lis etsi Victor Papa pacifice se gessit, ta­ men cito composita esse videtur; excepta Asia proconsulari, omnes ecclesiae praxim Romanam secutae sunt. a. E saec. III-o nullum remansit documentum, quod usum Asiaticorum per totum saeculum intactum vel mutatum fuisse ostenderet. Saec. IV-o Asia pro­ consularis iam siletur in epistola Athanasii dicitur quod « in Syria, Cilicia et Mesopotamia iterum invenirentur ab ecclesia catholica dissentientes, et eodem quo Judaei Pascha celebrantes » (Epist. ad Afros episc. PG 26, 1032), sacra Nicaena Synodus ergo decrevit, ut « Judaeorum consuetudine relicta, sanctis­ sima haec sollemnitas uno eodemque die ab omnibus celebraretur », iuxtaque usum Alexandrinorum indixit Dominicam Nisan 14. sequentem semper post aequinoctium vernale eligendam esse, ne Judaeis conformentur, qui etiam ante dictum aequinoctium Pascha celebrabant. b. Differentia tamen accidentalis diu remansit in Paschate celebrando ob diversas rationes supputandi cyclum lunationis et « terminos paschales ». Ter­ mini enim Paschatis habebantur Romae 25. mart, et 21. apr. (i.e. Pascha non potuit celebrari ante 25. mart., quia Romae hic dies habitus est aequinoctii). Alexandriae autem termini erant 22. mart, et 25. apr. Etiam « cycli »’ ansam praeberunt disceptationis. Cyclus est recursus noviluniorum, stato numero elapso annorum, iisdem diebus anni. Graeci iam introduxerunt 432 a. Chr. cyclum 19 annorum, hic cyclus 19 annorum est cyclus Alexandrinorum. In Urbe autem observatus est cyclus 84 annorum, qui est cyclus Romanus antiquae supputa­ tionis. c. Varia inde incommoda nata sunt circa computum paschalem, sic anno 387 Romae Pascha die 21. mart, celebratum est (contra quidem propriam eorum legem!). Alexandrini econtra die 25. apr., aliae ecclesiae vero 18. apr. celebra­ bant Pascha hoc anno. Hae differentiae Romam inter et Alcxandriam finitae E) Ternpus ('audios, cycli pasch 1223 sunt per abbatem Romanum, Dionysium Exiguum, qui anno 525 introduxit cyclum 5 x 19 = 95 annorum, (pii exinde supputationi Romanae novae funda­ mentum struit. Gallia iam anno 541 acceptavit hanc novam supputationem Ro­ manam, sed Hibernia et Scotia usqua ad a. 729 retinuit cyclum « proprium » i.e. cyclum antiquum 84 annorum, a S. Patricio in Hiberniam delatum, ideoque saepe rixati sunt Scotti seu Britones cum Anglis, qui a S. Augustino eorum apostolo (f 601) Pascha iam iuxta novam supputationem Romanam celebrabant. c) Indoles Paschatis. 1°. Indoles holistica primaevae Paschatis. a. « Totum paschale sacra­ mentum » (S. Leo Magnus) seu mysterium totale Paschatis primis quinque sae­ culis Ecclesiae est celebratio festi complexivi Redemptionis universalis. Tantum saec. IV. exeunte distinguitur nitide a Pascha Crucis » et « Pascha resurrectio­ nis n, etsi character praedictus complexivus adhuc saec. V-o conspici potest, ut statim videbimus (infra sub b.). Indoles haec complexiva testimoniis trium prio­ rum saeculorum limpide demonstratur (cf. Ch. Martin, Rev. d’hist. eccl. 1937, 264: « perspective général de la rédemption universelle », O. Casel, JfLw 1938, 50-59, Baumstark Lit. comparée p. 176-181). — (1) Epistula Apostolorum inter 130-140 clarissime loquitur de « memoria mortis Domini, hoc est Pascha », succincte enarrans liturgiam quoque huiusmodi memoriae: « noctu fit vigilia, usque dum gallus cantat, tunc agape fit et memoria completur » (H. Duensing, Ep. apost. in: Kleine Texte 152. 1925, p. 13 s., cf. Casei JfLw 1938, 4-6). — '2) Melito Sardensis versus 180 scripsit libellum nunc deperditum de Paschate, fragmentum e papyris eruit C. Bonner 1936., e quibus elucet, quod lecta fuit Scriptura de Exodo, declarataque verba mysterii, quomodo agnus immolatus est, i.e. Christi mors redemptiva, simul eodem die etiam resurrectio celebrata est: « Devixi mortem, triumphum egi super hostes meos, Orcum conculcavi, ligavi fortem, evexi hominem ad fastigia caeli » (O. Casei JfLw 1938, 7). — (3) Pascha memorat etiam Apollinaris Hierapolitanus, coevus Melitonis, simul cum eo quartodecimanus: n Dies 14. est verum Pascha Domini, sacrificium ma­ gnum, in quo servus Dei loco agni alligatus fortem alligavit, iudicatus indicavit vivos et mortuos » (L. Dindorf, Chronicon paschale I, 14). — (4) Fragmentum S. Hippolyti (1 235) de Paschate tractans continetur inter Ps. Chrysostomica (PG 59, 735-746) ut Ch. Martin demonstravit (Rech. scienc. rei. 1926- 148-165, cf. O. Casci JfLw 1938, 24-28) in quo homilia de Paschate legitur: a ...dies adest candidus, Pascha mysticum, Pascha mirabile, divinae virtutis, et potesta­ tis opus, vere festum et memoriale legitimum » (PG 59, 735). In hoc fragmento post exordium exponit lectionem evidenter liturgicam (Ex 12, 1-15. 43-49) de agno paschali, omnia et singula ad mactationem Christi applicans (coi. 737-742), « imaginibus annuntians perfectionem futurae veritatis, sacrificiis sacram victi­ mam, sanguine sanguinem, agno agnum » (coi. 738). Optime ipse Hippolytus audiatur, quid sit obiectum festi illius: « ...cur mortem per lignum sustinuit, quae sint spinae, quibus coronatus est, quid acetum et fel, quod potavit, quod latus perforatum ex quo effluxit sanguis et aqua, cur precatur calicem transire, quem tamen potaturus Venerat, ...quid sit triduum quo mansit sub terra, cur mulieres primae vident illum, et cur annuntiando dixit: Mulieres avete. Hi sunt cibi nostri sacrae sollemnitatis, haec mensa pneumatica » (coi. 738). Quibus significari videtur historiam Passionis simulque resurrectionis recitatam fuisse ex Evangelio. In fine vero homiliae dicit concinnator : « Erige nunc (Deus) 1221 .X. HEORTOLOGIA. tropaea pro nobis, et largire nobis, ut possimus cum Moyse canere can­ ticum victoriae » (coi. 7-16), ergo canticum Moysis (Ex. 15). iam ineunte saec. III-o usitatum fuit in liturgia paschali. — (5) Fragmentum saec. Ill-i ex Aegypto papyraceum carmen continet liturgicum, simul celebratur mors Christi, memoratur resurrectio, oblatio fit, sumiturque etiam s. communio, et cantatur Alleluia: « Qui in sinu Patris vivit, Verbum-Deus hodierno die (!) crucifixus et sepultus est, ut homo, propria voluntate, tertio die a mortuis resurrexit, nosque magna sua misericordia laetificavit. Mortem tuam annuntia­ mus et sanctam resurrectionem tuam glorificamus, Christe! Digni effecti sumus mysticae et ineffabilis mensae tuae, fidenterque sumimus dona pneumatica pro­ posita, cum angelis dicimus dicentes hymnum tuum triumphalem: Alleluia!» (Mus. Berolinense Pap. nr. 1561. Baumstark p. 181). b. Indoles haec holistica diu permansit, etiam postquam ubique disiuncta celebrabantur Pascha Crucis et Pascha resurrectionis. (1) Constantinopoli saec. IV-o excunte testatur hanc praxim S. Chrysostomus, in suis homiliis ad Mat­ thaeum enim loquens dc corona spinea et illusione Jesu adiicit verba: α Ne Hellenes dicant: Clara ct splendida populis exhibetis, ut signa et miracula, haec vero probrosa occultatis — id dispensavit gratia Spiritus Sancti, ut in sollemni­ tate maxima, cum viri mulieresque magno numero adsunt, omnesque omnino in magna Paschatis vespera, tunc haec omnia legantur... Quibus lectis et cogni­ tis Christus creditur esse Deus et tum propter alia (= eius glorificationem), tum propter haec (= passionem) etiam adoratur, quod pro nobis eousque de­ scendere dignatus sit iliaque pati, ut nos in omni virtutis genere institueret » (In Matth. hom. 87, 1 PG 58, 770). — (2) In Urbe medio saec. V-o S. Leo Magnus in sermone suo Dominica resurrectionis habito eundem usum testatur, ex Evangelio tota Passio et etiam historia resurrectionis lecta est: « dotum qui­ dem dilectissimi, paschale sacramentum, evangelica nobis narratio praesentavit et ita per aurem carnis penetratus est mentis auditus, ut nemini nostrum rerum gestarum imago defuerit, cum divinitus inspiratae textus historiae evidenter ostenderit, qua Dominus Jesus Christus impietate traditus, quo indicio addictus, qua saevitia crucifixus, et qua sit gloria suscitatus, ...Sollemnitati sacratissimae lectionis subiungatur exhortatio sacerdotis » (Sermo 72, 1 De resurr. Domini PL 5-1, 390). — (3) Nil mirum quod vestigia huius indolis holisticae etiam in liturgia remanserunt, sic e.gr. in Gregoriano: « ...sed in hac potissimum nocte gloriosius praedicare, cum pascha nostrum immolatus est Christus. Ipse enim verus est agnus, qui abstulit peccata mundi, qui mortem nostram moriendo destruxit et vitam resurgendo reparavit » (Paduanum n. LX.XV., Hadrian, n. 87. 3). In praefatione quadam Gelasiani autem legitur: « Quia nostrorum omnium mors cruce Christi redempta est, et in resurrectione cius omnium vita resurrexit n (Dom. Paschae Wilson p. 90). — In longe maiore parte tamen orationum ct praefationum sola resurrectio celebratur. — (4) Etiam in concio­ nibus sacris antiquae Ecclesiae facile multiplicari possunt testimonia, quod diu superstes mansit aspectus complexivus Paschatis. S. Augustinus e.gr. tali ductus idea exponit rationes, Christum esse tum agnum (patientem), tum leonem victoriosum): « Iste agnus coram tondente sc non aperiens os suum, ipse est leo dc tribu Juda. Quis est iste agnus et leo? Mortem pertulit, ut agnus, con­ sumpsit. ut Ico. Mitis et fortis, amabilis et terribilis, innocens, et potens, tacens indicatus, fremens indicaturus, in passione agnus, in resurrectione leo » (Sermo 1 de Pascha PL 46, 829). E) Tempus (’nudius, cycli pasch. 1225 2°. Regenerationis sacrae dies. Id quod baptizatis nocte sacratissima factum est, omnibus fidelibus repetitur in mysterio paschali: « Consepulti enim sumus cum illo per baptismum in mortem, ut quomodo Christus surrexit a mortuis per gloriam Patris, ita et nos in novitate vitae ambulemus » (Rom 6, 4). — Qui vere attingunt mysterium Paschatis: a. Consurgunt cum Christo. « Si consurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite » (Ep. Vigil.), haec idea semper inculcatur a Patribus. Quid accipit homo regeneratus, perpulchre declaratur a S. Hippolyto: a Servitutis fuga, a veteri necessitate liberatio, adoptionis filiorum honor, remissionis pecca­ torum fons, immortalis vere in omnibus vita » (PG 59, 741, cf. supra 1°. a.). Homo redemptus « paschale mysterium studeat habere perpetuum » (Gelas, p. 105), quod fit per vitam vere christianam imitationis Christi, ut S. Leo Magnus monet: « Imitamini quod operatus est... Quoniam sicut ille paupertate divitias non amisit, gloriam humilitate non minuit, aeternitatem morte non perdidit, ita et vos eisdem gradibus eisdemque vestigiis, ut caelestia apprehendatis, ter­ rena despicite! » (Sermo 72. PL 54, 392). Per gratias Baptismi aliorumque Sa­ cramentorum strenue coopérantes transeunt a morte in vitam, ut S. Augustinus declarat: « Pascha hebraeus sermo est, quod interpretatur transitus... Pascha qui celebrant, nisi qui a morte peccatorum suorum transeunt ad vitam iustorum? Sicut apostolus dicit: Transivimus de morte ad vitam, quia diligimus fratres (1 Jo 3, 14). Pascha quis agit, nisi qui credit Christo passo in terra, ut cum illo regnet in coelo? Pascha quis agit, nisi qui pascit in pauperibus Christum? ...Christus sedet in caelo et indiget in terra. Patrem interpellat pro nobis, et hic panem petit a nobis. Si volumus agere Pascha salubriter: Transeamus — patia­ mur — pascamus! Transeamus a peccatis ad iustitiam. patiamur pro Christo, pascamus in pauperibus Christum » (Sermo 7. de Pascha PL 46, 837). — Qui vere attingunt mysterium Paschatis: b. Moriuntur cum Christo. Fideles, qui « mysteriorum spiritu quam maxime ex virtute Christi imbuantur, per sociam voluntatis nostrae operam » (MDei n. 163) e paschali mysterio vitam hauriunt, si prius semper moriuntur. Patres vere practice intelligunt hanc mysteriorum participationem, exhortantes conti­ nuo ad illam ° sociam voluntatis operam ». Sic e.gr. Ps. Augustinus: « Nos vero si consurgere cupimus cum Christo, prius moriamur mundo et concupiscentiis carnalibus et deponamus veterem hominem, id est malam voluntatem, vel usum pravum et delectationes pessimas. Induamus nos benignitatem et proximis no­ stris cum omni devotione bona faciamus » (PL 47, 1151). Ipse S. Augustinus tam practice intelligit mortem cum Christo, quod etiam de fornicatione non veretur fideles reprehendere, provocans ad promissiones baptismales: « Habes uxorem legitimam et alia tecum dormit. Quaecunque est illa, iam dixi, meretrix est... Sed dicis: Ancilla mea concubina mea est, an non licet mihi in domo mea facere, quod volo? Dico tibi, non licet. In gehennam vadunt, qui talia faciunt ». Dein statim conversus ad recens illuminatos, supplicibus verbis eos deprecatur, ne tales fiant: « Obsecro vos per nomen, quod super vos invocatum est, per illud altare, ad quod accessistis, per sacramenta quae accepistis, per indicium futurum vivorum et mortuorum, ut non imitemini eos, quos tales esse cogno­ scitis! » (Sermo 224. PL 38, 1094-5). c. Ad regenerationem ergo requiritur ut continuo amoveantur impedimenta salutis, ut apposite Theophilus Alexandrinus anno 402. monuit fideles suos: « Igitur dominicum Pascha celebrantes, sanctis purificemur eloquiis, et ad tro78 - Rad6, Ench. Liturgicum, 1226 X. H EO RT O LOGI Λ. phaea Salvatoris respicientes, cuncta offendicula quibus vitae nostrae curri­ culum retardatur, auferamus e medio. Avaritiam quasi foeneratorem pessimum declinantes, vanae gloriae cupiditatem ut insatiabilem iugulemus feram, et fornicationis blandum et lubricum colubrem sollicita mente vitemus » (versio S. Hieronymi PL 22, 811). 3°. Ver sacrum est Pascha, quia sicut ver omnia renovat, etiam mysterium paschale hoc facit in vita supernatural!. Quam antiquus hic conceptus est, osten­ dit fragmentum paschale S. Hippolyti: « Quando floret germinatque universa terra, et florentes arbores fructus, quos parturiunt iam pariturae sunt... ut ita dicam, principium esse, dulcem nempe veris voluptatem... Credo per Paschae sollemnitatem spiritualem principium, caput ac quasi ducem omnis temporis intelligi » (PG 59, 739, cf. supra 1°. a.). a. Ver cosmicum imago est veris pneumatici i.e. supernaturalis, ut perpulchre exponit S. Gregorius Nazianzenus: « Vide qualia sint, (piae oculis offe­ runtur. Princeps anni pars (= ver) principi dierum (= Pascha) pompam pera­ git, ac quidquid pulcherrimum et suavissimum habet, a seipsa tribuit. Nunc caelum splendidius, nunc sol sublimior, aureoque nitore rutilantior... nunc fontes limpidius fluunt... nunc et pratum suaviter olet et plantae pullulant.... Omnia Deum laudant ct vocibus mutuis concelebrant. Nunc ver cosmicum: ver pneumaticum, ver animis: ver corporibus, ver visibile: ver invisibile. Quo utinam in altero aevo participes efficiamur ac novi ad novam vitam transmit­ tamur in Christo Jesu! » (Or. 44, 10-12 PG 36, 618-622). Zeno Veronensis (t 380) ulterius explicat comparationem imaginis veris pneumatici, dicens ver esse ima­ ginem neophytarum (Infantium), fideles vero repraesentare aestatem: a Ver sacrum fontem debemus accipere, cuius divite ex alveo, Favonio non vento, sed lectissima membra corporis Christi, expectamus Caput nostrum venturum de Spiritu Sancto generante, odorem divinum beata sperantes fide, diverso chari­ smate, sed una nativitate Ecclesiae flores carissimi ac dulces: nostri funduntur infantes. Aestas autem fidelis est populus, angelicus et mundanus, (pii spon­ sionis suae palam (= Schaufel, lapât) fortiter retinens, peccatorum paleis limpidatus, semet pretiosum frumentum divinis horreis inferre desiderans, licet suo uberet fonte, tamen aestuat semper iustae operationis ardore » (Tractatus 45. PL 11, 501). b. Ver admonitio est transitus a morte ad vitam, a vitiis ad virtutes, ut declarat S. Ambrosius: « Verno tempore filii Israel Aegyptum reliquerunt, et per mare transierunt, baptizati in nube et in mari, ut apostolus dixit et eo tempore Domini quotannis Jesu Christi Pascha celebratur, hoc est animarum transitus a vitiis ad virtutem, a passionibus carnis ad gratiam sobrietatemque mentis, malitiae nequitiaeque fermento ad veritatem et sinceritatem n (Hexae­ meron I, c. 1, 14 PL 14, 140). Si ver sacrum Paschatis tali modo efflorescit in animis fidelium, recte dicitur ver cosmicum laudare Christum suscitatum, ut Venantius cecinit: « Ecce renascentis testatur gratia mundi 1 Omnia cum Domino dona rediisse suo. ' Namque triumphanti post tristia tartara Chri­ sto ' Undique fronde nemus, gramina flore favent n (Miscellan. III. c. 9. PI. 88, 131 s.). 4°. Pascha tempus gaudiosum. a. Profusa gaudia ob redemptionem quae exuberantor laetificant civitatem Dei. Matrem Ecclesiam, omnino propria sunt E) Tempus gaudies. cycli pasch. 1227 temporis paschalis. (1) Haec gaudia proficiscuntur a vigilia paschali, nam « debet gaudendo vigilare Christi amicus » (Aug. PL 138, 1088), in hac vigilia « magnis populorum vocibus haec aula resultet » (Exultet). Condonator graecus forsan saec. IV-i talia dicit de hoc gaudio: « Intrate omnes in gaudium Domini nostri... divites et pauperes simul choreas agite... nam ex sepulchro orta est venia, nullus mortem timeat, morte captus mortem extinxit, infernum castiga­ vit, qui in infernum descendit ...Christus surrexit et gaudent angeli, surrexit Christus et nullus mortuus manet in sepulchro » (PG 59, 722-3). — (2) Liturgia laetas voces gaudii paschalis alacriter resonat: Sacr. Mozarabic. saec. Vll-i sic incipit Missam « in Hilaria Paschae dicendam » : « Laetetur caelum et exul­ tet terra, rideat mare, sol fulgeat: serenitas rediit... » (MEL VI, n. 611). Auctor huius gaudii est Deus, « qui nos exultantibus animis Pascha tuum celebrare » facit, ideoque n cxultans Ecclesia... sacrificia paschalibus gaudiis immolat »; causaque gaudii assignatur: Christus-agnus destruxit mortem vitamque resur­ gendo reparavit, et « propterea profusis paschalibus gaudiis totus in orbe ter­ rarum mundus exultât n (Gelasian. Wilson p. 95. 91. 89). — b. Gaudia haec exprimuntur per Cantica laetitiae (1) quorum primum est « Haec dies quam fecit Dominus, exultemus et laetemur in ea », de quo iam S. Augustinus dixit: « Audiat nos dies Domini, audiat nos dies factus a Domino, audiat et obaudiat, ut exultemus et laetemur in eo » (PL 38, 1092). — (2) E Veteri Lege assumptum est Alleluia, « quod quotidie dicimus, et delectamur » dicit Augu­ stinus (PL 38, 1186). Idem sanctus doctor sic exhortatur fideles suos, ut per SS. Quinquagesimam cantent Alleluia: « Venerunt dies, ut cantemus alleluia... adeste animo, cantores boni, filii laudis et gloriae sempiternae veri et incorrupti Dei, adeste intenti et laudate Deum: hoc est enim alleluia. Sed laudate Deum non solum in voce, sed et in intellectu, in opere bono n (PL 46, 813). — (3) Cantus « Confitemini Domino » iam saec. W-o suetus cantus fuit, fideles « Alle­ luia » coniungebant cum eo. Vocabulum hoc linguae latinae vulgaris duplicem habet significationem (peccata fateri et Deum celebrare), ideo dixit S. Augu­ stinus: « Sive dona illius laudando cantetis, sive peccata vestra gemendo fun­ datis... et si unum horum faciamus, non sine altero facimus. Nam et iniquitatem nostram cum spe misericordiae ipsius accusamus, et ipsius misericordiam cum iniquitatis nostrae recordatione laudamus » (PL 46, 841). 5°. Parusia, adventus Christi in fine mundi intime nectitur cum Paschate, praesertim cum sacratissima nocte Paschalis. Aetati primaevae Christianae con­ veniens videbatur Dominum ad ultimum iudicium venturum esse tempore pa­ schali, immo nocte sacratissima Paschatis, quia opus Redemptionis hac nocte per resurrectionem coronatum est. Signanter refert de hac convictione Lactan­ tius inter 304-315: ° Haec est nox quae a nobis propter adventum Regis ac Dei nostri pervigilio celebratur, cuius noctis duplex est ratio: quod in ea tum et vitam tum recepit, cum passus est, et postea regnum orbis terrae recepturus est n (Div. instat. VII, 19, 3 PL 6, 796 s.) Simili modo S. Hieronymus: a Tra­ ditio Judaeorum est, Christum media nocte venturum in similitudine aegyptii temporis. Quando pascha celebratum est, exterminator venit et Dominus super tabernacula transiit, et sanguine agni postes nostrarum frontium consecrati sunt. Unde reor et traditionem apostolicam permansisse, ut die vigiliarum paschae ante noctis dimidium populos dimittere non liceat, expectantes adventum Chri­ sti, ct postquam illud tempus transierit, securitate praesumpta, festum cunctis 1228 X. HEORTOLOG1A. agentibus diem n (Comm, in Εν. Mt IV. PL 26, 184 s.) — S. Augustinus, supponens hanc opinionem penes suos, sic exhortatus est gregem suum: α Di­ lectissima membra corporis Christi, expectamus Caput nostrum venturum de caelo, cui cohaerentes immobiles permanebimus, ut cuius passionem celebramus in terra, cum ipso regnemus et in caelo. Disciplinam eius sustineamus, ut corri­ gamur, quia sicut filios, ita nos aggreditur Deus. Quis est enim, ait apostolus, cui non det disciplinam pater eius? (Hebr 12, 7)... Toleremus flagellum patris, ne incurramus severitatem iudicis » (Sermo 7. de Pasch. PL 46, 837 s.). 6°. Pascha imago vitae aeternae. Pascha tempus gaudii et laetitiae symbo­ lum est vitae futurae, ubi verificatur sempiternum gaudium morte devicta ac resurrectione peracta. Ideo sollemnitas paschalis a Vigilia incipiens per hebdo­ madas septem protracta ut S. Augustinus dicit, « ...magno sacramento perpe­ tuae felicitatis est nobis. Non enim sicut iste dies transiturus est, sic transitura est et vita, quam dies iste significat... Vita quae nobis cum angelis est futura, ubi perpetua quies, sempiterna laetitia, indeficiens beatitudo, nulla perturbatio, nulla mors » (PL 38, 1196). — Per laudationem Dei alleluiaticani significatur etiam ista vita eiusque laus perpetua, ut idem Augustinus affirmat: « Laudemus ergo Dominum carissimi, laudemus Deum, dicamus alleluia! Significemus istis diebus diem sine fine, significemus locum immortalitatis, tempus immortalitatis, festinemus ad domum aeternam... Venturi sumus ad domum Dei, quae est in caelis. Ibi non quinquaginta diebus Dominum laudabimus, sed quemadmodum scriptum est: in saecula saeculorum. Videbimus, amabimus, laudabimus. Nec, quod videbimus, deficiet, nec, quod amabimus, peribit, nec, quod laudabimus, tacebit, sempiternum totum erit, sine fine erit » (PL 38. 1185). d) De legibus cultualibus Paschatis. 1 . Antiquissima festivitas protracta est Octava paschalis, a. Dies infra octavam aequali modo sunt dies liturgici I. cl. (NCR 66). Unde nulla festa celebrari possunt in octavariis paschatis, festa I. cl. solum transferuntur (NCR 95). de ceteris festis inferioris gradus eo anno nihil fit, et nulla alia admittitur oratio (NCR 434 a.). — b. In omnibus Missis octavae dicitur sequentia « Victi­ mae paschali laudes » « Communicantes » et « Hanc igitur » propria, et « Ite missa est » cum duplici Alleluia (Rubr. spec. Miss). — c. In officio divino per octavam dicitur ant. α Haec dies » loco capituli, hymni et versiculi ad omnes Horas, excepto Matutino, ad Horas minores et Completorium immediate se­ quitur α Dominus vobiscum ». A Vesperis Sabbati in Albis incipit tempus pas­ chale commune usque ad Nonam Sabbati post Pentecostem. Huius temporis se juentes fere sunt leges cultuales. — 2°. Usus sollemnior Alleluia, a. Ibi tan­ tum dici debet, ubi in Officio et Missa additur. Ad Introitum adduntur duo \lleluia. etiam in Missis votivis, loco gradual! dicitur Versus alleluiaticus cum quatuor Alleluia, antiphonae ad Offertorium et Communionem habent unum \lleluia. — b. Non licet ergo addere Alleluia antiphonis et versiculis et aliis extra officium de praecepto, ut « in exercitiis devotionis quae extra officium canonicum, maxime coram SS. Sacramento habentur, v.gr. post Litanias Laurctanas, post « Te Deum », ad σ Benedicamus Domino » (CRit d 3764, 18 et 1331, 6). — 3 '. « Te Deum » et « Gloria in excelsis » non solum in officiis festi­ vis dicuntur, sed etiam in ferial ibus paschalibus. — 4°. Praefatio paschalis dicenda est usque ad Ascensionem, nisi propria assignetur. — 5°. Ante Missam E) Tempus gaudies. cycli pasch. 1229 sollemnem dominicalem loco « Asperges me » dicendum est ant. « Vidi aquam » ad aspersionem aquae benedictae. — 6°. In signum gaudii paschalis standum est ad ant. « Regina caeli », etiam si loco « Angelus » dicitur. Etiam genuflexiones omittuntur ad « Flectamus genua » in Missis Quatuor Temp. Pent. — 7°. In distributione s. communionis extra Missam antiphonae, versiculis et responsoriis additur Alleluia, et dicenda est oratio « Spiritum nobis Domine », si communio in paramentis nigri coloris distribuitur, Alleluia non additur, sed dicitur oratio ut supra. — 8°. Leges cerei paschalis cf. inferius 2. d. 1°. 2. De sollemni Vigilia Paschali. Vigilia haec non est dies liturgicus, et modo sibi proprio seu pervigilio ce­ lebratur. (NCR 28). Pertractatur a nobis a) Origo rituum Vigiliae, dein b) Indoles sacratissimae noctis, item c) Descriptio rituum Vigiliae Paschalis instau­ ratae, demum d) Leges cultuales Vigiliae. a) Origo rituum Vigiliae. In totalitate sua liturgia huius Vigiliae antiquitate maxime veneranda est inter omnes functiones anni ecclesiastici. Saec. IV-o etenim iam aderat I. pars Vigiliae: salutatio luminis Christi, exordium sumens a lucernario, dein magnus cereus laudatus est a diacono, ab eo dein accendebantur omnes lampades (cf. infra n. 2°. 3°. 4°.). Huic ritui salutationis luminis Christi accessit saec. VIVII-o peculiaris benedictio cerei paschalis (cf. infra n. 5e), praefixaque est ei decursu saec. VHI-i benedictio ignis novi (cf. infra n. I0.). — II. pars est Vigiliae: synaxis euchologica seu lectiones cum interpositis canticis et oratio­ nibus iam saec. IV-o celebrata, (cf. n. 6°), cui addita est saec. VII-o instar devotionis cuiusdam popularis cantus multiplex Litaniarum (cf. infra n. 7°.). — III. pars est sollemnis administratio Baptismi saec. IV-o iam plene evoluta. Fon­ te sollemni modo benedicto (cf. infra n. 8°.), initiandi acceperunt Sacramenta Baptismi et Confirmationis, cui nostra aetate (1951) accessit renovatio promis­ sionum baptismalium (cf. n. 9°.). — IV. pars est coronatio Vigiliae per Missam, quae iam a saec. IV-o bina celebrata fuit (cf. infra n. 10°). 1°. Benedictio ignis, a. Ecclesia Romana usque ad saec. XII. non novit hunc ritum (Ordo Rom. X. iuxta Mabillon), sed in Regno Francorum medio saec. VIII-o evidenter iam in usu fuit, nam S. Bonifatius de eo interrogationem posuit Papae Zachariae; at quid praecise quaesivit, nescimus. E responso Zachariae elucet, quod ignis servivit ad incendenda alia luminaria et quod ■ cry­ stalla » adhibita sunt (« De igne autem paschali quod inquisisti »), dein decla­ ratur, quod Fer. V. Romae tres lampades conservant ignem usque Sabbatum Sanctum, in fine autem adiicit Papa: n De crystallis autem, ut asseruisti, nul­ lam habemus traditionem » (Ep. 87. ad Bonifat. MGII Ep. aevi Carol. I, 370). Crystalla adhibita sunt ad ignem eliciendum testante Ruperto Tuitiensi (f 1135): « ...vel lapidem percutientes, vel liquidum crystallum lapidem sereno caelo soli obiicientes radium cius traiectum per eiusdem crystalli orbiculum spectabili miraculo in subiectam suscipiamus escam » (De div. off. V. c. 28 PL 170, 118 s.). Transmutatio habetur heic consuetudinis popularis paganae: ignes vernales accendebantur in honorem Wuotan, ut fertilitas exposceretur agrorum (cf. plura 1230 X. HEORTOLOGIA. Franz, Benedikt. 1, 507-518). Ecclesia Anglosaxonum principium accommoda­ tionis secuta transmutavit hunc ritum paganum in christianum. Benedictio ignis dein decursu saec. X-i etiam in Germaniam iter invenit, sed fere ubique etiam Fer. V. et Fer. VI. ignis benedictus est, cuius testis est Joannes Abrincensis (f 1079): n Quod in his tribus diebus novus ignis de petra excussus in ecclesia accenditur et inde per ceteras domos Christianorum defertur, lux deitatis, quae in came Salvatoris latuerat usque ad passionem et per passionem ac resurrectio­ nem in ecclesia id est in cordibus fidelium resplenduit et post eisdem novam doctrinam evangelizantibus mundo insonuit, mystice ostenditur » (PL 147, 49). Tres orationes Missalis Romani inveniuntur iam in Pontif. Romano-Germanico saec. X-i, sed Fer. V. in Coena Domini. — b. Benedictio quinque granorum incensi solum saec. X-o usu recepta est, Oratio « Veniat « Missalis Romani ad benedicenda grana primitus fuit oratio ad benedicendum cereum (« hunc in­ censum » sc. cereum legitur adhuc in Gelasiano Wilson p. 81), quod dein perpe­ ram intellectum fuit de « incenso » seu thure. — c. Instauratio OHS 1956 ulti­ mas manus adiiciens instaurationi Sabbati Sancti 1951. incoeptae, statuit simpli­ cissimum ritum benedictionis ignis. Loco trium orationum Missalis Romani uni­ ca dicitur et prorsus omittitur oratio ad benedictionem granorum, grana bene­ dicuntur silenter per triplicem aspersionem et thurificationcm, oratio autem α Veniat o nativum finem iterum consecuta servit ad benedictionem cerei paschalis. 2°. Lucernarium seu salutatio luminis, a. Ritus antiquissimus primaevae aetatis christianae superstes e familiari usu fidelium transsumptus in liturgiam Sabbati Sancti est salutatio lucis ad vesperam, quando lampas accensa fuit (cf. F. J. Dôlger in: Ant. u. Christ. 1936, 1-43). S. Hieronymus hortatur Laetam « accensa lucernula reddere sacrificium vespertinum » (Ep. 107, 9), quando lam­ pas accendebatur, dictum est « Lumen Christi », et ceteri respondebant: «Deo gratias! » Inventae sunt lampades e saec. IV-o Selinunte et in Numidia (civitate Cuicui) cum monogrammate Christi et inscriptione « Deo gratias ». — b. E ritu domestico factus est ritus liturgicus decursu saec. IV-i, in Lucernario seu Ilesperinon in ecclesiis idem dictum fuit «ad decimam» seu ad « licnicon » (= epilychnicon, lucernare), ut Aetheria refert: « ...se omnis multitudo colliget ad Anastasim, incenduntur omnes candelae et cerei et fit lumen infinitum » (c. 24, 1). Lumen vero semper e S. Sepulcro accendebant, ut eadem Aetheria affirmat: « Lumen autem deforis non affertur, sed de spelunca interiori eicitur. ubi noctu ac die semper lucerna lucet, id est deintro cancellos » (ibid.). 3Q. Incensio ab uno magno cereo, quod uti vidimus, Hierosolymis ritus fuit cotidianus, ritus evasit peculiaris Vigiliae Paschatis, ad significandam per ritum uberius excultum illuminationem (phôtisma = baptismus) per mysterium redemptivum Christi omnibus fidelibus factam. — a. In Oriente ritum antiquissi­ mum huius illuminationis invenimus in Lectionario saec. V-i Armenorum quod ritum Hierosolymitanum refert: in Anastasi accenditur cereus a S. Sepulchro. episcopus recitat Ps 112., deinde tres cereos accendit, post eum diaconi et uni­ versus coetus fidelium, deinde in ecclesia incipiunt vigilias paschales (F. M. Coin beare, Rit. Armenorum 1905, p. 520). — b. Liturgiae typi Gallicani ex Oriente receperunt hunc ritum, uti comperimus e liturgia Mozarabica, saec. VII. (cf. infra 5 . a, accuratam descriptionem). — Eundem ritum viguisse etiam in Gallia, comperimus e Missali Gallic. Veteri saec. VIII., cuius ritum oratio clare E) Tempus gaudios. cycli pasch. 1231 supponit: « ...vinculis peccatorum nostrorum in noctis istius sollemnitate disruptis, procedamus in voce exultationis et confessionis, sonus epulantis. Accensis luminaribus ad inhiminationem nostram, et candoris fidei fulgore ruti­ lantes, alter alterius quoque animam inluminet, sicut discipuli DNJChristi » (PL 72, 363). — c. Non est mirum Inmc ritum aspectabilem etiam in liturgiam Romanam intrasse e liturgiis typi Gallicani, Pont. Romano-Germanicum saec. X-i iam adhibet eum: pontifex et sacerdotes procedunt de sacrario, pontifex benedicit cereum, accendit ex eo cereum in arundine positum, omnis clerus procedit cum cereis accensis, post eum populus. d. Instauratio inde ab 1951 primarium ritum restituit « qui penes orientales effloruit, et penes occidentalium ecclesias per tot saeculorum decursum in ho­ nore fuit, quod merito sibi ad laudem vigiliae paschalis restauratores hodierni sibi adseribant » (Bugnini-Braga p. 130). In ritu instaurato cereus paschalis fit actionis centrum, trina gradatione accenduntur cerei, primum celebrantis, dein cleri, demum populi, omnesque versus cereum flectunt genua ad α Lumen Christi ». 4°. Laus cerei. Cereus magnus paschalis a. per « carmen cerei » iam saec. IV-o a diacono laudatus est. Partes diaconi in laude cerei facile intelliguntur, si recordetur ritum hunc fuisse cotidianum, illuminationemque ecclesiarum offi­ cium fuisse diaconorum ut Righetti monet (II, 172). — b. Usus est antiquis­ simus, saec IV. iam late divulgatus, anno 384 S. Hieronymus recusavit diacono cuidam Praesidio conficere carmen ad laudem cerei, partes enim diaconi re­ prehendit: « Quid ad diaconum... cum tacente episcopo, et presbyteris ad plebeium quodammodo cultum redactis, levita loquitur, docetque quod pene non didicit » (Ep. 18. PL 30, 188). — c. Sacramentarium Gelasianum refert ritum: Archi diaconus veniens ante altare, accipiens de lumine quod Fer. VI. abscon­ sum fuit, faciens crucem super cereum, illuminat eum dein complet benedictio­ nem duabus orationibus. Prima est « Deus mundi conditor, auctor luminis, si­ derum fabricator... in hac sacratissima noctis vigilia de donis tuis cereum tuae suppliciter offerimus maiestati... », secunda est oratio « Veniat » super incensum cereum (de quo supra 1°. b.). — d. Pulcherrima formula laudis cerei liturgiae romanae universalis primo legitur in Missali Bobiensi saec. VII. cum inscrip­ tione: « Benedictio cerei S. Augustini episcopi cum adhuc diaconus esset ceci­ nit » (PL 72, 498 s.). Attamen nec S. Augustinus est auctor huius eximii car­ minis, nec S. Ambrosius, ut cl. B. Capelle voluit (1946. cf. Litter). B. Fischer ostendit propinquitates carminis cum Ambrosio esse meras allusiones, carmen­ que oriundum esse e territorio liturgiae typi Gallicani (1952. cf. Litter.), nam carmen Missalis Bobicnsis (« Exultet ») legitur in Miss. Gothico et Miss. Gallic. Veteri (PL 72, 268 s. et 364 s.), et in Gelasiano iuniore (Sangallense ed. Mohl­ berg n. 97). — c. Instauratio inde ab 1951. textum apte dividit in quatuor par­ tes (cf. infra c. 3°. d.), ablatum est a praeconio paschali omne quod benedictio­ nem sapii, cereus enim in ritu instaurato ante carmen benedicitur, diaconus continuatim cantat praeconium sine ulla interruptione, novus est textus oratio­ nis pro potestate civili. 5°. Benedictio peculiaris cerei seriore tempore accessit, a. Benedictio cerei cum stilo habetur in liturgia Mozarabica (Lib. Ordinum, α Ordo die sabbato in vigilia Paschae MEL V, 208-216) saec. VI-VII-o. (1) Duplex habetur bene­ 1232 X. HEORTOLOGIA. dictio luminis: lucernae cuiusdam (i.e. lampadis) et cerei, itemque in duplici loco benedicuntur. Primum in sacrario, dein in ecclesia coram fidelibus. In sacrario solus episcopus peragit benedictionem, tum super lucernam, tum su­ per cereum. Benedictione lucernae completa, benedicit cereum, in quo Cru­ cem facit, evidenter cum stilo, figuram enim delineat Crucis et litterarum A et Q . — (2) Postea fit distributio luminis, primo « incendit episcopus cereum suum de cereo benedicto, et ingrediens clerus occulte in sacrario, ut nec modi­ cum quidem foris de incensis luminibus videatur. Et accendunt presbiteres et diacones a cereo benedicto cerea sua, similiter et omnis clerus... Et subito, le­ vato velo ostii, inponit episcopus: Deo gratias! Et sic ab omnibus non plus quam tribus vicibus replecatur. Et postmodum inponit hanc antiphonam: Lu­ men verum inluminat omnem hominem in hunc mundum venientem... Dum haec ant. fuerit explicata, accedunt seniores populi et accendunt a cereo bene­ dicto cerea sua et sic unus ab alio, totius populi cerci inluminantur » (coi. 210 s.). Totius ritus symbolisions plene expanditur per hanc prolixam descriptionem. — (3) Postea fit in ecclesia primum benedictio lucernae per praefationem consecratoriam a diacono cantatam (« imponit diaconus benedictionem lucernae »), qua completa episcopus dicit orationem. Dein « accedit alter diaconus et be­ nedicit cereum », alia praefatione consecratoria, episcopo quoque aliam ora­ tionem post praefationem recitante. — (4) Saec. IX-o iam addita fuit etiam incisio anni currentis quae videtur esse usus Romanus, Beda enim refert quos­ dam fratres Romae vidisse cereum, in quo descriptus fuit «a passione DNJChristi annus 669» (Dc tempor. rat. c. 47 PL 90, 494 s.). — Alius usus fuit: b. Benedictio cerei cum crucissignatione chrismatis facta. Quibusdam in locis cum chrismate formata fuit Crux in cereo paschali, in Hispania, et ritu ambrosiano, immo: c. Benedictio per grana incensi in modum Crucis quoque cognita fuit in aliquibus ecclesiis ritus Gallicani (plura cf. Bugnini-Braga p. 126 s.). Per Pon­ tificale Romanum tamen saec. Xll-i usus universalis remansit incisio cum stilo, sensus ut dictum est incisionis Crucis est benedictio cerei, Alpha et Omega signant Christum qui per cereum repraesentatur ut lumen mundi, per primam ct ultimam litteram alphabeti graeci vero exhibetur ut Rex immortalis omnium saeculorum. d. Instauratio huius ritus feliciter suscepta 1951. restituit ritum aliquando universalem in Missali Pii V. deficientem, formula « Christus heri ct hodie » recens invecta est. Etiam insertio granorum incensi huc transposita est in ritu instaurato, formula noviter concinnata Christi passionem in mentem revocat. In ritu Piano desiderabatur plenus sensus symbolicus cerci, portabatur enim non accensa; nunc sollemniter accenditur et sic portatur qua signum Christi illuminantis omnem hominem per gratiam suam, redemptionis autem applicatio universalis exprimitur per cereos omnium ex ipso cereo paschali accensos. Bene­ dictio cerei stricte dicta fit per orationem restitutam « Veniat ». 6 . Synaxis euchologica. Salutatione luminis completa, initium sumit secunda pars vigiliae: synaxis euchologica, quae omnes vigilias signat, a. Sacratissima nocte finis huius partis erat praeparatio ultima catechetica catechumenorum ad baptismum, quae simul fidelibus optima repetitio fuit veritatum. Praeparatio haec facta est praecipue per lectiones S. Scripturae, quae tantum inde a saec. \lV-o ‘ prophetiae » vocari consueverunt, et per expositionem earum. Simul E) Tempus gaudios. cycli pasch. 1233 inore antiquissimo Psalmos canebant orationesque ad Deum delegabant. Apposite dicit S. Augustinus de hac vigilia paschali: « Deus nobis loquitur in lectio­ nibus suis, Deo loquamur in precibus nostris » (PL 38, 1088). Numerosae et longissimae erant hae lectiones, ut idem sanctus doctor affirmat: « Multas di­ vinas lectiones audivimus, quarum prolixitati parem sermonem nec nos vale­ mus n (PL 46, 821). b. Permulti opinantur 12 lectiones Missalis Romani inter 1570-1955 usitates esse primaevas (Schuster: « ...redolent fere formam nativam vigiliae dominicalis Romanae », Eisenhofer I, 541: α prototypum vigiliarum repraesentante, Bugnini-Braga 133: « duodenarius numerus certo primaevae Ecclesiae saecula ante reformationem S. Gregorii Magni repetit »). zUtamen omnino certum non est, saeculis Ecclesiae primaevae semper et ubique vigilias constitisse e 12 lectionibus, fontes enim occidentales silent de numero lectionum. S. Benedictus versus 529 pro « vigiliis dierum dominicalium n revera 3 x 4 = 12 lectiones praescribit, at non potest affirmari hoc factum esse secundum usum Romanum qui expresse a S. Patriarcha notatur (e.gr. cantica dicenda sunt « sicut psallit Ecclesia Romana » c. 13.). — Titulus in quibusdam lectionariis et sacramentariis Sabbatis Quatuor Temporum appositus « Sabbato XII. lectionum n repetit usum Romanum sex lectionum huius vigiliae graece et latine legendi, quae sic numerum duodenarium attingunt, et non dicit necessario 12 lectiones quoad eorum argumentum quoque distinctas. c. Certum est, hunc numerum duodenarium lectionum in liturgia Romana paulatim introductum fuisse. (1) Illa liturgia Romana quae in Gelasiano primi­ genio invenitur, utique iam elementis Gallicanis interpolata, decem lectiones habet (Wilson p. 82-84). A. Chavasse verisimile reddit, Gelasianum primige­ nium primitus quinque tantum lectiones habuisse (Eph. Lit. 1955), ille scriptor qui unicum manuscriptum Gelasiani primigenii in Gallia compilavit (= Vat. Reg. 316), ideo decem lectiones exhibuit, ut ritum gregorianum exaequaret Romae etenim saec. VI-VIII. lectiones graece et latine legebantur. At rationes ab eo allatae non videntur omnino convincentes. — (2) Compertum est S. Gregorium Magnum (f 601) quandam reformationem induxisse. Tum recensio Paduana, tum Hadriana Sacramcntarii Gregoriani quatuor exhibet lectiones (ed. Mohlberg n. LXXIV et Lietzmann n. 84), hic potest vocari typus gregorianus «a». 1. 2. 3. 4. In princip’o creavit Deus (Gen 1,1-2,2). Factum est in vigilia matutina (Ex 14,24-15,1). Apprehendent septem mulieres (Is 4,1-6). Haec est haereditas servorum Domini (Is 54,17-55,11). Chavasse autem detexit etiam paulo aliud systema gregorianum (Eph. Lit. 1955, 217): loco quartae lectionis legitur α Scripsit Moyses canticum n (Deut 31, 22-30), qui potest vocari typus gregorianus *b». (sic in Ord. Rom. XXVIII. Ap­ pend. et in Comite quodam Reg. Lat. 74. saec. VIII.). — (3) Numerus tamen minime fuit uniformis per totum medium aevum, Durandus saec. XIII-o fide­ liter refert factum: « Lectiones in quibusdam ecclesiis leguntur 4, in quibus­ dam 6, in quibusdam 12, et in quibusdam 14 n (Rat. div. off. VI. c. 81, l), fuse explicat modo allegorico-mystico quatuor lectiones (c. 81, 1-8); qui ordo ipsi familiaris fuisse videtur. d. Plerumque quatuor lectiones per decursum medii aevi recitatae sunt, exempli instar afferri potest Hungaria medioaevalis, et quidem vel exacte iuxta 1234 X. IIEORTOLOGIA. systema gregorianum typi «a» (Radô, Libri lit. I, 122. 117. 158), vel typi «b> lectae sunt (ibid. p. 47. 68. 91. 110), vel alicubi typus «a» et typus «b» con­ junctum fuit ad systema quique lectionum (typo «a» addita fuit lectio quinta « Scripsit Moyses canticum », cf. Rado p. 64. 76). Systema metropoliae Strigoniensis fuit typus «a» gregorianus, inde a Missali Strigoniensi 1484 impresso, quod praevaluit et in usu remansit usque 1632, quando Card. Pazmâny Mis­ sale et Breviarum Romanum introduxit. e. Necesse duximus paulo fusius historiam lectionum exponere, quia non desunt fortasse quibus systema 12 lectionum « archaicum » reputatum magis placuit. Systema hoc in Sacramentario Gregoriano « fusionato » saec. IX-X. praevaluit, etsi medio aevo nunquam exclusivum fuit, nec certo ut antiquis­ simum haberi potest. Quia tamen reformatio Piana 1570. hoc systema restituit, in usu mansit usque 1951, quando instauratio systema nativum S. Gregorii iuxta typum «b» restituit, systema certo certius antiquum ab ipso Magno Pontifice oriundum pastoralique rationi ob eius discretionem valde consentaneum. Tria cantica intacta servata sunt, utpote « naturaliter lectioni immediate praecedenti connexa, cuius sunt directa continuatio et ideae principalis quasi sublineatio » (Bugnini-Braga p. 133). 7°. Cantus Litaniarum = devotio popularis. Expleta synaxi euchologica, tertia pars sacratissimae noctis secuta est: administratio Baptismi. — a. Primi­ tus procul dubio Litaniae nullum alium habuere finem nisi ut populus fidelium occupatus teneatur, dum fons benedictus fuit Baptismusque administratus. In baptisteriis enim ob angustiam loci praeter baptizandos eorumque patrinos fere nemo locum habere potuit, fideles ergo remanentes in ecclesia pro baptizandis invocabant auxilium omnium Sanctorum. Mos hic vix ante saec. VII. invaluit, tunc enim Litaniae omnium Sanctorum ortae sunt, saec. VIII-o autem iam fon­ tes Romani referunt de hac devotione, tunc « extraliturgica ». Ut tempus apte protrahatur, invocationes pluries repetitae sunt. Ordo Rom. « suburbicarius (= Ordo XXIV. 51 Andrieu III, 296) saec. VIII-i sic describit hanc devotionem: « Schola iussa facit tetaniam ante altare, prima septenas, et spatio facto faciunt alteram quinas, iterum spatio ternas », quod significat invocationes septies etc. repetitas fuisse. — b. Quando iam diu defuerunt baptizandi decursu medii aevi, Litaniarum invocationes semel tantum repetitae fuerunt, ipsae autem Litaniae dipartitae canebantur: prima pars in processione ad fontem, secunda autem inde a « Propitius esto » tunc quando assistentia se ad Missam cele­ brandam parabat. — c. Instauratio restituit hanc bipartitionem medii aevi: pri­ ma parsa canitur ante benedictionem aquae baptismalis quae fit in conspectu fidelium, altera autem post renovationem promissionum baptismalium. Dupli­ catio invocationum, causa huiusmodi usus deficiente, abolita fuit. 8°. Benedictio fontis, a. Origo benedictionis aquae antiquissima est. Gnosticus Theodotus versus 190 benedictionem aquae primus memorat, quam evi­ denter ex ecclesia catholica receperunt: « ...aqua (piae exorcizatur et baptisma fit. non solum quod deterius est, capit, verum etiam sanctificationem (= hagiasmos, actus consecrationis) accipit » (cit. a Clem. Alex. PG 9, 695). Tertul­ lianus in ecclesia Africana benedictionem aquae supponit: « Omnes aquae... sacramentum sanctificationis consequuntur invocato Deo, supervenit enim sta­ tim spiritus de caelis ct aquis superest sanctificans eas, de semetipso, et ita E) Tempus gau dios. cycli pasch. 1235 sanctificatae vim sanctificandi combibunt » (De bapt. 4, 1 CSEL 20, 204). Semisaeculo postea S. Cyprianus benedictioni aquae tribuit vim sanctificandi·. α Oportet vero mundari (= exorcismus) et sanctificari aquam prius a sacer­ dote, ut possit baptismo suo peccata hominis qui baptizatur, abluere » (Ep. 70, 1 CSEL 3, 767). S. Basilius merito dicit α inter alia nobis in mysterio tra­ dita ex traditione apostolorum » esse etiam id, quod « benedicimus aquam baptismatis » (De Spir. Sancto 27, 66 PG 32, 188). Revera nullo modo impossi­ bile est, iam saec. I-o aliquo modo aquam sanctificatam fuisse ad baptismum. Formula benedictionis aquae hucusque prima est Serapionis in suo Euchologico versus 340 (Funk II, 180). b. Praefatio consecratoria liturgiae Romanae primum legitur in Gelasiano primigenio (Wilson p. 84-86), sed ut experti iam demonstrarunt, ipsa praefatio est cento e tribus diversis partibus in miram tamen unitatem compilata ab auctore Gelasiani. (1) I. pars est praefatio consecratoria stili puri Romani (usque ad verba « omnes in unam pariat gratia mater infantiam » inclusive). Stilus in plurali habitus (« nos tantis mysteriis exsequendis simus indigni... ad nostras preces »), nullaque alia caeremonia in ea invenitur nisi quod formatur Crux in aqua ad verba α sumat Unigeniti tui gratiam de Spiritu Sancto ». — (2) Huic praefationi Romanae adnexa est exorcismus stili adhuc Romani inde a verbis «Procul ergo hinc Domine omnis spiritus inmundus abscedat». — (3) Statim dignoscitur stilus alienus Gallicanus nempe in tertia parte (a verbis « Unde benedico te »). Righetti merito monet etiam hanc partem esse exorcismum in ritu Ambrosiano (IV, 60-62), immo initium eius in ipso Gelasiano etiam ut exorcismus adhibetur (p. 115. in ritu baptismi catechumeni infirmi, loco « Bene­ dico te » dicitur: « Exorcizo te... »). Stilus Gallicanus animadvertitur iam eo, quod semper in numero singulari loquatur, caeremoniae quoque abunde adhi­ bentur: tres Cruces formantur ad verba « Unde benedico te... per Deum vi­ vum... »; cum de paradisi fonte in quatuor flumina diviso loquitur, aquam manu dividit, et in quatuor mundi partes effundit, gestu utens repraesentativo; quando item dicit « Tu benignus aspira », statim hoc exsequitur, in modum Crucis ter halans in aquam. Deinde fit sollemnis ritus immersionis triplicis Cerei paschalis in aquam, haec caeremonia supponens cereum esse symbolum Christi significat, quod « corpus Christi in baptismo aquas sanctificavit et vim regenerativam illis intulit » (Durandus VI. 82,10). sed ibidem etiam dicitur: « Cerei immersio est Spiritus Sancti adventus seu missio, quia in aqua baptismi in specie columbae descendit », hoc melius congruit formulae huius ritus (* Descendat in hanc plenitudinem fontis virtus Spiritus Sancti »). Cereo adhuc in aqua manente celebrans ter sufflat in aquam secundum modum furcae ·'> (= psyche?), signi nempe apotropaeici, tres digiti extensi in modum furcae SS. Trinitatem significant. Recte dicit Durandus: « Insufflat sacerdos ter, quia Spiritus Sanctus tria in baptismo operatur: a vitiis purgat, virtutibus ornat, et tandem praemio aeterno coronat eos, quibus fit haec insufflatio » (VI. 82, 11). 9°. Renovatio promissionum baptismalium. Singuli fideles sacratissima hac nocte etiam proprium baptismum prae oculis habeant: hoc ex natura rei sequi­ tur et Ecclesia quoque desiderat. a. Recordatio proprii baptismi aetate Ecclesiae primaevae facta est in festo quodam singulari a singulis fidelibus vel eorum catervis recolendo eoque die celebrando, quando anno respectivo baptismi cuiuscunque Vigilia Paschatis 1236 X. HEORTOLOGIA. cadebat. Festum hoc vocatum est « Pascha annotinum » seu anniversarium pro­ prii Paschatis, Missaque gaudebat propria (e.gr. Gelas. LIV. Wilson p. 97-98). Oratio huius anniversarii Deum precabatur, ut tribuat « permanentem peractae, quam recolimus, sollemnitatis effectum », sicque « paschalis muneris sacramen­ tum... fide recolimus ». — b. Exinde quod a saec. XVIII-o prima communio maiore cum sollemnitate celebrari suevit, mos ortus est ante s. communionem renovare promissiones baptismales (cf. superius De SS. Euch. J. 5. b.). Reno­ vatio promissionum baptismalium inde ab 1951. in Ordine instaurato praescripta fuit pro omnibus fidelibus vigiliam participantibus. « Sacratissimae noctis vigi­ liae restitutores ritum hunc concrete efformarunt, qui iure sacrae liturgiae iam ingreditur provinciam, quique animo maiestateque, utpote totius sacrae actionis culmen, ritus omnes donabit, qui in beata hac nocte ad eucharisticam celebra­ tionem conducunt » (Bugnini-Braga p. 138). 10°. Sequitur coronatio Vigiliae per Missam, quae ultimam partem consti­ tuit sacratissimae noctis. a. Primitus unica Missa celebrata fuit versus auroram, ulterior Missa iam die sacro non celebrabatur. Sed iam saec. IV. exeunte Hierosolymis altera quoque Missa celebratur, teste Aetheriae: In ecclesia maiore fit vigilia, « agun­ tur ibi, quae consuetudinis est etiam et apud nos, et facta oblatione fit missa ». Dein illico notatur, quod Aetheriae novum erat, « statim cum ymnis venitur ad Anastase, et ibi denuo legitur ille locus Evangelii resurrectionis, fit oratio et denuo offerret ibi episcopus » (c. 38). Saltem saec. V-o iam ubique binae Missae celebratae sunt, in nocte seu aurora et in die sollemni. b. Missae huius vigiliae indoles tota quanta mysterii redemptionis partici­ pationem redolens notam summae aetatis prae se fert. Missa incipit cum « Gloria in excelsis » Kyrie enim in fine Litaniarum cantatur, Ps. Judica et confessio iam inde ab 1951 omittitur, initium enim Missae signatur omnium Campanarum pulsatione. Oratio dicitur pro nova familiae Dei progenie, epi­ stola iis fidelibusque in mentem revocat monitum apostoli, quod consurgentes cum Christo quae sursum sunt, quaerant. Dein fit gradatione liturgica primus cantus Alleluia a Septuagesima omissi, ideo in functione pontificali clara voce annuntiat subdiaconus Pontifici: « Reverendissime Pater, annuntio vobis gau­ dium magnum, quod est: Alleluia! » Ter cantatur Alleluia elevando vocem gradatim, eiusque cantus excipitur a versu « Confitemini Domino ». Ad Evan­ gelium non portantur luminaria: nox enim abunde illuminata est lampadibus et candelis, sicque auscultatur bono nuntio resurrectionis Christi. Credo non dicitur, nec ant. ad offertorium, sicut nec ad introitum ct ad communionem: textus enim huius Missae antiquiorem usum servat, cum hi cantus nondum in usu fuere. Agnus Dei non dicitur, nec unquam cantatum fuit in Vigilia Pascha­ tis, in fine Litaniarum enim iam semel cantatum fuit (Jungmann, Miss. soil. II. Ill nota 6.). Pax non datur, quod fortasse eo declaratur, quod populus hac nocte non communicavit, neo-baptizati autem qui primam communionem hac vice sumpserunt, iam post baptismum confirmati ab episcopo acceperunt oscu­ lum pacis (Eisenhofer, I, 548). c. Vesperas in Missam insertas a saec. X-o cantabant post communionem, in instauratione Vigiliae 1951. hae Vesperae brevissimae omissae sunt, ant. « Vespere autem sabbati » cantatum est pro « communione (= ant. ad comm.); 1952. autem insertae sunt Laudes cum Ps. 116. et Benedictus; ultima manus E) Tempus gau dios. cycli patch 1237 apposita fuit in OHS 1956. in Laudibus Missae insertis dicitur Ps. 150. et Bene­ dictus, utrumque cum textu Psalterii « Vaticani ». Insertio Laudum quantum scimus Sabbato Sancto temporibus elapsis ignota fuit, bene autem nota Missae primae Nativitatis Domini (cf. Jungmann, Miss. Soil. II, 494 nota 5., documenta facile possent multiplicari). Optima debet dici haec insertio Laudum in Missam Vigiliae facta iuxta « analogiam liturgicam », tanto magis, quia secundum OHS instauratum vigiliae celebratio α locum obtinet officii nocturni dominicae resurrectonis » (Ruin·, spec. Sabb. S., De off. div. η. 4.). 11°. Consuetudo non stricte liturgica: Resurrectio Domini repraesentata. Sicut etiam sepulturam Christi medium aevum vario modo repraesentari voluit, ut enarravimus (supra D. 7. b. 5°), ita et resurrectio Domini vario modo prae oculis fidelium posita est. Per medium aevum moraliter fere in tota Europa tres ritus extiterunt resurrectionem Christi repraesentantes. Plerumque ante Matu­ tinum consueta fuit elevatio solius Crucis vel SS. Sacramenti e scpulchro (a. et b.), ad repraesentandam simulque annuntiandam resurrectionem Christi, expleto autem Matutino, multis in locis fiebat visitatio sepulchri ad repraesen­ tandum gaudium mulierum et discipulorum Christi (c.). Inde a saec. XVIII-o his ritibus evanescentibus, in regnis Europae centralis suffecta est eorum in locum sollemnitas resurrectionis Dominicae (d.). a. Elevatio solius Crucis. (1) Forma archaica valde simplex invenitur in quodam breviario ms. Hungariae Superioris (Mus. Nat. Budapest, cimae 132. fol. 206): « Responsorio finito sacerdos legat ewangelium Maria Magdalene et Maria Jacobi, quo lecto idem sacerdos eleuet crucifixum cantando: Pax vobis ego sum alleluia. Chorus. Nolite timere alleluia. Tunc incipitur Te Deum lau­ damus. V. Surrexit Dominus de sepulcro qui pro nobis ». — (2) Forma uberior. adhuc simplex tamen legitur in Ord. Rom. XII, 32 (Righetti II, 190) saec. XII-o. Ipse Papa annuntiabat resurrectionem in oratorio iuxta Lateranum Sancta Sanc­ torum nuncupato. Summus Pontifex osculatus est imaginem Salvatoris Acheropita nominatam, et ter cantabat: « Surrexit Dominus de sepulchro, alleluia », omnibus respondentibus: « Qui pro nobis pependit in ligno, alleluia! » Acolythi Crucem de loco ubi Fer. VI. posita fuerat, removentes, illam in altari posue­ runt, ibi a Papa adorata fuit. Omnes praesentes cardinales et nobiles idem fa­ ciebant, dein recipiebant osculum pacis a Papa, dicente: « Surrexit Dominus vere », ad quod responsum est: « Et apparuit Simoni ». — (3) Modo magis dramatico legitur elevatio solius Crucis in Obsequiali Ratisbonensi 1-191 et in Sacerdotali Romani 1523. (cf. Deer. Auth. SCR tom. IV, 440-441). b. Elevatio SS. Sacramenti. Accurate descriptae leguntur tales elevationes e Sepulchro in Rit. Argentinensi (Strasbourg) anni 1364, ct Baiocensi (Bayeux) ^cf. Deer. Auth. IV, 140). Ut ostendatur divulgatio huius ritus, foras damus textum talis elevationis civitatis Pragensis in Bohemia saec. XV.: « In sacra nocte Pasce post pulsum legitur Ps. Domine quid multiplicati sunt. Tunc dici­ tur Kyrie eleis. Pater. Oremus. Deus qui pro nobis filium tuum crucis pati­ bulum... Gloria tibi Trinitas. Sequitur Ps. Llaudate Dominum. Quo finito dicitur V. In resurreccione tua Christe alleluia. Oremus. Presta quesumus omnipotens Deus ut qui festa paschalia peregimus... Quo finito thurificet et aspergat. Et accipientes corpus Domini de sepulcro vadunt ad chorum cantantes: Cum rex glorie. Hijs peractis incipiant matutinum... Et tunc (= post Matutinum) proces­ sione visitent sepulcrum. Quibus peractis sacerdos incipit: Cristus Dominus 1238 X. HEORTOLOGIA. resurrexit. Tunc incipit Tc Deum laudamus ». (Nfus. Nat. Budapest, cimae 252. fol. 53-54). c. Visitatio sepulchri. Ritus longe lateque diffusus fuit visitatio sepulcri, tres Mariae visitabant sepulchrum, duo angeli respondebant eis, etiam duo di­ scipuli Petrus et Joannes partes habebant in hoc ludo paschali, liturgico. Talis visitatio describitur in Rit. Argentinensi 1384 (Eisenhofer I, 549), alia ab eodem auctore e ms. Einsiedlensi saec. XII. Pervulgationcm ritus huiusmodi demon­ strat visitatio archaica, qualis in Sacramentario Boldvensi (1192-1195) legitur: « Ad matutinas... Decantantes uero tercium responsorium, cum crucibus et ce­ reis et thuribulis et timiamatis, omnes simul perueniant ad sepulcrum, diacones autem duo angelico habitu ibidem sedentes istum imponant versiculum: Quem queritis in sepulchro, o chrislicole. Illi qui thuribula cum timiama. Ihesum nazarenum. Item diaconus: Non est hic, surrexit. Et iterum: Venite et videte locum. Illi autem tollentes posita linteamina reuertantur ad chorum cantando; Surrexit dominus dc sepulchro. Tunc incipiat presbiter: Te Deum laudamus. Sequitur uersus: Surrexit dominus uerc. Post hoc: Deus in adiutorium et se­ quuntur matutinalcs laudes... Dein fiat sermo ad populum. Postea detur pax populis » (Rado, Libri lit. I, 47-48). — Similis visitatio sed modo dramatico magis exculta notisque musicis quoque praedita legitur in breviario chorali ex Austria oriundo saec. XIII-i (Bibi. Cathedr. Sabariensis c. 1. 1. fol. 401-402), eadem continetur in tribus breviariis austriacis saec. XV. (Sahariens, c. 1. 10. 11. 14), in fine visitationis « populus cantat: Krist ist erstanden von der inarter alie » (n. 14. fol. 315). — In antiphonario autem ms quondam cuiusdam eccle­ siae Vindobonensis fere eadem visitatio legitur quae ab Eisenhofer e ms. Ein­ siedlensi describitur (nunc: Bibl. Seminar. Jaurinensis Ms. A. 2. fol. 119-120). d. Sollemnitas resurrectionis dominicae. Sacc. XVIII-o, aevo restaurationis catholicae, in regnis Europae centralis, ritibus supradictis medii aevi una cum ipsa religione catholica obsoletis, per indefessos operarios restaurationis resti­ tuta est elevatio SS. Sacramenti c sepulchro sine repraesentationibus dramaticis medii aevi addita processione theophorica, in honorem Christi suscitati de mor­ te triumphantis. Tales ritus describuntur et adhuc in usu sunt in Hungaria iuxta Rit. Strigoniense 1625., in Austria iuxta Rit. Salisburgense 1686 (de quo cf. Deer. Auth. IV, 139-440). « Haec functio sollemnis resurrectionis vespere Sabbati Sancti praesenti tempore in omnibus ecclesiis Germaniae instituitur... idemque dicendum est dc diversis nationibus quae in Imperio Austriaco inveni­ untur » (ib. p. 441). Sic res sc habent etiam hodicdum. b) Indoles sacratissimae noctis. 1 Vigiliae dulces clarissimae noctis (Zeno Veron. PL 11, 483) introducunt sollemnitatem paschalem per hebdomadam, immo per septem hebdomadas protractam. Fere certum haberi potest Aigiliam una cum Festivitate festivitatum natam esse aevo apostolico. Iam Pascha Judaicum tale pervigilium optime novit: vespere enim festum ludaicum antecedente habebatur coena liturgica paschalis, celebrationis quasi centrum. Praeterea vigilare moti sunt maiores nostri etiam facto illo, quod Christus noctu surrexit e sepulchro. Sic evasit Vigilia paschalis prototypiis seu mater omnium vigiliarum dominicarum, dein etiam aliarum, ut Nativitatis Domini. De nocte paschali dixit Augustinus: « ...in hac vigilia, vehit matre omnium vigiliarum sanctarum vigilare debemus » (PL 38, 1088). Tam celebris fuit vigilia huius sacrae noctis, quod etiam pagani vigilabant, ut E) Tempus gaudies, cycli pasch. 1239 idem Augustinus declaravit: α Propter nos vigilant etiam qui invident nobis. Eorum quippe, (pii nullo modo sunt Christi nomine consignati, tamen ista nocte multi dolore, multi pudore, nonnulli etiam, qui fidei pripinquant. Dei iam timore non dormiunt n (ibid.). 2°. Festum luminosum. Lumen imago est gaudii, festum quam maxime gaud io sum est Pascha (cf. supra 1. c. 4’.), ideo, etsi seriore tempore motivum lucis aliis quoque festis, praecipue Epiphaniae et Natali Domini proprium factum est, maxime Pascha exornat, praecipue sacratissimam noctem: a Nox enim ista non tenebrarum, sed luminis mater est, in qua exortus est in aeternum dies resurrectio nostra: Jesus Christus » (Sacr. Mozarab. Vig. Pasch. MEL VI. n. 605). « Luminis mater » est iam nox sacra Paschatis etiam ideo, quia a luna plena quoque illuminatur, quod dein augebatur per illuminationem Christi resurrectionem repraesentantem. Nam, ut S. Hippolytus in sermone paschali pluries iam allegato (cf. supra 1. c. 1°. a.) dicit: « Sacrae Christi lucis radii iam splendent, et pura puri Spiritus luminaria oriuntur, caelestis autem et regiae divinitatis gloriae thesauros aperiunt... Et ille ante luciferum genitus, immor­ talis et magnus splendet Christus universis plus quam sol » (PG 59, 735). — Praecipuum huius luminis paschalis signum est cereus magnus paschalis, e quo alii ccrci omnium fidelium accenduntur, ut significetur lumen, i.e. justificationem a Christi meritis morteque redemptiva initium sumpsisse. Cereus ideo triplex symbolum habebatur. a. Cereus est symbolum Christi, non statua vel imagine depicta, primam justificationem tribuens in Baptismo, ulteriusque semper sustentans ct augens hanc lucem. Ideo dictum est cereum paschalem, i.e. Christum illuminantem comparari posse columnae igneae populum electum in deserto ducenti. Cereus iuxta Augustinum « ostendit nobis columnae illius imaginem, qua duce populus Israel ambulans per desertum non permittebatur errare » (PL 46, 819). Haec columna praecedebat populum α ad ostendendam viam per diem in columna nubis, et per noctem in columna ignis » (Ex 13, 21), quod S. Augustinus sic applicat: « Dies significat securitatem in hoc saeculo, et nox tribulationem in hoc saeculo n. Etiam Christus dux vitae nostrae hicct nobis sicut columna Israelites, aliquoties autem, immo saepe « non ostendit claritatem suam, sed mortali carne velatus, tamquam nubis columna », ambulat ante nos. Sed in fine huius saeculi « sine mortalitatis aliquo velamento clarescet splendidus, tamquam ignis columna, fulgebit n (ibid.). b. At cereus est etiam symbolum hominis iustificati. Redemptionis appli­ catae optimum symbolum haberi potest cereus, e cuius lumine omnes lucem accipiunt sicque lumen Christi depulsis tenebris peccatorum, filios lucis peperit in justificatione, (pii item illuminant mundum. S. Augustinus comparatione illustrat hoc: « Cereus nocturnum lumen est, et homo iustus tenebrosi huius mundi lumen est... Tria conspiciuntur in cereo: Cera, papyrus (=lucignolo, Docht, wick bel), et flamma. Et in homine iusto tria sunt: Caro, anima et sapientia. Flamma illuminat, papyrus accenditur, cerae tenacitas solvitur » (PL 46, 819): sapientia, vult dicere Augustinus, iustificati hominis illuminat mundum, per animam accensam, dum interea corpus consumitur in servitio Dei et proximi. 3°. Festum initiationis, a. Illuminatio non solum justificationem significat, sed etiam « initiationem », i.e. introductionem in res eousque incognitas. Nox 1210 X. HEORTOLOGIA. haec sacratissima revera nox secretorum revelandorum erat: « nyx mysteriôn », nox sacramentorum Domini, « nox magna, nox sancta ». Christus quoque noctu surrexit, decuit ergo etiam electis noctu « consurgere », eo magis quia in reli­ gionibus mysteriorum aetatis Graeco-Romanae initiatio sollemnis in tenebris noctu facta est. Initiationis exordium habebatur mane Sabbati Sancti, facta est « redditio symboli » (apostolici), electi subiecti fuere ultimis exorcismis, oleoque sancto uncti sunt in athletas Christi, in Oriente per totum corpus, in Occidente solum inter scapulas et in pectore. Electi dein per totum diem expectabant crepusculum, vesperae, bene scientes quid cum eis fiet, regene­ randi enim erant ad vitam aeternam, sed nihil sciebant quomodo hoc donum consecuturi sint, nam de Baptismo ceterisque Sacramentis nil audierunt. b. Cum autem e balneo sacro nudi egressi sunt, tunica candida indueban­ tur, de cuius sensu apte dicit S. Augustinus: « Quos cernitis exterius dealbatos, interiusque mundatos, qui candore vestium splendorem mentium praefigurant... quia mundati sunt lavacro indulgentiae, quia irrigati fonte sapientiae, quia perfusi luce iustitia » (PL 38, 1092). Nunc iam declarata sunt eis sacra myste­ ria, quid sit balneum sanctum (loutron, baptisma, tinctio); « Sacramentum est vitae novae, quae in hoc tempore incipit remissione praeteritorum omnium peccatorum, perficietur autem in resurrectione mortuorum. Consepulti enim estis Christo per baptismum in morte, ut, quomodo surrexit Christus a mortuis per gloriam Patris, ita et nos in novitate vitae ambulemus » (August. PL 46, 838). c. Exinde iam teneris allocutionibus salutati sunt a SS. Patribus, e.gr.: < Sermo mihi est ad vos, modo nati infantes, parvuli in Christo, nova proles Ecclesiae, gratia Patris, fecunditas Matris, germen novum, examen novellum, flos nostri honoris, et fructus laborus, gaudium et corona mea » (August, ibid.). Notandum: appellationem « infantes » omnes acceperunt sine exceptione, etiam adulti, Mater Ecclesia enim nativitatem novam supematuralem respiciens in­ fantis titulo neobaptizatos exornavit. c) Descriptio rituum Vigiliae Paschalis instauratae. 1°. De benedictione novi ignis, a. Praeparatio. (1) Altaria tobaleis coope­ riuntur, sed candelae ex tinctae manent usque ad principium Missae. Interim excutitur ignis de lapide, ct ex eo accenduntur carbones (n. 1). — (2) Celebrans induitur amictu alba, cingulo, stola et pluviali violacei coloris, diaconus stola et dalmatica, subdiaconus tunicella eiusdem coloris (n. 2). Notandum est: sa­ cerdotem retinere pluviale usque ad principium Missae contra Miss. Rom., ubi ad lectiones casula praescribitur, actio haec enim abhinc non ad altare perfi­ citur, sed in choro. Ideo si sacerdos solus celebret functiones sacras, pluviali utitur, deficiente pluviali sola stola induitur, manens sine casula (n. 2. a.). — b. Locus ignis. Novus ignis collocandus est sive ante portam, sive in aditu ecclesiae, vel intus eam, ubi se. populus ritum sacrum melius sequi possit (n. 3), quibus verbis proclamatur s fundamentale principium pastorale. Perpulchri namque ritus, spiritualibus significiationibus repleti, coram clero tantummodo ut plurimum, aguntur, dum fideles in scamnis, inertes et muti et saepius a longe, sedent, vehit si ageretur aliquid quod sua nil referat» (Bugnini-Braga p. 147 nota 8). c. Ipsa benedictio ignis. (1) Celebrans cum ministris seu ministrantibus, cum Cruce, ut patet non velata, aqua benedicta ct incenso, se confert ad locum j E) Tempus gaudius. cycli puse h. 1241 ignis novi, ibiquc unica oratione benedicit ignem, primam dicens e tribus ora­ tionibus Miss. Romani, quae primitus ad liberam electionem celebrantis ap­ positae fuere. — (2) Deinde ignem ter aspergit nihil dicendo (n. 3), benedictio hoc simplici ritu (oratio, signum Crucis, aspersio) iam absoluta est. — (3) Aco­ lythus assumens de carbonibus benedictis, ponit eos in thruribulum, incensum ponitur super eos, benedicitur more solito, celebrans dein ter adolet incenso ignem sacrum (n. 4), quo signum honorationis ei exhibet. 2°. De benedictione cerei paschalis. Ignis novus requiritur solummodo ad accendendum cereum, symbolum Christi, prius tamen cereus praeparatur tribus gressibus: per incisionem, per infixionem granorum incensi et accensionem. — a. Incisio cerei. Cereus ab acolytho in medium portatur, ante celebrantem, qui eum stilo incidit Crucem, dein facit super eam litteram «A», subtus vero lit­ teram Omega, et inter brachia Crucis numeros anni currentis, ordine nume­ rorum praescripto in OHS (n. 5). Formula incisionis est recens composita (« Christus heri ct hodie ») ex Apocalypsi (21,6; 22,13; 1,6) et doxologia hymni ad Laud. Cathedrae Petri. — b. Infixio granorum incensi. (1) Diaconus seu abus ministrantium, praebet celebranti grana incensi (in bacili posita), quae si non sint benedicta, nihil dicendo per trinam aspersionem ct thurificationem bene­ dicuntur (n. 6). Si iam benedicta sint, haec caeremonia omittitur. — (2) Deinde infiguntur grana iuxta ordinem in OHS praescriptum, formula concomitans infixionem est recenter concinnata. Haec formula (« Per sua sancta vulnera ») feliciter extollit symbolismum aetati primaevae Ecclesiae melius correspondentem, Christus enim respicitur suscitatus, ergo quinque vulnera gloriosa significant, dum medio aevo Christum passum viderunt repraesentari, gra­ na enim sunt « aromata, quae mulieres emerunt, ut ungerent Crucifixum » (Durandus VI. 80, 9). — (3) Tum diaconus vel unus ministrantium, porrigit celebranti parvam candelam de novo igne accensam, qua cereum accendit, di­ cens formulam: n Lumen Christi gloriose resurgentis dissipet tenebras cordis et mensis » (n. 7). — c. Benedictio cerei accensi. (1) Benedictio fit unica ora­ tione « Veniat n primitus ad hunc finem serviente (cf. supra a. l.° b.). — (2) In­ terim laminaria ecclesiae extinguuntur (n. 9). Bugnini-Braga consilium dat: « Ad mentem Ordinis perfecte sequendam, praestat, ut ecclesiae illuminatio progressive perficiatur. Initio sc. ecclesia moderate illuminetur, quantum suf­ ficiat ad tenebras expellendas, festiva vero illuminatio post cereorum totius populi accensionem ad tertiam acclamationem Lumen Christi reservetur » (p. 151 nota 18). 3°. De sollemni processione et praeconio paschali, a. Ordo processionis. (1) Celebrans iterum imponit incensum, diaconus interea deponit paramenta viola­ cea et sumit dalmaticam et stolam albi coloris et accipit cereum paschalem. — (2) Praecedit thuriferarius, sequitur subdiaconus cum Cruce, diaconus cum cereo accenso, dein statim celebrans, clerus per ordinem et populus. — (3) In ritu simplici, celebrans depositis vestimentis violaceis, induitur stola et dalmatica albi coloris accipit cereum paschalem et processio fit ut supra (RSimpl. 1957. II. 22-24). b. Salutatio luminis. (1) Diaconus ingreditur ecclesiam et stans cantat solus: « Lumen Christi ». Omnes alii, excepto subdiacono et thuriferario, ver­ sus cereum benedictum gcnuflectentes, respondent: « Deo gratias ». « Omnes alii » dicitur (n. 11), non ergo chorus, sed omnes praesentes respondent. Ce79 - Radô, Ench. Liturglcum. 1242 X. 11EORTOLOGIA. lebrans salutatione luminis peracta, accendit propriam candelam, si solus ce­ lebret, ipse cantat « Lumen Christi n post responsum unus e ministrantibus de cereo benedicto candelam pro sacerdote accendit (n. 11. a.). — (2) Procedens ad medium ecclesiae, diaconus altius cantat « Lumen Christi », et de cereo paschali accenduntur candelae cleri, hoc deficiente ministrantium (n. 11. a.). — (3) Tertio proceditur ante altare, in medio chori (seu presbyterii vel sanctuarii), rursum adhuc altius canitur « Lumen Christi », et accenduntur candelae po­ puli de cereo benedicto et luminaria ecclesiae, (n. 11). c. Praeparatio praeconii paschalis. (1) Celebrans vadit ad locum suum in choro, ad latus epistolae, subdiaconus stat cum Cruce ad latus Evangelii, contra legile, clerus locum suum occupat in scamnis. — (2) Diaconus deponit cereum in medio chori super parvum sustentaculum, (cpiod distinctum est a cande­ labro cerei paschalis, stante iam prope altare ad latus Evangelii), et, postquam celebrans posuerit incensum in thuribulum, accipiens librum, petit (more solito genuflexus) benedictionem a celebrante, qui eam impertitur (« Dominus sit in corde tuo ») (n. 12). Si sacerdos solus celebret, deposito cereo impositoque thure accipit librum de legili et dicit « Jube Domine benedicere », ipse sibi dans benedictionem (RSimpl II, 30). — (3) Postea diaconus venit ad legile stratum albo panno et ponit super eo librum, incensat, deinde circumiens cereum paschale etiam illud thurificat, idem faciet sacerdos si solus celebret (RSimpl 1957, II, 31). — (4) Omnes surgunt et stant ut fit ad Evangelium (n. 13), « convenit, ut candelae quas clerus et populus gestant, accensae ma­ neant, dum praeconium paschale canitur » (Instr, n. 12). d. Praeconium paschale. Diaconus (vel sacerdos) stat ad legile, habens ante se cereum paschalem, a dextris altare, a sinistris aulam ecclesiae (n. 13).— (1) Prima pars praeconii. Exordium est invocatio ad exultantes laudes Dei, ad quod invitantur Angeli (« turba caelorum), dein « tellus tantis irradiata fulgo­ ribus », item Mater Ecclesia, demum circumstantes « fratres carissimi ». Ora­ tionibus eorum adiutus petit quasi benedictionem, ut « cerei huius laudem implere perficiat ». — (2) Secunda pars: Prex eucharistica in stilo praefationis consccratoriae. Dignum et iustum est invisibilem Patrem eiusque Unigenitum personare, quia « Adae debitum solvit », i.e. ob redemptionem peractam, quae celebratur per « festa paschalia ». Nunc declaratur, in quo consistant haec festa: tres typi Veteris Legis verificantur in eis. «Verus ille agnus occiditur», dein Mare Rubrum transmeatur per Baptismum, demum « peccatorum tenebrae purgantur ». Postea gratiae aguntur pro Pascha Novae Legis ob tres causas: « haec nox est » dicitur iteratis vicibus, quae « reddit gratiae », dein in hac nocte « Christus ab inferis victor ascendit », demum haec nox « reddit inoestis laetitiam ». — (3) Tertia pars: oblatio cerei Redemptori facta. Inde a verbis ■ In huius igitur noctis gratia » incipit oblatio cerei accensi: « Suscipe sancte Pater incensi huius (=cerei) sacrificium vespertinum », dein transit ad laudem apum et cerae. — (1) Quarta pars: Precatio pro variis ordinibus fidelium. Inde a verbis « Oramus ergo te Domine » incipit diaconus orationes pro clero et populo, pro Summo Pontifice, et pro antistite, et pro iis, « qui nos in potestate regunt ». novus textus suffectus est loco orationis pro Imperatore Romano. 4°. De lectionibus, a. Praeparatio. (1) Diaconus depositis paramentis albis, sumit violacea et vadit ad celebrantem, si sacerdos solus sit, idem facit et redit ad legile (n. 14. et 1 1. a.). — (2) Lectiones leguntur in medio chori, ante cereum paschalem, ita, ut lector habeat a dextris altare, a sinistris vero aulam ecclesiae. E) Tempus Raudtos. cycli pas'h. 1213 Celebrans et ministri, clerus et populus, sedentes auscultant (n. 15). Si nec lector clericus adsit, ipse celebrans legit eas ad legile (RS II, 34-35). — b. Ritus. In fine lectionis vel post canticum omnes surgunt, celebrans dicit « Oremus », diaconus dicit « Flectamus genua », et omnes una cum ipso celebrante, flexis genibus per aliquod temporis spatium in silentio orant, dicto a diacono (L. Ill, I-XVI). Hac serie sexdecim Missarum habetur primus nucleus Domini­ carum postpentecostalium, formulae eius fere omnino identicae sunt cum Do­ minicis λ -XX. Missalis Romani. Iuxta systema Gelasianum hae Missae duas habent collectas, de quarum usu variae exstant sententiae. Secundum Baumstark et P. Alfonso duplex collecta testis est antiqui usus duarum lectionum ante Evangelium. V. L Kennedy putat hunc usum cessasse post introductionem hymni angelici (Mise. Mohlberg I. 1948, 183-8). Alii autem rectius opinantur F) Tempus extracycl. 1275 secundam collectam functionem habuisse orationis post Evangelium, cuius ora­ tionis invitatio (a Oremus ») hodieque dicitur, quaeve oratio in ritu Ambrosiano remansit, vocata « oratio super sindonem » seu velum calicis, quod ad offerto­ rium aufertur (sic Wilson, Wilmart, Gr. Dix, Shape of the liturgy 1947, 491, Jungmann, 3. ed. I, 619 s). 3°. Sacramentarium Gregorianum primigenium (KI. Gamber, Wege z. Urgregorianum 1956, 8-9) non habuit formularia pro Dominicis post Pentecosten, nec recensio eius Hadriana, quia liber fuit officialis pro Curia papali, Dominicae autem hae non habent stationes quibus Summus Pontifex praefuit celebrando. Iuxta systema Gregorianum collecta secunda disparuit. 4°. Gelasiano saec. VlII-i, seu iuniora, systema Gelasianum Dominicarum postpentecostalium (cf. supra 2°.) ulterius evolventes perfecerunt. Dom. L no­ minatur « Dom octava Pentecosten », Dom. II. vocatur « Ebdomada » vel » Do­ minica II. post Pent », numeratio dein Dominicarum pergit usque ad Dom. (Ebdomad.) XXVII. post Pent., quae Dominicae inter festa Sanctoralis insertae sunt, haec Gelasiana iuniora retinent systema Gelasianum duarum collectarum. Pedetentim ob permixtionem Sanctoralis cum Temporali exorta est nova deno­ minatio Dominicarum a festis Sanctorum quae seriem interrumpunt. In Gregoriano Paduano et Sacramentario Modoetiae (= Monza) saec. IX. Dominicae nominantur « post Pentecosten », dein α post apostolorum » (29. jun.), item «post S. Laurentium», demum «post sanctum angelum» (29. sept.). In qui­ busdam aliis occurrit loco S. Michaelis nomen α post sanctum Cyprianum » (14. sept.). Altera parte medii aevi saepe habetur nomen omnium Dominicarum « Post SS. Trinitatis » (festum), quae denominatio hodieque retinetur a Lutheranis. 5°. Pro liturgia universali Romana magni momenti fuit: a. Supplementum Alcuini saec. IX. ineunte, in quo iam habentur sex Do­ minicae post Epiphaniam, et 24 Dominicae post Pentecosten cum systemate Gregoriano unius collectae. Formulae Missarum eaedem sunt cum Missalis Ro­ mani, excepto quod Missale Romanum Dom. III. omittens loco eius Dom. IV. ponit Supplementi sicque haec fit Dom. III. Missalis Romani, et sic porro usque ad Dorn. XXIII. Missalis Romani, quae convenit Dominicae XXIII. Supplementi; Dom. XXIII. Miss. Romani deest in Supplemento, desumpta e Gelasianis iunioribus, Missa Dom. XXIV. iam identica est cum XXIV.-a Supplementi. In his libris liturgicis solummodo orationes continentur. b. Ideo pericopae in aliis libris describuntur, in Comite Murbacensi (saec. VIII. ex.), lectiones et Evangelia fere iam identica sunt pericopis Missalis Ro­ mani et usitatissimae fuerunt per totum medium aevum (G. Godu in: DAL V, 1, 316. 908). Attamen pericopae euangelicae Missalis Romani inde a Dom. VI. locum suum nativum mutabant, nam pericopa huius Dominicae (Lc 6, 36-42 « Estote misericordes ») facta est pericopa Dom. I-ae in Miss. Romano, lacuna autem Dom. IV-ae suppleta est per pcricopam sequentis Dom. V-ae, (Lc 5, 1-11 « Cum turbae irruerunt in Jesum »), simul autem omnes pericopae evangelicae subséquentes progressae sunt protinus: Evangelium Dom. Vl-ae in V-am, VII-ae in Vl-am et sic porro. Epistolae vero locum suum retinuerunt, ideoque Epi­ stolae et Evangelia Missalis Romani inter invicem non conveniunt. c. Cantus variabiles Missae (ant. ad intr., off. comm., gradualia, alleluia ante Evangelium) Missalis Romani quoad substantiam iam iidem exstant in 1276 X· heortologia. Xntiphonali Missae saec. VIII-i. Antiphonae ad intr. (Dom. I-XVI1.) et versus allehnatici stricte servant ordinem progressivum Psalmorum, talis lectio conti­ nua invenitur in antiphonis ad offert, et comm. iam paululum disturbata, gradualia autem nullo ordine invicem excipiunt. b) Indoles Dominicarum postpentccostalium. Summa idearum harum Dominicarum comparari potest « polymythae » patriarchae Joseph, versicolor earum varietas tamen minime caret sensu, imo profunda videtur excellere finalitate. Etsi enim decursu carum non cernitur illud drama magnificum Redemptionis, quod tam praeclare repraesentatur am­ bobus cyclis liturgicis natalitio ct paschali, nihilominus hae Dominicae singulis ideis et exhortationibus Redemptionis applicandae, quasi lapidibus laterculisque assidue aedificant templum Dei vivi in animis fidelium. Hae ideae in tres sec­ tiones possunt disponi. 1°. Prima sectio componitur ideis praeteritum respicientibus. Cyclis enim praecedentibus celebratum fuit opus redemptioum, s. liturgia nunc tempore extracyclico recordata huius salutiferi operis, id aspectui fidelium subiicit, et quidem ut solita est, accommodatione liturgica textuum et eventuum S. Scrip­ turae. Ideo Salvator tam crebro prae oculis ponitur qua miraculorum patrator, aegrotos ad sanationem perducens mortuos suscitans. Id quod Dominus vitam ducens terrestrem immediata sua praesentia operatus est, nunc operatur modo mirabili sua praesentia indirecta, mediata ope Sacramentorum. Extollitur ergo SS. Eucharistia in parabola hominis, qui fecit coenam magnam (Dom. II.), in relatione multiplicationis panum quae typus et obsignatio fuit coenae eucharisticae (Dom. VI.). Redemptionis iam peractae recordatur Epistola Dom. Xl-ae: « Christus mortuus est et quia resurrexit tertia die secundum Scripturas ». Sa­ natio surdi et muti eadem Dominica Redemptionem subiectioam significat: sicut aures surdi apertae sunt, linguaeque vinculum solutum, sic patet anima Baptismate liberata gratiae filiationis adoptivae. — Evangelium de bono Sama­ ritano (Dom. XII.) iuxta syinbolismum liturgicum ipsum Dominum significat, qui generi humano letaliter vulnerato miseranter oleum infundit, quod testante SS. Patrum choro remissionem signat peccatorum, vinumque amoris praebet, proprium nimirum sanguinem. — Narratione decem leprosorum (Dom. XIII.) mysterium Poenitentiae perspicue illustratur, in quo quilibet peccatori iterum dicitur: « Ite, ostendite vos sacerdotibus ». Idem dicitur relationibus suscita­ tionis invenis et filiae Jairi (Dom. XV. et XXIII.): Jesus enim animis vulnere mortali sauciatis vitam denuo donat supernaturalcm. Idem fit narratione sana­ tionis hydropici (Dom. XVI.), et curationis paralytici, ad quem directa verba nobis quoque valent: « Confide fili, remittuntur tibi peccata! » (Dom. XVIII.). 2°. Secunda sectione textuum postpenteeostalium respicitur tempus prae· sens Ecclesiae in terris peregrin anti bella indicens. Pugnari enim continuo debet contra regnum Satanae, quod antithesibus illustratur. Mirandum non est quod odit nos mundus (Ep. Dom. IL), adversa mala huius saeculi perpeti debent, nam « non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam quae revelabitur in nobis » (Ep. Dom. IV ). Inimica adversitas usque ad finem saeculi pt mansura describitur Evangelio de falsis prophetis, in vestimentis ovium xcidentibus (Dom. VIL), ct quoniam contraria iuxta posita magis elucescunt, F) Tempus exlracycl. 1277 opponuntur « filii lucis n « filiis huius sacculi n (Dom. VIII.). — Non est tamen formidandum, nam « fidelis Deus est, qui non patitur vos tentari supra id, quod potestis, sed faciet etiam cum tentatione proventum, ut possitis sustinere » (Ep. Dom. IX.). 3°. Tertia sectione textuum liturgicorum commonstratur futurus status Ec­ clesiae, parusiani seu finalem adventum Domini exspectantis. Exspectatio haec spei plena fiducialis, quod etiam colore liturgico viridi exprimitur, praecipue versus finem seriei dominicalis inculcatur. Dom. IX. adhuc contenta voce prae­ dicit: « tempus visitationis », quando Ecclesiam « coangustabunt undique », sed < deerit nihil nobis in ulla gratia, exspectantibus nobis revelationem DXJChristi » (Ep. Dom. XVIII.). — Ad considerandam vocationem futurae gloriae alli­ cimur Evangelio Dom. XIX-ae de invitatis ad regales nuptias; quia tamen hae nuptiae implendae sunt discumbentium, qui digni habiti sunt, iubemur ad in­ duendam « armaturam Dei, ut possimus stare adversus insidias diaboli » (Ep. Dom. XXL). — Propinquat etenim tempus, quando Rex Christus vult « rationem ponere cum servis suis » (Ev. Dom. XXL), in indicio particulari uniuscuiusvis animae. Idcirco Ecclesia orans sine intermissione monet filios suos, ut caritas « magis ac magis abundet » in eis, sicque sint α sinceri et sine offensa in diem Christi, repleti fructu iustitiae » (Ep. Dom. XXII.). Peregrinaturi enim sumus convicti, quod nostra conversatio (politeuma = ius civitatis) in caelis est, unde etiam Salvatorem exspectamus (Ep. Dom. XXIIL). Vaticinio animos commo­ vente Christi de ultimo indicio tempori extracyclico finis imponitur. 4°. De influxu Sanctoralis in pericopas Dominicarum postpentecostalium cf. superius Pars gener., Typologia E. 2. d. 3°. b. 5°. Quoad leges cultu ales Dominicarum cf. supra in praesenti tractatu B. 3. 2. De festo SS. Trinitatis. a) Dc cohaerentia ideologic» trium festorum. 1°. Tria festa solemnia Domini trinis hebdomadibus post Pentecosten celebrantur, quae, etsi ortus eorum quaternis saeculis distet, aptissime tamen inter se connexa sunt. Festum primum est SS. Trinitatis, ortum saec. X-o ineunte, Dom. I. post Pentecosten celebratum, qua festum tutelae adversus Normannos; quatuor saeculis serius, saec. XIII-o ortum est festum SS. Corporis Christi, Fer. V. post Trinitatem actum, qua festum SS. Eucharistiae, « ad confunden­ dam haereticorum perfidiam n (Urbanus IV.); quatuor iterum saeculis elapsis saec. XVII-o ortum duxit festum Sacratissimi Cordis Jesu, Fer. VI. hebdoma­ dae Corpus Christi sequentis frequentatum, qua vexillum divini amoris ad re­ fringendam insaniam Jansenismi. 2°. Continuatio seriesque trium harum sollemnitatum ut alia ex alia nexa et omnes inter sc apte cohaerentes conspiciuntur. Pronum erat absoluto cyclo paschali, cuius idea princeps fuit regeneratio in Christo, Dominica sequen­ ti recordari SS. Trinitatis, in cuius nomen baptizati summoque Numini dedicati sumus, cui in hoc mortalitatis corpore servimus finem beatum ultimum in Eius vita participanda sperantes. Altera celebritas, Corporis nimirum Christi, ulte­ rius evolvit hanc ideam. Homo fidelis ad supernam vitam regeneratione desti­ 1278 X. HEORTOLOG1A. natus, cibo indiget ad vitam supernaturalem sustentandam, apte ergo excipit festum SS. Trinitatis sollemnitas SS. Euchaiistiae. Tertius dies festivus Sacratis­ simo Cordi sacer, in memoriam revocat Sulcatorem hominum misericordem, cuius miseratione opus est, ut lapsis venia, peccatoribus indulgentia detur, sicque renati ad fontem omnis sanctificationis redire queant. b) Origo festi SS. Trinitatis. 1°. Praeparatio festi. Origo huius sollemnitatis pluribus momentis praepa­ rata est. a. Primum elementum in Gelasiano primigenio invenitur: praefatio Trinitaria in Missa Dominicae « Octavorum Pentecostes » de quo cf. superius (B. 2. f.). Haec praefatio evasit dein Missae de SS. Trinitatis. — b. Cultus enim SS. Trinitatis citra festum iam mature incoepit, quantum scimus praecipue in Ordine monastico, saec. VIII-o: sic S. Benedictus Anianus versus 780 cultor eximius SS. Trinitatis fuit, ecclesiam enim abbatialem a non in alicuius sancto­ rum practitulatione, sed in deificae Trinitatis nomine u consecrare iussit, triplex­ que altare construi fecit, ut in his « personalitas Trinitatis typice videatur signi­ ficari » (Vita c. 26. PL 103, 364, uberius cf. Browe AfLw 1950, 67 s). Formae doxologicae in officio divino, altaria et ecclesiae SS. Trinitati dicatae, documen­ torum inscriptiones « In nomine sanctae et individuae Trinitatis » hoc roborant. c. Praecipuum elementum cultus huius factum est Sacrum in honorem SS. Trinitatis, cuius textus ut Missa votiva verisimiliter ab Alcuino concinnatus est. \lcuinus enim monachis Fuldensibus anno 801-2 seriem Missarum votivarum transmisit, a se compositarum vel collectarum; ubi primo loco nominatur Missa de SS. Trinitate: « Misi cartulam missalem vobis, o sanctissimi presbyteri, ut habeatis singulis diebus, quibus preces Deo dirigere cuilibet placeat » (MGH Ep. IV, 404 s.). Orationes huius Missae eaedem sunt ac hodieque usitatae (PL 101, 445), cantus itidem variabiles Missae leguntur in Antiphonali codicis Vaticani saec. IX. (PL 78, 721). . d. Recordatio SS. Trinitatis in Dominica « Octavorum Pentecostes n ambi­ guo quidem modo, sed tamen praeparari videtur penes Amalarium, qui in Li­ bro officiali versus 831 exarato « de octavis Pentecostes n talia scribit: « Octavus dies est, qui et primus... Imitando Christi mortem ct eius resurrectionem, de­ bemus consummationem nostri baptysmatis in die dominico cogitare... Si enim propterea acceperunt apostoli Spirtum Sanctum ora tertia, quia fidem sanctae trinitatis praedicaturi erant, volvamus ct nos in mente eadem ora percepisse eundem spiritum, in quo copulatur trinitas, quae monstrat eandem trinitatem... Caelebrctur per septem dies opus septiformis spiritus, et in octava die consum­ matio et declaratio atque glorificatio eiusdem operis » (1. IV. c. 29, Hanssens p. 497-500). 2 . Factum historicum institutionis, a. Certum est officium SS. Trinitatis Slephanum episcopum Leodiensem (= Liège, 902-920) composuisse, ut eiusdem successor Richarius 932 refert: « Venerabilis vir, praecessor videlicet noster Stephaniis, in honore sanctae Trinitatis quaedam responsoria cum antiphonis nocturnalibus sive matutinalibus necnoc vespertinalibus, totumque ad plene officium dulcissime modulationis stabilire curavit » (MGH Script. VII, 200; PL 139. 1081). Non dicitur quidem officium hoc pro festo quodam compositum luisse, ast officia pro festis solebant concinnari. F) Tempus extracycl. 1279 b. Revera Leodiae medio saec. XI. festum SS. Trinitatis celebratum est Fer. II. post Dom. I., ut videtur ex Evangelistario Leodiensi Capituli Strigoniensis (Radô, Libri lit. mss I, 182), primus liber liturgicus Hungariae, Evangelistarium Card. Szelepchcnyi hoc festum saec. XI. iam habet (1. cit. p. 177), pericopae enim huius codicis quoad magnam partem identicae sunt cum supradicto codice Leodiensi. c. Dein Ruperitis Tuitiensis (11135) Leodiae in monasterio S. Laurentii educatus tamquam institutionem antiquam memorat hoc festum (PL 170, 293). Festum SS. Trinitatis revera primo in parte septentrionali Franciae celebratum fuit. Joannes Abrincensis (t 1079) id testatur: « Proxima dies dominica (= post Pentecosten) cum novem psalmis et antiphonis, cum novem lectionibus et re­ sponsoriis celebretur in honore s. Trinitatis, eadem celsitudine qua dies Ascen­ sionis » (PL 147, 58), quod originem festi saec. X-o confirmat, Stephani partes autem verisimiles reddit. 3°. Si occasio spectetur institutionis huius festi, hypothesis instar coniicere possumus sollicitudines infestationibus Normannorum concitatas, a. Normanni altera parte saec. IX-i regiones Galliae septentrionalis devastaverunt, incursio­ nibus saepe iteratis vitam incertam periculosamque reddiderunt. Devicti sunt pluries, 881 (Saucourt) et 891 (Lowen), tandem Carolus Simplex, rex Franciae eis sedem ac domicilium in partibus septentrionalibus regni habere concessit anno 911. Stephaniis Leodiensis fortasse festum SS. Trinitatis qua festum tu­ telare seu patrocinium instituit, ut gens metuenda ad veram religionem se converteret, quod Rollo, dux Normannorum promisit, sicque in familia popu­ lorum christianorum constituta flagellum esse gentium cessaret. — b. Similes fuerunt conditiones publicae, quam integro saeculo ante, tunc enim, saec. IX. ineunte Saxonum gens devicta in ovile Christi monarchiamque recepta est. nunc Normanni; tunc versus 803 Alcuinus Librum concinnavit « De fide sanctae et individuae Trinitatis », quando Saxones « terrorem potentiae » Caroli Magni sentientes « super omnes undique inmittentis », « voluntaria subiectione » ve­ nerunt, « quos prioribus bellicus labor temporibus subdere non potuit » (PL 101, 12). Sicut Alcuinus occasione conversionis Saxonum, ita Normannorum resipiscentiam Stephaniis invocatione cultuque intensiore SS. Trinitatis intendit obtinere, simul tutamen fidelibus suis exposcendo: « Hos exposco, tuos benedic per saecula servos, | Protege ab insidiis, serva virtutibus almis, Donec te videant, ct caeli regna prehendant, | Te tribuente Deus, qui nunc et semper in aevum In triplici virtute tui benedictus haberis » (Stephaniis, Vita S. Lamberti PL 132, 652). 4°. Ecclesia Romana diu restitit huic sollemnitati. Alexander II. Papa (I 1073) citatur a Bernoldo, auctore Micrologi: n Piae memoriae Alexander papa, de hac re inquisitus, respondit, iuxta Romanum ordinem nullum diem specialiter ascribi debere sollemnitati sanctae Trinitatis, sicut nec sanctae imitatis, cum in omni dominica, imo quotidie utriusque memoria celebretur » (PL 151, 1020). Hic Papa non est confundendus cum successore eiusdem no­ minis Alexandro III. (f 1181) qui ut videtur, aliam reprehensionem edidit, in Decretalibus assumptam: « Festivitas s. Trinitatis secundum consuetudines di­ versarum regionum a quibusdam consuevit in octavis Pentecostes, ab aliis in dominica prima ante Adventum Domini celebrari. Ecclesia siquidem Romana in usu non habet, quod in aliquo tempore huiusmodi celebret specialiter cele- 1280 X. HEORTOLOGIA. britatem, quum singulis diebus Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto et cetera similia dicantur ad laudem pertinentia Trinitatis » (Greg. IX. Decret. II, 9, 2). Inde a saec. XIII-o festum SS. Trinitatis latissime divulgatum est, anno 1334 autem Joannes XXII. Avenione id pro tota Ecclesia praescripsit. c) Indoles festi SS. Trinitatis. 1°. Idea princeps festi est professio gaudiosa dogmatis fundamentalis Chri­ stianae religionis: Ùnus Deus in tribus personis. Festum hoc sollemne vocari potest dies professionis fidei trinitariae, hoc die, nunc exclusive, recitanda est professio huius fidei, Symbolum nempe Athanasianum α Quicunque ». Profes­ sio fidei legitur in officio S. Gregorii Nazianzeni: « Haec est perfecta Trinitas in unitate consistens, quam scilicet unius substantiae profitemur... sed tria nomina et 1res personas unius esse essentiae, unius maiestatis, atque potentiae credimus » (lect. VII. et VIII.). Professio fidei canitur antiphonis, responsoriis, gr. : α Te unum in substantia, Trinitatem in personis confitemur... Te sem­ e. per idem esse, vivere et intelligere profitemur » (ant. II. et III. I. noct.). Recte observat Card. Schuster, festum hoc minus esse celebritatem trium personarum divinarum, sed magis sollemne annuum festum confessionis humilis Christiano­ rum erga veritatem fidei nobilissimam, mysterium fundamentale cath. fidei, dogma enim hoc iure dicitur honor, gloria et salus Ecclesiae (ed. germ. p. 77). 2°. Dies laudis trinitariae est hoc festum, e confessione fidei resultat agni­ tio gloriae SS. Trinitatis, cuius fructus, adoratio, est laudibus exornata: « ...qui dedisti famulis tuis in confessione verae fidei aeternae Trinitatis gloriam agnoscere, et in potentia maiestatis adorare Unitatem... » (oratio). Ex hac agnitione enim nascitur laus SS. Trinitatis, sicut sequentia Adami a S. Victore, medio aevo in Missa cantata extollit: « Non in fide gloriemur, | Nos in una modulemur | Fidei constantia. | Trinae sit laus Unitati, | Sit et simplae Trini­ tati I Coaeterna gloria! » Idem dicitur in ant. ad Magn. II.: « Te Deum Patrem ingenitum, te Filium unigenitum, te Spiritum Sanctum Paraclitum, sanctam et individuam Trinitatem, toto corde et ore confitemur, laudamus et benedici­ mus: tibi gloria in saecula ». Laudis huius singula motiva enumerantur in hymno syriaco S. Simeonis Martyris (J340): «Laus tibi, Pater iuste, qui nos caritate tua voluisti possidere. Laus tibi Fili sancte, qui corpus e nobis as­ sumptum, ut nos salvares, induisti. Laus tibi, Spiritus vitae, qui nos donis tuis locupletasti! » (Guéranger ed. 18, I, 148). Unitas quoque actionis SS. Trini­ tatis ad extra inculcatur a liturgia, sic in ant. ad Bened. : « Benedicta sit sancta creatrix et gubernatrix omnium, sancta et individua Trinitas, nunc et semper et per infinita saecula saeculorum ». 3°. Dies etiam gratiarum actionis est hoc festum, Deo Trino gratiae agun­ tur propter magnam gloriam eius, quod est, quodque in Nova Lege voluit sic cognosci a suis servulis: « Gratias tibi Deus, gratias tibi, vera et una Trinitas, una et summa Deitas, sancta et una Unitas! » (ant. I. ad Magn.). Praecipue cantus variabiles Missae resonant gratiarum actionem erga SS. Trinitatem: ant. ad intr., offert, et commun, enim extollunt motivum subiëctivum gratianim actionis; « ...quia fecit nobiscum misericordiam suam ». Motivum obiectivum indicatur alibi: « Ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia: ipsi gloria m saecula ■ (ant. 5. Vesp.), quibus inculcatur creatio, restitutio et sustentatio vitae supematuralis singulis SS. Trinitatis personis appropriata. D Tempus extracycl. 1281 4°. Festum hoc est etiam dies supplicationis SS. Trinitatis, fontis et prin­ cipii omnis sanctificationis, salutis omniumque bonorum. Festum enim insti­ tutum est, ut Durandus dicit, « ut Eam confiteamur, per quam salvamur » (VI. c. 114, 7), SS. Trinitatem, quae est « spes nostra, salus nostra, honor noster, o beata Trinitas » (ant. 5. off.). SS. Trinitas obsecratur pro gratia praestanda: « Praestet nobis gratiam Deitas beata Patris et Nati, pariterque Spiritus almi » (resp. VII. monast.). SS. Trinitas exoratur pro comitatu gratiae: « O beata Tri­ nitas, te laudamus, te benedicimus te adoramus: auge in obis fidem, auge spem, auge caritatem » (resp. XII monast.). SS. Trinitas supplicibus verbis imploratur pro vita pacifica: « Da gaudiorum praemia, da gratiarum munera, dissolve litis vincula, astringe pacis foedera » (resp. V. monast.). A SS. Trini­ tate exposcitur etiam aversio rerum infestarum: n ...quaesumus, et eiusdem fidei firmitate ab omnibus semper muniamur adversis n (oratio), idem efflagi­ tatur etiam in officio: « Libera nos, salva nos, vivifica nos, o beata Trinitas! » (ant. 6. off.). 3. De festo SS. Corporis Christi. Secundum festum quatuor saeculis posterius festo SS. Trinitatis ortum est sollemnitas SS. Corporis Christi seu festivitas SS. Eucharistiae. Sicut per multa saecula nemo necessarium reputavit festum SS. Trinitatis, obiectum primarium omnis cultus, ita etiam sollemnitas peculiaris SS. Eucharistiae superflua visa est in omni sacrificio communioneque celebratae. Festum tamen singulare augu­ stissimi Sacramenti sacc. XIII-o, aetate Gothica institutum est, et quidem non sine interventu speciali providentiae. a) Origo festi SS. Corporis Christi. 1°. Festum hoc quoque quodammodo praeparatum fuit sicut SS. Trinitatis a. praecessit enim id evolutio cultus SS. Eucharistiae extra Missam praesti­ tutus. Ob desiderium videndi Hostiam introducta est elevatio, ut visitari adorarique possit Sanctissimum, construi excolique coeperunt tabernacula in alta­ ribus, publicae devotiones erga Hostiam repositam in ciborio paulatim exortae sunt. Praecipue in Brabantia et Flandria saec. XIII. ineunte piae feminae et sanctimoniales vivo amore Christi sacramentalis succensae devotionem erga SS. Sacramentum fovebant, ut Odilia Leodiensis, Christina a S. Trudone, Ida Lovaniensis, Beatrix a Nazari th et permultae aliae (cf. JfLw 1926, 94-96 et 1928, 107). b. Phasis sequens fuit desiderium quoddam festi peculiaris SS Eucha­ ristiae. B. Juliana hospitaliaria prope portas Leodii (Liège) anno 1209 visionem vidit, quae ab auctore coaevo sic describitur: « Tempore iuventutis suae quoties Christi virgo Juliana orationi incumbebat magnum Dei signum ct mirabile apparebat. Apparebat, inquam, ei Luna in splendore, cum aliquantula tamen sui sphaerici corporis fractione, quam quum multo tempore conspexisset, mira­ batur multum, ignorans quid illi portenderet. Exinde s. Juliana humiles preces Deo profundens, divini consilii particeps fieri meruit. Tunc revelavit et Christus praesentem Ecclesiam, in lunae autem fractione defectum unius solemnitatis in Ecclesia figurari, quam adhuc volebat a suis fidelibus celebrari » (Vita 1282 X. HE0RT0L0G1A. S. Julianae II, 2 ASS Apr. I, 457). Visionis huius authentiam Urbanus IV. in Bulla sua fassus est: « Intelleximus... quod fuerat quibusdam catholicis reve­ latum, festum huiusmodi generaliter in Ecclesia celebrandum » (Nilles II, 472). c. Ratio autem, cur divina Providentia festum hoc in votis habuerit, indi­ cari nobis videtur ipso anno visionis prima vice acceptae. Anno enim 1209 indictum fuit bellum contra haereses dualisticas, Albigenses ct Waldenses, rerum publicarum ordinem misere evertentes, per viginli annos duraturum. Haeretici hi enim inter alios nefandos errores etiam de Christi corporis veritate pessime senserunt, ut videri potest e professione fidei ipsis 1208 praescripta: e Confitemur... ut qui erat in divinitate Dei Patris Filius... esset et in humani­ tate hominis filius, homo verus ex matre, veram carnem habens ex visceribus matris... manducavit et bibit, dormivit et fatigatus ex itinere quievit, passus vera camis suae passione, mortuus vera corporis sui morte n (Denz 422), ap­ parens ergo corpus Salvatori imputabant. Consequenter ergo etiam veritatem SS. Eucharistiae negaverunt, ideo confiteri debebant: « Panem et vinum post consecrationem esse verum corpus et verum sanguinem DNJ Christi » (Denz 424). d. Diu tamen duravit, dum festum hoc insolitum celebrari potuit. B. Juliana enim per duo fere decennia visionem sibi saepe repetitam tacuit, ac solummodo versus 1229 se primo aperuit, revelationem sibi factam enarrando confessario suo, theologorumque consilium quaerendo, inter eos etiam Jacobi Pantaleonis, tunc archidiaconi Leodiensis. Festi tamen institutio in longum tempus se adhuc protraxit. 2°. Incunabula festi SS. Corporis, a. Post 17 annos tantum festum peculiare celebratum fuit in civitate religioni valde dedita Leodiensi anno 1247, Fer. V. Dominicam SS. Trinitatis sequente. Robertas episcopus Leodiensis 1246 de­ creto synodali hoc festum in tota dioecesi sua celebrandum indixit, qua festum publicum sollemne feriatum, ab operibus servilibus liberum, praecedente vigilia ieiunio abstinentiaque praeparanda. b. Quia autem Robertus morte praematura e vivis sublatus est, successor­ que eius bellicosus Henricus de Gueldre, de huius decreti exsecutione minime sollicitus erat, festum solum a canonicis S. Martini in Monte 1247 celebratum fuit. Card. Hugo a S. Caro O.P., legatus S. Sedis in Germania, Leodiae com­ morans ob turbas propter regimen novi episcopi suscitatas, audivit de recenti festo atque etiam cum virgine Juliana collocutus est. Idea festi huiusmodi adeo ei placuit, quod festum 1252 in toto territorio suae legationis celebrandum indixit, idem confirmavit successor eius in legatione, Petrus Card. Capoccius 1254 (cf. JfLw 1928, 107). Verum successum tamen nec haec decreta habuere, quando Juliana 1258 pia morte praeventa est, festum SS. Corporis Christi adhuc semper solum a canonicis S. Martini celebratum fuit. c. Officium primigenium tamen festi adhuc B. Juliana instigante a quodam iuveni fratre Joanne O.S. Aug. Leodiensi concinnatum fuit. Officium hoc sat simplex et prosaicum (a Animarum cibus ») pro tota dioecesi a Roberto praescri­ ptum fuit, Hugo a S. Caro autem id etiam in Germania propagavit, fragmenta cius inveniuntur etiam in breviario manuscripto Hungarico (Mus. Nat. cl. m. ac. 33). At etiam Leodiae officium hoc primigenium per officium a S. Thoma Aquinate compositum pulsum est possessione, textus eius usque hodie latens 1916 detectus a C. Lainbot publici iuris factus est (cf. Lambot-Fransen 1946. I.’Office de la Fête-Dieu primitive, Maredsous). F) Tempus exiracycl. 1283 3°. Institutio festi generalis, a. Rebus sic stantibus post mortem B. Julianae (1258) Eva quaedam pia virgo reclusa Leodiensis partes in condendo festo universali praecipuas habuit (cf. Studia Eucharistica 1946, 10-35). Jacobus Pantaleo enim, quondam archidiaconus Leodiensis, dein 1252 episcopus Virdunensis, 1255 Patriarcha Hierosolymitanus, 20. aug. 1261 Summus Pontifex electus est, in quo facto Eva reclusa digitum cernens Dei, precibus infimis Henricum episcopum commovere potuit, ut institutionem festi pro universa Ecclesia a recenter electo Pontifice Urbano IV. efflagitaret. Hic tamen adhuc haesitavit, aestate vero 1264 commotus miraculo eucharistico Bolsenae facto, bulla sua « Transiturus n festum SS. Corporis Christi pro tota Ecclesia prae­ scripsit. b. Officii Missaeque compositionem S. Thomae Aquinati commisit, qui tunc Urbiventi (Orvieto) una cum Papa commoratus est. Officium composuit ad tramitem officii cuiusdam eucharistici O. Cist., inde sumens e.gr. respon­ soria; tres hymnos (« Pange lingua, Sacris sollemniis, Verbum supernum n) an omnino idem concinnavit, certo non liquet. Missam autem ipse composuit, textus cantus variabiles hinc inde transsumendo (ant. ad intr. α Cibavit eos » e Missa Fer. II. Pent., grad. « Oculi omnium » e Fer. V. p. Dom. III. Quadr.). Sequentia « Lauda Sion » est opus politissimae artis Gothicae simulque profun­ dissimum poema dogmaticum inter omnia alia, etsi quoad compositionem exter­ nam sequentium paschalem Adami a S. Victore (a Zyma vetus expurgetur ») est secutus. Miranda est etiam compositio trium orationum Missae (oratio-secreta-postcommunio), quae apprime exprimunt ordinem cogitationum S. Doctoris in Summa expositarum (III q. 73. a. 4). Oratione enim exponitur Eucha­ ristia respectu praeteriti inquantum est commemorativum dominicae passionis: « Deus qui nobis sub sacramento mirabili passionis tuae memoriam reliquisti », secreta momentum extollit SS. Eucharistiae respectu rei praesentis, sc. eccle­ siasticae unitatis cui homines aggregantur per hoc Sacramentum: « ...unitatis et pacis propitius dona concede, quae sub oblatis muneribus mystice designan­ tur », postcommunione significatio inculcatur SS. Eucharistiae respectu futuri, inquantum hoc Sacramentum est praefigurativum fruitionis Dei, quae erit in patria: « Fac nos quaesumus Domine, divinitatis tuae sempiterna fruitione repleri, quam... temporalis perceptio praefigurat ». Notandum quod idem ordo sententiarum thomisticarum recurrit in pulchra ant. ad Magnificat (« O sacrum convivium »), adhibita etiam in administratione S. Comm. extra Missam. c. Quatuor mensibus post editam bullam vix elapsis, Urbanus IV. mortuus est, quam ob rem festi celebratio fere nullibi invaluit. Solum in quibusdam ecclesiis Germaniae, praecipue autem in Hungaria iam inde ab 1271 festum coli coeptum est (cf. Browe in JfLw 1928, 131-141). d. Clemens V. primus Papa Avenionensis in Concilio Viennensi 1311-12 festi celebrationem iterum inculcavit, decretis tandem Clementinis publici iuris factis (1317) festum sat celeri cursu ubique observari coepit. 4°. Processio, tam propria huic diei ,de qua cf. superius De SS. Euch. F. 6. III. b. 4°), in Bulla Urbani IV. nullam habet mentionem, prima processio hoc festo habita fuit, quantum scimus, Coloniae inter 1274-79. Decursu autem saec. XlV-i in plurimis civitatibus orbis christiani in usum venerunt proces­ siones theophoricae. Martinus V. (26. maii 1429) et Eugenius IV. (26. maii 1433) indulgentias iis concesserunt, qui tali processioni interfuerint. 1284 X. 1IEORTOLOCIA. b) Indoles festi SS. Corporis Christi. 1°. Nomina festi. Saec. XIII. vocatum est festum hoc n Festum Euchari­ stiae », communius vero α Sollemnitas Corporis Domini n, quae dominatio dein in plerasque linguas transsumpta est. Itali latinmn nomen « Corpus Domini » dicunt, Italograeci idem nomen graece (« Hê tou sômatos tou Kyriou heortê ») usurpant, Slavis signatur festum « Boze telo » ( = divinum corpus), Germani vocant festum « Fronleichnam » (=Fron: dominus, licham, lichnam: corpus), Dani eodem modo « Christi Legemsfest », Galli appellant festum « Fête-Dieu n (=festum Dei), Hungari α Urnapja » (=dies Domini). 2°. Nativus finis festi edicitur bulla Urbani IV.: « Licet hoc memoriale sacramentum in quotidianis Missarum sollemniis frequentatur, conveniens tamen arbitramur, et dignum, ut se ipso semel saltem in anno, ad confundendam specialiter haereticorum perfidiam et insaniam, memoria sollemnior et celebrior habeatur ». Finis hic polemicus dein saec. XVI., Novatorum invectivis rursus magni momenti factus est, nam festum hoc est: 3°. Festum dogmaticum veritatis SS. Eucharistiae. Perpulchre hoc incul­ catur bulla supradicta: « Hoc est memoriale dulcissimum, memoriale sacratis­ simum, ct memoriale salvificum, in quo gratam redemptionis nostrae recense­ mus memoriam, in quo a malo retrahimur, et in bono confortamur, et ad virtutum et gratiarum proficimus incrementa, in quo profecto proficimus ipsius corporali praesentia Salvatoris. Alia namque quorum memoriam agimus, spiritu menteque complectimur, sed non propter hoc realem eorum praesentiam obti­ nemus, in hac vero sacramentali Christi commemoratione Jesus Christus prae­ sens sub alia quidem forma, in propria vero substantia est nobiscum ». Mo­ mentum hoc dogmaticum praesertim inculcatur, non solum lectionibus, sed sequentia et hymno α Pange lingua ». 4°. Ab initio semper hoc festum etiam adorationi SS. Eucharistiae inser­ viebat. Adoratio haec admirabili elevatione cordis commendatur ad Urbano IV.: « O excellentissimum Sacramentum! O adorandum, venerandum, colendum, glorificandum, praecipuis magnificandum laudibus, dignis praeconiis exaltan­ dum, cunctis honorandum studiis, devotis prosequendum obsequiis, ct sinceris mentibus retinendum! O memoriale nobilissimum intimis commendandum praecordiis, firmiter animo alligandum, diligenter reservandum in cordis utero et meditatione, ac celebratione sedula recensendum. Huius memorialis conti­ nuam debemus celebrare memoriam, ut illius, cuius ipsum fore memoriale co­ gnoscimus, semper memores exsistamus, quia cuius donum vel munus frequenter aspicitur, huius memoria retinetur ». Totum officium hunc spiritum adorationis resplendet, tesseram habens immortalia verba Aquinatis: « Tantum ergo Sacra­ mentum veneremur cernui ». 5 . At etiam Eucharistia ut cibus animarum, non solum ut Sacramentum permanens celebratur. Praecipue officium primigenium fratris Joannis excellet in hac materia, incipitur enim ant.: «Animarum cibus Dei sapientia nobis carnem assumptam proposuit in edulium, ut per cibum huius pietatis invitaret ad gustum divinitatis. « Hymnus huius officii ad Primam autem canit: Summae Deus clementiae. Qui ob salutem mentium Caelestis alimoniae ' Nobis prae­ stas remedium ». Hymnus autem ad Completorium verbis suavissimis gaudio F) Tempus exlractjcl. 1285 elatis celebrat: « Christum nostrum verum cibum Christum nostrum verum potum, panem istum dulcedinis, panem angelicum, cuius saginamur pingue­ dine, pium viaticum cuius delectamur dulcedine ». Sed etiam Urbanus IV. sat efficaciter sublineavit momentum SS. Eucharistiae ut cibum animarum. Exhortatio enim eius culminât in eo, ut fideles die hoc festo ad mensam Do­ mini adducat: a Per veram et puram confessionem, elemosynarum largitionem, attentas et sedulas orationes et alia devotionis et pietatis opera taliter se studeant praeparare, quod huius pretiosissimi sacramenti fieri participes illa die, possintque ipsum suscipere reverenter, ac eius virtute augmentum con­ sequi gratiarum ». 6°. Festum summi gaudii fuit ab initio Corpus Christi. Iam bulla saepius memorata hoc demonstrat: « Sollemnior et specialior annuatim celebretur me­ moria, certum ad hoc designantes et describentes diem: ut in ipsa feria quinta devotae turbae fidelium propter hoc ad ecclesias affectuose concurrant, et tam clerici, quam populi gaudentes in cantica laudum surgant, tunc enim omnium corda et vota, ora et labia hymnos persolvant laetitiae salutaris, tunc psallat fides, spes tripudiat, exultet caritas, devotio plaudat, iubilet chorus, puritas iucundetur, tunc singuli alacri animo pronaque voluntate conveniant, sua studia laudabiliter exequendo, tanti festi sollemnia celebrantes ». Officium ct Missa hoc gaudio respirant, in signum gaudii more paschali utuntur Alleluia. c) Ritus festi et processionis. 1°. Ritu Romano. (Rit. Rom. tit. X. c. 5.). a. Praeparanda. (1) In credentia: ostensorium — rituale. — (2) Prope credentiam: baldachinum processionale — quatuor laternae clausae cum parvis candelis. Laici qui forte has laternas portant vel intortitia portant, ut e.gr. sodales Confraternitatis SS. Sacramenti, hinc inde a lateribus baldachini debent procedere neve clero permisceantur CRit d 339, 2320, 1). — Crux processionalis. — (3) Ad scamna seu sedilia: pluviale albi coloris — velum humerale eiusdem coloris — alterum thuribulum cum navicella — candelae et vestitus pro clero. b. Sacerdos primum Missam celebrat, in qua duas consecrat Hostias. Sumpta una, alteram ponit in ostensorio ita, ut per vitrum seu crystallum circumseptum sit exteriusque adorantibus appareat (Rit. Rom. 1. c. n. 2). c. Peracto sacrificio sacerdos genuflexionem facit utroque genu in plano ante altare una com assistentibus (CRit d 4048, 5), vel potest facere simplicem genuflexionem super infimum gradum (iuxta d 4198, 3). Dein vadit ad sedilia ct deponit casulam et manipulum, etiam ministri sacri deponunt manipulum. Celebrans induitur pluviali albi coloris, deinde accedunt ad altare et ei reve­ rentia exhibita iuxta supradicta, imponunt more solito thus et SS. Sacramen­ tum ter incensatur. Deinde unus e clericis assistentibus oblongum et decens velum albi coloris imponit scapulis sacerdotis, qui parte veli ante pectus pen­ dente, utraque manu cooperta, ostensorium a diacono sibi porrectum reveren­ ter suscipit. Sacramentum ante faciem tenens, vertit se ad populum, inde procedit sub umbrella comitantibus ministris et duo acolythi vel clerici cum thuribulis fumigantibus praecedunt (n. 3). d. Processio ipsa. Omnes nudo capite procedunt, bini et bini, accensos gestantes cereos et sequentes hymnos pro longitudine itineris devote concinen­ tes. (1) Vel ipse sacerdos vel clerus incipit cantare hymnum α Pange lingua », et cantatur in finem, dein (2) sequitur hymnus α Sacris sollemniis », — item *”41 128C X. HEORTOLOGIA. (3) hymnus « Verbum supernum prodiens », (4) postea « Salutis humanae sator », — demum (5) hymnus « Aeterne rex altissime n, eundo cantatur adhuc (6) « Tc Deum laudamus », — (7) « Benedictus Dominus Deus Israel » et — (8) ■ Magnificat ». c. Benedictio cum Sanctissimo ad altare inter processionem est faculta­ tive. (1) Iuxta Caerem. episc. (1. II. c. 33, 22) haec benedictio cum licentia Ordinarii vel ex consuetudine permissa est, non solum episcopo, sed cuilibet sacerdoti (CRit d 1596). — (2) Attamen « non toties pausatio fiat et benedictio elargiatur, quoties altaria occurrant, sed semel vel iterum, et altaria, per viam cxtructa, sint decenter ornata et a probo caeremoniarum perito prius episcopi auctoritate visitata » (CRit d 2609). — (3) Ritus autem est (cf. d 3621, 3 et d 3058, 3): Celebrans ascendit in suppedaneum, ibi collocat sanctissimum, et facta genuflexione, descendit in planum, deposito velo humerali intonat « Tan­ tum ergo », post « veneremur cernui » incensum ponit in thuribulum, ad ver­ sum autem « Genitori » Sanctissimum rite incensat. Dein dicto versiculo α Pa­ nem de caelo » cum Alleluia, dicit orationem, postea genuflexus assumit velum humerale, fidelibus impertitur benedictionem cum SS. Sacramento et statim prosequitur processionem. f. Finis processionis. Peracta processione et Sanctissimo ad altare maius reportato, et super altare deposito, omnes ecclesiastici, qui adsint, hinc inde ordine genuflexi illud reverenter adorantes, dum sacerdos de more incensat, sequentem hymnum concinant: « Tantum ergo... Genitori » (n. 5). — (2) Postea duo clerici dicant: « Panem de caelo », sacerdos autem dicit orationem. — (3) Tunc sacerdos, facta genuflexione, cum Sacramento semel benedicit popu­ lum in modum Crucis, nihil dicens, postea illud reverenter reponitur (n. 6). 2°. Ritus antiquus particularis. Illa benedictio quae iuxta Caer. Episc. et decreta S. C. Rituum facultative fieri potest, in quibusdam regionibus pecu­ liaribus fit ritibus. Sic in Germania cum processione hac theophorica coniungilur benedictio contra tempestates in plerisque dioecesibus, cuius ordo est fere sequens (cf. P. Browe in Theol. u. Glaube 1929, 742-755 et W. Lurz 1952. in Litt. p. 703-705). Quatuor altaria eriguntur in via processionis decen­ ter ornata, quatuorque Euangeliorum leguntur initia in singulis stationibus. Advento ad altare stationis, celebrans porrigit SS. Sacramentum diacono, qui id deponit in altari, celebrans remanet in gradu altaris genuflexus, sine impo­ sitione incensi adolet SS. Sacramentum thure, dein omnibus surgentibus dia­ conus legit Evangelium cum omnibus ritibus sicut in Missa fit, celebrans stat in suppedaneo in latere epistolae, in fine osculatur librum et incensatur a diacono. Postea cantatur praemissis versiculis oratio de Sanctissimo, dein im­ ponitur thus et fit incensatio Sanctissimi. Deinde cantantur versus speciales cuidam altari (a A fulgure et tempestate » — « A peste fame et bello » — « r\ subitanea, improvisa et perpetua morte » — « Ab omni malo ») cum respectivis orationibus. Sacerdos ascendit ad altare ibique ostensorium in manibus tenendo versa facie ad altare cantat textum benedictionis » « Bene­ dictio Dei omnipotentis », quo absoluto se vertit ad populum et dat benedictio­ nem cum SS Sacramento. — b. In Hungaria ritus caret indole apotronaeica contra tempestates, tamen quatuor habentur stationes, quatuorque leguntur Evangelia (I. Jo 6, 55-58 Caro mea vere est cibus, II. Lc 11, 9-13 Petite et dabitur vobis, III. Mc 11. 22-26 Habete fidem Dei, IV. Jo 1, 1-14 In princi­ pio) Xccessus ad altare et ritus Evangelii fiunt sicut in processionibus Ger- F) Tempus extracycl. 1287 maniae. Evangclio autem finito versus dicuntur ad SS. Eucharistiam spectan­ tes. — c. Nunc iam talis processionis ordinatio pertinet ad ordinarium loci. Enimvero ordinario Seccoviensi in Austria, quaestionem ponenti circa varia­ tiones inserendas in ritu processionis festi SS. Corporis Christi iuxta centena­ riam consuetudinem, S. Cong. Rituum respondit: « Cum agatur de actione non liturgica, sed pio exercitio, Exc.mus Episcopus utatur iure suo n (8. iul. 1959. cf. Seelsorger 1959/60, 374). d) Leges cultualcs festi Corporis Christi. 1°. In Missa festi dicenda est inde ab 1956 praefatio communis, non de Nativitate quippe quae non est stricte propria (NCR 484 a.). 2°. Octava huius festi abolitur, dies octavae suppressae fiunt feriae per annum (NCR Var. 33). Celebrantur ergo festa Sanctorum omnia, dici possunt Missae lectae cotidianae defunctorum et votivae etiam lectae permittentibus rubricis. Omnes peculiaritates desinunt (doxologia propria, versus ad Primam). 3°. Dom. olim infra octavam, nunc II. post Pentecosten, Dom. vero olim infra octavam SS. Cordis Jesu, nunc III. post Pentecosten, et dies quoque olim infra octavam horum festorum celebrantur per omnia sicut reliquae Do­ minicae et feriae per annum (NCR 33). Color Missae est viridis, praefatio de SS. Trinitate. 4°. Obligatio processionis, a. Debet fieri: « Die festo Corporis Christi unica tantum sollemnisque per publicas vias processio in uno eodemque loco fieri debet ab ecclesia digniore » (can. 1291 § 1.). b. Potest fieri etiam in aliis ecclesiis, si (1) « aliter ferat immemorabilis consuetudo vel locorum circumstantiae, prudenti episcopi iudicio » (ibid.). — (2) Infra dies olim octavae SS. Corporis Christi peculiaria pietatis exercitia consueta continuari possunt. Ubi his diebus fit processio (quam paroeciae et regulares etiam ecclesiae possunt extra ecclesiae ambitum peragere can. 1291 § 2.), permittuntur etiam duae Missae de SS. Eucharistia, ad modum Missae votivae II. cl. (NCR Var. n. 34). Nobis videtur haec concessio favorabilis in usu remansura, salvo meliore iudicio Ecclesiae, eo magis, quod in multis regnis processiones Dominica festum sequente in omnibus ecclesiis civitatis cuiusvis a pluribus saeculis in usu sunt. c. Adesse debent processioni (principali in die festo): a Clerici omnes religiosaeque virorum familiae, etiam exemptae, et laicorum confraternitates, regularibus exceptis qui in strictiore clausura perpetuo vivant, aut a civitate ultra tria millia passuum distent » (can. 1291 § 1). 5°. Quoad personas assistentes praescribitur: a. Celebrantis identitas: in processionem SS. Sacramentum deferri debet ab eo qui Missam celebrat (CRit d. 2188, 4) et Sanctissimum non potest deferri « per plures sacerdotes qui sibi succedunt n (d 2835 et 2792, 1), consuetudo contraria tamquam abusus elimi­ nandus est (d 2835). Solum episcopus pollet privilegio SS. Sacramentum in pro­ cessione deferendi quin Missam cclebrasset (Caer. episc. 1. II. cap. 33, 31). — b. Ubi Evangelia cantantur in processione, adhiberi solent plures diaconi, plerumque quatuor, qui ideo etiam stolam portant (Lurz p. 703). — c. De crucifero cf. De Eccl. orante H. 3. e. 1288 λ. HEORTOLOGIA. 6\ Vestitus cleri processionalis. a. Convenit, ut clerus saecularis vestibus sacris induatur suo ordini convenientibus: sacerdotes casula, diaconi dalmatic.i. subdiaconi tunicella, sed super amictum et superpelliceum absque ma­ nipulo et stola (Caer. episc. 1. II. c. 33,5, CRit d 1619,9, 2362, 2973). — b. Nudo capite debent omnes procedere (Rit. n. 4), etiam praelati usu pontificalium gaudentes, tolerari nequit consuetudo contraria (usus mitrae d 1690, 2418,13). — c. Omnes clerici debent cereos ardentes in manibus portare (Rit. n. 4). 7°. Ornatus processionis: a. Decenter ornentur ecclesiae et parietes viarum, per quas est transeundum, tapetibus et aulaeis ct sacris imaginibus, non autem profanis ct vanis figuris seu indignis ornamentis » (Rit. η. 1). b. Inconvenientia in specie prohibita sunt: quidam excessus consuetudi­ num popularium, quae iussu Ecclesiae supprimi debuerunt. Sic in Urbe ipsa prohibitae sunt repraesentationes scaenicae variorum mysteriorum, per pueros utriusque sexus exhibitae, quia « non solum christifidelium non augent pietatem, imo a debita adoratione Sanctissimi mentes populi distrahit » (CRit 1348, anni 1667). Eodem anno Mediolani vetitum est ne « virgines ultra vigesimum annum, magno cum scandalo, Sanctos Sanctasque eorumque vitas, miracula et mortes repraesentarent et cum insignibus eorumdem Sanctorum induerentur » (CRit d 1361,7). Anno 1684 Venetiis interdictum fuit in sollemni processione Corporis Christi instrumenta Passionis Christi secumferre (d 1731, 1). Versus 1690 Hispa­ lis (Sevilla) mos erat in processione pro celebrante et ministris sacris adducere scabella seu sedes ornatas brachiis, quas imperiales vocant, in quibus quando processio detinetur, solent assidere, quod ne fieri liceat lege CRit sancitum est (d 1821, 4), ibidem eodem decreto etiam saltus religiosus improbatus est seu « danze », quando in cathedral! a mulieribus et viris personatis et pileo cooper­ tis ante SS. Sacramentum saltatum est (d 1821, 5). In dioecesi Brixiensi (Bre­ scia) a. 1844 lege cautum est ne in processione Corporis Christi deferatur Arca V. T., mensa cum panibus propositionis, candelabrum cum septem luminaribus (d 2879). Simili modo prohibitum fuit imaginem S. Vultus deferre in proces­ sione Corporis Christi (Namurcens. a. 1885 d. 3636, 3), quaslibet imagines BMVirginis et Sanctorum (Basileen. a. 1898 d 3997). c. Evidenter ob peculiares circumstantias 1874 arbitrio Patriarchae Hiero­ solymitani relictum fuit admittere pueros angelico more vestitos, qui flores per vias spargant, thuribulos fumigantes deferant, uvam et spicas in manibus gestent, « quia id pergratum est spectatoribus cunctis, non solum catholicis, sed et schismaticis ct ipsis Tureis » (d 3324). Anno 1924 vetitum fuit delatio SS. Sacramenti « super currum triumphalem » (sive equis vectum sive automobili) « baldachino coopertum, magni ficeque exornatum, super quem ascendit etiam sacerdos qui processioni praeest, quique ostensorium regit genuflexus » (d 4389). 8’. Ordo praecedentiae recolatur superius (De Eccl. orante II. 3. f.). Post SS. Sacramentum incedunt praelati in habitu praelatitio atque officiales et magistratus, iuxta antiquam traditionem (sic recte Lesage, Diet. col. 847, IV et Vili). Si milites armati adsint, non incedant in processione, sed hinc inde a lateribus (CRit d 1633). 9 Tempus processionis est mane post Missam sollemnem celebratam (Rit. Rom tit X. c. 5.2). Ubi privilegium habetur vel consuetudo, celebrari potest F) Tempus extracycl. 1289 processio etiam vespere, vel post Vesperas (sic Urgelli CRit d 3192,1 et Zacathecas d 3488,1), celebrans si processio non post Missam fit, tamen indui debet amictu, alba, cingulo, stola et pluviali, ministri sacri parati esse debent, ut in Missa, sed sine manipulo (d 3577), Nunc videtur ex Ordinarii loci licentia permissum esse celebrare etiam Missam principalem e ratione pastorali horis vespertinis (ad tramitem Motu proprii « Sacram communionem » 19, mart. 1957 n. 1.), et — salvo meliore indicio Ecclesiae — etiam processionem. 4. Festum Sacratissimi Cordis Jesu. a) Origo festi. 1°. Praeparatio festi vere diutissime protracta dici debet, praeparatum est enim per ferventem cultum peculiarem SS, Cordis. a. Ecclesiae indicio « nullo non tempore fuerunt homines Deo praecipue devoti, cpii, Almae Deiparae, Apostolorum, insignium Ecclesiae Patrum exempla secuti, adversus sanctissimam Christi naturam humanam et praesertim erga vulnera, quibus eius corpus in salutari cruciatuum perpessione fuit dilacera­ tum, cultum adorationis, gratiarum actionis et amoris adhibuerunt » (Encycl. α Haurietis aquas » Pii XII. 15. maii 1956, AAS 1956, 309-353, allegata sub siglo « HA », iuxta numeros singulorum incisorum; citatum hoc n. 48). E cultu hoc sanctissimae humanitatis tamen paulatim tantum cultus peculiaris Cordis, quasi α imaginis amoris humani et divini in Verbo incarnato insidentis » exor­ tus est (HA n. 50). b. Peculiaris cultus enim ss. Cordis aevo praegothico incoepit, saec. nempe XII-o, floruit autem hic cultus saec. XIII-XIV. Eodem tempore, quo Salvatoris Caput cruentatum, eiusve Vultus sanctissimum, vulnera quoque quinque spe­ ciali cultu prosequi coepere: etiam Cor eius lancea perforatum coli coepit. Primas laudes huius Cordis ordo monasticus celebravit, S. Anselmus (t 1109), S. Bernardus (f 1154) iam Salvatoris Cor verbis sollemnibus frequentabant; B. Josephus Hermannus versus 1200 hymnum scripsit «Summi regis cor aveto». S. Luitgardis virgo (J 1246), cultu peculiari SS. Cor venerata est, Mechtildis Magdeburgensis 1250 prima visione SS. Cordis dignata fuit; virgines Elphianae (=Helfta) S. Gertrudis Magna (t 1302) et Mechtildis a Hackeborn (t 1299) mirabilia de SS. Corde scripserunt. — Ordines deinde mendicantes antesignani huius religionis SS. Cordis evaserunt, praecipue S. Bonavcntura (f 1274), S. Al­ bertus Magnus (t 1280), B. Ilenricus Suso (J 1366). S. Catharina Senensis (t 1380) ct S. Bcrnardinus Senensis (t 1444). c. Inter turbulentas dissectationes a Novatoribus excitatas formam huius cultus divulgabant sodales Societatis Jesu, praecipue B. Petrus Faber (t 1546), S. Franc. Borgias (t 1572) et Petrus Canisius (t 1597). Sanctus quoque Franc. Salesius (1622) fervens propagator cultus SS. Cordis fuit. d. Etsi cultus SS. Cordis medio aevo exeunto praecipue in Germania valde divulgatus fuit, nova autem aetate incipiente adhuc melius se extendit, anno 1585 etiam prima ecclesia SS. Cordi in Cuaraparu provinciae Brasiliae dedicata fuit, nemo tamen de festo peculiari SS. Cordis Jesu inducendo cogitavit. 2°. Primus festum peculiare celebrare curans fuit S. Joannes Eudes (1680), fundator religiosae congregationis sacerdotum ab eo nuncupatae, « auctor, 82 - Rado, Ench. Liturgicum. 1290 X. HEORTOLOG1A. doctor et apostolus cultus liturgici SS. Cordis Jesu » vocatus a S. Pio X. — Pius fundator pro sua congregatione ab Episcopo Rhedonensi (Rennes) accepit licen­ tiam festum peculiare SS. Cordis celebrandi, cum Missa et officio ab ipso S. Joanne composito, hodieque adhuc ab cius asseclis usitato, Primum sollemne festum die 20. oct. 1672 peractum est (HA n. 51); cito sat multae dioeceses Galliae, Italiae, Germaniae festum hoc introduxerunt. 3°. Etsi primus auctor festi liturgici S. Joannes Eudes fuerit, condendi tamen festi universalis consilium non sine speciali Providentiae divinae inter­ ventione coeptum est. a. Causa secunda, per quam divina Providentia operata est, fuit S. Marga­ rda Alacoque (1 1690), virgo Visitationis, quae inter annos 1673-75 pluries reve­ lationes privatas a SS. Salvatore accipiebat quaeve ideo « potissimum locum in iis, qui nobilissimum hoc religionis genus promoverunt, obtinet (HA n. 51). In celeberrima apparitione anno 1675 S. Margaritae Mariae « ante Eucharistiam oranti Jésus conspiciendum se dedit, SS. Cor ostendit, et conquestus quod, pro immensa sua caritate, nihil nisi ingratorum hominum contumelias reciperet, ipsi praecepit, ut novum festum, Fer. sexta post octavam Corporis Christi insti­ tuendum curaret, quo Cor suum honore debito coleretur » (Brev. Rom. lectio V. festi). b. Festum tamen condendum diu non potuit approbationem S. Sedis nan­ cisci. — B. Claudius de la Colombière, director spiritualis s. virginis nil potuit circa festum obtinere, eiusve discipulus Jos. Gallifet S.J. 1697 sine successu urgebat festum penes S. Sedem. Inter 1726-29 eodem Gallifet instigante causa iterum ad S. Sedem, delata est, promotore fidei Prospero Card. Lambruschini (Papa Benedict. XIV.), at vota etiam tunc successu caruerunt (R. Tucci, in: Cor Jesu, Roma 1959, 517). 4°. Primum festum a S. Sede SS. Cordis concessum fuit tandem anno 1765. Clemens XIII. enim episcopis Poloniae et Romanae Archiconfraternitati a SS. Corde Jesu nuncupatae festum concessit Fer. VI. octavam Corporis Christi subséquente celebrandum. Decretum S. Congr. Rituum dixit cultu SS. Cordis « symbolice renovari memoriam illius divini amoris, quo unigenitus Dei Filius humanam suscepit naturam, et factus obediens usque ad mortem praebere se dixit exemplum hominibus, quod esset mitis et humilis corde n (deest in Coli, auth., cf. Nilles, De rationibus I, 152 s.). Festum tamen hoc etsi sedem fixam eandem a Salvatore S. Mariae Margaritae commendatam obtinuit, adhuc par­ ticulare mansit. Missa et officium hac occasione composita magis Cor spirituale extollunt, invitatorium officii est « Christum pro nobis passum, venite adore­ mus ». Officium aliud a Card. Bosch i concinnatum a S. C. Rit. 1778 approba­ tum est cum invitatorio « Cor Jesu, charitatis victimam, venite adoremus ». quod iam magis Cor physicum Salvatoris veneratur. Utrumque officium et Missa (« Miserebitur » ct « Egredimini ») in usu fuerunt usque ad Pium XI. (Ri­ ghetti II, 228 s. et A. Bugnini, in: opere Cor Jesu 1959. I, 80. 5 . Festum universae Ecclesiae: a. primus indixit Pius IX. sub ritu dupl. mai. pro Ecclesia Latina 23. aug. 1856., « votis libenter concedentes e catholico orbe terrarum orbe delatis η (IIA n. 1), inter quae etiam votum abbatis Guéranger a venerando Summo Pontifice magni aestimati comprehensum est. Ast etiam ecclesias ritus orientalis Pius IX. ad suscipiendum huiusmodi festum cohor- F) Tempus extracycl. 129 i talus est: « Dulcissimum Cor, flagrantissimae erga nos caritatis victimam, enixe iugitcr exorent, ut amoris sui vinculis omnia ad scipsum trahat, utque omnes homines sanctissimo suo amore inflammati secundum Cor eius ambulent digne Deo per omnia placentes, in omni opere bono fructificantes » (Milies, Kalend. II, 480). Cf. n. Gordillo, in: Cor Jesu 1959 II. 265-290, b. Leo XIII. 28. iun. 1889 festum hoc universae ecclesiae Latinae ad ritum dupl. I. cl. evexit, « absque praecepto audiendi Sacrum et a servilibus operibus abstinendi », cum scopo, « ut gliscentibus impietatis conatibus, fideles in hac saluberrima devotione perfugium et munimen inveniant et vehementiori erga amantissimum Redemptorem amore inflammati, digna Ei laudis et placationis obsequia persolvant » (CRit d 3712). c. Pius XI. dein festum SS. Cordis cum oclaca privilegiata III. ordinis auxit, ipsum praeterea primarium declaravit et festis feriatis aequiparandum esse decrevit litteris suis Encyclicis « Miserentissimus Redemptor » 7. maii 1928 (AAS 1928, 177). Etsi octava haec una cum aliis instauratione simplificationis rubricarum (23. mart. 1955) sublata est, mansit novum officium et Missa pro festo iussu eiusdem augusti Pontificis concinnata et edita pro universa Ecclesia CRit d 29. ian. 1929). In officio et Missa componenda maximas partes habuit abbas II. Quentin (A. Bugnini, in Opere collectivo: Cor Jesu, Romae 1959. I. 84). His textibus recentioribus liturgicis primo loco posita est expiatio et pla­ catio caritatis offensae: « ut illi (=SS. Cordi) devotum pietatis nostrae praestan­ tes obsequium, dignae quoque satisfactionis exhibeamus officium » (oratio). Simul procul ulla haesitatione Cor physicum adorandum proponitur: « Cor Jesu amore nostri vulneratum, venite adoremus ». b) Indoles cultus SS. Cordis. Nullum inter omnia festa anni liturgici tam acerrimas inimicitias suscepit, quam sollemnitas SS. Cordis Jesu, ideoque iuvat breviter pandere « intimam SS. Cordis Jesu naturam n (HA 46), ad tramitem praecipue Encyclicae « Haurie­ tis aquas » 1956. 1°. Vox Ecclesiae. Breviter iam locuti sumus de documentis magisterii ecclesiastici (De Eccl. orante G. 1. b), adiicienda solum sunt recentissima edicta « ex hac veritatis cathedra » (HA 8). Cultus SS. Cordis est « probatissima reli­ gionis forma », ideo habenda est qua « cunctis profutura devotio » (Leo XIII. Enc. « Annum sacrum n 25. maii 1899). In hoc cultu sublimi continetur « totius religionis summa », et quidem ob triplicem rationem, etenim cultus hic « ad Christum Dominum penitus cognoscendum mentes conducit expeditius, et ad eundem vehementius diligendum pressiusque imitandum animos inflectit effica­ cius » (Pius XI. « Miserentissimus Redemptor n z\AS 1928, 167). Iuxta Pium XII. cultus SS. Cordis est « excellentissimus religionis actus, quatenus plenam et absolutissimam se devovendi et consecrandi voluntatem a nobis postulet Divini Redemptoris amori, cuius vulneratum Cor Vivax est index et signum » (HA 4), quamobrem non potest « pietatis forma inveniri, quae augustissimo Cordis Jesu cultu praestantior sit, quae consequentius respondeat propriae catholicae fidei indoli, quae aptius hodiernis Ecclesiae atque humani generis necessitatibus succurrat. Quidnam religionis obsequium hoc nobilius, suavius, salubrius, quan­ doquidem cultus, de quo agitur, totus in ipsam Dei caritatem dirigitur? De­ nique quid efficacius caritate Christi — quam pietas erga SS. Cor Jesu cotidie 1292 X. HEORTOLOGIA. inagis auget ct fovet — christifideles permovere potest ad evangelicam legem in vitae actionem reapse deducendam, qua quidem posthabita, ut praeclare monent Spiritus Sancti verba: Opus iustitiae pax » (HA n. 69). 2°. Adversarii huius cultus infestissimi erant Jansenistae, nunc iam devicti; at etiam nostris temporibus adhuc quaedam latens infensitas quandoque de­ prehenditur, ut Pius XII. dicit. Sunt enim a. peccantes per defectum, indubium enim est, « nostra quoque aetate, no­ bilissimum hunc cultum non in eodem honoris aestimationisque esse loco, apud Christianos nonnullos, atque interdum etiam apud eos etiam, qui se catholicae religionis adipiscendaeque sanctitatis studio animatos esse profiteantur » (HA n. 5). Alii « praeiudicatis adhuc opinionibus aguntur, atque Ecclesiae humani­ que generis necessitatibus nostra hac aetate instantioribus, minus aptum, ne dicamus detrimentosum, existiment. » Item alii falso existimant, hunc pietatem « sensibus non mente animoque alitam, atque adeo potius mulieribus dignam, cum in eo aliquid videant excultis hominibus non satis consentaneum » (HA n. 6). Quibus iam Benedictus XV. apte respondit nos per cultum SS. Cor­ dis n non Eum sequi levi quodam sensu religiositatis, quae quidem tenera molliaque corda facile commoveat, lacrimulas eliciat, vitia vero intacta relin­ quat, sed vivaci constantique fide, quae mentem, quae animum, quae mores dirigat ac moderetur » (AAS 1915, 204). Iterum quidam eo errant quod putant eiusmodi cultum « paenitentiam, expiationem ceterasque virtutes potissimum postulare, quas passivas vocant, ιιφοίε quae externos non edant fructus » (HA 7). b. Per excessum videntur peccare ii, qui « huiusmodi obsequio non divi­ num amorem praesertim colunt, » sed « de nimio sui ipsius amore ac sollicitu­ dine arguuntur, (jui nobilissimum hoc pietatis genus perperam intelligunt, aut minus recte in usum deducunt. Quamobrem firmiter omnes persuasum habeant, in cultu augustissimo Cordi Jesu exhibendo non externa pietatis opera primas potioresque habere partes, nec causam potissimum ex beneficiis esse petendam, (piae Christus Dominus idcirco privatis pollicitationibus spopondit, ut homines praecipua cath. religionis officia, amoris nempe atque expiationis, ferventiore studio persolverent » (HA n. 63). 3 '. Obiectum cultus SS. Cordis Jesu. Distinguendum est inter fundamen­ tum seu rationem principalem et inter obiectum seu externam formam cultus. Ratio princeps huiusmodi cultus est divina erga nos caritas ct quidem triplex amor Redemptoris, obiectum autem cultus est Cor Eius physicum : hoc obiectum materiale, illud formale, hoc signans, illud signatum. Quibus praemissis, iuverit haec pressius explicare. a. Obiectum materiale cultus est remotum et proximum. (1) Obiectum materiale remotum est in omnibus devotionibus erga Dcum-hominem huma­ nitas assumpta a Verbo. — (2) Obiectum materiale proximum seu speciale est Cor physicum, quod α ob amorem etiam et ob ceteras affectuum impulsio* nes procul dubio palpitavit, quae tamen et humana voluntate, divinae caritatis plena et cum ipso infinito amore, quem Filius cum Patre et Spiritu Sancto communicat, » ut Pius XII. edixit (HA n. 22). — (3) Cor intelligitur physicum seu corporeum Christi, sensu quidem stricte proprio, sed complexivo sumptum, sicut e. gr. ad Redemptionem non solum mors pertinet, sed etiam glorificatio Christi (resurrectio, ascensio, missio Spiritus Sancti), ad hoc, ut mysterium E Tempus cxtracycl. 1293 Redemptionis unum quid sit, sed e pluribus momentis constans. Cor Jesu in cultu sensu hoc complexivo sumitur, ut optime H. Noldin iam exposuit (1920 in Lift.), i. e. Cor corporeum una cum anima sanctissima Christi, dotibus naturalibus et supernaturalibus praedita, unitumque Divini Verbi Personae (HA n. 12). Hoc sensu complexivo supposito, omnia possunt verificari, quae de SS. Corde praedicari solent: est « Cor physicum, nostroque simile » (HA n. 22). — (4) Cor colitur ergo Salvatoris, ut res significans: « Patet meritissi­ mo nos posse Divini Redemptoris Cor utpote significantem caritatis eius ima­ ginem Redemptionisque nostrae testem contemplari ac venerari » (HA n. 28). Recte dicitur ergo Cor hoc « symbolum inexhaustae illius caritatis, qua Di­ vinus Redemptor noster adhuc flagrat erga hominum genus » (HA n. 42), me­ rito extollitur ut « signum et quasi vestigium caritatis divinae, quae eo pro­ gressa est, ut etiam Corde Verbi Incarnati hominum genus adamaret tot flagitiis contaminatum » (HA n. 58). Nullum ergo dubium est, quod Cor Jesu «ve­ lati Divinitatis instrumentum assumptum fuerit n (HA n. 39). b. Obiectum formale quod est triplex amor Redemptoris seu res signata per obiectum huius cultus materiale. « Iure meritoque Incarnati Verbi Cor praecipuus consideratur index et symbolus triplicis illius amoris, quo Divinus Redemptor Aeternum Patrem hominesque universos continenter adamat. » (HA n. 27. — (1) Primus amor est divinus amor, quem Verbum cum Patre et Filio communicat, et per humanum corpus nobis manifestatur (ibid). — (2) Secundus amor est caritas habitualis, quae « in animam infusa, humanam ditat Christi voluntatem » (HA n. 27). Notandum est hos amores inter se naturali nexu con­ junctos esse, « quatenus divino humanus sensibilisque subjiciuntur atque il­ lius (sc. divini) analogicam similitudinem referunt » (n. 58). — (3) Tertius amor est vero « modo magis naturali ac directo sensibilis quoque affectus » (HA n. 27). Amor ergo humanus Christi non solum spiritualis est. sed « etiam humanos dilectionis sensus significat » (HA n. 21). S. Joannes Eudes ergo pulchre locu­ tus est de «tribus Cordibus Jesu»: divino, spirituali (= voluntatis humanae) et corporis eius deificati (cf. Ami du clergé 1957, 309). c. Obiectum formale quo (1) remotum est illa proprietas obiecti materialis, qua obiectum formale quod humanae facultati perceptibile redditur. Quod au­ tem cultum SS. Cordis attinet, illa proprietas SS. Cordis est ea, quod membrum est humanitatis in unionem hypostaticam assumptae seu unio hypostatica. Cor Jesu Personae Divini Verbi substantialiter unitum est et praecise per hoc fit ille triplex amor (= obi. form, quod) perceptibilis, sub cuius respectu Cor Jesu physicum (obi. mat.) colitur. Doctrina haec videtur contineri in Encyclica: «E fide qua credimus utramque naturam, humanam ac divinam, in Persona Christi esse unitam, mente concipere possumus necessitudines illas arctissimas quae inter sensibilem amorem physici Cordis Jesu intercedunt, et duplicem amorem, spiritualem quidem humanum scilicet ac divinum » (HA n. 58). Unio hyposta­ tica est ergo « veritas primaria », in qua nititur « veritas naturalis symboli quo physicum Cor Jesu ad Personam Verbi refertur » (n. 59). (2) Obiectum forma­ le quo proximum potest dici id, quod « peculiariter ad Divini Redemptoris Cor pertinet, id est ea proprietas, quod cor eminet inter omnia membra: « Novi­ mus eius Cor, utpote nobilissimam humanae naturae partem, Divini Verbi Per­ sonae hypostatice coniungi ...Cor eius, magis quam cetera omnia membra, immensae cius caritatis erga hominum genus naturalis index seu symbolus est » (HA n. 12). 1291 \ HEOETOLOC1A. c) Leges cultuales SS. Cordis Jesu. 1’ Translatio sollemnitatis externae festi. Sollemnitas externa ipso iure competit huic festo et in Dominica III. post Pentecosten celebratur (NCR 358 a.). Cf de his uberius supra De Eccl. sacrifie. G. 1. η. 16. 5°. 2°. Abolitio octavae omnino easdem habet sequelas ac Corporis Christi, cf. superius 3. d. 2°. 3° Dominica post festum SS. Cordis seu Dom. III. post Pent, eodem mo­ do celebratur ac Dom. post Corpus Christi (cf. 3. d. 3°). 4°. Qualitas repraesentationum SS. Cordis Jesu. a. Persona quoque Christi debet repraesentari: ad episcopum enim pertinet « exponere in ecclesia ima­ ginem Cordis septi corona spinea cum Cruce superposita ad designandum Cor DNJ Christi absque eo quod persona Domini nostri alio modo repraesente­ tur » (CRit d 3059, 24), ordinarius ergo modus est ex hoc decreto repraesen­ tare etiam personam Christi Domini. b. Sed ut imago etc. sit repraesentatio SS. Cordis, non sufficit sola reprae­ sentatio personae Salvatoris, in imaginibus enim SS. Cordis Cor aliquo modo extrinsecus debet apparere (S. C. Indulg. 12. ian. 1878), non sufficeret ergo e. gr. si Redemptor manu sua ostenderet pectus suum. c. Incohgruum declaratum est, imaginibus divini Cordis Jesu coronas im­ ponere, tantum id permissum est, coronam ad pedes simulacri deponere (CRit d 9. iul. 1908., quod deest in Coli. auth.). d. Inconsulta Sede Apostolica non possunt exponi simulacra seu statuae DNJ Christi suum Cor SS. monstrantis B. Margaritae Alacoque ad Eius pedes provolutae (CRit d 3420). e. Dummodo altaribus non apponantur, permitti possunt « effigies duo­ rum Cordium eiusdem magnitudinis, eiusdem decoris et in eodem quasi gradu consistentium, quorum unum refert Cor adorandum Verbi Incarnati, iis orna­ tum insignibus, quibus pia B. Margaritae Mariae Alacoque revelatione depin­ gendum exhibetur, alterum autem immaculatum Cor BMV. exprimit rosea co­ rona redimitum et gladio perforatum » (CRit d 3492). 5°. Locus imaginum ct statuarum a. non est in altari eo sensu, quod li­ cet effigies SS. Cordis in medio altaris maioris loco tabernaculi, nec in poste­ riori parte tabernaculi (CRit d 3673, 2). — b. Licet autem applicare « ad utrum­ que latus sanctuarii, ita ut sibi invicem adversentur, effigies seu statuas SS. Cordis Jesu et Purissimi Cordis BMV. » (CRit d 3673, 1), a fortiori in alio ec­ clesiae loco. 6°. Quidam tituli novi SS. Cordis. S. Mater Ecclesia sedulo vigilans super importunas devotiones quosdam titulos prohibuit, alium vero cum cautela per­ misit. a. In Urbe Nannetensi 1875 recollecti S. Francisci voluerunt sacellum aMisericordi Cordi Jesu » dedicare, quod ne fieri liceat lege sancitum est a S. CRit (3346), eo, » quod servanda sit appellatio communis nempe Sacratissimum Cor». b. Item vetatur titulus « Jesu, resp. Cor Jesu poenitens » sc. pro nobis (S. Offic. 15. iul. 1893). c. Permittitur titulus « SS. Cor Jesu eucharisticum », sed cum quibusdam restrictionibus. (1) Vetatur ut titulus ecclesiae et imaginum, prohibitum enim F) Tempus extracycl. 1295 fuit, quod « ecclesia dicari possit SS. Cordi Jesu eucharistico eiusque tituli imago seu statua in altari maiori collocetur » (CRit d 28. mart. 1914. AAS 1914, 146-47, in Coli. auth. decst). — (2) Permittitur autem ut titulus confraternitatum, i.e. « in approbatis (confratemitatibus) ...dummodo idem hoc sensu acci­ piatur, quo intelligitur Cor Jesu prouti praesens est in SS. Eucharistiae Sacra­ mento » (CRit 15. iul. 1914 AAS 1914, 382,3, deest in Coli. auth.). — (3) Ut titulus liturgicus primum prohibebatur, « quum eiusmodi titulus non sit ca­ nonicus et liturgicus, imo novitatem sapiat, numquam esse admittendum in s. liturgia », declaravit CRit (decr. sub 2. cit. n. 3). Ad quod et S. Officium decla­ ravit, quod « firma et immutata debent remanere decreta S. Sedis quoad em­ blemata, imo etiam quoad partem liturgicam erga Cor Jesu eucharisticum, at­ tamen devotio ipsa erga Cor Jesu Eucharisticum haberi debeat ut adprobata ab Apostolica Sede » (3. apr. 1915 AAS 1915, 205-6). — (4) Tandem 1921 cle­ ro Urbis et singulis dioecesibus petentibus concessum est festum particulare SS. Cordis Jesu Eucharistici Fer. V. post oct. Corporis Christi celebrandum cum officio et Missa propria, « ad commemorandum DNJ Christi amorem in Eucha­ ristiae mysterio... alter finis est magis excitare in christifidelium animis fiduciam et accessum in SS. Eucharistiae mysterium, eorumque corda ferventius inflam­ mare igne divini amoris, quo SS. Eucharistiam instituit » (CRit 9. nov. 1921. \AS 1921, 545, in Coli, auth, deest). 7°. Recolantur superius dicta de prima Fer. VI. cuiusvis mensis et de exercitationibus mense iunio (De Eccl. orante G. 1. b. et G. 3. c). 5. De festis minoribus Domini. Festa minora Domini vocantur illae celebritates, quibus mysteria et even­ tus non tam arcte cum Redemptione coniuncta sunt, sicut festa Domini duo­ rum cyclorum liturgicorum fundamenta praebentia. Festa haec minora Eccle­ siae latinae nunc recepta sunt sequentia: a) Festum SS. Nominis Jesu, — b) Festum SS. Familiae, — c) Commemoratio Baptismi DNJ Christi, — d) Inven­ tio S. Crucis, — e) Festum Pretiosissimi Sanguinis, — f) Festum Transfigura­ tionis, — g) Exaltatio S. Crucis, — h) Festum DNJ Christi Regis, — j) Dedica­ tio Archibasilicae SS. Salvatoris, — k) Dedicatio basilicarum SS. Petri et Pau­ li, — 1) Festa Domini in aliquibus locis celebrata. a) De Festo SS. Nominis Jesu (2. ian.). De hoc festo iam egimus, cf. superius C. 2. d. 8°. f. b) De Festo SS. Familiae (Dom. post Epiphaniam). Quod iam relatum fuit supra C. 3. d. 3°. c) Commemoratio Baptismi DNJ Christi (13. ian.). De hoc festo quoque sufficiunt superius relata C. 3. d. 4'. d) Festum Inventionis expunctum S. Crucis (3. maii). 1*. Factum historicum huic festo fundamentum praebens est recuperatio S. Crucis e possessione Persarum. Totus orbis catholicus commotus est audita fama S. Crucis a Persis a. 614 raptae ex Hierosolymis, simili modo universa Ecclesia congaudebat victoriae impera­ toris Heraclii (611-641) super Chosroc II. regem Persarum reportatae. Bellum hoc Persicum Iferaclii septem annos durans finem habuit a. 628, quando primogenitus regis Chosroe II., Siroes nominatus, occidit patrem suum cum satrapis coniuratis et cum Heraclio anno 17. imperii eiusdem ( = 628) s perpetuam pacem componit et captivos, quotquot in Perside erant, omnes reddit, una cum patriarcha Zacharia et venerandis lignis, quae Sarbarazas Hieroso- 1296 X. HEORTOLOGIA. lymis abstulerat » (Georg. Cedren., Historian Compend. PG 121, 804). Simili modo referunt hoc Theophanes in Chronographia (PG 108, 673) et Joannes Zonaras historici Byzantini (Annalium L XIV. c. 16 PG 134, 1284). Dies 3 maii est anniversarius relationis S. Crucis Hierosolymam per Heraclium imperatorem, qui anno 628 exeunte S. Crucem Constantinopolim portavit, dein cum eadem S. Cruce ineunte anno 629 in Syria versatus est, eamque 3. maii Zachariae reddidit in s. civitate (Murait, Chronograph. Byz. I, 272. 286, cf. Kellner, Heort. 251). 2°. Origo festi Inventionis S. Crucis. Factum hoc praelaudatum nullam celebritatem nactum est in Oriente, ubi festum S. Crucis iamdudum celebratum fuit Exaltationis die 14. sept, in Occidente econtra inductum est festum Inventionis S. Crucis 3. maii, et quidem in territorio liturgiarum typi Gallicani. a. In Lcctionario de Silos versus 650 iam habetur festum « dies sanctae Crucis » (=Lib. comicus a G. Morin editus), etiam ceteri libri liturgici mozarabici saec. VII. (MEL VI, 318-322), in quo ne verbulum quidem occurrit de inventione S. Crucis per Helenam; Missa fere eadem legitur in sacramentario gallicano (s. VIII.). Missale Gothicum nuncupato (PL 72, 285-286). Manuscripta liturgica e Silos huius festi lectiones referunt, lectiones tres Missae sumuntur ex Apocalypsi, epistola e Phil 2,5-11 (« hoc sentite in vobis... in gloria est Dei Patris »), evangelium e Jo 3,1-17 (pericopa de Nicodemo), hae lectiones non inventionem, sed characterem triumphalem celebrant Crucis (MEL VI, 856-857). Eaedem pericopae legun­ tur in Missali Romano hoc dic, lectiones ergo Missae e liturgia typi Gallicani invectae sunt. b. Festum hoc publicum fuit in Hispania iuxta Codicem legum Wisigothorum editum a rege Reccesuintho (649-672. Lib. XII. t. III. 1. 6. cf. MEL V, 463). Festum hoc n Inven­ tionis », ut dictum est, primitus intellecta fuit de recuperatione victoriosa S. Crucis per Heraclium, civitates maritimae huius regni sat arcte connexae fuere Constantinopoli. Huic ideae festivae sat mature addita fuit commemoratio primae inventionis S. Crucis per Helenam, Sic manuscripta Toletana exhibent officium, in quo iam legitur α ex Istoria eglesiastica de inuentione sancte crucis, quam ruperit Elena augusta die V-o nonas Maias » (MEL VI, 743-744). In Missali Bobiensi s. VII.-VIII. iam extollitur momen­ tum primae inventionis. Legi enim debet Evangelium Mt 13, 44-50 (« Simile est regnum caelorum thesauro abscondito in agro, quem qui invenit homo... »), in oratione vero dicitur: « Gratias agamus divinae potentiae, quae tantae salutis vexillum, quod Judaica nobis abscon­ debat malitia, caelestis hodie revelavit clementia. Nam etsi gens perfida Dominum nostrum in sepulcro retinere non potuit, vel ipsa Grucis indicia voluit subfossa celare » (PL 72,511). Festum ergo 3. maii sic paulatim evasit festum primae inventionis per S. Helenam. 3*. Divulgatio festi Inventionis, a. Liturgia Romana Greporiana hoc festum recusavit, die enim 3. maii recolitur Natale SS. Alexandri, Eventii, Theoduli (Hadrian, n. 103. et Paduan, n. XCI1I., in Paduano Missa inventionis Crucis est interpolatio serioris aetatis cf. ed. Mohlberg n. XCIV). Liturgia autem Gelasiano e Gallia recepit festum Inventionis, Gelasianum primigenium habet festum (Wilson p. 172), item Gelasiana saec. VIII. seu « Iuniora ». Orationes horum librorum leguntur nunc in Missali Romano. b. Liturgia Franco-Romana dein utrumque festum retinens S. Crucis, festo 3. maii exclusive voluit recolere inventionem per S. Helenam, dic autem 14. sept, celebrare intendit ■ exaltationem » i.e. recuperationem S. Crucis ab Heraclio factam. c. In Missali Piano (1570) remansit utrumque festum, Clemens VII. bulla « Cum in Ecclesia » festum Inventionis evexit ad gradum dp. II. cl. Saec. XVIII-o Congregatio a Benedicto XIV. ad reformandum breviarium constituta etiam cum festo Inventionis S. Cru­ cis se occupavit (a. 1741), quidam supprimere voluerunt hoc festum, alii autem unire id maluerunt cum festo 14. sept., dum tandem ii victores manserunt, qui statum quo intactum relinquendum esse consuerunt (Roskovany, De breviario V, 545). 4*. U festum tamen superfluum fuit; eaedem ideae recolebantur die 14. sept., qui insuper verum datum invent onis historicae est; (infra g. 1 °.) inventio diei 3. maii erat tantum reduplicatio quaedam festi in liturgiis typi Gallicani, festum vero primitus celebratum in liturgia Romana erat dies 14. sept. Ideo reformatio Novi Codicis Rubricarum anno 1960 festum diei 3. maii expunxit, quin hoc facto asserere voluisset hanc inventionem historice negandam esse (NCR Var. 8, b.). c) Festum Pretiosissimi Sanguinis (1. iul.). 1 ", Primo considerandum est fundamentum dogmaticum variaeque species cultus SS. Sanguinis. Apposite distinguendum est inter varias species Sangui­ nis Christi. F) Tempus exlracycl. 1297 a. Est sanguis eucharisticus, cui, ut expositum est in tract. De SS. Eucha­ ristia, cultus debetur latriae absolutus. b. Est sanguis naturalis, unitus corpori Christi, qui item eiusmodi actu latriae absoluto colendus est. Quod sequitur ex eo, quod Verbum in Incarna­ tione etiam sanguinem assumpsit. Pauci fuere, ut Durandus, mirandarum sen­ tentiarum fautor, qui opinati sunt, Verbum sanguinem non assumpsisse, quia sanguis non pertineret ad identitatem suppositi Christi. At conclusione theolo­ gica possumus deducere, sanguinem pertinere ad assumptam humanitatem. S. Paulus enim dicit: « Quia pueri communicaverunt cami et sanguini, et ipse similiter participavit eisdem n (Heb 2, 14). S. Cyrillus Alex, candide affirmat: e Verbum porro carnem factum esse, nihil aliud est, nisi similiter ac nos came et sanguine participasse » (Ep. adprob. a Cone. Chalced.). Conclusio vero inde fit. quod gutta sanguinis unica iuxta doctrinam Ecclesiae « propter unionem ad Verbum pro redemptione totius humani generis suffecisset » (Clemens VI., Denz. 550), atqui sanguis tunc solum potest sufficere ad redemptionem, si hy­ postatice unitus est Verbo. Eamdem fidem enuntiat etiam Ecclesia orans: « Deus qui unigenitum Filium tuum mundi Redemptorem constituisti ac eius sanguine placari voluisti » (oratio festi), vel aliter: « Ut plena sit redemptio, sub torculari stringitur, suique Jesus immemor, sibi nil reservat sanguinis » (hymnus litur.). c. Sanguis Christi effusus ideoque a corpore separatus triduo passionis ado­ randus fuit, de qua quaestione saec. XV-o acriter disputatum est. Fratres Prae­ dicatores affirmativam, Minores autem negantem sententiam defendebant. Pius II. 1464 prohibuit disputationes (Denz 718). Nunc sententia habetur com­ munis, quod sanguis Christi etiam triduo passionis divinitati unitus ideoque adorandus fuit. Ratio invenitur in analogia cum corpore, quo sepulto, Symbo­ lum Apostolorum profitetur Christum esse sepultum. ad corpus autem pertinet etiam sanguis. Omnino autem certum est Christum in resurrectione sanguinem effusum reassumpsisse, ut merito dicit S. Thomas: « Totus sanguis, qui de corpore Christi fluxit, cum ad veritatem humanae naturae pertineat, in corpore Christi resurrexit, et eadem ratio est de particulis omnibus ad veritatem et inte­ gritatem humanae naturae pertinentibus η (III q. 54 a. 2. ad 3.). d. Sanguis naturalis in guttulis forsitan remanens coli debet cultu latriae relativo superiore sicut ipsa vera Crux Christi. (1) Tales guttulae possent esse remanentes in instrumentis passionis vel in linteis, eadem quaestio agitari po­ tuisset Christo vivente, v.gr. de guttulis in circumcisione vel vulnerationibus fortuitis in vita terrestri effusis. Etsi quidam, ut Gregorius de Valentia, tenebant etiam tales guttulas actu hypostatice unitas mansisse cum Verbo, hodie omnibus magis arridet sententia quod illae guttulae unitae solummodo fuerint cum Verbo, dum in corpore erant, separatione facta autem dimissae sunt ex unione (Zubizarreta III, 394). — (2) Ecclesiae praxis ideo talibus guttulis remanentibus qua reliquiis assignat cultum eundem ac particulis verae Crucis, quod pluries declaratum fuit, optime autem conspici potest e casu quodam Veronensis dioeceseos. Anno 1827 in parochiali ecclesia Valpolicellae asservabatur reliquia guttae sanguinis DNJChristi, et velum BMVirginis eodem sanguine aspersum. Occasione publicae expositionis hae reliquiae ad altare SS. Sacramenti adferri consueverunt, ibi collocatae sunt in throno Sanctissimi, a celebrante utroque genu adoratae, triplici ductu thurificatac, postremo populus istis reliquiis bene­ dictus est, sicut cum Sanctissimo, demum in tabernaculo repositae sunt. Cultus 1298 X. IIEORTOLOGIA. hic tamquam « indebitus » a SCRit. prohibitus est, permissaeque fuere « tan­ tummodo illae venerationes, et cultus significationes quae conveniunt reliquiis de Cruce DNJChristi » (d 2660. cf. Suffrag. ad hoc decr. Coll, authent. torn. IV, 294-298. Similis decisio in d 3176 anno 1868). e. Apparitiones Sanguinis Christi miraculosae si miraculum revera contigit, quod vix negari potest aliquando factum esse, (1) duplici modo factae sunt. Primo: vinum consecratum effervescit ct sanguinis visibilis naturalis speciem prae se fert, secundo modo: Hostia consecrata sanguinis guttas profundit, vel in ea apparent guttulae quaedam sanguinis. Iuxta doctrinam S. Thomae talibus in casibus non fit deceptio, quia fit in figuram veritatis, sc. ad ostendendum per hanc miraculosam apparitionem, quod in Sacramento est vere corpus et sanguis Christi, quibus indicatur a S. Doctore Communi finis talis miraculi. — (2) Quoad veritatem talis miraculi eucharistici S. Thomas docet aliquoties ap­ paritionem seu immutationem fieri « ex parte videntium, quorum oculi immu­ tantur tali immutatione, ac si expresse viderent exterius carnem, vel sanguinem, vel puerum, nulla tamen immutatione facta ex parte sacramenti ». Aliquoties autem « contingit talis apparitio non per solam immutationem videntium, sed specie quae videtur realiter exterius exsistente et hoc quidem videtur esse, quando sub tali specie ab omnibus videtur et non ad horam, sed ad longum tempus ita permanet » (III q. 76 a. 8). — (3) In hoc secundo casu duplex exsur­ git quaestio. Primo: Quid fit circa realem praesentiam eucharisticam, — se­ cundo: qualis consequenter cultus tali Hostiae vel sanguini, si reponantur, exhiberi debet. Quoad primam quaestionem (quoad realem praesentiam) 1res hypotheses possibiles sunt (cf. Doronzo, Dc SS. Eucharistia I. 445-446). I. Id quod apparet, est extra species seu in aere circumstanti, et tunc evidens est, praesentiam realem non solvi, cum nulla immutatio fit in ipsis speciebus. Hanc hypothesim ut pure possibilem Doronzo refert, notans, quod a nullo theologo eligitur, nec a S. Thoma refertur. — II. Sententia Alex. Halensis ct aliorum putantium, quod in tali apparitione ipsum corpus Christi sacramentaliter prae­ sens se visibiliter apparendum praebet, in quo casu realis praesentia non sol­ vitur. At haec hypothesis contradicit Thomae dicenti: « Corpus Christi non potest in propria specie videri, nisi in uno loco, in quo definitive continetur. Unde cum videatur in propria specie, et adoretur in caelis, sub propria specie non videtur in hoc Sacramento n (1. cit.). — III. Manet ergo, ut tertia solutio. S. Thomae, quod « manentibus dimensionibus, quae prius fuerant, fit miracu­ lose quaedam immutatio circa alia accidentia, puta figuram et colorem, et alia huiusmodi, ut videatur caro, vel sanguis ant etiam puer... Et sic patet, quod remanentibus dimensionibus, quae sunt fundamenta aliorum accidentium,... remanet vere corpus Christi in hoc Sacramento η (I. cit.). — (4) Ad secundam ergo quaestionem (qualis cultus sit) respondendum est: « Tn tali apparitione facta, eadem reverentia exhibetur ei, quod apparet, quae etiam primo exhibe­ batur », nam o etiam tali apparitione facta, Christus est sub hoc Sacramento » (ib. sed contra). Itaque dum Hostia sanguine aspersa vel vinum in modum sanguinis effervescens non corrumpantur, cultus latriae absolutus iis debetur. 2°. Historia cultus relativi, a. Medio aevo, quantum videtur, non existebat festum Sanguinis Christi naturalis peculiare, multa vero fuerunt festa particu­ laria localia reliquiarum Sanguinis, insuper adhuc plures erant ecclesiae, ubi talem reliquiam » Sanguinis Christi » asservabant et venerebantur sine aliquo festo Festa supradicta reliquiae Sanguinis plerumque translationem reliquiae F) Tempus exlracycl. 1299 dictae celebrabant. In universa Europa inveniuntur tales reliquiae earumque festa. Quantum scimus primo invenitur festum reliquiae in celeberrimo monaste­ rio Augiae Divitis ( = Reichenau): «Adventus pretiosissimi Sanguinis » die 7. nov. Reliquia quaedam Sanguinis Domini ab Azano duce Carolo Magno donum data est, 7. nov. 923 in monasterium praelaudatum translata et deinceps hoc die cele­ brata fuit, anno 1739 festum assignatum est Fer. II. post Dom. SS. Trinitatis quo die etiam in aliis dioecesibus celebratum fuit (cf. Holweck p. 197). — Inde a saec. XI-XII-o multiplicari coeperunt narrationes et festa reliquiarum Sanguinis Domini. b. Sic in Italia (1) in dioecesi Mantuana inventa esse dicitur anno 1048 reliquia Sanguinis Domini a S. Longino (!) asportata, in crypta ecclesiae abbatialis S. Andreae, festum anniversarium celebratur hodieque (Holweck p. 53). — (2) Saec. XII-o refertur allatio calicis e Caesarea Palestinae, (« ii sacro ca­ tino u) anno 1101, qui calix dicitur fuisse vas in quo Christus vinum consecravit, vel vas, in quo Joseph ab Arimathaea collegit Sanguinem Domini, vas in cathedrali Genuensi asservatur, festum allationis sub titulo « Pretiosissimi San­ guinis » Fer. II. post Trinitatis hodieque celebratur (Holweck p. 197). — (3) Festum « Prodigiosi Sanguinis Nostri Domini » Ferrarae ideo celebratur (28. mart, vel Dom. V. post Pascha), quia in ecclesia S. Mariae de Vado Ferrarensi die 28. mart. 1171 ex hostia consecrata copiosus sanguis profluxus est, festum concessum est a. 1871 (Holweck p. 63. 165). — (4) Celeberrimum mira­ culum accidit Bolsenae a. 1264, quod Urbanum IV. ad indicendum festum SS. Corporis Christi movit. Vix possumus adstipulari opinioni negantium huius facti historicitatem (LfThk II [1959] 577). Festum peculiare miraculum hoc non habuit. — (5) Adhuc saec. XVII-o in Italia translatio reliquiae Sanguinis facta est: Dom. I. maii a. 1651 allata est reliquia Sanguinis Christi in cathedralem Interamni (=Terni) et recolitur in ara maxima (Holweck 145). c. In territorio Gallico per totum medium aevum colebatur reliquia San­ guinis Domini in urbe Billom Arveniae (=Auvergne) Dom. post Ascensionem ( = « Festum Sanguinis Domini u), quam reliquiam e Syria saec. XI-o duo cano­ nici attulerunt, quaeve tempore revolutionis magnae disparuit a. 1793 (Hol­ weck p. 172). Talis reliquia colebatur etiam in ecclesia Busci Domni Isaac , =Au bois seigneur Isaac) in Belgico, festum fuit Dom. post Nativitatem BMV. « SS. Sanguinis Domini miraculosi », festum hoc medio aevo ortum adhuc a. 1772 recolebatur (Holweck p. 339). d. Plurima extant miracula Sanguinis Domini in Germania, ubi plus quam centum referuntur (LfThK II, 548). Iam relata est translatio anni 923 in Augiam Divitem (supra a.), praecipue a saec. XIV-o in Germania crebra habentur festa et peregrinationes Sanguinis Christi. Sic in breviario monasterii Altaensis s. XlV-i legitur officium rhythmicum « In illatione Sanguinis Domini », incipiens cum verbis « Salve sanguis Christi stilla » (Anal. Hmyn. med. aevi 24. 29-30). Celebre fuit festum exeunte medio aevo « Reportatio Sanguinis Domini » die 3. iun. in dioecesi Hildesiensi ( = Hildesheim) et « Adventus Sanguinis Christi » die 19. iun. in dioecesi Basileensi ( = Basel) (Holweck p. 181. 191). Simul tamen etiam adversitas quaedam contra nimiam credulitatem insurrexit: in civitate Wilsnack simultanée 1res hostiae sanguinolentae colebantur, quod archiepiscopo Magdeburgensi displicuit (W. /Xndreas, Deutschland vor d. Reformation. 1932, 181). e. Etiam in regionibus dissitis inveniuntur reliquiae Sanguinis Christi 1300 X. 11EORTOLOGIA. earumque Festa. (1) Sic in Noricegia legitur in Missali Nidrosiensi (=Trondhjcm) a. 1519: « Susceptio Sanguinis Domini » die 12. sept (Holweck 317). — (2) In Hangaria saec. XIV-o habetur festum 8. aug.: « Adventus Sanguinis Christi » in archidioeccsi Strigoniensi et quidem in manuscriptis Missalibus a. 1394 et alio saec. XlV-i (Radô, Libri lit. mss I, 116. 128), abbatia OSB iuxta Gronn (=Baramszentbenedek) talem reliquiam revera possidebat. Reliquia Sanguinis Christi in Hungaria ante devastationem Turcicam (1526) sat multae colebantur, quae aliquoties etiam a Summis Pontificibus recognitae sunt. Sic Eugenius IV. bulla 21. ian. 1434 loquitur de « ecclesia monasterii de bata (=Bataszék) ordinis s. Benedicti Quinqueeclesicnsis dioecesis, in qua iniraculosus sanguis Christi de sacramento eucharistiae emanatus populo publice osten­ ditur » (cf. Kônyi Maria in periodico Regnum, Budapest 1937, 122). Paulus II. 23. iun. 1470 archiepiscopum Strigoniensem et episcopum Wesprimiensem de­ legavit ad inquirendam quaestionem, quod « unus presbyter laurinensis (=Gyor, Raab) in quadam ipsius parochiali ecclesia missam dominico die ce­ lebraret ac post elevationem sacratissimi corporis DNJChristi et ante sanguinis in calice consecrationem, quandam brevem et devotam ipsius orationem sub­ missa voce diceret, oculosque versus ipsum sacrosanctum sacramentum, sive hostiam consecratam, quam ante se super ara altaris tenebat, deflecteret, noveni guttas sanguinis in ipsa hostia visibiliter et miraculose conspexit... ad populum se convertit et hostiam ipsam sanguine respersam ostendit » (Mon. Romana Episc. Vesprim. III, 201-202). 3°. Historia festi SS. Sanguinis Christi, a. Ante saec. XVII. non videtur exstitisse festum Pretiosissimi Sanguinis independens a quadam reliquia locali, quo festo non « adventus, illatio, susceptio d, i.e. translatio reliquiae cuiusdam aut memoria miraculi Sanguinis recolebatur, sed ipsissimus Sanguis naturalis Domini cum Verbo hypostatice unitus. Tale festum in honorem ipsius mysterii Sanguinis Christi celebrare concessum est Trinitariis a primaeva observantia a. 1747, dioecesi Vratislaviensi (=Vroclav, Breslau) a. 1778 et quidem secunda resp. tertia Fer. VI. mensis martii (Holweck p. 68), pro Lusitania tale festum concessum est pro Fer. VI. post Dom. III. Quadr. a. 1794 (Holweck p. 73), pro dioecesi Alexandrina Italiae a. 1841 eodem die. b. Festum universalis Ecclesiae Pretiosissimi Sanguinis Dom. I. iul. reco­ lendum, ortum est solum saec. XIX-o. (1) Pro hoc die prima vice concessum fuit festum Congregationi Pretiosissimi Sanguinis 26. mart. 1822, a S. Gasparo Buf­ falo fundatae, sequenti anno autem multis aliis petentibus. — (2) Sic iam strata erat via ordinationi Pii IX., qui Caietae in exsilio versatus a. 1849 die 10. aug., pace et ordine publico in Statibus Pontificalibus restitutis post distur­ bationes anni 1848, in gratiarum actionem festum hoc sub ritu dp. II. cl. extendit ad universam Ecclesiam Latinam. Electio huius diei videtur profecta esse a festo celebri Valentiae in Hispania, ubi hac Dominica actum est festum SS Calicis DNJChristi », qui a regibus Aragoniac a. 1399 in donum acceptus est et ab Alphonso V. translatus in cathcdralem Valentinam (Holweck, p. 235 s ). — (3) Sanctus Pius X. festum in diem 1. iul. transposuit, Pius XI. autem id ad ritum dp. I. cl. evexit, « quo anni undevicesimi centenarii ab humani generis redemptione (= annus sanctus 1933) memoria in dies perseveret » (CRit 25 apr. 1934), simulque novae lectiones pro II. nocturno praescriptae sunt. Festum nunc est festum I. cl. universae Ecclesiae (NCR Calend.). F) Tempus ext racycl. 1301 4°. Indoles festi, a. Scopus huius festi est ostendere praestantiam infinitam Sanguinis Christi eumque digne celebrare, quia sanguis hic instrumentait modo Redemptionem nobis comparavit. Ideo extollitur Sanguis Domini ut pretium salutis: « Sanguis Christi pretium est! » (S. Augustin, in VIII. lect.). Nosque volumus hoc « salutis nostrae pretium sollemni cultu venerari » (oratio). b. Sollemnis cultus obiectum formale ergo est instrumentalitas Redemptio­ nis, obiectum autem materiale est septuplex effusio huius pretiosissimi San­ guinis. (1) Circumcisionem recolit cultus noster: « Postquam consummati sunt dies octo, ut circumcideretur puer, vocatum est nomen eius Jesus » (I. noct. 1. ant.) — (2) Secunda effusio Sanguinis celebratur in agonia Domini, quando • factus est sudor eius sicut guttae sanguinis decurrentis in terram » (I. noct. 2. ant.). — (3) Tertia effusio sanguinis laudatur in passione, cum Pilatus tradidit Jesum flagellis caesum, dicens: « Innocens ego sum a sanguine Justi huius », populus vero respondit: « Sanguis eius super nos et super filios nostros! » (II. noct. 1-3. ant.). — (4) Quarta effusio sanguinis celebratur in eius dolorosa coronatione: « Exivit Jesus portans coronam spineam et purpureum vesti­ mentum » (III. noct. 1. ant.). — (5) Quinta effusio sanguinis cernitur in Via do­ lorosa: α Baiulans sibi Crucem exivit in eum qui dicitur Calvariae locum, ubi crucifixerunt eum » (III. noct. 2. ant.). — (6) Sextam effusionem sanguinis ve­ neramur in crucifixione, quando n dura moriens Christus in arbore, fudit mul­ tiplici vulnere sanguinem » (hymn. Vesp.). — (7) Septima effusio memorando colitur sanguinis post mortem Domini, cum de latere eius exivit sanguis et aqua, de quo eventu salutifero S. Augustinus loquitur (VII-IX lect.), ut extol­ leret: « habuit ille sanguinem, unde nos redimeret! » c. Magnitudinem mysterii Sanguinis commendant typi varii. (1) Per Mis­ sam recolitur memoria typi sacrificii Crucis: Abel innocenter trucidatus qui typus fuit Christi. Quoniam autem in consecratione innovatur hoc sacrificium semel in aeternum peractum, hoc modo « super altaria aspersionem sanguinis melius loquentem quam Abel, innovemus » (secreta). — (2) Secundus typus ostenditur nobis agnus paschalis a Chrysostomo fuse expositus (IV-VI. lectio), finis est, ut demonstretur: « Vis sanguinis Christi audire virtutem? » — (3) Ter­ tius typus datur in foedere quod Moyses cum sanguine pepigit: » Hic est san­ guis foederis, quod pepigit Dominus vobiscum » (Resp. IL). — (4) Quartus typus demonstratur in visione messianica Isaiae, qui futurum Redemptorem imagine viri illustrat, qui tinctis vestibus venit de Boosa, devictis inimicis, et torcular calcavit solus ideoque vestitus est veste aspersa sanguiie (Vesp. 1.-5. ant.). d. Veritas his typis praenuntiata seu praesagita est. Pontifex futurorum bonorum, de quo agunt lectiones I. noct. (Hebr 9,11-15, 9,16-22 et 10,19-24), quae pericopae per totum officium saepius recurrunt, sicque momentum huius doctrinae inculcant (capitula Vesp. et Horarum, Ep. Missae). Breviter descripto ritu Veteris Legis in die expiationis, laudatur sanguis Christi « qui per Spiritum Sanctum semetipsum obtulit immaculatum Deo ». — (2) Eadem veritas osten­ ditur visione caelesti Agni Dei Apocalypseos, quae panditur nobis antiphonis Laudum: sanguis Agni mactati est medium quo vita peccaminosa (« stolas suas n) laxari innocensque reddi potest ideoque redempti sunt ante thronum Dei et agni et serviunt ei die ac nocte. — (3) Cultus Sanguinis naturalis Chri­ sti connectitur in liturgia cum cultu Sangninis eucharistici: in ant. ad offert, memoratur calix benedictionis, i.e. vinum consecratum, quae communicatio 1302 X. HEORTOLOGIA. Sanguinis Christi est, Missae mysterium nos facit haurire de fontibus Salvatoris, idcirco petit Ecclesia, ut « sanguis eius fiat nobis fons aquae in vitam aeter­ nam salientem » (postcom.). c. Liturgia excitat varios affectus erga Sanguinem divinum. Sic (1) fideles adhortantur, dum colunt Sanguinem Christi ad tenerum affectum: « ...decet nos saltem fundere lacrimas » (hymn. Vesp.). — (2) Poenitentia agi debet, ut christianus « fiat similis protinus angelis et Regi placeat » (ibid.). — (3) Gratiae agendae sunt ob « suavitatem benigni pectoris » (hymn. Mat.), ideoque mise­ ricordias Dei in aeternum cantare debemus (ant. ad Intr.). — (4) Fovenda est fiducia erga Redemptorem qui provocatus culpis nostris, tamen « loquentis protegat nos Sanguinis praesentia » (hymn. Mat.), in mysteriis nempe Christi praesentiatis. — (5) Compassio commendatur et exercetur: « Quot Jesus in praetorio flagella nudus excipit... Frontem venustam corona pungit spinea, clavi pedes manusque perforant » (hymn. Laud.). f) De festo Transfigurationis Domini (6. aug.). 1°. Fundamentum dogmaticum festi est quantum scimus unicum in vita terrestri Christi: metamorphosis, transfiguratio (Mt 17,1-13; Mc 9,1-13; Lc 9,28-36). a. n Transfiguratus est ante eos, (iuxta Lc « facta est dum oraret species vultus eius altera ») et resplenduit facies eius sicut sol, vestimenta autem eius facta sunt alba sicut nix (Mc: « splendentia et candida nimis velut nix, qualia fullo non potest super terram candida facere »). Variae sunt explicationes huius phaenomeni. (1) Falsa est explicatio per excessum Hesychastarum, qui de lu­ mine divino in hac transfiguratione ostenso docuerunt illud lumen fuisse increatum, aeternum et naturale lumen Dei, quod tamen oculis corporeis con­ spici potest. Hoc affirmabant circa 1320 Gregorius Palamas et Gregorius Sinaita, monachi Graeci, pedissequae Simeonis abbatis monasterii Xerocerci versus a. 1000, iuxta quern exercitationibus asceticis profundaque mentis contempla­ tione quietis (=hêsychia) hoc lumen increatum divinum ab omnium oculis conspici potest. Inter exercitationes asceticas principalis fuit oculos cum tota mentis virtute in umbilicum figendi, unde Hesychastae (a saec. XIV-o etiam ■· Palamitae ») vocati, per irrisionem Omphalopsychoi (=iimbilico-animistae) appellati fuere. Doctrina haec tamquam blasphema et haeretica condemnata fuit a Synodo Constantinopolitano a. 1345, at sex annis elapsis ibidem sollem­ niter recepta est et a Graecis schismaticis usque hodie profitetur. Refutatio catholica simplex est: Quidquid est illud lumen transfigurationis, aut creatum est aut increatum. Si increatum est, nullo modo potest oculis corporeis intueri, quod ergo visum est, lumen fuit creatum, sed manifestatio divinitatis (de hoc errore cf. Xilles, Kalcnd. L 235-238). — (2) Moderni rationalistae per defectum peccant, asserentes lumen illud conspectum fuisse quondam naturalem effectum. Quidam dixerunt phaenomenon fuisse hallucinationem (Wcllhausen, Loisy), alii longius procedentes totam narrationem inter mythos redigebant, qua expli­ catione « in historiam, in naturam, in psychologiam offenditur n (Simon-Dorado, Praelect. Bibl. Nov. Test. I. 7. ed. 1955, p. 685). — (3) Recta explicatio optime affertur a S. Thoma: « Claritas illa, quam Christus in transfiguratione assumpsit, fuit claritas gloriae » i.e. resurrectionis, quae claritas gloriae derivatur ab ani­ mae claritate, quae redundat ad corpus. Quod autem haec claritas in vita ter­ restri ante resurrectionem secus numquam visa est. α ex quadam dispensatione F) Tempus exl racycl. 1303 divina factum est. ut in corpore passibili nostrae redemptionis expleret myste­ ria. Non tamen per hoc adempta est Christo potestas derivandi gloriam animae ad corpus », ct hoc fecit per exceptionem semel: in transfiguratione. Unde ulte­ rius quaeri potest: fuitne miraculum haec claritas transfigurationis, ad quod Doctor Communis sic respondet: « Fulgere corporaliter non est miraculosum in corpore glorioso... in corpore Christi (sc. passibili) miraculosus fuit, sicut et hoc ipsum, quod ambulavit super undas maris » (III q. 45 a. 2). b. In transfiguratione Domini apparuerunt tribus discipulis Moyses et Elias cum Eo loquentes, iuxta Lucam (9,31) « visi in maiestate et dicebant exces­ sum (=exitum i.e. vitae finem) Eius, quem completurus erat in Jerusalem ». Moyses apparuit qua legislator Veteris Testamenti, Elias qua propheta praestantissimus, uterque testificaturus Domino, qui haec officia in seipso ad per­ fectionem perduxit. Quoad modum apparitionis iuxta theologos Elias in pro­ prio corpore apparuit, raptus est etenim a terra, Moyses autem in corpore miraculose assumpto et sibi adaptato, eo modo quo angeli corpora assumere possunt atque in eis opera vitae exercere (S. Thomas III. q. 45 . a. 3. ad 2). c. Culmen transfigurationis habetur in nube lucida quae Dominum duosque testes obumbravit et ex qua vox audita est: « Hic est Filius meus dilectus, ipsum audite ». Haec testificatio Patris facta est primo de origine divina Jesu: est α Filius » et quidem non aliqualis, sed « dilectus » (agapêtos) seu « unicus ». vox enim hebr. « yahid » saepe vertitur a LXX hoc vocabulo. « Ea appellatione non effertur dumtaxat ministerialis lesu ad Deum relatio, sed personalis. Non ideo quod Messias, est Dei Filius, Eique unice carus, sed quia Dei Filius est. ideo Pater omnem voluntatem in eo habet, cumque in Messiam elegit » iSi­ mon-Dorado p. 403). d. Significatio transfigurationis optime explicatur a Simon-Dorado (p. 6S5). (1) In transfiguratione illud principaliter agebatur, ut de cordibus discipulo­ rum scandalum Crucis tolleretur » (Leo M. PL 54, 310). — (2) Synoptici notant huic confessioni, quo innuitur Christum voluisse miraculo hoc etiam primatum Petri confirmare et quodammodo obsigillare. — (3) Jesus exhibere voluit quod­ dam praeludium passionis ad portandam Crucem. — (4) Tandem transfiguratio est nobis quoddam praeclarum argumentum de duabus naturis Christi. e. Locus transfigurationis non pertinet ad essentiam facti. Inde a saec. IV-o constans est traditio locum fuisse transfigurationis Montem Thabor, ho­ diernum Dsebel et Tor 562 m. super mare eminentem. De hoc monte vere (relative excelso ct « seorsum » iacente) traditionem nobis produnt S. Cvrillus Hierosolymitanus versus 348 (Catech. 12, 16), S. Epiphanius (t 403), S. Hiero­ nymus (J 420) et omnes alii (cf. D. Baldi, Enchiridion locorum sanctorum, Jeru­ salem 1935, 400-427). Multi catholici, omnesque fere acatholici inde a saec. XIX-o opinantur montem transfigurationis fuisse Magnum Hermon, hodiernum Dsebel es Seikh, et quidem non sine fundamento, rationibus tamen rem evi­ denter minime convincentibus (Simon-Dorado T, p. 680-1). Nostra non interest huius quaestionis investigatio, nam basilicae iam saec. IV-o in monte Thabor fuerunt aedificatae, ideoque historia festi cum hoc monte cohaeret. 2°. Historia festi, a. Festum hoc in Oriente ortum est. (1) Nomen eius est « Metamorphosis », i.e. transformatio, transfiguratio Christi. Certe iam saec. V- o celebratum fuisse demonstrat praxis ecclesiarum Syrorum orientalium sub ditione Persarum viventium, qui sub « Katholiko » Babai (497-503) festum hoc 1301 X. HEORTOLOGIA. una cum Dom. Palmarum receperunt (A. Baumstark, Festbrevier u. Kirchen­ jahr der syrischen Jakobiten, Paderborn 1910, 230 et 260-1). — (2) Syri occi­ dentales (Jacobitae) saltem VIII. saec. iam celebrabant hoc festum, nomen eius fuit « Festum montis Thabor » (=Edâ detur Tâbôr). — (3) Armeni saec. VII-o colebant hanc festivitatem teste Gregorio Arsaruni, qui affirmat festum hoc institutum fuisse saec. IV-o a Gregorio Illuminatore loco festi Vardavar (=Rosa-flamma) a paganis in honorem Aphroditis celebrati, at festum hoc tempore in fontibus Armenis decst (F. G. Conybeare, Rituale Armenorum 510-517). — (4) Baumstark coniecturae instar verisimilis affirmavit festi diem 6. aug. fuisse anniversarium dedicationis trium basilicarum in monte Thabor aedificatarum. b. In fontibus liturgiae typi Gallicani festum hoc non invenitur, quidquid asseruit S. Baumer (Gcsch. Brev. 299), Missale Mixtum ut opus S. Isidoris al­ legans. Mabillon ab eodem venerando viro citatus non affirmat liturgiam Mozarabicam hoc festum cognovisse (PL 72, 174). c. Festum transfigurationis in Occidente primo in liturgia Franco-Romana celebrari coeptum est (cf. J. Ferreres, in Litt. cit.). In martyrologiis Vicensibus (=Vich) iam saec. X-o legitur: « VIII. idus aug. Transfiguratio DNJChristi ». Ferreres ostendit, festum hoc iam saec. XI-o inductum fuisse in multis ecclesiis Galliae, Missale quoddam anni 1038 iam vigiliam habet propriamque praefa­ tionem: « Qui tribus hodierna die assumptis discipulis inter Moysen Eliamque transfiguratus vates praecipuos divinitatis suae gloriam voluit mirabiliter esse conspicuam ». Inde ab 1000 festum hoc etiam alibi celebrari coeptum est, festum enim fuit festum Terrae Sanctae, Silvester II. autem eo tempore α ex persona Hierosolymae devastatae ad universalem Ecclesiam » Occidentem ad liberandam Palaestinam appellavit sicque studium et caritatem (=sympathia) erga terram natalem Salvatoris vehementer excitavit. Intimus nexus originis inter Galliam ct Hungarian! demonstratur eo, quod saec. XI-o primi fontes liturgici Hungariae iam festum hoc exhibent. Invenitur enim in Evangelistario Szelepchcnyiano (Rado, Libri lit. mss I, 179) et in Sacramentario antiquissimo saec. XL (cf. C. Kniewald in JfLw 1935, tom. XV. p. 10). d. Festum universalis Ecclesiae Transfiguratio facta est in memoriam victoriae super Tureas 22. iul. 1456 reportatae per S. Joannem a Capestrano et Joannem Hunyadi. Calixtus III. enim anno sequenti decreto 6. aug. 1457 (« Inter divinae dispensationis arcana ») festum hoc pro tota Ecclesia Latina servandum indixit. At multae dioeceses retinuerunt adhuc saec. XVI-o festum proprium alio die celebrandum: 17. mart, (dioec. Misnensis), 26. iul. (dioec. Audomaripolitana = St. Orner. 1518), 4. aug. (dioec. Lebusana in Posnania), 26. aug. (dioec. Pataviensis = Passau), 3. sept. (Halberstad. 1486). Finem anarchiae huic tandem imposuit Missale Pianum (1570). — Sanctus Pius X. festum evexit ad gradum dp. II. cl. Nunc festum est II. cl. Ecclesiae universae, in Matutino Ps. 88. breviatur (NCR Var. 52). 3 Indoles festi Transfigurationis, a. Ipsum factum historicum memoriae commendatur fidelium: « Illuxerunt coruscationes tuae orbi terrae » (ant. ad intr.), Ps 83. autem extollit « tabernacula », de quibus S. Petrus locutus est. Epistola autem enarrat autopsiam S. Petri testis ocularis, qui cum sociis suis « speculatores facti illius magnitudinis... vocem nos audivimus de caelo allatam, cum essemus cum ipso in monte sancto ». Graduate admiratur gloriam caele- F) Tempus extracycl. 1305 stem Christi Domini: « Speciosus forma prae filiis hominum, diffusa est gratia in labiis tuis », Evangelium vero verbis simplicibus refert factum mirabile. — b. In Transfiguratione revelatur maiestas regalis Christi, ideo excitamur Invita­ torio, ut « Summum Regem gloriae, Christum adoremus ». Etenim — ut hymno canitur — « hic ille Rex est gentium, populique rex iudaici, promissus Abrahae patri, eiusque in aevum semini », hymnus est segmentum ex opere Prudentii (f 405) Cathemerinon vocato. — c. Transfiguratio quoque nostra futura recolitur, praesertim sermone S. Leonis Magni, transfiguratione enim Domini « spes sanctae Ecclesiae fundabatur, ut totum Christi corpus agnosceret, quali esset commutatione donandum, ut eius sibi honoris consortium membra promitte­ rent, qui in capite praefulsisset » (lect. IV.). Idem petit oratio festiva: « ...ut ipsius Regis gloriae nos cohaeredes efficias, ct eiusdem gloriae tribuas esse consortes ». Haec gloriae haereditas nos in caelis exspectat, de qua canit ant. ad off.: «Gloria et divitiae in (lomo eius, et iustitia eius manet in saeculum saeculi, alleluia ». 4°. Benedictio uvae in die S. Xysti 6. aug. legitur iam in Sacramentario Gregoriano (Lietzmann n. 138, 4), in Gelasiano primigenio (Wilson p. 107) idem textus adhibetur pro benedictione novae fabae in Ascensione Domini (cf. supra E. 4. b. 4°. a.); item idem textus pro uva et faba simul sine appositione dici ullius in libro Gelasiani III-o (Wilson p. 294). Haec benedictio uvae est originis pure Romanae, nihilque commune habet cum festo Transfigurationis; Guéranger frustra invocat morem orientalem uvas die 6. aug. benedicendi, unicus textus enim monasterii Grottae Ferratae hoc probans est interpolatio Romana (cf. Franz, Bcned. I, 370-6). Benedictio dein 6. aug., sed aetate, ut videtur praegothica, consuetudo quaedam popularis benedictioni accessit. De qua refert J. Beleth (f 1182), ipse usus enim fuit vinum novum seu « aliquan­ tulum ex matura uva in calicem expressa » consecrare « et quod racemi bene­ dicantur indeque homines communicent n (Divinor, offic. explicatio c. 1-44). Explicatio autem huius usus popularis, non ipsa benedictio uvae, quae est ritus primitialis, sumitur e mysterio transfigurationis: « Ipso die coenae dixit Domi­ nus Jesus apostolis et aliis qui cum ipso coenabant: Arnen dico vobis, posthac non bibam de hoc genimine vitis, donec bibam illud novum in regno Patris mei. Quoniam ergo tunc dixerit ’novum’ et Transfiguratio Domini pertineat ad illum habitum, quem nactus est post resurrectionem, ideo queritur hoc festo vinum novum ». Simili modo dein etiam alii benedictionem uvae et simul con­ secrationem novi vini cum mysterio Transfigurationis explicare consueverunt, sic Sicardus Cremonensis (t 1215 Mitrale IX, 38) et Gul. Durandus (1 1296 Rationale VII, 22) — Usus hic in desuetudinem abiit, cum in Missali Piano (1570) be­ nedictio uvae hac die expuncta fuit, sed sine mentione ullius diei transsumpta cum eodem textu in Rituale Romanum (tit. IX. c. 7, 2). g) Festum Exaltationis S. Crucis (14. sept.). 1°. Historia festi Exaltationis, a. Factum historicum huic festo fundamen­ tum praebens est inventio S. Crucis die 14. sept. 320. qui dies dein anno 335 fuit festum dedicationis duarum basilicarum Anastaseos et Martyrii iuxta Calvariam. Procul dubio certum est factum dedicationis die 14. sept, anno 335, quoniam de eo refert qua testis ocularis S. Eusebius Caesareensis (Vita Constant. IV, 43-47). S. Crucis existent iam Hierosolymitanam versus 348 83 - Rado, Ench. Liturgirum. 1306 X. HEORTOLOGIA. S. Cyrillus sanctae civitatis antistes testatur: « Sanctum Crucis lignum ad hodiernum usque diem apud nos conspicitur... quod per particulas ex hoc loco per universum iam orbem distributum est » (Cat. X, 19,5 et XIII, 4,4). b. Dedicatio haec anni 335 iuxta traditionem fide dignam saec. IV-i eodem die facta est, quo sanctam Crucem invenerunt, quae traditio refertur versus 390 ab Aetheria. De duabus ecclesiis Anastasi et Martyrio dicit: « Harum ecclesiarum sanctarum encaenia cum summo honore celebrantur, quoniam Crux Domini inventa est ea ipsa die. Et ideo propter hoc ita ordinatum est, ut quando primum sanctae ecclesiae suprascriptae consecrabantur, ea dies esset, qua Crux Domini fuerat inventa, ut simul omni laetitia eadem die celebraren­ tur n (c. 48). Inventionis ergo dies est 14. sept. Annus huius inventionis (320) refertur a Chronico fide digno sicdicto Alexandrino (A. Schoene, Eusebii Chro­ nicorum Liber prior, Berolini 1875, I, 234 et C. Frick, Chronica minora, Lipsiae 1892, I, 359). c. Quod S. Crucem S. Helena mater Constantini invenit, ab Aetheria nec affirmatur, nec negatur. Nobis traditio verisimilis videtur, iuxta quam huic Sanctae tribuenda est inventio S. Crucis, etsi quidam recentiores de hac pro­ babilitate dubitant. S. Ambrosius enim a. 395 sic narrat inventionem S. Crucis: « Venit ergo Helena, coepit invisere loca sancta, infudit ei Spiritus, ut lignum Crucis requireret, accessit ad Golgotha et ait: Ecce locus pugnae, ubi est victoria? Quaero vexillum salutis et non invenio... Aperit itaque humum, de­ cutit pulverem, tria patibula confusa reperit... Titulo Crux patuit salutaris... Quaesivit clavos quibus crucifixus est Dominus et invenit » (De obitu Theodo­ sii c. 43-48 PL 16.1463-5). Ambrosius ergo dicit Helenam recognovisse S. Cru­ cem a titulo, nihilque refert de mortuo ad vitam revocato, nec de femina a caecitate liberata, narratio eius simplex veri speciem prae se ferre nobis videtur. Rufinus itidem inventionem S. Helenae tribuit, qui Aetheriae coaetaneus fuit et inter annos 379-399 Hierosolymis vixit (cf. Hist. eccl. I, 7-8 PL 21,475-8). Socrates historiographus (ceterique historici Byzantini) versus 440 scribens fuse describit inventionem trium crucium sub templo Aphrodites per Helenam et S. Macarium episcopum (Hist. eccl. I, 17 PG 67, 117 s.). d. Festum hoc locale dedicationis ecclesiarum S. Crucis mature divulgari VJ coepit, Constantinopoli iam saec. V-o ineunte observatum fuit, Romae versus 690 Sergius Papa ordinationem emisit circa festum Exaltationis S. Crucis, quod tamen verisimiliter iam antea celebratum fuit (Lib. Pontif. ed. Duchesne I, 371). Indolem triumphalem hoc festum iamdudum habuit, festo enim hoc dedi­ cationis (simulque inventionis) Hierosolymis ostendere solebant sollemni modo reliquiam S. Crucis, quod factum est etiam Constantinopoli et Romae, quae urbes capitales etiam partes non mediocres reliquiae S. Crucis possidebant. Ob hanc sollemnem ostensionem vocatum est festum « Hypsôsis - Exaltatio » S. Crucis, quo intelligitur, cur in Oriente re-inventio seu recuperatio Crucis per Heraclium peculiare festum non sit nactum (cf. superius d. 2°). Haec sollemnis ostensio S. Crucis certe iam ante Sergium Romae aderat, Paduanum enim in die natali SS. Cornelii et Cypriani post horum Missam habet unicam orationem α Ad Crucem salutandam in S. Petro » (ed. Mohlberg n. 665), cuius textus evidenter supponit adorationem S. Crucis hoc die factam: « Dens qui unigeniti tui DNJChristi pretioso sanguine humanum genus redimere dignatus es. concede propitius, ut qui ad adorandam vivificam Crucem adveniunt, a peccatorum suorum nexibus liberentur ». Kl. Gamber ideo iure conficit, hanc F) Tempus extracycl. 1307 salutationem cum unica oratione iam in Gregoriano primigenio exstitisse (Wege z. Urgregorianum 1956, p. 47). Tempore ergo S. Gregorii Magni (590-604) festum peculiare nondum aderat, sed ritus tantum adorationis Crucis; aevo autem S. Hadriani L, ut testatur Hadrianum, duplex festum celebratum est exeunte saec. VIII., nam post Missam SS. Cornelii et Cypriani statim legitur Missa: « Item in eodem die XIIII. die mensis septembris Exaltatio Sanctae Crucis » (ed. Lietzmann n. 159), prima oratio est eadem ac supra relata, or. « super oblata n autem seu secreta identica est cum secreta Missalis Romani. Sacramentarium Gelasianum autem (Wilson p. 198) refert orationem diei, quae dein in Missale Romanum transsumpta est (« Deus qui nos hodiema die »). Originem stricte Romanam festi huius demonstrat etiam officium, nam e.gr. ant. 1. Laud. « O magnum pietatis opus « ad litteram desumpta est ex inscrip­ tione metrica oratorii S. Crucis prope baptisterium S. Petri, aedificati a Sym­ macho (498-514). e. Festum ergo Exaltationis Romanum in liturgia Franco-Romana reman­ sit, sed accepit characterem memoriae recuperationis S. Crucis per Heraclinm factae (cf. supra d. 3° b.). Festum Exaltationis dein sub Clemente VIII. a. 1602 elevatum est ad gradum dp. maioris, qui gradus ab ipso Summo Pontifice creatus est (Baumer. Gesch. Brev. p. 490). f. Quia per reformationem S. P. Joannis XXIII. a. 1960 festum Inventionis Crucis 3. maii expunctum fuit qua festum superfluum, sollemnitati vero Exalta­ tionis S. Crucis primigenius honor restitutus, gradus huius abhinc iam unici festi S. Crucis auctus est in festum II. cl. universae Ecclesiae (NCR Var. 7. c.). 2°. Indoles festi Exaltationis, a. Idea principalis festi est a exaltatio » seu glorificatio S. Crucis qua instrumenti Redemptionis, quod fit variis imaginibus. (1) S. Crux est praecipue « Vexillum regis » prodiens ducensque nos in proelium certaminis (Hymn. Vesp.). Omnes dominatores terrae hoc debent regale vexil­ lum sequi : α Sancta Crux extollitur a cunctis regibus, virga regia erigitur, in qua Salvator triumphavit » (2. ant. I. noct). — (2) Crux est lignum vitae, nam aeternam donat nobis vitam, sicque contrarium est illi arbori, cuius « pomi noxialis in necem morsu ruit n, notatumque est lignum vitae, ut illius arboris ■ damna ligni ut solveret » (hymn. Mat.). Ideo teneris verbis invocatur illa arbor, « inter omnes arbor una nobilis, silva talem nulla profert, fronde, flore, ger­ mine « (hymn. Laud.). Sic verum fit, quod ant. 2. III. noct. canit: « Per lignum servi facti sumus et per sanctam Crucem liberati sumus: fructus arboris se­ duxit nos, Filius Dei redemit nos, alleluia », ideoque merito celebratur verbis exstaticis: « Haec est arbor dignissima, in medio paradisi situata, in qua salutis auctor propria morte mortem omnium superavit. » (Resp. 3.). — (3) Crux est signum triumphale, redempti enim per eius instrumentalitatem accipiunt gra­ tias, quibus vincere queant, idcirco laudatur instrumentum victoriae: α O Cru­ cis victoria et admirabile signum, in caelesti curia fac nos captare triumphum » (ant. 1. II. noct.), ideoque α nobile trophaeum Crucis ab universis christicolis adoratur per saecula » (3. ant. II. noct.). b. In Cruce i.e. in Redemptione est salus nostra, ideo « gloriari oportet in Cruce, in qua est salus, vita et resurrectio nostra » (ant. ad. intr.), per Crucem precamur Deum, ut « eius redemptionis praemia in caelo mereamur » (Oratio). Christus de morte in patibulo Crucis dixit: α Et ego si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum » (Evangel.); ipsum Auctorem salutis precamur in 1308 X. HEOKTOLOGIA. secreta « eius sanguine saginandi, per quem Crucis sanctificatum est vexillum », ut «perenniter eius gloriae salutaris potiamur effectu ». c. Indoles quoque apotropaeica extollitur S. Crucis: « Ecce Crucem Do­ mini, fugite partes adversae, vicit leo de tribu Juda » (ant. 3. Vesp.), intelligunlur etiam inimici, sicut hostes Crucis: « Per signum Crucis ab inimicis nostris libera nos Deus noster n (5. ant. Vesp. et Comm. Missae). Liberationis scopus est: « Protege Domine, plebem tuam per signum sanctae Crucis ab omnibus insidiis inimicorum omnium: ut tibi gratam exhibeamus servitutem et acceptable fiat sacrificium nostrum » (ant. ad. offert.). h) Festum Domini Nostri Jesu Christi Regis. 1°. Historia festi. Festum hoc, inter festa Domini recentissimum, institutum fuit a Pio XI. die 11. dec. 1925 (AAS 1925, 593-610), radicibus tamen suis apprehendit totam historiam et vitam Ecclesiae. a. Decursu temporum imago Christi sub variis respectibus considerata fuit. (1) Evangelia synoptica magis « Filium hominis » depingunt, qui pertransiit benefaciendo, S. Joannes vero magis divinum Verbum attingit, eius divini­ tatem in luce ponendo. S. Paulus et Apocalypsis S. Joannis autem maiestatem regalem Christi extollunt, eandem quae iam etiam penes Synopticos indigitatur. S. Paulus enuntiat de Christo: « Oportet illum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius » (1 Cor 15,25), idcirco Dominus est « supra omnem principatum et potestatem et virtutem et dominationem et omne nomen quod nominatur non solum in hoc sacculo, sed etiam in futuro » (Eph 1,21). Apocalypsi autem statuitur Christus tamquam « princeps regum terrae » (1,5), qui vincet adversarios Dei, « quoniam Dominus dominorum est et Rex regum » et « habet in vestimento et femore suo scriptum: Rex regum et Dominus domi­ nantium » (17,1-1 et 19,16). Regnum vero huius Regis, ut in visione tuba canitur, perpetuum est: « Factum est regnum huius mundi Domini nostri et Christi cius, et regnabit in saecula saeculorum. Arnen » (Ape 11,15). Sic habentur iam initio christianae religionis duo modi considerandi Christum: prior modus magis humanas contemplatur proprietates, alter magis divinas, unus speculatur Christum magis historicum, alter magis Christum glorification. — (2) In coe­ meteriis et apside basilicarum conspicitur « maiestas Domini » seu Christi glo­ riosi, in ecclesiis stilo Romanistico aedificatis magis illustratur Rex Christus, tunica vel regali veste indutus, diademate coronatus, qua victor triumphans super mortem. At negari non potest, nullam aetatem oblitam esse Christi fa­ ciem humanam eiusve vitam terrestrem, sicut nec aetas Gothica, quae adeo tenero modo coepit recolere Christi passionem, ciusque terrestrem vitam cormalosque eius, non intermisit honores exhibere Christo glorificato. Ideo falsum est, sicut quidam nostrorum temporum scriptores faciunt, nimiam et insto acriorem distinctionem facere inter Christum « historicum » et « pneumaticum vel glorificatum », ut monet Mater Ecclesia (MDei n. 160), magisque falsum esset affirmare Christum glorificatum occultatum fuisse, et quasi e sua sede dcicctum esse, in eiusque locum invectum esse Christum terrenam vitam agentem (ibid.). Solummodo quandoque haec vel illa vita — terrestris vel glorificata — elata est iuxta necessitates temporum invicem succedentium, quan­ doque autem ipsa Ecclesia necessarium duxit aliquod momentum magis in­ culcare. b. Hoc factum est circa regalem maiestatem Christi sub pontificatu Pii XI F) Tempus exlracycl. 1309 Causae vero ad. inducendum peculiare festum ab eodem Summo Pontifice san­ ctae memoriae ab ipso indicantur sequentes. (1) Christus lexque eius submota est: « Plerique mortalium lesum Christum sanctissimamque eius legem cum a sua ipsorum consuetudine et vita, tum a convictu domestico et a re publica submoverunt » (Encycl. « Quas primas n AAS 1925, p. 593. quae abhinc alle­ gabitur). Quod dein ulterius declaratur: laicismus tamquam « pestis aetatis nostrae » serpit, cuius effectus enumerantur: Christi imperium in omnes gentes negari coeptum est, item negatum ivit ius Ecclesiae divinum humanum genus docendi, et regendi, paulatim Christi religio aequari coepit cum falsis religio­ nibus, deinceps potestati civili subiici, imo eousque progressum est, ut naturalis quaedam religio loco divinae substitui incoepta est, nec civitates defuere, quae censerent se Deo posse carere » (p. 604-5). — (2) Declaratio maiestatis regalis Christi dein secundo « ad pacem redintegrandam stabiliendamque efficacius » visa est Summo Pontifici (p. 593, quod fusius sic explicatur: sata sunt ubique inter populos discordiarum semina flammaeque invidiarum conflatae, intemerantia cupiditatum haud raro specie publici boni caritatisque patriae obtegitur, eversa funditus est oblivione ac neglegentia domestica pax, ideoque familiae communio ciusve stabilitas labefactata (p. 605). c. Medium efficax ad medenda mala supradicta optimum est agnitio re­ giae Christi potestatis quam sequuntur incredibilia beneficia seu emolumenta: insta libertas — disciplina — tranquillitas — concordia — pax (p. 601). d. Haec agnitio maiestatis regalis optime fit per institutionem festi: « Cum regiae Salvatoris nostri dignitatis cognitionem disseminari quam latissime opor­ teat, ad rem nihil magis profuturum videtur quam si dies festus Christi Regis proprius ac peculiaris instituatur, festa enim maiorem habent efficacitatem, quam quaelibet magisterii documenta, nam universos docent fideles, non semel, sed quotannis, et non solum mentem sed et animos percellunt (p. 603). c. Festo instituendo viam sternebant inde ab exeunte saeculo — ut Pon­ tifex dicit — Christi Regis cultus per plurimos libros magna linguarum varie­ tate scriptos; dein consuetudo in paene innumerabiles familias inducta dedica­ tionis Sacratissimo Cordi Jesu factae, item talis dedicatio singulorum Regnorum, ct totius generis humani ineunte novo sacculo XX-o; demum frequentissimi conventus tum particulares, cum generales eucharistici aetate nostra agere soliti ,p. 606). Accesserunt « plurimorum Patrum Cardinalium, Episcoporum fideliumque preces » peculiare festum Christi Regis in ecclesiasticam liturgiam inducendum petentes (p. 595). f. Cur praecise anno 1925 haec institutio festi facta est, declarat Pius XI.: « Hoc anno per saecularia Concilii Nicaeni sollemnia vindicatam commemora­ vimus Verbi Incarnati cum Patre consubstantialitatem, qua eiusdem Christi in omnes populos imperium, tamquam fundamento suo, nititur » (p. 607). Revera fundamentum dogmaticum regiae potestatis Dci-Hominis est unio hypostatica, vi cuius ex hominibus assumpta natura unitur Personae secundae SS. Trinita­ tis, eo ipso ergo non solum Mediator natus est a primo momento Incarnationis suae, non quadam nominatione vel mandato, sed ipso facto hoc mirando est etiam ob cius deitatem Rex totius creationis. g. Terminus festi est Dominica ultima mensis octobris, quae sc. Festum Omnium Sanctorum immediate antecedit. (1) Varii termini festo huic propositi sunt a liturgistis: Dom. infra octavam Epiphaniae, Dom. infra octavam Ascen­ sionis, Octava dies Festi SS. Cordis etc. (cf. Schuster, Lib. Sacramentor. IX, 69 1310 X. HEORTOLOG1A. versio germ.). — (2) z\t melius visum est S. Sedi diem distinctum eligere, ut huic diei « quaedam inesset regiae ipsius dignitatis et significatio et celebratio » (p. 608). — (3) Electus est dies Dominicus et quidem e ratione pastorali: aut divino Regi non modo clerus litando et psallendo officia praestaret sua, sed etiam populus, ab usitatis occupationibus vacuus, in spiritu sanctae laetitiae, oboedientiae servitutisque suae praeclarum Christo testimonium daret » (ibid.). — (4) Cur postrema Dominica octobris electa sit, eo explicatur a Sancto Patre, quod hac Dominica α fere cursus anni liturgici clauditur, ita enim fit, ut vitae lesu Christi mysteria ante per annum commemorata sacris Christi Regis sollemnibus veluti absolvantur et cumulentur, et antequam Omnium Sanctorum gloriam celebremus, Illius praedicetur efferaturque gloria, (pii in omnibus Sanctis et electis triumphat » (p. 60S). Aptissime revera coniungitur celebritas Christi Regis sollemnitati Omnium Sanctorum, qua invitamur ab Ecclesia: « Regem regum Dominum, venite adoremus, Quia ipse est corona Sanctorum omnium ». — (5) Nov. Cod. Rubricarum in III. nocturno Ps. 88. abbreviavit Var. 57); est festum I. cl. universae Ecclesiae praecedentia gaudens (NCR 91,3). 2°. Indoles festi Christi Regis, a. Ipsa idea festiva semper celebrata fuit in s. liturgia, utique non exclusive. (1) Semper celebrata est maiestas regalis Domini: Tempore Adventus expectamus « Regem venturum Dominum », «qui regnaturus est in populo Israel... ct introibit Rex gloriae » (1. resp. Dom. L). Hic Rex Salvator futurus veniet α coronam regni habens in capite suo » (4. resp. Dom. II), ideoque α adorabunt eum omnes reges terrae omnes gentes servient ei » (6. resp. Dom. III.). Spiritus totius Adventus exprimitur respon­ sorio: α Intuemini, quantus sit iste, qui ingreditur ad salvandas gentes, ipse est Rex iustitiae, cuius generatio non habet finem » (Dom. IV. resp. 9). — (2) Tem­ pore natalitio non solum Infans divinus celebratur, sed etiam « Rex pacificus », videbimus enim « Regem regum procedentem a Patre, tamquam sponsum de thalamo suo » (ant. Magn. I. Vesp.). Causa gaudii assignatur verbis: « Hodie nobis caelorum Rex de Virgine nasci dignatus est » (1. resp.), nam « genuit puerpera Regem, cui nomen aeternum » (2. ant. Laud.). Epiphania praecipuum festum est regalitatis Domini, stella sicut flamma coruscans « Regem regum Deum demonstrat », magi dixerunt: α Hoc signum magni Regis est », (Magn. Vesp.), crudelis Herodes « Deum Regem venire » timuit (hymn.). Psalmi festivi psalmi sunt regales maiestatem Christi extollentes, « reges Tharsis (i.e. domi­ natores terrae ultimae) et insulae munera offerent Regi Domino » (2. ant. II. noct.), « currunt Magi ad regales nuptias » et « magno Regi munera obtule­ runt » (ant. Bened. et 5. ant. Laud.). Regalis maiestas Domini celebratur etiam festo completivo cycli natalitii, festo Purificationis, in cuius honorem canitur: ■t Adorna thalamum tuum, Sion, et suscipe Regem Christum » (1. resp.), hoc die factum est α quod senex Puerum portabat, Puer autem senem regebat » (8. resp.). — (3) Tempore poenitentiali cycli paschalis iam a Septuagesima incipit salutatio Regis Christi in officio « Laus tibi Domine Rex aeternae glo­ riae », qui deinceps ut Dominus regnans a ligno celebratur, praesertim Hebdo­ mada Sancta. Dom. in Palmis est sollemnis adclamatio Christi Regis, inde a 1 Vesp. colitur hymno « Vexilla Regis prodeunt », « supernus Rex » adoratur hymno « Lustra sex », culmen attingit celebratio Regis in ordine instaurato, processione cuius finis inculcatur inscriptione α Hymnus ad Christum Regem » Gloria laus et honor), ant. 7. « Ave Rex noster. Fili David », et oratione nova, F) Tempus extracycl. 1311 quae processionem regalem concludit: « Domine Jesu Christe, Rex ac Redem­ ptor noster... » Regalitas Christi iterum extollitur Fer. VI. Pass, et Mortis Do­ mini, a quoniam Domini est regnum et ipse dominatur in gentibus » (Ps 21), historia Passionis Domini legitur iuxta Joanncm, qui prae ceteris Evangelistis fusius enarrat colloquium de regali maiestate Christi. — (4) Tempore gaudioso cycli paschalis recolitur « tanti Regis victoria », omnia « aeterni Regis splen­ dore illustrata » sunt (Exultet), qui « caelo aperto, subditum regem tenebrarum trahit », nosque omnes « ad regias Agni dapes invitat » (Hymn. Vesp.), α Rex ille fortissimus » (hymn. Laud.). Festivitas eminenter regalis consideranda est Ascensio Domini, a Exaltate Regem regum et hymnum dicite Deo, alleluia! » invitamur I. Vesp. (4. ant.), est enim a aeternus Rex altissimus, Redemptor et fidelium » (hymn. Mat.), cuius naturalis dignitas regalis coronata fuit in Ascen­ sione, cum a aeterni Patris recepta consessu illius gloriae sociaretur in throno, cuius naturae copulabatur in Filio » (S. Leo M. 5. lect.), per quae a Dominus in caelo, alleluia, paravit sedem suam » regalem (2. ant. III. noct.). Officium clauditur suspirio: a O Rex gloriae, Domine virtutum, qui triumphator hodie super omnes caelos ascendisti, ne derelinquas nos orphanos! » (Ant. Magn. II. Vesp.). — (5) Tempore extracyclico quoque non intermittitur veneratio Christi Regis. Festo Corporis Christi invitamur, ut α Christum Regem adoremus, do­ minantem gentibus, qui se manducantibus dat spiritus pinguedinem ». In festis Sanctorum quoque monemur Regem Apostolorum, Regem Martyrum, Confes­ sorum, Virginum: Dominum adorare. Glorificatio Christi Regis praesertim in Laudibus fit, sufficit recolere Psalmos regiam dignitatem celebrantes (Pss 92. 46. 5. 95. 66. 96. 145. 97). — (6) Monendum tamen est s. liturgiam minime exclusive Christum ut Regem colere, enimvero, docente Pio XII.: α Liturgia totum nobis Christum proponit in omnibus vitae suae condicionibus, eum nempe qui Aeterni Patris est Verbum, qui e Deipara Virgine nascitur, qui veri­ tatem nos docet, qui aegrotos sanat, qui maerore affectos solatur, qui dolores patitur, qui moritur, ac deinde qui ex triumphata morte resurgit, qui in caeli gloria regnans Paraclitum in nos immittit Spiritum, qui perpetuo denique in Ecclesia sua vivit » (MDei n. 161). b. Ideae festivae officii breviter hae possunt recenseri. (1) In Vesperis ob oculos ponitur universalitas regni Christi: est regnum universale quoad tempus, thronus eius erit firmissimus in perpetuum (1. ant.), regni eius non erit finis (Magn.), regnum eius sempiternum est (2. ant). Dein habetur universalitas quoad subditos: omnes reges servient ei (2. ant.), loquetur pacem gentibus 3. ant.). Rex erit in lucem gentium (5. ant.). Iure ergo adclamatur perfecta universalitas: Christus-Rcx est « saeculorum princeps » et « Rex gentium » (hymn.). Eadem universalitas paulo aliter affirmatur ab antiphonis Laudum. — (2) Antiphonae Matutini praecipue factum dignitatis regalis a Deo conditum esse extollunt. Christus est Rex a Deo constitutus (1. ant.), qui gloria et honore eum coronavit (2. ant.), ipse Deus primogenitum eum posuit (8. ant.), thronus cius stabilis est itaque coram Deo sicut sol et luna (9. ant.). Octo Psalmi nocturnorum omnes sunt Psalmi « regales ». — (3) Lectiones I. nocturni huic dignitati regali fun­ damentum struunt dogmaticum legendo Coi 1,3-23. Translati sumus in regnum dilecti Filii Dei, qui est imago Dei, ut homo est primogenitus omnis creaturae: in hoc radicatur potestas eius regalis, « in ipso condita sunt universa in caelis et in terra ». Altera radix huius dignitatis invenitur in eo, quod est Caput corporis Ecclesiae, « ut sit in omnibus ipse primatum tenens ». Rex est tertio. 1312 X. HEORTOLOGIA quia fuit « pacificans per sanguinem Crucis eius sive quae in terris, sive quae in caelis sunt ». — (4) Lectiones II. noct. desumptae ex Encycl. « Quas pri­ mas » conclusiones deducunt ex hac dignitate regali. Christus debet regere in mentibus hominum, quia ipse est Veritas, in voluntate hominum, quoniam in eo voluntas divina et humana perfecte concordant, Rex est demum Cordium, nam benignitate et mansuetudine animos allicit omnium (I. lect.). Dein enar­ ratur natura huius principatus: triplex habetur potestas. Potestas legislative, cui oboediri debet, secunda est iudiciaria, qua « praemia et poenas hominibus adhuc viventibus iure suo defert », et est demum exeeutionis, « utpote cuius imperio parere omnes necesse sit » (II. lect.). Demum character huius regni dilucidatur: est praecipuo modo quidem spirituale, non de hoc mundo, sed turpiter erraret, qui « a Christo homine rerum civilium quarumlibet imperium abiudicet, cum is a Patre ius in res creatas absolutissimum sic obtineat, ut omnia in suo arbitrio sint posita » (III. lect.). — (5) Lectiones III. noct. referen­ tes homiliam S. Augustini, exponunt Evangelium dc regali dignitate Christi. — (6) Affectus varii excitantur, praecipue in hymnis. Adorationem latriae erga Christum Regem respirat integrum officium: « Te nos ovantes Regem supre­ mum dicimus n (hymn. Vesp.), « Jesu tibi sit gloria, qui sceptra mundi tempe­ ras » (doxologia diei). — Regi nostro fidelitatem promittimus: « Tibi volentes subdimur, qui iure cunctis imperas! » (hymn. Mat.). — Precari iubemur pro extensione universali Ecclesiae: « Tuo amore devios ovile in unum congrega!» (hymn. Vesp.). — Obsecrare monemur Deum, ut restituatur honor publicus regali maiestati Christi: « Colant magistri, indices, leges et artes exprimant, submissa regum fulgeant tibi dicata insignia » (hymn. Vesp.). — Deprecari excitamur pro pace mundi: « Non arma flagrant impia, pax usque firmat foe­ dera » (hymn. Laud.). c. Ideae Missae. Regalis dignitatis una radix est passio et mors Christi, ideo canitur ant. ad intr. hymnus apocalypticus: « Dignus est Agnus qui oc­ cisus est, accipere virtutem... » Collecta doctrina S. Pauli fundatur: humanum genus origine unum ob peccatum originale dissociata est, « disgregata », iam non una grex, sed multae hostiliter infensae, medicina invenitur in obsequio erga Christum Regem, idcirco precamur, ut « cunctae familiae gentium, peccati vulnere disgregatae, eius suavissimo subdantur imperio ». Epistola fundamen­ tum rcgalitatis declarat, sicut in I. noct. brevius ex Coi 1,12-20: est unio hy­ postatica. Graduate et Versus alleluiaticus describunt universalitatem regni Christi. Universalitas extollitur localis: « Dominabitur a mari usque ad mare »; dein universalitas personalis: « Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes servient ei »; demum universalitas temporalis: « Potestas eius potestas aeterna, quae non auferetur, et regnum eius, quod non corrumpetur » (vers, allot). Haec triplex universalitas tamen solummodo pedetentim se exserit, de iure est perfecta, de facto sub indice lis est, adversarii destruere et impedire conantur hanc universalitatem, quae demum tantum in fine saeculorum perfecta erit. In Euangelio Christus indolem potestatis regiae Pilato explicat (Jo 18, 33-37). Ant. ad offert, loquitur de haereditate Christi iuxta Ps 2,8 quae est subiectio gentium sub cius imperio, secreta proleptico modo iam ipsum Sum­ mum Pontificem offert, ut cunctis gentibus unitatis et pacis dona concedantur. Praefatio recenter composita stilum tamen praefationum antiquarum optimum prae se fert cclebratque Regis universorum aeternum sacerdotium quo redem­ ptionem humani generis peregit, haec redemptio completa universale regnum F) Tempus extracycl. 1313 constituit, cuius regni qualitates enumerantur: sanctitas, iustitia, amor et pax. Regem gloriae in solio sedentem salutat ant. ad coin., nosque de militia eius gloriantcs Deum precamur, ut cum Ipso in caelesti sede iugiter regnare pos­ simus (postcom.). i) Festum Dedicationis Archibasilicae SS. Salvatoris (9. nov.). 1°. Historia basilicae, a. Basilica in aedibus Lateranorum fundata est, has aedes immensas Nero confiscavit sicque deinceps ad fiscum imperialem perti­ nebant. Aedes Constantinus in dotem accepit a Fausta uxore, sorore Maxentii, dein Papae Miltiadi dono dedit, ibique celebratum est primum concilium contra Donatistas « in domo Faustae in Laterano » (Optat. Milevit. PL 11,931). Exinde aedes factae sunt residentia Romani episcopi, per decursum saeculorum « patriarchium » appellatae. Quando basilica privata Lateranorum in christianam basilicam cultualem transformata sit, quaeve fuit dies dedicationis, nescimus. — b. Titulus primigenius basilicae fuit SS. Salvatoris, cui Sergius III. a. 904 ad­ didit titulos S. Joannis Baptistae et S. Joannis Evangelistae. — c. Ulteriores sortes archibasilicae: saec. XIII-o mirabilibus operibus musivis exornata fuit a Nicolao IV., translata dein sede papali Avenionem, paulatim iniuria temporum fatiscere coepit, duobus quoque incendiis consumpta (1308 ct 1360). Plures Summi Pontifices instaurationibus excolebant aedes, Innocentius X. autem ver­ sus 1650 immutationem (=rifacimento) arte quae Baroca vocatur, totius aedis fieri iussit per architectum Fr. Borromini. Unica apsis remansit stilo antiquo, quam Leo XIII. instaurare curavit operibus musivis ad pristinum exemplar resuscitatis. 2°. Historia festi dedicationis, a. In Sacramentariis Romanis nullum festum legitur de anniversario dedicationis huius archibasilicae, etsi in Martyrologio Hieronymiano memorantur dedicationes S. Mariae Maioris (5. aug.), S. Petri ad Vincula (1. aug.), S. Sixti (6. aug.), SS. Hippolyti et Laurentii (2. nov.), de La­ terano et de basilicis SS. Petri et Pauli nihil refertur. Solummodo saec. XII-o habentur iam annotationes de dedicatione harum basilicarum in Ordinibus Romanis. Cur dies 9. nov. electus sit ut anniversarius dedicationis, variae hypo­ theses referuntur a Card. Schuster. (1) Fortasse fuit dies 9. nov. communis dies anniversarius basilicarum SS. Salvatoris Romae exstantium, vel (2) quia hoc die Orientales memoriam imaginis Salvatoris Berytensis agunt. Beryti ( = Beirut) enim a. 765 9. nov. Judaei in imagine quodam Domini Crucifixi latus ex odio pugione perforaverunt, statimque copiosus sanguis exinde profluxit (Holweck p. 380). — (3) Fortasse agitur de anniversario dedicationis per Sergium (904-911) peractae, qui arch i basilicam totam instauravit. — b. Praesertim canonici et ere­ mitae S. Augustini inde a saec. XIH-XIV. ubique terrarum celebrare coeperunt hunc diem festum 9. nov. et etiam anniversarium commune basilicarum SS. Petri et Pauli, inde festum hoc etiam alibi recoli coepit, in Missali Curiae legitur iam saec. XIV-o, as.sumptumque est quoque in Missali Piano (1570). Sanctus Pius X. festum ad gradum dp. II. cl. evexit. 3°. Indoles festi. Anniversarium dedicationis archibasilicae celebratur ab universa Ecclesia, quia iuxta inscriptionem Clementis XII. (1730-1740) « Sacro­ sancta Lateran. ecclesia omnium Urbis et orbis ecclesiarum mater et caput » est. Ratio est, quia haec archibasilica habetur ut ecclesia cathedralis Romani Pon- 1314 X. HEORTOLOGIA. tificis, saltem fere inde a saec. VIII-o. Antea enim vix possumus loqui hodierno sensu de quadam ecclesia cathedrali Papae, etsi alii episcopi revera talem eccle­ siam possidebant. Romae aliter res se habebat, nam Romanus Pontifex ob systema stationale summis festis et decursu Quadragesimae in variis titulis liturgiae praefuit. Residentia papalis (patriarchium) tunc tantum quasi centrum Urbis facta est, quando etiam gubernium Romae Papae obvenit, tunc paulatim ecclesia Laterani etiam cathedralis evasit eo magis, quia liturgia stationalis pedetentim evanuit. k) Festum Dedicationis basilicarum SS. Petri et Pauli (18. nov.). 1°. Historia basilicae S. Petri, a. Saec. II. certo iam visitata fuerunt monu­ menta sepulcralia SS. Petri et Pauli, ut clarum est e notitia Gaii presbyteri Ro­ mani dicentis: « Ego vero apostolorum tropaea possum ostendere. Nam sive in Vaticanum, sive ad Ostiensem viam pergere libet, occurrent libi tropaea eorum qui Ecclesiam illam fundaverunt » (Euseb. Hist. eccl. II, 25,7). — b. In colle Vaticano Constantinus super monumentum S. Petri construi iussit basilicam magnificam quinque habens naves, pulcherrimcque exornatam marmore et auro. In arcu triumphali navis centralis inscriptio legebatur imperatoris: « Quod duce te mundus surrexit in astra triumphans Hanc Constantinus victor tibi condidit aulam n. — c. Inde a saec. IV-o innumeri peregrini « limina » Apostolorum visi­ tabant. Basilica Vaticana exuvias condens S. Petri quasi significatio primatus evasit. Circa Vaticanum muri contra infestationes Saracenorum construi iussi sunt, inde nomen a Civitas Leonina n in usum venit a Papa Leone IV. (847-855). Sic per totum medium aevum basilica Vaticana intacta servata est, centrumque fuit fidelium. — d. Ulteriores sortes basilicae. Sace. XV-o basilica S. Petri iam ruinam minabatur, Nicolaus V. ergo a. 1452 instaurationem Bernardo Rossellino commisit. Post 1455 nil iam factum est, Julius II. (1503-1513) iterum ag­ gressus est opus. Conceptio cius fuit ecclesiam funditus novam aedificandi, ideoque architecto suo excellenti, Bramante, mandavit basilicam antiquam omnino destruere, quae dein operatio revera ad finem perducta est. Per centum et decem annos dein nova basilica aedificata est, dum Urbanus VIII. eam 18. nov. 1626 consecrare potuit. 2°. Historia Basilicae S. Pauli, a. Acta apocrypha S. Pauli et itineraria loquntur dc loco martyrii Apostoli gentium ad Aquas Salvias et de sepulchro cius « in praedio Lucinae », ubi monumentum quoque erectum fuit in eius honorem, dc quo presbyter Gaius saec. II-o mentionem fecit (cf. superius 1°. a.). — b. Super hoc sepulchro Constantinus Afagnus basilicam minus amplam con­ strui iussit, quae dein 386 a Valentiniano II., dein Theodosio Magno amplificata fuit. Tota moles basilicae cum monasterio adjacente a Joanne VIII. (872-882) inuris munita est, quae nomen accepit Joannopolis. Ipsa basilica paulatim inter pulcherrimas connumerata est, cum quinque navibus, 80 columnis, quando glo­ ria huius domus a. 1823 incendio consumpta est. Adiuvante toto orbe catholico iuxta antiqua exemplaria basilica instaurata fuit, sub pontificatu Leonis XII. et Gregorii XVI., Pius IX. 10. dee. 1854 novam basilicam sollemniter consecravit. \nniversarium dedicationis tamen mansit dies traditionalis 18. nov., de quo nunc breviter agendum est. 3°. Historia anniversarii communis dedicationis basilicarum sufficienter dilucidata nondum est. Sacramentarii Romani, antiqui Ordines Romani, Marty- F) Tempus extracycl. 1315 rologium Hieronymianum silent de die 18. nov. et communi anniversario, solum inde a saec. XIII-o inveniuntur vestigia celebrationis in fontibus liturgicis (cf. supra j. 2°. b.). Etsi officium et Missa de Communi dedicationis ecclesiae sumi debent, sicut et 9. nov., festum hodiernum exprimere vult obsequium Ecclesiae universalis erga primatum Romani Pontificis, iuxta id quod innuitur inscriptione antiqua, nunc iam deperdita, posita quondam ab Innocentio III. in instaurata ab eo apside: Summa Petri sedes est haec sacra principis aedes, Mater cunctarum decor et decus ecclesiarum, Devotus Christo qui templo servit in isto, Florens virtutis capiet fructusque sahib's. 1) Festa Domini minora in aliquibus locis celebrata. In Missali Romano nunc sequentia festa pro aliquibus locis adsignantur, de quibus brevissime adhuc tractare lubet. 1°. Commemoratio Passionis DNJChristi (Fer. III. post Dom. Sexagesimae). Festum concessum Congregationi Passionis et Crucis Christi a. 1776 et multis dioecesibus Italiae, dein transiit fere in universum orbem Latinum, sed refor­ matione Kalendarii per Pium X. in multis locis disparuit. Nunc colitur in cathedrali Tudertina (=Todi), in dioecesibus Melphictensi ( = Molfetta) et Rapollensi ( = Rapolla), (Holweck p. 44). 2°. Eucharistici Cordis Jesu (Fer. V. post Oct. Corporis Christi). Concessum cum officio et Missa dioecesi Romanae et dioecesibus petentibus 9. nov. 1921 (AAS 1921, 545). (Cf. supra 4. c. 6°. c.). 3°. Fugae in Aegyptum (17. febr.). Primo concessum fuit a. 1747 pro Portugallia, festum dein ante Kalendarii reformationem in permultis dioecesibus Latinis celebratum fuit. Nunc vero colitur in dioecesi Bracarensi, penes Pas­ sionistas, in Ordine militari Teutonico, apud Patres Societatis Missionis ad Afros (Holweck p. 37). 4°. Lanceae et Clavorum Domini (Fer. VI. post Dom. L Quadr.). Festum concessum est ad instantiam Caroli IV. imperatoris a. 1353 pro Germania et Bohemia. Nunc colitur penes Passionistas et in Basilica Vaticana et Parisiis (Holweck p. 69). 5°. Orationis Domini (Fer. III. post Dom. Septuag.). Oratio intelligitur Christi facta in Monte Olivarum, festum primo approbatum est pro dioecesi Bahiac in Brasilia a. 1828. (Holweck p. 43). 6°. Quinque vulnerum Domini (Fer. VI. post Dom. III. Quadr.). Festum ortum est saec. XIV-o in monasterio Fredeslariensi (=Fritzlar) in Germania, approbatum fuit a. 1733. Nunc colitur a Passionistis (Holweck p. 72). 7°. Sanctissimi Redemptoris (23. oct.). Festum est anniversarium recupe­ rationis cuiusdam imaginis Christi spinis coronatae et a Mauris sublatae igno­ miniisque cumulatae quae dein a Trinitariis recuperata et triumpho Matritum (=Madrid) delata est 23. oct. 1682., ubi adhuc colitur in ecclesia Trinitariorum calceatorum. Festum nunc recolitur penes Trinitarios, Passionistas, Congreg. SS. Redemptoris et in Patriarchate Latino Hierosolymitano et quibusdam dioecesibus Galliae (Holweck p. 362). 8°. Sacratissimae sindonis DNJChristi (Fer. VI. post Dom. II. Quadr.). Non est festum sindonis celebris Taurinensis, a duce Sabaudiae Carolo II. (1489- 1316 X. HEORTOLOG1A. 1496) comparatae, quae 4. maii colitur (Holweck p. 117), sed est festum mobile sepulturae Christi sindone involuti apud Passionistas (Holweck p. 70). 9°. S. Spineae Coronae (Fer. VI. post Cineres). Item hoc festum non est reliquiarum Spineae Coronae, sed potius festum coronationis Christi. A. 1240 iam habebatur festum Spineae Coronae, quia anno superiore Ludovicus IX. reliquiam spineae coronae transtulit Parisios, at hoc festum celebrabatur 11. aug., die anniversario (Holweck p. 261). Die 4. maii, concomitante Festum Inventionis, medio aevo festum quoddam coronationis Domini cum spinea corona celebratum est, in Hispania, Germania, Scandinavia, Anglia (cf. Hol­ weck p. 117), et in Hungaria (Radô, Libri lit. I, 79. 106. 119). Festum Fer. VI. post Cineres est festum approbatum a. 1605 pro archidioecesi Monregalensi (=Monreale) et adhuc colitur in Basilica Vaticana et quibusdam dioecesibus Italiae (Holweck p. 47). Litteratura. Quoad dominicas postpentccostalcs. f. de Puniet, Le Sanctoral romain et les diman­ ches après la Pentecôte, in: Vie et arts lit. 1925-26, 343-349, 385-392. — M. Righetti, Storia liturgica II (1946) 215-219. — II. Schmidt, Die Sonntage nach Pfingsten in den romischen Sakramenlaren, in: Miscell. lit. C. Mohlberg I (1948) 451-493. — L. Brou, Etudes historiques sur les oraisons des dimanches après la Pentecôte dans la tradition romaine, in: Sacris erudiri 22 (1949) 122-224. — A. Chavasse, in: Eph. Lit. 1950, 161-213. Quoad festum SS. Trinitatis. St. Kegel, O beata Trinitas. Vom Sinn u. Werdcn des Drcifaltigkeitsfestes, in: Bened. Monatschr. 1924, 169-176. — W. Lampen, Jean Pecham OFM et son office de la S. Trinité, in: La France franciscaine 1928, 211-229. — F. Cabrol, Le culte de la Trinité dans la liturgie et l’institution de la fête de la Trinité, in: Eph. Lit. 1931, 270-278. — A. Klaus, Ursprung und Verbreitung der Dreifaltigkeitsmesse, Werl i.W. 1938. — M. Righetti, Storia lit. II (1946) 220-222. — Radô Polikârp, Szentharomsâg ünnepe és Urnap ( = Festum SS. Trinitatis et Corporis Christi), in: Vigilia 1949, 403-407. — P. Brotoe, Zur Geschichte des Dreifaltigkeitsfestes, in: AfLw 1950, 65-81. — J. Brinktrine, Quomodo magnis anni sollemnitatibus SS. Tritinatis mysterium significetur et celebretur, in: Eph. Lit. 1952, 367-368. — J. A. Jungmann, Um die Ilerkunft der Dreifaltigkeitsprafation, in: ZfkTh 1959, 461-465. — W. Diirig, Dreifaltigkeitsfest, in: LtfThK 2. ed. Ill (1959) 562. Quoad festum Corporis Christi. B. Fisen, Origo prima festi Corporis Christi, Lcodii 1628. — P. Browe, Die Ausbrcitung des Fronleiehnamsfestes, in: JfLw 1928, 107-143. — A Mitterwicser, Geschichte des Fronleiehnamsfestes in Bayern, München 1930. — Ch. van Oast, Corpus Christi, in: Myster. Christi 1930-31, 241-247. — A. Tamborini, Il Corpus Domini a Milano, Roma 1935. — M. Righetti, Storia lit. II (1946) 222-227. — R. M. Gallet, Bibliographia bij het Fest. Corporis Christi, in: Studia Eucharistica 1946, 415-450.— De Amicis, Caerem. parochorum 4. ed. 1948, 373-377. — L. Hébert, Leçons de liturgie, 25. ed. 1952, 343-352. — G. Baldesclv, Sacre cerimonie, 9. ed. 1952, 222-226. — W. Lurz, Ritus und Rubriken der hl. Messe Würzburg 1952, 702-705. — L. M. J. Délaissé, λ la recherche des origines de l’office du Corpus Christi dans les manuscrits liturgiques, in: Scriptorium 1950. 220-239. — F. Pieri, Orvieto c Bolsena in relazione al Corpus Domini. Cànni storici c critici, Orvieto 1956. — F. Callaey, Origine e sviluppo della festa del Corpus Domini, in: A Pinlanti, Eucharistia, Roma 1957, 907-933. — C. Lambot, L’ufficio de S.mo Sacramento, ibid. 1957, 907-933. — A. Walz, L’Aquinate in Orvieto, in: Angelicum 1958, 176-190. — F Callaey, L’origine della festa del « Corpus Domini », Rovigo 1959. — K Gastgchcr, Um die Veugestaltung der Fronleichnamsprozession, in: Seelsorger 1959/60, 372-375. — W. Ditrig-À. Jungmann, Fronleichnam, in: LfThK 2. ed. IV (1960) 405-407. Quoad festum SS. Cordis Jesu. xV. Nilles, De rationibus festorum SS. Cordis Jesu ct purissimi Cordis Mariae, 5. ed. Oeniponte 1885. — Idem, Kalcnd. manuale utriusque Ecclesiae, ibid. II (1897) 478-489. — P. Lebrun, Le Bx Jean Eudes et le culte public du (’<* m de Jésus. Paris 1917. — J. Bainvel, La dévotion au Sacré-Cœur. 5. cd. Paris 1919. — K Ruhtstàtter, Die Herz-Jesu-Verehrung des deutschen Mittelalters, Paderborn 1919. — H K’oldin Ub r d< n Gegenstand der llerz-Jesu-\ndacht, in: (Linzcr) Theol-prakt. Quar­ ta^ hr 1920 330-336, 514-518. — A. Hamon, Histoire de la dévotion au Sacré-Cœur. G) Festa BMV. 1317 5. ed. 1-IV. Pans 1923-1931. — St. Jean Eudes, Oeuvres diverses sur le Coeur de Jésus, in; Oeuvres choisis, Paris 1937, tome VIII. — L. Lercher, Instil Theol. dogm. 3. ed. III (1942) 247-260. — M. Righetti, Storia lit. H (1946) 227-229. — J. Stierli, Cor Salvatoris. Wege zur Herz-Jesu-Verehning, Freiburg i. B. 1954. — J. Hanimann, Le Coeur du sei­ gneur, Paris 1955. — J. Arragan, Aspects du cidte du Sacré- Coeur, in: L’ami du clergé 1957, 305-310. — J. Calveras, La voz del Papa Pio XII. Enciclica Ilaur etis aquas. Traduccion y coinentario, Barcelona 1958. Ad quem librum cf. sap.enter dicta per cl. G. Filograssi, in: Gregorianum 1959, 271-296. (Intorno all’oggetto dei culto al Cuore di Gesti nclla Haurietis aquas). — A. Bea-11. Rahner - II. Rondet-F. Schwendimann, Cor. Jesu. Commentationes in Litteras Encyclicas Pii XII. Haurietis aquas, Romae 1959. tom. I-II. Quoad lesta minora Domini. In genere. F. G. Holweck, Calendarium liturgicum festo­ rum Dei et Mariae, Philadelphia (USA) 1925. — In specie. J. Pennacchi, De inventa Hierosolymis Cruce Domini, Romae 1892. — 11. Kellner, Heortologie 3. ed. Freiburg i. Br. 1911, 247-252 (Kreuzauffindung u. Kreuzerhôhung). — M. Righetti, Storia lit II (1946) 229-233 (Le feste in onore della S. Croce). — A. Jox, Die Reliquien des kostbaren Blutes, Luxemburg 1880. — J. de Vathaire, La transfiguration, in: Vie et arts lit 1923-24, 435-440. — J. B. Ferreres, La transfiguration de N. Seigneur, in: Ephem. Theol. Lovan. 1928, 630-643. — J. Card. Schuster, Liber Sacramentorum, ed. germ. IX (1931) 68-73 (Christkonigsfest). — Idem, Fest und Weihe der Erzbasilika des allerheiligsten Erlôsers, ibid. 124-131. — Idem, Weihe der Kirchen der HH. Petrus u. Paulus, ibid. 149-156. — H. Marucchi, Basiliques et églises de Rome, Tournai 2. ed. 1909, 81-109, 110-134, 135-148. — C. Manz, 1st die Messe De inventione S. Crucis im Sacr. Gelasianum gallischen Ursprungs? in: Eph. Lit. 1938, 192-196. — B. Capelle, Aux origines du culte de la Croix, in: Quest lit. par. 1946, 157-162. G) De festis B. Mariae Virginis in anno liturgico. /Vgendum est de hac materia ordine insequenti: 1. De cultu BMV liturgico in genere. 2. De festo Immaculatae Conceptionis. 3. De festo Purificationis MBV. 4. De festo Annuntiationis BMV. 5. De festo Assumptionis Deiparae. 6. De festo Nativitatis BMV. 7. De festis minoribus BMV. 1. De cultu liturgico BMV in genere. Tractanda sunt sequentia: a) Cultus liturgicus BMV in Ecclesia primaeva (saec. I-IIL). — b) Cultus liturgicus BMV aetate aurea (saec. IV-VI.). — c) Cul­ tus liturgicus BMV aetate media. a) Cultus liturgicus BMV in Ecclesia primaeva (s. I-III.). 1°. Radix seu fundamentum hyperduliae dogmaticum cultus liturgici clare inveniri potest etiam hac aetate monumentis litterariis tam ieiuna, radix nempe: Marium esse matrem Dei, quia id quod ab ea natum est, filius est Altissimi. Ideo partus virginalis qua radix omnium privilegiorum laudatur a Symbolo Apostolico: « Qui conceptus est de Spiritu Sancto, natus ex Maria virgine ». a. Dilucide hoc fatetur S. Ignatius Antiochenus (t 107): « Deus noster Jesus Christus in utero gestatus est a Maria iuxta dispensationem Dei ex semine quidem David, Spiritu autem Sancto » (Ad Eph. 18,2 RJ n. 42). b. Idem inculcat versus 140 apologeta Aristides, iam paulo exactius: «Christiani a DNJChristo originem ducunt. Hic Dei altissimi filius esse cre­ ditur, qui in Spiritu Sancto de caelo descendit ad salvandos homines et ex 1318 X. UEORTOLOGIA. sancta virgine genitus sine semine et sine corruptione carnem assumpsit et ap­ paruit hominibus, ut eos a polytheismi errore revocaret » (15. RJ n. 112). c. Ob hanc dignitatem Maria comparatur primae matri generis humani, Evae iam a S. lustino versus 155: « Eva enim cum virgo esset et incorrupta, sermone serpentis concepto inoboedientiam et mortem peperit. Maria autem virgo, cum fidem et gaudium percepisset, nuntianti angelo Gabrieli laetum nuntium... quod nasceretur ex ea sanctum esse Filium Dei, respondit: Fiat mihi secundum verbum tuum » (Dial. c. Tryph. lud. 100 RJ n. 141). d. Haec comparatio uberius expolitur a S. Irenaeo Lugdunensi versus 185; « (Eva) inoboediens facta et sibi et universo generi humano causa facta est mortis: sic et Maria habens praedestinatum virum et tamen virgo oboediens, et sibi et universo generi humano causa facta est salutis... Quod enim alligavit virgo Eva per incredulitatem, hoc virgo Maria solvit per fidem » (Adv. haer. III. 22,4 RJ n. 224). Irenaeus ergo iam partes Mariae extollit in Redemptione: est causa salutis. Dc hac comparatione patristica cf. uberius M. Schmaus, Mariologie 1955, 262-273. c. Tertullianus circa 206 exactius determinat virginitatem BMV post par­ tum: a (angelus) non enim poterat posteriorem mulierem nominare, de qua Christus nasci non habebat, id est virum passam, sed illa quae erat praesens, quae erat virgo, et mulier vocabatur per vocabuli huius proprietatem, secundum primordii formam, virgini et ita universo mulierum generi defensam » (De virgin, velandis 6. RJ n. 330). Pulcherrimum est eius effatum de comparatione Evae et Mariae: a Deus imaginem et similitudinem suam, a diabolo captam, aemula operatione recuperavit. In virginem enim adhuc Evam irrepserat ver­ bum aedificatorium mortis, in virginem aeque introducendum erat Dei Verbum exstructorium vitae, ut, quod per eiusmodi sexum abierat in perditionem, per eumdem sexum redigeretur in salutem. Crediderat Eva serpenti, credidit Maria Gabrieli. Quod illa credendo deliquit, haec credendo delevit n (De came Chr. 17. RJ n. 358). f. Eodem fore tempore S. Hippolytus conceptionem virginalem vocat tra­ ditionem apostolicam: « Credamus igitur, fratres dilecti, secundum traditionem apostolorum, quod Deus Verbum e caelis descendit in sanctam Virginem, ut ex ea incarnatus sumpta anima humana, rationis inquam participe, factus omnia quaecumque homo est, excepto peccato, salvaret eum qui ceciderat » (C. Noetum 17 RJ n. 394). g. Origenes paulo post 233 conceptionem virginalem exhibet ut casum sin­ gularem: » Quemcumque enim de utero effusum marem dixeris, non sic aperit vulvam matris suae, ut Dominus Jesus, quia omnium mulierum non partus infantis, sed viri coitus vulvam reserat » (In Lc 14 RJ n. 476). Iure ergo dicit conceptionem hanc, quae synecdochice exprimitur qua « sanctus uterus d, ve­ neratione dignam esse: « Matris vero Domini eo tempore vulva reserata est, quo et partus editus, quia sanctum uterum et omni dignatione venerationis venerandum ante nativitatem Christi masculus omnino non tetigit » (ibid.). Origenem autem ob hanc enuntiationem non esse perperam intelligendum, clare demonstratur Hom. in Levit, post 244 scripta, in qua monetur fidelis unusquis­ que. « ne Maria, quae iuxta prophetas semine non suscepto peperit masculum, putaretur immunda esse genito Salvatore... Non enim simpliciter erat mulier, sed virgo » (8,2 RJ n. 495). G) Festa BMV. 1319 2°. Picturae catacumbarum eandem convictionem demonstrant, etsi faten­ dum est, has picturas non esse certo factas ad finem cultualem, quamvis hoc nullo modo impossibile est. Vetustissima imago Deiparae in catacumba S. Priscillae conspicitur e med. saec. II., Maria sedet stola vestita, velo cooperta, brachiisque filiolum amplectitur, super caput Mariae stella octangula coruscat vir quidam longo vestimento indutus stellam digito monstrat, fortasse propheta Isaias de partu virginali vaticinatus. In eadem catacumba alia cerni potest ef­ figies saec. II. exeuntis: senex vir sedens digito demonstrat iuvenculam albis vestitam, sinu suo infantem amplexam, capite nudo. Haec virgo videtur Maria esse, senex (episcopus?) eam ut exemplum virginitatis commendat, imago enim scpulchrum ornat virginis cuiusdam sacratae. Saec. III-o Maria iam saepius conspici potest depicta cum magis Parvulum adorantibus, vel in actu adnuntiationis. Pocula vitrea deaurata saec. III-lV-i saepissime repraesentant Mariam, plerumque manibus ad orationem extensis, inter SS. Petrum et Paulum, vel cum S. Agnete; haec pocula (vulgo « vetri dorati n) epulis eucharisticis inserviebant (cf. MEL I, n. 3567. 3570. 3568. 3620. 3754). 3°. Apocryphorum testimonium corroborat hoc factum, simulque videtur nobis etiam vestigia cultus liturgici suppeditare, inquantum in quibusdam texti­ bus inveniri possunt voces repercussae orationum seu cantilenarum liturgiae. Evangclia apocrypha enim, praecipue Protoevangelium Jacobi (saec. II-IIL), dein De ortu et infantia Salvatoris Ps. Matthaei (saec. III-IV.), dein Evangelium de nativitate Mariae (saec. V.) permulta habent elementa legendaria traditio­ nibus fide dignis permixta de B. Maria Virgine. Narratur in iis de parentibus Mariae, Anna et Joachim, de nativitate Virginis, de eius infantia, praesertim eius praesentatione anno aetatis suae tertio. Etsi scripta haec plerumque gnosticismo infecta sunt, procul dubio spiritum venerationis erga BMV exprimunt; conceptio virginalis et maternitas divina in eis apertissime praedicatur, insuper, ut diximus, vestigia deprehendi possunt textuum liturgicorum. a. Iam adesse debuit veneratio Mariae, cum talia verba descripta sunt: n Anna, Deus exaudivit orationem tuam, concipies et paries et celebrabitur semen tuum in universo mundo « (Protoev. lacobi c. 4. ed. Thilo p. 185), vel in benedictione principis sacerdotum super Mariam unius anni, cum dicitur: « Deus patrum nostrorum benedic huic puellae, et da illi nomen celebratum aeternum, in omnibus generationibus » (ibid. c. 6. Thilo p. 195). Virginalis conceptionis fides resplendet in verbis angeli ortum nuntiantis Salvatoris: « In­ venisti gratiam apud Deum, quia castitatem elegisti, ideoque virgo sine peccato concipies et paries filium... Nam sine virili commixtione virgo concipies, virgo paries, virgo nutries... Ideoque quod nascetur ex te, solum erit sanctum, quia solum sine peccato conceptum et natum vocabitur filius Dei » (Ev. de nativ. Mariae c. 9 Thilo p. 332 s.). Verbis obstetricis testimonium habetur fidei de perpetua virginitate BMV: « Domine, Domine, miserere: adhuc hoc nec audivi, nec in suspicione habui, ut mamillae plenae sint lacte, et natus masculus matrem suam virginem ostendat! Nulla pollutio in nascentem facta est, nullus dolor in parturiente! » (Ps. Matth. c. 13. Thilo p. 379). Mariae partes quoque extolluntur in dispensatione gratiae: verbis angeli Joachimo nuntiantis ortum filiae: « Erit beatitudo eius super omnes sanctas feminas, ita, ut nullus possit dicere, quia fuit talis antea aliqua, sed et postea nunquam erit similis ei ven­ tura in hoc saeculo, et semen cius erit benedicta ct mater benedictionis aeternae constituetur » (ibid. c. 3. Thilo p. 345). 1320 X. HEORTOLOGIA. b. Vestigia textuum liturgicorum opinamur adesse in sequentibus casibus. (1) Germina deprehendi videntur megalynarii cuiusdem in honorem Virginis: « Mariam? .\ i agni fica vit Dominus nomen tuum in cunctis generationibus, et in ultimis diebus manifestabit Dominus in te pretium redemptionis suae filiis Israel» (Protoev. lac. c. 7. Thilo p. 201), vel: «O .Mariam! Magnificatum est nomen tuum ct eris benedicta in universa terra! » (ibid. c. 12. Thilo p. 219, uterque textus a sacerdotibus pronuntiatur). Aliud megalynarion latet in verbis angelicis: « Beata es Maria, quoniam in mentem tuam habitaculum Domino praeparasti. Ecce veniet lux de caelo, ut habitet in te, et per te universum mundum resplendeat » (Ps. Matth. c. 9. Thilo p. 366 s.). — (2) Nisus quoque liturgicus cerni potest verba salutationis angeli transformandi in orationem («Ave Marian primigenium), sic e.gr.: «Noli timere, Maria: invenisti enim gratiam apud Deum. Ecce concipies et paries regem, qui imperat non solum in terra, sed etiam in caelis et regnabit in saecula saeculorum, amen » (Ps. Matth. c. 9. Thilo p. 367-8), apposita doxologia clare ostendit usum liturgicum. Alius textus salutationis per angelum factae: « Ave Maria, virgo Domini gra­ tissima, virgo gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu prae omnibus mu­ lieribus, benedicta prae omnibus hactenus natis hominibus » (Ev. de nativ. Mariae c. 9. Thilo p. 332). — (3) Textum liturgicum sapiunt verba angelica directa ad S. Annam: «Sola sine exemplo, sine corruptione, sine virili com­ mixtione, virgo filium, ancilla dominum, ct gratia et nomine et opere Salva­ torem mundi generabit n (ibid. c. 4. Thilo p. 325). 4°. Textus procul dubio liturgicus quoque inventus est honorem Mariae concinens in papyro coptico saec. III.. cuius textus adhuc hodie in liturgia gracca in usu est et bene notus etiam in Occidente: « Sub luam misericordiam confugimus, Dei genitrix, nostras deprecationes ne despicias in necessitate, sed a periculis libera nos: sola casta, sola benedicta! » Usum liturgicum testan­ tur adicctae notae musicae (cf. DAL I, 2, coi. 2296 s. et Mercenier 1940. Quest lit. paroiss. 33-36). b) Cultus liturgicus BMV aetate aurea (saec. IV-VI). Sicut tota vita Ecclesiae interna et liturgia hac aetate florere coepit, ita etiam cultus liturgicus BMV his saeculis incrementa accepit: ecclesiae in cius honorem exstructae sunt, imagines eius venerari coeperunt, textus compositi sunt liturgici, festaque peculiaria Virginis gloriosae exorta lateque divulgata sunt. 1 . Ecclesiae et imagines, a. Romae (1) prima basilica in honorem Deiparae erecta est verisimiliter in regione trans Tiberim. Summus Pontifex Iulius L (337-352) aedificavit « Basilicam Iulii trans Tiberim, regione XIII., iuxta Cal­ listum » i.e. diaconiam seu stationem actionis caritativae a Papa Callisto (217222) constructam. Saec. VI-VII-o haec basilica habita est ut basilica S. Mariae, certo non constat, num iam temporibus Iulii in honorem BMV dedicata fuit. — Certum est basilicam Liberianam in Esquiliis aedificatam a Papa Xysto III. i 132-110) in memoriam Concilii Ephesini Sanctae Virgini dedicatam fuisse, qui his versibus hoc factum posteritati commendavit: « Virgo Maria tibi Xistus nova templa dicavi Digna salutifera munera ventre tuo Te genitrix ignara viri te denique feta Visceribus salvis edita nostra salus ». Opere musivo idem Xvstus III. ecclesiae arcum triumphalem exornavit; quo repraesentantur scaenae G) Festa BMV. 1321 annuntiationis BMVirginis, adoratio a magis exhibita, dein praesentatio Jesu in templo et fuga in Aegyptum. In medio arcus triumphalis sistitur cathedra vacua, « ctimasia » (=praeparatio), quae parata stat ad excipiendum venturum ludicem, a dextris et sinistris S. Petrus ct Paulus cerni possunt. Scaenae hae intimam relationem habent ad Mariam, eximiique sunt testes eius venerationis. — (2) Effigies BMVirginis Romanae adhuc inveniuntur in Coemeterio Maiore S. Agnetis in Via Nomentana e saec. IV-o, opera udo illita (=affreschi) re­ praesentatur Sancta Virgo lapillis indicis exornata, quae capite velato stat ante conspectum divini Filii, idcirco imago haec vocari solet « Advocata nostra ». — (3) In Catacumbis Comodillae autem e saec. V-o cernitur effigies udo illita super sepulchrum Tuiturae quae ad thronum BMVirginis ducitur a SS. Felice et Adaucto, SS. Virgo sinu suo Filium, manu insigne consulis: mappulam portat, effigies ideo iure haberi potest prima repraesentatio Mariae Reginae. — b. Ephesi sedes universalis concilii fixa est in ecclesia Sanctae Mariae, in qua S. Cyrilhis Alexandr. encomium dixit eiusdem Deiparae: a Salve, o Maria, mater Dei, cuius nomini in urbibus, pagis, et insulis ecclesiae dedicantur recte credentium! » (PG 77, 1035). — c. Constantinopoli imperatrix Pulcheria (t 453) pulcherrimam ecclesiam BMVirgini dedicavit, cuius imaginem depictam a. 451. ab Eudoxia dono accepit, quae imago antiquissima habetur inter imagines amouibiles, nominata « Hodegetria » (=dux viae) et a S. Luca Evangelista picta censetur. — d. Imagines tales amovibiles seu tabulae pictae inde a saec. V-o iam permultae in usu fuerunt, praecipue in Oriente. Sic imagines multum veneratae erant: Constantinopoli, in suburbio Blachernae nuncupato; ista Diospoli in Syria; dein altera in Hogeazwan in Armenia iuxta piorum opi­ nionem depicta a S. Bartholomaeo, permultaeque aliae, quae in domibus fide­ lium, imo in cellulis monachorum et anachoretarum ferventi cultui fidelium expositae erant. — c. In Palaestina Hikelia (=Vicellia) vidua Romana templum in honorem Deiparae aedificari iussit tempore luvenalis episcopi (425-458) secus viam inter Ilierosolymam et Bethlehem. — f. Alibi quoque in Oriente hoc aevo multa templa in laudem Virginis surrexerunt: Nicopoli exstructa est per S. loanncm Silentiarium (Hesychastem) inter 472-481, imperator Zeno (474-491) templa mariana aedificavit in Monte Garizim loco ecclesiae destructae Samari­ tanorum, et in urbe Cysico; lustinianus Magnus autem (527-565) innumeras fere ecclesias sua munificentia aedificari iussit. — g. Etiam Occidens in hac felici concertatione iners manere non potuit: in Gallia, Hispania, Italia magnus numerus ecclesiarum Deiparae laudes saec. V-VI-o concinit (cf. Righetti II, 236-239 et Schuster, ed. germ. VIII, 9-35). 2°. Textus liturgici mariani. His saeculis IV-VI. permulti textus liturgici in honorem Deiparae exorti sunt, speciminis instar quidam recenseantur. a. Verisimiliter iam saec. IV-o exeunte in Oriente orta est commemoratio BMVirginis in anaphora Missae, in fere omnibus liturgiis Orientis enim inve­ nitur, etiam in liturgiis monophysitarum a. 451 ex Ecclesia dissidentium. Textus primigenius verisimiliter hic fuit: « Praecipue (exairetôs) sanctae, gloriosae Deiparae et semper virginis Mariae » (Baumstark JfLw 1921, 14-15), textus dein titulis Mariae auctus in omnibus liturgiis (S. Jacobi, Marci, Basilii, Chrysostomi cf. B rightman I, 56. 129. 406. 388) sic sonat: « Praecipue omnino sanctae (panagias) immaculatae (achrantou), superbencdictae, gloriosae Domi­ nae nostrae Deiparae ct semper virginis Mariae ». Textus hic, fortasse iam «•I - Radô, Ench. Liturgicum. 1322 X. HEORTOLOGIA. ante Ephesinum in Canone ecclesiae Romanae locum invenit: In primis glo­ riosae semper virginis Mariae Genetricis Dei et Domini nostri Jesu Christi » quae formula ab orientali textu tribus differt: virginitatis perpetuae memoria ante titulum inaternitatis divinae fit — huic titulo adiicitur « ...Dei et DNJesu Christi » — nomen Mariae non in fine refertur totius phraseos, sed in medio. Commemoratio haec Virginis gloriosae dilucide cultum eius super omnes San­ ctos, i.e. hyperduliam testatur. b. At etiam alia commemoratio semper Virginis fit in Oriente, cantus chori quoque laudat Mariam; aetate praecedente iam deprehendimus vestigia talis evolutionis. (1) verba angeli et Elisabeth coniunguntur ad Mariam per fideles salutandam. In liturgia S. Jacobi recitatur ante commemorationem Mariae: « Ave gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus, ct benedictus fructus ventris tui, quia Salvatorem peperisti animarum nostrarum n, dein statim adiungitur « ekphonesis » : «Praecipue etc.». — (2) Etiam alia salutatio « magnificationis » (megalynariori) locum invenit in liturgia Byzantina. Post commemorationem enim Mariae a choro cantatur in liturgia S. Chrysostomi: « Nulla lingua par est digne benedicere, mens confunditur etiam supermun­ dialis hymnis te celebrare Deipara, suscipe tamen fidem nostram, tu, quae bona es, cognoscis enim pia nostra desideria, nam tu es advocata (prostaris) Christianorum: te magnificamus! » (Brightman 388). Nunc solet cantari hoc megalynarion: « Dignum est certe te praedicare, Deipara, semper beatam et omnino immaculatam, et matrem Dei nostri, quae venerabilior es Cherubim, et incomparabiliter gloriosior Seraphim, Deum Verbum incorrupte enixa, te veraciter Dei genetricem magnificamus! ». c. Exemplum textuum liturgicorum haberi possunt cantus seu antiphonae in honorem vetustissimi festi Mariae, Assumptionis nimirum compositae. Primus quidem fons est Antiphonale S. Grcgorii (in textu antiphonarii de Compïègne saec. IX. PL 78, 800), ubi inventus est cantus exstaticus ad exemplar « Magni­ ficat » compositus. « Maria cxultavit in spiritu et dixit: Benedico te, qui domi­ naris super omnem benedictionem. Benedico habitaculum gloriae tuae, bene­ dico te, cui factum est habitaculum in utero meo, ct benedico omnia opera manuum tuarum, quae oboediunt tibi in omni subiectione. Benedico dilectio­ nem tuam, qua nos dilexisti. Benedico omnia verba quae exierunt de ore tuo, quae data sunt nobis. In veritate enim credam, quia sicut dixisti sic fiet, alle­ luia! ». Eliam aliae antiphonae sunt in hoc antiphonario, (piae adhuc nunc can­ tantur in officio Assumptionis. « Assumpta est Maria in caelum » et « Maria virgo assumpta est ad aethereum thalamum η (I Vesp.), dein « Exaltata est sanc­ ta Dei genitrix » (Mat.), demum « Hodie Maria virgo caelos ascendit » (II Vesp.). Textuum horum antiquitas demonstratur eo, quod inveniuntur etiam in aliis fontibus: in « Transitu Mariae » edito a Wilmart (1933 cf. Litt.) et in alio manuscripto independente a priore, publici iuris facto a Ca pelle (An. Boli. 67, 21-18) uterque derivatur ab antiquo quodam summario (Abriss, résume) Tran­ situs Mariae, composito in usum liturgicum. quod summarium quum tardissi­ mo iam saec. VI-o in usu debuit esse, nam ex eo hausit etiam loannes Thessa­ lonicensis (t versus 630). concinnator celebris homiliac de dormitione Mariae (cf !.. Brou \fLw 1952, 91-92). Optimum cerni heie potest exemplum e procul dubio plurimis compositionibus liturgicis. d. Primi textus poetici mariant quoque memorari debent. S. Ambrosius et Prudentius t 405) non cecinerunt in laudem Deiparae, Caelius Sedulius versus G) Festa BMV. 1323 430 edidit suum « Carmen paschale n virgiliana phrasi optime referens vitam Christi, cuius carminis partes ut hymni in liturgia adhuc in usu sunt (A solis ortus cardine, Crudelis Herodes). Pars huius carminis est prima salutatio BMV nota in Occidente (Carm. paseh. II, 63-69): « Salve sancta parens enixa puerpera regem ' Qui caelum terramque tenet per saecula cuius | Numen et aetemo complectens omnia gyro [ Imperium sine fine manet quae ventre beato , Gau­ dia matris habens cum virginitatis honore | Nec primam similem visa es nec habere sequentem | Sola sine exemplo placuisti femina Christo ». Primus versus introitum constituit Missae votivae BMV. Primus hymnus peculiaris sui iuris compositus est ab Ennodio (1521) in honorem Virginis, iuxta Dreves hymnum ad usum liturgicum Mediolanensis ecclesiae concinnavit adhuc diaconus: « Ut virginem fetam loquar I Quid laude dignum Mariae? | Det partus, ornet, exi­ gat I Quod clausa porta, quod patens | Exposcit ipsa suggerat... » (D. B. hymn. I, 34). Saec. VI-o ortus est hymnus in liturgia adhuc usitatus « Quam terra pontus sidera » privilegia celebrans Deiparae: « Mirantur ergo saecula | Quod angelus fert semina | Quod aure virgo concipit | Et corde credens parturit » (D. B. hymn. I, 41), hymnus fortasse compositus est a celebri poeta Venantio Fortunato (t 600), episcopo Pictaviensi. 3°. Festa BMVirginis saec. IV-VI. nunc partim iam obsoleta sunt. a. Festum unicum marianum valde probabiliter iam ante Ephesinum (431) celebratum fuit « Mnêmê tes hagias aeiparthenou Theotokou » (Memoria sanctae semper virginis Deiparae), ut investigationes M. Jugie commonstrant (cf. Litter. 1923 et Baumstark 1891). Festum hoc unicum fundamentum hyperduliae ce­ lebrat: divinam maternitatem et quidem a primo momento spectatam, nimirum ab annuntiatione, inde etiam nomen aliud huius festi fuit « Euangelismos » (annuntiatio). Pericopa festiva erat Lc 1, 26-38 (annuntiatio angelica), complu­ ribus locis adiuncta est 1, 39-56 (visitatio Mariae). — (1) Occasione huius festi praedicavit Proclus, episcopus Cyzicenus ante Ephesinum Constantinopoli. praesente Nestorio adhuc orthodoxo a. 428-29: « Virginalis sollemnitas (panegyris) linguam nostram hodie provocat ad laudis praeconium... Continet enim celebritas haec castimoniae argumentum totiusque sexus feminei habet tdoriationem ac mulierum gloriam, eius, quae in tempore mater ac virgo est » (Enco­ mium in s. Deiparam PG 65, 680-692). Aliud encomium huius festi extollit hyperduliam Virginis sanctae: « Omnes memoriae (mnernai) sanctorum mira­ biles sunt, nihil tamen huius diei sollemniis aequale ad gloriam... nihil eiusmodi est, ut cum Dei Genitrice Maria comparari possit... Nihil in mundo eiusmodi est, qualis Dei Genitrix Maria. Cunctas res creatas, o homo, cogitatione per­ curre, ac prospice, num quidquam sanctae Virginis ac Dei Genitricis Mariae aequale sit, aut ipsa fortasse maius... » (PG 65, 717). Epitheta ornantia enu­ merat SS. Mariae idem Proclus: est nova Eva, nova Sara, Rebecca, Debora. Elisabeth, est Mater et ancilla, est nubes, « concepit enim de Spiritu Sancto, quem illaesa integritate peperit, est thalamus, in ea etenim ut nuptiali thalamo Deus Verbum inhabitavit, arca, non quae legem portaverit, sed quae legislato­ rem peperit » (PG 65, 720). Hoc festo complexivo ergo semper conceptio et maternitas virginalis celebrabatur. — (2) Theodorus, episcopus Petrae in Palestina versus 530 adhuc affirmavit: « Semel in anno memoriam Dei Genitricis celebramus » (H. Usener, Der hl. Theodosios, Leipzig 1890, 38): Basilius Se­ leucensis hoc festo unico cecinit laudes SS. Mariae, hyperduliam inculcans: 1324 X. HEORTOLOGIA. « Si Petrus beatus appellatus est clavesque regni caelorum concreditas habuit, cur non prae omnibus una beata praedicetur, cui Eum datum est parere, quem ille confessus est? Si Paulus vas electionis cognominatus est... quale vas erit Dei Mater? Non aureae instar arcae, quae manna cepit, sed caelestem panem alvo comprehendit » (PG 85, 449). — (3) Festum hoc unicum Mariae etiam in Occidente notum fuit saec. V-o, Ravennae enim S. Petrus Chrysologus quatuor habet sermones « De annuntiatione « seu « De incarnatione » (Serm. 110-143. PL 52, 575-588), qui immediate ante homilias Nativitatis Domini le­ guntur. Hoc unicum festum enim plerumque Dominica ante festum Nativitatis proxima celebratum est, pericopa erat annuntiationis: « Audistis hodie, fratres carissimi, angelum cum muliere de hominis reparatione tractantem... Agit, agit cum Maria angelus de salute, quia cum Eva angelus egerat de ruina » (Sermo 142 PL 52, 579). S. Chrysologus semper de annuntiatione tractat hoc festo, simulque partum virgineum maternitatemque divinam laudibus extollit: a Blando motu, affectu pio virginem sibi Deus in matrem, servam sibi vertit Dominus in parentem... Cum Deus, quem tota creatura non capit, totum se intra pectus recepit et condidit humanum » (Sermo 140. coi. 577). Festum hoc dominicale apte inservivit prodromi instar festi natalitiis, ut idem Chrysologus indigitat: « Quae mandat Deus, exsequitur angelus, implet Spiritus, efficit virtus. Virgo credit, natura suscipit, cacli narrant, annuntiat firmamentum, stellae, magi praedicant, pastores adorant, pecora cognoscunt » (Sermo 141. coi. 578). — (4) Videtur quod hoc festum in ecclesia mozarabica fixam sedem die 18 dec. accepit, si enim Nativitas Domini casu die dominico celebretur. Dominica proxima incidit in 18. dec., ideo Cone. Toletanum X. anno 656 decretum edidit in omnibus ecclesiis « sollemnitatem gloriosae dominicae ma­ tris « die 18. dee. celebrandam esse. Textus Missae legitur in sacramentariis mozarabicis (MEL VI, 50-53), extollens α gloriam Salvatoris, quo modo virgi­ nem dignetur, ut concipiat, quo modo matrem remuneratur, ut pariat ». Praeprimis laudatur perpetua virginitas, aetemusque Dei Filius, « qui virgineae matris uterum sic intravit, ne rumperet, sic aperuit, ne signata ullo modo violaret » (coi. 51). — Etiam liturgia Ambrosiana memoriam huius festi anti­ quissimi conservavit: Dom. ante Natale Domini vocatur « Dominica de exce­ ptato » i.e. Dei Verbo, excipere idem est ac concipere, textus liturgici con­ ceptionem virginalem celebrant. Simplici etymologia populari, cum iam ter­ minus « exceptato » non fuit intellectus « expectationem » perperam intelligen­ tes, creaverunt festum α Expectationis partus ». b. Festa agriculturae mariana. Sicut Romani feriis paganis celebrare con­ sueverunt singula momenta rerum rusticarum per « ferias sementinas », dein per « ferias messis », demum per α ferias vindemiales » (cf. supra B. 5. b. 1°), hac autem feriae sensum christianum acceperunt in feriis (prius Trium dein) Quatuor Temporum, sic fuit etiam in Oriente. — (1) In Syria inveniuntur enim vestigia talis celebrationis christianae rerum rusticarum: festum sementis (zar’a) mediante mense ianuario, festum de spicis seu aristis (sebla) mediante mense main, demum festum de frugibus vineae et arborum mediante mense augusto. In Oriente haec festa habent indolem apotropaeicam ut videri potest ex apocryphis saec. IV-V.: festum hiemale institutum est « ut locustae in terra absconditae perirent, segetesque rusticorum prosperarentur », festum vernum (inaii) ■ propter aves muscasque nigras ne e terra prodirent segetesque cor­ rumperent », festum autem mediante augusto « propter agros fructusque vi- G) Festa BMV. 1325 neae et arbores quae ferunt fructus » (Holweck p. 267). — (2) Festa haec reruin rusticarum Christiana statim ab initiis sub protectione SS. Mariae posita sunt, ideoque occurrunt nomina « Solemnitas Deiparae, festum sementis », vel « Mariae Matris quae praesidet seminibus » aut « BMVirginis de semine » (=15. ian. cf. Holweck p. 9 s.); dein: « Mater Dei quae protegit aristas n seu » Mater Dei occasione spicarum » (cf. PO 10, 53. 57, Holweck p. 131). Festa haec ergo sensu stricto non erant festa mariana, sed festa apotropaeica et protectiva agriculturae sub tutela Mariae sanctissimae. — (3) Paulatim tamen festa haec evaserunt SS. Virginis et quidem festum Natalis Mariae seu Dor­ mitionis SS. Virginis, festum futurum Assumptionis sic die 15. aug. celebrari coeptum est (cf. inf. 5). Ecclesia autem Alexandrina Coptorum die 21. ian. colere coepit festum Requiei Deiparae i.e. mortis Mariae (Holweck p. 14). — (4) Ecclesia Gallicana vero 18. ian. recolebat « Festivitatem sanctae Mariae », ut testantur Kalendaria Corbeiense et Floriacense, Martyrologia Hieronymianum, Eptemacense, Lucense praecipue autem S. Gregorius Turonensis de BMVirgine dicens: « Huius festivitas sacra mediante mense undecimo cele­ bratur », hoc est ianuario. Festivitati interfuit ipse Gregorius « in oratorio Marcianensis domus Arverni territorii (=Auvergne) ubi eius reliquiae conti­ nentur. Adveniente vero hac festivitate ego ad celebrandas vigilias ad eum accessi » (De gloria mart. c. 9). Festum in Lectionario Luxoviensi vocatur simpliciter « Festivitas sanctae Mariae » (Salmon I, p. CXI), eodem modo in lectionario Gallicano saec. VIII., ubi dies 17. ian. assignatur: α In festivitate s. Mariae quae est XVI. kal. febr. » (Clm 6229 Salmon I, p. CVH). Satis ma­ ture haec festivitas evasit « Depositio s. Mariae » seu « Adsumptio », de qua cf. infra 5. a. 1°. c. Sic via strata fuit ad specialia festa BMVirginis, Assumptio autem non solum ianuario, sed etiam mense augusto celebrari coepit Hierosolymis, ut Dormitio Mariae. Eodem saeculo VI-o iam Annuntiatio quoque peculiare fe­ stum die 25. mart, accepit (cf. inf. 4). c) Cultus liturgicus BMVirginis media aetate. 1°. Ortus variorum festorum marianorum peculiarium saec. VII-VIII. in Oriente cerni potest. Saec. VII-o ad festum Assumptionis et Annuntiationis accesserunt festa Nativitatis BMVirginis dic 8. sept. (cf. inf. 6.) et 21. nov. Introductionis in Templum (cf. inf. 7. a. 13°). Festa haec mariana, excepta 21. nov., exeunte saec. VII. etiam Romae publice celebrari coeperunt sub Papa Sergio I. (687-701): « Constituit autem, ut diebus Adnuntiationis Domini, Dor­ mitionis et Nativitatis sanctae Dei Genitricis semperque Virginis Mariae ac sancti Symeonis, quod Ypapanti Greci appellant, letania exeat a Sancto Ha­ driano et ad sanctam Mariam populus occurrat » (Lib. pont. ed. Duchesne I, 376). 2°. In territorio liturgiarum typi Gallicani. a. A saec. VII-o iam inveniuntur festa mariana. In Gallia celebrabatur 18. ian. Festivitas sanctae Mariae seu Adsumptio (supr. b. 3°. b.), vestigium autem habetur festi Nativitatis Virginis (cf. inf. 6. a. 2°.). In Hispania vero ritu mozarabico Assumptio celebrata est semper die 15. aug. b. Cultus autem liturgicus BMVirginis latius patet quam eius festa, textus 1326 X. HEORTOLOGIA. enim liturgici vivide testantur cultum Deiparae, abundant enim ideis mariologicis, titulis SS. Virginis, piisque affectibus erga Dei Genitricem. Sufficiat obiter inspicere liturgiam mozarabicam, quippe quae multo plures habet monumenta textualia. (1) Laudatur maternitas divina·. « Salutem mundi prima suscepit uirgo plena gratia Dei et ideo vera Mater Filii Dei » (MEL VI, 14. D. II. Adv. inlatio), Salvator « nec gerentem honore fraudat, nec Genetricem labore con­ tristat... neque enim fas erat, ut traheret illa suspiria, quae omnium gaudia pariebat » (ibid. col. 50, Dies S. Mar. « missa »). Mater haec est « virgo electa ante saecularia tempora thalamo Dei regis » (593. Adsumpt. s. Mar.), ideoque — (2) extollitur virginitas perpetua. Maria est α virgo ante conceptum, virgo semper futura post partum, Deum suum prius mente, dehinc ventre concepit ■ (14. Dom. II. Adv. inlatio). Christi « fuit solius sine corruptione conceptio et sine dolore de Matre Virgine inviolabilis partitudo » (52. Dies S. Mar. inlatio), prorumpit ergo in pium affectum: « O admiranda ubique potentia Salvatoris! Ostendit in Matrem virginitatis aeternae miraculum... » (94. Juliani mr. inlat.). — (3) Maria ideo castitatis est exemplar·, virgines hortantur, « ut non Evae essent participes, sed Mariae, nec corruptae parentis, sed incorruptae sociae Virginis in Christo maneant, Christum diligant et concipiant, Christum pa­ riant ct in Christo maneant » (491. De virginibus inlatio). Christus enim α qui virgo ex Virgine natus, virginitatem in virginibus remunerat incorruptam » (ibid. 490. post nomina). S. loannes Evangelista comparatur Mariae, Christus loanni, « quem coelibem cligerat, matrem suam virginem commendavit... Ma­ trem gloria pariendi honorat, et discipulum recumbendi honore glorificat » (70. S. loannis inlatio). — (4) Maria est typus Ecclesiae, ut clare edicitur inlatione noctis paschalis, qua « nocte progenerat mater Ecclesia sine cor­ ruptione concipiens et cum gaudio pariens: exprimens in se utique formam Virginis genitricis » (250). Ratio huius « typicitatis » est: « partus Mariae: fructus Ecclesiae » (56. Nat. Dom. inlatio). Iure itaque B. Virgo vocatur « omnium credentium mater n (594. Adsumptio), mater etiam SS. Eucharistiae, nam α hostiam immaculatam maternus uterus impolluta virginitate produxit, pudor edidit, sanctificatio genuit, integritas fudit » (55. Nat. Dom. post no­ mina). — (5) Titulis honoris cumulatur SS. Maria: est « gloriosa Maria », seu « Virgo gloriosa » (400.401). Est « Verbi in terra sacrum effecta templum » (101), quae « adsumptionis gratia coram te (Deo) suffragatricem pro nobis ef­ fecisti incomparabilem » (407), Unigenitus autem Dei est « ancillae suae filius, dominus matris suae » (56). c. Etiam liturgia Celtica partes habet in hac concertatione mariana, suf­ ficiat allegare hymnum marianum S. Cuchuimnc: « Cantemus in omni die | Concinnantes varie 1 Conclamantes Deo dignum | Hymnum sanctae Mariae. | Bis per chorum, hinc et inde ' Collaudemus Mariam, ' Ut vox pulset, omnem aurem Per laudem vicariam. Maria de tribu Inda 1 summi Mater Do­ mini I opportunam dedit curam aegrotanti homini n (An. hymn. 51, 305). 3°, Aevo Carolingico inde a saec. VIH-o cultus liturgicus marianus varia incrementa nactus est. Carolus Magnus Aquisgrani, urbe capite imperii sui, Capellam Palatinam, i.e. ecclesiam palatii sui Mariae Virgini dedicavit, cui reliquias Deiparae (crines et vestimentum) comparavit, quae per totum medium aevum peregrinorum innumeram multitudinem alliciebant. Hymni compositi sunt m honorem SS. Mariae, quorum celeberrimus est hymnus exinde in litur■ria usitatissimus « Ace maris stella », qui prima stropha sua argumentum G) l'esta BMW 1327 sequentium stropharum continet et indicat (« Ave » = 2. stropha; « maris stella » = 3. str. bonum omen vitae nostrae vincula solvit, lumen profert; a Dei mater alma » = 4. str. monstrans se esse matrem; « atque semper virgo » = 5. str. singularis, inter omnes mitis; « felix caeli porta » — = 6. str. per semetipsam iter parans tutum ad Jesum videndum, cf. A. Strucker, Litg. Zeitschr. 1932-33, 82-84). B. Alcuinus, consiliarius Caroli Magni (t 803) init probabiliter qui Sabbati diem cultui BMVirginis dedicavit, in eius Sup­ plemento ad Sacramentarium Gregorianum legitur Missa votiva, cuius prae­ fatio ad laudes excitat Deiparae: « Et te in veneratione sanctarum virginum exultantibus animis laudare, inter quas intemerata Dei genitrix Virgo Maria, cuius devote commemorationem agimus, gloriosa effulsit. Quae et Unigenitum tuum... » (G. Richter, Sacrament. Fuldens, η. 315). Paulus diaconus aevo hoc (t 799) hymnos quoque marianos composuit, inter eos: «Quis possit amplo famine praepotens Digne fateri praemia Virginis? » (An. hymn. 50, 123). 4°. Aevo reformationis monasticae (saec. X-Xl.) quum duce congregatione Clunyacensium optimi viri Sedi Apostolicae operam praestiterunt in instaura­ tione Ecclesiae, Maria Virgo habebatur qua signum magnum in opere inno­ vationis spiritualis exsequendo. a. Deipara duplici peculiari novoque titulo recoli coepta est, cuius cultus vestigia etiam in cultu liturgico deprehendi possunt. Unus titulus est miseri­ cordiae (Regina misericordiae, mater misericordiae), ob nimia peccata aetatis huius maxime misericordia opus erat Dei, quae per intercessionem Mariae efflagitata fuit. Hermannus Contractus monachus Augiensis (t 1054) huius mi­ sericordiae extitit laudator cantilena admirabili « Salve regina misericordiae », quae dein cito cantus vespertinus evasit (cf. Cl. Blume, Reichenau u. die marianischen Antiphonen, in: Kultur d. Reichenau II, 821-825), ipse etiam proba­ biliter auctor est alterius cantus « Alma Redemptoris mater ». Alter titulus novus Mariae Sanctissimae est Reginae; dum imagines et statuae Deiparae aevo Carolingico SS. Virginem sine corona repraesentant, inde a saec. X-o saepissime regio diademate, corona aurea exornantur (Beissel p. 52-55). Opinio publica de partibus Mariae reginae mundi apte exprimitur oratione cuiusdam presbyteri saec. Xl-i: « Non ignoro, o beata regina mundi! quia te in multis offendi et castitatis atque virginitatis, cuius tu mater es, ego in meo corpore signaculum violavi innumeris etiam peccatorum sordibus involutus sum, nec dignus invenior, te totius munditiae principem pollutis labiis invocare: verumtamen o ianua caeli, fenestra paradisi, vera mater Dei et hominis, quia septies in die laudem dixi tibi, et quamvis peccator, quamvis indignus, omnibus tamen canonicis horis tuae laudis obsequium non fraudavi » (Petr. Damiani, De horis canon, c. 10. PL 145, 230). Inde a saec. X-o exeunte enim etiam horae BMVirginis in usum venerunt, canonicoque officio adiectae fuere. b. Variis devotionis actibus recentioribus tunc SS. Virgo coli coepta est, inter quos memorari debet cultus gaudiorum Beatissimae Matris, in aetate Gothica deinceps plenius evoluta. Primum vestigium penes S. Petrum Damiani invenitur et quidem in forma externa liturgica. Quidam monachus enim solebat SS. Mariam transeundo ante altare eius cotidie hac antiphona salutare: « Gaude Dei Genitrix virgo immaculata, — gaude quae gaudium ab angelo suscepisti — gaude quae genuisti aeterni luminis claritatem — gaude, mater — gaude sancta Dei genitrix virgo, tu sola mater innupta! — Te laudat omnis 1328 X. HEORTOLOG1A. factura! — Genitrix lucis, intercede pro nobis! » (Disp. de variis apparitionib. et miraculis c. 4. PL 145, 588). c. Alius actus devotionis quoque saec. XI-o notus fuit, salutatio per Aoe Maria, e qua aetate Gothica prex rosarii orta est. Clericus quidam fatuus, fri­ volus et ineptus nihil aliud solebat facere, quam « ante sacrosanctum altare quotidie beatae Dei Genitricis accedere, et reverenter verticem curvans, ange­ licum hunc et evangelicum versiculum decantare: Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus... Quam fideliter aeterna sperabunt, qui beatae reginae mundi quotidiana horarum omnium vota persolvunt? » (Petr. Dam., De bono suffragior. c. 3. PL 145, 564). d. Etiam nomen Mariae hoc aevo iam recoli coepit, ut S. Anselmus testa­ tur: « Indignus hoc unum rogo, hoc unum precor, ct obsecro in nomine dilecti filii tui, dona mihi misero iugem et perennem memoriam suavissimi nominis tui. Sit cibus dulcissimus, cibus suavissimus animae meae. Adsit mihi in peri­ culis, adsit in angustiis, adsit in principio laetitiae meae » (Oratio 49. PL 158 ,948). e. Poetae mariant saec. X-XI. SS. Virginem praecipue ut reginam venerati sunt mundi et caeli. Saec. X-o hymnus in territorio Aquilegiensi exortus sic cantat: α O sancta mundi domina! | Regina caeli inclita, I O stella maris, Maria, | Virgo mater deifica! | Emerge dulcis filia, | Nitesce iam virguncula, | Florem latura nobilem, | Christum Deum et hominem! n (An. hymn. 50, 139). Simili modo celebrat hymnus eiusdem saeculi Hymnarii Moissacensis Mariam: « Regina mundi nobilis, | Mater Dei et hominis, | Nata in mundo similis | Non est tibi ex feminis » (An. hymn. 2, 61). Petrus Damiani dignitatem regalem Ma­ riae in festo Assumptionis canit: « Regina mundi hodie | Thronum conscendit gloriae, ' Illum enixa filium, | Qui est ante luciferum » (PL 151. 968) S. Ansel­ mus Cantuarensis vero in Oratione ad RMV. dicit: « Regina caeli inclita, I Or­ bis lampas siderea, | Meas absterge lacrimas, | Et peccatorum nebulas! » (An. hymn. 48, 99). Nil mirum, quod hoc aevo officia rhytmica quoque Mariam ut reginam celebrabant, officium quoddam deperditum suppeditavit dein etiam antiphonas quae aetate Gothica a Fratribus Minoribus assumptae sunt ut anti­ phonae finales BMV. in officio: α Aoe regina caelorum » et « Regina caeli lae­ tare » (cf. A. Weissenbàck JfLw 1929, 307). Harum antiphonarum voces reper­ cussas invenimus in poematibus Godefridi abbatis Vendomensis (1093-1132): « Virgo semper pretiosa, 1 Super omnes speciosa, j Stella maris, caeli porta, | Ex qua mundo lux est orta n (An. hymn. 50, 405). 5°. Aevo Gothico (saec. XII-XV.) cultus liturgicus SS. Virginis novis incre­ mentis auctus est. a. Festa Deiparae fere innumera exorta sunt, e quibus speciali mentione digna sunt sequentia. Saec. XII-o orta sunt: Festum Praesentationis BMV. in templo (cf. 7. a. 13°), dein praecipue Festum Immaculatae Conceptionis (cf. 2), Saec. XHI-o primo celebratum fuit festum Visitationis BMV. (cf. 7. a 4°), festum purae originis occidentalis, hoc saeculo divulgatum fuit festum Roma­ num Dedicationis BMV. de Nive (cf. 7. a 6°). Inter particularia festa men­ tione dignum est Festum inventionis pueri Jesu in templo, quod late divulga­ tum fuit usque ad reformationem S. Pii X., cuiusve institutionem Wenceslaus, episcopus Vratislaviensis (Vroclav, Breslau) anno 1395 his cohonestavit motivis: • Sane desiderabile est piis mentibus et ipsius Virginis dulcissimae inconsola­ C) Festa BMV. 1329 bilem tristitiam de filii sui amissione unigeniti et ineffabilem laetitiam de eius­ dem inventione pertractare, cum et tristitiae et laetitiae magnitudines prae­ dictarum de inmensitate amoris processisse dinoscantur pectoris virginalis » (Franz, Messe p. 165-167). Memoranda sunt etiam festa compassionis, de quibus paulo fusius tractandum est. b. Festa compassionis cum B. Virgine. (1) Aetas Gothica Mariam sub aspectu maternitatis coepit considerare et quidem realismo Gothico congruen­ ter uti matrem humanam. Effigies et statuae artis Gothicae Mariam iam ple­ rumque sine corona repraesentabant, cum filiolo divino qui matrem aspicit, pomoque, flore vel avicula ludit. Vultus beatissimae Matris non tam dignitatem Deiparae, quam amoenam speciem maternitatis humanae prae se fert (Beissel p. 84-88). Inde etiam spiritualitas Gothica individualisme propensa relationi necessitudinique subiectivae induisit erga Matrem Dei. Sic excoluit compas­ sionem cum gaudiorum tum dolorum SS. Virginis, quae compassio etiam in cultum liturgicum penetravit. — (2) Compassio gaudiorum est vetustior forma privatae devotionis, iam saec. XI-o bene nota (cf. supra 4°. b.), quae prius devotio videtur fuisse extraliturgica. Orationes privatae, prosaico vel rhytmico stilo compositae permultae exortae sunt. Memoria digna sunt poemata Jo. Hoveden canonici Angli (f 1272) « Quindecim gaudia Virginis gloriosae » conci­ nens (Dreves-Blume, Ein Jahrtausend lat. Hymnendichtung I, 342). Fere eodem tempore haec devotio etiam in aulis regiis Hungariae et Poloniae usitata fuit, quod eius popularitatem demonstrat. S. Cunigunda enim, regina Poloniae, filia regis Belae IV. Hungariae, a. 1277 in aula regia Poloniae constituta « vidit in visione quandam virginem pulcherrimam indutam pallio mirabili, quae habebat litteras insertas per totum pallium de septem gaudiis beatae Virginis Mariae, excepta una plica pallii, in qua non erant litterae. Quod videns puella, coepit mirari... Ad quam domina: Ego sum, inquit, mater Domini, tu autem hoc pallium meum decorasti. Sed quia hesterna die non recitasti septem gaudia mea, quae solebas semper recitare, ideo pallium istud non est per omnia orna­ tum n (Annales Polonor. MGII Script. 19, 641). Quam longe lateque diffusa fuerit haec devotio privata erga gaudia Mariae, exemplo « Regni mariani o hungarici quoque ostenditur: codices vulgati sermonis hungarici exeuntis medii aevi permulti continent tales devotiones populari intelligentiae accommodatas gaudiorum marianorum, numerosioresque sunt prae ceteris. — (3) Plerumque septem gaudia terrestria BMVirginis numerata sunt: 1. Gaudium de annuntia­ tione angeli concepta, 2. de nativitate Jesu, 3. de adoratione per magos praestita, 4. de praesentatione in templo, 5. de resurrectione Domini, 6. de missione Spiritus Sancti, 7. de assumptione corporea. Minor quidem, sed tamen affuit cultus etiam septem gaudiorum caelestium BMV. iuxta manuscr. Lipsiense saec. XV.: « Gaude et laetare mecum, 1. quod gloria mea excellit omnium Sanctorum iucunditatem, 2. quia sicut sol il uminat diem, sic lumen claritatis meae illuminat totum orbem caelestem, 3. quia tota militia caelestis oboedit mihi et veneratur, 4. quia filio meo et mihi est semper una voluntas et semper exaudit cunctas preces meas, 5. quia Deus ad beneplacitum meum remunerat omnes servitores meos hic et in futuro, 6. quia proxima sedeo Sanctae Trinitati, et vestita sum corpore glorificato, 7. quia certa sum quod haec gaudia semper stabunt et nunquam finientur » (Franz, Messe p. 164). — (4) Inde a saec. XIV-o iam textus quoque liturgici inveniuntur in honorem gaudiorum BMV. Tres Missae legi solebant in honorem gaudiorum: 1. Missa * Venite ad me*, con- 1330 X. HEORTOLOGIA. tinnata ut fertur ab Innocentio IV., revera medium saeculum XIII. non fuit alienum a tali devotione, textum invenit Ad. Franz in Missali Pataviensi (Pas­ sau) impresso a. 1514 (Messe p. 164 nota 3.); haec Missa legitur etiam in Missali Strigoniensi pro Hungaria a. 1511, impresso Basileae, sed invenitur Missa « De septem gaudiis « iam in quodam Missali ms Pataviensi XIV. saec-i (cf. Rado, Libri lit. I, 103). — 2. Missa « Vultum tuum » e codice Bambergensi saec. XV-i, cum oratione: α Deus qui beatissimam Virginem Mariam in conceptu et in partu virginitate servata et pueri Jesu necnon trium magorum veneratione et in templo quadruplici gaudio laetificasti, quique eius gaudia eius filio resur­ gente et in caelum ascendente multiplicasti: praesta quaesumus, ut ad illud ineffabile gaudium, quo tecum assumpta gaudet in caelis, ipsius meritis et intercessione pervenire mereamur » (Franz 1. c. nota 4.). Substantialiter eadem Missa legitur in Missali fratrum heremitarum Ord. divi Pauli primi heremitae Venctiis a. 1514 impresso (pro eremitis Paulanis Hungariae, Croatiae et Poloniae). — 3. Missa « Gaudeamus... de cuius exultatione » legitur in codice Sangallensi saec. XV-i (Franz 1. c. p. 165). — (5) Festa autem septem gaudiorum variis diebus celebrata sunt medio aevo, imo etiam aetate posttridentina. Sic in Lusitania saec. XIV-o 8. apr. vel Fer II. post Dom. in Albis celebrabant festum (Holweck p. 81), die 24. sept, in dioecesi Misnensi (Meissen) a. 1485, item in archidioecesi Pragensi a. 1520 (Holweck p. 327). Dom. proxima 4. iul. fiebat festum adhuc saec. XVI-o in dioec. Noviomensi (Noyon) (Holweck p. 238), Dom. I. sept. a. 1610 in dioec. Audomaropolitana (St. Orner); saec. XVII-o 5. iul. in archidioec. Parisiensi celebratum est festum cum officio a S. Joanne Eudes composito (Holweck p. 216), quod nunc quoque ab Eudistis 8. iul. reco­ litur. Aliis variis diebus celebratur etiam in nostra aetate, in Brasilia, republica Aequatoriana et Mexicana, in Argentina (Holweck p. 111. 165. 126). Uti Missa votiva celebrata fuit in Hungaria medii aevi exeuntis « M. de septem gaudiis» in supradictis Missalibus manuscriptis. Optanda foret permittente Ecclesia cultus huius tam salutaris instauratio. — (6) Altera devotio Gothica est com­ passio cum doloribus BMVirginis; dolores quoque vario numero celebrati sunt. Tres dolores Deiparae memorat adnotatio manuscripta anni 1486 Missalis cuiusdam impressi (in Bibi. Metropolit. Strigoniensi Incun. XV. I. 139), per octo dies legi debebant octo Missae BMV. et fidelis « debet omni die confes­ sionem facere et se maxime custodire a vicijs et in aurora esse in ecclesia vel in domo propria, aut in secreto loco et habere ante se crucifixum et flexis ge­ nibus orare et denote legere oraciones infrascriptas »; tres autem dolores sunt: 1. dolor: « Tu ipsum (= Christum) audiendo captum, ligatum, blasphematum, suspirationes, lamentationes, vlulaciones: et amarissimas passiones tunc ha­ buisti n; 2. dolor: « Tu obuiasti eum et tam amarificata fuit anima tua, ut nec stare nec respondere poteras unico filio tuo propter passionem tuam »; 3. do­ lor: « Unicum filium tuum sine culpis exigentibus interfecerunt: quales ama­ rissimas passiones tunc habuisti! n — Quinque dolores saepe referuntur in li­ bellis orationum privatis (Franz, Messe p. 163), qui sunt: 1. Prophetia Simeonis, 2. amissio pueri Jesu, 3. captivatio Christi, 4. crucifixio, 5. sepultura. — Ple­ rumque autem septem dolores Mariae numerati sunt, duo dolores accesserunt ad dictos quinque, ut 2. fuga in Aegyptum, ut 7. et ultimus ascensio Christi (!) — (7) Missam dc doloribus quinque inveni in Missali supra laudato a. 1486 et in alio Missali impresso a. 1512 manuscriptam in calce folii impressi (Bibi Univers. Budapest RMK. 62): » Salve parens perturbata n. Sine enumeratione G) l'esta 11MV. 1331 dolorum compositae sunt Missae « De compassione heatae Virginis n, duos textus ex Hungaria cf. in libro meo (Nyomtatott lit. konyveink kézirasos bejegyzései = Notae manuscr. librorum lit. impressorum, Budapest 1944, p. 20-22). c. Aevo Gothico coeperunt officium diei antiphonis mariants concludere, devotio quaedam popularis liturgica fuit haec ultima salutatio Matris Dei ante decubitum. Prius « Salve regina » cantari coeptum est, fratres praedicatores cotidie Completorio absoluto hoc obsequium Deiparae praestiterunt inde ab a. 1221. Gregorius IX. ordinavit a. 1239 feriis VI. post Completorium a Salve regina » decantandum esse, S. Ludovicus IX. autem « volebat, ut pueri... et propinqui semper ad completorium assisterent cum ipso, in cuius fine specialis antiphona beatae Mariae alta voce cantabatur » (Thomassin. Vet. et. nov. eccl. disc. I, 2. c. 87, n. 2). Usus hic novus fuit, invectus 1249 a fratribus minoribus, teste epistola generalis Joannis de Parma, singulis diebus post Completorium iuxta partes anni antiphonae « Salve regina », « Alma redemptoris », « Ave re­ gina caelorum », et « Regina caeli » cantandae praescriptae sunt (L. Wadding. Annales minorum III, 208), qui usus dein saec. XIV-o etiam in breviarium Curiae Romanae assumptus est (cf. uberius Baumer, Gesch. Brev. p. 261.342, Eisenhofer II, 554-555, Righetti II, 560-562). d. Devotio popularis non stricte liturgica aevi Gothici fuit α Planctus Ma­ riae », seu « Planctus Crucis ». Saec. XII-XIII-o ortus est mos e sequentia qua­ dam certas strophas per varias personas decantandi, praecipue in Vesperis Fer. VI. in Morte Domini, in presbyterio sub « magna Cruce ». — (1) W. Lipphardt refert de plus quam 50 fontibus manuscriptis talis « planctus » in Ger­ mania (cf. 1932 et 1934 in Litt). Ortus huiusmodi planctus cerni potest in « Planctu Monacensi » (Miinchener Marienklage », ms e monasterio Tegernsee oriundum), qui duas habet strophas latinas, 27 strophas vero germanicas, « Planctus Bordenholmensis » autem scriptus a. 1475 iam 900 versibus constat. Beata Virgo Maria, evangclista loannes, et « tres Mariae » (Magdalena, Maria Cleophae et lacobi), quandoque etiam prophetae sunt personae huius cantus dramatici. Repraesentatio haec extraliturgica in tota Germania usitatissima etiam in Bohemia et Italia pluries cognita fuit. Sic II. Maschek planctum dramatizatum invenit (cf. 1936 in Litt.), scriptum ante 1416 e monasterio Smichôw Bohemiae, cuius auctorem putat esse Ernestum de Pardubitz archiepiscopum Pragensem, planctus hic independens est ab aliis huiusmodi operi­ bus. F. Barbudri autem e fragmentis reconstituere potuit « planctum Crucis » seu « Virginis » exeuntis medii aevi, quo Tergesti (Trieste) usi sunt (cf. Litt. 1936). — (2) In Gallia autem modus simplicior planctus in usu fuit. Tolosae, ut Du Cange refert, Fer. V. Coenae Domini ad Matutinum tenebrarum cantatus est planctus B. Virginis « a duobus puerulis post matutinum et debent esse monachi, si possunt inveniri... Et omnes candelae exstinguuntur post matutinum, sc. post Kyrie eleison ...excepta una candela quae remanet accensa usque planctus finiatur, ad denotandum, quod in ista die tota fides remanserit in sola Virgine Maria, quia omnes discipuli erraverunt seu dubitaverunt secundum magis et minus, excepta virgine Maria. Ita planctus dicitur in cathedra praedicatorii et debet esse coperta et circumcincta de cortinis albis, praedicta cathe­ dra, ad finem quod dicentes sive cantantes praedictum planctum non possint videri a gentibus, nec ipsi videant gentes, ut securius possint cantare sine timore, quia forte videndo gentes turbarentur » (Glossarium ed. 1733-36, VI, 353, 1). Planctus talis maxime cognitus et usitatus fuit Godefridi S. Victoris 1332 X. HEORTOLOGIA. ( Vu. hymn. 20, 156-8): « Planctus ante nescia j Planctu lassor anxia | Crucior dolore. | Fili, dulcor unice, | Singulare gaudium J Matrem flentem respice, | Conferens solatium ». Godefridus (=Geoffroi de Breteuil) subprior fuit cele­ berrimi monasterii augustiniani Parisiensis (t 1194). Cantilenae huius versio fidelis hungarica saec. XIII-XIV. facta reperta est in codice quodam Lovaniensi a. 1923 a Rob. Gragger (« ômagyar Mâriasiralom »), unde fere certum haberi potest, quod tunc in Hungaria haec cantilena modo descripto cantata fuit, quae ceterum diu in usu mansit. Jo. Kajoni nimirum etiam hunc planctum ad usum tempore Quadragesimae edidit adhuc a. 1676 in suo Cantionali catho­ lico (p. 204). 2. De festo Immaculatae Conceptionis BMV. Festum hoc diei 8., in Oriente 9. decembris est recentissimum inter festa maiora BMV., signum tamen nostrae aetatis, cultum Marianum magis magisque promoventis. a) Historia festi Immaculatae Conceptionis. 1°. Prima vestigia festi in Oriente quaerenda sunt. a. Puritatem absolutam BMVirginis inde a conceptu quidem Patres ab initio fassi sunt. Sufficiat allegare satis clarum testimonium S. Ephraem ex anno 370 in carminibus Nisibenis: « Revera quidem tu (Domine) et mater tua soli estis, qui omni ex parte omnino pulchri estis, non enim in te, Domine, labes est, nec ulla in matre tua macula » (Carmen 27. RJ n. 719). Eodem fere tempore S. Ambrosius talia dixit: « Su­ scipe me non ex Sara, sed ex Maria, ut incorrupta sit virgo, sed virgo per gratiam ab omni integra labe peccati » (Exp. in Ps 118. 22,30 RJ n. 1314). S. Proclus Constantinopolitanus (t 446) affirmat Mariam formatam esse e bono seu puro luto (Or. 6. RJ n. 2141 a.). Huc pertinet effatum quoque S. Justini comparantis Mariam cum Eva virgine adhuc incorrupta (cf. supra 1. a. 1°. c.), incorruptio enim haec asserta implicite continet etiam absolutam immunitatem a peccato originali, quali tunc Eva insignita erat. b. Festi tamen peculiaris indicia tantum saec. VIII-o inveniuntur, unde verisimile est, tale festum iam saeculo superiore celebratum fuisse. Andreas Cretensis archiepiscopus (inter 711-726) poema liturgicum (canon) concinnavit pro die α 9. dec. Conceptione sanctae ac Dei aviae (theopromêtôros) Annae » (PG 97, 1305-1316), conceptionem quidem S. Annae laudat contra spem na­ turae factam, at hac occasione simul celebrat integram sanctitatem BMVir­ ginis: « Tu casta es, quem in spiritu propheta praevidit, ex quo lapis iste praeci­ sus est, qui divino robore idolorum aras contrivit » (PG 97, 1308). Specialis et singularis sanctitas ab Andrea extollitur: « Hanc hodie, ceu solam immaculatam tmonon paramômon) omnes nos per eam salutem consecuti, cordis exsultatione beatam dicamus » (ibid.). Titulis exornatur Maria in conceptione sua passiva: « Virgo deipara, impollutum tabernaculum... nubem te hortumque et lucis portam, mensam ac vellus cognoscimus, o Dei casta mater... casta columba!... rubus incombustus; candelabrum aureum, pretiosa virga... terrigenarum gloria, peccatorum advocata, una Christianorum spes n (PG 97, 1309. 1312. 1316. 1315). — Simili modo festi huius peculiaris testis est Joannes Euboeensis florens versus 7 It. qui festivitatem hanc sic extollit: « Hoc igitur est principium Novi Testa­ menti, principium est novae arcae ad Deum excipiendum in ?\nnae utero G) Festa BMV. 1333 exstructae, quae est ex radice Judae, Davidis et Jesse » (Orat, in Concept. Deiparae PG 96, 1476). Puella quae concipitur, vocatur a prorsus immaculata, Trinitatis sponsa, thalamus immaculatus (PG 96, 1481), dies festi autem est iuxta eum « licet non ab omnibus agnoscatur, in qua b. Joachim et Anna generationis Mariae semper Virginis ac Dei Matris nuntium acceperunt, die nono mensis decembris » (ibid. 1500). Andreas supra laudatus ergo paulo exaggerat rem dicens: « Festive hodie celebrat orbis terrae, a Deo exhibitam Annae conceptio­ nem » (PG 97, 1312). — Festum tamen saec. IX-o invenitur, cuius egregium encomium cecinit Georgius Nicomediensis (860-880), dicens « miracula oeco­ nomiae « praecessisse ortum Mariae et ortum Christi, quae sunt: α Nascitur virgo ex sterili, Deus ex Virgine corporaliter gignitur, ambobusque novam Deus creaturam (neourgia) molitur » (Encom. in Concept. S. Annae PG 100, 1356). Festum ideo laudatur ab eo: « Cum itaque hodierna festivitas illustrio­ ribus sollemnitatibus miraculorum in ipsa consummatorum ratione praeeat... par omnino est, ut tamquam principio ac causae universorum bonorum, vene­ rationem ei adhibeamus, impensiorique eam gaudio celebremus » (ibid.). Hoc saeculo festum Conceptionis fortasse iam publicum et feriatum evasit, ut Passaglia (op. in Litt. 1854 cit. III, 1750) ex oratione quadam imperatoris Leonis Philosophi (896-903) concludit. c. Omnes libri liturgici orientales tum festum continent, tum laudibus abundant privilegii Immaculatae Conceptionis, adeo, ut Jos. Besson S.J. supe­ rior missionum in Syria et Perside (t 1691) ducentis fere locis e libris liturgicis orientalibus probare potuit tribus patriarchis constantem fidem Orientalium Immaculatae Conceptionis, ita, ut patriarchae subscripserunt declarationi: « ...dominam nostram Virginem purissimam sanctam Mariam semper liberam exstitisse et immunem a peccato originali, ut explicuerunt antiqui ss. patres longe plurimi, magistri orientalis ecclesiae » (Nilles, Kalendar. I, 351). c. Festo huic ultimam manum apposuit imperator Byzantinus Manuel Comnenus (t 1181), id referens inter « festa omnino feriata » (teleôs aprakta), « quia tunc Genetricis Christi conceptio celebretur » (iuxta commentarium Theodori Balsamon ad Nomocanon Photii, Tit. VII. c. 1. PG 104, 1068 s.). 2° Festum Conceptionis BMV. in Occidente. Non potest dici festum hoc in Occidentem per unam portam solummodo intrasse, plures enim reapse pa­ tebant. a. Prima fuit procul dubio Italia meridionalis, Sicilia et Neapolis, ubi permulti Italograeci vixerunt. In Kalendario marmoreo Neapolitano saec. IX-i iam legitur festum orientale: « Conceptio s. Annae » die 9. dee. b. Inter ceteras partes Europae festum primo penes Anglos invenitur; unde festum acceperunt, certo non constat. (1) Factum autem indubium est, quod festum ante invasionem Gulielmi Expugnatoris (1066) prima parte saec. Xl-i iam quibusdam in ecclesiis celebrabant. Kalendaria Veteris monasterii (Oldminster) et Novi monasterii (Newminstcr) in Wintonia (= Winchester) festum habent die 8. dee., primum scriptum est a. 1030, alterum inter 1035-1059; mu­ tatio diei 9. in S dec. fortasse inde venit, quod sic identitas habetur cum 8. sept, festo Nativitatis Mariae sanctissimae (VI. id. sept, et VI. id. dee.) novem menses ergo computantur a conceptione ad nativitatem. Textus liturgici eius­ dem aetatis anglici referuntur in Missali quodam Exoniensi (=Exeter), quod nominatur episcopi Leofrici, versus a. 1050, ubi orationes leguntur, benedictio­ nes episcopales autem Missae habentur in Benedictionali Exoniensi (cf. Hamp- 1334 X. HEORTOLOGIA. son, Calend. medii aevi I, 433 et F. E. Warren, The Leofric Missal, Oxford 1883, 268). Oratio quidem plenitudinem mysterii ignorat, sed tamen conceptio­ nem Mariae recolit: « Deus qui b. Mariae virginis conceptionem angelico va­ ticinio parentibus praedixisti, praesta huic praesenti familiae tuae eius praesidiis muniri, cuius conceptionis sacra sollemnia congrua frequentatione veneratur » (cf. Warren 1. cit.). Relationes necessitudinesque ecclesiae Angliae cum Roma notissimae sunt, at etiam cum Neapoli vigentes exstiterunt, codex Evangeliorum « Book of Lindisfarne » nominatus systema pericoparum continet Neapolita­ num saec. VII. (DAL XII, 1, 756). S. Theodorus, archiepiscopus Cantuariensis (1690) qua metropolita heptarchiam Anglicam moderans et temperans Graecae erat originis, relationibus autem etiam ulterius exstantibus facile supponi potest Anglos festum hoc ex Oriente mutuasse. — (2) Post impugnationem a. 1066 Normanni festum suppresserunt, sed mature revixit. Probabiliter iam Helsinus abbas Rameseiensis (=Ramsay) inter 10S0-87 festum restituit in suo monaste­ rio. Legendarium quidem indicari potest quod de eo narratur: in periculo naufragii apparuit ci S. Nicolaus, patronus nautarum, eique liberationem pro­ misit, si « diem conceptionis Matris Domini NJChristi solemniter celebrabit », verum tamen esse potest festum per eum introductum, resp. restitutum fuisse (cf. PL 159, 319 s.). Certe hoc fecit Anselmus iunior, nepos S. Anselmi Can­ tuariensis a. 1128-29 festum restituens (cf. Kellner p. 189 nota 4). Saec. XII-o etiam in aliis monasteriis Benedictinis assumptum est festum Conceptionis Mariae, sic in abbatia Redingensi (= Reading) per abbatem Hugonem, in mo­ nasterio S. Petri Wcstmonasteriensi (=Westminster), per Osbertum a Clara, dein in abbatia Worcestrensi per decanum Warinum. Eadmer, discipulus S. Anselmi. monachus Cantabrigiensis (t 1124), historiographus Angliae, qui tractatum conscripsit « De conceptione sanctae Mariae » (ed. Thurston-Slater 1904. in Lilt.), ipse quoque fervens fautor festi erat. Anno 1129 Synodus Londiniensis recepit festum. — (3) At etiam in Anglia festum obiectumque eius adversarios nactum est. sic prae primis Rogerium Sarisburiensem et Bernardum episcopum S. David Meneviensem (t 1147). Sic factum est, ut tandem solummodo a. 1328 in universa Anglia festum Conceptionis assumptum est a Concilio Cantuariensi, ubi festum hoc publicum renuntiatum est, quia « venerabilis Anselmus, praedecessor noster... post alia quaedam BMV. antiquiora sollemnia Concep­ tionis festum superaddere dignum duxit » (Cone. Cantuar. a. 1328. can. 2.). c. In Gallia primo festum celebratum esse videtur (1) in Normandia, ubi saec. XII-o in monasterio Fiscamniensi (=Fécamp) iam celebratum fuit cum praefatione propria (A. Salaville, L’Immaculée Conception en Normandie, in: N. Dame 1913, 361). In dioecesi Rotomagensi (=Rouen) tempore episcopi Rotrici (1165-83) festum habebatur Conceptionis aequale festo Annuntiationis (cf. Pl. 207. 1179), Rotomagum enim arctas habuit relationes cum Anselmo iuniore, fautore festi, qui annis 1116-17 ibi versatus est, lingo vero Ambiensis, inter 1130-16 archiepiscopus Rotomagensis antea abbas fuit monasterii Redingensis in Anglia, ubi festum celebratum est (cf. Holweck p. 403). Simili modo inve­ nitur festum in abbatiis Gcmneticensi (=Jumièges) et S. Audoeni (=St. Ouen) Normandiae. — (2) Inde a Normandia in alias partes quoque Galliae diffundi coepit festum Conceptionis, eiusque idea festiva. Ideo etiam in Gallia adver­ sarii surrexerunt. inter eos S. Bernardus, qui canonicos Lugdunenses festum inducere conantes acriter reprehendit circa a. 1140: « Miramur satis quod visum fuerit hoc tempore quibusdam vestrum voluisse mutare colorem optimum, G) Pesta BMV. 1335 novam inducendo celebritatem, quam ritus Ecclesiae nescit, non probat ratio, non commendat antiqua traditio... Virgo regia falso non eget honore, veris cumulata honorum titulis... Nulla ratione placebit contra Ecclesiae ritum prae­ sumpta novitas: mater temeritatis, soror superstitionis, filia levitatis » (Ep. 174. PL 182, 333. 336). — (3) Saec. XIII-o tamen in omnibus fere dioecesibus Gal­ liae festum celebrari coeptum est. Normanni in universitate Parisiensi diem Conceptionis Mariae recolebant ut festum eorum patronale, quasi « nationale », quod « festum nationis Normannicae » vocitari consuevit (Kellner p. 191). Minus recte tamen Kellner opinatus est, festum in Europa a Normannis introductum fuisse, qui id in Sicilia et Italia meridionali cognovissent, at festum ante Normannos penes Anglos celebratum fuit. d. Hungaria exemplo est etiam alterius viae possibilis ad cognoscendum hoc festum. Invenitur enim Conceptio Mariae 8. dec. iam in Sacramentario Boldvensi inter 1192-95, una cum «Repraesentatione Mariae Virginis »; festa haec assumpta videntur immediate a Byzantio, ubi Bela III. rex illius temporis (t 1196) in curia imperatoria Manuelis Comneni educatus fuit. Ideo in omnibus libris liturgicis Hungariae exinde festum Conceptionis invenitur (Rado, Libri lit. mss I, 39. 71. 75. 82. 91. 96. 102. 109. 116. 128. 157. 165.). Duos hymnos Dreves e fontibus hungaricis edidit Conceptionem celebrantes « Novum surgant in gaudium » et « In plausum grati carminis » (An. hymn. 4, 44). Fortasse memoria tam maturae constantisque celebrationis festi in Hungaria est illa legendaria traditio, quod festum in Gallia institutum est per clericum qui frater fuit regis Hungariae (Anal. Bolland. 1884, 208, relatum a Righetti II, 257). 3°. Ulteriores sortes festi, a. Saec. XIII-XIV. festum Conceptionis pacifice .susceptum est in tota fere Europa, praecipuum impulsum accepit divulgatio per ordinem Fratrum Minorum, cuius capitulum generale Pisae habitum a. 1263 celebrationem universo ordini praescripsit. Roma non suscepit festum, etsi in multis ecclesiis Italiae imo etiam in quibusdam ecclesiis Urbis celebrationem toleravit. Hic status optime notatur a S. Thoma medio saec. XIII-o dicente: « Licet Romana ecclesia conceptionem beatae Virginis non celebret, tolerat tamen consuetudinem aliquarum ecclesiarum illud festum celebrantium » (III q. 27. a. 2. ad 3). Ctiria papalis Avenione residens sub loanne XXII. 1316-1334 coepit celebrare hoc festum (Vacandard 1912. cf. Litt. p. 688). Cone. Basileense ob revocationem Summi Pontificis schismaticum evasum sess. XXXVI. 17. sept. 1439 festum pro toto orbe promulgavit, qui conatus tamen successu caruit. — b. Sixtus IV. 28 febr. 1476 Bulla sua « Quum praeexcelsa meritorum insignia » indulgentiis iisdem ditavit festum ac celebritatem Corporis Christi, invitatque ad « Missam et officium Conceptionis Virginis gloriosae iuxta piam, devotam et laudabilem ordinationem dilecti filii magistri Leonardi de Nogarolis » cele­ brandum (Extrav. commun. III. 12, 1). Cuius officii oratio hodiedum in usu est, clare enuntians mysterium Immaculatae Conceptionis. A. 1488 aliud quo­ que officium a Bernardino de Bustis concinnatum (« Sicut lilium ») permisit celebrare, quod tamen sat cito officio Leonardi cedit. In editione S. Pii V. officium hoc tamen expunctum substitutumque est officio Nativitatis Virginis sanctissimae, mutato ubique vocabulo « nativitas » in « conceptionem ». — c. Innocentius XII. 15. maii 1693 praescripsit, ut festum « Conceptionis BMV Immaculatae cum octava ubique terrarum in posterum recitetur » (Roskovany II, 397), quindecim annis autem elapsis Clemens XI. mandavit, festum hoc « ubique terrarum sicut alia festa de praecepto servari et celebrari ac sub 1336 X. HEORTOLOGIA. praecepto observationis festorum comprehendi » (Roskovâny II, 400). — d. Su­ periori saeculo mansit honor sollemnis proclamationis dogmaticae mysterii Im­ maculatae Conceptionis, quod auditis universi orbis episcopis die 8. dec. 1854 in Basilica Vaticana feliciter factum est. Pius IX. beatae memoriae in Bulla dogmatica « Ineffabilis Deus « nullam edidit ordinationem liturgicam, enimvero « praedecessores nostri — ut ait — vehementer gloriati sunt apostolica sua auctoritate festum Conceptionis in Romana Ecclesia instituere ac proprio of­ ficio propriaque Missa, quibus praerogativa immunitatis ab haereditaria labe manifestissime asserebatur, augere, honestare et cultum iam institutum omni ope promovere... Insuper summopere laetati sunt decernere, Conceptionis fes­ tum ab omnibus habendum esse eodem censu ac numero, quo festum Nativita­ tis. idemque Conceptionis festum cum octava ab universa Ecclesia esse ce­ lebrandum n (Roskovâny VI, 93). — e. Officium et Missa noviter confecta editaque sunt 25. sept. 1863, praescriptaque omnibus, « etiam si sint ritus a Romano diversi ac licet singulari privilegio concessa fuerint, etiam cuicunque Ordini regulari » (CRit d 3119). — f. Octava iam a. 1955 suppressa est in simplificatione rubricarum sicque mansit (NCR Calend.). Attamen per quinque annos festum hoc non potuit celebrari, si in Dominicam Adventus ceciderit, inde vero ab 1961 sollemnitas haec amoena iam iterum in Dominica cadens praefertur per exceptionem a regula generali (NCR 15). — g. Ieiunium et abstinentia vigiliae, quia difficultates continenter obstant observantiae legis, s. C. Cone. 25. iul. 1957. « obligationem deinceps ad pervigilium festi Concep­ tionis Immaculatae BMV pro omnibus christifidelibus ubique terrarum com­ morantibus » transferre praecipit (AAS 1957, 638). b) Indoles festi Immaculatae Conceptionis. Praecipue novum illud officium a Pio IX. a. 1863 ordinatum Missaque eius clare resplendent mysterium insigne huius diei. 1°. Beata Virgo in primo instanti conceptionis suae iam immunis fuisse praedicatur. « In conceptione sua accepit Maria benedictionem a Domino et misericordiam a Deo salutari suo » (3. ant. I. Noct.), ita ut merito cani debet: « Dili usa est gratia in conceptione eius, et speciosa apparuit inter filias homi­ num « (1. ant. II. Noct.). Quod hoc a primo instanti intclligendum est, inculcatur lectione desumpta e Prov 8, 22-35, quae lectionem Missae constituit pluriesque in decursu officii recurrit. Existentia aeterna Immaculatae hac lectione extollitur per accommodationem liturgicam: id quod Scriptura de aeterna sapientia af­ firmat, applicatur Mariae sanctissimae, in consiliis divinae Providentiae ab aeterno existentis: a Dominus possedit me in initio viarum suarum... ab aeterno ordinata sum ct ex antiquis antequam terra fieret ». Praeordinatio haec in Ve­ teri Lege annuntiata fuit typis: Maria est nova Eva, nova mater generis huma­ ni. serpentis caput virgineo pede conterens, ideoque laudatur pluribus vicibus, ut vera Judith, quae terrigenas ab inimico salvavit, gloria idcirco, Ecclesiae est: > Γη gloria Jerusalem, tu laetitia Israel, tu honorificentia populi nostri » (Grad.). Optime laudatur ergo conceptio in sequentia saec. XV. : « Haec concepta miro more Est ut rosa cum nitore, ' Est ut candens lilium | ...Sicut ros non corrumpi­ tur Quando in terra gignitur ' Elementi rubigine: j Sic Virgo non inficitur, Cum in matre concipitur Originali crimine » (J Kehrein, Lat. Scquenzen, Mainz 1873, 144). G) Festa BMV. 1337 2°. Conceptio haec miranda per gratiam et privilegium singulare Dei ef­ fecta est. a. « Adiuvit cum Deus mane diluculo, sanctificavit tabernaculum suum Altissimus » (2. ant. II. Noct.), dicitur de Maria. Per hanc operationem Beata Virgo comparatur Ecclesiae, cuius typus, primumque membrum est: « Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei, fundavit te Dominus in montibus sanctis » (3. ant. II. Noct.). Gloriam Mariae ab omnipotentia Dei derivari affirmatur in ant. ad communionem: « Gloriosa dicta sunt de te Maria, quia fecit tibi magna qui potens est ». b. Singulare privilegium laudatur praecipue in postcommunione: « Sacra­ menta... illius in nobis culpae vulnera reparent, a qua immaculatam beatae Ma­ riae conceptionem singulariter praeservasti » Singularitas huius unici privilegii revelatur iam in Paradiso, lectiones ideo I. Noct. enarrant historiam peccati originantis, ant. ad Benedictus iterum adiungit huic carmini Redemptionis ve­ ritatem: « Inimicitias ponam inter te et mulierem et semen tuum et semen illius, ipsa conteret caput tuum, alleluia ». Versiculus II. Noct. autem gratias refert Beatae Virginis: « In hoc cognovi, quoniam voluisti (=singulariter ele­ gisti) me, quoniam non gaudebit inimicus meus super me ». Pulchre canit ideo sequentia quaedam saec. XIV.: « Fidelis Dei verna ' De Christi da lucerna | Quod Pater hanc ab aevo | Perfecit sine naevo... Sed amplius hic egit, | In ma­ tre, quam elegit, i Supremus hanc compegit | Ex forma non infecta » (« Diem sacram celebremus » An. hymn. 9, 54). c. Privilegium hoc gratiae intuitu meritorum Christi Immaculatae donatum fuit, quod iam oratione Missae et oflicii liquide constat: « qui ex morte eiusdem Filii tui praevisa eam ab omni labe praeservasti... ». 3°. Beatissima Virgo celebratur immunis ab omni labe originalis culpae, quod iam ant. initialis oflicii in genere enuntiat: « Tota pulchra cs Maria ct macula originalis non est in te! » (1. ant. I. Vesp.). Hanc immunitatem iam Paulus diaconus aevo Carolingico cecinit in hymno Assumptionis: α Rerum misertus sed sator, inscia I Cernens piaculi viscera Virginis, ’ Hic ferre mortis crimine languido | Mandat salutis gaudia saeculo » (Hymnus « Quis possit amplo famine » An. hymn. 50, 123). Lect. 4. oflicii (Pseudo-Hieron.) limpide declarat hanc immunitatem totalem: a Bene plena, quia ceteris per partes praestatur, Mariae vero simul se tota infudit plenitudo gratiae. Vere plena, quia, etsi in sanctis Patribus et Prophetis gratia fuisse creditur, non tamen eatenus plena, in Mariam vero totius gratiae quae in Christo est, plenitudo venit ». « Nihil inquinatum in eam incurrit: Candor est lucis aeternae ct spe­ culum sine macula », sic laudat hanc immunitatem sensu magis negativo Resp. lect. 5-ae. Lectione Evangelii culmen attingitur celebrationis huiusmodi im­ munitatis, annuntiatione nempe angeli: « Ave, gratia plena», quod statim cantu ant. ad offertorium repetitur a populo. Merito laudatur haec sanctitas a sequentia saec. XIV: « Thronus veri Salomonis, | Quem praeclaris caeli donis I Ornavit rex gloriae. | O regina pietatis, | Et totius sanctitatis ' Flumen indefi­ ciens » (« Ave virgo gloriosa, caeli iubar » II. A. Daniel, Thesaur. hymnol. 5, 132). Omnia privilegia Mariae exultando comprehendit conclusio officii fe­ stivi: « Hodie egressa est virga de radice Jesse — hodie sine ulla peccati labe concepta est Maria — hodie contritum est ab ea caput serpentis antiqui, alle­ luia n (ant. Magn. II. Vesp.). 85 - Rado, Ench, Lilur&lcum. 1338 X. heortologia. 4°. Pii affectus excitantur textibus liturgicis — a. Ecclesia gratias agit Deo in persona Sanctae Mariae, quae quodammodo unam personam cum ea consti­ tuit: a Gaudens gaudebo in Domino, et exsultabit anima mea in Deo meo, quia induit me vestimentis salutis... quasi sponsam ornatam monilibus suis » (ant. intr.), canitur nomine Immaculatae simulque nomine etiam Ecclesiae, similiter gratiae aguntur labiis Mariae: « Beatam me dicent omnes genera­ tiones, quia fecit mihi magna qui potens est, alleluia! » (Magn. I. Vesp.). b. Haec communio cum Matre-Sponsa Dei Ecclesiam Matrem Sponsam Christi allicit ad imitandam Mariam: «Trahe nos Virgo immaculata, post te curremus in odorem unguentorum tuorum » (5. ant. Vesp.). Epistola Missae monemur quasi ore Beatae Virginis: « Beatus homo, qui audit me, et qui vi­ gilat ad fores meas cotidie... qui me invenerit, inveniet vitam et hauriet salutem a Domino ». c. Sanctitas haec eximia Mariae sic ordinatur in sanctificationem fidelium: « ...ut sicut illam tua gratia praeveniente ab omni labe immunem profitemur, ita eius intercessione a culpis omnibus liberemur » (secreta). d. Ingens gloria Deiparae concinenda annuntiandaque est: « Sanctimonia et magnificentia in conceptione eius: annuntiate in omnibus populis gloriam eius! »(1. ant. III. Noct.). Consimili modo aliae ant.: « Laetamini omnes, in Domino: et confitemini memoriae sanctitatis eius », nam ratio festivi gaudii est: «Notum fecit Dominus opus suum: in conspectu gentium revelavit glo­ riam Genitricis suae. » (2. et 3. ant. III. Noct.). Iure igitur dicitur acclamatio liturgica: « Immaculata Conceptio tua, Dei Genitrix Virgo, gaudium annun­ tiavit universo mundo » (Versic. Nonae), vel ut medio aevo canebatur: α In honorem Mariae Virginis J Quae nos lavit a labe criminis, | Celebremus hodie: 1 Dies est laetitiae! » (Guéranger, Avent p. 458). 3. Dc festo Purificationis B. Mariae Virginis. Cf. superius C. 4., et est ab a. 1961. festum Domini (NCR Var. 45 a.). 4. Dc festo Annuntiationis B. Mariae Virginis. a) Historia festi Annuntiationis. 1°. Proto-Annuntiatio. Festum Annuntiationis stricte dictum vocamus festum peculiare eventus evangelici annuntiationis Virgini beatissimae ab an­ gelo factae, quae novem mensibus festum nativitatis praecedit, cuius ergo dies est 25. mart. Ante hoc festum Annuntiationis proprie dictum tamen praecise annuntiatio iam obiectum fuit festivae celebrationis. — a. Festum primigenium et unicum marianum Ecclesiae primaevae, quod praecipue Dominica Natale Christi antecedente celebratum est, vocabatur Euangelismos, Annuntiatio, quia matemitatein divinam sub aspectu Incarnationis seu conceptionis activae san­ ctissimae Virginis angelica voce annuntiatam recoluit (cf. supra 1. b. 3° a.). Festum proprium Annuntiationis ex hoc festo sicut e quodam nucleo ortum est. (piando desivit celebrari festum unicum Marianum diesque Annuntiationis in relationem positus est cum die natali Domini. — b. Quae ante hoc festum peculiare diei 25. mart, occurrunt festivae celebrationes, non sunt stricte dicta festa Annuntiationis. (1) Sic S. Augustinus perspicue mentionem facit annun­ tiationis 25. mart, quin festum designet, eodem die etiam passio Domini me- G) Festa BMV. 1339 moratur, ut patet sine celebratione ulla liturgica: « Sicut a maioribus traditum suscipiens Ecclesiae custodit auctoritas, octavo enim kalcndas April. (=25. mart.) creditur conceptus, quo et passus » (De Trinitate IV, 5 PL 42, 894), traditio praedicta saltem de morte iam legitur penes Tertullianum: « Mense rnartio temporibus paschae, die VIII. kal. aprilium, die prima azymorum... omnis synagoga liliorum Israel eum interfecit » (Adv. ludaeos c. 8. PL 2,656). — (2) S. Leo loquitur de annuntiatione Ep. 16. ad universos episcopos Siciliae de servanda temporum ct mysteriorum distinctione locutus, cum fine proposito « ut in christiana observantia nihil inordinatum, nihil pateretur esse confusum, discernendae sunt causae sollemnitatum n (PL 54,698). Ordo rerum gerendarum exordium sumit ab Incarnatione, « unde aliud tempus est, quo annuntiante angelo beata virgo Maria fecundandam se per Spiritum Sanctum credidit et concepit « (ibid. 697), dein sequitur nativitas, circumcisio, praesentatio etc. Opinamur S. Leonem Magnum loqui de festo unico mariano, quod ante Nati­ vitatem celebrabatur, saltem in dominica ante festum, non agitur ergo adhuc de peculiari festo annuntiationis. — (3) Festum Hierosolymitanum Annuntia­ tionis ignotum est, etsi certum haberi potest, iam saec. V. aliquod festum exsti­ tisse. In comperto est basilicam super spelaeum domus Mariae in Nazareth per S. Helenam constructam fuisse, insuper valde probabile est, talem basilicam mysterium suum titulare peculiari quoque festo celebrasse, ut Cabrol coniicit (DAL I, 2, 2246 s.), nullo modo vero adstipulamur coniecturae eiusdem auctoris diem huius celebritatis fuisse diem quadragesimum post Pascha (cf. supra E. 4. a. 1°. c.), qualis autem fortasse fuerit coniecturae instar proponimus. Non fuit certe 25. mart, quoniam Hierosolymis saec. V-o nativitas Domini adhuc 6. ian. celebrata est, sed fuit forte dies 7. apr., dies unde novem mensibus numeratis dies nativitatis est 6. ian. Armeni schismatici enim « Festum clarissimae annun­ tiationis Deiparae n hoc die celebrant (Nilles II, 578), Armeni enim schismatici repudiabant festum 25. dee. Bene notum est, Armenos saec. V-o multa ex Hierosolymis quoad annum liturgicum mutuasse, probabile ergo festum 7. apr. in Terra Sancta considerari potest, saltem saec. V. 2°. Ortus festi proprii Annuntiationis 25. mart. a. Quando festum peculiare ortum est, non liquet. Certum est festum hoc originem duxisse in Oriente, verisimiliter saec. VI-o, nam saec. VII-o festum iam stabilitum apparet. Iuxta Chronicon Alexandrin, enim Heraclius imperator festo Annuntiationis 25. mart 624 profectus est in bellum adversus Persas (ed. Dindorf I, 713, PG 92, 488). — b. Cone. Quinisextum seu Trullanum a. 692 sancivit usum diu iam exsistentem huius festi: « In omnibus s. Quadragesimae ieiuniorum diebus, exceptis Sabba­ tis et Dominicis et sancti Euangelismi (=Annuntiationis), dici, praesanctifica­ torum liturgia celebranda est » (Can. 52. Mansi 11,968). Penes Syros festum Annuntiationis tam magni aestimatum est, quod « in quemcunque diem inci­ derit, celebrat Ecclesia, quod si inciderit in Fer. VI. Crucifixionis, liturgia celebratur n (Nilles II, 101 nota 2.). — c. Saec. VIII. ergo ineunte, S. Andreas Cretensis perpulchre laudat festum hoc iam diu celebratum: « Hodie fausta nuntia virginalis habet festivitas: ...O mysterium! Nescitur exinanitionis modus, conceptionis ratio ineffabilis est, angelus miraculo ministrat (leitourgei), uterus Virginis Filium suscipit, Spiritus Sanctus mittitur, Pater de supernis complacet, communique consilio commercium initur, in quo et per quod salutem consecuti consonis Gabrieli vocibus ad Virginem clamemus: Ave gratia plena, Dominus tecum, ex qua salus, Christus Deus noster, assumptam naturam humanam ad 1340 X. HEOllTOLOGIA. se revocavit. Obsecra, ut salutem consequamur animarum nostraruml » (PG 97, 1329). 3°. In Occidente festum peculiare Annuntiationis sat mature invenitur, a. Primum manifestum vestigium divulgationis huius festi peculiaris habetur in canone Cone. Toletani X. a. 656, e quo omnino certum est in Hispania fuisse ecclesias, quae « festivitatem gloriosae matris o statuto quodam die, « qua in­ venitur angelus Virgini Verbi conceptum et nuntiasse verbis et indidisse mira­ culis » celebrabant. Hunc diem fuisse 25. mart, evidens est ex vetito: α Eadem festivitas non potest celebrari condigne, cum interdum Quadragesimae dies vel paschale festum videtur incumbere, in quibus nihil de Sanctorum sollemnita­ tibus convenit celebrari n (Mansi 10, 33 s.). Quibus clare constat, in regno Wisigothico quasdam ecclesias morem habuisse die 25. mart, celebrare An­ nuntiationem. Revera quoddam kalendarium mozarabicum habet hoc die inscri­ ptum: a Equinoxis (=aequinoctium) verni et die mundi primus, in quo die Dominus ct conceptus et passus est », aliud vero die 20. mart, scribit: a Con­ ceptio sanctae Mariae virginis » (MEL V, 458). Dies dein pro festo collectivo 'Mariae electus est 18. dec. (cf. supra 1. b. 3°. a. (5).). In fontibus liturgiae Gallicanae festum Annuntiationis deest, habetur vero festum S. Mariae 18. ian. (supra 1. b. 3°. b. (4).) — b. Romae festum Adnuntiationis publice institutum est a Sergio Papa (687-701) per insertionem festi iam exsistentis in systema stationale Urbis (cf. supra 1. c. I0.). Festum iam antea versus medium saec. VII. Romae inductum fuisse ostenditur eo, quod in Gregoriano primigenio deest (in Paduano saltem), item in Evangeliario Wirceburgensi, adest solum in Ge­ lasiano primigenio et Gregoriano S. Hadriani I. — c. Inde a saec. VHI-o ubique in Occidente Annuntiatio festum fuit ab omnibus acceptum, exceptis Hispanis sub Arabum ditione viventibus, quorum Missale Mixtum et breviarium dein retinuit festum 18. dec., at eodem ritu et textibus idem festum etiam 25. mart, celebrat inde a saec. XV-o (cf. PL 85, 170 et 734). — d. Octavam festum hoc universim numquam habuit, quibusdam in locis tamen decursu medii aevi etiam octava occurrit, quae dein in aliquibus ecclesiis et ordinibus usque 1911. remansit, praesertim in territorio olim reipublicae serenissimae Venetae subiecto (Holweck p. 61). — e. Leo XIII. 27. maii 1895 festum Annuntiationis ad ritum dp. I. cl. evexit, quia « ab antiquissimis temporibus institutum et penes Latinam Ecclesiam ct Graecam pari solemnitate celebratum est, siquidem dominicae Incarnationis mysterium tamquam ceterorum fundamentum sacra liturgia pro­ fitetur » (CRit d 3850) nunc quoque est festum I. cl. (NCR Calend.), si impe­ ditur, transfertur in Fer. II. post Dom. in Albis (NCR 96 a.). — f. Ad Missam sollemnem celebrans et ministri sacri in ora suppedanei utrumque genu flectunt (piando a choro verba cantantur «Et incarnatus est...», idem faciunt si iam consederint; unico genu genuflectunt quando ad altare recitant haec verba (iuxta NCR 518. b.). b) Indoles festi Annuntiationis. 1°. Nomina festi varia sunt decursu temporum. Vocatur enim hoc festum Euangelismos = Annuntiatio, Angeli vel BMVirginis, Enanthrôpêsis = Incarna­ tio, Conceptio Christi, Adnuntiatio Christi vel Annuntiatio dominica, Annuntia­ tio sanctae Mariae de conceptione, Mariae salutatio, Initium redemptionis (DAL I, 2, 2242). G) Festa BMV. 1.341 2°. Festum incarnationis. Festum est enim rememoratio mysterii diei quo filiatio divini Verbi humana mirando modo effecta est. Incarnatio per virtutem Spiritus Sancti extollitur lect. 2. « Egredietur virga de radice Jesse et flos de radice eius ascendet. Et requiescet super eum Spiritus Domini... », enimvero — ut Resp. eiusdem lectionis enuntiat, — « virtus Altissimi obumbrabit tibi, quod enim ex te nascetur Sanctum, vocabitur Filius Dei ». Haec incarnatio decretata fuit « inter ipsa mundi primordia », tunc cum Deus praenuntiavit « futurum semen mulieris, quod noxii capitis elationem sua virtute contereret, Christum sc. in carne venturum » (4. lect.). Sublimis illius instantis recolitur memoria, quando « ingreditur haec infima Jesus Christus, Dominus noster, de caelesti sede descendens, et a paterna gloria non recedens, novo ordine, nova nativitate generatus » (6. lect.). Oratio diei festiva prima sua parte celebrat hoc mysterium: «Deus qui de BMVirginis utero Verbum tuum, angelo nuntiante, carnem suscipere voluisti ». 3°. Festum parthcnogenescos. Recolitur prophetia magnifica Isaiae prophe­ tae, signum dominicum: « Ecce virgo concipiet et pariet filium » (I. lect.), statimque adiicitur adimpletio vaticinii in Resp. « Missus est Gabriel angelus ad Mariam virginem... Ecce concipies et paries et vocabitur Altissimi Filius ». Exstatico impetu celebratur parthenogenesis: « Sancta et immaculata virginitas, quibus te laudibus efferam, nescio, quia quem caeli capere non poterant, tuo gremio contulisti » (6. Resp.). Mirabiliter laudat parthenogenesim hymnus liturgiae byzantinae: « O intaminata virgo tamquam vellus plane divinum, te praepara excipiendo Numini, quod in te velut imber descendat, ut torrentes transgressionis praeceptorum exsiccet. — Esto paratus, o divinae munditiae liber, quippe tibi Sanctus Spiritus digito inscribebat, Sapientia divina sed in­ carnata, quae insipientiae meae praevaricationem e medio tollat » (Guéranger, Carême p. 581). 4°. Festum Genitricis Dei. Conceptioni mirabili Mariae a. simul etiam idea inaternitatis divinae adiungitur, secunda pars orationis festivae hanc extollit: « ...vere eam Dei Genitricem credimus... », 3. Resp. cantu liturgico idem expri­ mit: « Suscipe verbum, Virgo Maria, quod tibi a Domina per angelum transmis­ sum est, et paries Deum pariter et hominem, ut benedicta dicaris inter omnes mulieres ». — b. Congratulari monemur, quia maternitas est radix totius digni­ tatis Mariae: « Congratulamini mihi, omnes, qui diligitis Dominum, quia cum essem parvula, placui Altissimo et de meis visceribus genui Deum et hominem» (7. Resp.). (1) Gaudium ob hanc maternitatem describitur in praefatione Gela­ siani limioris (saec. Vlll-i): « Nam in hoc se matrem Domini fuisse cognovit quia illum cum gaudio protulit, quam incorrupta concepit. Laetatur, quod caeli Dominum clausis portavit visceribus, quod virgo edidit partum. O admi­ randam divinae dispensationis operationem! Quae virum non cognoscit, et mater est et post filium virgo est, duobus enim gavisa est muneribus, miratur, quod intacta peperit, exultât, quod nutrivit, redemptorem... » (Mohlberg, Frank. Sacr. Gelas, n. 681). — (2) Causa huius gaudii prima est, quod mediante Maria accepimus omnes gratias, i.e. vitam novam: «Tu regis alti ianua | Et aula lucis fulgida: ! Vitam datam per virginem ' Gentes redemptae plaudite » (Hymn. Laud.). — (3) Secunda causa gaudii est, quod in dogmate maternitatis continentur omnes veritates fidei sicque eo omnes errores confutantur, idcirco ipsa Dei Genitrix provocatur ad gaudendum: « Gaude, Maria Virgo! Cunctas 1342 X. HEORTOLOGIA. haereses sola interemisti, quae Gabrielis archangeli dictis credidisti, dum Virgo Deum et hominem genuisti et post partum Virgo inviolata permansisti » (8. Resp.). Revera dogmate fundamentali matemitatis divinae ceterisve privilegiis ex illa resultantibus refellitur atheismus, quia Dei operatio optime et maxime in mariologia considerari potest; interimitur materialismus, praecipue per dogma assumptionis corporeae; naturalismus refutatur per Immaculatam Con­ ceptionem; per ipsam maternitatem divinam in genere spectatam dissolvitur arianismus, specialiter considerata vero diluit nestorianismum, quia non solum mater Christi, sed etiam Dei genitrix est; obiurgatur monophysitismus, enun­ tiatur enim Maria etiam mater humana; opponitur Protestantium erroribus anthropologicis de naturae humanae corruptione; pelagianismum conculcat Mater « gratia plena », dispensatrixque gratiarum; per almam sociam Redem­ ptionis autem iugulantur omnes errores soteriologici. Vere pleno iure exaltari potest maternitas divina, ut illuminatio totius mundi, Deus « per beatae Mariae sacri uteri divinae gratiae obumbrationem universum mundum illuminare di­ gnatus est » (orat. Gelasiani Wilson p. 169). 5°. Festum annuntiationis angelicae. Dies festivus hodiernus rememoratio est etiam facti, quando « Missus Gabriel de caelis ' Verbi baiulus fidelis | Sacris disserit loquelis Cum beata Virgine » (Sequentia saec. XII. DrevesBlume, Ein Jahrtausend II, 241). Ministerium angelicum in annuntiatione spe­ ciali consideratione dignum est (III q. 30. a. 4). a. Primo mentem Mariae attentam reddit per salutationem, dies hodiernus est etiam Natale salutationis angelicae, ideo statim Invitatorium intonat « Ave Maria, gratia plena: Dominus tecum », idem resonat in Vesp. et Laud. 2. ant., et repetitur in offertorio Missae, conchiditurque hac salutatione totum officium: « Gabriel angelus locutus est Mariae, dicens: Ave, gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus! » (Magn. II. Vesp.). b. Angelus secundo instruere debuit Mariam circa mysterium Incarnatio­ nis, praenuntiando conceptum et partum mirabilem: « Ne timeas, Maria, inve­ nisti gratiam apud Dominum: ecce, concipies et paries Filium » (3. ant.); dein ostendendo dignitatem prolis: « Dabit ei Dominus sedem David patris eius et regnabit in aeternum! » (4. ant.); demum demonstrando modum conceptionis eius: « Spiritus Sanctus in te descendet, Maria, et virtus Altissimi obumbrabit tibi! » (Magn. I. Vesp.). Functionem hanc angeli concinne canit hymnus saec. XIII-i: α Missus sacer a supernis I Ad Mariam angelus, Castitatis uberalem | dictis his adfatus est: | Ave virgo gloriosa, 1 Plena Dei gratia! I Spiritus divinus tuam 1 Implet innocentiam, | Regum rex egrediatur, 1 Ut de tuo utero, J Tam­ quam sponsus speciosus De cubili proprio » (Dreves-Blume, Ein Jahrtausend II, 239). c. Angelus demum tertio intendit animum Beatae Virginis inducere ad consensum praestandum, « quod quidem fecit exemplo Elisabeth, et ratione ex divina omnipotentia sumpta » (S. Thomas), ut breviter haec dicuntur ant. 5.: < Ecce ancilla Domini: fiat mihi secundum verbum tuum », fuse autem narratur in Evangelio diei, poetice autem exprimitur sequentia saec. XII.: « Metum pellit, dat solamen. Nam per sacrum, inquit, Flamen | Et virtutis obumbramen Deo gravidaberis. | Ad hoc fecit argumentum De cognata (=Elisabeth) documentum Et caeleste sacramentum Insperati foederis » (Dreves-Blume II. 241 s.). G) Festa BMV. 1343 5. De festo Assumptionis Deiparae. a) Historia festi Assumptionis. 1°. Proto-Assumptio. Post festum unicum marianum Ecclesiae primaevae festaque agriculturae primum festum peculiare Mariae intemeratae est procul dubium festum Assumptionis eius. — a. Proto-Assumptio considerari potest ut primum festum marianum peculiare, quod Natale Mariae sanctissimae, i.e. transitum eius de hoc saeculo in patriam caelestem celebravit, quin iam assum­ ptionem corporalem specialiter considerasset. Primario enim mors Deiparae commemorata fuit, inde etiam nomina festi: Natale sanctae Mariae, Koimesis = Dormitio vel Pausatio, Depositio, Transitus BMV. (1) Prima celebratio talis festis probabiliter Hierosolymis orta est saec. V-o Lectionarium enim Hieroso­ lymitanum, quod Armeni conservabant, festum annotat die 15. aug. ut « diem Mariae Deiparae » cum tribus pericopis lectionum Missae et Ps. 131, 8 can­ tando (a Surge Domine in requiem tuam... »), lectionarii huius textus graecus iuxta O. Heiming scriptus est inter 439-460 (AfLvv 1954, 409-411). Hoc die sermonem habuit Chrysippus presbyter Hierosolymitanus (inde ab a. 455) de Deipara (edit, a M. Jugie PO 19, 336-343). — (2) Locus festi fuit Kathisma i.e. ecclesia Mariae secus viam inter Bethlehem et Jerusalem, ab Hikelia aedificata medio saec. V-o; seriore tempore ecclesia Gethsemani, ubi sepulchrum BMV. ostendebant (cf. B. Capelle 1943. in Litter.). — (3) Dies electus festi 15. aug. iamdudum aliquo modo festum fuit characteris Mariani, ut dictum est (supra 1. b. 3°. b.), facile ergo evadere potuit festum speciale Natalis Mariae seu Proto-Assumptionis. Dies 15. aug. non fuit anniversarium ecclesiae Marianae Hierosolymis, ut Baumstark putavit (Liturg. comparés 202), dedicatio enim ce­ lebrata est 2. vel 3. dec. (Capelle 1. cit.). Probari item vix potest ingeniosa hypothesis electionis astronomicae diei a De Fleury excogitata: dies 15. aug. est dies, quando sol intrat in signum Virginis (Righetti II, 250), sol vero Christi, signum caeleste zodiaci « \zirgo » nominatum autem symbolum haberi potest BMVirginis. — b. Quodam modo etiam festum α Festivitas sanctae Mariae » die 13 ian. in Gallia celebratum Proto-Assumptio haberi potest, evasit enim dies Assumptionis in liturgia Gallicana, quae festum nunquam die 15. aug. celebravit (cf. supra 1. b. 3°. b. (4), de Missa Assumptionis Gallicana in­ fra 2°. b.). 2°. Dies festus peculiaris Assumptionis 15 aug. a. In Oriente saec. \ I-o festum iam multi celebraverunt, sic e.gr. S. Theodosius coenobiarcha Palestinae, qui monasterium fundavit prope Hierosolymas (hodie Der Dôsi) et inter a. 493-529 archimandrita generalis fuit omnium coenobiorum Terrae Sanctae, cuius tempore magnum concursum populi fuisse festo 15. aug. refertur ab eius biographis (Theodor, de Petra et Cyrillo Scythopolensi, cf. II. Usener, Der. hl. Theodosios, Leipzig 1890, 38. 144). Jacobus de Sarug, monophysita Syrus (451521) optime novit hoc festum, scripsit enim hymnum in honorem diei Deiparam Virginem collaudantem (Zingerle, Proben syrischer Poesie ans Jacob v. Sarug, in: Zeitschr. deutsch. Morgenland. Gesellschaft 1859, 44 s.). Mauritius impe­ rator dein festum in toto suo imperio celebrandum indixit iuxta Nicephorum Callisti (Hist. eccl. 1. 17. c. 28.). b. In Gallia festum saec. VII-o iam celebratum fuit. Missa festi 18. ian., olim « Festivitatis sanctae Mariae » iam inscribitur in Missali Gothico « Missa 4 1344 X. HEORTOLOGIA. in adsumptione sanctae Mariae Matris Domini nostri n (PL 72, 244-248), quae etiam in liturgiam Mozarabicam transsumpta est, ut probavit B. Capelle (cf. Mise. Mohlberg 1949, p. 36-46, missa mozarab. in MEL VI, 592-598). Festum ergo Galliae Assumptionis utique die 18. ian. celebratum, ut primigenium et autochthoninn considerari debet. (1) Missa haec Gallicana procul dubio me­ morat mortem Deiparae: « ...nec per assumptionem sensit inluviem (=sordes), quae vitae portavit auctorem » (or. post nomina), festum hoc est « dies prae ceteris honorandus, quo fidelis Israhel egressus est de Aegypto, quo Virgo Dei Genitrix dc mundo migravit ad Christum » (contestatio), i.e. dies sepulturae Virginis gloriosae, Ps. 113 (In exitu Israel de Aegypto) enim canebatur ad se­ pulturam (Capelle 1. cit. II, 58 nota). — (2) Ut festi obiectum tamen non solum mors, sed et assumptio extollitur: « Generosae diei dominicae Genitricis inexpli­ cabile sacramentum, tanto magis praeconabile, quantum est inter homines as­ sumptione Virginis singulare » (PL 72, 244). Assumptio opus est Redemptoris, qui « beatam Mariam famulantibus apostolis transtulit ad honorem » (ibid.). Sic tandem « veteres gemitus in nova gaudia » vertenda sunt: « Parum fortasse fuerat, si te Christus solo sanctificasset introitu, nisi etiam talem matrem ador­ nasse! egressu. Recte in ipso suscepta es in assumptione feliciter, quem pie suscepisti conceptura per fidem » (contestatio). c. In Occidente festum invenitur in regno Wisigothico saec. VII-o (MEL VI, 400-407): « Missa in diem adsumptionis sanctae Mariae », quae celebrata est iuxta kalendaria manuscripta die 15. aug. (cf. ibid. p. L.). Obiectum festi fuit corporalis assumptio Deiparae, in inlatione enim Missae Virgo sacratissima comparatur Enoch et Eliae, quos « ut corpore vivos mansio caelestis utrosque detinet », dein adiungitur: « ...merito quidem et gloriosior virgo Maria caeli petivit intimum n (1. c. coi. 404). Haec assumptio Mariae sanctissimae laudatur ut « laetabunda adsumptio, incomprehensibilis inlibata adsumptio, novi mira­ culi gloria, vera adsumptio in sede superna » (1. c. coi. 401.406). d. Romae Papa Sergius festum hoc publicum reddidit (687-701, cf. supra 1. c. 1°). (1) In Gelasiano primigenio, saec. VII. textus Missae leguntur a In as­ sumptione sanctae Mariae n (Missa II, XLVII Wilson p. 193 s.), in qua vestigia indubia assumptionis detegi possunt. In hoc festo iuxta orationem 2. « terrenis corporibus ... per virginem Mariam ineffabile mysterium » coniunctum est, evi­ denter per assumptionem corpoream, munera offeruntur in hac sollemnitate, « quia ad tua praeconia recurrit, ad laudem quod vel talis (i.e. corpore) as­ sumpta est » (secr.), transitus Mariae fuit occursus cum Filio, ideo precatur in postcommunione Ecclesia, « ut veniente sponso Filio tuo unigenito accensis lampadibus eius digni praestolemur occursum ». — (2) In Gregoriano primige­ nio ut patet nondum habetur festum, in Gregoriano a Hadriano I. transmisso iam adest festum (ed. Lietzmann n. 147-149) « Adsumptionis sanctae Mariae » 15. aug., diem celebrans « in qua sancta Dei genetrix mortem subiit tempora­ lem, nec tamen mortis nexibus deprimi potuit, quae filium tuum dominum nostrum de se genuit incarnatum » (n. 148); tres vero orationes (n Famulorum tuorum » « Subveniat » ct « Mensae caelestis » n. 149) identicae sunt cum ora­ tionibus Missalis Romani, usitatis usque 1950. — (3) Gelasiana iuniora saec. VHI-i alias habent orationes quae etiam a Gelasiano primigenio differunt (cf. ed. Mohlberg n. 199). — (4) Primum tamen vestigium festi non in sacramentariis, sed in libro pericoparum evangelicarum, in Lectionario Wirceburgensi invenitur (med. saec. VII): « Die XV mensis aug. Natale sanctae Mariae » G) Festa BMV. 1345 cum euangelio de Martha et Maria (Lc 10, 38-42), quod commune evangelium erat sanctarum virginum ct alio euangelio « Beatus venter qui te portavit » (Lc 11, 27-28), prima pericopa usitata fuit in ritu Romano usque ad 1950 (cf. DAL V, 1, 906). Festum hoc lectionarii videtur fuisse magis mortis Mariae seu transitus sub influxu Byzantino. Festum ergo inde a saec. V1I-VIII. ubique in Occidente celebratum fuit, ubi ritum Romanum amplexi sunt. 3°. Ulteriores sortes festi Assumptionis, a. Vigilia Assumptionis nondum invenitur in Gelasiano primigenio, adest autem in Gelasianis iunioribus (e.gr. ed. Mohlberg n. 198), saec. VIII-o, textus tamen Missae nullam habent spe­ cialem relationem ad Assumptionem, sed generalibus tantum terminis loquuntur de « venerabili sollemnitate, festivitate quam praevenimus ». Gregorianum Hadriani item habet iam Missam vigiliae (ed. Lietzmann n. 147), oratio super oblata edicit scopum Assumptionis, Mariam « idcirco de praesenti saeculo nequam transtulisti, ut pro peccatis nostris apud te fiducialiter intercedat », oratio autem « ad complendum » celebrat « sanctae Dei genetricis requiem ». Ab hoc tempore festum Assumptionis ubique cum vigilia celebrabatur, quae nunc ab a. 1961 est Vigilia II. cl. (NCR 31. b.). De translatione ieiunii et abstinentiae cf. supra 2. a. 3°. g.). — b. Octava quoque festi sat mature ce­ lebrari coepit, exemplo Leonis IV. (847-855), Nicolaus I. a. 866 hanc octavam parem dixit esse cum octavis Paschatis, Pentecostes, Natalis Domini (Mansi XV, 403). Octava haec abolita est iam ab a. 1955 (NCR calend.). — c. Festum maiora incrementa accepit a. 1950 cum Pius XII. fidem universae Ecclesiae inde a multis saeculis elapsis semper manifestatam de corporea assumptione Deiparae totius Ecclesiae votis annuens die 1. nov. Romae in foro ante Basi­ licam S. Petri patente sollemniter divinitus revelatum dogma esse definivit (Const. Apost. « Munificentissimus Deus » AAS 1950, 767-770). Ut fides sol­ lemniter definita aptius exprimeretur per s. liturgiam, Summus Pontifex novam Missam novwnque officium edi iussit, Missam decr. S. C. Rit. 31. oct. 1950, officium autem decr. 27. apr. 1951. In textu Missae omnia nova sunt, excepto versu alleluiatico « Assumpta est Maria in caelum ». Nova elementa huius of­ ficii recentis vero sunt: Hymni tres (I. Vesp., Mat., Laud.), momentum corpo­ reum Assumptionis magis extollentes, quod item facit oratio festalis. Ex antiphonis solum 2. et 3. Noct. Π-i et 2. 3. Noct. Ill-i mutatae sunt in alias, ceterae manserunt. Novae lectiones habentur in Noct. I-o, 1. lect. refert privilegiorum omnium radicem, matemitatem divinam in Protoevangelio praesagitam, 2. et 3. lect. (1 Cor 15, 20-26. 53-57) resurrectionem tractant universalem. Nova est lect. 6. desumpta ex Const. Ap. « Munificentissimus Deus », concinne resumens historiam definitionis dogmatis, demum novum est Evangelium historiae salu­ tationis Elisabeth (Lc 1, 41-50), tresque lectiones III. Noct-i, depromptae ex homilia S. Petri Canisii qui optime rationem reddit tum festi, tum Evangelii recenter electi. Nova item sunt capitula omnia (Vesp., Laud, et Horarum), de­ sumpta e libro Judith (13, 22. 24-25; 15, 10). 4°. Benedictio herbarum in festo Assumptionis, a. Talis benedictio praeprimis in Germania invenitur inde a saec. X-o. In Gallia videtur non reperiri, tres occurrunt penes Leroquais (Pontificaux manuscrits II, 384. 441. 165), sed libri in quibus leguntur, sunt originis Germanicae (Pontif. Wormatien saec. X., Ritual. Coioniens, saec. XII., Rit. Trcvircnse saec. XV.). In manuscriptis Hungariae medii aevi non inveni talem benedictionem, sed legitur in Obsequiali Strigo- 1346 X. HEORTOLOGIA. niensi impresso a. 1496, inde in Rituali Strigoniensi. — b. Scopus benedictionis primigenius probabiliter fuit transmutatio superstitionis paganae in Sacramcntale christianum, cuius rei vestigium fortasse deprehenditur penes Reginoncm Prumiensem (f 915): «Non licet in collectione herbarum medicinalium aliquas observationes vel incantationes attendere, nisi tantum cum symbolo divino et oratione dominica, ut Deus et dominus noster honoretur » (De synodalibus causis 1. II. c. 374. ed. Wasserschleben p. 357). Finis huiusmodi Sacramentalis luit benedicere herbas medicinales, ut vis naturalis plantis indita adhuc superna benedictione roboretur, sicque herbae « aegris corporibus prodessent ad medi­ camentum » (Franz, Benediktionen I, 398). Accessit ut finis effectus apotropaeicus multique alii effectus intenti et efflagitati, e.gr.: « ...ut omnis, qui secum portaverit, non dampnetur in indicio, nec in igne nec in aqua, neque in aliquo ferro laesionem sentiat, nec infamiam, nec invidiam, nec irrisionem, neque obprobria, neque veneficia, neque accusationes, neque iracundiam, ne­ que captivationem, neque diversas machinationes omnium hominum, neque invidias, neque illusiones aliquas ac fraudes vel tristitiam nunquam patiatur, et si praegnans mulier tempore pariendi secum habuerit, liberabitur et non morietur et in quacumque domo repositae fuerint, nec scandalum nec pericu­ lum patiatur », (textus saec. XIV. Franz p. 409 s.). — c. Plantae ad benedictio­ nem allatae e libris liturgicis colligi possunt (Franz p. 406): vinea seu pervinca (Immergriin), verbena officinalis (Eisenkraut), hypericon perforatum (Johanniskraut), valeriana officinalis (Baldrian), agrimonia eupatoria (Odermennig), ligusticum levisticum (Liebstockel), antirrhinum minus (Orant), arnica montana (Maricnkraut), dein herbae communes ut brassica (Kraut, Kohl), allium (Knob­ lauch), cepa (Zwiebel). — cl. Dies ad benedictionem electus fuit praecipuus 15. aug. Multae enim plantae et herbae in Germania nomine Mariae nuncu­ pantur, rosae vero et lilia specialiter Deiparae devota sunt, Virgo enim sacra­ tissima a liturgia nominatur « flos campi et lilium convallium n (Cant 2, 1). Quoniam dein in regionibus septentrionalibus messis mensibus iul.-aug. habe­ tur, cum etiam flores et herbae hortorum et camporum maturescunt, pronum fuit herbarum benedictionem die festo Assumptionis figere. At etiam aliis diebus habebatur talis benedictio, praecipue 8. sept, festo Nativitatis Mariae sanctis­ simae, dein Festo SS. Trinitatis, et SS. Petri et Pauli, e.gr. in Alsatia, ut A. Pfleger ostendit (1936 in Litt.). — e. Historia ritus ab Ad. Franz describitur Benediktionen I, 398-413). Initio valde simplex fuit, absolvebatur duabus ora­ tionibus, quarum prima identica est cum or. 1. hodierni Rit. Romani. Hic ritus saec. X-i saec. Xll-o auctus est oratione festali « Veneranda nobis » Gelasiani iunioris (ed. Mohlberg n. 1093); saec. XV-o autem orationes ct ritus congruenter spiritui Gothico, multiplicari coeperunt. In Agenda quadam Moguntina saec. XV-i novem orationes prolixae leguntur, inter eas una in forma praefationis (Franz 101-103 η. IV.), iuxta Agendam Misnensem a. 1512 fit processio cum cantu, sex responsoria cantantur, quinque recitantur orationes (Franz 403 s-n. V.), Agenda Swerinensis septem profert orationes, quarum prima est exorcismus florum, frondium et fructuum (Franz 404 n. VL). — f. Ritus hodieque vigens habetur in Rit. Romano tit. IX. c. 3, 11. Ritus constat Ps. 64. et versiculis tribusve orationibus, quarum secunda effectus intentos edicit: « ...ut hominibus, pecoribus, pecudibus et iumentis contra morbos, pestes, ulcera, maleficia, in< mtationes. veneficia serpentum ct aliorum venenosorum animalium et bestia- G) Festa BMV. 1347 ruin morsus nec non quaecunque venena remedium praestent, atque contra diabolicas illusiones ct machinationes et fraudes tutamen ferant ». b) Indoles festi Assumptionis Deiparae. Missa officioque noviter constructis exprimitur fidei dogma a Pio XII. defi­ nitum: « Divinitus revelatum dogma esse: Immaculatam Deiparam, semper Virginem Mariam expleto terrestris vitae cursu, fuisse corpore et anima ad caelestem gloriam assumptam », et quidem « ad sui Filii honorem... ad Matris augendam gloriam et ad totius Ecclesiae gaudium » (Denz 2333). 1°. Hoc festo celebratur etiam Immaculata Deipara: Maria Assumpta consideratur etiam ut Immaculata, uno enim conspectu comprehenditur eius privilegium singulare: Mater Dei potuit, debuit et est a primo momento existentiae suae immunis a peccato originali, speciali immunitate pollet sanctitatis, huiusque privilegii coronatio est Assumptio eius corporalis. Statim ergo primo hymno (I. Vesp.) adclamamus ei: « Tu perpes hostis femina | Praenuntiata dae­ monis I Oppleris una gratia j Intaminata origine ». Lectione 1. prophetatur privilegium hoc radicale: α Inimicitias ponam inter te et mulierem... », hoc audatur ant. nova: « Sanctificavit tabernaculum suum Altissimus » (2. ant. II. Noct.), praedicatur 5. lect.: « Hodie Virgo immaculata, quae nullis terrenis inquinata est affectibus, sed caelestibus educata cogitationibus, non in terram reversa est, sed cum esset animatum caelum, in caelestibus tabernaculis collo­ catur». Iure ergo applicatur Mariae vox Psalmi: «Caeli annuntiant iustitiam eius et omnes populi vident gloriam eius (2. ant. III. Noct.). 2°. Celebratur expletus terrestris vitae cursus i.e. finis vitae terrenae, quia eo aperiebatur via ad gloriam Deiparae. Finis hic non patiebatur resolutionem corporis: « Praesidis mentis docilis ministra ' Haud caro tabo patitur resolvi, I Spiritus imo sine fine consors j Tendit ad astra » (Hymn. Mat.); 2. lect. de uni­ versali resurrectione agit, omnes homines resurgunt, in Mariae corpore vero non habuit potestatem mors, quia morte praeventa vel fortasse etiam non prae­ venta, sed omni modo iam ante resurrectionem corporaliter assumpta est, merito ideo Mariae pleno sensu ac plenissimo accommodari potest effatum S. Pauli: «Novissime autem inimica destruitur mors». Quia hoc eminenti sensu de B. Virgine valet, loquens adducitur in Resp. subsequent! : « Sicut cedrus exaltata sum in Libano, et sicut cypressus in monte Sion ». 3°. Magis extollitur corporalis Assumptio novo officio, etsi etiam antea supponebatur. Nunc vero quod nova oratio dicit: « ...qui Immaculatam Vir­ ginem, Mariam, Filii tui Genitricem, corpore ct anima ad caelestem gloriam assumpsisti », explanate canitur in hymno (Vesp.): « Merces piaclo debita 1 De­ victa mors te deserit, ) Ahnique consors Filii ' Ad astra ferris corpore ». Idem pulcherrime annuntiatur ct declaratur 7. lectione: « Nec dies quidem ullus Mariae felicior laetiorque contigit, si et animae et corporis felicitatem eo die illi collatam ritu contemplemur: ideoque si antea unquam, tunc vel maxime spiritus ct anima et corpus eius in Deum vivum mirabiliter exultavit, ipsaque summo iure dicere potuit: « Respexit humilitatem ancillae suae, ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes: quia fecit mihi magna qui po­ tens est ». 1348 X. HEORTOLOGIA. 4°. Celebratur Assumptio ad caelestem gloriam, statim primis duabus ant. I. Noct.: « Exaltata est sancta Dei Genitrix super choros angelorum ad cae­ lestia regna « et « Paradisi portae per te nobis apertae sunt, quae hodie glo­ riosa cum angelis triumphas ». Idem canitur versiculo I. Vesp. Quae dona Maria accepit, enumeratur 8. lectione: « Beata quae non modo credidisti, sed fidei etiam omnisque virtutis fructum et finem hodie consecuta es et eius quem tantopere amasti atque desiderasti, iucundissimo conspectu nunc demum perfrui meruisti. Emmanuelem in castellum mundi huius intrantem, tamquam hospitem, hospita excepisti: hodie ab illo vicissim in regale suum palatium exciperis, et tamquam mater tali Salomone digna magnifice primum honoraris ». Merito cecinit iam S. Petrus Damiani saec. XI.: « Assumpta super angelos | Excedit et archangelos, | Cuncta sanctorum merita I Transcendit una femina! » (An. Hymn. 48, 33). 5°. Assumptio eiusve sollemnizatio « ad sui Filii honorem, immortalis sae­ culorum Regis ac peccati mortisque victoris » facta est, mirabili Assumptione enim resplendet potentia regalis Christi, victoris super peccatum gloria mani­ festatur plene in Conceptione Immaculata, cuius consequentia est Assumptio, triumphus super mortem et corruptionem corporis. Apposite ergo dicit praefatio Assumptionis vetusta: « ...ad tua praeconia recurrit, ad laudem quod vel talis assumpta est » (Gelasian. Wilson p. 193). 6°. Item fit celebratio ad Matris augendam gloriam. Festum hoc locum tenet principem — ut S. Petrus Canisius 7. lectione dicit: « Inter has ferias, quae tot saeculis religiose hactenus observantur festum Assumptionis maximum reputatur ». Assumptio auget gloriam Beatissimae Virginis ut Reginae et Ma­ tris: α Felix hic planeque venerandus dies est, qui Reginam et Matrem nobis potentem simul et clementem in regno Dei constituit, ac confirmavit, ut eamdem, quae iudicis Mater assidue manet, matrem misericordiae nobis faventem et apud Christum patrocinantem nostraeque salutis negotia fideliter procuran­ tem habemus » (lect. 9.). Idem laudatur doxologia hymni ad Mat.: « Laus sit excelsae Triadi perennis, ! Atque reginam statuitque nostram | Provida Ma­ trem ». Omnis gloriae cumulatio exhibetur hymno Laudum: Maria Immacu­ lata, « bis caput senis redimita stellis » (2x6=12 stellae: Immaculatae signum), terra polusque « reginam potentem » celebrat, ut advocata nostra « asseclas fidei tueatur », « transfugasve colligat » oves; gratiarum est dispensatrix, nam • sontibus veniam precatur», cstque sic «spes certa salutis». Haec magna gloria ergo iure extollitur laudibus olim viduae ludith tributis, in Maria As­ sumpta enim plenissime verificantur. Ideo lectio Missae sumitur e libro ludith (13, 22-25; 15, 10) et capitula omnia officii, revera Beatissima Virgo « ad nihilum redegit inimicos nostros », per Assumptionem praecipue infidelium materialismum, gloriam cius « hodie ita magni ficavit », praesertim per Assumptionem, « ut non recedat laus eius ab ore hominum ». 7”. Festum Assumptionis provocat ob coronationem privilegiorum summum totius Ecclesiae gaudium. Hoc iam hymnus saec. X-i « In assumptione B. Ma­ riae » expressit: «Gaude visceribus, Mater, in intimis Felix Ecclesia, quae sacra replicas Sancta festa Mariae » (An. hymn. 51, 144). — (1) Gaudium capit Ecclesia ex eo. quod intercessione \ssumptae « ipsius gloriae mereamur esse consortes » (oratio), iuxta id quod Petrus Damiani cecinit: « Pro nobis Virgo G) Testa BMV. 1349 virginum, Tuum deposce Filium, | Per quam nostra susceperat, | Ut sua nobis prae beat » (An. hymn. 48, 33). — (2) Causa secunda gaudii est, quod Assumpta Virgo fiducialis est intercessor pro peccatis nostris, nam « idcirco de praesenti saeculo transtulisti (eam), ut pro peccatis nostris apud Deum fidu­ cialiter intercedat » (secr. Vig.). Oratione mire dilucida haec veritas edicitur in liturgia Mozarabica: « Domine Jesu Christe, qui sic Virginem Matrem honorificasti, quousque Adsumptionis gratia eam coram te suffragatricem pro nobis effecisti incomparabilem », ideoque populus festo hoc die his verbis benedici­ tur: « Exoratu Virginis sacrae Mariae vestra sint merita, et radicitus coram Christo abolita peccamina » (MEL VI, coi. 407). — (3) Tertia causa gaudii invenitur in intima coniunctione cum Deo, Ecclesia petit, ut <χ corda nostra caritatis igne succensa ad Deum iugiter adspirent n, (secr.), sicque confidere jossumus non fore inanem petitionem nostram, a ut meritis et intercessione jeatae Virginis Mariae in caelum assumptae, ad resurrectionis gloriam perdu­ camur » (postcom.). Sic autem verificatur gaudium diei huius, ut Adamus a S. Victore apte exprimit: « Felix dies hodierna, | Qua conscendis ad superna, ! Pietate tu materna | Nos in imo respice! » (D. B. Hymn. I, 270). 6. De festo Nativitatis B. Mariae Virginis. a) Historia festi Nativitatis. 1°. Festum hoc in Oriente primum celebrari coeptum est. a. Primus testis festi est S. Romanus celeberrimus hymnographus (« melodus ») Graecus, oriun­ dus e Berytho ( = Beirut) Syriae, qui — ut reccntiores convincunt — tempore Anastasii I. (491-518) Constantinopolim se recepit ibique diaconi vices agebat in ecclesia S. Mariae Blachernensi urbis. Romanus carmen liturgicum α kontakion » composuit pro festo α 8. Septembris in nativitatem (genesion) omnino sanctae Deiparae » (textus: J. B. Card. Pitra, Analecta sacra spicilegio Solesmensi parata, I. Paris 1876, 198-201). Festum ergo prima parte saec. Vl-i iam celebratum fuit, Romanus enim festum populare supponit: « In sancta tua nati­ vitate quam festive celebrat tuus quoque populus e vinculo peccatorum solutus, dum clamat: Sterilis parit Deiparam vitaeque nostrae nutricem! » (str. 1. p. 198). Obiectum huius festi est nativitas Mariae sanctissimae, S. Anna enim mater Mariae, gratias Deo reddens adducitur in poemate: α Magnum hoc mihi, bone (Deus), factum est, ut parerem filiam quae pariat te aeternum ante saecula et omnia possidentem Deum tu, qui post partum servas Domini ma­ trem, qualis est: virginem » (str. 8. p. 200). b. Divulgationem huius festi ostendit S. Andreas Cretensis archiepiscopus (711-726), qui «canonem » i.e. poema liturgicum « in natale sanctissimae do­ minae nostrae Deiparae » concinnavit (PG 97, 1316-1329). (1) Festum ut videtur iam dudum existons recolitur: « Saliat ac ducat choros universa terra, etiam laetetur David, quod ex eius familia ac semine virga prodierit... Intemerata Deipara, Filius tuus te omni creatura eminentiorem demonstrat, tuam ex Anna nativitatem magnificat, omnesque hodie gaudio laetificat... Exsultet caelum, laetetur terra, quippe Dei caelum sponsa Dei in terris nata est » (PG 97, 1316. 1320. 1321). — (2) Gloriosa puellula mox nata titulis cumulatur honorificis: a Intemerata Deipara... nostrae facta es thesaurus vitae, portaque inaccessibilis luminis... aureum thuribulum facta es, in tuo siquidem utero ignis Verbum habitavit », iure idcirco Maria appellatur « a Deo germinans virginitatis flos, 1350 X. HEORTOLOGIA. castitatis decus, radix vitae » (coi. 1321. 1324. 1328). — (3) Simul etiam fortiter inculcatur memoria matris Annae: quippe « quae a generationibus est praefi­ nita castae Virginis mater... (cui) hodie, pia religiosaque Anna, orbis gratula­ tur... (quae) laetatur ac gloriabunda clamat: Quae eram sterilis, Dei genui matrem, qua est soluta Evae damnatio, submohisque partus in tristitiis » (coi. 1317. 1321. 1325). c. Subinde ubique invenitur festum 8. sept., qui dies iuxta probabilem sententiam P. de Puniet (1925-26 cf. Litt.) fortasse fuit anniversarium dedica­ tionis basilicae S. Mariae secus Piscinam probaticam Hierosolymitanam inde a saec. V-o, ubi erat secundum traditionem venerandam domus S. Annae in ecclesiam transformata, quae deinceps nomine S. Annae nuncupari coepit. In nonnullis libris liturgicis Armenis die 9. sept, celebratur Nativitatis festum con­ gruenter diei 9. Conceptionis, Abyssini autem die 1. maii recolunt nativitatem (Holweck p. 114). 2°. In Occidente a. Gallia aliquo modo videtur celebrasse Nativitatem, J. Leroy, cui G. Morin adstipulatur (1938 et 1945-6 in Litt.) provocant ad praefationem Gallicanam Missalis Gothici vestigium celebrationis ostendentis: « Cuius sicut gratulati sumus ortu, tripudiavimus partu, ita glorificamur in transitu » (PL 72, 246). In Kalenclariis Sonnatii cp. Remensis (614-631) et S. Willibrordi (695) festum invenitur, libri liturgici pauci remanentes textus non afferunt. — b. Ignotum fuit festum Nativitatis in regno Wisigothico, exeunte medio aevo solum inductum fuit teste Missali Mixto: « Post alia quaedam ipsius (Mariae) antiquiora solemnia non fuit contenta devotio fidelium, quin Nativitatis solemnem diem superadderet hodiernam » (cf. Miss. Mixt. PL 85, 815). — c. Mediolani tempore Beroldi (c. 1124) festum nondum celebratum est, Borella tamen sparsim in quibusdam manuscriptis saec. ΧΙ-i celebrationem Nativitatis iam invenit (in Righetti II, 405). — d. Romae festum invenitur iam in Gelasiano, saec. VII-o ergo iam notum et in usu erat, publicam celebrationem stationariam, ut audivimus Sergius Papa (687-701) invexit, influxus Byzantinus saec. VII-o hoc sufficienter declarat, cuius vestigium est etiam ant. Magn. II. Vccp. verbotenus e tropario Graeco versa. Festum Nativitatis dein ubique in Occidente celebratum est; octavam ineunte pontificatu Innocentii IV. (12431251) accepit ex voto Summi Pontificis, quae octava simplificatione rituum 23. mart. 1955 dein sublata est (NCR 66. 67). b) Indoles festi Nativitatis BMV. 1 . Celebratur gloriosa Nativitas Mariae parvulae, a. gloriosa primo ob ortum terrenum nobilissimum, oriunda enim est e prosapia gloriosa davidica: « Nativitas gloriosa Virginis Mariae ex semine Abrahae, ortae de tribu Inda, clara ex stirpe David n (1. ant. utrarumque Vesp. et Laud.). Idcirco liturgia canit: « Regali ex progenie Maria exorta refulget! n (3. ant.). — b. Gloriosa est haec nativitas propter sequelas saluberrimas: vita eius exemplo est omnibus fidelibus « Nativitas est hodie sanctae Mariae Virginis, cuius vita inclyta cunctas illustrat ecclesias n (2. ant.), ideoque « corde et animo Christo cana­ mus gloriam, in hac sacra solemnitate praecelsae Genitricis Dei Mariae » I ant.). — c. Gloriosa haec vita ab aeterno praedestinata est a Deo: « Ab initio et ante saecula creata sum, et usque ad futurum saeculum non desinam, et in habitatione sancta coram ipso ministravi » (dicitur in capitulo Vesp. G) Festa BMV. 1351 Laud., Tert.). Idem affirmatur Epistola Missae (Prov 8, 22-35), eodem sensu ac festo Iinmae. Conceptionis (supra 2. b. I0.). 2°. Celebratur dignissima Nativitas, a. primum eius radicatis ratio: « Glo­ riosae Virginis Mariae ortum dignissimum recolamus, quae et GèniVncw digni­ tatem obtinuit, et Virginalem pudicitiam non amisit n (Magn. I. Vesp.). Digni­ tatis enim fundamentum est maternitas divina e qua omnia alia privilegia pro­ deunt usque ad dignitatem coronationemque regalem, e nativitate ergo Matris Dei regalis dignitas quoque processit: « Nativitatem hodiernam perpetuae Virginis Genitricis Dei Mariae solemniter celebremus, qua celsitudo throni processit, alleluia! » (Bened.). — b. Haec dignitas gratuita Dei donatione data est sanctissimae Virgini, ideoque « corde et animo Christo canamus gloriam in hac sacra solemnitate praecelsae Genitricis Dei Mariae » (5. Resp.). Ex Maria enim « ortus est sol iustitiae, Christus Deus noster, qui solvens maledictionem, dedit benedictionem, et confundens mortem, donavit nobis vitam sempiternam» (6. Resp.); idem dicitur in ant. Magn. II. Vesp. Dignitas Mariae in Christo laudanda est: « Felix namque es sacra Virgo Maria, et omni laude dignissima, quia ex te ortus est sol iustitiae, Christus Deus noster » (8. Resp.). 3°. Celebratur supplex Nativitas, pro omnibus intercedens, a. In genere laudatur ct annuntiatur intercessio Mariae: « Cum iucunditate Nativitatem beatae Mariae celebremus, ut ipse pro nobis intercedat ad Dominum nostrum Jesum Christum. » (5. ant.). Intercessio haec neminem excludit: n Ora pro populo, interveni pro clero, intercede pro devoto femineo sexu: sentiant omnes tuum iuvamen, quicumque celebrant tuam sanctam Nativitatem » (8. Resp.). Eodem sensu exprimitur hoc oratione Gelasiani: « Adiuvet nos, quaesumus Domine, sanctae Mariae gloriosa intercessio, cuius etiam diem, quo felix eius est inchoata nativitas, meminimus » (Wilson p. 197). — b. In specie nativitas Mariae sanctissimae pacem annuntiavit mundo, reconciliationem per futuram Redemptionem, cuius mater praedestinata erat parvula, ideo pro pace precatur oratio: « ...pacis tribuas incrementum ». Pax intelligitur mentis et corporis, pax demum vera ct ultima, vita aeterna: « Per te sumus terrigenae | Simulque iam caeligenae, | Pacati pace nobili | More inaestimabili » iuxta hymnum Nativi­ tatis saec. X-i (An. hymn. 5, 63). Precatio pro pace hoc festo Nativitatis iam S. Romano familiaris fuit: « Deus altissime... tu solus hominum amator, da pro clementia tua pacem populo tuo, custodi pios imperatores, cum pastore gregem in quiete, ut cum fide clamet: Sterilis parit Deiparam, vitaeque nostrae nutricem » (Str. 12. Pitra, Anal. I, 201). — c. Praecipue remissionem peccatorum intercessione misericordi Mariae efflagitat secreta Missae « In Nativitatis eius sollemniis, nostris nos piaculis exuens, oblationem nostram tibi faciat acceptam Jesus Christus, Dominus noster ». 7. De festis minoribus B. Mariae Virginis. Agendum est a) De festis minoribus BMV in universa Ecclesia celebrandis, dein b) De festis minoribus pro aliquibus locis, demum c) De festis minoribus BMV patronatus nationalis. a) De festis minoribus BMVirginis in universa Ecclesia. Tredecim nunc numerantur festa BMVirginis quae ab universa celebrari debent Ecclesia, ordine Kalcndarii recensenda. 1352 X. IIEORTOLOGIA. 1°. Apparitio BMVirginis die. 11. febr. Festum est rememorativum celebris apparitionis Immaculatae ad ripam fluvii Gave in confinibus civitatis Lapurdanae (=Lourdes) puellae S. Bemadettae Soubirous die 11. febr. 1858 factae. Primum festum concessum est 1890 dioecesi Tarbiensi (=Tarbes) ad quam locus apparitionis pertinet. Quinquagenario apparitionis Sanctus Pius X. festum pro tota Ecclesia Latina ritu dupl. mai. praescripsit 13. nov. 1907 nunc est festum III. cl. (NCR Var. n. 3.). 2°. Septem dolorum BMV. Fer. VI. post Dom. I. Passionis. Obiectum festi primigenium non tam fuerunt septem dolores, sed compassio cum Virgine per­ dolente, ideo festum appellari solebat: Compassio, Transfixio, Lamentatio, In­ timi doloris BMVirginis. De compassione iam egimus (superius 1. c. 5°. b. (6. 7).), primum peculiare festum indictum est a Cone. Coloniensi a. 1423, a saec. XVI-o autem hac Fer. VI. praesertim agi solebat in Gallia et Italia. Bene­ dictus XIII. festum dupl. mai. universae Ecclesiae Latinae praescripsit a. 1727. Officium et Missa adhiberi debebant festi 15. sept. Hoc festum tamen non fiebat III. cl. in reformatione S. P. Joannis XXIII. a. 1960 inaugurata, sed reductum est ad commemorationem (NCR Var. 5. 1), quia idem officium, eadem Missa dicuntur die 15. sept. Sed qua privilegium adiicitur: « Peculiaria pietatis exer­ citia quae cum populi concursu in honorem BMV Matris dolorosae peragi consueverunt, continuari possunt. Permittuntur etiam eo die, duae Missae festivae de septem doloribus BMV. » (NCR Var. 25). 3°. Beatae Mariae Virginis Reginae dic 31. maii. a. Historia festi. (1) Sol­ lemnitas haec, qua festum, prorsus nova est. Saec. X-.XI. quidem peculiari de­ votione colere coeperunt Mariam sanctissimam qua reginam (cf. superius 1. c. 4°. a.), at aliud est cultus privatus vel etiam publicus, aliud autem festum, manifestatio huius cultus. Sic multo ante festum quoddam iam colebatur Beata Virgo ut Regina, festa prima Mariae reginae solum saec. elapso paulatim cele­ brari coeperunt. Sic a. 1824 concessum est festum Reginae caeli Philippinis (Oratorianis) Panormitanis Dom. II. post Pascha celebrandum, a. 1840 autem ecclesiae Soc. Jesu Thermis in Sicilia Dom. II. maii (Holweck p. 104. 153). Tota Hispania et plurimae dioeceses Americae Latinae autem a. 1870 accepe­ runt indultum celebrandi festum Mariae Reginae Sanctorum Omnium die 31. maii, eodem die Seminarium SS. Petri et Pauli in Urbe recolendi Mariam ut Reginam Apostolorum a. 1916 (Holweck p. 142. s.). At festa haec fuerunt festa particularia, regalis quoque dignitas Mariae celebrata sub titulo particu­ lari. — (2) Festum BMV Reginae instituit Pius XII. pro tota Ecclesia Latina Const. Apost. « Ad caeli reginam » die 1. nov. 1954 edita, sequenti anno autem edita sunt officium ct Missa recentis festi. Gradus est festi II. cl. (NCR Calend.). b. Fundamentum dogmaticum huiusmodi festi noviter indicti optime elu­ cidatur praelaudato documento apostolico. (1) Praecipuum fundamentum re­ galis dignitatis est procul dubio divina maternitas Mariae. Praeter hoc autem Regina dicenda est etiam, « quia ex Dei voluntate in aeternae salutis nostrae opere eximias habuit partes... inde procul dubio concludere licet, quemadmo­ dum Christus novus Adam, non tantum quia Dei filius est, Rex dici debet, sed etiam quia Redemptor est noster, ita quodam analogiae modo Beatissimam Virginem esse Reginam non tantummodo quia mater Dei est, verum etiam, quod nova veluti Heva cum novo Adam consociata fuit». — (2) At regalis dignitas etiam ideo competit Mariae, quia per Immaculatam Conceptionem G) Festa BMV. 1353 • excellentissimum dignitatis gradum super creata omnia adepta est... qua maior sub Deo nullatenus intelligitur ». — (3) Maria etiam ideo regali dignitate pollet, quia « obtinuit etiam aliquam illius efficacitatis participationem, qua eius Filius ac Redemptor noster in mentes et voluntates hominum regnare iure meritoque dicitur », revera Beatae Virgini in gratiarum largitione con­ cessa est paene immensa potestas (Leo XIII.). — (4) Tituli regales congeruntur a Pio XII. ad illustrandam convictionem universam de excellentissima dignitate Deiparae, vocatur enim: Mater regis totius universi (S. Greg. Naz.), Domina, Dominatrix, Regina totius humani generis (Andreas Oret.), terrigenarum om­ nium Domina (Germanus Constant.), omnis creaturae Domina (Jo. Damasc.), omnium Domina (Gregorius II.), Regina caeli et terrae (Bened. XIV.), « Eccle­ siae theologi appellarunt eam rerum omnium creaturarum reginam, mundi re­ ginam, universorumque Dominam ». Reapse « nunquam illa fides elanguit, qua elocemur Deiparam Virginem Mariam in universo terrarum orbe materno animo regnare ». De regali dignitate BMV. optima profert M. Schmaus, Mariologie, 1955, 369-381. 4°. Visitatio B. Mariae Virginis die 2. iul. a. Hoc festum creavit spiritualitas Gothica cognatos Domini eorumque vitae singula momenta libenter reco­ lens, memoria est visitationis Virginis penes cognatam Elisabeth. A Fratribus Minoribus fuit festum indictum pro toto ordine a. 1263, cur 2. iul. electus sit, nescitur. Ecclesiae Latinae universae festum ritu dupl. praescripsit Urbanus VI., quod Urbano vita functo iterum indixit Bonifatius IX. 9. nov. 1389 cum vigilia et octava. Scopus festi fuit Virginem Mariam invocare, ut visitaret Ecclesiam schismate foedatam ovesque errantes ad unum ovile Christi reducat. — b. Tres viri fere eodem tempore adlaborabant ad festum textibus liturgicis exornandum. Primus fuit Adam Easton card. S. Caeciliae (t 1397), composuit tres hymnos festi (« In Mariae vitae viam », α O Christi mater caelica », « De sacro taber­ naculo virtutum flos egreditur » Drevcs-Blume L 443-445). Secundus fuit Raimundus de Vineis magister generalis O.P. (t 1399) officium rhytmicum hodieque in ordine Praedicatorum usitatum concinnans « Ex ore infantium matres il­ lustrantur »; tertius autem Jo. Jenstein archiepiscopus Pragensis, cancellarius Bohemiae (t 1400). — c. Pius V. festum retinuit quidem, sed officium proprium abolevit Commune festorum BMV substituendo vigiliam et octavam suppri­ mendo. Pius IX. ex exilio suo Romam redux 31. maii 1850 festum ad dupl. II. cl. evexit. — d. Festum non solum Matrem Visitantem operaque caritatis exhi­ bentem celebrat, sed dies natalis est etiam Cantici sublimis « Magnificat ». Ps. 44 in Introitu in persona Sanctissimae Virginis canitur: « Eructavit cor meum verbum bonum », i.e. Magnificat. Evangelii quoque lectio hoc cantico clauditur. — Nunc est festum II. cl. (NCR Calend.). 5°. B. Mariae Virginis de Monte Carmelo die 16. iul. Festum hoc primum erat particulare Ordinis Carmelitarum, dies electus est anniversarium visionis S. Simeonis Stock die 16. iul. 1251, quando a B. Virgine scapulare accepit (de quo cf. supra De poenitentia G. 3. c. 2°. c. (4).). Festum pro Carmelit is indictum est inter 1376-86, approbatum a Sixto V. a. 1587, pro universa Ecclesia autem solum 24 sept. 1726 a Benedicto XIII. praescriptum est sub ritu dupl. mai. In reformatione S. P. Joannis XXIII. a. 1960 festum reductum fuit in commemo­ rationem (NCR Var. 5. b), cum privilegio tamen, quod si dies 16. iul. venerit in Sabbato, fit officium de S. Maria in Sabbato, sed ant. ad Bened. et oratio se - Bailô, Ench. Liturgicum. 13.54 X. HEORTOLOGIA. ad omnes Horas canonicas dici debent de BMV de Monte Carmelo, Missa vero celebrari potest aut propria ut supra, aut de BMV in Sabbato (NCR Var. 50). 6°. Dedicatio BMVirginis ad Nives die 5. aug. Festum hoc anniversarium est dedicationis Basilicae S. Mariae Maioris in Exquiliis a Sixto III. peractae (cf. supra 1. b. 1°. a. (1).). Dies et festum quidem nondum occurrit in Sacramentariis antiquissimis, solum in Martyrologio Hieronymiano. Legendaria nar­ ratio medio aevo exorta refert hac die, nonis augusti, quo tempore in Urbe maximi calores solent esse, noctu partem collis Exquilini nivibus contectam fuisse, arca nive conspersa deinde electa est ad aedificandam basilicam S. Ma­ riae. Narratio haec iuxta recentiores a consuetudine Romana perperam intel­ lecta originem duxit pavimentum basilicae in festo dedicationis foliis rosaceis candidis a summitate tecti demissis contegendi, quae lectio ideo a commis­ sione reformationi breviarii a Benedicto XIV. delegata expungenda proposita fuit, sed usque hodie immutata remansit (Baumer-Biron, Hist, du brév. II, 396). Praecipue ob hanc narrationem festum hoc saec. XIV-o per totam Europam di­ vulgatum fuit, invenitur e.gr. in Missali quodam Cassinensi a. 1418 (Rado, Libri lit. I, 151), in multis codicibus Hungariae (ibid. 75. 80. 90. 116. 128. 156), multae ecclesiae hoc titulo dedicatae fuere, candidam immaculatamve indolem Mariae festo hoc laudabant. Sequentia quaedam Gallica e.gr. sic laudat Mariam in Missa festiva: « O nive candidior, | Sole pretiosior, | Mundi lux amoena, , Cunctis stirpe clarior, I Proleque fecundior, Virgo Deo plena d (Ann. hymn. 10, 87). S. Pius V. festum praescripsit universae Ecclesiae Latinae, a. 1913 restitutus est titulus nativus « dedicationis d. Nunc est festum III. c. 1. (NCR Cal.). 7°. Festum Immaculati Cordis BMVirginis die 22 aug. a. Iam saec. XVIl-o coeperunt cor B. Virginis venerari, ipse S. Joannes Eudes auctor cultus liturgici SS. Cordis Jesu etiam cultum liturgicum n Sanctissimi Cordis n Mariae promo­ vit. Inde ab a. 1646 cum suis sodalibus religiosis 20. oct., sequenti anno autem 8. febr. festum huiusmodi celebravit cum officio et Missa ab eodem composito. Permulti episcopi Galli festum pro dioecesi praescripserunt, iuxta Jo. Eudes versus 1672 festum simpliciter « in Gallia » celebratum est. Attamen his so­ lummodo per laudatum virum aliosve viros et mulieres via parata est cultui liturgico, SC.Rit. enim 8. iun. 1669 festum repudiavit (Holweck p. 32). — b. Apostolica Sedes primum ineunte saec. XIX. festum « Purissimi Cordis» approbavit, praecipue Pio VII. regnante, qui festum hoc concessit Dorn. III. post Pent, celebrandum clericis regularibus Matris Dei a. 1805.; Dom. post oct. Assumptionis recolendum a. 1907 concessit Capuccinis et Eremitis S. Aug.; diem 16 sepi, prosequi concessit clero Assisinato a. 1814; a. 1815 vero Anconat permisit diem 1. iun. festivum habere (Holweck p. 202. 296. 322. 180). — c. Pius IX. officium Missamque propriam concessit petentibus, sed festum uni­ versae Ecclesiae Latinae celebrandum solummodo Pius XII. indixit (CRit d 4. maii 1914), postquam iam a. 1942 α bello atrocissimo per orbem fere totum ingravescente, infinitas populorum aerumnas miserans, pro sua in Matrem cae­ lestem pietate ac fiducia genus hominum illius Cordi benignissimo n commen­ davit (Brev. Rom. lect. 6.). Nunc habet festum gradum II. cl. (NCR Calend.). — Partes in festo inducendo habere affirmantur apparitiones Sanctae Virginis in Fatima anno 1917.. item enixae preces Alexandrinae Mariae da Costa, defunctae anno 1955. in Balazar Portugalliae (cf. Palestra del Clero 1959, 926). G) Festa If MV. 1355 8°. Festum Sanctissimi Nominis Mariae die 12. sept. Nomen Mariae reco­ lere iam antiquis notum fuit, S. Anselmus iam precabatur nomen invocans B. Virginis (cf. superius 1. c. 4°. d.), festum tamen peculiare ineunte solummodo novo aevo celebrari coeptum est. Dioecesi Conchensi (Cuenca) in Hispania a. 1513 Leo X. diem festum 15. sept, frequentare permisit, fortasse quia octava est Nativitatis Mariae. Sixtus V. a. 1587 festum ad diem 17. sept, transtulit, die hoc multae dioeceses Hispaniae et Galliae sollemnitatem SS. Nominis Mariae recolebant. Eudistae autem festum die 22. sept, agebant, quia puellis hebraeis duabus post natalem hebdomadibus nomen imponi solebat. Pro universa Ec­ clesia Latina festum a Beato Innocentio XI. indictum fuit, Dom. infra oct. Naliv. BMV. celebrandum, ad gratias Deo referendas ob victoriam prope Vin­ dobonam 12. sept. 1683 super Tureas reportatem. In reformatione S. Pii X. Festum ideo affixum est diei victoriae 12. sept. (cf. Holweck p. 320. 323. 325. 317). Festum est III. cl. (NCR Calend.). 9°. Septem dolorum BMVirginis die 15. sept. Concessum est tale festum Ordini Servorum BMV a. 1668 a Clemente IX. Dom. III. Sept, celebrandum. Plures dioeceses festum receperunt, Pius VII. 18. sept. 1814 id universae Ec­ clesiae Latinae praescripsit, S. Pius X. autem 1908 ad gradum dupl. II. cl. evexit, dein diem 15. sept, ad celebrandum festum assignavit (CRit d 4308 I, h.). Septem dolores qui recoluntur sunt: 1. Prophetia Simeonis. 2. Fuga in Aegyptum. 3. Amissio pueri Jesu duodennis. 4. Occursus cum Jesu crucem baiulante. 5. Statio ad Crucem. 6. Contemplatio vulnerum post mortem. 7. Se­ pultura Domini. Festum remansit II. cl. (NCR Calend.). 10°. Festum BMVirginis de Mcrcede die 24. sept. Festum est rememorativum « descensionis » seu apparitionis B. Virginis 1. aug. 1218 ad fundandum ordinem religiosum ad redemptionem (« pro mercede ») captivorum. Merce­ darii 1. aug. celebrabant festum iuxta concessionem a. 1615, eodem saec. XVII-o pro Gallia ct Hispania idem festum concessum est Dom. proxima Kalendis aug. celebrandum. Universa Ecclesia Latina a. 1696 obligata fuit ad hoc festum observandum, dies festi pro lubitu assignatus est 24. sept, per Card. Collorado (cf. Hollweck p. 285. 327). Festum hoc inde ab a. 1961 reducitur ad commemo­ rationem (NCR Var. 5. g.). 11°. Festum B. Mariae Virginis a Rosario die 7. oct. De notione, momento, historia et legibus SS. Rosarii abunde egimus superius (De Eccl. orante G. 3. e.), nunc restat solummodo de festo SS. Rosarii quaedam dicere. — a. Primum festum hucusque cognitum SS. Rosarii est inventum in Breviario Dertusae (=Tortosa) in Hispania a. 1547, Dom. HI. apr. celebratum cum officio rhy­ thmico, Missa et sequentia propria (An. hymn. 17, 29 et 8, 69). Verbeta officii celebrant singula mysteria Rosarii non omnino eadem ac hodierna: « Speciosa plus quam rosa ' Jesse virga floruit, | Cuius florem et odorem | Puer clausus sentiit... Ut praedixit, flos revixit, I Mortis pulso nubilo, ' Super caelos fertur mclos I Angelorum iubilo. 1 Hinc effulsit, quem induisit, | Lux et odor spiritus, 1 Et in thronis Salomonis J Matrem locat caelitus. | Illic cernat flos, ne spernat, ' Spinas unde natus est, | Sed florere et transferre | Faciat, quo vectus est ». — b. Festum tamen futurum universae Ecclesiae natum est in memoriam victoriae navalis super classem Turearum 7. oct. 1571 ad Naupactum (Lepanto) in Echinadis insulis duce loanne dc Austria reportatae, primo anniversario victo- 1356 X. HEORTOLOGIA. riae in Url>e festum S. Pius V. indixit. Sequenti anno (1573) festum hoc simplex « BMV de victoria » Gregorius XIII. transtulit in Dom. I. octobris, sed iis tan­ tum ecclesiis, in quibus capella vel altare SS. Rosarii exstaret. — c. Decretum Gregorii XIII. 1573 etiam titulum festi mutavit in festum SS. Rosarii, pie repu­ tans victoriam insignem precibus processionique Confraternitatum SS. Rosarii Urbis die 7. oct. 1571 eo anno in Dominicam I. oct. incidente esse adscribendam. Sic festum — interim particulare — SS. Rosarii ortum est. Primo centenario victoriae, a. 1671 Clemens X. benigne concessit omnibus indiscriminatim ecclesiis Hispaniarum. — d. Festum hoc SS. Rosarii Dom. I. octobris, (civili modo com­ putandum) universale totius Ecclesiae Latinae evasit, cum exercitus Caroli VI. imperatoris duce Eugenio principe Sabaudiae (Savoia) supremam victoriam 5. aug. 1716 super Tureas apud Petro-Waradinum reportavit, Clemens XI. etenim festum sub ritu dupl. mai. universae Ecclesiae celebrandum indixit. Leo XIII. a. 1887 ritum festi ad dupl. II. cl. evexit, officium Missamque ordini Praedicatorum concessa omnibus praescripsit. Sanctus Pius X. demum 28. oct. 1913 diem nativum (7. oct.) festi restituit. — e. In reformatione S. P. Joannis XXIII. anni 1960 denominatio festi mutata est in titulum: « Festum BMV. a Rosario n (NCR Var. 12. c.), gradus remansit festi II. cl. — Hymnus « Caelestis aulae nuntius » in breviario I. Vesperis assignatus — quia nunc I. Vesp. non dicuntur — praemittitur Matutino ut hymnus, omissa conclusione (NCR Var. 54). Festum hoc ius habet ad sollemnitatem externam in Dom. prima octobris (NCR 358. b.), de qua cf. De Eccl. sacrif. G. l.nr. 16. b. 5°. 12°. Festum Matemitatis BM Virginis die 11. oct. a. Diu non est visum necessarium festum Matemitatis BMV inducere, quia materna dignitas omnibus festis Sacratissimae Virginis implicite recolitur praecipue autem festo natali Domini celebratur. Ob venerationis marianae pietatisque augmentum festum peculiare primum inductum est Dom. III. maii pro Lusitania a. 1751, quod etiam in pluribus dioecesibus Americae Lusitanae (= Brasilia) receptum fuit. — b. Decursu saec. ΧΙΧ-i multis dioecesibus concessum fuit festum Matemitatis, diebus tamen diversissimis. A. 1820 Dom. IV. post Pascha assignatum est festum pro dioec. Ariano in Italia; a. 1826 Sabb. post Dom. I. Adv. selecta est pro domesticis sacellis ducis Villa Hermosa; a. 1833 concessa est dies Dom. III. maii pro dioec. Aversana in regno tunc Neapolitano; Pius IX. a. 1847 annuit celebri­ tatem festi duplicem dioec. Modoetensi ( = Monza) in Longobardia: unum festum Sabb. ante Dom. IV. Quadr., alterum Sabb. post Dom. in Albis; a. 1888 dioec. Platina (=Piazza) in Sicilia Dom. IV. sept, agendum festum recepit; a. 1895 dioec. Mandelensi (=Poggio Mirteto) festum Matemitatis concessum fuit Dom. ultima sept, recolendum (cf. Holweck p. 164. 417. 157. 72 et loi. 345. 348). Attamen haec festa omnia fuere particularia. — c. Dies insignis festi fu­ turi universalis evasit dies 11. oct., nam huic dici fixa est celebritas Matemi­ tatis a. 1914 pro basilica S. Mariae Maioris, pro dioec. Lauretana et pro uni­ verso ordine Servorum Mariae et Congr. Lucionensi Filiorum Mariae Immacu­ latae (Holweck 354). Pius XI. fortasse ob has rationes videtur fixisse sedem festi huius pro universa Ecclesia Latina, cum a. 1931 « universo orbe catholico plaudente solemnia celebrarentur expleti saeculi decimi quinti postquam in Ephcsina synodo b. Maria Virgo, de qua natus est Jesus, contra Nestorii haeresim Mater Dei a Patribus, Caelestino Papa praeeunte, conclamata est ». Finis autem institutionis festi legitur: (1) ut per festi celebrationem divinae Maternitatis « tam excelsi mysterii doctrina altius fidelium animis insideret », (2) ut G) Festa BMV. 1357 SS. Virgo familiaque Nazaretana « prae omnibus exemplum proponeretur imi­ tandum », demum (3) praecipue imitaretur « tum dignitatis ac sancti connubii. tum educationis iuventuti sancte tradendae » (Encycl. « Lux veritatis n 24. dec. 1931). Festum habet gradum II. cl. (NCR Calend.). 13°. Festum Praesentationis BMVirginis die 21. nov. a. Mariam fuisse triennem Templo traditam (« praesentatam ») ibique educatam ad servitium Dei per octo annos refertur ab apocryphis (Protoev. Jacobi c. 7. et Ev. de nativ. Mariae c. 6.). Festum huius facti ortum est verisimiliter Hierosolymis, electio dici 21. nov. fortasse explicari potest ut anniversarium dedicationis ec­ clesiae S. Mariae Novae a. 543 a lustiniano Magno extractae, etsi dicta ecclesia minime in area Templi sita fuerit. Constanthwpoli festum sub patriarcha Ger­ mano I. (715-730) celebrari coeptum est, qui ex Hierosolymis oriundus erat (II. Chirat 1945 in Litt.). Λ. 1166 imperator Manuel Comnenus festum α Ingres­ sus (eisodia) Deiparae in Templum » publicum feriatum renuntiavit. — b. Fe­ stum in Occidente saec. XII-o invenitur in Anglia, Kalendarium Wintoniense (=Winchester) habet festum « Oblationis s. Mariae in templo Domini cum esset trium annorum » (Hampson, Cal. medii aevi I, 432. 445). Festum fortasse per Normannos notum factum est, qui id in Sicilia videre potuerunt. Eodem saeculo etiam in Hungarian pervenit festum « Repraesentationis Mariae », invenitur enim in Sacramentario Boldvensi 1192-1195 (Rado, Libri lit. I, 39). Rex Bela III. (t 1196) in aula imperatoria Manuelis Comneni educatus est, inde intelligitur, cur inveniantur festa Byzantina, ut Praesentationis, saec. XII. exeunte in Hungaria (cf. M. Zalân, Eph. Lit. 1927, 188). Veri nominis divul­ gatio tamen exinde coepit, cum miles Phil, de Maizieres, legatus regis Cypri Lusignan, in Curia Avenionensi Summo Pontifici Gregorio XI. splendorem huiusmodi festi in Oriente enarravit eumque permovit ad festum in Curia ce­ lebrandum. — c. Inde festum ut particulare cito divulgatum est, a. 1373 iam Parisiis in Capella regia sollemnibus frequentatum fuit, a. 1374 regnum Navarrae recepit festum, a. 1381 Divodurae (=Metz), a. 1420 Coloniae (=Koln) inductum fuit, a. 1464 Paulus II. celebrationem pro Saxonia concessit. Sixtus IV. a. 1172 festum quibuslibet ecclesiis ut facultativum concessit, inter festa ad libitum celebranda (Baumer-Biron, Hist. brév. II, 110). Festum fere ubique frequentatum S. Pius V. in suos libros reformatos (1568 et 1570) tamen non recepit, quod multis petentibus fecit a. 1585 Sixtus V. — Clemens VIII. in sua emendatione breviarii a. 1602 officium festi correxit festumque ad ritum dupl. mai. evexit, nunc habet gradum festi III. cl. (NCR Var. 3. et Calend.). b) Festa BMVirginis pro aliquibus locis concessa. Festa Mariana pro aliquibus locis concessa seu particularia breviter enu­ merantur secundum ordinem Missalis Romani. 1°. Desponsatio BMV die 23. ian. Festum agi coepit cum approbatione legati apostolici in provinciis ecclesiasticis Remensi, Senonensi (Sens) et Rotomagensi (Rouen) ineunte saec. XV. Nunc agitur in quibusdam ecclesiis et dioecesibus Italiae, in patriarchatu Hierosolymitano et in quibusdam ordinibus religiosis (Stigmatini, Carmelitae, Eudistae etc.). (Holweck 16). 2°. BMV dc Bono Consilio die 26. apr. Die 25. apr. allata est imago B. Vir­ ginis e Scodra in Albania a. 1167 Genestanun (=Genazzano) in dioec. Prae- 1.358 X. HEORTOLOGIA. nes tin a, per duos viros Albanenses, multaque miracula narrantur facta esse in ecclesia Augustinianorum, ubi imago collocata fuit. Pro civitate Genestana festum hoc die concessum est a. 1727, quod festum in diem sequentem transla­ tum est ob diem S. Marci per Pium VI. a. 1789 simulque concessum omnibus Augustinianis. Cito ad permultas dioeceses festum transiit, sed in reformatione Kalendarii 1913 suppressum ab anno 1916 in quibusdam revixit (cf. Hol­ weck p. 87). 3°. BMV titulo Auxilium Christianorum die 24 maii. Quando Pius VII. post longam captivitatem redux 24. maii 1815 Romam ingressus est, in gratiosam recordationem sequenti anno instituit hoc festum ritu dupl. mai. in Urbe ce­ lebrandum, quod hodiedum in multis dioecesibus Italiae et Galliae ordini­ busque religiosis celebratur praecipue penes Salesianos, quorum Patrona prin­ cipalis est Maria Auxilium Christianorum (Holweck p. 137). 4°. BMV Omnium gratiarum Mediatricis die 31. maii. Benedictus XV. 12. ian. 1921 concessit hoc festum cum Missa et officio propriis universo Belgio et Hispaniae cum ritu dupl. II. cl. recolendum. B. Virgo iure vocatur Mediatrix, quia Mater est Salvatoris, per quem universa gratia in animas hominum descen­ dit. Hoc festum et sequens (n. 5.) adhuc huic diei assignantur in Missali Ro­ mano, sed ob occurrentiam cum festo universali Mariae Reginae non celebran­ tur (Holweck p. 144). De fundamento dogmatico cf. dilucide scripta a M. Schmaus, Mariologie 1955, 339-384. 5°. BMV Reginae Sanctorum Omnium et Matris pulchrae dilectionis die 31 maii. Obiectum huius festi est iuxta Holweck (p. 143 et 92) apparitio Reginae caeli a. 1228 Illiturgi (=Andujar) in Hispania. Occasione huius apparitionis cuidam pastori factae inventa est parva statua B. Virginis, dicta « opus s. Lu­ cae ». In loco apparitionis templum magnificum et sumptuosum aedificatum est, ubi maximo honore habetur dicta statua, nuncupata « Nostra Domina de Capite » (vulgo Cabeza). Festum iam saec. XVIII-o antiquum erat, concessum expresse est dein pro universa Hispania a. 1870 et adoptatum a permultis dioecesibus Americae. Festum in reformatione Kalendarii sublatum est, sed in Missali adhuc legitur. 6°. BMV Reginae Apostolorum: Sabb. post Ascensionem. Obiectum festi est veneratio BMVirginis praesidentis collegii Apostolorum in Coenaculo Hiero­ solymitano post ascensionem Domini. Festum institutum est a. 1890 ad preces PP. Pallottinoruin cum ritu dupl. II. cl., praesertim a missionariis celebratur (Soc. Verbi Divini, Soc. Divini Salvatoris, Soc. Missionum Lugdunensium, cf. Holweck p. 172). 7°. BMV Matris de Gratia die 9. iun. Cum a. 1863 Exolduni (=Issoudun) in Gallia fundata fuerit Sodalitas Nostrae Dominae de Corde Jesu cultus « Do­ minae SS. Cordis », qua patronae rerum difficilium et desperatarum cito divul­ gari coepit, adeo, ut saeculo elapso ad finem vergente plures ordines religiosi et dioeceses obtinuerunt festum sub praedicto titulo. Festum dein novum titulum accepit a. 1913. « Matris de Gratia », quod festum deinceps patronale factum est Congr. Mission. SS. Cordis Jesu, colitur adhuc in dioec. Triventina -Tri vento) et Baiocensi ( = Bayeux) et in Congr. Sororum ab Assumptione. Obiectum festi est « omnipotentia supplex » B. Virginis, qua omnia deprecari valet a Filio suo (Holweck p. 141. 185). G) Festa BMV. 1359 8°. BMV de Perpetuo Succursu die 27. iun. Imago quaedam stilo Byzan­ tino depicta, variatio quaedam picturae celebris « Hodegetria » (=dux viae) nuncupatae, a. 1499 ex insula Creta in Urbem allata est, ibique in ecclesia S. Matthaei collocata et diu venerata. Post ecclesiae destructionem imago latuit, a. 1865 autem inventa est, Pius IX. imaginem dono dedit ecclesiae S. Alphonsi, simulque festum concessit petentibus Dom. ante 24. iun. recolendum. Dies festus dein a. 1913 designatus est 27. iun., celebraturque ab ordinibus quibus­ dam, praecipue a Congr. SS. Redemptoris et aliquibus dioecesibus Americae Septentrionalis (Holweck p. 195. 210 s.). 9°. Humilitatis BMV. die 17. iul. B. Virgo ut exemplum eximium humili­ tatis inde a medio saec. XIX. in multis dioecesibus, praecipue Italiae celebrata fuit diversis diebus a S. Sede concessis. Dies 17. iul. electus fuit a dioec. Pisto­ riensi, hac die etenim imago quaedam Deiparae a. 1490 copiosum fudit san­ guinem, quae imago a. 1716 incoronata adhuc veneratur (Holweck p. 227). 10°. BMV Matris misericordiae Sabb. ante Dom. IV. iul. Titulus hic — ni fallor — vetustissimus est inter particularia festa mariana in Missali Romano relata. Rememorativum est apparitionis in Valle S. Bernardi prope civitatem Savona in Italia. Festum iam anno sequente apparitionem celebratum fuit a. 1537. In universa Liguria et in Corsica festum actum est die 18. mart., die primae apparitionis, in aliis: Florentina et Apuana (=Pontremoli) dies secun­ dae apparitionis frequentata est: 8 apr. Festum Dom. IV. iul. celebrandum concessum fuit a. 1832 principatui Maceratae, quod transpositum est in Sabba­ tum praecedens (Holweck p. 57. 81. 249). 11°. BMV titulo Refugium peccatorum die 13. aug. Intercessio expiatoria Deiparae per peculiare festum primum celebratum est a monialibus a Dominae Nostrae de Refugio » nuncupatis a. 1652, festum et officium approbatum est per episc. Nanceiensem (=Nancy), dies fuit festi 30. ian. Simile festum accepit a S. Sede Confraternitas Immaculati Cordis Mariae titulo Refugium Pecca­ torum, Parisiis a. 1836 erecta; festum concessum fuit a. 1838, quod dein plures dioeceses Galliae receperunt. Huius festi dies erat Dom. ante Septuagesimam, sublatus in reformatione Kalendarii a. 1913. Dies 13. aug. est dies a Redemptoristis celebratus et nunc assignatur huic festo (Holweck p. 20. 26. 263). 12°. BMV de Consolatione: Sabb. post 28. aug. B. Virgo apparuit a. 1315 in civitate Panormitana (=Palermo) mulieri cuidam aegrotae, cuius renes suo proprio cingulo cinxit sicque eam repentine sanam reddidit. Huius α consola­ tionis » cingulique memoriam servat et recolit pia Confraternitas α Cincturatorum BMV de Consolatione « festum autem Eremitis S. Augustini concessum est a. 1675 pro Dom. post festum S. Patris Augustini (28. aug.), inde ab a. 1914 festum celebrandum est Sabb. praecedente (Holweck p. 303). 13°. BMV titulo Salus Infirmorum: Sabb. ante Dom. ultim. aug. Sub hoc titulo seu α de salute » variae colebantur imagines Deiparae, ante quas saepe repentinae sanationes accidere solebant, quibusve imaginibus festa a S. Sede concessa fuere. Festum praesens est imaginis antiquissimae, quae Romae in ecclesia S. Magdalenae venerationi exposita est, ante (piam S. Pius V. post victoriam navalem a. 1571 grates persolvisse traditur. Imago haec incoronata est a. 1668 et 1868, festum Dom ultima aug. celebratum est Clericorum Regul. Infirmis Ministrantium (Holweck p. 300). 1360 X. HEORTOLOGIA. 14°. BMV Divini Pastoris Matris die 3. sept. Hoc festum est imaginis rniraculosae Matris Divini Pastoris, « Divina Pastora » nuncupatae in ecclesia Capuccinonim Hispalensi. Concessum est per Pium VII. pro Dom. II. post Pascha, translatum post reformationem Kalendarii in 3. sept. In multis dioece­ sibus Hispaniae celebratur (Holweck p. 109; 308). 15°. Puritatis BMVirginis die 16. oct. S. Sedes huiusmodi festum concessit variis diebus recolendum, primum a. 1751 Lusitaniae, dein ditioni Venetiarum, regno Neapolitano, Etruriae, ordini Theatinorum et Servitarum, festum eorum Dom. III. oct. celebratum transpositum est a. 1914 in 16. oct. (Holweck p. 371. 358). 16°. BMV Immaculatae a Sacro Numismate die 27. nov. Die 27. nov. 1830 moniali Catharinae Labouré Parisiis apparuit B. Virgo eique iniunxit ut cu­ dantur numismata in honorem Mariae sine labe conceptae quae numismata iam a. 1832, permittente archiepiscopo Quclen cusae sunt. Sorores S. Vincentii Congreg. Missionum (n Lazaristae ») hoc numismate cultum Immaculatae vehe­ menter promoverunt, plurima etiam referuntur miracula ope huius numismatis patrata. Ideo Leo XIII. anniversario die apparitionis a. 1894 festum concessit Immaculatae a S. Numismate praecipue a praedictis Congregationibus cele­ brandum (Holweck 388). 17°. BMV Divinae Providentiae Matris: Sabb. ante Dom. III. nov. Quan­ tum scimus Deipara sub titido huiusmodi primum coli coepta est saec. XVII-o. B. Virgo a. 1610 apparuit Messanae in Sicilia tempore famis, ecclesia in memo­ riam huius eventus exstructa titulum accepit « S. Mariae de Providentia ». Dedicatio huius ecclesiae versus medium saec. XVII-i celebrata fuit Dom. II. oct., Theatini eodem tempore Dom. II. post. Epiph. festum Mariae de Pro­ videntia recolebant. Exinde multis in locis festa huiusmodi variis diebus fre­ quentanda in usum venerunt, festum de quo nunc agimus est Barnabitarum, qui inde ab. a. 1663 imaginem BMV venerantur in ecclesia S. Caroli (« ai catinari ») in Urbe. Festum liturgicum concessit cis Leo XIII. a. 1888 pro Dom. II. nov., in reformatione translatum in Sabb. hanc Dom. sequens (Holweck p. 368. 22. 393. 395). 18°. Translatio Almae Domus BMV die 10. dec. Dies hic est anniversarium secundae translationis domus BMV Nazarethanae, prima est dies adventus do­ mus 10. maii 1291 post cladem Acconensem in Tersactum (= Tersatto) in Dal­ matia, secunda translatio facta est in territorio Piceni (le marche) in Italia, locus a nemore lauri Lauretum (= Loreto) denominatus est. Festum transla­ tionis 10. dec. concessum est a. 1632, primum pro toto Piceno, dein receptum fuit in Etruria et Statibus Ecclesiae, in reformatione Kalendarii sublatum, a. 1916 restitutum in omnibus dioecesibus Italiae colitur (Holweck p. 124. 406). 19°. Exspectatio Partus BMV. dic 18. dec. Hoc festum in ecclesia Mozarabica ortum est dc quo cf. supra 1. b. 3°. a. (5). Festum huius diei retentum est in Hispania etiam postquam ritus Romanus receptus est, expresse approba­ tum solummodo a Gregorio XIII, a. 1573. sub tit. « Exspectatio Partus. » Saec. XVII-XVII1. festum receptum est in ditione Venetiarum, Etruria et Statibus Ecclesiae, sublatum in reformatione Kalendarii, nunc colitur fere in universa Hispania, Romae in basilica S. Mariae Maiore, et in quibusdam ordinibus, ut apud Servitas (Holweck p. 410). G) Festa BMV. 1361 c) Festa BMV patronatus nationalis. 1°. Regina Liguriae dic 25. mart. In festo Annuntiationis celebratur B. Virgo ut Regina Liguriae (Holweck p. 61). 2°. Regina Poloniae 1. apr. Deipara a. 1656 1. apr. in cathedrali Leopolensi a rege Joanne Casimiro regina Poloniae declarata est. Officium Maternitatis pro dioecesi Cracoviensi a. 1889 hoc dic recitandum praescriptum est (Holweck p. 79. 115). 3°. Patrona Catalauniae 27. apr. BMV de Monteserrato colitur ut patrona principalis; imago haec vetustissima inventa est in praeruptis latebris Montis Serrati a. 880, ubi dein monasterium aedificatum est, centrum religiosum na­ tionis Catalaunae. Festum pro Dom. post 25. apr. concessit Leo XIII., in reformatione Kalendarii assignatus est die 27. apr. (Holweck p. 89, 93). 4°. Commemoratio BMV, cuius dos est Anglia die 4. maii. Ordinarii Angliae 29. iun. 1893 Westmonasterii coadunati Angliam S. Mariae dedicabant, simulque Petro ap. Huius actus commemoratio habetur in Missa ex permissione Sedis Ap. 4. maii die festi Martyrum Jo. Fisher et Thom. More (Holweck p. 118). 5°. Patrona Bavariae 14. maii. Maximilianus dux Bacariae a. 1620 post victoriam ad Montem Album reportatam gratias agens Monachii statuam BMV in foro principali collocavit, ubi colitur ut Patrona Bavariae. Festum concessum est a Benedicto XV. a. 1916, officium rhythmicum a. 1917. (Holweck p. 130.). 6°. Patrona Australasiac die 24. maii. BMV titulo Auxilium Christianorum est Patrona principalis totius Australasiae inde ab a. 1888. (Holweck p. 137). 7°. BMV de Monte Carmelo est Patrona Rcipublicae Chilcnae et Boliviae (16. iul.). (Holweck p. 226). 8°. Nostra Domina Galliae die 15. aug. Ludovicus XIII. die 10. febr. 1638 seipsum, familiam et subditos suos cum universo regno dedicavit B. Virgini, simulque ordinavit die festo Assumptionis omnes huius facti memoriam facere debere (Guéranger, L’année lit., Pentecôte IV, 484). 9°. Patrona Reipublicac Dominicanae dic 24. sept. S. Maria de Mercede colitur ut Patrona Reipublicac Dominicanae (San Domingo) (Holweck p. 327). 10°. Magna Hungarorum Domina die 8. oct. Anno 1038 primus rex S. Ste­ phanas instante sollemnitate Assumptionis moribundus hanc dedicationem fecit: « Regina caeli, reparatrix inclita mundi, tuo patrocinio s. Ecclesiam cum episco­ pis et clero, regnum cum primatibus et populo supremis precibus committo, quibus ultimum vale dicens manibus tuis animam meam commendo n (Vita auct Ilartwicko c. 22., Vita maior c. 15.). Festum anniversario millenario occupationis Hungariae Claud. Card. Vaszary primas Hungariae a Leone XIII. obtinuit 28. iul. 1896 pro Dom. II. oct., translatum dein post 1914 in 8. oct. (Holweck p. 352). 11°. Austriae Patrona dic 8. dec. Ferdinandus III. imperator a. 1647 Vin­ dobonae statuam Immaculatae exstrui iussit in foro principali ut signum dedi­ cationis regni sui hereditarii cum inscriptione: α Virgini Deiparae conceptae, per quam principes imperant, in peculiarem Dominam, Austriae Patronam sin­ gulari pietate susceptae ». Immaculata exinde colitur ut Austriae Patrona (Guéranger, 1. c.). 12°. Patrona Novae Hispaniae dic 12. dec. Diebus 9-12 dec. a. 1531 B. Virgo apparuit in Nova Hispania (= Mexico) indigenae neophyhito Joanni Didaco (Juan Diego), simulque imago BMV de Guadalupe in Hispania multum 1362 X. HEORTOLOGIA. venerata inventa est. Locus iste apparitionis Guadalupe nominatus, locus pere­ grinationum et miraculorum factus est, basilica et monasterium exstructa sunt a. 1695, cum autem a. 1737 pestis Mexican» cessit, Nostra Domina de Guada­ lupe electa est in Patronam principalem Novae Hispaniae a Cone, national! Mcxicano a. 1756, quod Benedictus XIV. et Leo XIII, ratum habuit (Holweck 89. 407). Litteratura. Quoad cultum Jiturg. BMV in genere. A. Baumstark, Mneme tes hagias Theotokou kai aeiparthenou Marias, in: Rom. Quartalschrift 1891, 55-56. — St. Beissel, Verehrung Uns. L. Frau in Deutschland wâhrend d. Mittelalters, Freib. i. Br. 1896. — Ncubcrt, Marie dans l’Êglise anténicéenne, Paris 1908. — M. Jugie, Abraham d’Éphèse et ses écrits, in: Byz. Zeitschr. 1913, 37-59. — Idem, La première fête mariale en Orient et en Occident, in: Échos d’Orient 1923, 129-152. — Idem, Les homélies mariales attribuées à S. Grégoire le Thaumaturge, in: Anal. Boll. 1925, 86-95. — II. Leclercq, Marie Mère de Dieu, XXIV. Culte liturg. DAL X, 2 (1932) 2035-2043. — IV. Lipphardt, Marienklagen, u. Liturgie, in: JfLw 1932, 198-205. — A. Wilmart, L’ancien récit de l’Assomption, in: Anal. Reginensia (Studi e testi v. 59), Roma 1933, 323-357. — W. Lipphardt, Studien zu d. Marienklagen. Marienklagen u. germanische Totenklage, in: Beitr. z. Gesch. d. deutscli. Sprache u. Liter. 1934, 390-444. — F. Barbudri, Un Planctus Crucis o Pianto della Vergine ricostruito con frammenti laudatici triestini, in: Archiv. Romanicum 1936, 163. 199 (cf. AfLw 1952, n. 818). — II. Maschek, Eine deutsche Marienklage aus d. 15. Jh., in: Beitr. z. deutsch. Spr. u. Lit. 1936, 325-340. - O. Menzinger, Mariologisches aus d. vorephesinischcn Liturgie, Regensburg 1938. — P. Bruylants, Les origines du culte de la S. Vierge à Rome, in: Quest lit. paroiss. 1938, 270-281. — E. Campana, Maria nel culto cattolico, Torino 1944. — B. Capelie, Vestiges grecs et latins d’un antique Transitus de la Vierge, in: Anal. Boll. 1950, 21-48. — L. Brou, Restes de l’homélie sur la Dormition de l’archévêque Jean de Thessalonique dans le plus ancien antiphonaire connu, in: AfLw 1952, 84-93. — A. Vcrmeersch, Die Muttergottesfeste, Innsbruck 1958. Quoad Immaculatam Conceptionem. C. Passaglia, De immaculato conceptu BMV. Ro­ mae 1854-55. — A. Roskovany, B. Virgo in suo conceptu Immaculata, t. I-IX. Budapest 1873-1881. — E. Bishop, On the origins of the Feast Conceptio Immaculata BMV., Lon­ don 1904, in: Liturgica hist. p. 238-259. — Thurston-Slater, Eadmeri monachi Cantuar. tract de Concept. S. Mariae, Frib. Brisg. 1904. — II. J. Kellner, Entstehung u. Verbreitung d. Festes d. Unbcfleckten Empfangnis, in: Heortologie 3. ed. 1911, 181-199. — E. Vacandard. Les origines de la fête et du dogme de l’immaculée Conception, in: Études de crit. et hist, relig. III (1912) 218-307. — F. G. Holweck, Calend. festor. 1925, 402-405. — L.Eisenhofer, Handb. d. Lit. 2. ed. 1941, I, 593-595. — A. Cecchin, La Concezione della Vergine nella liturgia della Chiesa Occidentale anteriore al sec. XIII., in: Marianum 1943, 58-114. — M. Righetti, Storia lit. II (1946) 255-263. L’Immaculée Conception de la B. V. Marie (Journées d’études Cap-de la Madeleine 1954), Ottawa 1955. Quoad Annuntiationem BMV. F. Cabrol, Annonciation, in: DAL I, 2 (1907) 22412255. — H. J. Kellner, o. cit 1911, 175-177. — F. G. Holweck, op. cit. 1925, 60-61. — L. Eisenhofcr, op. cit. I (1941) 592-593. — M. Righetti, II (1946) 264-266. Quoad Assumptionem BMV. G. Morin, Note liturg. sur l’Assomption, in: Messager des fidèles (= Rev. Bén.) 1888, 342-351. — F. Cabrol, Assomption (Fête), in: DAL I, 2 (1907) 2995-3001. — //. J. Kellner, op. cit 1911, 177-181. — Ad. Franz, Die kirchl. Benediktionen I (1912) 398-413. — F. G. Holweck, op. cit. 1925, 265-269. — B. Capelle, La fête de l’Assomption dans l’hist critique, in: Eph. theol. Lovan. 1926, 33-45. — V Wilmart, L’ancien récit latin de l’Assomption, in: Anal. Reginensia (Studi e testi v. 59) Roma 1933. — A. Pflcger, D. elsàssische Krauterweihe, in: Arch. f. elsas. Kirchengesch. 1936, 205-268. — W. Zimmermann, Weihkrauterbüschel aus Baden u. bei Banater Bauem, in: Branch u. Sinnbild, Karlsruhe 1940, 271-288. — L. Eisenhofcr, o. cit. I (1941) 595596. — B. Capelle, La fête de la Vierge à Jérusalem au VI. siècle, in: Le Muséon 1943, 1-33. — M. Righetti, o. cit. II (1946) 247-255. — A. Raes, Aux origines de la fête de Γ Assomption en Orient, in: Orient, chr. Period. 1946, 262-274. — B. Botte, Le lectionnaire et la fête de la Theotokos à Jérusalem au V. siècle, in: Sacris erudiri 1949, 111-122. _ B Capelle, La messe gallicane de l’Assomption, son rayonnement, ses sources, in: Mise, lit C Mohlberg II (1949) 33-59. — Idem, Vestiges grecs et latins d’un antique Transitus II) Cultus Sanctor. Iit 1363 de la Vierge, in: Anal. BolL 1950, 21-48. — J. Ternus, Zur hist-theol. Tradition d. Himmelfahrt M ariens, in: Scholastik 1950, 321-360. — L. Brou, Restes de l'homélie sur la Dormition de l’archévêque Jean de Thessalonique dans le plus ancien antiphonaire connue, m: AfLw 1952, 84-93. Quoad Nativitatem BMV. H.J. Kellner, o. cit. 1911, 174-175. — F. G. Holweck, Cal. fest. 1925, 312. — P. de Puniet, La fête de la Nativité de la Vierge el ses premiers témoins, in: Vie arts lit. 1925-6, 481-489. — J. Leroy, Un texte peu remarqué sur la fête de la Nativité de N. Dame, in: Rev. scienc.rel. 1938, 282-289. — L. Eisenhofer, o. cit. I (1941) 593. — G. Morin, Une préface du Miss. Gothicum supposant la fête de la Nativité de N. Dame en pays gallican dès le VII. siècle, in: Rev. Bén. 1945-46, 9-11. — AI. Rig/ietti, o. cit. II (1946) 263-264. Quoad festa minora. F. G. Holweck, Calendarium festorum Dei et Mariae, 2. ed. Phila­ delphia 1925. — M. Zalân, Das friiheste Vorkommen d. Festes Praesentatio BMV im Abendlande, in: Eph. Lit. 1927, 188-189. — M. J. Kishpaugh, The Feast of the Presenta­ tion of the Virgin Mary in the Temple, Washington 1941. — H. Chirat, Les origines de le fête du 21. nov., in: Mélanges Podéchard, Lyon 1945, 127-134 (cf.AfLw 1954, n. 445). — //. Leclercq, Présentation de Marie (Fête de la), in: DAL XIV, 2 (1948) 1729-1731. — La Royauté de l’immaculée (Journées d’études Université Laval 1955), Ottawa 1957. — F. Lakner, Der Kult des unbefleckten Herzens Marias, in: Cor Jesu, Romae 1959, I, 723-780 H) De cultu Sanctorum in anno liturgico. Cultus Sanctorum publicus ab Ecclesia cis exhibitus apte inseritur anno liturgico, docente Ecclesia: « Per liturgicum iter, quod demum singulis annis nobis patet, Ecclesiae opera, sanctitatis effectrice, permoti, ac subsidiis exem­ plisque Sanctorum caelitum, imprimisque immaculatae Virginis Mariae, acce­ damus cum vero corde, in plenitudine fidei, adspersi corda a conscientia mala et abluti corpus aqua munda (Heb 10, 22), ad Sacerdotem Magnum, ut cum eo vivamus et consentiamus, ac possimus per ipsum penetrare usque ad inte­ riora velaminis, ibique caelestem per omne aevum honorare Patrem » (MDei n. 168). Materia tractanda absolvitur sequentibus capitibus: 1. 2. 3. 4. 5. De De De De De cultu festis festis festis festo liturgico Sanctorum in genere. SS. Apostolorum. Sanctorum eximiorum. SS. Angelorum. Omnium Sanctorum. 1. De cultu liturgico Sanctorum in genere. Missas seu cultum publicum Sanctorum non derogare cultui Deo debito iam demonstratum est (superius Eccl. sacrificant. D. 1.). Restat probandum a) quis sit finis cultus liturgici Sanctorum, dein agendum est b) De cultu litur­ gico SS. Martyrum, demum c) De cultu liturgico Sanctorum non-martyrum. a) De fine cultus liturgici Sanctorum. Docente Ecclesia finis triplex cultus liturgici Sanctorum distingui potest. 1°. Primus finis cultus Sanctorum liturgici est per cultum Sanctorum exem­ pla fidelibus proponere: a Per liturgici anni decursum non modo lesu Christi mysteria, sed Sanctorum etiam caelitum festa celebrantur. Quibus in festis, etsi de inferiore ac subiecto ordine agatur, Ecclesia semper tamen eo contendit, 1361 X. HEORTOLOGIA. ut nempe sanctitatis exempla christifidelibus proponat, quibus iidem permoti, Divini ipsius Redemptoris virtutibus se exornent » (MDei n. 164). a. Idem dicitur voce Ecclesiae oranti: « ...quorum (= Sanctorum) dum sollemnia frequentantur, copiosiora nobis fidei proponuntur exempla, d seu ali­ ter i \postolii « Constantinopolitani. Basilica Romana in memoriam grati animi aedificata est post liberationem Urbis e manibus Gothorum a. 554. Dies dedicationis fuit 1. maii, ideo festum amborum Apostolorum hoc die deinceps celebratum fuit. Ant. ad intr. resplendet angores obsidionis Urbis: « Clama- H) Cultus Sandor, lit. 1373 verunt ad tc Domino in tempore afflictionis suae ct tn de caelo exaudisti eos » A. 1873 reliquiae Apostolorum dcnuo inventae sunt. — c. Inde ab a. 1956 festum perpetuo translatum est in diem 11. maii, primum diem liberum post I. maii, in quo festum S. Joseph Opificis deinceps celebrandum est. 4°. S. Barnabas Apostolus 11. iun. Operam apostolicam exserit in Insula Cypro, ibique in civitate Salamina depositus est; a. 488 reliquiae eius inventae sunt, ideo verisimiliter die inventionis 11. iun. ab Ecclesia Graeca honoratur. Copti Barnabam « unum ex 72 discipulis » 9. dec. celebrant (Nilles I, 177. II, 700). Secutus traditionem Graecam, S. Barnabam in Martyrologium primus S. Beda Venerabilis inseruit, festum tamen seriore tempore solum celebrari coepit (DAL II, 1, 497 s.). Nunquam habuit vigiliam, cuius rationem Beleth his reddit: « Barnabas non habet ieiunium, propterea quod non sit ex numero apostolorum. Nec profecto dicitur apostolus, nisi cum erat Pauli socius, ut ceteri ad praedicandum missus sit d (PL 202, 24). 5°. S. lacobus Maior Ap. 25. iul. lacobus fuit filius Zebedaei et frater loannis Apostoli. Ab Herode Agrippa iniusto indicio inter a. 41-43 Hierosolymis gladio occisus, ibi quoque sepultus est, sepulchrum eius saec. VI-o adhuc notum veneratumque fuit. Martyrium lacobi prope Pascha factum est, Graeci recte eum 30. apr. venerantur una cum Syris. S. lacobus nunquam praedicavit in Hispania Evangelium, sed translatio eius in Compostellam facta historica veritate non videtur carere, quae saec. IX-o iam testes habet ideoque inter saec. VI-IX. locum habuit. 25. iul. est dies anniversarius translationis. 6°. S. Bartholomaeus Apostolus 24. aug. Nathanael seu nomine patronymo Bartholomaeus (= filius Ptolemaei) secundum traditionem diem supremum in Armenia obiit, ibique sepultus est. Reliquiae cius plures in locos venerunt, iuxta Theod. Anagnostem et Procopium pars earum in civitatem Duras in Meso­ potamia allata est, alia pars secundum Gregor. Turonensem (De glor. mart, c. 33) vero in Insulas Liparienses. Inde ob incursiones Saracenorum reliquiae translatae sunt a. 808 in Beneventum, Otto III. a. 1000 partem reliquiarum Romam attulit, ibique in Insula Tiberina ecclesiae recenter constructae dona­ vit, insula haec ideo exinde a S. Bartholomaeo nuncupatur. Festum eius in Oriente variis diebus celebratur, Copti 10. spt. et 27. nov., Armeni 8. dec.. Graeci una cum Barnaba eum die 11. iun. recolunt, Martyrologium Hieronyinianum 13. iun. habet annotationem: « S. Bartholomaci in Persia.» 24. aug. est dies cuiusdam translationis (Nilles II, 696. 710 et DAL II, 1, 499 s.). 7°. S. Matthaeus Apostolus 21. sept. S. Matthaeus see. traditionem in Aethiopia vita functus iuxta Venantium Fortunatum in civitate Naddaver se)ultus est. Inde sacc. X-o pars reliquiarum in civitatem Salernitanam deducta uit, ubi dux Normannorum Rob. Guiscardus saec. XI-o ci magnificam eccle­ siam aedificari iussit, quam S. Gregorius VII. dedicavit. Latini recolunt diem 21. sept.. Graeci et Syri 16. nov., Copti vero 21. oct. (Nilles I. 463, II, 70S). 8°. S. Lucas Evangelista 18. oct. Lucas in Graecia mortuus est et in civi­ tate Thebana sepultus iuxta Paulinum Nolanum. Reliquiae eius una cum exu­ viis S. Andreae 3. mart. 357 iussu Constantii imperatoris Constantinopolim translatae sunt. Dies. 18. oct. est verisimiliter dies genuinus mortis, invenitur iam in Kalend. Carthaginensi et ab omnibus ritibus observatur. 9°. SS. Simon ct ludas-Thaddaeus Ap. 28. oct. Apostolus Simon Zelotes seu Canaeus, quod idem significat, in Armenia fidem praedicavit, quae tunc Persis sublecta fuit, idcirco dicitur in Persia martyrium subiisse. ludas-Thad 137-1 X. HEORTOLOGIA. daeus \< risimih'tcr nunquam reliquit Palaestinam, iuxta traditionem dubiam (Ps. Abdias, Hist, certaminum Apost. VI, 7-23) simul cum Simone Zelote actio­ nem missionariam exercens in civitate Suanir vel Suana occisus est. Ideo ab occidentalibus una cum Simone colitur, cur autem dic 28. oct., nescimus. Sacramenlaria antiqua festum adhuc ignorant, quod dein solum in libris Franco-Romanis occurrit. Orientales duos hos Apostolos separatim celebrant, Simo­ nem 29. apr. vel 10. maii, ludam Thaddaeum autem 16., 20. vel 22. maii, vel 19. iun., et etiam 20. aug. (Kellner p. 225). 10". S. Andreas Apostolus 30. nov. Historice omnino certum est S. Andream in civitate Patras in Achaea supremam luctam victoriosam pugnasse (Acta eius fide digna edita cf. Anal. Boll. XIII, 373-378). Dies 30. nov. recurrit iam in Kalend. Gothico Ulfilae et in omnibus libris liturgicis legitur Orientis et Occi­ dentis. Reliquiae eius iussu Constantii imperatoris Constant inopolim delata sunt a. 357, et etiam Roma partem ex iis accepit; Simplicius (468-483) primum sanctuarium Andreae in Urbe dedicavit. 11°. S. Thomas Apostolus 21. dec. In prioribus Ecclesiae saeculis post principes Apostolorum maxime ab omnibus gentibus Thomas celebrationi gau­ debat. Certa haberi debet cius praedicatio apostolica penes Parthos, cuius iam Origenes meminit (Euseb., Hist. eccl. Ill, 1), dein in Indiam secessit, ibi­ que convertisse fertur regem Gundaphar, cuius nummi inter 20-50 cusi revera reperti sunt. In civitate Calamina Indiae supremum diem obiit, quae verisi­ militer identica est cum suburbio urbis Madras, Mailapur nuncupato. Pars reliquiarum eius 3. iul. 384 per mercatorem quendam allata est Edessam, ut referi S. Ephracm Carmine 42. Nisibeno, lamentationem adducens diaboli: « Apostolus (piem interfeci in India, praevenit me Edessam. Hic et illic totus est... Ossa portaverat mercator ille, vel potius illa portaverant eum... Hic mer­ cator lucratus est, et magnus factus et regnavit. Aerarium eius valde me depau peravit, Edessae enim apertum est, et ditavit magnam urbem auxilio suo. » Reliquiae, uti ex hoc testimonio patet, remanebant etiam in India, celeber peregrinator saec. XIII-i, Marcus Paulus (= Marco Polo) de iis refert: s In provincia Maabar, quae est India maior, servatur corpus beati Thomae Aposto­ li, qui in illa provincia pro Christo passus est. Quiescit autem eius corpus in civitate quadam parva, ubi multi sunt christiani et Saraceni, debito honore sanctum venerantes corpus » (Nilles II, 651). E reliquiis Edessenis translata est pars a. 1258 in Insulam Chios, inde autem Orthonam in Apulia prope Mare Adriaticum, ubi adhuc hodie veneratio eis exhibetur. Festum S. Thomae colitur variis diebus: Syri et Maronitae recolunt id 3. iul., die translationis Edessenae, martyrium vero eius frequentant una cum Graecis 6. oct., quod festum ab Armenis celebratur 22. aug.; dies 18. oct. sacer est Aethiopis, qua « commemoratio praedicationis S. Thomae ap. in India »; Copti recolunt 2. iun. festum Apostoli (Nilles I, 478. 296, II, 597. 702). In Urbe Symmachus 198-511) ei oratorium dedicavit in ecclesia S. Andreae; festum eius occurrit primo in Sacr. Gregoriano dic 21. dec., qui fortasse dies est translationis. 12°. S. loanncs Ap. et Evangelista 27. dec. cf. superius C. 2. d. 5°. d) De festis secundariis Apostolorum. Festa secundaria Apostolorum vocantur festa eorum extra natalitia, et recensentur see. ordinem Kalcndarii. Π) Cultus Sandor, lit. 1375 1°. Festum Cathedrae S. Petri 22. febr. Historia sat intricata huius festi (ante 1960 duplicis) succincte enarramus vestigia sequentes recentioris investi­ gationis (Th. Klauser 1927, P. J. Kirsch 1925, D. Balboni 1954 cf. Litter.). a. Romae prima parte saec. IV-i exstitit festum cum titulo « Natale Petri de cathedra » et quidem VIII. kal. mart. i. e. 22. febr. Festum hoc aenigmaticum inde a pluribus decenniis optime explicari potest quoad eius diem: (1) festum familiare popularis aurae fuit « Carae cognationis, » seu α Caristiae » i. c. carorum societatis, cum, ut Valerius Maximus ait « convivium etiam solemne maiores instituerunt, idque Caristia appellaverunt, cui praeter cognatos et allines nemo interponebatur, ut si (pia inter necessarias personas querella esset orta, apud sacrae mensae et inter hilaritatem animorum et fautoribus concordiae adhibitis tolleretur » (Fact, et diet, memorab. 1. II, 1, 8). — (2) Festum hoc familiare praecessit festum publicum gentilium a Feralia n 21. febr., quo memoria acta est cognatorum defunctorum. Ad familiam pertinebant etiam libertini, clientes, tales saec. II-III-o consueverunt collegia constituere sicque die hoc patronum suum venerari. — (3) Balboni merito opinatur, tali modo etiam christianos egisse, a in societatem se iunxisse et Petrum patronum sumpsisse, (pii Romae corpus Christianorum constituerat, ita libere VIII. kal. mart, christiani convenire poterant n (Eph. Lit. 1954, 118). Quia dies natali­ ties fuit 29. iun., dies hic 22. febr. erat natalitius principatus Petri, quo prae­ cise caput est « collegii » i. e. Ecclesiae, ideo vocatur a duobus testibus primis huius festi « natale. » Chronographus Vitalis in a. 345 scribit: a Apostolus Pe­ tros cathedram episcopatus sedit in urbe », Filokalus autem a. 354 respective a. 336: « Natale Petri de cathedra. » Sic festum paganum populare transforma­ tum est in christianum cum novo sensu vigens. b. In Gallia saec. V-o exortum est festum Petri Apostoli independens a praecedente Romano, die 18. ian., quo praecipue primatus Petri recolebatur, ut notat Kalend. Gellonense: π XV. kal. febr. secundum Gallos Cathedra sancti Petri apostoli »; revera in Missali Bobiensi ct Lectionario Luxoviensi, Epistolario sancti Pauli saec. VIII. et adnotationc Evangeliarii S. Kiliani saec. VIIVIII. festum hoc habetur ianuarii (Salmon, Lect. de Luxcuil I, 66). Festum hoc celebrat « diem, in quo omne ius gentium ludaeorumque sortitus est (sc. Petrus), (piem diem ipsa divinitas consecravit delegando caelorum claves, vel pontificalis cathedrae contulit dignitatem, » et laudatur « Deus, qui hodier­ na dic beatum Petrum post te dedisti caput Ecclesiae » (Gothicum). c. Duplex hoc festum, 18. ian. et 22. febr., singularem ct miram interpre­ tationem nactum est versus 600, compilator enim Gallicanus recensionis Martyrologii Ilieronymiani inveniens in fontibus Romanis diem 22. febr., in Galli­ canis autem diem 18. ian., sine ullo fundamento arbitrarie adiecit his festis: « XV. kal. febr. (= 18. ian.). Cathedra petri in Roma, et « VIII. kal. mart. (= 22. febr.). Cathedra Petri in Antiocia », quin alicubi duplex festum revera celebratum fuisset, Gallicana liturgia enim paulatim celebrare consuevit diem 22. febr. loco festi 18. ian. d. Romae autem eodem tempore (saec. VII-VIII.) festum deesl in fontibus liturgicis (Sacr. Gelas., Gregor., Comes Wirceburg.), quod a Kirsch explicatur per systema stationale, quod praecise tunc se maxime evolvit sicque festa Sanctorum minime passum est (JfLw 1925, 51 s.), Balboni vero rectius provo­ cat ad factum quod sacramentariorum codices nobis traditi omnes longe ab Urbe scripti sint (Eph. Lit. 1951, 122). Non videtur verisimilis talis suppressio 1378 X. HEORTOLOGIA. festi in Urbe, quod « cathedra » i. e. sede sua totius orbis principatum gignit: « Ex hac cathedra nostrae ecclesiae id est catholicae prolatam institutionem cognoscimus, congaudemus, credimus et confitemur » (sermo leonianam pro­ dens speciem, a Morin editus Rev. Bon. 1896, 343). In libris Franco-Romanis, iam in Gelasianis limioribus (saec. VIII-i) invenitur festum 22. febr. et per totum medium aevum in Europa celebratum fuit. e. Adnotatio Mart. Hieronymiani de duplici cathedra, Romana et Antio­ chena, etsi nunquam usu liturgico veri ficata fuit, tamen in praxim inducta est. Paulus IV. enim secutus consilium Card. Sirleto, 6. ian. 1558 utriusque festi celebrationem universae praescripsit Ecclesiae. Sic usque 1960 eodem officio et Missa colebatur S. Petrus duobus distinctis diebus, solum titulus fuit alius, Romanus diei 18. ian., Antiochenus 22. febr. Commissio ad reformandum bre­ viarium a Benedicto XIV. instituta supprimere voluit a. 1742 festum 18. ian., sed conatus successu caruit. Reformatio autem S. P. loannis XXIII. expunxit festum 18. ian., festum autem 22. febr. evexit ad II. cl. (NCR Var. 8. a. et 7. b.). 2°. Festum Conversionis S. Pauli 25. ian. Prima vice in Martyrologio Hieronymiano invenitur festum: α VIII. kai. febr. Romae translatio Pauli aposto­ li », versus a. 600, in recensione Bernensi additur « et conversio » (JfLw 1925, 58). a. Festum hoc extra Urbem ortum est, non invenitur in fontibus liturgicis Romanis saec. IV-IX., sed habetur in fontibus liturgiae typi Gallicani. Miss. Gothicum habet Missam, recensio Francica Gelasiani, Gregorianum « fusionatum » a Ménard editum, Martyrologia Franciae, in quibus modo « translatio », modo n conversio » Pauli legitur. — b. Obiectum festi nullo modo potest esse translatio quaedam S. Pauli. Non potest esse translatio ante Constantinum Magnum facta, nam non habet talem S. Petrus cum Paulo aliquod tempus in communi loco quiescens; non potest esse translatio post Constantinum facta, quia semper inde in Bas. S. Pauli venerationi expositus fuit. — c. Ut Kirsch demonstravit, obiectum festi exclusive est conversio Pauli prope Damascum facta, a translatio » autem sparsim etiam « conversionis n habet significationem. Tertullianus iam tali sensu usus est vocabulo (Adv. ludaeos c. 9), S. Hieronymus de Paulo dicit: « ...revelatione compulsus ad fidem quae in actis apostolorum scribitur, in vas electionis de persecutore translatus est » (De viris illustr. c. 5. cf. JfLw 1925, 63). — d. Dies 25. ian. electus fuit probabiliter, ut festum aeque distans habeatur S. Pauli, festum enim Gallicanum S. Petri fuit 18. ian. octavus dies est: 25. ian., dignus visus ut tunc S. Paulus recolatur. Festum nunc ab 1961 est III. cl., ad matutinum dicuntur tres lectiones de actibus apost., quae olim I. Noct. erant assignatae (NCR Var. 43). 3°. Festum expunctum S. loannis ad Portam Latinam 6. maii. Tertullianus iam meminit facti, dicens Romam quam felicem esse, « ubi Petrus passioni dominicae adaequatur, ubi Paulus loannis exitu coronatur, ubi Apostolus loannes posteaquam in oleum igneum demersus nihil passus est, in insulam rele­ gatur » (De praescr. haeret, c. 36. 3). Festi origo Romae quaerenda est, in Gregoriano Hadriano enim legitur Missa « Prid. non. maias i. e. VI. die mensis maii Natale Sancti Iohannis ante Portam Latinam » Missa haec etiam in Gre­ goriano Paduano habetur, ipsa ecclesia autem tantum altera parte saec. VH-i erecta est. ex eodem tempore celebratur etiam festum, quod cito receptum est II) Cultus Sanctor. Ut. 1377 in Gallia, habetur enim in Miss. Gothico (Kl. Gamber, Wege z. Urgregor. 1956, 41). Festum inde ab a. 1961 iam non celebratur (NCR Var. 8. c.). 4°. Festum Commemorationis S. Pauli 30. iun. Ut supra b. 2°. dictum est, hoc festum est transpositio secundae stationis festi Petri et Pauli in sequen­ tem diem, quod iam in Gelasiano observatur. In Gregoriano primigenio, ergo tempore S. Gregorii Magni haec transpositio iam facta esse videtur (Kl. Gam­ ber p. 44). Textus Missae fere identica est cum Missa 25. ian. Conversionis Pauli, excepta Epistola, quae olim in vigilia legebatur (Gal 1, 11-20), Evan­ gelic e festo S. Barnabae desumptio et Postcommunionc. 5°. Festum expunctum S. Petri ad vincula 1. aug. — a. Ecclesia cuius dieni dedicationis 1. aug. signat, est valde vetusta, Sixtus III. una cum Eudoxia luniore, uxore imperatoris Valentiniani III. versus 430 restauravit ecclesiam, nomenque eius mutavit in alium titulum, ut inscriptio nunc iam destructa Xysti III. dixit: « Cede prius nomen, novitati cede vetustas, | Regia laetantor vota dicare libet. | Haec Petri Paulique simul nunc nomine signo : Xystus apostolicae sedis honore fruens. » Ecclesiae ergo titulus erat « SS. Apostolorum Pe­ tri et Pauli, » Concilio Ephesino a. 431 subscripsit legatus Xysti III. « Philippus ecclesiae apostolorum presbyter ». — b. At post saeculum titulus hic iam mo­ dificatus est; a. 554 diaconus Arator « in ecclesia S. Petri quae vocatur ad vincula » poema suum dixit de actibus Apostorum (PL 68, 81). Triplex tra­ ditio distingui potest quoad catenam in basilica asservatam, dicitur enim par­ tem catenae esse custoditam Romae e captivitate Petri Romana oriundae, haec traditio est genuina saec. V-i. Quod huic pars alterius catenae, e carcere Petri Hierosolymitano adnexa fuit, est traditio saec. VIII-i; quod haec catena alteri catenae per miraculum connexa est, iam est traditio medii aevi exeuntis (Marucchi, Basil, et églis. de Rome, p. 313 s.). Vincula inquisitioni archeologicae subiecta fuere, II. Grisar ostendit ea esse revera antiqua, consimilesque catenis seu vinculis in excavationibus Pompeianis inventis. Inscriptio in abside basi­ licae vetustissima meminit harum catenarum: « Inlaesas olim servant haec tecta catenas, | Vincla sacrata Petri, ferrum pretiosius auro. » — c. Festum primo memoratur versus 600 in Martyrologio Hieronymiano, cuius recensio Epternacensis haec habet: « Romae statio ad S. Petrum ad vincula » et: « Ad vincula Eudoxiae apostoli Petri osculant populi catenas » (ed. de Rossi-Duchesne, AA. Sanctor, nov. 11. p. 98). Textus liturgicus invenitur in Gregoriano Hadriani I.. qui « titulum apostolorum, qui appellatur Eudoxiae ad vincula, totam eius novitcr restauravit ecclesiam » (Lib. pontif., ed. Duchesne), in Gelasiano primige­ nio festum deest. Deinceps in omnibus libris liturgicis legebatur, a. 1960 expunctum est e festis Ecclesiae universae (NCR Var. 8. g.). 3. De festis Sanctorum eximiorum. Sub Sanctis eximiis intelligimus Sanctos (pii ad omnem sanctitatis fontem propinquitate quadam speciali referuntur, ad Christum nempe Salvatorem. Prae omnibus Sanctis excellit singulari suo statu in ordine salutis Beata Virgo, quae ideo cultu hyperduliae colenda est dc cuius cultu iam sufficienter actum est. Remanent nunc alii, qui propius ad Christum referuntur: S. loseph, spon­ sus Virginis Immaculatae et nutritor Domini, SS. loachim et Anna, parentes Deiparae et S. loannes Baptista, praecursor Christi. Tractandum ergo est a) 1378 X. HEORTOLOGIA. De festis S. loseph, dein b) De festis SS. loachim et Annae, demum c) De festis S. loannis Baptistae. a) De festis S. loseph. 1°. Initia cultus S. loseph. Cultus nutritoris Domini ignotus fuit primis saeculis, quia tunc exclusive martyres colebantur, S. loseph vero nec ullibi monumentum sepulchrale habuit, nec certa habetur memoria de eius mortis loco et tempore. SS. Patres tamen saepe loquuntur de nutritore Domini elogia eius efferentes, quin ullum vestigium eius cultus deprehendi possit. Saec. VIIIIX. kalendaria Coptica notant diem 20. iul. ut memorialem n fabri loseph, » qui dies secus alibi non legitur (Kellner p. 205). loseph Melodus a Syracusa, hymnographus Graecus, hymnis celebravit S. loseph (Righetti II, 299). 2°. Festum S. loseph 19. mart. a. Priinum vestigium huius diei habetur in Martyrologio Fuldensi saec. X-i: α In Bethleem sancti loseph o (Anal. Boll. I, 19), de festo tamen nondum agitur. Aetate tamen bellorum Cruciatorum saec. XII-o, Crucigeri milites in Nazareth splendidam construxere ecclesiam in honorem S. loseph, eodem saeculo Bononiae quoque iam exstitit ecclesia S. loseph, nil ergo mirandum quod etiam festum eius 19. mart, hoc saeculo invenitur, sic in Sacramentario Boldvensi Hungariae inter 1192-95 (Rado, Libri lit. mss I, 37). *’ b. Saec. XIII-o habetur iam officium in honorem patris putativi Christi in ms quodam Bruxellensi (Rev. Bén. 1897, 148). Festum et cultus S. loseph praecipue a fratribus Minoribus propagatum fuit, celebres contionatores huius ordinis, S. Bernardinus a Siena (|1444) et Bemardinus a Feltre (f 1494) miro modo laudes eius concinerunt. c. Electio diei 19. mart, fortasse, ut opinantur Berenzi et Righetti, origi­ nem ducit e festo paganorum α Quinquatria o nuncupato (Ovid. Fasti III, 821). Festum hoc a die 19. mart, incipiens per quinque celebratum fuit dies, quod praecipue opificibus, ut sutoribus, sartoribus, et artificibus, ut pictoribus, poe­ tis, musicis sacrum fuit. Quinque horum dierum memoria popularis permanere potuit penes populum, sicut etiam diem lovis per totum medium aevum sollem­ nitate quadam populari recolebant. Pronum potuit esse memoriam S. loseph tali diei statuere, quia opifex fuit, talis dies autem notus potuit esse ex usibus popularibus; quae omnia utique solum hypothesis instar proponuntur. d. Cultus a S. Sede concessus solum exeunte medio aevo coepit, sed exinde mira expertus est incrementa. Sixtus IV. ex ordine fratrum Minorum (1471-84) festum concessit ut simplex, Gregorius XV. autem a. 1621 festum ut festum fori praescripsit, quae feriatio usque hodie see. ius commune valet. Clemens X festum evexit ad gradum dupl. II. classis (1670-76); officium hodieque usitatum compositum est sub Clemente XI. a. 1714, hymnorum trium auctor est loannes Escalar, O. Carm. Hispanus (1624-1700). Pius IX. S. loseph declaravit patro­ num universae Ecclesiae a. 1870, festumque evexit ad gradum dupl. 1. cl. V 1920 in nova editione Missalis Romani primo impressa est praefatio S. loseph propria. Inde ab a. 1956 festum diei 19. mart, titulo auctus est « Sponsi BMV et universalis Ecclesiae Patroni, » et est festum I. cl. (NCR Calend.). 3 . Festum expunctum Patrocinii S. loseph Fer. IV. ante Dom. III. Pasch. Tale festum iam celebratum fuit ab a. 1680 a Carmelitis Italiae et Galliae, i 1809 insertum est Kalendario cleri Romani, a. 1817 autem Pius IX. exten- Il) Cultui Sandor, lit. 1379 dit festum ad universam Ecclesiam, Dom. III. post Pascha celebrandum. Re­ formatio Kalendarii Sancti Pii X. festum hoc Patrocinii seu Sollemnitatis S. loseph reposuit in Fer. IV. secundae hebdomadae post Pascha, recolendum ut dupl. I. cl. cum octava communi; sollemnitas autem haec penitus abolita est decreto SCRit 24. apr. 1956, titulusque <■ Ecclesiae universalis Patronus » adiunctus festo principali diei 19. mart. 4°. Festum S. loseph Opificis Sponsi BMV. 1. maii. Pius XII. 1. maii 1955 condidit novum festum S. loseph cum titulo « Sollemnitas S. loseph Opificis, Sponsi BMV, Confessoris, opificum patroni, » decreto supra citato autem textus liturgici inducendi in Missale et Breviarium Romanum parati et editi sunt. Festum prima vice die 1. maii 1956 celebratum fuit, festum SS. Philippi et lacobi autem in perpetuum translatum in diem 11. mensis maii, tamquam in sedem propriam (AAS 1955, 406). Festum hoc S. loseph est I. cl. (NCR Calend.). b) De festis SS. loachim et Annae. 1°. De cultu liturgico S. Annae, a. In Oriente cultus matris Deiparae saec. Vl-o iam floruit, lustinianus Magnus a. 550 Constantinopoli basilicam S. Annae dedicavit (Procopius, De aedif. 1. I. c. 3). Graeci recolunt S. Annam ut matrem SS. Deiparae die 25. iul., Syri celebrant eam 26. iul. (Nilles I, 222. 479), Copti 19. nov. habent festum α Obdormitionis S. Annae matris Dominae Deiparae » (II. 710). — b. Festum quoque collectivum amborum parentum Deiparae in Ecclesia orientali celebratur, sic Armenorum Menologium recolit die 25. iul. simul SS. loachim et Annam una cum mulieribus Myrophoris, i. e. unguentum portantibus (Nilles II, 594). Graeci autem et Syri post festum Nativitatis Ma­ riae celebrant festum « SS. ct iustorum Deipatrum loachim et Annae » (I. 272. 481). — c. In Occidente quoque satis mature incoepit cultus liturgicus S. Annae, inquantum Romae et Neapoli saec. VIII-o iam invenitur. (1) Romae iam exstitit quidam cultus reliquiarum, iuxta Bannister Papa Constantinus (708-715) hunc cultum invexit, quia a. 710-711 Constantinopoli versatus est tempore lustiniani II. ecclesiam S. Annae restituentis. Ecclesia S. Angeli in Peschcria Urbis revera in Indice reliquiarum primo loco adducit reliquias S. Annae; Leo III. autem (795-816) ecclesiae S. Mariae ad praesepe obtulit α ve­ stem in orbiculis chrisoclabis, habentem historias Annuntiationis et SS. loachim et Annae » (PL 128, 1219, cf. DAL I, 2, 2165). In Kalendario marmoreo Neopolitano saec. VIII-i autem die 25. iul. legitur: « N(atale) S. Euprax. S. .Anne » (DAL II, 1, 1592). — (2) In Missali quodam Italico saec. X-i Litaniae Omnium Sanctorum invocant etiam S. Annam, cuius festum saec. XIlI-o iam passim invenitur in Italia, sic in Missali Veronensi et Missali S. Crucis Carthusianorum in Urbe (Ebner, Quellen u. Forschungen 1896, 143. 159. 293). — (3) In Gallia repentur saec. XI-o canticum in honorem S. Annae, in codice S. Viventii Burgundiae: « O fulgens clara stirpe Davidica | Micans quasi solis iubar in aethera | Ex qua processit Anna insigniter gloriosa j Et felix meritis fulgens praecipuis » (Tommasi Op. omn. IV, 327, Wilmart E. Iit. 1928, 266). — (4) In Anglia saec. XII-o indubie cultus floruit S. Annae. Osbertus prior Westmonasteriensis sermonem edidit de S. Anna, cum duabus precationibus rhythmicis, duabusque aliis ad S. Annam directis; in praefatione opusculi, scripta ad Simo­ nem episcopum Wigomensem (= Worcester, 1125-1150) dicit: « Solemnitas 1380 X. HEORTOLOGIA. eius festiva singulis annis in Wigornensi recensetur ecclesia » (Wilmart art. citatus in Litt. 1926, 13.). Saec. XIII. Aciam ab Eynsheim refert consuetu­ dinem popularem Angliae: « Solent quidem universi marium transvectores si­ cut maris stellam attendere, ut cursum dirigant, ita Mariae Matrem precibus advocare et muneribus corrogatis ambire » (Wilmart, Eph. Lit. 1928, 543). — (5) In Hungaria inter 1192-1195 iam Missa legitur in honorem S. Annae in Sacram en tario Boldvensi: « Omn. semp. Deus, universa nobis adversantia pro­ pitiatus exclude, ut intercessione S. Annae genitricis b. Mariae matris filii tui noxia cuncta submoveas et omnia nobis profutura concedas » (Rado, Libri lit mss I, 51). — (6) Capitulum generale Fratrum Minorum a. 1254 festum S. An­ nae indixit in ordine celebrandum exinde in multis aliis libris liturgicis inve­ nitur. Saec. XIV-o festum 26. iul. iam valde divulgatum fuit in Germania. Anglia, Suecia, Hungaria, Austria, Bavaria et Bohemia. — d. Cultus demum a S. Sede promotus fuit, Sixtus IV. (1471-1484) festum inseruit in Kalendarium; officium solummodo in appendice breviarii locum obtinuit. In novo Missali et Breviario Pii V. festum abolitum fuit, concessumque tantum Franciscalibus. Gregorius XIII. autem multis episcopis petentibus festum restituit. Leo XIII. utriusque parentis gloriosae Virginis festum a. 1879 evexit ad gradum dupl. II. cl., rationem reddens, quia « filiorum gloria parentes coronet, nil mirum si Ecclesia et a primaevis temporibus praecipuo cultu ac religione prosecuta sit sanctum patriarcham loachim, eiusque beatam coniugem Annam. » Festum nunc quoque est II. cl. (NCR Calend.). 2°. Festum S. loachim 16. aug. a. Patris Deiparae cultus eodem tempore et modo coepit ac S. Annae, festum cius simul celebratur in Oriente cum S. Anna (cf. supra 1°. b.). Festum peculiare in Oriente habet penes Coptos, qui 14. apr. recolunt memoriam « S. loachim patris Dominae Deiparae, » ut diem « obdormitionis » eius (Nilles II, 701. 717). — b. In Occidente, quantum hucusque scimus cultus eius liturgicus non invenitur ante saec. XIV., ineunte hoc saeculo Missa legitur in quodam Missali OFM (Montis Cassini) « ad honorem et reverentiam b. loachim » (Ebner, Qucllen u. Forschungen p. 103). Saec. X\ -o iam textus liturgici alii habentur, sic sequential « Benedictus es caelorum reginae genitor » (Anal. Boll. 6, 398). et « O virtutum vir perfecte » (An. hymn. 8, 148), dein hymnus saec. XV-i « O pater summae, loachim, puel­ lae » (Act. SS. mart. III. 80), orationes rhythmicae « Ave, Mariae genitor, cuncta­ rum rerum cognitor » (A. hymn. 29. 32) et « Αχό, sancte patriarcha, loachim. de quo est arch a » (An. hymn. 29, 52), demum etiam versus liturgici ex eodem saeculo n Lux est orta verae laetitiae, sit mens laeta, expers moestitiae » (Che­ valier. Repert. hymnol. n. 29262) et « Salve sancte loachim, virginis dans esse » An. hymn. 28. 302). Dies S. loachim in Occidente fuit his temporibus 16. 17) sept, vel 9. (10) dec. (Zkth 1902, 777). — c. lulius II. festum concessit pro dic 20. mart., festum S. loscph sequente, festum tamen in editionibus Pianis expunctum est. a Gregorio vero XIII. a. 1581 iterum assumptum. Gregorius XV. a. 1622 officium ad meliorem formam redigere iussit. Clemens XII. ad postula­ tionem Imperatoris a. 1738 annuit, « ut, ne festa dc praecepto multiplicentur, debitus tamen honor genitori matris Dei non denegetur, n festum a die 20. mart transponatur in Dominicam post Assumptionem Deiparae, sub ritu dupl. mai. Leo XIII 1879 etiam festum S. loachim ad dupl. II. cl. evexit (cf. supra 1 c.), in reformatione S. Pii X. a. 1913 vero festum fixum fuit in diem 16. aug. Festum est festum II. cl. (NCR Calend.). II) Cultus Sanctor, lit. 1381 c) De festis S. loannis Baptistae. 1°. Initia cultus S. loannis Bapt. a. Initio solummodo Martyres recoleban­ tur in Ecclesia cultu locali et particulari, duo Martyres tamen: protomartyr Stephaniis et Joannes Baptista in universa Ecclesia cultu liturgico gaudebant, statim, ac cultus liturgicus magis possibilis factus est. S. loannes Bapt. eximior omnibus aliis reputatus est, eventus enim miraculosi in praedictione eius nati­ vitatis et in ipsissimo ortu eius excellentiam clarissime demonstrabant. loannes fuit maximus inter prophetas dein praecursor Domini, a quo elogium meruit: « Anien dico vobis, non surrexit inter natos mulierum maior loanne Baptista! » \It 11, 11). — b. Cultus liturgicus Baptistae saec. IV-o ubique invenitur, pri­ mum in Palestine, ubi corpus eius discipuli in civitate Samariae, tunc Sebaste clamata, sepelierunt, dum sub luliano apostata (361-363) populus templum in honorem Baptistae constructum evertit ossaque eius impie igne combussit, quorum tamen partem christiani feliciter salvare potuerunt. Reliquias inde ac­ cepit ecclesia Alexandrina, sicque Baptista etiam in Aegypto honoratus est. Africae animus ab Augustino panditur, undecim enim sermones habuit in festo loannis, simul etiam rationem explicans festivi diei 24. iun.: « Illum oportet crescere me autem minui... Indicaverunt hoc: dies natales amborum. In luce res agitur, testis est ipse sol: ab hodierno die minuuntur dies, a natale Domini crescunt dies. Dominus enim lesus Christus, gubernator auctorque creaturae, rector mundi, siderum fabricator, temporum ordinator, quoniam quando voluit natus est, diem sibi elegit, quo nasceretur, quo bene significaretur, et praecur­ sori suo ipse dedit diem » (G. Morin, Sermon. XXII., S. Aur. Aug. tractat, ine­ diti. München 1917, 84 s.). Romae Constantinus Magnus ad Ostia Tiberina, ubi portus est, ecclesiam Baptistae dedicavit, idem fecit Constantinopoli. Tau­ rini S. Maximus (t 465) sermonem festivum in laudibus Baptistae habuit, S. Paulinus Nolanus (f 431) vero poema in eius honorem cecinit (Carmen XXVII). — c. Festum — ut videtur — Orientis primaevum in honorem Baptistae celebra­ tum fuit mense ianuario, teste annotationis liturgicae papyri e Faiyum oriundae: « Die quinto Tybi (= ian.). Electus sanctus loannes baptista praedicans poe­ nitentiam in universo mundo, in remissionem peccatorum nostrorum » (MEL I. n. 1571). Huius festi celebratio remansit penes Annenos, qui S. loannem recolunt in fine octavae Epiphaniae, decollationem in octavis Paschatis, trans­ lationem partis cuiusdam reliquiarum in Armeniam per S. Gregorium Illumi­ natorem autem celebrant post octavam Pentecostes (Nilles II, 599). Aliae ecclesiae Orientis vero festum hoc ianuarii die 7. ian. recolunt ut e Synaxim sancti ct gloriosi prophetae et praecursoris Domini ». Graeci enim solent post maiora festa Domini et Deiparae die festum sequenti memoriam eorum Sanctorum frequentare, qui primam partem habent in mysterio festi. Idcirco post Epiphaniam in Oriente debuit Baptista recoli, in Epiphania enim in Orien­ te praevalet idea baptismi Domini (Nilles I. 63. 468). — d. A saec. V-o dein cyclus festivus quidam Baptistae pedetentim evolutus est; nativitas cius cele­ brata est die 24. iun., decollatio eius 29. aug., conceptio 23 (24) sept., et inven­ tio capitis praecursoris 24. febr. Ecclesia Latina inde a reformatione Tridentina tantum festa 24. iun. et 29. aug. recolit, etsi antea passim omnes prae­ dictae festivitates celebratae sunt. Singula festa breviter exponenda veniunt. 2°. Festum Nativitatis S. loannis Bapt. 24. iun. a. Festum hoc probabi­ liter primum in Occidente celebratum fuit, nam orientales habebant festum mense ianuario, festum autem iunii dependet a festo Nativitatis Domini, in Occi­ 1382 X. HEORTOLOG1A. dente orto, Joannes enim sex mensibus ante Dominum natus est. S. Augustinus hanc relationem evidenter exponit ut vidimus (supra 1°. b.), inter dies festivos, ceterum quoque relationem inter Dominum et praecursorem extollit: «Natalis dies carnis nulli prophetarum, nulli patriarcharum, nemini apostolorum cele­ bravit Ecclesia, solos duos natales celebrat: huius et Christi » (Sermo 287, 1 PL 38, 1301). Dies computatus est more Romano, Christus natus est VIII. Kal. ian. (= 25. dec.), loannes ergo VIII. Kal. iul. (= 24. iun.). — b. Festum nati­ vitatis loannis ideo celebrari potuit, quia Baptista creditur in matris utero occasione visitationis Virginis sanctissimae a peccato originali liberatus gra­ tiaeque infusione ditatus esse. Id quod Innocentius III. a. 1208 profitendum praescripsit: loannem Baptistam esse « sanctum et iustum et in utero matris suae Spiritu Sancto repletum » (Denz 421), antiquitas Christiana uno ore confessa est. — c. In Urbe festum nativitatis Baptistae saltem a saec. V-o per polyliturgiam celebratum est, cuius vestigia iam in Sacramentario Leoniano clare de­ prehendi possunt. Prima Missa fuit vigiliae, quae videri potest in praefatione: « ...exhibentes sollemne ieiunium quo beati Iohannis Baptistae natalitia prae­ venimus. n Secunda Missa duabus formulis prostat (XIII, II-ΠΙ), in quibus « na­ tivitas honore debito n celebratur « in die festivitatis hodiernae. » Tertia Missa est « ad fontem », i.e. in oratorio baptisterii (XIII, I\z-V), iterum duabus for­ mulis; etiam secunda formula pro baptisterio concinnata fuit, ut praefatio osten­ dit: « ...sacrae purificationis effectum aquarum natura conciperet sanctificandis Iordanis fluentis ipsum baptismi lavit auctorem... » (Feltoe p. 28-32). — Gregorianum Hadrianum item tres habet Missas, vigiliae, dein « in prima Missa» et ■ item ad Missas », cum oratione adnexa « ad fontem » (ed. Lietzmann n. 123. 124. 125). — Gelasianum habet solum Missam vigiliae et « in natali » (II, XXV et XXVI). — In Gelasianis iunioribus iam ordo Gregorian! habetur: « Prima missa in nocte » post Missam vigiliae, dein « Missa in die » cum prae­ fatione mox allegata Leoniani (ed. Mohlberg n. 161. 162. 163). — Ratio polyliturgiae redditur ab Amalario: « Beatus baptista Joannes tribus insignibus triumphis excellenter refulsit. Ad hoc enim venit, ut viam Domini praepa­ raret exemplo suae conversationis, qui triumphus celebratur in vigilia eius. Per baptismi ministerium claruit, insignis huius ministerii triumphus recolitur in prima missa. Nazareus vero permansit ex utero matris suae, hoc donum recolitur in secunda missa in die » (Lib. official. III. c. 38 ed. Hanssens II. 373). — Alias rationes adducit Durandus saec. XIII-o, testificans hunc usum adhuc alicubi viguisse: « In quibusdam ecclesiis habent missam in mane, quia nativitas fuit sicut aurora, nativitas vero Christi fuit quasi ortus solis... Habet etiam aliam propriam missam sicut et alii sancti, quae dicitur circa tertiam. Prima missa est vigiliae » (Durandus Rat. div. offic. 1 VII. c. 14, 2). — d. Litur­ giae typi Gallicani omnes celebrant hoc festum, quod saec. VI-o iam inter ma­ xima festa anni computatum est, iuxta Concilium Agdense a. 505 enim festum Natalis Baptistae cum Paschatc, Natali Domini, Epiphania, Ascensione Domi­ ni et Pentecoste inter « maximos dies in festivitatibus » numeratur (can. 22). — e. In Oriente ritus Byzantinus 24. iun. celebrat natalem « venerandi, gloriosi prophetae, praecursoris et Baptistae Joannis » Syris et Syromaronitis quoque celebre est hoc festum, « in quo sol exsultat » (Nilles I, 187. 477. 488). 3°. Decollatio S. loannis Bapt. dic 29. aug. a. Festum hoc in Oriente ortum est. titulus est « Abscissio venerandi capitis sancti, gloriosi prophetae, praecursoris et Baptistae loannis » penes Graecos et Syros (Nilles I, 481. II) Cultus Sanctor. lit. 1383 489). — b. Festinn hoc secundum Λ. Baumstark est dedicatio ecclesiae S. loan­ nis in Sebaste medio circiter saec. IV-o, in qua Praecursoris ossa recondita fuere (Lit. comparée p. 195). Ex Oriente in Africani festum hoc decollationis non videtur fuisse receptum, S. Augustino adseribuntur quidem sermones 307. et 308. cum titulo « In decollatione b. Joan. Bapt. », sed non constat de festo: « Cum sanctum evangelium legeretur, crudele spectaculum ante oculos nostros constitutum est, caput sancti loannis in disco », sed non liquet, num festum hoc peculiare fuerit. Merito dicit Roetzer festum decollationis in Africa igno­ tum fuisse (Predigtcn d. Aug ais lit. gesch. Quellen p. 49). — c. Liturgiae vero typi Gallicani optime noverunt festum hoc. Lectionar. Luxoviense saec. VII. habet « Legenda in passione S. Johannis bapt. » (LXIV. ed. Salmon I, 184-187); eodem tempore Missalc Bobiense (PL 72, 520 « in passione S. Johanni »), et Missale Gothicum « In diem passionis S. Joh. Bapt. et martyris » (’), in cuius immolatione dicitur: « Inter has sacramentorum epulas martyris caput cum evangelica recordatione miscetur » (PL 72, 296 s.). — d. In liturgia Mozarabica Kalendaria die 29. aug. habent festum virginum Fidei, Spei et Caritatis (MEL V, 476 s.), festum decollationis autem habetur 24. sept. (ibid. 480 s.; Missa legitur MEL VI, 437-442 et 834 officium). — e. In Urbe festum hoc ignotum fuit, Leonianum et Gregorianum id non habent, Gelasianum in territorio Galli­ cano redactum festum assumpsisse videtur e liturgia Gallicana. Gelasiana limio­ ra ideo festum iam celebrant, inde in liturgiam Franco-Romanam receptum hodieque celebratur, ut festum III. cl. (NCR calend.). 4°. Festum Conceptionis S. loannis Bapt. die 24. sept, nunc in ritu Romano iam non vigens. — a. Festum hoc e simplici calculo ortum est: si Baptistae nativitas celebratur VIII. Kal Iul. (= 24. iun.), tunc computatis novem men­ sibus gestationis conceptio cadit in VIII. Kal. oct. (= 24. sept.). In Oriente die 23. sept, α Conceptio venerandi, gloriosi prophetae, praecursoris et Baptistae loannis n in fastis ecclesiae Graecae vetustissimum est festum, ideoque colitur quia praenuntiatum fuit per angelum, Syris idcirco festum 23. sept, est « Annun­ tiatio conceptionis loannis Bapt. », eodem die Copti quoque conceptionem prae­ cursoris recolunt (Nilles L 282. 482 et 489, II, 707). — b. Quod Occidentem attinet, saec. VIII-o in Kalendario marmoreo Neapolitano legitur festum mense septembri, die α XXIII. C(onceptio) S. Joh. Bap. et S. Sossi » (D.AL II, 1. 1591 s.), ut omnes norunt, Kalendarium hoc influxui orientali subiectum fuit. In liturgia Romana festum Conceptionis deest in omnibus Sacramentariis an­ tiquis, etiam in Gelasianis Iunioribus, et Gregorianis fusionatis, nec invenitur in liturgia Gallicana et Mozarabica, ubi hoc die Decollatio Baptistae recolitur (cf. 3°. d.). — c. Medio aevo tamen festum Conceptionis Baptistae celebrari coepit etiam in Occidente. Latina Martyrologia antiqua omnia hoc festum annuntiant 24. sept., festum deinde in Kalendariis et etiam in textibus libro­ rum liturgicorum medii aevi a saec. XII-o saepe invenitur, praecipue in Gal­ lia, sic in Psalterio S. Bavonis in Gand saec. XII., in aliis quoque Psalteriis (Leroquais, Psautiers I, 155. cf. adhuc I, 32. 67. 190. II, 224), breviario Cameracensi e prima parte saec. XIII-i et aliis (Leroquais, Bréviaires I, 184, et 178 178. 201. II, 68. 160. 291.). Alibi quoque in Europa festum occurrit, praesertim in Hungaria, ubi iam inter 1192-95 Sacramentarium Boldvense tum festum in Kalendario, tum textum Missae continet, etiam multa missalia (Rado, Lib. Iit. I, 38. 70. 81. 90. 109. 116. 128.). In Italia festum legitur in dioec. Veronensi saec. XII. (Ebner, Quellen u. Forschungen p. 85), in Germania in Kalendario 1384 X. HEORTOLOGIA. Missalis Salzburgensis (ibid. p. 351), in Missali Pataviensi (= Passau) a. 1459 (Radô I, 160), et etiam in territorio Slavico, sic in Missali Poloniae a. 1379, Missali Wratislawiensi a. 1476, et Pragensi a. 1492. (Radô I, 112. 164. 174). Post saec. XV. libri Latini festum omiserunt, sec. coniecturam Nilles ob vere­ cundiam, ne quis crederet, Baptistam labis originalis fuisse expertem (I, 283). 5°. Inventio capitis praecursoris 24. febr. Festum est ecclesiae orientalis, die 24. febr. enim recolitur a prima et secunda inventio pretiosi capitis S. loannis Bapt. praecursoris ». Duae inventiones recoluntur, quia duae prostant nar­ rationes de inventione capitis. — a. Prima narratio est Sozomeni (Hist. eccl. VII, 21): ex Hierosolymis monachi sectae Macedonianae adhaerentes secum tulerunt caput Baptistae in Ciliciam, inde Valens Chalcedonem, unde dein Theodosius a. 391 caput Constantinopolim transtulit eique ecclesiam dedica­ vit. — b. Altera inventio refertur a Rufino (Hist. eccl. II, 28), iuxta quam a monachis Emesam translata ibique inventa fuit per Marcellum presbyterum et hegoumenum monachorum. Episcopus Uranius dein 24. febr. 452 sollemniter levavit reliquiam, in cuius honorem a. 760 grandis ecclesia aedificata est. — c. Tertia inventio facta esse dicitur in Comane Cappadociae, (piando 25. maii caput iterum repertum est, Emesa enim saec. VIII-o in potestatem Saraceno­ rum redacta est, ideo Theodora imperatrix una cum filio Michaele reliquiam Constantinopolim transtulit (Nilles I, 165). — d. Vestigia festi 24. febr. inven­ tionis capitis passim inveniuntur etiam in Occidente. In Gallia semel occurrit in Sacramcntario Gironensi (= Girone) saec. XII. exeunte; quater autem in Hungaria, saec. XIV. et XV-o in tribus Missalibus Posoniensibus et in Missali archicp. Palôczi Strigoniensis (1423-1439) (cf. Radô, Lib. lit. mss I, 70. 155 et Leroquais Missels, I, 332). Festum tamen ob festum S. Matthiae primo die libero i. e. 27. febr. in Occidente celebratum est. 4. De festis Sanctorum Angelorum. Tractantes de cultu liturgico SS. Angelorum primo a) De cultu SS. Ange­ lorum in genere erit agendum, dein b) De cultu et festis S. Michaelis archan­ gel», item c) De festis SS. Gabrielis ct Raphaelis, demum d) De festo SS. Ange­ lorum custodum disserendum est. a) De cultu SS. Angelorum in genere. 1°. Fundamentum dogmaticum cultus Angelorum. Eaedem rationes valent analogice de cultu Angelorum ac de cultu et veneratione Sanctorum. — a. Pri­ mo quidem Angeli quoque sunt Sancti, inquantum post lapsum quorundam Angelorum ceteri ad visionem Dei — superata tentatione — feliciter perventi in bono confirmati sempiternae beatitudinis participes facti sunt. Veneratio ergo iis debita est, sicut Sanctis in caelo degentibus, quinimo magis honorandi videntur, ob eorum praestantiam, Angeli enim « fortitudine et virtute sunt maiores » (2 Pt 2, 11). — b. Secundo: ratio intrinseca venerationis Sanctorum est communio Sanctorum, nam caelicolae pertinent ad corpus Christi mysti­ cum. cpia ad Ecclesiam triumphantem. Haec ratio quidem directe non valet de Angelis, quippe qui non sunt membra corporis Christi mystici, attamen quoniam « per donum gratiae homines mereri possunt tantam gloriam, ut An­ gelis aequentur secundum singulos .Angelorum gradus, quod est homines ad ordines \ngelorum assumi » I q. 108 a. 8), ideo caelicolae cum Angelis quasi II) Cultus Sandor, lit. 1385 unam societatem constituunt, ita, ut S. Augustinus dicere potuit, quod « non erunt duae societates hominum ct Angelorum, sed una, quia omnium beatitudo est adhaerere uni Deo » (De civ. Dei 1. XII. c. 1). Atqui si homines caelicolae venerari ct invocari possunt, idem dicendum est ob hanc unitatem etiam de Angelis. — c. Tertio: ratio intrinseca invocationis Sanctorum est, ut bonitas divina magis elucescat. Providentia enim operatur per causas secundas in pro­ ducendis effectibus intentis, Angeli vero pertinent ad has causas secundas, certae enim classes eorum deputantur ad ministerium hominum. Angeli nimi­ rum illuminant homines fortificando intellectum humanum per actionem intel­ lectus angelici, qua hominibus proponunt veritatem sub similitudine sensibi­ lium (I q. Ill a. 1), dein influunt etiam in voluntatem humanam, eam incli­ nando ad amorem Dei per modum suadentis (I q. 106 a. 2) Atqui si caeli­ colis gratiae agendae sunt iique invocari possunt ut agant in salutem hominum, idem valet etiam de Angelis. — d. Quarto: ratio, cur Deus vult Sanctos et etiam Angelos pro hominibus intercedere eosque adiuvare posse, est ex parte adiuvantium augmentum felicitatis accidentalis Sanctorum et Angelorum, ex parte autem hominum adiutorum maior experientia bonitatis divinae et incre­ mentum fiduciae erga Patrem caelestem, qui Angelis suis mandavit de nobis, ut custodiant nos in omnibus viis nostris (Ps 90, 11). 2°. Nil mirum ergo, quod iam inde a primis Patribus christiani convicti erant de utilitate et congruentia cultus Angelorum. Persuasio maiorum nostro­ rum de praestantia Angelorum edicitur iam in Pastore Hermae: α Sancti Angeli Dei primi creati sunt, quibus tradidit Deus omnem creaturam suam, ut augeant et aedificent et dominentur totius creaturae » (Vis. 3,4,1 RJ n. 83). — a. S. lustinus versus 155 clare loquitur de cultu Angelis praestando: nos — dicit exi­ mius Pater — minime sumus athei, veneramur enim Patrem α et Filium, qui ab eo venit et nos ista docuit, et ceterorum qui illum assectantur eique assi­ milât: sunt bonorum Angelorum exercitum, et Spiritum propheticum colimus et adoramus » (Apol. I. 6 RJ n. 113). — b. Athenagoras apologeta circa 177 idem dicit: « ...et multitudinem Angelorum et ministrorum agnoscimus, quos Creator et opifex mundi Deus per Verbum suum distribuit et ordinavit, ut circa elementa, caelos, mundum et quae in eo sunt, eorumque temperationem versarentur » (Legatio pro christ. 10 RJ n. 161). — c. Origenes medio saec. III. saepe loquitur de Angelis, e. gr.: «Post Dei unigenitum vere ministri Dei. ut Gabriel, Michael et alii angeli atque archangeli » (C. Celsum VIII. 13 PG 11, 1533). Angeli sunt « Dei vere satrapae, praesides, duces exercitus (stratégoi) et procuratores » (ib. coi. 1572). Ili Angeli « ipso orationis tempore ab eo, qui orat, quibus ipse indigeat admoniti quae possunt, veluti generali accepto man­ dato, perficiunt » (De orat. 11. PG 11, 449). Quidam Angeli custodiunt fideles: « Unicuique fidelium, etsi minimus sit in Ecclesia Dei adesse Angelus dicitur, qui etiam semper videre faciem Dei Patris a Salvatore perhibetur d (Peri archon, II. 10, 7 PG 11. 240). Quod cultum Angelis praestitum attinet, primo intuitu videtur huiusmodi cultum negare: « Angelos a nobis invocari recta ratio non patitur... Ut Angeli nobis propitii sint, nostrique gratia omnia faciant, satis est, si quantum per humanae naturae vires licet, erga Deum ita simus affecti, ac illi n (C. Cels. V, 5 PG 11, 1185). At Origenes heic solummodo de cultu falso locutus est, praecipue quia Celsus calumniatus est christianos Angelos adorare, solum hoc negat Origenes, ut clare videtur ex alio textu: « Laudamus eos quidem et beatos praedicamus, quibus a Deo res nostra generi utiles com88 - Radô, Ench. Liturgicum. 1386 X. HEORTOLOGIA. missae sunt, sed honorem Deo debitum illis non habemus n (ibid. VIII, 56 col. 166-3). Ipse Origenes affert textum orationis ad Angelum: «Veni Angele, suscipe sermonem conversum ab errore pristino... et suscipiens eum, quasi medicus bonus confove atque institue! » (In Ez. Hom. I, 7). — d. Pulchre adhortatur S. Ambrosius ad invocationem Angelorum adducens exemplum Eli­ saei ab inimicis circumdati, qui Deo instigante « respexit et vidit Angelorum millia. Advertistis igitur, quod servulos Christi ii magis custodiunt, qui non videntur, quam qui videntur. Sed et illi, si custodiant, vestris custodiunt ora­ tionibus advocati » (Ep. 21, 11 PL 16, 1052). 3°. Negari tamen non potest in Ecclesia primaeva fuisse etiam tales qui veritatem extollentes in cultum superstitiosum erga Angelos inciderunt. Iam tempore S. Pauli hoc invenitur, qui quosdam Colossenses acriter reprehendit de falso cultu Angelorum. Nemo eos — scribit Apostolus — praemio privare (katabrabeuein) praesumat, suo arbitrio loquens de veneratione ct falso cultu (thrcskeia) Angelorum (Coi 2, 18). Cultus tamen falsus in eadem regione per­ mansisse videtur, nam Cone. Laodtcienum a. 343-381 ordinat: « Quod non oportet christianos, relicta Dei ecclesia, abire et angelos nominare, congrega­ tiones (synaxeis) facere, quod est prohibitum. Si quis ergo inventus fuerit huic occultae idololatriae vacare, sit anathema » (can. 35. Mansi II, 569 s.). b) De cultu et festis S. Michaelis Archangel!. 1°. Cultu peculiari inter omnes Angelos videtur primum S. Michael \one­ ratus esse. — a. Nomen Michael (= quis est ut Deus?) est nomen in Veteri Testamento saepius occurrens, datum personis humanis (Num 13, 14, 1 Par 12. 20. 2 Par 21, 2.). Idem nomen datur ab eadem Scriptura etiam Archangelo, (pii est « unus de principibus primis... adiutor.... princeps magnus qui stat pro filiis n Israel (Dan 10, 13. 21; 12, 1). In Novo Testamento idem Michael occurrit in epistola Indae (9): a Cum Michael archangelus cum diabolo disputans alter­ caretur de Moysi corpore, non est ausus indicium inferre blasphemiae, sed dixit: Imperet tibi Dominus! » Hoc versu antiqua refertur traditio diabolum voluisse Moysis corpus in loco celebri beneque noto sepeliri, ut fortasse occa­ sio daretur adorationi idololatricae corporis, cui Michael strenue restitit. Altera pugna narratur in Apocalypsi (12, 7-12): « Michael et angeli cius praeliabantur cum dracone, et draco pugnabat et angeli eius et non valuerunt, neque locus inventus est eorum amplius in caelo n, quibus significatur bellum continuum Michaelis angelorumque eius contra diabolicas potestates per totam peregri­ nationem Ecclesiae. — b. Michael Archangelus nondum habuit festum, cum iam consensus populi christiani persuasus fuit de eius functionibus. S. Michael bnim — suggerentibus antistitibus fidelium — praecipue tribus titulis iam antiquitus invocatus est. (1) Michael est hodaegus seu dux viae animarum, quod in textibus epigraphicis et liturgicis apparet, sicut in offertorio Missae pro defunctis: « Signifer sanctus Michael repraesentet eas in lucem sanctam. » \lii Angeli adimant Michaelem in hoc negotio, idcirco dicitur anima « accersita ab \ngelis » (cf. MEL I. n. 2879 et 3153). Narratio saec. IV-i « Hist, losephi fabri lignarii » refert precationem Christi ad Patrem pro loseph emor­ tuo: « mittas Michaelem angelorum tuorum principem atque Gabrielem prae­ conem lucis omnemque angelorum tuorum lucem et totus eorum ordo ambulet cum anima patris mei losephi, donec perduxerint cum ad te » (MEL II, n. 5199) Sed eadem fuit persuasio iam ineunte saec. III-o. in Passione Perpetuae II) Cultus Sanctor. lit. 1387 et Felicitatis narratur somnium Saturi de salvatione futura: « Passi, inquit, era­ mus, et exivimus de carne et coepimus ferri a quatuor Angelis in Orientem » (Ruinart ed. 1859, p. 142). Ideo dicitur in officio Michaelis: « /Vrchangele Mi­ chael, constitui te principem super omnes animas suscipiendas » item: «Venit Michael Archangelus cum multitudine Angelorum, cui tradidit Deus animas Sanctorum, ut perducat eas in paradisum exsultationis » (Vesp. ant. 3. et Resp. 5). (Cf. A. Recheis, Engel, Tod und Seclcnreise, Roma 1958). — (2) Michael est dein defensor populi Dei, successoris antiqui Israel, cui in Veteri Lege protector erat, nunc vero invocatur « ...veni in adiutorium populo Dei, » nam omnis populus christianus honorem illi exhibens, securus potest esse de eius adiutorio: « ...cuius honor praestat beneficia populorum et oratio perducit ad regna caelorum n (1. ant. II. noct. et Resp. 4.). Idea haec protectionis iam saec. II-o viguit, Hermas dicit: « Nuntius ille magnus et honestus Michael est, qui populi huius habet potestatem et gubernat eos » (Simii. VIII, 10). Per totum medium aevum Michael multorum regnorum electus patronus fuit, praecipue Imperii Romani-Germanici. — (3) Demum Michael colitur etiam nt praepositus paradisi, utique relate ad homines et Angelos solos sibi subiectos i. e. aequales vel inferiores ordine, non relate ad omnes Angelos. Hoc sensu dicitur de eo: n Michael praepositus paradisi, quem honorificant Angelorum cives » (ant. 2. II. noct. et Resp. 4.). Haec praerogativa Michaelis etiam eo exprimitur, quod identificatus est a Traditione cum Angelo anonymo Apocalypseos, liturgiam caelestem peragente: « Et vidi septem Angelos stantes in conspectu Dei et datae sunt illis septem tubae, et alius Angelus venit et stetit ante altare habens thuribulum aureum et data sunt ei incensa multa, ut daret de orationibus sanctorum omnium super altare aureum, quod est ante thronum Dei. Et ascendit fumus incensorum de manu Angeli coram Deo n (8. 2-4). Textus hic allegatur in officio S. Michaelis (3. ant. I. noct.). Idem Angelus i. e. Michael apparuit David regi in area Oman lebusaei, ideoque de S. Michaele dicitur: α Stetit angelus iuxta aram templi, habens thuribulum aureum in manu sua » (Resp. 2.). 2°. Loca cultualia venerationis S. Michaelis in Oriente iam saec. IV-o exstiterunt. — a. Cultu peculiari colebatur S. Michael in civitate Chona ad ripam fluvii Lycos in Phrygia, ubi fons aquae erumpebat c rupe grandi per intercessionem seu apparitionem Archangcli, fons hic cum basilica ibi aedificata centrum fuit peregrinationum et sanationum miraculosarum. Dies apparitionis dictus est 6. sep., imperator Manuel Comnenus ideo festum apparitionis S. Mi­ chaelis in Chonis hoc die recolendum ut semifestum in toto imperio suo indixit (Nilles I, 271). — b. Iuxta Sozomenum (Hist. eccl. II, 3) Constantinus Magnus ecclesiam construxit in honorem S. Michaelis in loco Anaplus nun­ cupato, sito in promontorio Hestiae ad Bosporum quod sanctuarium, Sosthenion, seriore tempore Michaelion nominatum centrum evasit peregrinationum. Justinianus Magnus saec. VI-o in promontorio exadversum sito aliam quoque ecclesiam S. Michaelis aedificavit. Constantinopoli dein in medio aevo quin­ decim adhuc ecclesiae in honorem Archangcli surrexerunt. — c. In Aegypto medio circiter saec. IV-o Didymas Alexandrinus testatur de cultu S. Michaelis insimul etiam S. Gabrielis; « gratiosum Archangelorum par » nomen dedit ec­ clesiis, aedibus oratoriis « non solum in civitatibus, sed ct in vicis, privatim et domibus et agris, eaeque auro, et argento et chore ornatae sunt, et pergunt homines in loca longius dissita » (De Trin. II. PG 39, 589). Ecclesia Alexan- 1388 X. I1EORTOLOG1A. drina decrevit « pro incremento Nili, pro caeli salubritate, pro benedictione frugum » singulis mensibus die 12. festum celebrandum S. Michaelis (Nilles II, 697. 702). — d. Quod cetera attinet festa Orientis, monendum est, festa S. Michaelis quoad dies differre ab Occidente, dum festa Virginis sanctissimae, partiin etiam Apostolorum et quorundam Sanctorum, praecipue S. loannis Bap­ tistae iisdem diebus recoluntur tum in Oriente tum in Occidente. Festum fere universale Orientis pro S. Michaele habetur 8. που., quo die frequentatur « Synaxis archistrategi Michaelis et reliquarum incorporearum virtutum », pe­ nes Graecos, Syros et Syromaronitas (Nilles I, 319. 463. 486). Solum Italograeci celebrant sub influxu Romano die 8. maii « Apparitionem (phanerosis) Archangeli Michaelis in Monte Gargano » (Nilles II, 548). 3°. Festa propria Occidentis, a. Cultus S. Michaelis iam saec. V. ineunte praecipue in Italia floruit. Fere in omnibus maioribus civitatibus exstiterunt ecclesiae Archangclo dedicatae, in Umbria autem prima parte saec. V-i nume­ rosae ecclesiae et oratoria constructae sunt in eius honorem, sub titulo « Sancti Angeli » vel etiam n Sanctorum Angelorum » (DAL I, 2, 2148.) Celeberrima fuit ecclesia Romae in Via Salaria Michaeli dedicata, huius basilicae dedicatio iam in Sacramentario Leoniano celebratur, ubi quinque formulae prostant pro prid. Kai. Oct. (= 30. sept.), ut « Natale Basilicae Angeli in Salaria n. Textus Missarum clare ostendunt indolem dedicationis, legitur enim « in die festivi­ tatis hodiernae quo in honorem beati archangeli Michaelis sacrata nomini tuo loca divinis instituta sunt mysteriis », vel paulo aliter « In honorem beati archangeli Michael loca nomini tuo dicata mystico frequentamus obsequio » (Missa XXVI, I, et IV. Feltoc p. 106-108). In Gelasiano et Gregoriano festum iam die 29. sept, legitur, ut Dedicatio basilicae S. Michaelis, sine appositione « in Salaria ». b. Quia festum hoc primitus dedicationis ecclesiae Romanae in omnibus libris tum Gelasianis, tum Gregorian is receptum fuit, paulatim ortum est cele­ britas Archangeli Michaelis, pro Germania Synodus Moguntina a. 813 (can. 36), pro Gallia Synodus Turonensis a. 858 (can. 61) festum ut obligatorium indixit. Nunc colitur ut festum I. cl. (NCR Calend.). c. Festum 8. maii in Occidente institutum est in recordationem apparitionis S. Michaelis in spelaeo quodam Montis Gargani, ubi 8. maii a. 492 apparuisse traditur Archangclus. Spelaeum centrum cultus Michaelis evasit, veneratio Archangeli recepta est a Longobardis, qui saec. VI-o ducatum Beneventanum condiderunt. Cultus S. Michaelis et peregrinatio in Montem Garganum per eos late propagata est, Archangelus autem patronus nationis declaratus fuit, cuius imaginem nummis suis excudi iusserunt. (DAL X. 2, 905). — Romae Bonifatius IV. in summitate Molis Hadrianae versus 610 construi iussit aedi­ culam in forma spelaei seu speluncae, vel cryptae in memoriam spelaei cele­ berrimi Montis Gargani, unde ecclesiola ista diu a S. Angelus inter nubes » vocata est (DAL VI, 2, 1980). — Festum tamen 8. maii, ut patet, deest in Sacramentariis antiquis Romanis, etiam in Gelasianis lunioribus saec. VIII. Legitur iam in Missali OSB monasterii S. Petri in Italia centrali saec. X-XL, ut « Revelatio b. Michaelis in Monte Gargano, » dein in alio Missali e Regione Montis Cassini saec. XII. ut « Inventio S. Michaelis archangeli », in Sacra­ mentario quodam Italiae centralis occurrit ut « Victoria S. Michaelis » (Ebner, Quellen u. Forschungen p. 220. 236. 145). Festum hoc a. 1960 expunctum fuit 'NCR Var. 8. d.). 1 II) Cultus Sanctor. Iit. 1389 cl. Festum nunc iam abolitum « S. Michaelis in periculo maris » 16. oct. Autbertus episcopus Abrincensis (= Avrenches) ineunte saec. VIII. in ora maris Normandiae super rupem Mons Tumbae nominatam iuxta legendariam narra­ tionem vidit S. Michaelem Archangelum apparentem, eique ibi ecclesiam 16. dee. 709 dedicavit, adiungens capitulum 12 canonicorum. Richardus I., dux Normandiae a. 966 loco canonicorum monachos ibi collocavit ex abbatia Fontancllensi, exinde monasterium ibi exstitit usque ad a. 1790. Mons Tumbae deinceps nominatus est Mons S. Michaelis in periculo maris, anniversarium dedicationis ecclesiae autem factum est festum locale 16. oct., quod in qui­ busdam libris liturgicis Galliae invenitur (Leroquais, Missels, I, 71. 183. 319. 349); legitur etiam in primo libro liturgico Hungariae, in Exangelistario Szelepchényiano saec. ΧΙ-i (Rado, Libri lit. mss I, 176. 180). Mons S. Michaelis post Montem Garganum celeberrimum centrum cultus S. Archangeli locusque eximius peregrinationis Europae fuit per medium aevum. c) De festis SS. Gabrielis et Raphaelis, Archangelorum. 1°. S. Gabriel et S. Raphael sunt Archangeli, quorum nomina una cum S. Michaele a S. Scriptura referuntur. — a. Gabriel (geber=vir, vir Dei) est Angelus, qui hoc nomine primum Danieli prophetae apparuit, intrepretatusque est illi visionem de victoria Graecorum et impietate regis ultimi (Dan 8, 15-27). Idem Gabriel docuit Danielem de septuaginta hebdomadis annorum, i. e. de tempore adventus regni Messianici (Dan 9, 20-27). In Novo Testamento autem missus est Gabriel ad Virginem desponsatam viro, cui nomen erat loseph, et nomen virginis Maria, ut annuntiaret conceptionem Christi (Lc 1, 26). Idem Gabriel putatur fuisse Angelus Domini stans a dextris altaris incensi, Zachariae sacerdoti conceptionem S. loannis Baptistae nuntians (Lc 1, 11). lure ergo Gabriel, Archangclus tantum in litteratura postbiblica nuncupatus, solet vocari « Angelus Incarnationis. » — b. Raphael (= sanavit Deus) de seipso dixit: « Ego sum Raphael angelus, unus ex septem, qui astamus ante Deum » (Tob 12, 15), qui Tobiae sub specie invenis astitit, eumque ut Angelus itineris Ecbatanam conduxit, daemonem Asasel fugavit, Tobiam vero seniorem redux a caecitate liberavit (Tob 5.-12.). 2°. Usque ad saec. X. non invenitur festum horum Archangelorum, memo­ ria eorum non habetur in Martyrologio Hieronymi ano, nec in Kalendariis vel Graecorum Menologiis. Festum S. Gabrielis. — a. saec. X-o invenitur in Missali quodam Florentino die 11. dec., die 10. dec. autem in Sacramentario inter 107579 scripto pro Eporedia (= Ivrea) (Ebner, Quellen u. Forschungen p. 28. 52). — b. Inde a saec. XIII-o saepius iam legitur festum S. Gabrielis, sed valde diversis diebus celebratum. Saepissime occurrit festum 18. mart., una hebdo­ mada ante festum Annuntiationis celebratum, saeculo XIV-XV. Iisdem saeculis occurrunt etiam dies festi Gabrielis diebus 26. mart., 2. oct., 13. oct., et 3. dec. (Leroquais, Missels, Bréviaires, Psautiers cf. indices). — c. In Oriente simili modo diversi dies habentur Gabrieli dicati: 26. mart, penes Graecos est « Sy­ naxis Archangeli Gabriel », more orientali enim connectitur cum mysterio diei praecedentis, quia « divino, superexcellenti, ineffabilique mysterio ministravit » (Magna menaea). Eundem diem recolunt etiam Syromaronitae (Nilles, I, 127. 487). Penes Coptos habetur die 30. dec. « Commemoratio Gabrielis Archangeli, laetitiae nuntii » (Nilles II, 712). Secunda synaxis Gabrielis agitur die 13. iul., ut videtur ob varias dedicationes in hunc diem repositas (Nilles I, 210 s.). 1390 X. HEORTOLOGIA. 3°. Festum S. Raphaelis celebratum est: —a. in Occidente inde a saec. \I-o, sic Eporediae (= Ivrea) 3. ian., Veronae sequenti saeculo 29. dec. (Ebner p. 52. 294). Inde a saec. XIV-o sat frequenter occurrit in libris liturgicis, prae­ sertim Galliae, variis item diebus. Confusio non minima cerni potest eo, quod Burdigalae (Bordeaux) saec. XV-o in una eademque civitate festum S. Raphaelis celebratum est 8. iul., 15. iul. 6. oct. et 13. oct. in variis ecclesiis; eadem festa his diebus in aliis quoque recurrunt libris (Leroquais, Missels III, 191, Bréviaires III, 376, Missels II, 33 et III, 191, et Indices). — b. In Oriente Syri celebrant die 8. nov. « Archangelos Michael, Gabriel, Raphael et omnes Angelos, Copti vero 7. sept, recolunt Raphael Archangelum, « sanatorem morborum » (Nilles I, 463, II, 703. 724). 4°. In lihris liturgicis Romanis festum S. Gabrielis fuit 18. mart., Raphaelis 24. oct., Benedictus XV. in nova editione typica Missalis Romani 1920 promul­ gata sub ritu dupl. mai. festum S. Gabrielis reposuit in diem 24. mart., S. Ra­ phaelis autem reliquit die 24. oct. Nunc quoque sic est. ritus utriusque est festum III. cl. (NCR Calend.). d) De festo SS. Angelorum Custodum. 1°. Persuasio Ecclesiae ab initio semper fuit Angelos quosdam missos esse in adiutorium hominum in via salutis, ut Origenes dicit: « Est illud in ecclesiastica praedicatione, esse Angelos Dei quosdam et virtutes bonas qui ei ministrant ad salutem hominum consummandam » (Peri archôn 1. praef. 10. RJ n. 448, cf. aliud eius testimonium superius a. 2°. c.). Etiam functionem huius Angeli describit: « Unicuique duo assistunt angeli, alter iustitiae, alter iniquitatis. Si bonae cogitationes in corde nostro fuerint, et in animo iustitia pullulant, haud dubium quin nobis loquatur Angelus Domini » (In Lc hom. 12. RJ n. 475). S. Basilius affirmat Angelos omnes eandem habere naturam, « sed tamen ex iis alii quidem praefecti sunt gentibus, alii vero unicuique fidelium adiuncti comites sunt » (Adv. Eunom. 3,1 RJ n. 940). S. Gregorius Nyssenus ad traditionem provocat, dicens: « Sermo quidam est, ex paterna traditione fidem habens... Deum non reliquisse miseriam nostram absque patro­ cinio, sed ab eo Angelum aliquem... constitutum esse ad auxiliandum unius­ cuiusque vitae « (De vita Moysis RJ n. 1022). — Festum tamen peculiare in honorem SS. Angelorum custodum ante saec. XVI quantum scimus, non invenitur, Angeli custodes simul colebantur cum omnibus Angelis in festo S. Michaelis et aliorum Archangelorum. 2°. Ineunte saec. XVI-o in Hispania celebratum est festum S. Angeli custodis die 1. mart., in Gallia autem primo die non impedito post festum S. Michaelis, i. e. die 2. oct. Quia in libris S. Pii V. hoc festum exsulaverit, Gregorius XIII. a. 1582 dioecesi Valentiae concessit festum cum officio proprio, Paulus V. vero a. 1608 universae Ecclesiae permisit celebrationem 27. sept, rogante autem Ferdinando II. imperatore, provinciis haereditariis et universae ditioni Imperio Romano subiectae etiam praescripsit, quibus Clemens IX. festum primae Dominicae Septembris assignavit a. 1667. Inde est, quod in regnis olim Austro-Hungariae et in Germania festum Angelorum custodum usque ad reformationem Sancti Pii X. a. 1913 I. Dom. sept, celebratum fuit. Alibi enim dies 2. oct. electus fuit ad celebrandum a Papa Clemente X. ·.. 1670 sub ritu dupl. in universa Ecclesia, ritus evectus est a Leone XIII. H) Cultus Sandor, lit. 1391 a. 1883 ad dupl. maiorem, dies vero 2. oct. omnibus praescriptum per Pium X. Ritus mine est festum III. cl. (NCR Calend.). 5. De Festo Omnium Sanctorum. Tractandum est a) De festo omnium SS. Martyrum, dein b) De evolu­ tione festi Omnium Sanctorum, item c) De indole festi Omnium Sanctorum, demum d) De Commemoratione Omnium Fidelium Defunctorum. a) De festo Omnium Sanctorum Martyrum. Post pacem Ecclesiae cum Imperio initam (a. 313) innumeri Martyres inno­ tuerunt, qui peculiari festo recoli iam non potuerunt. Idea ergo per se orta est eo.s festo quodam collectivo recolendi, prius in Oriente, quia teste Euse­ bio multo plures Martyres in orientali parte Imperii martyrio coronati fuere. 1°. Festum collectivum Martyrum in Oriente saec. IV-o variis diebus cele­ brari coepit. — a. Primum festum die 13. maii celebratum est, teste S. Ephraem diacono, qui a. 359 hoc die carmine mirabili omnes Martyres mundi cele­ bravit. G. Bickell, editor Carminum, recte hoc festum adfuisse opinatus est, carmen enim Ephraemi festo Ascensionis Domini prolatum est, a. 359 autem dies 13. maii simul quadragesimus fuit post Pascha, sedes ergo Ascensionis (Carmina Nisibena p. 23 et Tüb. Theol. Quartalschr. 1866, 467-468). — b. Alterum festum circa 380 Antiochiae Dominica post Pentecosten celebratum est, nam S. loannes Chrysostomus encomium dixit « Sanctorum omnium, qui in toto terrarum orbe martyrium passi sunt n (PG 50. 705-712). Festum hoc omnium Martyrum cito evasit festum omnium Sanctorum, imperator enim Leo Sapiens (886-911) iam omnes Sanctos celebrat: « Insigni ac splendidissimo festo immortales illos flosculos universos recolit, quos totus orbis terrarum, pe­ rennibus Spiritus Sancti fluviis irrigatus, produxit » (Nilles II, 424), Ecclesia Byzantina hodieque celebrat hac Dom. post Pent. « Dominicam Sanctorum Omnium. » — c. Ecclesia Syrorum orientalium teste Martyrologio Syriaco a 112 scripto Fer. VI. infra Octavam Paschatis celebravit festum omnium Marty­ rum (W. Wright, An ancient Syrian Martyrology 1865,3). Etiam Nestoriani hoc die festum omnium Martyrum recolunt, sicut Syri moderni (Assemani, Bibi, orient. I, 3, III, 2, 382). — d. Arment Sabbato post Dom. X. post Exaltationem S. Crucis celebrant « Festum Omnium Sanctorum veterum ac recentiorum. co­ gnitorum et incognitorum, n Copti item autumno tempore, die 23. oct. frequen­ tant « Festum Omnium Sanctorum et Sanctarum Dei n (Nilles II, 619. 709). 2°. In Occidente utrumque festum orientale omnium Martyrum receptum est in Urbe. — a. Comes Wirccburgcnsis saec. VII. habet pericopam Dom. post Pentecosten cum inscriptione « Dom. in natali sanctorum ». Fer. VI paschatis autem legitur α Ad S. Mariam ad Martyres » (DAL V, 1,313. n. 114 et 91). — b. Festum tertium orientale vero invectum est a Bonifacio IV., qui intime coniunctus Orienti ab Imperatore Phoca dono accepit templum paga­ num deorum omnium, Pantheon nominatum, tunc iam inde a centum annis ejausum, et e catacumbis ossa Martyrum 28 curribus deportari iussit in novam ecclesiam S. Mariae ad Martyres nuncupatam a. 609 die 13. maii. Iuxta coniecturam Guéranger huius magnifici triumphi gaudium resonant antiphonae an­ tiquissimae dedicationis ecclesiae: α Surgite, Sancti Dei de mansionibus vestris, loca sanctificate, plebem benedicite! » Dein altera ant.: « Cum jucunditate 1392 X. HEORTOLOGIA. exibitis, et cum gaudio deducemini, nam montes et colles exilient, expectantes vos cum gaudio, alleluia! » Demum ant.: « Movete vos Sancti Dei de mansio­ nibus vestris, ad loca festinate, (piae vobis parata sunt. » Festum 13. inaii magna festivitas populi Romani facta est, Missae festivae textus verisimiliter iam sub Bonifacio (ΐ 615) insertus est, legitur enim iam in Gregoriano Paduano (ed. Mohlberg n. XCIX) et in Gregoriano Hadriani (ed. Lietzmann n. 107): « Natale S. Mariae ad Martyres »; in secreta dicitur: « ...de marty­ rum nos sollemnitate laetificet. » Festum hoc dein per totum medium aevum in libris liturgicis remansit, etsi iam aliud festum 1. nov. omnes Sanctos reco­ luit. — c. Electio diei fortasse declarari potest, Romani antiqui enim dies 9.11.13. mail sacros habuerunt vocabanturque Lemuria, « quando manes pla­ cantur n, ultimus dies 13. mail optime celebrari potuit ut dies apotropaeicus contra α animas silentum », ct adversus daemonis insidias, quibus praecipue reliquiae opponebantur, ut idem laudatus S. Ephraem affirmat: « Martyres mortui tamquam vivi operantur, aegrotos sanant, daemones expellunt, omnemque tyrannidis ipsorum nequitiam virtute Domini fugam agunt. » S. Chrysostomus adhuc manifestius: « Sanctorum ossa daemones sistunt et excruciant, acerbissimisque illis vinculis, qui adstricti sunt, solvunt... Atque isti, qui cor­ pora gestarunt (= Martyres) virtutes corpore vacantes (= daemones) supe­ rant, pulvisque ossa et cinis naturas illas invisibiles dilacerant » (Horn. 26. in ep. II. ad Cor.). b) Dc evolutione festi Omnium Sanctorum. 1 '. Pontificatus Gregorii III. (731-741) secundus gressus fuit versus festum quoddam omnium Sanctorum etiam non-Martyrum; deinceps enim iam non tantum Martyres, sed omnes alii Sancti quoque colebantur. a. Gregorius enim ex Oriente oriundus in basilica S. Petri oratorium con­ didit in « honorem Salvatoris, sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae, dominae nostrae, sanctorumque apostolorum, martyrum quoque et confessorum Christi, perfectorum iustorum » (Lib. pontif. cd. Duchesne I, 421-s.). Quando haec dedicatio facta est, non liquet, neque annus, neque dies. Factum autem est historicum, quod in Anglia exinde festum Omnium Sanctorum die 1. nov. iam notum fuit. Occurrit in Martyrologio Beda e Venerabilis: « Kai. Nov. Festi­ vitas Omnium Sanctorum » (PL 94, 1087 nisi de interpolatione agatur), et in Pontificali Egberti Eboracensis qui a. 732 Romae versatus ibi diaconus conse­ cratus est ct a Papa Gregorio III. pallio decoratus (t 766), in eius Pontificali legitur: « Kal. novembris Omnium Sanctorum. Benedictio in die Omnium Sanc­ torum » (ed. W. Greenwell 1853, p. 90-91, cf. etiam DAL IV, 2, 2217). Festum ergo tempore Egberti Eboraci scu in regno Northumbriae iam celebratum fuit inter 732-766. In Kalendario metrico Eboraccnsi saec. VIII. exeuntis sic legitur festum: « Multiplici rutilet gemma ceu in fronte november ' Cunctorum fulget Sanctorum laude decorus n (cf. JfLw 1938. n. 361). Alcuinus gloria fuit scholae cathedral is Eboracensis ab Egberto conditae, nil mirum ergo, quod festum 1. nov. propagavit, prius in ditione Salzburgcnsi, Arno episcopo scribens: « Ecce venerande Pater Arne, habes designatam sollemnitatem Omnium Sanc­ torum . Hanc sollemnitatem sanctissimam tribus diebus ieiunando, orando, missas canendo et eleemosynas dando pro invicem sincera devotione praeceda­ mus » (Ep. 91 PL 100. 296). at in Supplemento Sacramcntarii Grcgoriani tamen nondum supplevit Missam Omnium Sanctorum. II) Cultus Sanctor. Iit. 1393 b. Halio cur Gregorius III. cultum promovit Omnium Sanctorum, temporis adiuncta declarant: sub pontificatu Gregorii III. in Imperio Byzantino iam abhinc sex annos iconoclastae imagines Sanctorum destruxerunt, et tota regio Urbis a Longobardorum agminibus devastata fuit, qui templa exspoliabant igne comburebant; Summus Pontifex oratorio Omnium Sanctorum et officio Missaque ibi cotidie in eorum honorem celebratis expiare voluit sacrilegia perpetrata, simulque auxilium divinum implorare. c. Cur 1. nov. electus fuit, certo scire non possumus. Hypothesis una est, quod Gregorius forte hoc die dedicavit oratorium Omnium Sanctorum, Egbertus tempore eius Romae versatus hunc diem ut festum recepit. Altera hypo­ thesis est: annus more Celtico 1. nov. incipiebat, in Gallia et Hispania autem novus annus comcssationibus, ebrietatibus omniumque libidinum illecebris ce­ lebratus est, ideo iam saec. VI-o in Hispania et Gallia ante Kalendas Novem­ bres trium dierum ieiunium, « litanias » praescripserunt, Cone. Gerundivum a. 517: « Item secundae litaniae faciendae sunt Kalendis Novembris, ea tamen conditione servata, ut si iisdem diebus dominica intercesserit, in alia hebdo­ mada, secundum prioris abstinentiae observantiam a quinta feria incipiantur ct in sabbato missa facta finiantur » (can. 3. Mansi VIII, 549), similiter Cone. Lugdun. II. a. 567: «In prima hebdomada noni mensis, hoc est, ante diem dominicam quae prima in ipso mense illuxerit, litaniae sicut ante Ascensionem Domini sancti Patres fieri decreverunt, ab omnibus ecclesiis seu parochiis cele­ brentur » (can. 6. Mansi IX, 788). Huic ieiunio adiunctum est festum. 2°. Tertius gressus fuit publica festi indictio, quae rogatu Gregorii IV. (828-844) ad imperatorem Ludovicum Pium directo facta est, ut Ado Viennensis (890-875) coaevus testatur in suo excellenti Martyrologio a. 858 confecto: « In Galliis, monente sanctae recordationis Gregorio pontifice, piissimus Ludovicus imperator, omnibus regni et imperii sui episcopis consentientibus, statuit, ut solemniter festivitas Omnium Sanctorum in praedicta die (= 1. nov.) annuatim perpetuo ageretur. Quam sanctam constitutionem reverenti amore suscepit omnis ecclesia» (PL 123. 173). Sigebertus Gemblacensis (t 1112) in suo Chro­ nico hoc factum ad annum 835 adnotavit, num iure, non liquet (PL 160. 159. cf. H. Frank in LfThK 2. ed. 1957 I, 348). Eadem ratione qua opinamur Gregorium III. instituisse cultum Omnium Sanctorum, ductus potuit esse Gre­ gorius IV. post saeculum elapsum: Italiam meridionalem et Urbi loca vicina devastaverunt Arabes (Saraceni), dum Nonnanni Galliae partem septentrionalem coeperunt vexare, omnes Sancti invocantur ut hostes longius repellantur. Ideo invenitur in officio festivo vestigium huius temporis bellicosi, sic in lectione II. noct. (sexta lect.), quae immerito portat nomen Bedae Venerabilis, est enim scripta ab abbate Helisachar, coaevo Amalarii, poeta scholae palatinae: « Dei... bonitas etiam hoc providit, ut laborum quidem tempus et agonis non exten­ deret, nec longum faceret aut aeternum, sed breve et momentaneum: ut in hac brevi ct exigua vita agones essent et labores » (Baumer-Biron, Hist. brév. I. 404 nota 4). Idem Helisachar est auctor hymni « Placare Christe servulis ». in quo evidens allusio fit ad perturbationes hostium: «Gentem auferte perfi­ dam I Credentium de finibus, I Ut Christi laudes debitas I Persolvamus ala­ criter » (iuxta textum primigenium ab Urbano VIII. non retractatum). 3°. Vigiliam festum ab initio habuit, immo pluribus locis trium dierum ieiunium, ut dictum est. Octava tamen caruit festum, Sixtus IV. (1471-1484) octavam instituit item ut praesidium et tutelam adversus hostes crudeles. 1394 X. HEORIOLOGIA. Tureae enim 11. aug. 1480 ceperunt civitatem Hydruntum (= Otranto) pei mare venientes, et fere decem milia incolarum trucidabant. Tum vigilia tum octava per simplificationcm rubricarum abolita sunt, a. 1955. Sicque mansit, festum habet gradum L cl. (NCR Calend.). c) Indoles festi Omnium Sanctorum. 1°. Idea nativa huius festi usque ad Breviarium Romanum a. 1568 fuit veneratio omnium Personarum Sanctarum, cultus ergo latriae, hyperduliae et duliae simul exercebatur, ut videri potest iam ex Amalario (De ord. antiphonarii c. 64. Hanssens III, p. 211-213), rationem vero reddit Durandus: α Quia hoc festum Omnium Sanctorum est generale, ideo variatur illius officium, prout habet varietas omnium Sanctorum. Prima nempe antiphona et prima lectio et primum responsorium de Trinitate cantatur, quia festum est Trinitatis, secun­ do loco cantatur de beata Maria, tertio de angelis, quarto de prophetis, quinto de Apostolis, sexto de Martyribus, septimo de Confessoribus, octavo de Virgi­ nibus, nono de omnibus simul » (Rat. div. off. L. VII. c. 34, 6-7). Ibidem etiam ritus apparet. ;n legendo « fit descensus o ab episcopo usque ad pueros, nona lectio semper a maiore debet legi, octavum responsorium item a pueris cantatur de virginibus α coram altari BMV., si fuerint ibi, candelas in mani­ bus tenentes, ad repraesentandum quinque prudentum virginum, lampades or­ natas accensas habentium n. 2°. Hoc festo celebratur etiam gloria Ecclesiae, ut dicitur in Sermone Ps. Bcdae, i. e. ut diximus, Helisachari: α Hodie Omnium Sanctorum celebramus festum, quorum societate caelum exsultat, quorum patrociniis terra laetatur, triumphis Ecclesia coronatur, quorum confessio quanto in passione fortior, tanto est clarior in honore, quia dum crevit pugna, crevit et pugnantium gloria... O vere beata mater Ecclesia, quam sic honor divinae dignationis illuminat, quam vincentium gloriosus Martyrum sanguis exornat, quam inviolata confessionis candida induit virginitas » (Ps. Beda, Horn. 70 PL 94, 450, 4. et 5. lectio). 3°. Conscientia medii aevi aliquantulum tenera hoc festo voluit supplere negligentias in cultu Sanctorum commissas, ut videri potest ex sermone Hildeberti Cenomanensis (f 1133): « Nec dubitandum est sollemnitatem hanc divina inspiratione institutam esse, ut qui per anni circulos singulorum Sanctorum natales vel propter desidiam, vel propter ignorantiam, vel rei saecularis occu­ pationem seu ex aliis causis minus honoramus, quod in illis minus et male factum est, in hac pro posse compensare satagamus n (Sermo 75. PL 171, 705). 4°. Omnes Sancti etiam simul venerati advocati sunt in adversitatibus vitae, in via salutis adipiscendae, ut pulchre declarat S. Petrus Damiani (f 1073): « Isti sunt advocati, quos apud indicem habemus. Pro quo isti intercesserint, sententiam non timent capitalem. Confugiamus ergo ad probata suffragia, nec nos deterreat enormitas peccatorum, quia maior est illorum pietas, quam im­ pietas nostra. Consiliarii sunt regis nostri, et ipsius irae saepe resistunt, nec nos deserunt in tempore malo. Sciunt enim ubi nos reliquerint, quantis hostium insidiis pateamus. Suspiremus igitur ad illorum memoriam, ut protegant nos sub umbra alarum suarum, donec transeat iniquitas, et perducant nos ad spon­ sum Ecclesiae, qui est Deus benedictus in saecula n (Sermo 55. PL 144, 815). II) Cultus Sanctor. Ht. 1395 5°. Festum in multis Missalibus propriam habuit praefationem quae ideas festivas concinne exprimit: « ...clementiam luam suppliciter obsecrantes, ut cum exaltantibus Sanetis in caelestis regni cubilibus gaudia nostra coniungas et quos virtutis imitatione non possumus sequi, debitae venerationis contingamus allectu u (Richter-Schonfelder, Sacram. Fuldense X. saec., p. 160. et etiam in Sacramentario saec. XI. PL 151, 875). d) Commemoratio omnium fidelium defunctorum. 1°. Varii dies Commemorationis omnium defunctorum, a. Dum orationes pro defunctis omni tempore ad Deum delegatae sunt, et semper, quantum sci­ mus etiam anniversarium mortis orationibus, Missaeque sacrificio frequentatum est, et in omnibus Missis commemoratio omnium fidelium defunctorum fiebat, dies Defunctorum qua celebratio annua collectiva sat tarde recoli coepit. Pro­ penso animo diem festum quoddam maius sequentem defunctis consecrabant, sic S. Isidor. Hispalens. (f 636) monachis suis praescripsit: α Pro spiritibus defunctorum altera die post Pentecosten sacrificium Domino offeratur, ut bea­ tae vitae participes facti, purgatiores corpora sua in die resurrectionis acci­ piant « (Regula 24, 2 PL 83, 894). — b. In monasterio Fuldensi abbas Eigil XVI. kal. ian. (=17. dee.) diem α anniversariam Styrmes (Sturmii) primi abbatis et fundatoris monasterii Fuldae et memoriam omnium fratrum nostrorum de hac luce defunctorum... in missarum celebratione, psalmodiis et oratione sancta celebrare sanci vit » (Vita, auctore Candido n. 25 PL 105, 400). — c. In Oriente commemoratio omnium fidelium defunctorum fit duobus Sabbatis, quae vocan­ tur a Psychosabbata » = Sabbata animarum. Primum Sabbatum est ante Do­ minicam « apokreo » seu camisprivii, iuxta Latinos Sexagesimam, alterum cele­ bratur Sabbato ante Pentecosten. Triodium sic annuntiat haec Sabbata: « Me­ moriam facimus omnium a saeculo defunctorum orthodoxorum Christianorum, patrum et fratrum nostrorum »; Synaxarium autem affirmat: α Divi Patres huma­ nissime decreverunt memoriam fieri omnium istorum a catholica Ecclesia, sicut a sanctis Apostolis acceperunt » (Nilles II, 20-21). — Arment Feriae II. Paschatis addunt commemorationem omnium defunctorum, Syri autem Fer. VI. post Hebd. II. ante Quadragesimam, quae identica est cum Dom. apokreo Byzanti­ norum, celebrant « commemorationem omnium fidelium defunctorum. » Fer. VI. vero sequentis hebdomadae recolunt « commemorationem fiedelium qui peregre obierunt, i. e. procul a parentibus et amicis defunctorum » (Nilles II. 561, 643). 2°. Dies 2. novembris. a. Postquam iam celebratum est festum Omnium Sanctorum, cito adfuit idea huic officio adiungere commemorationem pro de­ functis, iam Amalarius hoc fecit, quin de peculiari die commemorationis cogitassct: « Post officia Sanctorum inserui officium pro mortuis, multi enim transeunt de praesenti saeculo, qui non ilico Sanctis conjunguntur, pro quibus more offi­ cium agitur. Qui autem minor est in illo regno, maior est isto Sancto qui in praesenti saeculo est » (De ord. antiphonarii c. 65. ed. Hanssens III, p. 98). — b. Haec idea assumpta est a venerabili abbate Clunyacensi S. Odilone (9941048), qui vertente saeculo X-o sequens decretum edidit: α Agatur apud nos festivo more commemoratio omnium fidelium defunctorum, qui ab initio mun­ di fuerunt usque in finem, tali modo. Ipso die supradicto post capitulum faciant eleemosynam decanus et cellerarius de pane et vino omnibus supervenientibus pauperibus... Ipso etiam die post vespertinalem synaxim pulsentur omnia signa 1396 X. HEORTOLOGIA. et agatur officium pro defunctis. Ad missam vero matutinalem festivo more agitur officium, omnia signa pulsentur... Cuncti fratres offerant, privatim et publice missas celebrent pro requie omnium fidelium et duodecim pauperes reficiantur... Volumus, petimus et praecipimus, tam in loco hoc, quam in cunctis ad locum istum pertinentibus servetur. Et si alius ex ista nostra fideli inventione sumpserit exemplum, particeps omnium bonorum efficiatur votorum n (Statutum Odilonis PL 142, 1037). 3 . Divulgatio Commemorationis defunctorum diei 2. nov. a. Ut patet, permulta illa monasteria quae ad oboedientiam Clunyacensem pertinebant, sta­ tim frequentare coeperunt diem 2. nov. — b. Alii exhortationi S. Odilonis obtemperantes iam saec. XI-o induxerunt celebrationem diei 2. nov., praecipue in Normannia, ubi Joannes Abrincensis (= Avranches), archiepiscopus Rotomagensis (= Rouen), primas Normanniae praescripsit: « In crastino Omnium Sanctorum fiat festiva celebratio omnium mortuorum, in qua non dicatur hym­ nus aut invitatorium... Matutinae et horae diei nullo modo praetermittantur, sed has ferialiter dictas, agenda mortuorum festiva sequatur » (De eccl. offic. in fine PL 147, 60). — c. Bisontii (= Besançon) in Martyrologio a S. Protadio nuncupato, scripto inter 1053-66, habetur 2. nov. « Commemoratio omnium fidelium defunctorum. » (PL 80, 420). — d. In Anglia clerus normannus diem celebrare consuevit, ut videri potest e decretis Lanfranci Cantabrigiensis pro ordine S. Benedicti: « Dictis vesperis pulsentur omnia signa et productius solito canantur vesperae pro defunctis, nisi in crastino sit dies dominicus vel quaelibet festivitas duodecim lectionum... Sequente autem nocte ad vigiliam mortuorum pulsentur similiter omnia signa. Ipsa die sacerdotes omnes cele­ brent missas pro omnibus fidelibus defunctis. Qui vero sacerdotes non sunt, injungantur eis in capitulo psalmi pro missis » (PL 150, 477). — c. Mediolani Otricus archiepiscopus (1120-1125) Commemorationem omnium fidelium de­ functorum indixit, sed die anniversarii dedicationis ecclesiae cathedralis insequente, i. c. dic 16. oct., quod sic remansit usque ad S. Carolum Borromaeum, qui a. 1582 diem 2. nov. ad celebrationem praescripsit (Kellner p. 243). — f. In Italia decursu saec. ΧΙΙ-i celebratio diei 2. nov. pedetentim cognita evasit. Sicardus Cremonensis (f 1215) pulchre rationem reddit harum dierum: «Sunt tres dies continuis Iribus mysteriis deputati. Vigilia enim dies est afflictionis, sollemnitas dies exaltationis, hodie vero (= 2. nov.) dies est orationis. In primo nos ieiunando affligimus, praesentis vitae miseriam recolentes. In secundo Sanc­ torum bealitudini congaudemus, gratiarum actiones Domino referentes. In tertio pro his qui in purgatorio detinentur, oramus, modo mitiorem poenam, modo plenam absolutionem orationibus impetrantes » (Mithrale IX, 50 PL 213, 424). 4°. Leges cultualcs Omnium Fidelium defunctorum, a. Dies factus est dies liturgicus I. cl. in reformatione Joannis XXIII. (NCR Var. 6, b.), sed cedit Dominicae et tunc transponitur in Fer. Il-am (NCR 16 b. et 96. b.). — b. Polyliturgia diei. (1) Historia medio aevo incipit, in regno Aragoniae enim consue­ tum fuit ad levamen defunctorum celebrare tres Missas, quae consuetudo a Benedicto XIV. anno 1748 confirmata est, immo extensa ad sacerdotes Hispaniarum, Lusitaniae et Aincricae Latinae. Polyliturgia haec iam satis nota, con­ cessa est inter miserias primi belli immanis mundialis 1914-18 a Benedicto XV. 10. aug. 1915 omnibus indiscriminatim sacerdotibus, ea lege, quod una tantum Missa titulo justitiae celebrari possit. — (2) Leges liturgicae sunt: qui unam tantum Missam celebrat, I-am adhibet; qui duas, I-am et Il-am, — si etiam H) Cultus Sanctor, lit. 1397 Missam in cantu, tunc I-am semper adhibet et licet ci anticipare Il-am et III-am. Qui plures Missas in cantu celebrat, in diversis ecclesiis, semper I-am adhibere debet, si in eadem ecclesia, primum adhibeatur formula I., dein II. et denique III. (NCR 404). — c. Aliae Missae hoc die. (1) Missa exsequialis hoc die sumi debet formula I. diei cum orationibus pro respective defuncto, sed si I. Missa celebratur pro officio diei, sumi debet formula II. aut denique III. (NCR 409). — (2) Missa conventualis hoc dic dicenda est I. Missa, cui soli choro adstricti adesse debent (NCR 295). — (3) In expositione SS. Sacra­ menti hoc die tempore expositionis omnes Missae cum paramentis violaceis dicantur, sed extra altare expositionis (NCR 351 b.). — (4) Missa nuptialis hoc dic prohibetur (NCR 381 d.). — d. Officium. Matutinum habet tres nocturnos, cum 9 Psalmis et 9 lectionibus (NCR 161 d.), antiphonae ad Horas Minores et ad Completorium omittuntur (NCR 190). — e. Vesperae defunctorum et Completorium proprium diei 1. nov. olim assignatae (1) transferuntur in Com­ memorationem Fidelium defunctorum. Si die sequenti concurrat Dominica vel festum I. cl., officium Omnium Defunctorum cessat post Nonam (NCR Var. 58). — (2) Simul tamen privilegium datur: Celebratio Vesperarum defunctorum post II. Vesp. die 1. nov., quae pro pietate fidelium peragi consuevit, continuari potest, una cum aliis piis exercitiis forsitan traditis, tamquam peculiare pietatis obsequium (NCR ibid.). — De pervigilio diei 2. nov. cf. De Eccl. orante G. 1. f.; de indulgentiis cf. De poenitentia G. 3. b. 1°. c. (4) (toties quoties), et G. 5. b. 1°. (privilegium altaris). Litteratura. Quoad cultum Sanctorum in genere. St. Beissel, Verehrung der Heiligen und ihrer Reliquien in Deutschland I. II. Freiburg i. Br. 1890-92. — E. Lucius - G. Anrich, Die \nfange des Heiligenkultes in der christl. Kirche, Tubingen 1904. — II- Kellner, Hcortologie, 3. ed. 1911, 156-165. — P. Dorfler, Die Anfange der Heiligenvcrehrung nach den romischen Inschriften und Bildwerken, München 1913. — F. Meffert, Urchristentum, M. Gladbach 1922, 454-528. — P. Kirsch, Der stadtromische christl. Festkalender im Altertum, Münster 1924. — II. Delehaye, Sanctus. Un essai sur le culte des Saints, Bruxelles 1927. — Idem, Les origines du culte des martyrs, ibid. 1933. 2. ed- — J. Hild, Le mystère des saints dans le mystère chrétien, Maison-Dieu cah. 52 (1957) 5-18. — B. de Gaiffier, Réfle­ xions sur les origines du culte des martyrs, ibid. 19-43. — P. Jounel, Le Sanctoral romain du 8. au 12 siècle, ibid. 59-88. — A. Chavasse, Sanctoral et année liturgique, ibid. 89-97. — B. Bauer, Saints of the Missal, St. Louis (Herder) 1958. — B. Fischer. Heiligenfeste, LfThK V (1960) 101-2. Quoad festa Apostolorum. II. Kellner 1911, 208-301. — P. Sh/ger, Die erste Ruhestatte der Apostelfiirsten Petrus und Paulus an der Via Appia in Rom, ZfkTh 1921, 549-572. — J- P. Kirsch, Die Memoria apostolorum an der Via Appia und die liturgische Festfeier des 29. Juni, in: JfLw 1923, 33-50. — J. P. Kirsch, Die beiden Apostelfeste Petri Stuhlfeier und Pauli Bekehrung im Januar, in: JfLw 1925, 48-67. — Th. Klauser, Die Cathedra im Totenkult der heidnischen und christlichen Antike, Munster 1927. — D. Mallardo, La festa cristiana della cattedra di San Pietro e la festa pagana della Caristia, in: Riv. scienze e lettere 1930, 43-45. 149-152. 32-3-343. — M. Righetti, II (1946) 302-312 — C. Cecchelli. Cathedra, in: Encicl. catt. HI (1949) 1166-1172. — Esplorazioni sotto la Confessione di San Pietro in Vaticano eseguite negli anni 1940-49, Città del Vaticano 1951. — O. Hophan, Die Apostel, Luzern 1952. — P. Wenzel, Die Ausgrabungen unter der Pe terski rche in Rom, Leipzig 1953. — D. Baldoni, Natale Petri de cathedra, in: Eph. Lit. 1954, 97-126. — P. Cachter, Petrus und seine Zeit 1958. Quoad Sanctos eximios. H. Leclercq, St Anne, in: DAL I, 2 (1907) 2162-2174. — J Seitz, Die Verehning des hl. Joseph in ihrer geschichtlichen Entwicklung bis zum Konzil von Trient, Freiburg i. Br. 1908. — II. Kellner, 1911, 165-169 (loan.-Bapt), 205-208 loseph, Anna). — D. Buzij, S. Jean-Baptiste. Études histor- et erit, Paris 1922. — E. Springer, Ueber den hl. Josef, in: Past, bonus 1921-22, 19-31. — A. Wilmart, L’office de St. Joseph, Rev. Grég. 1924, 57-66. — W. Lampen, Vercering der hl. Moeder Anna in 1398 X. IIEORTOLOG1A. de mideleewen, in: Hist. Tijdschr. 1924, 221-243. — A. Wilmart, Les compositions d’Osbert de Clare en l’honneur de St. .Anne, in: Annales de Bretagne 1926, 1-33. — H. Leclercq, Jean-Baptist, in: DAL VU, 1 (1927) 2167-2183. — B. Kleinschmidt, Die hl. Anna. Verehrung in Geschichte, Kunst und Volkstum, Düsseldorf 1930. — E. Flicoteaux, La Noël d’été et le culte de St. Jean-Baptiste, Lophcm-les-Bruges 1932. — P. V. Chaland, St. Anne. Sa fête liturgique et son culte, Québec 1933. — AL Righetti, Storia lit. II (1946) 295-302. Quoad festa SS. Angelorum. U. Leclercq, Anges, in: DAL I, 2 (1907) 2080-2161. — //. Kellner 1911, 243-247. — O. Rodjestienskij, Le culte de St· Michel et le moyen-âge latin, Paris 1912. — //. Leclercq, Culte de St. Michel, in: DAL X, 2 (1932) 903-907. — E. Peterson, Das Buch von den Engeln. Stellung und Bedeutung der hl. Engel im Kultus. Leipz’g 193-3. — M. Righetti, II (1946) 290-295. Quoad festum Omnium Sanctorum. P. Piacenza, De festo Omnium Sanctorum, in: Eph. Lit. 1909, 526-543. 695-711. — H. Kellner, 240-243· — L. Beauduin, Fête de la Toussaint, in: Quest liturg. 1913, 365-371. — P. Puniet, Les précédents de la Toussaints, in: Vie et arts liturg. 1925-26, 9-16. — A. Wilmart, Un témoin anglo-saxon du calendrier métrique de York, in: Rev. Bénéd. 1934, 41-69. — VU. Schncemelcher, Allerseelen, in: Realenz. An tike und Christentum I (1950) 200 s. — F. Frank, Allerheil'gen, Allerseelen, in: LfThK 2. ed· I (1957) 348-9. — G. D’Esquilino, Sie sind uns nahe. Ein Buch von den Armen Seelen, Innsbruck 1958. — Historia Sanctorum singulorum in calendario Romano recensi­ torum succincte enarratur ab H. A. P. Schmidt, Introd. in liturg. occidentalem, Romae I960, 606-664. XL Tractatus undecimus. Dc Ecclesia sanctificante spatium et res seu Hierotopologia et Paramentica. Uti consideravimus, Mater Ecclesia sanctificat tempora, simili modo sancti­ ficat etiam spatium vitae, praecipue vitae liturgicae resque i. e. supellectilia. vasa et vestes sacras in locis sacris asservata usuique conducta. Tractanda ergo veniunt loca sacra, supellectiliaque, vasa sacralia et vestimenta sacra, praemit­ tendo his tractatiuncu am de legibus artis sacrae: A) B) C) D) De De De De legibus artis sacrae. locis sacris. vasis sacris. vestibus sacris. A) De legibus artis sacrae. Lex fundamentalis artis sacrae habetur in Instructione Supr. Congr. S. Offi­ cii 30. iun. 1952 (AAS 1952, 542-546, cf. Bugnini, Docum. Pontif. p. 188-191, cuius numeri citantur). Aliae quoque leges decursu tractationis allegantur. Definitur ars sacra ea ars, cuius a munus et officium est (1) domus Dei decori plurimum conferre atque (2) fidem, pietatemque eorum fovere, qui in templum congregantur, ut divinis assistant officiis implorentque dona caelestia » (Instr, n. 1). Ibidem declaratur cur titulus α sacra d arti ecclesiasticae competat, ars enim sacra « semper cura adsidua vigilantique studio ab Ecclesia exculta est, ut plane congruat cum legibus suis, e superna doctrina rectaque ascesi promanantibus, quibus quidem iure optimo, sacrae titulum vindicare sibi possit.» Leges fere sequentes possunt colligi de arte sacra: 1. De legibus genera­ libus artis sacrae, 2. Leges speciales de architectura sacra, demum 3. Leges speciales dc arte sacra figurative. I. Dc legibus generalibus artis sacrae. a) Finis artis sacrae est gloria Dei animarumque salus, ut MDei declarat: « ...humanae artes serena luce splendeant, ad civilem hominum cultum summo- 1400 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. pere pertineant et ad Dei gloriam conferant animarumque salutem » (n. 194). — Instructio autem dicit: α Sacra ars, cum christiana societate exorta, proprios fines habet, a quibus nunquam declinare, propriumque munus, cui nunquam deesse potest» (n. 8). Attamen: b) Ars sacra nullo modo potest esse autonoma ut Pius XI. clarissime edixit: « ...artes reapse, vehit par est, quasi ancillae nobilissimae divino cultui inser­ viant, quod quidem nedum in detrimentum, in maiorem potius dignitatem splendoremque ipsarum artium quae in sacris locis adhibentur, certe cedet » (« Divini cultus » 20. dec. 1928. n. 4.). Idcirco artes sacrae, praecipue vero recentes earum formae « necessitatibus potius spectatis christianae communi­ tatis quam peculiari artificum indicio atque ingenio cuique suo » contendant (MDei n. 193). c) Indigna ergo omnino arceri debent ab arte sacra: « Ne quid occurrat in templo neccsse est, unde fidelium pietas ac devotio avocetur vel tantum imminuatur, nihil in primis, quod sacrarum caeremoniarum gravitatem sancti­ tatemque offendat, atque ideo domus orationis Deique maiestate indignum evadat », ut declaravit Sanctus Pius X. (« Tra le sollecitudini » 22. nov. 1903. n. 1.). Idem inculcatur ab Instructione a. 1952: « Ad normam can. 485 ct 1178 curent Ordinarii, ut removeantur a sacris aedificiis ea omnia quae sanctitati loci ac reverentiae domo Dei debitae quoquo modo repugnet » (n. 19). d) Traditio ecclesiastica servanda est. 1°. Ordinarii advigilare tenentur, ne α in cultum divinum... quidquam admittatur a fide alienum vel ab eccle­ siastica traditione absonum » (can. 1261. iterum inculcatus ab Instr, n. 7). Ideo Ordinarii curare debent. « ut in ecclesiarum aedificatione vel refectione serventur formae a traditione christiana receptae et artis sacrae leges » (can. 1164 § 1). 2°. Traditioni tamen ecclesiasticae non repugnat ulterior evolutio artis in novas formas, ut Pius XI. a. 1932 in quodam sermone enuntiavit: statuitur enim ab eo possibilitas a progressivae evolutionis bonarum venerandarumque traditionum... quae iam probaverunt capacitatem inexhaustam novas venustas­ que formas inspirandi » (Sermo 27. oct. 1932, AAS 1932, 356). MDei autem iperte declaravit: « Recentes imagines ac formae ad materiam aptiores, ex pia hodie conficiuntur, non sunt generali modo atque ex praeiudicata opi­ nione spernendae ac reiiciendae... opertet omnino eam nostrorum temporum artem liberum habere campum, quae sacris aedibus sacrisque ritibus debita reverentia debitoque honore inserviat » (n. 193). 3°. Non licet tamen abuti — monet S. Officium — tessera: « Aptandam esse artem sacram novorum temporum necessitatibus atque condicionibus » (Instr, n. 8). e) Ad artis sacrae leges servandas atque tutandas habeant Ordinarii pelitorum consilium seu Dioecesanam pro arte sacra Commissionem (can. 1164 § 1). Τ'. « Si in dioeccsanis commissionibus desint periti, aut dubia vel contro­ versiae exoriantur, consulant locorum Ordinarii metropolitanas commissiones vel Romanam dc arte sacra Commissionem » (Instr, n. 18), quae Commissio cum Apostolicae Sedis praescriptis atque ipsius artis sacrae fine minime dis­ sideat ■ (ib. n. 21). A) Ars sacra. 1401 2°. Membra Commissionis sint « oiri qui non modo sint arte periti, sed etiam jhristianae fidei firmiter adhaereant, ad pietatem sint informati et certas ratio­ nes, ab auctoritate ecclesiastica definitas, animo libenti sequantur n (n. 21), nullibi praescribitur, quod omnes sint clerici. f) Quoad artifices quibus « hodie concredatur munus tot templa belli vi linita vel penitus deleta restituendi vel rursus aedificandi », tres statuuntur normae. (Cf. MDei n. 194). 1°. Mens animusque eorum ab Ordinariis. — fortasse ope peritorum — di­ rigenda et collustranda sunt. 2°. Ex divina religione modos rationesque hauriant, « quae aptius ac di­ gnius cultus necessitatibus respondeant » (MDei n. 194). 3° Sint viri « qui peritia ceteros praecellant, quique sinceram fidem ac pie­ tatem, cuiuslibet artis sacrae finem, exprimere queant » (Instr, n. 22). g) n Iu philosophicis et theologicis scholis, modo singulorum ingenio atque aetati accommodato, erudiantur in arte sacra atque ad eiusdem sensum infor­ mentur a magistris, qui mores institutaque maiorum vereantur et S. Sedis prae­ scriptis obsequantur », ut Instructio a. 1952 ordinat (n. 23). 2. Leges speciales de architectura sacra. a) Ne assimiletur ecclesia profanarum aedium stilo. Ie. « Sacra archi­ tectura, licet novas formas adsumat, nequit ullo modo profanis aedificiis adsiinilari, sed semper munere suo quod proprium est domus Dei ac domus ora­ tionis fungi debet » (Instr, n. 11). - 2°. Hoc spiritu dictata est praescriptio, quod « in ecclesia nullus aperiatur aditus vel fenestra ad. laicorum domus, locaque si adsint, subter ecclesiae pavimentum aut supra ecclesiam, ad usum mere pro­ fanum ne adhibeantur » (can. 1164 § 2). b) De ipsa aedificatione cautum est: « Nulla ecclesia aedificetur sine expresso Ordinarii loci consensu scriptis dato, quem tamen vicarius generalis praestare nequit sine mandato speciali » (can. 1162 § 1). c) S. Officium districte mandat ut sancte serventur praescripta de custo­ dia SS. Eucharistiae regulariter in altari maiore ct in tabernaculo inamovibili in media parte altaris posito (n. 14. cf. etiam inferius B. 2. c.). d) Ratio commoditatis commendatur: « Accedat quidem in aedificandis templis cura illa fidelium commoditatis, qua ipsi meliore visu animoqué divi­ na officia participare queant » (Instr, n. 11). Altare ergo maius elevatiore loco collocandum est, in templis moderno stilo aedificatis saepe totius navis pavi­ mentum pedetentim elevatur versus ingressum ecclesiae (0.50-1.50 metro), ut omnes sanctuarium seu presbyterium commode aspicere queant. Eidem fini serviunt plura praescripta Ordinis Ilebd. Sanctae instaur. 1956, ut nimirum liturgica actio « in conspectu populi » fiat. e) Simplicitas quoque inculcatur, quae in ratione aedificandi moderna inveniri solet: « Niteat quoque nova ecclesia pulchra linearum simplicitate, quae a fallacibus ornamentis abhorret, sed omnia devitentur, quae artis operisque quandam negligentiam praescierant » (Instr, n. 11). - Minime ergo posset com­ mendari hodierno tempore ecclesiam novam omnino stilo e. gr. « barocco » nun­ cupato construere ac exornare. 89 - Radô» Ench. Liturgicum. 1402 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. 3. Leges speciales de arte sacra figurative. Sub arte figurative intelliguntur artes tum sculpturae, tum picturae ima­ ginum sive in parietibus sive in tabulis depictarum, cum operis musivi, tum artis mere omamentariae. a) Finis artis quoque figurativae est devotio, uti Urbanus VIII. declara­ vit, sacrae imagines « quae oculis fidelium subjiciuntur, non inordinatae nec insolitae appareant, sed devotionem pariant ct pietatem » (« Sacros. Trident. » 15. mart. 1642, cit. ab Instr, n. 5). - Ratio vitandi insoliti inculcatur etiam a CIC: « Nemini liceat in ecclesiis etiam exemptis, aliisve in locis sacris ullam insolitam ponere vel ponendam curare imaginem, nisi ab Ordinario loci sit approbata » (can. 1279 § 1), item. « Ordinarius sacras imagines publice ad fi­ delium venerationem exponendas ne approbet, quae cum probato Ecclesiae usu non congruant d (ib. § 2). Idcirco ipso iure prohibentur imagines quoquo modo impressae ab Ecclesiae sensu et decretis alienae, imo etiam licentia eden­ di libros, folios vel libellos periodicos deneganda est, in quibus huiusmodi ima­ gines impressae sint (can. 1399, 12° et 1385 § 1. n. 3° Instr, n. 7. 20). b) Arcendum est ab iconographia sacra omne genus profani et indecentis. uti iam Tridentinum perspicue dixit: a Cura ab Episcopis adhibeatur, ut nihil inordinatum, aut praepostere et tumultuarie accommodatum, nihil profanum, nihilque inhonestum appareat, quum domum Dei decet sanctitudo » (Sess. XXV. De invocat Sanctor, et s. imaginibus, cit. ab Instr, n. 4). Item CIC: eNunquam sinat Ordinarius in ecclesiis aliisve locis sacris exhiberi falsi dogmatis ima­ gines vel quae debitam decentiam et honestatem non praeseferant aut rudi­ bus periculosi erroris occasionem praebeant » (can. 1279 § 3. ab Instr, allegatus n. 17). Praesertim repraesentatio nuditatis potest cadere sub hac praescriptione. c) Attendendum est, ne sensus religiosus offendatur, sicut MDei enuntiat, imagines enim et formae quaedam recenter a nonnullis inductae « nonnunquam decori, modestiae ac pietati christianae aperte repugnant sensumque vere religiosum offendunt, hae quidem a nostris tempiis arcendae prorsus atque expellendae sunt n (n. 193. cf. can. 1178). Merito ideo vocantur « sanae artis deformationes et depravationes o (ibid.). d) Quod attinet cursum seu directionem (direzione, Richtung, irânyzat) artis, reprobatur tum cursus rcalismi seu naturalism! quae « ad nudam conten­ dunt rerum imitationem », tum cursus α nimii symbolismi n, ubi multiplicatio et nimia exaggeratio symbolorum eousque extollitur, ut nil iam fere sine libello explicatorio intelligi possit (MDei n. 193). e) Ordinarii « severe prohibeant ne multiplices statuae effigiesque mediocris notae » (vulgo robaccia, Kitsch), α plerumque stereotypae » (quia in officinis ope machinarum in permultis exemplaribus effectae) « in ipsis altaribus vel ad proximos sacellorum parietes venerationi fidelium inepte inconcinneque exponantur » (Instr, n. 19). Ubi in quadam ecclesia tales inveniantur, « curent Ordinarii, ut removeantur a s. aedibus ea omnia, quae sanctitati loci ac reve­ rentiae domo Dei debitae quoquo modo repugnent » (Instr, ibid.). Opus remo­ vendi prudentia pastorali pedetentim fieri debet, et cum interventione Ordi­ narii. ne scandalum generetur pusillorum, statimque obiccta remota aliis sacrae artis lege effectis supplenda sunt. f) Restauratio imaginum vel statuarum vetustarum nunquam fieri potest ■ sine dato scriptis consensu ab Ordinario, qui, antequam licentiam concedat, prudentes ac peritos viros consulat » (can. 1280). B) Loca sacra. 1403 Litteratura. G. R. Ansaldi, Moderna arte sacra, tn: Encyclopedia catt. VIII (1952) 1170-1188. — K. B- Frank, Kernfragen kirchlicher Kunst. Grundsatzlches und Erlautemdes zur Unterweisung des III. Offiziums v. 30. Jun. 1952, Wien 1953. — II. A. P. Schmidt, De arte sacra moderna, in: Periodica 1953, 139-151. — II. \V. Hegemann, Vom bergenden Raum. Die Zeitfonnen kirchlicher Baukunst, Frankfurt a. M. 1953. — J. A. Jungmann, Liturgie mid Kirchenkunst, Innsbruck 1954. — P- Régamei/, Kirche und Kunst im 20. Jahrhundert, Wien-Koln 1954. — Th. Klauser, Richtlinien fiir die Gestaltung des Gotteshauses aus dem Geiste der romischen Liturgie, Munster 1955. — L. Bogliolo, L’arte nel pensiero di Pio XII., in: Salesianum 1959, 501-529. — II. A. P. Schmidt, Ars sacra, in: Introd, in lit. occid. Romae I960, 686-702. — J. A. Jungmann, Liturgie und Kirchenkunst, in: Lit Erbe I960. 465-478. B) De locis sacris. Im hac quaestione tractandum est: 1. De ecclesiis. 2. De partibus constitutivis ecclesiae. 3. De dedicatione et benedictione ecclesiae. 4. De coemeteriis. 1. De ecclesiis. Agendum est nobis a) De nominibus ecclesiae, dein b) De speciebus ecclesiae, item c) De origine et historia ecclesiae, demum d) De partibus integralibus ecclesiae, cui adduntur e) Monita practica quoad structuram ecclesiae aedificandae. a) Nomina ecclesiae. 1°. Ecclesia e Graeco vocabulo Ekklêsia primario conventum significat, sed aevo persecutionum iam locuti sunt de « domo ecclesiae » i. e. de loco ubi conventum liturgicum celebrare consueverunt. « Ecclesia » sic etiam locum conventus significavit sat mature; ex hac voce derivatum est nomen iglesia (hispan.), dein église (gall.), chiesa (ital.). 2°. Kyriakon, Latine α Dominicum n, denominatio usitatissima fuit saec. IV-V., i. e. domus Christi Domini, quae vox dein originem dedit nominibus Kirche (germ.), church (angi.) et crkva (slavic.). 3°. Basilica e Graeco vocabulo Basilikê i. e. regia domus a. sensu nativo significat Romanorum paganorum porticum seu domum magnificum, quae emporium fuit commercii (borsa, bourse, Borse, Exchange, tôzsde). quod simul fuit etiam locus tribunalis. — b. Sensu Christianorum antiquorum signat aedi­ ficia sacrata, seu locum sacrum liturgiae iam inde a saec. IV. incipiente (Euseb., Vita Constantini III, 31), quia optime appellatio « regia domus » Christo vero Regi applicari potuit; denominatio haec usitata fuit per aevum antiquum et etiam in aetate media incipiente. Omnes fere linguae modernae voce hac utun­ tur ad designandam speciem quandam ecclesiae (cf. infra b. 1°). 4°. Domus Dei vel domus sacra originem dedit denominationi α Dom » (germ.), duomo (ital.), ad designandam ecclesias cathédrales vel collegiales. 1404 XI. HIEROTOPOLOGIA. PARAMENTICA. Versa in linguam antiquorum Hungarorum egyhaz (= sancta domus) rarius quidem sed adhuc in usu est. 5°. Memoria seu Martyrium saec. III-V. ad designandas cappellas in honorem Martyrum exstructas saepissime super eorum sepulchra dein in desue­ tudinem abiit. 6°. Oratorium ecclesiam significavit inde ab antiquitate quae communi­ tatis cuiusdam reservata fuit. 7°. Monasterium vocata est ecclesia monasterii quoque (Münster germ., minster angi.) aetate media, unde etiam nomina civitatum Münster, West­ minster etc. 8°. Templum nomen fuit loci sacri deorum paganorum, ideoque vix usi­ tatum dum adhuc templa pagana exstiterunt. In versionibus S. Scripturae etiam templum Veteris Testamenti hoc nomine insignitur, Sacramentaria vetustissima iam utuntur hoc nomine aedes sacras Christianas designando, e. gr. « templum hoc clementissimus dedica » (Gelasian. Wilson p. 138), « templum hoc potentiae tuae inhabitatione inlustra » (Gregor., ed. Lietzmann n. 197,1). Nomen hoc Hungaris usitatissimum est (templom). 9°. Capella primitus significavit cappam parvam, palliolum, hoc nomine vocabant cappam S. Martini Turonensis in palatio regum Merovingorum asser­ vatam qua reliquiam maxime venerandam. Medio saec. VII-o iam oratorium peculiare, ubi capella S. Martini custodiebatur, ipsum quoque « capella » voca­ tum est, quae denominatio dein ad alias quoque ecclesiolas transiit. Nunc quoque in usu est penes populos modernos v. gr. capella (ital., chapelle (gall.), Kapelle (germ.), kapela (slav.), kapolna (hungar.). b) Species ecclesiae. 1’. Sensu historiae architecturae basilica vocatur ecclesia stilo primigenio christianorum aedificata. Sensu iuridico-cultuali autem basilicae vocantur — independenter a suo stilo — quaedam ecclesiae digniores iuribus prioilegiisoe liturgicis ditatae. a. Basilicae maiores considerantur ut ecclesiae patriarcharum orbis catho­ lici in Urbe. Quatuor sunt sensu stricto maiores: S. loannis in Laterano, patriar­ chatus Occidentis, S. Petri in Vaticano patriarchatus Constantinopolitani, S. Pauli extra muros patriarchatus Alexandrini, S. Mariae Maioris patriarchatus Vntiocheni, quibus quinta accedit S. Laurentii extra muros, patriarchatus Hie­ rosolymitani. non tamen omnia privilegia maiorum possidet. Privilegia basili­ carum maiorum liturgica sunt (1) altare papale, quo sine licentia Sanctissimi nemo uti potest, (2) porta sancta, quae anno iubilaei magni aperitur, (3) conopaeum basilicale (vulgo padiglione vel sinnicchio) i. e. umbrella formae altioris rotundae serica cum Cruce in cacumine, auro et argento ornata, praecedens clerum basilicae, (4) tintinnabulum argenteum ante conopaeum, (5) in vestibus choralibus cappa magna violacea pellibus ermellinis ornata in anteriori parte per hiemem et cotta super rochettum, cum cappa deponitur, per aestivum tempus. b. Basilicae minores Urbis sunt ecclesiae principales (S. Crucis, S. Sebastiani. S. Mariae trans Tiberim, S. Laurentii in Damaso, S. Mariae in Cosmedin, B) Loca sacra. 1405 SS. Apostolorum, S. Petri in Vinculis, S. Mariae in Monte sancto); privilegia titulumve basilicae minoris praecipue inde a saec. XX-o incipiente sat multae ecclesiae orbis acceperunt, in Gallia fere nonaginta (Lesage, Dictionnaire col. 131). Privilegia basilicarum minorum communia sunt: (1) usus conopaei, omni tamen auri et argenti ornato ab eo excluso, (2) usus tintinnabuli in baculo su­ spensi, quod conopaeum praecedit in sua cuiusque ecclesia et in supplicatio­ nibus, (3) usus cappae magnae pro canonicis (CRit. d. 2744. cf. Coli. auth. decret. Tom. IV, 357-360). 2°. De ceteris ecclesiae speciebus (ecclesia cathedralis, collegialis, oratoria) cf. superius De Eccl. sacrificante F. 3. b. 1°. c) Origo ct historia ecclesiae. 1 . Aetate persecutionum a. primi conventus liturgici Christianorum in domibus fratrum opulentiorum instituti sunt, sic Hierosolymis (Act 2, 16). Troa­ de praeside S. Paulo, ubi « lampades copiosae in coenaculo n. quod in tertia contignatione, domo ergo magna, erat, fuit conventus (Act 20, 8 s.). In Urbe antiquissimae ecclesiae titulares nomine personae cuiusdam vocantur, qui do­ mum istam propriam conventui commodabant, e. gr. Titulus Pudentis, Clemen­ tis, Caeciliae, Pammachii. b. Saec. III. tamen iam aderant domus propriae, quae ipsa Ecclesia possi­ debat, ideoque « domus ecclesiae » vocatae sunt. Gallienus imperator a. 260. in edicto suo iam loquitur de « locis religiosis » (topos threskeusimos) Christia­ norum confiscatis, praecepitque « ut cuncti a religiosis locis abscedant » (Euseb. Hist. eccl. VII, 13). Quales fuerunt haec aedificia, nescimus, probabi­ liter — ut nomen prodit — non differebant a domo antiqua civili. c. Aedicula vel monumenta, quae christiani super sepulchrum Martyrum construebant adhuc aetate persecutionum, sicut catacumbae, a legibus pro­ tecta fuere, attamen haec Martyria seu Memoriae tam exigua erant, quod regu­ laris conventus liturgicus, saltem pro maiore communitate, in iis impossi­ bilis fuit. 2°. Ecclesiae tamen peculiares adhuc aetate persecutionum, praesertim in Oriente, exortae sunt. a. Tempore Diocletiani (284-305) — ut narrat Eusebius — « quis numerum ecclesiarum in singulis urbibus, quis illustres populorum concursus in aedibus sacris (proseuktêriois = oratoriis) cumulate possit describere? Quo factum est, ut, priscis aedificiis iam non contenti, in singulis urbibus spatiosas ab ipsis fundamentis exstruerent ecclesias » (Hist eccl. VIII, 1, 5). A. 303 dein Diocle­ tianus imperiali edicto ecclesias ad solum usque dirui iussit. b. Pace Ecclesiae restituta per Constantinum Magnum, dein ecclesiae di­ rutae instaurari coepere, « eae quidem, quae satis amplae erant, reficiebantur, aliae vero incremento latitudinis et altitudinis accepto splendidiores fiebant. Alibi vero novae a fundamentis exstruebantur, ubi antea non fuissent, pecunias autem ex regalibus thesauris imperator suppeditabat » narrat Sozomcnus (Hist, eccl. I, 8, 12 s.). Constantinus eiusve mater S. Helena immensis opibus ecclesias in Terra Sancta, Constantinopoli et in Urbe aedificari iusserunt. c. Constantinus Magnus praecipue Romae duos typos aedificii liturgici crea­ vit. Aedes Lateranorum typus facta est ecclesiae communitatis, basilica autem S. Petri in colle Vaticano primum exemplar evasit basilicae sepulchralis, ubi 1406' XI. IIIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. sepulchrum Martyris centrum factum est ecclesiae, altarique intime coniungebatur. Multotics imitabantur ubique terrarum aedificatores hos typos, sicque efformatus est stilus a basilicalis, » ut evolutio sequi possit in alios succedentes stilos architecturae, Romanisticum, Gothicum, renascentiae, usque ad artem i nae Baroca audit. Nostris temporibus ars aedificandi ecclesias moderna non( nm. ut videtur, satis evoluta expolitaque est, specimina tamen aedium magni­ ficarum vereque sacralium feliciter inveniri possunt. d) Partes integrantes ecclesiae. 1°. Pars integrans maximi momenti est sacristia, i. e. aula presbyterio ordi­ narie connexa ad custodienda supellectilia sacra et ad induendos ministros sacros parata. a. Nomina sunt adhuc: secretarium, nam etiam libri, litterae ibi asserva­ bantur, salutatorium in Ordinibus Romanis antiquas, quia pontifex ibi recepit homagium presbyterorum et laicorum, et etiam sacrarium a custodiendis rebus sacris. b. Basilicae antiquissimae Urbis, Laterana nempe et Vaticana, sacristies habebant in atrio basilicae exstructas. Constitutiones Apostolicae versus a. 400 loquuntur de sacristiis duabus (VIII, 13), quae versus orientem ecclesiae adiectae fuere; in una Eucharistia asservata fuit, vestesque sacrae, in altera clerus se congregavit, nomen est pastophorion, desumptum e versione Septuaginta Ve­ teris Testamenti, ubi thesauri publici (tesorcria, Schatzkammer, safe) Templi sic vocantur (1 Chr 28, 12). In Occidente. S. Paulinus Nolanus instaurans basilicam S. Felicis Martyris primis decenniis saec. V-i duas construi iussit sacristias, apsidi basilicae adjacentes. c. Functio sacrist iae (1) In sacristia sint armaria, ubi serventur sacrae vestes, armarium pro paramentis, quae optime in capsulis minime profundis ductilibus ponuntur ita ut sine plicatura paramenta componi, educi ct introduci possint. In alio armario custodientur vestimenta ministrantium, lintea adhibita et alia huiusmodi. In tertio armario custodiuntur candelabra, candelae, laternae, campanulae etc. — (2) Adsit mensa ad vestiendos ministros sacros, (piae saepe cum armario coniuncta est, in quo calices et libri sacri asservantur. Mensa haec sit — pro necessitate cuiusque ecclesiae — satis longa, ut plures commode vestiri possint sacerdotes, circiter 1 m. altitudinis, saltem 70 cm. latitudinis, habeatque suppedaneum ligneum 13 em. altum, 70 em. latum. In armariis his tabulis inscribi debet nomen Ordinarii et collecta imperata, multis in locis apte habentur ibidem tabellae cum orationibus ad vestes sacras induendas. — (3) Adsit aquarium (lavabo) ad manus lavandas cum manutergio munda, — (4) arca ad colligenda corporalia, pallas, purificatoria, vestesque alias sordidatas ct thecae ad hostias maiores et particulas asservandas, capsae sacrorum oleorum in loco separato bene reserato. — (5) In sacristiis maiori­ bus expedii ut habeatur mensa quoque scriptoria, ubi custodiuntur adnotationes de legatis piis et oneribus perpetuis ecclesiae, item Liber intentionum quae assumuntur, ibique statim a sacerdote adnotantur, tum cum traduntur, tum «piando persolvuntur. — (6) Crux sacra superemineat omnem sacristiam, cui sacerdotes celebraturi reverentiam exhibeant (De Amicis Caeremon. parochor. p. 48. 114-119). 2°. Pars integrans ecclesiae est etiam turris, etsi non semper fuit, ante ».u < VI enim non inveniuntur turres. Tunc turres construi coeperunt in Syria. B) Loca sacra. 1407 et alibi in Oriente, in Occidente primum Ravennae. Causae turns aedificandae fuere vel turres scalarum, vel ratio defensionis vel a saec. VII-o campanarum usus, quarum sonus magis diffunditur si altiore loco audiantur (campanile). Turres primitus tamen non fuerunt coniunctae cum aedificio ecclesiae, quod primum aevo Romanislico factum est. e) Monita practica quoad aedificandae ecclesiae structuram. 1°. Pavimentum ecclesiae sit ex marmore, vel lateritium aut ligneum dura­ bile, ut qucrnum. 2°. Tectum sit solidissimum, ut ecclesia protegatur ab imbrium permeatu, a frigore et ab aestu. 3°. Fenestrae sint numero necessario et magnitudinis sufficientis, hodierna enim aedificia solent exstrui tali modo, ut luci et aëri pateant. Sint munitae singulae vitris ct metallico reticulato; curandum ut vitrei clathri commode ape­ riri possint ad aëris renovationem. 4°. Prope quamlibet ianuam sint labra aquae benedictae, sive e pariete emergentia, sive melius propria basi praedita. 5°. QuorZ artem sacram attinet: a. Partes laterales ecclesiae (parietum su­ perficies, pilae, columnae) aptissime depingi possunt, iuxta stilum ecclesiae. Minus decet columnas, parietes pannis (« pantaloni ») operire. — b. Vitra fe­ nestrarum etiam depingi possunt, sed obtemperando artis sacrae legibus, ut omne profanum etiam heic arceatur. — c. Quod artem omamentalem attinet caveatur praecipue, ut unquam adhibeatur delineatio Crucium, calicis aut monstrantiae in parietibus vel pavimento, delineationes intelligimus multipli­ catas, non decet enim sanctissimis rebus abuti ad ornandum etiam ecclesiam (De Amicis, Caerem. parochor. p. 2). 2. De partibus constitutivis ecclesiae. Agitur hoc articulo de apparatu (arredamento, Ausstattung, felszerelés) ecclesiae, ideo agendum est a) De altari, b) De apparatu altaris, c) De taber­ naculo, d) De sedilibus liturgicis. c) De aquariis liturgicis, f) De organis, demum g) De campanis. a) De altari. 1°. Historia altaris, a. Quando iam existcbanl peculiaria aedificia pro conventu liturgico, procul dubio etiam altaria aderant, quae tamen simplicia fuere, mensae nempe simplices e ligno fabricatae. Tale altare seu mensa amovibilis supponitur a S. Cypriano (Ep. 45, 2), quae saepe solum occasione coetus liturgici allata fuit. Altaria seu mensae ex acre conflatae iam saec. IV-o in usu fuerunt, mensae lapideae autem in Oriente eodem saeculo iam inveniuntur, in Occidente solummodo saec. VI-o. — De reliquiis in altari condendis cf. De Eccl. sacrificante F. 4. a. 2°. b. Primitus in ecclesia unicum tantum fuit altare, sicut in Oriente etiam nunc; etsi textus liturgici saepe loquantur de « altaribus » in orationibus super oblata, praesertim in Sacramentario Leoniano, tamen unicum fuit altare. Agitur vel de plurali maiestatis, dignitati altaris convenienti, vel de mensis « protheseos n, ubi dona a fidelibus oblata deposita fuere. Multiplicatio altarium ecclesiae in territorio liturgiarum typi Gallicani incoepit, S. Gregorius refert 1408 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENT1CA. de quodam episcopo Gallico, quod tredecim altaria in sua ecclesia construi iussit. Ceterum constructio plurium altarium cohaeret cum usu Missarum « privatarum », quando concelebratio in desuetudinem abire coepit saec. VIIIIX. (cf. De Eccl. sacrifie. E. 3. a. 1°.). Nisus restituendi unicum altare in eccle­ siis ab Ecclesia reprobatus est, ut error Synodi Pistoriensis « pio, multis abhinc saeculis in Ecclesia, praesertim Latina, vigenti ct probato mori iniuriosa » (Denz. 1531), qui procul dubio ad « speciem redintegrandae antiquitatis » per­ tinere nemo est qui non videat (MDei n. 187). c. Evolutio altaris, (1) Tempore aevi Carolingici altare paulatim amisit formam exteriorem mensae, coeptumque est altare ad melius recondendas reli­ quias in forma oblonga molis (blocco, Block) construere. Tempore literarum renascentium, inde a saec. XV-o divulgatus est mos altaria in forma sarcophagi seu arcae sepulcralis construendi, qui etiam ab arte Baroca nuncupata serva­ tus est. Nunc indice Ecclesia « is ex recto aberrat itinere, qui priscam altari velit mensae formam restituere » (MDei n. 61), — (2) In basilicis antiquis saepe super altare concameratio (Gewolbe, volta, voûte) quatuor columnis sustentata exstructa est, quae ciborium vocata est, « kibôrion » vocatum est baldachinum super thronum imperatoris Byzantini. Vocabulum probabiliter derivatur e voce Syriaca « kebôrâ » (Ilebr. « keber » = sepulchrum); in Basilica Vaticana vocatur « ciborium sepulchri ». — (3) Use ne ad saec. IX. versus popu­ lum celebrabant sacerdotes, postquam autem celebrans terga vertit populo, altareque paulatim ad parietem promotum est, coeperunt aedificari gradus alta­ ris, in Oriente etiam nunc inusitati, in Ecclesia Latina inde a saec. X-o noti, dein nunc etiam praescripti seu suppositi (Rit. cel. Ill, 1). — (4) Retrotabula (retable) est latus ligneum, lapideum aut metallicum posteriori parti altaris superpositum; inde a saec. X-o in usum venire coepit. 2°. Symbolismus altaris. Iuxta J. Braun (Der chrisll. Altar L 750-5) altare interpretatum est: a. sensu typico-dogmatico (1) ut Christus, sic iam Eusebius Christum nominavit « monogenes thysiastêrion » = unigenitum altare, qui uti advocatus humani generis ad Patrem accedit precesque suas et fidelium ei offert (Hist, eccl. X, 4). S. Ambrosius dicit: « Quid est enim altare nisi forma corporis Christi? » (De sacram. 5, 2). Haec interpretatio arridet etiam liturgiae: « Altare quidem sanctae Ecclesiae ipse et Christus » (Pontif. Rom., ordin. subdiaconi). — (2) At altare etiam typus Ecclesiae habebatur, quia ut Vener. Beda dixit, n qua­ tuor angulos habet altare holocausti, quia per quatuor mundi plagas sancta dilatatur ecclesia, quae propter unum cor ct animam unam totius credentium multitudinis recte factura unius designatur altaris » (De tabernaculo c. 11 PL 91, 450). b. Sensu typico-repraesentativo altare intelligitur ut (1) praesepe Christi a S. Chrysostomo (PG 48. 753), quia conquiescit in altari sicut olim in praesepi; vocatur (2) etiam mensa coenae dominicae, ut Amalarius voluit: « Altare est mensa Domini, in qua convivebatur cum discipulis n (Lib. officialis III, 21, 3 ed. Hanssens II. 324). — (3) Attamen saepius dicitur altare repraesentare Crucem seu Calvariam, sicut c converso valde mature Crux allegorice « altare » appellatum fuit. Haec interpretatio placuit S. Thomae: « Altare est repraesentativum Crucis ipsius, in qua Christus in propria specie immolatus est » (III q 83 a 1 ad 2.). — ( 1) Pronum ergo erat etiam altare ut sepulchrum Christi B) Loca sacra. 1409 considerare, nam in Cruce mortuus est. Haec interpretatio symbolica traditionalis est in Oriente, in Occidente autem fere incognita. c. Sensu tropologico seu morali altare haberi (1) potest ut imago fidei, sicut S. Augustinus dicit: « Altare spiritualiter in inferiore Dei templo ipsam fidem accipere possumus, cuius signum est altare visibile n (PL 34, 1242). — (2) Dein potest interpretari altare ut corda fidelium, ut Vener. Beda voluit: altare est « electorum in Ecclesia typus, qui suum corpus et animam Deo consecrare per ignem amoris illius quaerunt » (PL 91, 801). Liturgiae Romanae quoque nota est haec interpretatio, ut pulcherrima admonitio ostendit: α Sit in hoc ergo altari innocentiae cultus, immoletur superbia, iracundia iuguletur, luxuria omnisque libido feriatur, offeratur pro turturibus sacrificium castitatis et pro pullis columbarum innocentiae sacrificium » (Pont. Rom., praef. consecr. altaris). d. Sensu anagogico i. e. altiori altare consideratum est etiam ut imago illius caelestis altaris Apocalypseos (6,9; 8,3; 14,18); in Oriente divulgata est haec interpretatio, in Occidente a paucis cognita, ut e. gr. Rhabano Mauro: « Altare est caeli secretum, ut in Psalmista: Introibo ad altare Dei, i. ei perveniam ad secretum caeli » (Allegor, in S. Scr. PL 112, 856). 3°. Leges cultualcs altaris cf. De Eccl. sacrificante F. 4. a. Γ et 2°. 4°. Monita practica quoad constructionem altaris novi. a. Altare sit suffi­ cienter elevatum, altare maius enim est quasi centrum et cor ecclesiae, ideo saltem tres habeat gradus, vel quinque, etiam plures, sed semper numero im­ pari, presbyterium quoque sit eminens super navim ecclesiae. b. Altare sit undequaque visibile, ut populus omnia commode conspicere queat, sit centrum opticum totius aedificii. c. Sit altare maius bene illuminatum, fenestrae sint laterales, quantum potest occultae, si ecclesia versus Orientem sita est, foramina (fenestrae etc.) ne sint nimis spatiosa, quia tunc mane sol oriens radiis suis oculos obcoecans altare ct sanctuarium minus visibile redderet. In functionibus vero serotinis praeparetur illuminatio « indirecta », lampadibus lucem reverberantibus (riflettori). In altari ipso optimum est si nulla habeatur illuminatio electrica. d. Altare maius spatio congruenti distet a pariete ecclesiae (saltem 1. 5 m.\ e. Sil praeditum ciborio e materia nobili confecto (Croegaert I, 10-13). b) Dc apparatu altaris. 1°. Tobaleae altaris, a. Mensam liturgicum linteamine cooperiendo hono­ rarc, probabiliter semper christiani moris fuit: sec. .Acta Thomae saec. III. sii praeparata est «eucharistia corporis et sanguinis»; « Imperavit apostolus dia­ cono suo, ut mensam iuxta poneret, apposuerunt autem subsellium, quod ibi invenerant, et strato linteo imposuit panem benedictionis » (Quasten p. 313). Saec. IV. Optatus Milevitanus testatur: « Quis fidelium nescit in peragendis mysteriis ipsa ligna (= lignea altaria) linteamine cooperiri? » (Adv. Parmen. VI, 1 ). Per se unum linteamen adhibitum est, solum decursu medii aevi ad cautelam plures extendebantur, 2-4 tobaleae, ordo Burchardi a. 1502 tres prae­ scribit, quod sic remansit inde a Missali Piano a. 1570. b. St/mbolismus linteaminum see. Durandum est: prima significatio « est corpus Christi, quia sicut linum multo labore ac multis tonsionibus acquirit can­ dorem, ita Christi caro multo certamine ad resurrectionis gloriam pervenit. Signi- 1110 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. ficat etiam ecclesiam, per quam corpus Christi intelligitur quae inultis passio­ nibus et pressuris ad candorem aeternae vitae perducitur » (Rat. div. off. 1 IV c. 29,3). c. Ad tobaleas pertinet secundum originem suam etiam « palla corporalis * seu corporale, fuit enim per multa saecula velamentum linteum, super aliam tobaleam altaris in tota superficie mensae extensum et replicatum super cali­ cem, ita ut calix semper obtectus fuit. Inde a saec. XI I-o corporale minus evasit distinctumque est a palla, ita ut ex unica « palla corporali » duae factae sunt. d. Praeterliturgicum potest haberi tobalea quae inde a medio aevo exeunte extra functiones liturgicas cooperit altare, α vesperale » (Vespertuch) nominari solita; in quibusdam dioecesibus expresse praescribitur, a Caer. Episcop. suppo­ nitur (1. II. c. 1, 13). e. Leges cultuales de tobaleis cf. De Eccl. sacrifie. F. 4. b. 1°. et 3°. 4°. 2°. Antipendium altaris, a. Tegumentum altaris ex anteriore parte depenlens est pallium a antipendium » vocatum, conspicitur iam in operibus musivis Ravennae saec. VI-i., exinde solitum erat id apponere altaribus. b. Supponitur a lege quod antipendium colore, quoad fieri potest, diei festo vel officio conveniat (Rit d 2673; 3201,10; 3562). Materia ne sit pannus sed pre­ tiosa quantum fieri potest serica. c. Pro antipendio non potest adhiberi parvum pallium circa o. 5 m. habens, quod suspenditur in medio altaris (CRit d 4000,2). Si anterior pars altaris ex marmore confecta sit, sculpturis exornata, vel tabula lege artis depicta, non debet adhiberi antependium. 3°. Crux et candelabra, a. Crux Christi aliquo modo iam dudum apparet 'irca altare, pronum enim erat Victimam Calvariae simulque Summum Pon­ tificem operis redemptivi repraesentare in altari, ubi opus hoc redemptivum instauratur. In Syria orthodoxi contra Monophysitas venerari coeperunt Cruci­ fixum et a saec. VI-o in altari ponebant Crucem. Romae autem saec. VI. Crux pensilis a medio ciborio super altare constructo dependebat, e metallo pretioso conflata, ac coronata (« regnum d). Gregorius III. (731-741) 14 « Cruces pendentes » aureaqua corona praeditas donavit basilicae S. Petri (Lib. pont. I 417). Inde a saec. VIII. exeunte Crucem Romae in processionibus ante fide­ les portabant, Crux deinde ante celebrantem posita est, saepe etiam in altari, inde a saec. XI. Praescriptum solum saec. XIII. fuit durante SS. sacrificio Cru­ cem in altari ponendam esse, Innocentius III. (1 1216) scribit: « Inter duo can­ delabra in altari Crux collocatur medio » (De sacr. alt. myst. II, 21). b. Candelabra septem inde ab aetate antiqua episcopo praeferebantur, quae dein penes altare deposita sunt. Innocentius III. est primus qui ut praescriptum meminit candelabra in altari deponenda osse, at repraesentationes depictae sparsim iam saec. XI-o hunc usum ostendunt (Braun, Christi. Altargerât 492-8). Candelabra aevi Romanistici valde demissae formae fuerunt, pedemque tripar­ titum habuerunt, aetatis Gothicae iam aliquantum maiora sunt, stipemque ha­ bent cylindratum. 3-5 annulis distinctum. Aevo litterarum renasccntium, prae­ cipue vero artis Baroca nuncupatae candelabra semper in formas maiores creverunt. c. Leges cultuales dc Cruce et candelabris cf. superius De Eccl. sacrifi­ cante F. 4. c. 1°. et 2°. B) Loca sacra. 1411 4 . Tabella secretarum et legile. a. Ad. Ebner refert se iam saec. XIII. specimen talis tabellae secretarum invenisse in codice Bibi. Casanatensis (Quellen u. Forschungen p. 159). Tabella huiusmodi inservit adiumento memoriae sacerdotis in recitandis Gloria, Credo, orationes offertorii et consecrationis; inde a saec. XVI. iam praescripta est (J. A. Jungmann, Kanontafeln LfThK V (1960) 1302-3). b. Eodem saeculo usuvenit tabella in parte Evangelii continens ultimum Evangelium, in parte Epistolae autem tertia tabella cum oratione « Deus qui humanae substantiae » et « Lavabo n, quae nunc iam supponuntur NCR 527. c. Leges cultuales cf. De Eccl. sacrificante F. 4. c. 4° a. d. Ad protegendum codicem Missalis et ad facilius legendum inde a saec. XIII. usu receptum est cussinum in altari collocare in latere Epistolae praescrip­ tum in Missali Piano (Ruhr. gen. 1. cit.); eussions hic seu pulvinus sit e serico vel corio, decenter colori paramentorum accommodatus, longitudine circiter 40 em., latitudine 25 em. Permittente NCR (n. 527) uti licet legili ligneo vel metal­ lico. solide et arte exstructo, sic, ut facile elevari possit, praecipue in altaribus demissioribus. Leges cultuales cf. 1. cit. 3°. c) Dc tabernaculo. Ie. Historia tabernaculi videatur in tract. De SS. Eucharistia F. 6. b. 2'. 2°. Leges cultuales cf. ibid. J. 9. a. 4°. 3°. De correlatione altaris et tabernaculi edita est lex fundamentalis decreto Urbis S. Rit. Congr. 1. iun. 1957 (AAS 1957, 425 s., cf. commentarium Eph. Lit. 1957, 442-445). Inculcantur — nil novi afferendo — leges iam latae can. 1268. 1269 (n. 1.), deinde leges de tabernaculo solide et secure construendo (n. 5). et de conopaeo lumineque perenni (n. 6). Recentes autem nonnae habitudinem correlativam altaris et tabernaculi regulant seduloque ergo servandae veniunt, sequentesque sunt: a. Canoni 1268 § 3-o additur, quod Sanctissimum non debet servari in altari maiore, sed in alio sacello etiam tunc, « aliquando in maioribus sanctua­ riis, ne propter peculiarem fidelium devotionem erga obiectum veneratum, sum­ mus latriae cultus SS. Sacramento debitus obnubiletur » (decr. n. 2.). Com­ mentator (Eph. Lit. 1957, 443) dicit addi posse et alium casum, « ubi plura exstant altaria ed altare maius, dc consensu Ordinarii collocatur versus popu­ lum. nihil impedit, quominus SS. Sacramentum asservetur in alio altari, dum­ modo a) venerationi et cultui tanti Sacramenti commodius et decentius pro­ videatur, b) habitualiter in illo altari Missa celebretur, quapropter debet esse verum altare, et non tantum mensula ad sustentandum tabernaculum. » — Decr. enim laudatum praescribit: « In altari, ubi SS. Eucharistia asservatur, habitualiter sacrificium Missae celebrandum est » (n. 3). b. Nova conditur lex de « altari versus populum » : « In ecclesiis, ubi unicum exstat altare, hoc nequit ita aedificari, ut sacerdos celebret populum versus, sed super ipsum altare, in medio poni debet tabernaculum ad asser­ vandam SS. Eucharistiam, ad normam legum liturgicarum constructum, for­ ma et mensura tanto Sacramento omnino dignum » (Decr. n. 4). Cf. De Eccl. sacrif. F. 4. a. 2°. a. c. Forma exterior tabernaculi congruere debet altari: « Tabernaculum quoad formam stilo altaris et ecclesiae conveniat, ab illis in usu hucusque receptis haud nimis discrepet, non reducatur ad speciem simplicis capsae, sed 1112 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAM ENT1CA. verum habitaculum Dei cum hominibus quodammodo repraesentet, non orne­ tur symbolis vel figuris inusitatis, vel quae fidelium admirationem moveant, vel erronee interpretari possint, vel quae relationem ad SS. Sacramentum non habeant » (decr. n. 7). d. Tabernaculum intime coniungi debet semper altari: « Districte ve­ tantur tabernacula eucharistica extra ipsum altare posita, e. gr. in pariete, aut ad latus, vel retro altare, aut in aediculis ab altari separatis » (decr. n. 8). Excipitur solum, « si agatur de consuetudine centenaria vel immemorabili (cf. can. 63 § 2), uti e. gr. in casu quorundam tabernaculorum ad modum turris vel aediculae aedificatorum. Hae tamen formae reproduce nequeunt » (n. 9). d) Dc sedilibus liturgicis. 1°. De throno pontificali, a. Historia huius sedis incipit tempore apostolico; antiquo tempore sedendo docuerunt magistri, cathedra, i. e. sedes etiam sensu allegoric© magisterium significavit. Probabile est, cathedras, etsi forsi­ tan simplices, quibus aliqui Apostoli usi sunt, asservatas esse qua reliquias venerandas, Tertullianus verisimiliter concreto sensu intelligendus est, quan­ do dicit: « Percurre ecclesias apostolicas, apud ipsas adhuc cathedrae aposto­ lorum suis locis praesident » (De praescript. haere, c. 36). Talis cathedra versus medietatem saec. Ill-i habetur repraesentata in celebri statua S. Hip­ polyti Romani, conservata nunc in Museo Lateranensi. Locus cathedrae inde a saec. IV-o in apside basilicae fuit, ct mature accepit gradus et baldachinum. b. Sic factus est iam thronus episcopalis, nam « oportet, ut in congre­ gatione Christianorum praepositi plebis eminentius sedeant, ut ipsa sede distin­ guantur et eorum officium satis appareat, non tamen, ut inflentur de sede » (S. Augustin. Sermo 91,5). Usque ad saec. XII. thronus ex marmore vel alia petra nobili effectus est, postea frequenter fabricatus est ligneus vel metallinus. Post aevum Carolingicum, quando altare iam parieti adhaerere coepit, locus eius factus est a latere Evangelii. c. Leges cultuales throni episcopalis sunt: (1) Sedes debet esse praealta et sublimis, (2) sive ex ligno, sive ex marmore, aut alia materia fabricata, in modum cathedrae, ct throni immobilis, (3) vestita pannis coloris liturgici diei. baldachino superposito, cussinis provisa, habet suppedaneum et tres gradus. (Caer. episc. 1. I. c. 13). (4) Abbates et praelati nullius eodem iure gaudent, licet charactere episcopali careant, in proprio territorio (can. 325), et etiam abbates regulares de regimine (can. 625). d. Cessio throni per decr. CRit 4023 (anni 1899) permissa fuit episcopis residentialibus, (piae a can. 337 § 3. sic declaratur: « Episcopus licentiam concedens pontificalia exercendi in suo territorio, potest quoque permittere usum throni cum baldachino. » Supradictum decretum tamen has exceptiones statuit: (1) non potest cedere thronum suo coadiutori aut auxiliari, aut digni­ tati vel canonico ecclesiae suae catheclralis, qui episcopali charactere pol­ leat. — (2) In Urbe cardinales tantum cardinalibus possunt thronum suum cedere. — (3) Praesules cardinales aliarum dioecesium decet, ut suum thro­ num nonnisi cardinalibus cedant. 2 . De faldistorio, scamnis et sedilibus, a. Faldistorium (= Faltstuhl) est s< lia c mplicabilis, quae immutari potest in genuflexorium. Episcopo pontifi­ cali r celebranti praeparari debet faldistorium seu genuflexorium, ut suis loco B) Loca sacra. 1113 cl temporibus genuflectat, non solus eussions (CRit d 2471,6). Administrator dioeceseos etiam episcopali charactere insignitus, unice faldistorio debet uti id 2976,3), similiter coadiutor, auxiliaris, vicarius generalis, dignitas vel cano­ nicus etiam episcopali craractere aucti solum faldisterio uti possunt (d. 4023). b. Scamnum. Medio aevo sedilia presbyterorum celebrantium et assisten­ dae saepe sedes fuerunt camerales (poltrone, Armsessel), artificiose elabora­ tae, saepenumero etiam baldachino exornatae. Nunc Caer. episcop. (L. I. c. 12, 22) praescribit, ut scamnum stet in latere Epistolae, ut ibi sedeant cele­ brans una cum ministris sacris, loco scamni non possunt substitui sedes cameralcs, cussini quoque vetiti sunt, nisi celebrans iure gaudeat pontificalium. Propius describitur scamnum in voto ad decr. 2631,3: « Caeremoniale nec for­ mam describit nec ornatum, quae duo accidentalia sunt, et varia possunt esse, iuxta diversas ecclesiarum consuetudines, dummodo certos intra fines coer­ ceantur. Scammi nomen genericum est, et aeque potest intelligi tam de sca­ bello oblongo, quam de lignea pariter oblonga sede, cum suo posttergali, excludit vero sedes camerales » (Coll. auth. doer. SRC tom. IV, p. 243). c. Color operimenti scamni. Color iuxta auctores potest esse vel rubrum, vel color iuxta colorem paramentorum, a cum Missa de requiem celebratur, scamnum sit omnino nudum, itemque fer. VI. in parasceve et in quacunque alia functione funebri, si tamen oportet cooperiri, sit pannus niger vel saltem violaceus » (De Amicis p. 38). d. Sedilia pro fidelibus in navi ecclesiae. (1) Antiquae ecclesiae et basili­ cae omnino caruerunt sedilibus pro fidelibus, medio aevo exeunte parari coe­ perunt talia sedilia fidelium usui accommodata in navi ecclesiae, sed etiam nunc in Italia, Gallia, Hispania exstant ecclesiae sine huiusnuodi sedilibus. Sedilia, ubi mos invaluit collocandi sedilia pro fidelibus, usque ad initium nostri saeculi stricte distincta fuerunt a sedilibus mulierum, nunc quoque «optandum ut, congruenter antiquae disciplinae, mulieres in ecclesia separatae sint a viris» (can. 1262 § 1).------ (2) «Potest magistratibus, pro eorum dignitate et gradu, locus in ecclesia esse distinctus, ad normam legum liturgicarum » (can. 1263 § 1). Lex vero est, quod extra presbyterium debet esse locus (CRit d 2036), sedes sine suppedaneo debent esse (d 1830,3), quod valet etiam quoad ecclesias regularium (d 1832,1). — (3) Privilegia patronorum liturgica sunt: « Habendi si ita ferant legitimae locorum consuetudines, in sui patronatus ec­ clesia stemma gentis vel familiae, praecedentiam ante ceteros laicos in pro­ cessionibus vel similibus functionibus, digniorem sedem in ecclesia, sed extra presbyterium et sine baldachino » (can. 1455 3°). — (4) Non licet saecularibus ascendere chorum et presbyterium ad audiendas Missas, et conciones, necnon ad interessendum divinis officiis et benedictionibus SS. Sacramenti (d 1258,2 et 1288). Ad quod De Amicis advertit: « Usus quo laici Sacrum privatim in choro audiant, generalis videtur saltem in villis et montanis regionibus. Pa­ rochus in hoc acquiescere potest, cum lex prohibitiva non respiciat nisi func­ tiones sollemnes et expositiones SS. Sacramenti » (p. 42). — (5) Sine expresso Ordinarii loci consensu nemo fidelis locum habeat in ecclesia sibi suisque reservatum, Ordinarius autem consensum ne praebeat, nisi ceterorum fide­ lium commoditati sit sufficienter consultum (can. 1263 § 2), consensus ergo tacitus vel praesumptus non sufficit, additur autem a iure: « Ea semper factis in concessionibus inest tacita conditio, ut Ordinarius possit, ex iusta causa, concessionem revocare, non obstante quolibet temporis decursu » (§ 3). 1414 XI. hierotopologia, paramentica. 3°. De stallis choralibus. a. Chorus proprie dictus intelligitur locus cleri ecclesiae, quo utuntur canonici, ct cappellani, clericive minores etiam in eccle­ siis cathedralibus et collegiatis, dein regulares in ecclesiis conventualibus. Ae­ tate antiqua clerus sedit in apside basilicae retro altare in semicirculo, hinc inde a cathedra episcopi; quando altare ad parietem ecclesiae admotum fuit, chorus presbyterorum ante altare locatus est, in parte Evangelii et Epistolae, sedibus exadversum collocatis, quae sedilia dein decursu temporis lege artis exornata fuere. In medio chori collocetur legile sat amplum, quod interdum etiam fixum est, ad sustinenda antiphonarium, lectfronarium, breviarium aliosve libros chorales. — b. Alius est chorus cantorum, seu chorus improprie dictus, « cantoria n appellatus, potest esse tribuna, locus separatus in presby­ terio, saepe habetur chorus super ingressum principalem ecclesiae una eum organo maiore (Orgelchor). Cf. J. Wagner, Chorstühle, LfThK II (1958) 1092. 4°. De sede confessionali. a. Historia. (1) Saec. VIII. instructio a Quotiescunque » pro confessariis conscripta supponit poenitentem peccata sua con­ fiteri in cubiculo sacerdotis, moniales autem iuxta Synodum Parisiensem a. 829 « nonnisi in ecclesia coram sancto altari, adstantibus haed procul testibus » audiri potuerunt. — (2) Versus a. 1000 confessio omnium fidelium plerumque fiebat in ecclesia « coram altari sancto », quod saec. XIII. iam praescriptum fuit, confessarius enim excipere debuit confessionem « in loco patenti », sicut et repraesentationes depictae ostendunt: in atrio ecclesiae in loco aperto sedet confessarius, poenitente coram eo genuflectente. — (3) Sedes -fixae, parietibus ecclesiae adhaerentes autem primum Pisae in Italia saec. XIV. inveniuntur. Leges de sede confessionali S. Carolus Borromaeus edidit a. 1565, exinde pedetentim ubique constructae sunt sedes confessionales, in Gallia solum saec. XVII. (cf. J. Λ. Jungmann, Lat. Bussriten 1932, 145. 152. 182-3). b. Leges cultuales quoad sedem confessionalem. (1) Sacramcntalis confes­ sionis proprius locus est ecclesia vel oratorium publicum aut semipublicum (can. 908). — (2) Sedes confessionalis ad audiendas mulierum confessiones semper collocetur in loco patenti et conspicuo, et generatim in ecclesia vel oratorio publico aut semipublico mulieribus destinato (can. 909 § 1), potest ergo esse etiam in androne (corridoio, Gang, folyosô) ecclesiae vel monasterii, ubi e. gr. venerabilis confessarius Leopoldus a Castelnuovo (t 1943) Padovae innumerabiles animas direxit. — (3) Sedes confessionalis crate fixa ac tenuiter perforata inter poenitentem et confessarium debet esse instructa (can. 909 § 2), quod servandum est etiam, si confessionale amovibile esset. — (4) Locus extraordinarius confessionis: « Feminarum confessiones extra sedem confessio­ nalem ne audiantur, nisi ex causa infirmitatis aliave verae necessitatis et adhi­ bitis cautelis quas Ordinarius loci opportunas indicaverit, at confessiones viro­ rum etiam in aedibus privatis excipere licet » (can. 910). — (5) De loco con­ fessionis religiosarum cf. De Poenit. K. 4. c. 5°. c. Monita practica de sede confessionali: Confessionalia debent esse com­ moda, spatium ante pedes praecipue ne sit nimis angustum, etiam scabellum seu gcnuflexorium poenitentis sat amplum sit. In conspectu confessarii habea­ tur tabella casuum et censurarum reservatarum, sedes sit bene illuminata etiam a parte poenitentis. Tot statuantur confessionalia, quot sacerdotibus confessariis sufficiunt, in frequentiore concursu fidelium possunt adhiberi mo­ bilia (De Amicis p. 43-44; H. Hack, in: LfThK II (1958) 132). B) Loca sacra. 1415 5°. De sede concionatoria. a. Historia. (1) Aetate antiqua inde a saec. IV-o diu ambo (anabaino = ascendere), vel suggestum, (= aliquid alio subpositum, tribuna) aut analogium (analegein = praelegere) vocabatur pulpitum in eccle­ siis immediate ad cancellos altaris constructum, unde lectiones sacrae prola­ tae sunt. Duo fuerunt, in uno lectum est Evangelium, et episcopus sacram fecit contionem, alterum inserviebat ad legendas alias lectiones, ibique responsoria et graduate cantata sunt. — (2) Inde a saec. XI-o in regionibus septentriona­ libus, quando altare iam parieti ecclesiae admotum fuit, cancelli presbyterii transformati sunt in altas constructiones cum porta centrali, ubi altare conspici potuit, in summitate huius constructionis duo pulpita erant in parte Evangelii et Epistolae, tectorium vocata vel Jubé (sc. domne benedicere) appellata, in Germania Kanzel (a cancello), ibi legebantur lectiones Missae et officii, inde etiam facta est concio ad populum. — (3) Quoniam ecclesiae medii aevi sem­ per ampliores fiebant, inde a saec. XIII-o sedes concionis transposita est in navem centralem ecclesiae, decursu saec. XV. hic usus fere ubique invaluit. Pluteus seu baldachinum super sedem construi coepit ad sonum colligendum ac repercutiendum (Schalldecke). — b. Monita practica. Sedes concionatoria quantum fieri potest collocetur in parte Evangelii navis; in parte Epistolae solet esse, si e sacristia commodius ad sedem accedatur. Exstruatur ligno nobili, vel alia materia solida et pretiosa, forma eius concordet stilo totius aedificii. In festis sollemnioribus pannis sericis coloris liturgici eius diei ornari condecet (De Amicis p. 42-3; J. A. Emminghaus, Kanzel, LfThK V (1960) 1310-1). e) De aquariis liturgicis. 1°. De baptisterio, a. Historia. (1) Primis tribus saeculis Baptismus admi­ nistratus est in fluvio, mari vel lacu; inde a saec. IV-o prope basilicas etiam aedificia vel aediculae separatae, baptisteria vocata construi coeperunt, quo­ rum forma erat orbicularis vel octogonalis. Constantinfopoli in baptisterio suae ecclesiae convocavit S. loannes Chrysostomus a. 403 quadraginta episcoporum synodum, satis ampla ergo debuit esse. Maximum baptisterium fuit Romae baptisterium Laterani, a Sixto III. (432-440) exstructum, cui praecessit atrium seu porticus duabus apsidibus hinc inde coronatus. Centrum huius baptisterii formae octogonalis habuit vastam piscinam e porphyro confectam in quam baptizandi descenderunt. Adhuc legi potest inscriptio a Sixto III. posita: « Gens sacranda polis hic semine nascitur almo ' Quam fecundatis Spiritus edit aquis ». — (2) Baptisteria sat mature magis magisque exigua evaserunt, quia solummodo infantes baptizabantur, immo in regnis ultram ontanis inde a saec. IX-X-o receptus est Baptismus per infusionem, ideoque forma baptisterii semper minor facta est et in ecclesia collocatum ipsum baptisterium. In Italia econtra etiam saec. XII-XIII-o magnifica baptisteria exstructa fuere prope eccle­ sias cathédrales, sic Pisae Placentiae, Florentiae, Pistoriae et alibi. — b. Leges cultuales baptisterii cf. superius De Bapt. F. 2. d. 1°. et 2°). 2°. Sacrarium est puteus parvus subterraneus, ubi proiici debent ablutiones rerum sacrarum. a. Forma sacrarii potest esse (1) ad modum piscinae exiguae, cum fora­ mine in fundo, unde ablutiones in cisternam deflui poterint, — (2) potest esse fenestra in muro constructa, cum pelvi praedita, ubi ablutiones per murum ope aquaeductus efferuntur, — (3) potest esse simplex fossa lateribus vestita 1416 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. petra movibili contecta quae cum annulo in medio aptato moveri potest. Sacra­ rium potest esse in sacristia vel retro altere maius, vel etiam alibi in ecclesia, loco remotiore a conspectu populi (De Amicis p. 41). b. Sacrario uti debemus: (1) ibi inmittenda est aqua, quae usurpata est ad primum per clericum in maioribus constitutum lavanda linteamina et cor­ poralia, — (2) aqua parvi vasculi qua sacerdos digitos post distributionem Eucharistiae lavare debet, — (3) aqua qua olea sacra a digitis abluta fuere, — (4) aqua consecrata, quae remansit ex Baptismo, — (5) si Hostia ceciderit in terram, locus mundari et aliquantulum abradi debet, aqua et pulvis abra­ sionis in sacrarium proiici debet (Rubr. de defectib. X, 15), — (6) vomitus post communionem, si species non appareant, stuppis sumi debet stuppaeque com­ burendae, cineres vero in sacrarium mittendae (ibid. X, 14) — (7) Sanguis Christi effusus in linteamina vel vestes quae lavari debuerunt aqua quae tota in sacrario fundenda erit (ib. X, 12), — (8) si Sanguis non posset sumi, in panno, linteo vel stuppa servetur, donec species vini desiccatae fuerint, tunc stuppa comburatur et mittatur in sacrarium (ib. X, 6). 3°. De labro aquae lustralis seu benedictae. Intelligitur labrum stans ad portam ecclesiae vel alibi, non situla seu vasculum (secchiolina). Aevo antiquo Christianorum magna labra, immo fontes exstabant in atrio basilicarum, ubi fideles manus lavabant ad puritatem animi significandam, labra tamen aquae non inde originem ducunt, sed probabiliter ab aspersione populi ante Missam dominicalem, quando etiam tota ecclesia lustrata est aqua benedicta, immo totum monasterium omniaque eius aedificia. Labra inde a saec. IX-o constructa sunt, ut etiam aliis diebus fideles seipsos aspergere benedicereque possint, nam domi iamdudum mos erat aquam benedictam asportare eaqüe devote uti. An­ tiquissima labra aquae orta sunt aevo Romanistico, erantque saepenumero solum recessus cavi in pariete templi, cito tamen etiam lapideae cupae cum stipite provisae construi coeperunt quae dein decursu saeculorum magis magisve baptisteriis adsimilatae fuerunt. Aqua sancta saltem hebdomatim mu­ tanda est. f) De abaco. 1°. Abacus erat penes Romanos antiquos mensula rectangularis ad osten­ tationem luxus comparata, nomen hoc et alia: mensa, credentia occurrunt in Caerem. episcop. (I. L c. 12, 19), Missale vocabulo « credentia « utitur (Rit. celebr. II, 5) vel « fenestella seu parva mensa » (Rubr. gen. XX.). In Ordinibus Romanis occurrit denominatio « oblationarium. » penes auctores medii aevi analoge ad VT nomen « mensa propositionis. » 2°. Abacus est praescriptus, debet stare in parte Epistolae in presbyterio, prope altare, debetque cooperiri linteamine albo, ita ut mensulam undequaque circumdet usque ad terram. Pro Missa sollemni ibi ponitur calix paratus, am­ pullae vini ct aquae, manutergium, bacile ad lavandas manus, lectionarium. ibi ponuntur candelabra acolythorum. g) De organo et aliis instrumentis musicis. 1°. Historia. Organon in versione Septuaginta VT nomen est genericum instrumentorum musicorum, tamen iam aevo antiquo nomen « organum » in .> νθ· - «-I » 13Mil·’ϊ* ■· KRFLMJ·^^* · B) Loca sacra. 1417 usu fuit penes Romanos, (pii sic appellebant « hydraulim n sen organum cuius folles (mantice, Balg, fujtatô) ope aquae inflati sunt. Etsi hoc organum optime notum erat, nemini fidelium in mentem venit cius usus in ecclesia, sicut nec alia instrumenta musica eo tempore unquam adhibita sunt. Organum solum in Occidente adhibitum fuit aevo Carolingien, a. 757 rex Pippinus accepit organum ab imperatore Constantino Copronymo donatum, a. 787 vero Caro­ lus Magnus auctus est munere organi ab imperatore Michacle missi. Ad exemplar horum organorum prima organa construi coeperunt, quae decursu medii aevi satis inhabilia fuere. Saec. XV-o dein emendata et ad usum aptiora facta ubique in tota Europa divulgata sunt. 2°. Leges organi, a. Organum est « solemne instrumentum musicum liturgicum Ecclesiae latinae », intelligitur organum classicum seu tubulatum, sic iuxta Instructionem S. C. Rituum de musica sacra et sacra liturgia diei 3. sept. 1958 (AAS 1958, 630-663, allegatur siglo Instr, mus. 1958, iuxta numeros cur­ rentes documento appositos). Organum priusquam in usum deducatur, rite sit benedictum, et qua res sacra, omni diligentia custodiatur (Instr, mus. 1958, n. 62), benedictio organi habetur Rit. Rom. tit. IX. c. 8,2. b. Loco organi adhiberi potest (1) harmonium, « hac quidem condicione ut vocum qualitate et sonitus amplitudine sacro usui respondeat », — (2) orga­ num electrophonicum vero solummodo « inter actiones liturgicas ad tempus tolerari potest, cum opes non suppetant ad organum tubulatum... accedat opor­ tet explicita ordinarii loci licentia » (Instr, mus. 1958. n. 63-64). c. Usus organi vel harmonii vetatur: (1) tempore Adventus, Quadragesimae et Passionis, Feriis Quatuor Tempor. Septembris et in omnibus oiRciis et Missis defunctorum (Instr, mus. 1958. n. 81). — (2) Exceptiones sunt: Dom. Laetare et Gaudete, Missa chrismatis et vespertina in Coena Domini usque ad finem « Gloria in excelsis ». Licitus est usus in Missis et Vesperis solummodo ad cantum sustentandum (ib. n. 83. b. c.). — (3) Cetera instrumenta musica prohibentur iam inde a Dom. Septuagesimae (ib. n. 82). — (4) Triduo sacro prorsus vetitum est usus organi et harmonii, sine ulla exceptione et non obstante quacunque contraria consuetudine, etiam in piis exercitiis (ib. n. 84), a media nocte Fer. V. Coenae Domini usque ad « Gloria in excelsis » Vigiliae paschalis. — (5) Festis de praecepto et patroni principalis, anniversarii dedi­ cationis et in sollemnitate extraordinaria permittitur usus organi ct instrumen­ torum musicorum, excepto Triduo sacro (ib. n. 83 a.). — (6) Liturgicum silen­ tium fidelibus debite explicari debet, iisque temporibus etiam lex de altaribus non ornandis sedulo observanda (ib. n. 85). d. Non licet organo comitari cantum praefationis ct orationis Dominicae (CRit d 4009), item prohibetur comitari passionem (d 4044,1). cantum lamenta­ tionis et responsoriorum Triduo sacro (d 4111,1 et 4156 hucusque, nunc etiam Instr, mus. 1958. n. 84). 3°. Leges de instrumentis musicis, a. Instrumenta licita praeter organum et harmonium: in actionibus liturgicis, diebus praesertim solemnioribps, alia quoque instrumenta, in primis illa, quorum chorda parvo fricata arcu sonant (strumenti ad areo, Streichinstrumente, vonôs hangszerek), adhiberi possunt una cum organo vel sine. Vetita sunt instrumenta (piae ex communi indicio et usu profanae tantum musicae conveniunt (Instr, mus. 1958. n: 68 et 70). — b. Principia de usu instrumentorum: (1) Usus instrumenti cuiuscunque quam 90 - Rad6, Ench. Liturgicum. 1418 ». HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. maxime perfectus esse debet, « melius erit proinde concentum instrumentorum (sive unius organi, sive aliorum instrumentorum) penitus omittere, quam inde­ core peragere » (Instr, mus. 1958. n. 60 a). — (2) Sonitus talium instrumen­ torum gravitate et religiosa castitate eliciatur ut omnis profanae musicae clan­ gor evitetur et fidelium pietas foveatur (ib. n. 68. b). — (3) Ordinarii sedulo vigilent (n. 69). 4 . Leges de instrumentis et machinis automaticis. a. Absolute vetatur in actionibus liturgicis et piis exercitiis usus autoorgani, grammophonii, radiophonii et magnetophonii, usus licitus est etiam in ecclesiis ad audiendam vocem Summi Pontificis vel aliorum oratorum sacrorum, vel ad cantum dirigendum et instituendum (ib. 71). — b. Uti licet instrumentis « amplificatoribus » (Schallverstarker, hangerosito), ad amplificandam vocem celebrantis vel commenta­ toris vel aliorum qui vocem edere possint (ib. n. 72). — c. Licet actiones liturgicas vel pia exercitia ope radiophoniae et televisions diffundere (1) cum expressa licentia ordinarii, — (2) cantus et musica ipsaque celebratio liturgiae digna et conformis sit, — (3) machinae ne adducantur in presbyterium, si fieri potest, — (4) Missae auditio et visio non sufficit ad satisfaciendum praecepto (Instr, mus. 74-79). h) De campanis. 1°. Historia, a. Nomina campanae: (1) signum, quia cum eis ad horas officii divini, ad Missam signa dabantur, ut Walafridus Strabo dixit: « Simpli­ citer signa vocantur, quia eorum sonoritate quibusdam pulsibus excitata signi­ ficantur horae, quibus in domo Dei statuta celebrantur officia » (De exord. et increment, c. 5). — (2) Campana nuncupantur autem a regione Campaniae, quae aevo antiquo celeberrima fuit a metallo ibi effosso, « campana » ergo idem vult dicere ac « aes », quo nomine quandoque etiam appellantur campanae. — (3) Nola nomen campanae. iam non oritur a nomine huiusmodi civitatis, sed a vocabulo Celtico α nell » aut « noli » quod significat « sonare. » — (4) Item c lingua Celtica oriundum est nomen clocca, Hibemice « clog, » Germanice « Clocke ». — (5) Nomen tintinnabulum nunc campanulam significat, sed aeta­ te superiore etiam campanae sic vocabantur, nomen enim ter occurrit in bene­ dictione campanae. — (6) Scilla, inde Germanicum « Schelle », parviorem Cam­ panam significat, qua praecipue monachi ad capitulum et reficiendum con­ vocati sunt. b. Originem Campanarum in Occidente inveniri certum est, probabiliter iam saec. V. A. 515 diaconus Carthaginensis Ferrandus scripsit abbati Eugippio, fundatori monasterii Castri Lucullani prope Neapolim: « ...sonoram ser­ vire campanam beatissimorum statuit consuetudo sanctissima monachorum » (Eisenhofer I. 390). Primae campanae vere exiguae fuerunt, sic e. gr. campana • S. Patricii » (Mus. Dublinense) e saec. VI. tantum 15 cm. altitudinem habet. c. Inde a saec. XI-o campanas semper maiores fundebant, campana a. 1258 fusa prb cathedra! i Friburgcnsi iam 1.90 m. alta est. Etiam numerus crevit campanarnm in singulis ecclesiis, consuetudines monasticae saepe loquuntur de · signo maiore. » (= campana maiore), de « signo minore » ct de « classi » seu « classico ». qua voce sonus vocatus est omnium simul campanarum unius ecclesiae. d. In Oriente loco campanarnm « semanthron » in usu fuit, i. e. tabula B) Loca sacra. 1419 lignea vel metallica ope mallei pulsata. Ante inventionem campanarnm etiam in Occidente usitata fuit, nunc quoque in usu est qua « crepitaculum » seu • tabula » Triduo sacro. 2°. Sensus symbolicus campanarum. Amalarius multa habet de symbolismo campanarnm, breviter talia dicit: « Praedicationem quam significat clangor tubarum (= sc. in Veteri Testamento), Hieronymo exponente, signat signum quod in nostra ecclesia reboat... Vas metalli aeris ora significat, ut diximus, praedicatorum, ferrum interius linguam eorum, per funem intellegimus mensu­ ram nostrae vitae » (Lib. officialis III. c. 1,4.5 ed. Hanssens 11,258 s.). Functio­ nes campanae melius describuntur a versibus quibusdam campanis medii aevi insculptis, e. gr. : « Vox mea, vox vitae, voco vos ad sacra, venite! ' Laudo Deum verum, plebem voco, congrego clerum, 1 Defunctos ploro, nimbum fugo, festa decoro » (Righetti I, 379). 3°. Consecratio campanae. Sicut pleraque sacramentalia maiora, etiam consecratio campanae saec. IX. incoepit celebrari. Cf. S. Benz, LfThK IV (I960) 966. a. Ecclesiae intentio optime resumitur a Durando: « Benedicitur campana. ut (1) per illius tactum et sonitum fideles invitentur ad praemium et crescat in eis devotio fidei, (2) fruges, mentes et corpora serventur, (3) procul pellantur hostiles exercitus et omnes insidiae inimici, (4) fragor grandinum, procella tur­ binum, impetus tempestatum et fulgurum temperentur infestaque tonitrua et ventorum flamina suspendantur, spiritus procellarum et aereae potestates pro­ sternantur et (5) ut hoc audientes confugiant ad sanctae matris Ecclesiae gre­ mium, ante sanctae Crucis vexillum n (Rat. div. off. 1. I. c. 4,2). b. Praeparatio consecrationis incipit cum recitatione septem Psalmorum selectorum, Primus (Ps (50) et ultimus (Ps 129) sunt poenitentiales, nam anima pura requiritur ut effectus consecrationis percipi possint, psalmus secundus (Ps 53) est imploratio auxilii divini contra inimicos, tertius (Ps 56) exorat Deum in media persecutione plenus fiducia, Ps 66 (quartus) invitat omnes gentes ad celebrandum Deum, quintus et sextus (Ps 69 et 85) suffragium petunt Domini in rebus adversis. c. Psalmi dicuntur ante campanam ita suspensam, ut commode queat intus ct extus tangi, circuiri; pontifex sedet ante campanam in faldistorio, dum Psalmi recitantur. Dein sequitur campanae ablutio, Baptismus symbolicus. (1) Pontifex primum benedicit more solito aquam ct salem, dein sine mitra stans dicit orationem qua aquam specialem ad consecrandam campanam bene­ dicit (« Bene f dic Domine hanc aquam »), commiscet sal cum aqua et dicit orationem solitam aquae benedictae (« Deus invictae virtutis auctor d). — (2) Hac dicta accepta mitra, incipit lavare campanam cum dicta aqua, et mi­ nistri prosequuntur hoc opus, lavantes eam totaliter exterius ct interius, dein­ de campanam abstergunt cum linteamine mundo. Interim recitantur Psalmi laudativi Ps. 145-150. d. Actus secundus est unctio campanae. (1) Prima unctio fit a Pontifice mitrato qui pollice dexterae manus ungit de oleo sancto infirmorum ab extra campanam in signum Crucis nihil dicendo, dein deposita mitra dicit orationem (a Deus qui per beatum Moysen »), quae oratio apte exprimit functiones cam­ panae: sanctificata enim fideles invitat ad praemium, procul pellit omnes ini­ micos et tempestates, ut omnes inimicae potestates fugiant ante s. Crucis in ea depicto vexillo. — (2) Sequitur secunda, prolixior unctio; pontifex inchoat 1420 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. ant. « Vox Domini super aquas multas », et chorus earn prosequitur, Ps. 28. subiiciendo. Pontifex interim cum mitra stans facit septem Cruces exterius de oleo sancto infirmorum super campanam, interius autem de sancto chrismate quatuor, ad singulas unctiones repetendo formam α Sancti | ficetur et conse I cretur ». Dein stans dicit sine mitra orationem (« Omnipotens, sempiterne Deus, qui ante arcam foederis n), in qua Deum precatur, α ut quicumque ad sonitum eius convenerint, ab omnibus inimici tentationibus liberi, semper fidei catholicae documenta sectentur. » e. Tertius actus est thurificatio campanae, (piae incensatio non solum indo­ lem lustralem habet, sed etiam venerationis erga campanam consecratam. Pon­ tifex sedens accepta mitra, imponit in thuribulum thymiama, thus et myrrham, thuribulum supponitur campanae, ut totum fumum recipiat, schola interim cantat ant. « Deus in sancto via tua » et Ps. 76. His dictis surgit pontifex et deposita mitra dicit orationem α Omnipotens dominator Christe », ut α dum huius vasculi sonitus transit per nubila, Ecclesiae tuae conventum manus con­ servet angelica. » f. Concluditur consecratio sollemni lectione Evangelii (Lc 10, 38-42) de Maria et Martha, quo efficaciter monemur non turbari erga plurima, sed in ecclesia sedendo ad pedes Domini semper unum necessarium quaerere. 4°. Benedictio campanae Ritualis Romani (tit. IX. c. 9, 11), quae ad usum ecclesiae benedictae vel oratorii inserviat, est breviatio ritus consecrationis. — a. Primum dicuntur septem Psalmi (supra 3°. b.); omissis ablutione et unctione campanae, dicitur oratio post primam unctionem Pontificalis (« Deus qui per beatum Moysen »), dein — b. aspergitur aqua benedicta circumeundo campa­ nam, et similiter thurificatur, chorus dicit ant. « Asperges me » et « Dirigatur oratio mea », c. dicitur oratio conclusion Pontificalis « Omnipotens domina­ tor Christe ». 5°. Leges cultuales de sonitu campanae cf. supra De Eccl. orante F. 7. a. b. c, — Addenda sunt ex Instruet. S. C. Rit. de musica et s. liturgia 3. sept. 1958, sequentia, a. Campanularum ludus (carillon, Glockenspiel), quo variae eduntur cantilenae et concentus, ad usum liturgicum adhiberi nequit, simpli­ citer tantum benedici possunt. — b. Districte prohibetur loco sacrarum Cam­ panarum adhibere qualemcumque machinam vel instrumentum ad campana­ rum sonum mechanice vel automatice imitandum (Instr. 1958. n. 90. 91), usus campanarum electrophonicarum iudicio ordinarii subiiciendus est (CRit d 3. febr. 1951). Cf. J. Schaehen - J. Lederer. Glocke, LfThK IV (1960) 962-5. 3. De dedicatione ecclesiae. In hoc articulo agendum est a) De historia dedicationis, dein narratur b) Descriptio ritus dedicationis ct c) Anniversarium dedicationis ecclesiae, trac­ tatur d) De benedictione ecclesiae, demum e) Dc reconciliatione ecclesiae. a) Dc historia dedicationis. Γ1. Aetate Ecclesiae antiqua, a. Cum iam saec. III. aedificia peculiaria exstabant ad cultum Dei, pie credi potest talem locum aliqua sollemnitate Deo dicatam fuisse, sed nullum habemus documentum de tali actu. Ex a. 335 me­ moratur dedicatio ecclesiae Tyri per episcopum Paulinum, de qua refert Euse- B) Loca sacra. 1421 bins (Hist. eccl. X, 3), quae facta fuit sine ullo ritu speciali, evidenter contio sacra prolata est, dein primum sacrificium Missae. — b. Iam saec. IV. accedit reconditio reliquiarum, quae virtutem sanctificandi locum habere aestimabatur. At reconditio huiusmodi non censebatur necessaria, adhuc a. 538 Vigilius Papa Profuturo episcopo Bragensi scribebat non esse necessarium « aquam exorcizatam iactarc » in ecclesia, si non habeantur « sanctuaria » i. e. reliquiae, « quia consecrationem cuiuslibet ecclesiae, in qua sanctuaria non ponuntur, celebri­ tatem tantum scimus esse missarum, n Si vero adsint reliquiae, tunc « earum depositione et missarum sollemnitate reverentiam sanctificationis accipiet » (PL 69. 18). 2°. Aetate media incipiente usque ad saec. VIII. duplex ritus dedicationis viguit, unus secundum Ordinem Romanum, alter typi Gallicani. a. Ritus Romanus duplici actione consecravit ecclesiam: reconditione reli­ quiarum et celebratione Missae (cf. Leroquais, Pontificaux mss I, 26-27): « Pri­ mitus episcopus vadit ad ecclesiam, ubi reliquiae sunt positae, quae reconden­ dae sunt in novam ecclesiam, et facit ibi letaniam. Ipsam expletam dat ora­ tionem hanc: ’Aufer a nobis quaesumus iniquitates nostras’. Postea ponat episcopus reliquias in patena et porrigat eas presbytero in ulnas super syndonem quam habet in collo ligatam et cooperiat ipsas et exeunt canendo ant. Cum iocunditate exibitis. Finita oratione ’ Deus qui in loco tuae dominationis suscipiat ipsas reliquias a presbytero et portet eas cum letania ad altare et antequam recludantur, ponat chrisma intus in confessione per angulos quatuor in cruce, dicendo: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Deinde ponat tres portiones corporis Domini intus in confessione et tres de incenso reclu­ duntur in confessione et dum recluduntur, canunt ant. ’ Sub altare Dei sedes accepistis ’, et ponat tabulam. Deinde liniat eam cum calce quae antea fuerat praeparata et faciet crucem desuper cum chrisma dicendo: In Nomine... et tunc vestitur altare. Hoc peracto cantet schola ant. ad introitum et conplctur missa in ordine suo. » Hic est ritus Ord. Rom. XLIL (Andrieu IV. 1956. 397-402). b. Ritus Gallicanus dedicationis multo prolixior est (Leroquais, Pontii. mss I. XCIV-XCVII ct 25-26): « Antequam pontifex introeat in ecclesiam, illuminen­ tur 12 candelae per circuitum ecclesiae, et cum venerint ad ostium ecclesiae, (episcopus) ter percutieris superliminare de cambota (= baculo) suo, dicit antiphonam. Tollite portas, principes, vestras » ct tunc fit dialogus sicut in Pontificali Romano. « Intrantes dicunt: Pax huic domui. Deinde incipit clerus letaniam. Et sequitur oratio ista: ’Magnificare Domine Deus noster in sanctis tuis ’. Deinde incipiat pontifex de sinistro ab oriente scribens per pavimen­ tum cum cambota sua ABCturium (= abecedarium). Inde benedicat salem et aquam cum cynere myxto. » Ter aspergit pontifex ecclesiam ab intus, interim clerici deforis aspergunt ecclesiae parietes. Orationes autem sunt: « Deus qui loca nomini tuo dicata sanctificas... » Exinde benedicitur et consecratur altare orationibus: « Deprecamur misericordiam tuam... Deus omnipotens in cuius honore hoc altare, n Praefatio autem consecratoria est: « V.D. ut propensiore cura et adtentiori famulatu. » Dein benedicuntur tabulae quibus sepulchrum clauditur, linteamina, utensilia, corporalia ct patena cum calice. — « Deinde vadunt ad locum ubi cum reliquiis praeterita nocte cum vigiliis fuerint et elevantes in feretro cum honore et laudes Deo decantando, eum crucibus et thuribulis et luminibus multis venientes ante altare. Extenso velo inter eos 1422 XI. lilEROTOPOLOGlA, PARAMENTICA. et populo, recondet ipse pontifex manu sua ipsas reliquias in locum altaris, canentes antiphonam: Exultabunt sancti, o Deinde episcopus revertitur in sacrarium, ibi pontificalia paramenta accipit, et cantatur Missa. — Recte dici­ tur Gallicanum ritum voluisse imitari baptismum his ritibus: consignationi congruit scriptio duplex alphabeti in forma Crucis, aspersio imitatur Baptismi actum, item unctiones. c. Ritus Franco-Romanus. Leroquais (Pontif. mss I, XCVII) refert, quod e manuscriptis Pontificalibus saec. IX-i undecim manuscripta proferunt dedi­ cationem ecclesiae, quinque exclusive ritum Gallicanum, ac si nihil tempore Caroli Magni de introductione ritus Romani actum fuisset, sex alia autem primo describunt ritum Gallicanum sine ulla denominatione, postea totum ritum Romanum exhibent cum inscriptione: α Incipit ordo quomodo in sancta Romana ecclesia reliquiae conduntur. » Pontifex quisque potuit sic eligere ritum qui ei magis placuerit. Saec. X. dein incoepit fusio duorum rituum, quibusdam in locis duos ritus continenter persolvebant, in aliis autem ritus immixti sunt. Ita factum est, quod in Pontificali Romano-Germanico saec. X-i iam fere hodiernus ritus apparet. d. Durandus saec. XIII. exeunte introduxit septem Psalmos poenitentiales, n Veni Creator, » et sic ritus hodiernus perfecte habebatur. b) Descriptio ritus dedicationis ecclesiae. Ritus hic — prolixissimus inter omnes ritus liturgicos — constat duplici actu praeparatorio (1°.), dein tribus actibus absolvitur. Primus actus est pos­ sessio (= presa di possesso, Besitzergreifung) ecclesiae dedicandae nomine Christi, qua aedes subtrahitur profano usui (2°.); dein est actus secundus: ecclesiae consecratio, qua ordinatur ad usum sacralem Dei (3°.); tertius de­ mum actus est dedicatio quae fit locatione reliquiarum, consecratione altaris et prima celebratione Missae (4°.). Γ. Praeparatio dedicationis. Fit duplici actu: vigilia ante reliquias nocte praecedente et recitatione septem Psalmorum summo mane diei dedicationis. a. Vigiliae coram reliquias. Reliquiae pro altari consecrando ponuntur in honesto ct mundo loco vel sub tentorio ante fores ecclesiae consecrandae cum duobus candelis ardentibus. Clerus sero ante diem dedicationis recitat tres Nocturnos e de Communi plurimorum Martyrum sine nomine expresso » (CRit d 2886). Cf. infra 5°. b. (1). b. Mane septem Psalmi poenitentiales dicuntur coram reliquiis ab episco­ po et clero, pontifex interim induit amictum, albam, cingulum, stolam et plu­ viale albi coloris, mitram simplicem, baculumque sumit in sinistra manu. c. Psalmis expletis se recipiunt ante fores ecclesiae, ubi supra faldistorium pontifex procumbit, et recitantur Litaniae, ut in Pontificali. 2°. PRIMUS ACTUS: Possessio. Ecclesiae consecrandae possessio fit pri­ mum per possessionem negativam i. e lustrationem deforis factam, dein secundo per possessionem positivam, quae possessio demum obsignatur. a. Possessio negativa. Lustratio deforis peracta. (1) Episcopus surgens post I uanias more solito benedicit aquam, deinde (2) prima vice circuit ecclesiam. Incipiens ant « Asperges me Domine n schola prosequente, praecedentibus duobus acolythis cum candelis accensis, mitratus circuit ecclesiam, incipiendo i dextera eius parte, interim continue aspergendo deforis parietes ecclesiae, B) Loca sacra. 1423 semper dicens; a In nomine t Patris et f Filii et I Spiritus Sancti. » Schola interim cantat Resp. I. a Fundata est domus Domini super verticem montium » ex Is 2,2 desumptum; expleto circuitu, ante ostium ecclesiae, depositis mitra ct aspersorio, cantat orationem, epia precatur, ut in hac domo semper fiat purum servitium et perfecta libertas. Recepta mitra dein percutit ostium clausum dicendo: α Attollite portas, principes, vestras », diaconus intus stans interrogat: a Quis est iste rex gloriae?, pontifex autem respondet: « Do­ minus foriis et potens, Dominus potens in praelio. » — (3) Secunda vice simi­ liter ad dexteram prodiens fit aspersio, canitur Resp. 2. « Benedic Domine, do­ mum istam » ex oratione Salomonis (2 Par 6,2. 21. 36), pontifex autem in oratione 2. orat Deum, ut vinculum caritatis sub unius pontificis regimine unum gregem contineat. — (4) Tertia vice circuit dein ecclesiam, nunc ad sinistram incipiendo, interea canitur Resp. 3. « Tu Domine, universorum, » quod est precatio sacerdotum VT aevo Machabaeorum templum antiquum ab exeeratione mundantium (2 Mach 14, 35-36), oratio 3. efflagitat bonum successum lustrationis, ut fiat fugatis daemonibus angeli pacis ingressus. b. Possessio positiva. Fit in ecclesia ipsa. (1) Antequam intraret pontifex. facit Crucem super liminare in ostio cum inferiore parte baculi dicens: « Ecce Crucis signum, fugiant phantasmata cuncta! » et prima vice profert salutatio­ nem antiquitate venerandam: «Pax huic domui! » — (2) Dein intrat episco­ pus in ecclesiam solus cum ministris, clero et caementariis, sensus huius in­ gressus annuntiatur antiphonis interim cantatis: « Pax aeterna ab Aetemo huic domui » et « Zachaee festinans descende » : in persona enim episcopi ipse Christus Dominus, minister principalis omnis actus liturgici intrat in templum. — (3) Pontifex deinde procedit in medium ecclesiae, ibique intonat « Veni Creator » schola prosequente et sine mitra procumbit in faldistorio. Dein dicuntur Litaniae omnium Sanctorum; pontifex accepta mitra genuflectit in faldistorio, terque dicit invocationem specialem cum signis Crucis. Conclu­ ditur supplicatio haec cum duabus orationibus (sine mitra) « Praeveniat » et « Magnificare ». c. Obsignatio possessionis fit per ritum delineationis Crucis in pavimento ecclesiae. Clericus enim iam inter cantum « Veni Creator » aspersit pavimen­ tum ecclesiae in medio cinere, in modum Crucis, faciendo duas lineas ex cinere, pontifex nunc extremitate baculi sui scribit in his duabus lineis alpha­ betum Graecum, dein Latinum, distinctis litteris super cineres. Scriptio alpha­ beti in formam Crucis decussae (X) signum fuit antiquum possessionis, christianisque eo magis placuit, quia forma haec repraesentavit litteram Craccam α X n, qua nomen sanctissimum Christi incipit. Christus nunc iam dominus est huius domus, quod signanter exprimitur hoc ritu. Cantus concomitans est « Bene­ dictus » cum ant. « O quam metuendus ». 3°. ACTUS SECUNDUS: Consecratio ecclesiae. Domus nunc iam subtracta est profano usui, restat solum eam ordinare ad finem sacralem. Haec ordi­ natio duplici fit actione: negativa, i. e. lustratione intus peracta et positiva, i. c. praefatione consecratoria. a. Consecratio negativa: lustratoria intus peracta. (1) Pontifex mitra et baculo depositis spatio congruenti genu flexus versus altare intonat: « Deus in adiutorium... », chorus complet cantum, qui fit ter per gradationem liturgicam, vocem semper elevando. — (2) Dein fit praeparatio aquae lustralis specialis, nuncupata « aqua S. Gregorii ». Tres fiunt exorcismi (cum mitra): 1424 XI. H1EROTOPOLOG1A, PARAMENTICA. salis, aquae, cinerum, unumquemque exorcismum sequitur oratio (sine mitra) dein fit commixtio trium elementorum, postea benedicitur elementum nobi­ lissimum, nimirum vinum, sine exorcismo, et mittitur in aquam benedictam. Sensus symbolicus huius mixtionis est see. Durandum: « Quatuor sunt, quae inimicum expellunt. Primum est lacrimarum effusio, quae per aquam (sc. signi­ ficatur). Secundum est spiritualis exultatio, quae per vinum. Tertium est natu­ ralis discretio, quae per sal. Quartum profunda humilitas, quae per cineres significatur » (Rat. div. off. 1. I. c. 7, 8). — (3) Benedictio completur per pro­ lixam orationem: «Sanctificare per verbum Dei, unda caelestis» e verbis e S. Ambrosio selectis, in qua Deo supplicatur, quod imbrem gratiae super hanc domum cum abundantia suae benedictionis effundat. — (4) Lustratio ecclesiae incipit aspersione altaris. Pontifex mitratus inchoat ant. « Introibo ad altare Dei », schola prosequitur cantum antiphonae, quae post unumquemque ver­ sum Ps. 42 (Judica) repetitur. Pontifex interim cum pollice dexterae manus intincto in aquam S. Gregorii facit Crucem in medio altaris, in mensa, et in quatuor cornibus seu angulis altaris, dicens post hanc lustrationem orationem (« Singulare illud propitiatorium »). Dein septies circuit altare, aspergendo stipitem altaris, interim cantus resonat « Asperges me » cum Ps. Miserere. — (5) Deinde fit lustratio parietum ecclesiae: Pontifex ter circuit cum mitra eccle­ siam interius, incipiens retro altare maius, procedit ad dexteram partem, asper­ git parietes a parte inferiori, interim cantatur ant. « Haec est domus Domini » cum Ps. 121. Deinde pontifex secundo circuit ecclesiam, aspergens parietes eius in medio, circa altitudinem sc. faciei suae, interim cantatur ant. « Exsurgat Deus » cum parte Ps. 67. Demum tertio circuit ecclesiam, nunc incipiens a sinistra parte, aspergendo parietes in alto, et interim cantatur ant. « Qui habi­ tat in adiutorio Altissimi » cum Ps. 90. Quo facto aspergit pavimentum eccle­ siae per medium, incipiens ante altare maius usque ad portam principem, deinde per transversum de uno pariete ad alteram redeundo. Interea canitur ant. « Domus mea, domus orationis » dein ant. 2. « Domine, dilexi decorem domus tuae » et ant. 3. « Non est hic aliud, nisi domus Dei. » b. Consecratio positiva: praefatio consecratoria. Haec praeceditur duabus orationibus, (« Deus qui loca nomini tuo dicanda » et « Deus sanctificatio­ num »), (piae iam in Gelasiano leguntur (Wilson p. 133), quarum secunda dein transit in praefationem, quae primum in Pontificali Romano-Germanico saec. X. continetur. Praefatio haec enixe rogat Deum, ut descendat in hanc suam eccle­ siam, ut « quotiescunque in hac domo tua sanctum nomen tuum fuerit invo­ catum, eorum, qui invocaverint, a pio Domino preces exaudiantur ». Exstaticis verbis dein Deus collaudatur: « O beata et sancta Trinitas, omnia peror­ nans, beata maiestas Dei cuncta continens, sancta manus Dei omnia sancti­ ficans, » ut hanc ecclesiam consecrare dignetur, ideo, ut « omnes qui hoc templum beneficia iuste deprecaturi ingrediuntur, cuncta se impetrasse laetentur. » 1°. ACTUS TERTIUS: dedicatio fit post consecrationem eo, quod ecclesia et altare etiam Sanctis dicatur et sub eorum tutela sistitur. Quod fit per loca­ tionem reliquiarum, dein consecratione altaris Sanctis in eo reconditis dedicati, demum per primam celebrationem SS. Sacrificii in altari ecclesiaque recenter dedicatis. a. Locatio reliquiarum. (1) Actus praeparatorius est, quod pontifex ante altare ex aqua S. Gregorii facit maltam seu caementum, id statim benedicens «a Fil B) Loca sacra. 1425 (u Summe Deus »). — (2) Dein iit processio aci locum ubi reliquiae asservantur. Coram reliquiis pontifex stando sine mitra dicit orationem: «Aufer a nobis quaesumus », et iit veneratio s. reliquiarum per cantum quatuor antiphonarum et invitatorii (Ps 94). — (3) Processio dein fit hoc ordine: duo ceroferarii, Crux procession alis, clerus, sacerdotes portantes feretrum cum reliquiis, iuxta eas thurifer continuo eas incensans, ante reliquias incedant aliqua intortitia. Sic circumeunt exterius totam ecclesiam, cantando « Kyrie eleison ». — (4) Ante ingressum in ecclesiam pontifex sedens ante ostium ecclesiae populo sermonem profert, in quo momentum et sensum ecclesiae extollit, nam « locus est salutis portus naufragantibus... hanc beneficia petituri adeunt», fidelesque ad decimas solvendas exhortatur. Episcopus dein certior redditur, quo pacto ecclesia susten­ tari queat. Dein (5) immediate ante ingressum pontifex profert orationem « Domum tuam quaesumus, Domine, clementer ingredere », quod fit per in­ troitum episcopi, Christum repraesentantis, qui chrismate prius in modum Crucis ecclesiae ostium signat, ut « porta sit benedicta... introitus salutis, et pacis, » dein intus portatur feretrum, sequuntur clerus et populus, pontifex autem intonat ant. « Ingredimini Sancti » quae cantatur, dum ingrediuntur ecclesiam. — (6) Cum pervenerint ad altare, feretrum prope id deponitur, pon­ tifex mitratus ante altare incipit ant. « Exsultabunt Sancti n, quae cum Ps. 149 canitur, postea dicit orationem: « Deus qui in omni loco dominationis ». Haec actio introducit (7) ipsam reconditionem reliquiarum: pontifex confessionem i. e. scpulchrum in quatuor angulis chrismate linit signum faciendo Crucis, dein recondit vasculum reliquiarum in sepulchro, et inchoat ant. « Sub altare Dei sedes accepistis »; inter cantum a schola exeeutum thuri ficat reliquias. Cantu finito — cum mitra — accipit tabulam quo claudi debet confessio, et dextera sua in medio tabulae quinquies format signum Crucis cum chrismate, mox eam linit cum caemento et claudit sepulchrum. Intonat dein ant. « Sub altare Dei audivi voces occisorum », dicitur oratio, caementarii cum caemento firmant ipsam tabulam, super quam ultimo pontifex iterum quinquies format signum Crucis cum sancto chrismate. Statim sequitur nunc: b. Consecratio ipsius altaris. (1) Primum fit lustratio altaris per thurificationem pontificis mitrati, inter cantum ant. « Stetit angelus iuxta aram tem­ pli », postea dicit orationem « Dirigatur Domine, oratio nostra. »). Dein reassumpta mitra, sedet et ministri extergunt mensam altaris cum linteo mundo, mox pontifex thurificat super illam in modum Crucis, in medio et in eius quatuor cornibus. Quo facto, pontifex iterum incensum ponit et benedicit, et sacerdos unus inter totum actum consecrationis continue circuit altare id incensando. Pontifex intonat ant. a Dirigatur Domine, oratio mea » et mitratus accipit a praedicto sacerdote thuribulum et circuit ter altare ad dexteram continue thurificando. — (2) Nunc sequitur consecratio: pontifex inchoat ant. « Erexit Jacob lapidem », quae a schola cum Ps 83 canitur, interim pontifex cum oleo catechumenorum quinque Cruces facit in medio et quatuor cornibus mensae, formam ad singulas repetens (« sanctificetur »). Dein iterum imponit et benedicit thus et semel circuit altare ad dexteram thurificando. Interim denuo canitur Resp. u Dirigatur Domine, oratio mea », restituto sacerdoti continue thurificanti thuribulo, dicit orationem (« Adsit Domine, misericordiae tuae ineffabilis pietas »). Tota actio repetitur inter cantum ant. « Mane surgens Jacob » et Ps 91, sc. unctio fit secundo quoque et dicitur oratio (« Adesto Do­ mine » et « Omnipotens sempiterne Deus, altare hoc »). Tertio dicitur ant. « Unxit te Deus, Deus tuus » cum Ps 44., et tertio fit unctio, sed nunc iam 1426 XI. IHEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. cum 5. chrismate, et dicitur sine mitra oratio (α Descendat quaesumus Domine). Quarto inter cantum ant. « Sanctificavit Dominus taberna­ culum suum » et Ps 45 pontifex mitratus peragit unctionem totalem men­ sae, fundit et spargit oleum catechumenorum et chrisma pariter super altare, illud manu dextera confricans, liniens et perungens. Demum laudatur altare consecratum ant. « Ecce odor filii mei » et Ps 86, et etiam oratione α Lapidem hunc ...ad suscipiendum populi sui vota et sacrificia ». — (3) Fit consecratio parietum ecclesiae. Sanctitas nimirum altaris etiam in parietes redundat, quae spatio suo inter se continent tam grande mysterium gratiae. Inter cantum scho­ lae (« Lapides pretiosi omnes muri tui » ct « Haec est Jerusalem civitas illa magna caelestis », demum « Plateae tuae Jerusalem ») et Ps 147 episcopus inci­ piens a latere Evangelii, duodecim Cruces parietis super quas candelae iam ab initio ardent, chrismate inungit. — (4) His peractis fit in altari sacrificium symholicum thymiamatis. Pontifex mitratus incensat super altare, interim canitur ant. « Aedificavit Moyses altare », qua finita dicitur oratio (a Dei Patris omni­ potentis misericordiam »). Cum alia oratione benedicitur incensum super altare cremandum (« Domine... cui assistit exercitus angelorum ») et aspergit aqua benedicta incensum. Accepta mitra quinque Cruces format ex incenso in medio altaris et quatuor cornibus superimponens his alias Cruces formatas e candela subtili, eas dein incendit, ut cum candelis thus comburatur et cremetur. Altare nunc stat in flammis odoriferis, tres interea antiphonae canuntur: « Alleluia. Veni Sancte Spiritus... Ascendit fumus aromatum... Stetit angelus iuxta aram templi », demum dicitur oratio (a Domine sancte »). Combustis candelis et thure, cineres cum spatulis ligneis raduntur et proficiuntur in sacrarium. — (5) Obsi­ gnatio huius consecrationis fit per praefationem consecratoriam alteram quae Deum exposcit, ut altare α sit illius gratiae, cuius fuit illud, quod Abraham pater fidei ...exstruxit », quale Isaac, dein Jacob erexit, ut heic orantes exau­ diantur, oblata sanctificentur, sitque α mensa caelesti spiritualique convivio praeparata. » — (6) Totus actus consecratorius clauditur ant. « Confirma hoc Deus » et Ps 67, pontifex interim mitratus chrismate sancto Crucem facit in fronte altaris, ut — sicut in subsequent! oratione dicitur — altare placeat Deo atque altare maneat perpetuum. Qua dicta pontifex chrismate inungit coniunctiones mensae et tituli seu stipitis, quatuor angulis quasi illa conjun­ gens, in oratione vero precatur Deum, ut imposita huic altari novo munera sicut sacrificium Melchisedech semper accepta ferre dignetur. c. Dedicatio demum fit per primam celebrationem sacrificii incruenti. (1) Pontifex — si opus sit — benedicit prius tobalea, vasa et paramenta eccle­ siae, unica oratione et aspersione. — (2) Dein ministri vestiunt altare maius et minora, chrismale seu pannum linteum ceratum extendentes super mensam, dein tobaleas, ponentes desuper Crucem, interim canuntur antiphonae et respon­ soria (« Circumdate levitae... Circumdate Sion... Induit te Dominus ») et Ps 62. — (3) In fine, cum iam altaria vestita sunt, ter repetitur veneratio altaris vestiti. Canitur ant. o Omnis terra adoret te Deus », interim pontifex incensat super altare in modum Crucis. Finito cantu tertio repetito, pontifex dicit duas orationes. — (4) Ilis finitis, recipit se iit sacristiam et deponit pluviale, sumit sandalia, dein lotis manibus accipit omnia paramenta pontificalia, albi coloris. Interim ornatur ecclesia, luminaria accenduntur. 5°. Leges cultualcs dedicationis, a. Actus dedicationis seu consecrabo « in actu · constituit festum pro iis qui ecclesiae adscript! sunt, pro clero et pro a • t·MmuniWM·«tlnaMM » « ... « uuvMMMMMMhMHUNM h i>.. iy.j t. B) Loca sacra. 1427 fidelibus. Festum dedicationis ecclesiae i.e. dies consecrationis, est festum Do­ mini (NCR Var. 60). (1) Permittitur dedicatio « de iure omni die, opportunius tamen fit dominicis et festis diebus » (NCR 331). Celebrari potest etiam diebus festis et quidem cum Missa dedicationis, quibus secus Missa votiva I. cl. non esset permissa: ergo SS. Trinitatis, Christi Regis, Cordis Jesu, Immaculatae Conceptionis et Assumptionis BMV., die octavo Nativitatis (1. ian.), et Domi­ nicis etiam I. cl. (NCR 332 coli, cum 328 et 91,1-8.). — (2) Prohibetur dedi­ catio, proinde etiam Missa dedicationis tantum in vigilia et festo Nativitatis, in Epiphania, Ascensione, Corporis Christi, Hebdomada Sancta, Dom. Resur­ rectionis et Pentecost., et in Comm. Omnium Fidelium Defunctorum (NCR 331) . — (3) Die ante dedicationem ieiunium et abstinentia servanda est a con­ secratore et ab iis qui eam petierunt (Pontif. Rom.). — b. Leges officii. Iuxta novas rubricas (NCR Var. 60): (1) ante reliquias Sanctorum in altari ecclesiae consecrandae includendas, si commode fieri potest, celebrentur Vigiliae et cantetur vel dicatur Matutinum cum tribus nocturnis (Laudes ergo iam non), in honorem Sanctorum Martyrum, quorum reliquiae sunt recondendae. Invi­ tentur quoque fideles, ut his Vigiliis participent. Privilegium pro clericis: his vigiliis peractis satisfaciunt obligationi recitationis Matutinum. — (2) Officium diei dedicationis tali modo ordinatur: in ipso die dedicationis dicitur officium de die liturgico occurrenti usque ad Nonam. A Vesperis autem diei dedica­ tionis, dicitur officium de dedicatione ecclesiae, quod protrahitur usque ad Completorium diei sequentis et dicitur ad modum festi I. cl. — c. Missa dedi­ cationis. (1) « Est pars totius ritus consecrationis ecclesiae vel oratorii o (NCR 332) , quod sane vidimus, in ritu Romano antiquo enim tota dedicatio in cele­ bratione Missae constabat. Celebrari ergo debet quoties actus consecrationis iit, Missa haec est votiva I. cl. (NCR 329, a). — (2) Ritus Missae. Textus sumi­ tur semper de dedicatione, prout legitur in Missali Romano. Dicitur Gloria et Credo, (NCR 330. a), orationi Missae dedicationis additur sub unica conclu­ sione, oratio de mysterio vel Sancto in cuius honorem ecclesia vel oratorium est consecratum et nulla alia additur commemoratio, ne privilegiata quidem, (NCR 333), ergo nec de Dom. vel festo I. cl. Color est albus (iuxta NCR 120. , si in cantu celebratur — potest etiam lecta esse — tonus est sollemnis a) (NCR 330. d). — (3) Celebrans Missae est consecrator, per se, nam iuxta Pontif. Rom., si esset consecrator « nimis fatigatus, faciat Missam celebrari per alium sacerdotem. « (Pont. Rom.). — d. Aliae Missae, quae in ecclesia vel oratorio dic consecrationis, expleto ritu celebrantur, possunt dici de Dedicatione, tam­ ipiam votivae I. cl. (NCR 334). c) De anniversario dedicationis superius iam actum est De Eccl. orante G. 1. g. d) De benedictione ecclesiae. 1°. Omnes ecclesiae benedici debent, quae non consecrantur, antea divi­ na officia in ecclesia celebrari nequeunt (can. 1165 § 1). Solummodo ecclesiae cathédrales debent consecrari, ecclesiae collegiatae, conventuales et paroeciales « quantum fieri potest » decent consecrari (ibid. § 3). Solummodo benedici possunt, non autem consecrari ecclesiae « ex ligno, ferro aliove metallo » fabri­ catae (ib. § 4). Omnes aliae ecclesiae possunt consecrari. 1428 XI. UIEROTOPOLOGIA, PARAMENT1CA. 2°. Si ecclesia tantum benedicitur, hoc non debet episcopus peragere, sed quilibet sacerdos de licentia Ordinarii, nec debet servare ieiunium benedicens, sicut minister consecrationis una cum petentibus sibi ecclesiam consecrari (can. 1166 § 2), et potest quolibet die fieri, non sicut consecratio decenter solum dominicis et aliis diebus festis de praecepto (ibid. § 1). 3°. Benedictio ecclesiae habetur Rit. Rom. tit. IX. c. .9, 17. et est abbre­ viabo exiguae molis ritus Pontificalis Romani. a. Sacerdos delegatus vestitus amictu, alba, cingulo, stola et pluviali albi coloris clericis adhibitis procedit mane, praecedente Cruce inter duas cande­ las, ad primariam ecclesiae ianuam, ecclesia intus est vacua et nuda, et pariter altaria nuda, populus autem exclusus. Ibidem dicit capite detecto orationem·. « Actiones nostras. » Dein b. sequitur benedictio ecclesiae deforis facta, inter cantum ant. « Asper­ ges me Domine » et Ps Miserere circumitur ecclesia ct sacerdos cum aspergilio parietes ecclesiae in superiore parte et in fundamentis aqua benedicta asper­ git, et reversus ad ianuam principem, dicit orationem: «Domine Deus, qui licet caelo et terra non capiaris. » c. Dein sequitur ingressus in ecclesiam, bini et bini omnes intrant, Lita­ nias ordinarias decantantes, quae dein absolvuntur in templo, genibus flexis, sacerdos dat specialem invocationem (« Ut hanc ecclesiam... »), postea suppli­ catio pro benedictione concluditur oratione « Praeveniat nos. n d. Sequitur ipsa benedictio interioris ecclesiae: (1) Deus exoratur ad adiuvandum per « Deus in adiutorium meum intende n, quod congruenti spatio ante altare genibus flexis dicitur cum oratione (« Omnipotens... qui sacerdoti­ bus tuis tantam prae ceteris gratiam contulisti »), ut quidquid sacerdos bene­ dicturus est, benedicat et Deus. — (2) Dein intonat sacerdos ant. « Benedic Domine domum istam », et dicuntur Ps 119. 120. 121. — (3) Interim sacerdos semel circuit ecclesiam intus et parietes in parte superiori et inferiori incipiens a parte Evangelii aspergit dicens « Asperges me. » Ad altare reversus dicit orationem: « Deus qui loca nomini tuo dicanda sanctificas. » — (4) His peractis, dicitur Missa de mysterio vel de Sancto, in cuius honorem ecclesia est bene­ dicta, iuxta rubricas, vel dicitur Missa diei cum oratione Titularis. Missa de mysterio vel Sancto habenda est ut Missa votiva II. cl. (NCR 345). e) De reconciliatione ecclesiae. 1°. De violatione seu exsecratione ecclesiae cfr. superius De Eccl. sacri­ ficante F. 3. b. 1°. d. 2°. In genere de reconciliatione ecclesiae lex est : « Ecclesia violata recon­ cilietur, quam citissime poterit, secundum ritus in probatis liturgicis libris descriptos » (can. 1174 § 1). « Si dubitetur, num ecclesia sit violata, reconciliari potest ad cautelam » (ib. § 2), ergo non debet. « Ecclesia violata ob sepulturam excommunicati vel infidelis, ne reconcilietur, antequam cadaver exinde remo­ veatur, si remotio sine gravi incommodo fieri potest » (can. 1175). 3°. Minister reconciliationis ecclesiae benedictae est « rector eiusdem vel quilibet sacerdos de consensu saltem praesumpto rectoris » (can. 1176 § 1), ideo, ut quam citissime reconciliari possit. Minister reconciliationis ecclesiae consecratae non est simpliciter rector ecclesiae, sed reconciliatio spectat ad eosdem qui ius habent benedicendi locum sacrum, qui sunt a. In ecclesiis cleri saecularis, religionis non exemptae et laicalis: Ordinarius loci, — b. in ecclesiis 1429 B) Loca sacra. religionis clericalis exemptae: Superior maior. — c. Uterque potest alium sacer­ dotem ad reconciliationem delegare, ergo si ecclesia consecrata violetur, debet ad Ordinarium recurri, excipitur tamen casus « gravis et urgentis necessitatis, si Ordinarius « (aut loci, aut Superior maior) « adiri nequeat, rectori ecclesiae consecratae eandem reconciliare fas est, certiore facto postea Ordinario » (can. 1176 § 1-3 et can. 1156). 4°. Reconciliatio ecclesiae benedictae fieri potest aqua lustrali communi, i.e. iam benedictae (can. 1177) et habetur in Rit. Rom. tit. c. 9, 18. a. Altare omnino nudetur,# sacerdos induit amictum,z albam, cingulum, stolam et pluviale albi eoioris et fit primo reconciliatio ecclesiae deforis peracta. Statuunt se ad portam primariam ecclesiae, cantatur « Asperges me » cum toto Ps. 50., quo finito ant. repetatur. Interim sacerdos aqua benedicta aspergit in circuitu extrinsecus ecclesiam et coemeterium. Quo facto redit ad portam et dicit orationem (n Omnipotens et misericors Deus, qui sacerdotibus tuis »). b. Dein fit supplicatio, sicut in benedictione (cf. supra d. 3°, c.). c. Actus reconciliationis. Sacerdos genuflexus ante altare incipit « Deus in adiutorium » cum choro, et concluditur cum Gloria Patri. Dein inchoat ant. « Exsurgat Deus et dissipentur inimici eius » cum versibus Ps 67. Interim sacer­ dos circuit ecclesiam intrinsecus aspergendo, specialiter aspergendo loca conta­ minata. Quo facto dicitur oratio: « Deus qui in omni loco, n d. Dein celebranda est Missa de die currenti. 9 9 5°. Reconciliatio ecclesiae consecratae debet fieri secundum Pontificale Ro­ manum, qui adhiberi debet ritus etiam a sacerdote, si delegatus fuit ab Ordi­ nario, vel si licentia casus urgentis utatur (Rit. Rom. tit. IX. c. 9, 17 n. 8). a. Ante portam ecclesiae fit prius benedictio aquae, sicut in Pontificali praescribitur, « reconciliatio ecclesiae consecratae fiat aqua ad boc benedicta, see. leges liturgicas, quam tamen non solum episcopi, sed etiam presbyteri qui ecclesiam reconciliant, benedicere possunt n (can. 1177). Dein fit reconciliabo deforis facta et: b. Supplicatio Litaniarum, hi actus parum solum differunt a ritibus consi­ milibus reconciliationis ecclesiae benedictae. c. Actus reconciliationis interius peractae iam prolixior est. Post. ant. a Ex­ surgat Deus » et Ps 67 dicitur oratio longior (« Deus indultorem criminum »). quae dein transit in praefationem reconciliatoriam, in qua Deus exoratur, ut altare pollutum purificetur, macula efferatur ab ecclesia, et resurgat ecclesiae pura simplicitas. d. Novus est etiam actus specialis reconciliationis altaris. Celebrans (pon­ tifex cum mitra) ascendit ad altare, inchoat ant. « Introibo ad altare Dei » cum Ps 42 et dicit orationem « Deus qui in omni loco », dein dicitur ant. « Confirma hoc Deus » cum Ps 67 integro cantato, postea dicit orationem « Deus qui Ecclesiam tuam sanctam ». e. Dein dicitur Missa de die, sed in ritu reconciliativo ecclesiae consecra­ tae dicitur etiam collecta sub una conclusione cum oratione diei (« Deus qui dixisti »). 4. De coemeteriis. Agendum est nobis a) De nominibus coemeterii, dein b) De historia et speciebus coemeterii, item c) De benedictione coemeterii, deinde d) De recon­ ciliatione coemeterii, demum e) De legibus cultualibus coemeterii. 1130 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. a) Dc nominibus coemeterii. Γ. Antiquissima denominatio, simul nunc quoque usitatissima est coeme­ terium, a Graeco vocabulo koimêtêrion (— dormitorium), quod primum occur­ rit penes Tertullianum (De anima c. 51). Inde derivantur nomina cimitero (ital.), cimetière (gall.), cinterem (hung.). — 2°. Usum profanum sapit vocabu­ lum Graecum polyandrium usitatum a quibusdam Patribus (Lactantius, Arno­ bius), aliquoties occurrens in libris liturgicis medii aevi et ter in Pontii. Ro­ mano. — 3°. Mausoleum vocatur coemeterium semel in ritu reconciliationis ecclesiae et coemeterii a Pontif. Romano. — 4°. Textus paulinus de corpore, quod seminatur et surget (1 Cor 15, 42-44) ansam dedit denominationi metaphoricae aliquarum linguarum, ut campo santo (ital.), Gottesacker (= ager Dei), sirkert (hung. = hortus sepulchralis). — 5°. A notione fodiendi, sepe­ liendi derivantur nomina ut slavic. groblye, hung, temeto, germ. Grabstatte. — 6°. Quoniam medio aevo coemeteria saepissime circum ecclesias sita erant, vocabantur etiam « area ecclesiae », inde vox german. Kirchhof, et anglic. churchyard. — 7°. Denominatio german ica Friedhof etymologia populari signi­ ficat » aream pacis, » et derivatur a vocabulo « umfrieden », i.e. saepi cingere aliquid, coemeteria enim saepto circumdata sunt. b) Historia et species coemeterii. 1°. Historia coemeterii, a. Ab initio fideles sepulti fuere in monumen­ tis familiae aut in coemeteriis collegiorum funeraticiorum,, etiam commixti cum tumulis aliorum. Rccentissimae excavationes in cryptis Vaticanis ostendebant monumentum S. Petri fuisse inter pagana monumenta. b. At mature, iam inde a saec. II-o peculiaria coemeteria pro christianis condi coeperunt, ut a paganis consuetudinibus funeralibus cavere possint. Fi­ deles divites possessionem suam privatam obtulerunt communitati, ut ibi sepe­ liantur christiani, diuque nomine donatoris significabatur coemeterium. Sic Ro­ mae in Via Ardeatina conditum est coemeterium Domitillae, in Via Ostiensi coemeterium Coinmodillae, in Via Aurelia coemeterium Lucinae, aliud autem Calepodii, in Via Salaria Νουα coemeteria Maximi, dein Thrasonis, lordanorum, Priscillae, in Via Latina Aproniani. Coemeteria haec, praecipue Romae, subterranea fuerunt, plurcsque contignationes aedificatae sunt. Nomen talium sepulchrorum fuit « hypogaeum n, inde a saec. XV. humanistae haec coeme­ teria « catacumbas » appellaverunt. c. Catacumbae non solum Romae, sed multis in locis Imperii Romani inve­ niuntur tempore persecutionum usque ad saec. V. Sic in Africa septentrionali Romanorum ditioni subiecta (Hadrumeti = Sousse, Sullecti = Salakta, Ale­ xandrine). in Italia (Anconae, Cataniae, Syracusae, Neapoli, Panormi), in Asia Minore (Azuguzel, Anazarbe, Kassaba), in Pannonia Sopianae (= Pécs). Extra catacumbas ubique in campo subdivano fideles tumulati sunt; « in hortulis nostris secessimus » legitur in inscriptione quadam (DAL III, 1637). d. Medio aevo ubique in circuitu ecclesiarum paroecialium sita sunt coe­ meteria. et tamquam patrimonium ecclesiae paroecialis habebantur. Seriore tempore autem coemeteria condita sunt ab ecclesia paroeciali remota, haec setup r saltem capella, praecipue S. Michael i Archangelo dicata ornabantur. c. Areo novo autem invaluerunt coemeteria publica municipalia (Gcmein- B) Loca sacra. 1431 defriedhof), praesertim in civitatibus maioribus, quae dein inde a saec. XIX-o iam « mixta » sunt, i.e. omnibus confessionibus patentia. 2°. Species coemeteriorum, a. Coemeteria hypogaea sunt catacumbae, qui­ bus aevo nostro assimilantur quodam modo cryptae magnae communes sub­ terraneae. b. Coemeteria subdivana ubique terrarum usitatissima sunt et fuerunt etiam tempore persecutionum, talia reperta sunt in Dalmatia Salonae e saec. II-VL. et in Phrygia saec. II. c. Sepulchra ecclesialia. Iam Constantinus Magnus in atrio ecclesiae Aposto­ lorum Constantinopolitanae sepultus fuit, Summi Pontifices inde a saec. VI-o in porticu ecclesiae S. Petri tumulari consueverunt. In ipsa ecclesia inde a saec. IX-o episcopi, dein etiam abbates sepulti sunt, inde a saec. XII-o autem etiam fideles laici eminentes, ut patroni ecclesiae. c) De benedictione coemeterii. Primum ritum pontificalem benedictionis coemeterii, dein benedictionem simplicem describimus. 1°. Ritus pontificalis benedictionis coemeterii praeceditur praeparatione remota. Episcopus pluviali albi coloris indutus se recipit ad Crucem principa­ lem coemeterii, ibique sermonem habet de sanctitate et libertate coemeterii. Sequitur dein: 2°. Praeparatio proxima benedictionis, a. Episcopus dicit orationem «Om­ nipotens Deus, qui es custos animarum », (piae oratio indicat finem huius cae­ remoniae: coemeterium debet purgari, benedici et sanctificari ad introitum episcopi, ut humana corpora « in magno indicii die simul cum felicibus animabus mereantur adipisci vitae perennis gaudia ». — b. Dein omnibus ante Cru­ cem principalem genuflectentibus dicuntur Litaniae Omnium Sanctorum, cum triplici invocatione episcopi inserta. — c. Demum ad purgationem coemeterii statim benedicitur aqua lustralis. 3°. Actus consecratorius constat·. a. ex aspersione totius coemeterii cum aqua lustrali, pontifex circuit coemeterium id continuo aspergendo, recitandoque cum assistentia sua septem Psalmos poenitentiales. — b. Dein quatuor Cruces minores circum Crucem principalem collocatas benedicit, incipiendo cum Cruce minore ante Crucem maiorem collocato. (1) Primum dicit oratio­ nem, dein (2) tres candelas ardentes figit in Cruce, in summitate, dein in duo­ bus brachiis eiusdem Crucis, (3) se recipit ad Crucem minorem retro Crucem principalem constitutam, ibique repetit caerimoniam superius descriptam, dein (4) idem facit ad Crucem minorem a dextris et (5) a sinistris Crucis principalis statutam. — c. Absolutis Psalmis poenitcntialibus pontifex vadit ad Crucem mediam, principalem et repetendo eundem ritum, dicit praefationem consecratoriam. — d. Absolvitur actus consecratorius incensationc Crucis et oratione, dein benedictione pontificali fidelibus impertita. — c. Demum legitur Missa in ecclesia coemeterii. 4°. Benedictio simplex coemeterii debet fieri iuxta Rit. Roman, (tit. IX. c. 9, 22) a sacerdote ab Ordinario delegato. Ritus est abbreviate ritus ponti­ ficalis. Sacerdos facit praeparationem proximam superius descriptam (2° a. b. 1432 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. c.), sed solummodo Ps 50. recitat, dein fit benedictio coemeterii per benedictio­ nem unius solum Crucis cum oratione « Deus qui es totius orbis conditor », demum figuntur candelae ardentes in eadem Cruce, quae dein incensatur. d) De reconciliatione coemeterii. Notandum est, quod violata ecclesia, non ideo coemeterium, etsi conti­ guum, violatum censetur et viceversa (can. 1172 § 2). 1°. Sacerdos iuxta Rit. Roman, (tit. IX. c. 9, 23) indutus stola et pluviali albi coloris accedit ad medium coemeterii et ante Crucem provolutus incipit Litanias Omnium Sanctorum, cum invocatione inserta. 2’. Deinde surgunt omnes et sacerdos, accepto aspergilio inchoat ant. « Asperges me n quae dein continuatur una cum Ps 50.; dum haec cantantur, sacerdos circuit totum coemeterium, incipiendo ad dexteram, aspergens ubique aqua benedicta, praesertim in loco ubi violatio commissa fuerit. 3°. Ilis peractis redit in medium coemeterii, ibique stans dicit orationem « Domine pie, qui agrum figuli. » 4°. Ritus pontificalis tantum in eo differt a descripto ritu, quod septem dicuntur Psalmi poenitentiales, et praefatio cantatur consecratoria, et in fine dicitur Missa. c) Leges cultuales coemeterii. 1°. Paroeciae suum coemeterium habeant, nisi unum pluribus commune ab Ordinario loci sit legitime constitutum; sed religiosi exempti habere possunt proprium coemeterium, etiam aliis personis moralibus et familiis privatis con­ cedi possunt propria sepulchra ab Ordinario loci, extra commune coemeterium posita, quae ad instar coemeterii benedici debent (can. 1208). 2°. Distinctiones in coemeterio, a. Particularia sepulchra fidelium ex licen­ tia scripta Ordinarii loci exstrui ac de consensu Ordinarii etiam alienari pos­ sunt (can. 1209 § 1). — b. Sepulcra sacerdotum et clericorum a sepulcris laicorum separata sint, deccntioreque loco sita, « ubi fieri potest n (can. 1209 § 2.). — c. Pro corpusculis parvulorum praeparentur specialia et separata se­ pulchra, « quatenus commode fieri potest » (can. 1209 § 3). 3°. Ius Ecclesiae circa coemeteria, a. Principium fundamentale: « lus est Ecclesiae catholicae possidendi propria coemeteria n (can. 1206 § 1). — b. Atta­ men sicubi hoc ius Ecclesiae violetur, nec spes sit, ut violatio reparetur, curet Ordinarius loci, ut coemeteria benedicantur, si qui in eis condi solent sint maiore ex parte catholici, aut si catholici saltem spatium separatum in coe­ meterio possideant (can. 1206 § 2). — c. Si ne hoc quidem obtineri possit, singula sepulchra benedici debent ante tumulalionem (can. 1206 § 3), qui ritus habetur in Rit. Roman, (tit. VIL c. 3, 12-3). Sacerdos ad sepulchrum dicit orationem » Deus cuius miseratione animae fidelium requiescunt », dein aqua benedicta aspergit et incensat tum corpus, tum tumulum. 4 . Custodia coemeteriorum, a. Custodia externa: Quodlibet coemeterium sit undique apte clausum et caute custoditum (can. 1210). — b. Custodia in- sufU u XuWwlMflFewafws········ C) Vasa sacra. 1433 terna: Cavendum est ne in coemeteriis epitaphia, laudationes funebres orna­ tusque monumentorum quidquam prae se ferant a catholica religione ac pie­ tate absonum (can. 1211). 5°. Cadavera fidelium sepelienda sunt in coemeterio, in ecclesiis sepeliri possunt solummodo episcopi residentiales, abbates vel praelati nullius, regales personae, cardinales et Summus Pontifex (can. 1205). Cum ecclesia ut locus sepulturae non est benedicta, sepulchrum benedicitur ritu superius 3°. c. descripto. Litteratura. Quoad ecclesias. J. P. Kirsch, Die christlichen Kultgebaude in der vorkonstantinischen Zeit, Roma 1897. — S. Many, Praelectiones de loc’s sacris, Paris 1904. — H. Leclercq, Églises, in: DAL IV, 2 (1921) 2279-2399. — J. Sauer, Symbolik des Kirchengebaudes, 2. ed. Freiburg i. Br. 1924. — Λ. Munier, Un projet de l’église au XX. siècle, Paris 1933. — F. J. Dolger, Kirche als Name fiir den christl. Kultbau, in: Antike u. Christentum 1940/50, 161-201. — L. Eisenhofer, Handb. d. kath. Liturgik 2. ed. 1941, I. 318-335. — Th. Klauser, Vom Heroon zur Martyrerbasilika, Bonn 1942. — M. Righetti, Storia liturg. I (1945) 323362. — J. P. Kirsch, Die Entwicklung der altchristl. romischen Basilika, in: Rom. Quartalschr. 1945, 1-22. — J. Lechner, Liturgik des rom. Ritus 1953, 87-94. — Th. Merkle, Der kirchliche Zentralbau, in: Theol. Quartalschr. 1954, 191-201. — Th. Bogler, Modemer Kirchenbau und Hl. Schrift, in: Anima 1957, 356-363. — R. Biedrzynski, Kirchen unserei Zeit, München 1958. — A. Stonner, Die pastorale Ilinfiihrung zum Gotteshaus, in: Anima 1959, 237-244. — II. Schade, Modemer Kirchenbau, in: Stimmen d. Zeit 1959/60, 261277. — K. Gatz, Kirchen. Handbuch fur den Kirchenbau, München 1959. (cf. Theol. u. Glaube 1960, 75-77). — J. A. Jungmann, Symbolik der Kirche, Stuttgart 1960. Quoad praxim dc ecclesia et apparatu simul. R. B. Witte, Das kath. Gotteshaus. Sein Bau, seine Ausstattung, seine Pflege, 2. ed. Mainz 1951. — ]. O’Connel, Church building and furnishing. The Church’s way. A Study in liturgical law, London 1955. — D. Duret, La zèle de la maison de Dieu. Restauration, decoration, aménagement, ameublement de nos églises, Paris 1957. Quoad dedicationem ecclesiae. Af. Férotin, Dédicace des églises chez les Wisigoths, in: MEL V (1904) 506-515. — J. Baudot, La dédicace des églises, Paris 1907. — D. Stiefenhofer, Die Geschichte der Kirchweihe vom 1.-7. Jahrhundert, München 1909. — Ad. Franz, Die kirchlichen Bcnediktionen im Mittelalter, I (1909) 54-61. — P. dc Puniet, Dédicace des églises, in: DAL IV, 1 (1920) 374-405. — R. W. Muncey, History of the consecration of Churches, London 1930. — V. Leroquais, La dédicace des églises, in: Pontificaux manuscrits des bibliothèques publiques de France, I (1937) p. XCIII-C. — L. Eisenhofer, Handbuch d. kath. Liturgik, 2. ed. (1941) 448-468. — J. Lechner, Liturgik des romischen Ritus, 1953, 337-341. — M. Righetti, Storia liturgica IV (1953) 375-390. — H. Emonds, Enkainia. Weihe und Weihegedachtnis, in: Enkainia. Marialaach 1956, 30-57. — Th. Michels, Dedicatio und consecratio in friiher romischer Liturgie, ibid. 1956. 58-61. — S. Benz, Zur Geschichte der romischen Kirchweihe nach den Texten des 6.-7 Jahrhunderts ibid. 1956, 62-109. — M. Andrieu, La dédicace des églises à Rome et la déposition des reliques, in: Les Ordines Romani du haut moyen-âge, IV. Louvain 1956, 359-384. — J. A. Jungmann, Vom Patrozinium zum Wciheakt, in: Liturg. Erbe 1960, 390-413. Quoad coemeteria. V. Schulze, De christianorum veterum rebus sepulchralibus, Gotha 1879. — H. Leclercq, Cimetière, in: DAL III (1912) 1625-1665. — P. Styger, Die ro­ mischen Katakomben. Archâologische Forschungen iiber Urspnmg und Bedeutung der altchristlichen Grabstâtten, Berlin, 1931. — L. Eisenhofer, I (1941) 335-342. II (1941) 468-471. — M. Righetti, I (1945) 382-385. — J. Lechner. 1953-94-97. 341-342. — B. Opfermann, Friedhof, LfThK IV (1960) 373-6. C) De vasis sacris. Agendum est nobis in hac quaestione 1. De vasis sacris Missae, dein 2. De vasis sacris eucharisticis, demum 3. De vasis sacris secundariis. 91 - Ra<16, Ench. Liturgicum. 1134 XI. IIIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. 1. De vasis sacris Missae. Tractare debemus a) De calice, dein b) De patena, demum c) De consecra­ tione calicis et patenae. a) De calice. 1°. Nomina calicis, a. Nomen usitatissimum hodieque officiale est calix, derivatum a Graeco vocabulo kylix, quod poculum significat. Graeca vox po­ terion in narrationibus coenae novissimae saec. II. versa est in interpretatione antiqua Latina cum voce o calix », ideo intelligi potest, quod hoc nomen prae­ valuit. Idcirco etiam in plurimis linguis ex hoc vocabulo denominatur calix: calice (ital., gallic.), caliz (hisp.), chalice (angi.), Kelch (german.), kalich (slav.). kehely (hungar.). — b.Scyphus e Graeco skyphos tantum aetate antiqua occurrit qua denominatio calicis consecratorii, saec. VIII-1X. vero appellatione hac intelligebatur calix ministerialis in Ordinibus Romanis. — c. Nomen crater Grae­ cae originis, a kerannymi = miscere, aliquoties aetate antiqua occurrit, prae­ cipue Ravennae, ubi influxus Graecus magis viguit. — d. Poculum, quod cor­ responde! Graeco potêrion aliquoties occurrit, sed non sine adiectivo determi­ nante, ut poculum sanctum, mysticum. — e. Graeci utebantur et utuntur plu­ rimum vocabulo potêrion, dein kratêr, vel parcissime nomine kypellon. 2°. Species calicis, a. Calix consecrationis in quo transsubstantiatio fiebat, vocatur (1) calix sanctus praecisive, saec. VIII-IX., vel — (2) calix stationa­ rius, ut denominatio Romana parce usitata in Libro Pontificali, quia mos erat calicem secum ferendi in ecclesiam stationalem. — (3) Vocatur etiam calix maior ibidem, dum calix minor calicem ministerialem significabat. — b. Calix ad communionem fidelium inserviens clamatus est (1) Calix ministerialis, vel etiam calix communicatis, usque ad saec. VIII., inde enim — (2) vocatus est calix ad communionem inserviens scyphus. — c. Calix offerendarius appellatus est calix in quo collecta fuit offerenda fidelium vinum portantium, quod adhuc saec. XII., imo XIV. occurrit. — d. Calix baptismatis fuit calix ad communionem recens baptizatorum serviens, vel etiam calix in quo mixtura lactis et mellis neomystis oblata est post communionem. — e. Calix viaticus non calix fuit, in quo vinum consecratum infirmis portatum est, nam sub una specie fere sem­ per communionem sumebant, sed calix sacerdotibus itinerantibus deserviens, qui exiguae molis esse consuevit, sic calix quidam viaticus Civitatis Duca­ lis (= Cividale) 9.5 cm. altus, cuppa eius 5.5 cm. lata est (Braun p. 61). 3°. Materia calicis, a. Primis decem saeculis materia calicis nullo modo praescripta fuit, calices enim confecti sunt ex eadem materia ac pocula com­ muni usui inservientia, ideoque priscis temporibus in usu fuerunt calices vitrei, lapidei, cornei, lignei, at iam tempore persecutionum exsistebant calices e me­ tallo nobili conflati, versus 304 enim Cirtae in Africa duo calices aurei sexque argentei a fisco occupati sunt (Gesta apud Zcnophilum, CSEL 26, 187). Tradi­ torem sub Diocletiano et Maximiano non solum libros sacros, sed etiam calices aureos ct argenteos Gentilibus tradidisse repertur a Baronio ad a. 303. Saec IV-V. iam permulti calices, teste Libro Pontificali ex auro et argento confecti sunt. — b. Inde a saec. XI-o prohibitiones synodales emanatae sunt semper frequentiores, ne calices vitrei, cornei, lignei adhibeantur, e. gr. « Nullus C) Vasa sacra. 1435 autem in ligneo calice, aut in vitrio praesumat cantare, » iuxta decr. Burchardi Wormatiensis (PL 140, 692). 4°. Forma calicis, a. Ab initio habuit calix formam similem aliis poculis vitae cotidianae, nunquam imitando effictae sunt formae Mosaici cultus (Braun p. 53). Duae praecipue formae adhibitae sunt: « calix n i. e. poculum satis altum cum pede, et « calix ansatus » (Henkelkelch) i. e. poculum demissum cum duabus ansulis hinc inde appositis. Hic calix ansatus usque ad saec. XII. in usu remansit et sat diu non multum differebat a poculis profanis. — b. Calix pede instructus sat mature iam versus formam sacralem se evolvere coepit, aetate praegothica vero, saec. XII-o latitudo cuppae crevit, pedi addita fuit stipes partibus constans, una inter pedem et nodum, altera inter nodum et cuppam. Temporibus subsequentibus deinde haec forma calicis remansit, sed iuxta varios stilos varias formas accepit. 5°. Instrumenta secundaria calicis, a. Fistula (seu calamus, pugillaris, pi­ pa, virga, tutellus, arundo, canna, sipho) sumptorium instrumentum fuit quo sanguis Christi sugi solebat Romae saec. VIII. (Braun 253 s.), quod dein una cum communione sub utraque specie in desuetudinem abiit, saec. XIV. Nunc solum Summus Pontifex sumit SS. Sanguinem tali fistula in Missa pontificali. — h. Flabellum (seu muscarium, ventilabrum, rostarollum, rotula) fuit instrumen­ tum ad muscas abigendas super calicem, simul etiam ad aerem agitandum sicque refrigerium procurandum tempore aestatis (= Fiicher, ventaglio, fan. legyezô). Origo huiusmodi instrumenti invenitur in Oriente christiano, ubi rhipidion nominabatur, inde a saec. V-o iam in usu erat, nuneque adhuc usita­ tur in ritibus Byzantino, Armeno, Syriaco et Coptico. In Occidente primum reperitur saec. IX-o, Romam pervenit a. 860 sub pontificatu Nicolai I., atta­ men usus solummodo inde a saec. XI-o in Occidente, Romae autem inde a saec. XIII. exeunte attestatur (Braun p. 652). In Missa pontificali Summi Ponti­ ficis et aliis pompis hodieque usitatur. — c. Cochlear parvum (7-9 cm.) ad porrigendam aquam in vinum consecrandum saec. XIII-o in ritu Latino adhi­ beri coepit in regione septentrionali regni Francici et Flandria, indeque usus divulgatus est in Germaniam et Angliam, nunquam autem in Italiam. Hodieque multis in locis adhibetur, usus eius toleratus est a SCRituum (7. febr. 1858). 6°. Leges cultuales calicis cf. De Eccl. sacrificante F. 4. a. 3°. h) Dc patena. 1°. Nomina, a. In ritu Latino inde a priscis temporibus vocatur patena ille catinus, in quo materia corporis Christi praeparatur et collocatur. Vox derivatur a Graeco patanê quo lanx (Schiissel) significatur. Medio aevo sensum symbolicum invenerunt in hoc vocabulo, « patena dicitur eo, quod patet, corda ampla caritate significat », dixit Amalarius eumque secuti multi alii (Lib. offi­ cialis III. c. 27, 8 ed. Hanssens II, 352). Hodierna nomina fere omnia inde derivantur: patena (ital., hisp., hungar.), Patene (germ.), patène (gall.), paten (angi.), sed veteres Anglosaxi eam vocabant disc, Hiberni vero teisc, a Graeco diskos, quod nomen hodieque in usu est. — b. Parcissime occurrunt nomina patera et paropsis, quod nomen c textu Latino Mt 26,23 oriundum est, at in ritu Byzantino solum nomen diskos frequentatur. 14-36 XI. IIIEROTOPOLOGIA, PARAMENT1CA. 2°. Materia patenae, a. Aetate antiqua patenae vitreae certe in usu fuere, etsi exemplar talis patenae nondum inventum est. Non liquet, num ante aevum Carolingicum patenae ligneae vel aurichalco confectae in usu fuerint. — b. Me­ dio aevo autem posteriore patenae exstiterunt etiam corneae et ligneae, quod e vetitis synodalibus constat, inde autem a saec. XI-o convictio praevaluit, quod calix una cum patena α si non ex auro, omnimodis ex argento fiat, si quis autem tam pauperrimus est, saltem vel stanneum calicem habeat », quod prin­ cipium dein in Decretum Gratiani assumptum fuit (Dist. 1. De consecr. c. 45). Editio typica Pontificalis Romani inde ab. a. 1596 praescriptum habet: « Calix et patena sint aurei vel argentei, non aerei vel aurichalcei, vitrei vel lignei » (Ordo ad synodum). 3°. Forma patenae, a. Usque ad saec. X. non liquet de forma patenae qualis fuerit, verisimiliter fuit saepissime formae orbicularis, sicut paterae usui communi destinatae, attamen occurrit etiam forma octogonal is, Gregorius enim IV. (827-844) α fecit in ecclesia beati Marci patenam octogoni exau ratam, ha­ bentem in medio vultum Domini Dei nostri et a duobus lateribus vultum ipsius beati Marci atque eiusdem praesulis » (Lib. pont. ed. Duchesne II, 77). — b. Inde a saec. X-o semper plures patenae repertae sunt, quae omnes habent formam orbicularem, sed saepe multo maiores fuere formis hodiernis. c) De consecratione calicis et patenae. 1°. Historia consecrationis, a. Aevo antiquo nulla consecratio calicis et pa­ tenae in usu erat, sufficiens putabatur usus et contactus sacralis, quod e Patri­ bus liquet. Sic e. gr. S. Augustinus clare dicit: « Nos pleraque instrumenta et vasa ex huiusmodi materia vel metalla habemus in usum celebrandorum sacra­ mentorum, quae ipso ministerio consecrata sancta dicuntur in eius honore, cui pro salute nostra inde servitur » (Enarr. in Ps 113. s. 2, 6 PL 37, 1484). — b. Peculiaris benedictio patenae et calicis una cum benedictione aliorum supellectilium (1) primum videtur in Missali Bobiensi, ergo in libro liturgico typi Gallicani. Benedictio est collectiva « calicis, patenae et turris » (PL 72, 571), turris est instrumentum quo panes consecrandi ad offertorium processione e sacristia ad altare ferebantur. (2) Alia benedictio Gallicana legitur in Missali Francorum saec. VIII. et in Sacramentario Gelasiano primigenio, quae bene­ dictio est Gallicana et collectiva a Ad omnia » (PL 72, 330 et Wilson p. 135). Oratio unica prolixa benedicit « vasa haec cum hoc altario, linteaminibus, ceterisque vasis, » ratio benedictionis sumitur e Veteri Testamento: e quemad­ modum sanctificasti officia tabernaculi testimonii olim cum arca, oraculo... et ceteris ahis in figura nostri per manus sanctorum sacerdotum, ita nunc manens in aeternum summus Sacerdos sacerdotum... patenam hunc et calicem hunc et omnia instrumenta altaris huius ecclesiae... corde precamur, ut benedicas ». — 3) Benedictio ad consecrandam patenam et calicem reperitur in eodem Missali Francorum, quod iam indolem romanizationis prae se fert, idemque invenitur etiam in Sacr. Gelasiano (1. cit.). Idem ritus invenitur in aliis libris liturgicis Romanis saec. IX-X, et in Pontificali Romano-germanico saec. X., verisimiliter est originis Romanae, in Missali Francorum ct Gelasiano est ritus evidenter truncatus — F Durandus saec. XIII. exeunte addidit huic ritui orationem - Omn semp. Deus, manibus nostris ») quae in Gelasiano fuit benedictio !>'.\idix sicque ritus consecrationis patenae et calicis transivit in Pontificale Ro­ manum ct mansit usque hodie. C) Vasa sacra. 1437 2”. Descriptio ritus consecrationis patenae et calicis. a. Primum fit consecratio patenae stola albi coloris, mitratus dicit (1) in­ vitatorium ad orationem, ut sanctificetur patena ad confringendum in ea cor­ pus Christi, dein — (2) mitra deposita in oratione Deum precatur, qui legalium est institutor hostiarum, ut consecrare dignetur patenam in administrationem Eucharistiae. — (3) Dein fit unctio: pontifex accepta mitra facit cum pollice dexterae manus chrismate intincto Crucem super patenam ab ora in oram, et mox linit et perungit totam eius superficiem, dicendo « Conse t crare et sancti f ficare digneris... ». b. Secundo fit consecratio calicis item (1) dicendo invitationem ad oratio­ nem cum mitra, dein (2) mitra deposita dicitur oratio, ut Deus sanctificatione ea perfundat calicem, qua Mclchisedech famuli sui sacratum calicem perfudit, demum (3) fit, mitra reassumpta consecratio calicis cum chrismate intra ipsum calicem a labio eius ad labium, dein linit et perungit interius ipsum eandem formam dicens ac in consecratione calicis, mutatis mutandis. Si plures patenae et calices sint consecrandi, invitatoria et orationes dicuntur in plurali, formae ad consecrationem autem repetuntur. c. Tertio dicitur sine mitra oratio conclusive super « vasculum » (= cali­ cem) et patenam, ut sanctificata corporis et sanguinis Domini novum sepulchrum efficiantur. Demum aspergit calicem et patenam cum aqua benedicta, quo facto abstergi facit per aliquem sacerdotem patenam et calicem cum mica panis, extersiones deinde proficiuntur in ignem vel in sacrarium. 2. De vasis sacris eucharisticis. Vasa sacra eucharistica sunt a) Pyxis, dein b) Ostensorium, item c) Custo­ dia, demum d) Pyxis infirmorum. a) Dc pyxide. Pyxide intelligitur vas sacrum ad asservandas particulas eucharisticas con­ secratas destinatum. 1°. Nomina, a. Inde a saec. IX. nomen usitatissimum est pyxis a Graeco pyxos i. e. theca lignea e buxo fabricata (Buchsbanm, bossolo, boxtree, puszpang), vox initio omnem thecam significabat. — b. Ciborium primitus baldachinum super altare exstructum notavit, quia SS. Eucharistia e medio ciborii de­ pendebat in vase super altare, medio aevo in finem vergente coepit etiam ipsum vas ciborium nominari. — c. Cuppa saepius occurrit in inventariis medii aevi, — item d. vas seu vasculum, rarius adhibitum est nomen — e. capsa seu capsula et — f. chrismate, qua denominatione designata sunt: (1) vas s. chrismatis. (2) ipsum corporale, (3) linteamen super altare imum. (4) vestimentum bapti­ zatis porrectum, (5) et saec. VII-XI. aliquoties etiam vas ad asservandas parti­ culas consecratas (Braun p. 287). 2°. Materia pyxidis, a. Usque ad saec. XIII. nulla inventa est praescriptio de materia pyxidis, quantum scimus primum Odo de Sully (f 1208) archiepiscopus Parisiensis ordinavit pyxidem debere esse eburneam, Synodus Coloniensis a. 1281 vero statuit, « ut pyxis, in qua corpus Domini reservatur vel ad infir­ mos defertur, sit aurea, argentea, eburnea, vel ad minus cuprea, bene elimata » (can. 7). — b. Hodiernas praescriptiones cf. Dc SS. Eucharistia J. 9. a. 5°. 1438 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAM ENT1CA. 3°. Benedictio pyxidis (simulque custodiae et pyxidis infimiorum) habetur a. in Rit. Romano (tit. IX. c. 9,6), fit unica oratione, in (pia Deus exoratur, ut < tabernaculum (seu vasculum) pro Corpore Filii tui DNJChristi in eo conden­ dum fabricatum » benedicere dignetur, demum fit aspersio aqua benedicta. — b. Benedicto peragi potest a rectore ecclesiae, a parocho pro omnibus ecclesiis sui territorii, ab Ordinario loci in suo territorio, a superioribus religiosis et sacerdotibus ab ipsis delegatis pro propriis ecclesiis ct ecclesiis monialium sibi subiectarum (can. 1304). — c. Benedictio fit a sacerdote saltem superpelliceo (ergo potest etiam pluviale adhibere), et stola coloris tempori convenientis in­ duto, stando semper benedicat et aperto capite (Rit. Rom. tit. IX. c. 1, 6. 7.). b) De ostensorio. 1°. Nomina a. Monstrantia est nomen in Germania ortum statim, ubi prima nstensoria adhiberi coeperunt, e. gr. in inventario cathedralis Pragensis a. 1354: « ...item una monstrantia cristallina, in qua portatur corpus Christi in die cor­ poris Christi » (Braun p. 350). — b. In Italia ab initio ostensoria nominata sunt « tabernaculum », e. gr. in inventario basilicae S. Petri a. 1436: « Tabernaculum cum cristallo in medio de argento deauratum, ad portandum corpus Christi cmn pede magno, smaltatum, in quo deficit unum smaltum » (Braun p. 351). Inde a saec. XVI. nomen hoc in desuetudinem abiit, in Rit. Romano autem remansit, ubi tum pyxis (= vasculum), tum ostensorium « tabernaculum » vo­ catur (tit. IX. c. 9, 6. 7.). — c. Ostensorium est nomen officiale, quod teste J. Braun, optimi experti, medio aevo nunquam occurrit, communis autem evasit saec. XVI. et exclusive adhibetur in decretis S. C. Rituum. — d. Alia nomina sunt parcissime adhibita medio aevo: custodia, reliquiore, nam monstrantia formam reliquiarium imitabatur, iocale (= joiaul, Juwel, i. e. gemma) quia continet in se eximium « gemma », corpus Christi: nomen humanisticum saec. XVII-o quandoque usitatum fuit: hierotheca. 2°. Historia ostensorii. Ante inductionem festi SS. Corporis Christi, immo processionis sacramentalis nullum vestigium ostensorii deprehendi potest. Saec. XIV. ineunte in Gallia iam SS. Eucharistia visibiliter circumducta fuit, sic in ci\ itate Silvanectensi (= Seniis) in festo SS. Corporis Christi α SS. Corpus Christi in aperto vasculo positum defertur ab episcopo vel decano vel anti­ quiori canonico reverenter » (Browe JfLw 1927, 84). Testamentum quoddam .i. 1310 Trevirense sic describit tale vas apertum: « ...gloriosum corpus Domi­ nicum repositum in pixidc crystallina et argentea deaurata, sumptuosa operosi­ tate facta, imaginibus trium angelorum alas habentium in circuitu pixidis exte­ rius consistentium ac unius sacerdotis in medio crystalli consistentis, necnon ciborii (i. e. baldachini) desuper crystallum elevati » (Browe ibid.). 3 . Forma ostensorii. a. Ostensorium arrectario (= Stander) metallico superimpositum est prima forma, saepissime usitata, (piae aetate Gothica ordi­ narie formam turris cuiusdam prae se ferebat, aliquando vero formam retrotabulae ( = retable). Saec. XVI-o autem ostensoria arrectario imposita formae orbicularis esse coeperunt (Scheibenmonstranz), saec. XVII-o vero ostensoria radiis metallicis praedita (Strahlenmonstranz). — b. Medio aevo fuerunt etiam ostensoria sine arrectario cum simplici pede, quae ergo non fuerunt portatilia, in Hispania adhuc saec XVI-o usitata, quae ideo » custodia de asiento ■ nomi· C) Vasa sacra. 1439 nata sunt, dum ostensoria cum arrectario nomen habuere « custodia da mano » seu α portatil. n — c. Altitudo ostensorii medio aevo exeunte iam nimia fuit, saec. XV. exeunte Wurtembergae et Westphaliae exstiterunt monstrantia 8286 em., ecclesia collegiata Posoniensis (Bratislava, Pressburg) a. 1500 habuit monstrantium 110 cm., in Tegernsee habebant saec. XV-o monstrandam 127 cm. altitudinis. (Braun p. 395). 4U Benedictio ostensorii. Legitur in Rit. Romano (tit. IX. c. 9,6) et ht unica oratione vasculi pro Christi corpore fidelium venerationi exponendo fabre­ facti. Cetera cf. supra a. 3°. b. c. 5°. Leges cultuales de monstrantia et expositione cf. De SS. Eucharistia J. 8. b. et c. c) De custodia. Custodia vocatur tempore recenti pyxis metallica, in (μια Hostia maior una cum lunula reponi potest de monstrantia ut in tabernaculo asservetur. Bene­ dictionem cf. superius a. 3°. d) De pyxide infirmorum. A Rit. Romano (tit. V. c. 4, 12) supponitur ad communionem infirmorum existentia pyxidis seu parvae custodiae proprio operculo instructae, in qua collocari possint aliquot particulae consecratae vel una tantum. Iisdem legibus regitur ac pyxis maior, saepe vero nunc fabricatur in forma thecae seu pyxidis rotundae metallicae, vel etiam in forma patenae, cui in medio applicata est theca rotunda, bene clausa. Pyxis infirmorum inde a saec. XVI-XVIII. saepe coniunctum fuit cum vasculo s. olei infirmorum, quae tamen praxis reprobanda est; rubricae enim Rit. Romani supponunt SS. Eucharistiam deferri α in pyxide seu parva custodia » (supra 1. cit), s. oleum infirmorum autem exigit distinctum vas n sacculo serico violacei coloris inclusum » (tit. VI. c. 2. 2).‘ — Bene­ dictionem cf. supra a. 3°. 3. De vasis sacris secundariis. Tractandum est nobis a) De ampullis, b) De campanula, c) De vasculo ad purificandum, d) De instrumento pacis, e) De vasculis florum, f) De aspersorio. g) De thuribulo, h) De vasculis s. oleorum. a) De ampullis. 1°. Ampullae nominantur diversis modis, secundum naturam rei enim aliquo modo semper in usu fuerunt ad SS. Sacrificium Missae, a. Nomen antiquissi­ mum est amula seu ama, Romae usque ad VIII-IX. saec. praecipue vas vini sic denominatum est. — b. In Occidente extra Urbem primitus vasa haec appel­ labantur « ampullae », quod nomen denique versus medium aevum ad finem vergente commune factum est. Quia etiam Romae usuale erat hoc nomen, in Missale Rom. a. 1570 quoque assumptum est, sicque officialis denominatio eva­ sit. Etiam in multis linguis hoc vocabulo utuntur fideles; ampollina (ital.), am- 1440 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAM ENT ICA. polia (hisp.), Ampulle (germ.), dmpolna (hung.); gallice « ampoule » vocantur vascula s. oleorum, nam — c. nomen Gallicum burette medio aevo forma Latina bureta in Gallia cognitum fuit. — d. In Gallia medioaevali vocabantur haec vasa etiam cannae, canetae, quod in Germaniam quoque transivit (kiindlin, opferkandel). — e. Nomen in Gallia et Hispania usitatum fuit medio aevo etiain vinageria; hisp. vinajeras adhuc in usu est. — f. Nomen urceolus legitur iam in Statutis ecclesiae antiquis saec. VI-o, in ordinatione acolythi (can. 6. Denz n. 154), hodieque in Pontificali Romano remansit. 2 . Adhibendae sunt « ampullae vini et aquae » (NCR 528), sint vitreae iuxta S. Carolum Borromaeum: « ...quo distinctius atque certius aqua vino dignosci possit, ne stanno vel alio metalli genere sint, sed plane e vitro, eoque perlu­ cido, aut chrystallo confecti, n (De Amicis p. 32). Ubi tamen adest consue­ tudo tolerari possunt ampullae aureae et argenteae, sed iuvat vitta vini am­ pullam signare. b) De campanula. 1 '. Campanulae usus ante saec. XIII. non invenitur, primum ad elevatio­ nem exstiterunt praescripta particularia, ut ep. Alexandri a Coventry: « Prae­ cipimus ut in elevatione eucharistiae, quando ultimo elevatur ct magis in al­ tum, tunc primo sonet Campanella, quae sit quasi modica tuba, denuntians adventum indicis, imino salvatoris ad nos venientis » (Hardouin, Coll. Con. \ II, 275). Durandus exeunte eodem sacculo iam supponit usum campanulae: « In elevatione autem utriusque squilla pulsatur » (Rat. div. off. IV. c. 41, 53). Missale Romanum dein a. 1570 praescripsit usum campanulae universa­ lem ad elevationem et etiam ad Sanctus, quod antea ignotum fuit. 2°. De usu campanulae cf. De Eccl. orante F. 7. d. c) De vasculo ad purificationem. Supponitur hoc vasculum a Rit. Romano (tit. V. c. 2, 8); post s. commu­ nionem fidelibus extra Missam administratam minister « subinde in vase cum aqua parato eosdem digitos, quibus tetigit Sacramentum, abluat et abstergat purificatorio. » Vasculum prope tabernaculum ergo collocandum est, habeat operculum, semperque aqua munda repleta sit. in loco proximiore adsit sem­ per purificatorium mundum ad abstergendos diiritos. Vasculum hoc exclusive adhibendum est ad digitos post tactum SS. Eucharistiae abluendos, lotio autem saepe in sacrarium vel ignem mittenda erit. d) De instrumento pacis. 1’. Nomina. Praeter nomen in titulo relatum existant adhuc aliae denomi­ nationes. a. Pacificale, vel paciferum aut simpliciter pax, — dein b. Osculatorium quia osculum pacis huic instrumento singuli fideles infigebant, — de­ mum c. Tabula vel asser ad pacem, quia saepissime formam habebat tabulae. 2 . Historia. Primum in Anglia videtur usus instrumenti pacis incoepisse, ut Statuta archiep Eboracensis ostendunt a. 1248 (Hardouin VII, 431), inde autem decursu saec. XIV-XV. ubique in Europa divulgatus est. Ratio optime redditur ab augustiniano Jo. Bechofen: saec. XV.: «Licet autem olim. sicut C) Vasa sacra. 1441 et hodie in plerisque locis hoc osculum pacis a sacerdote per ministrum porrectum fideles sibi mutuo imprimant, tamen honestior est cautela, ut per pacificale sive tabulam imaginem Christi aut sanctorum reliquias continen­ tem fiat, ne sub specie boni aliquid carnalitatis diabolico inflatu surripiat » (Ad Franz, Messe im deutsch. Mittelalter p. 594). In Italia permulta talia instrumenta pacis remanserunt, usus ergo valde popularis fuit, inde intelli­ gitur, quod in Miss. Romano a. 1570 usus praescribitur, sed in plerisque locis nunc in desuetudinem abiit, praecipue ob rationes hygienicas. 3°. Forma instrumenti pacis. Plurima instrumenta pacis sunt tabulae qua­ dratae, ornatae cum imagine Christi vel reliquiis insertis. Aliae iam magis excultiorc modo fabricatae sunt ad instar retrotabulae altaris, item alia autem clipei (= médaillon) speciem prae se ferebant. Quartus typus instrumenti pacis est Crux pede instructa et « pacificale » nominata. Materia e qua con­ fectae sunt, fuit lignum, saepe etiam lapis, ebur, argentum, aurum vel aliud metallum. 4°. Usus instrumenti pacis. Iuxta Rit. celebrandi (X, 3) sacerdos in Missa lecta vel cantata, si ergo sine ministris celebrat, utitur solum hoc instrumento. Oratione « Domine Jesu Christe » finita osculatur altare in medio, vadit ad cornu epistolae, ubi ministrans porrigit instrumentum, quod sacerdos osculatur et dat ministro genu flexo dicens: « Pax tecum, » qui respondit: « et cum spiritu tuo. » Instrumentum dein supponitur tradi fidelibus, nam rubrica di­ cit: « Si non adsit (pii huiusmodi instrumento pacem accipiat a celebrante, pax non datur ». e) De vasculis florum. 1°. Vasa florum supponuntur a Caerem. Episcoporum (L I. c. 12, 12), flores possunt esse flores naturales « aut ex serico contexti », nullo modo autem ex alia vili materia, ut e. gr. tela vel charta. Florum vascula collocanda sunt inter candelabra vel in gradibus altaris, non vero in ipsa mensa altaris, prae­ cipue « ante ostiolum tabernaculi non potest retineri vas florum » (CRit d 2067. 10). Ornatus florum sit decens, non exorbitans quasi expositio; minus decet flores viventes in olla apponere, optime adhibentur flores vivi, abscissi. non artefacti, in vasculis modestis formae nobilis collocatae. 2°. Ornatus florum tempore Adventus sit simplicior, sed prorsus non inter­ dicitur, tempore autem Quadragesimae debet exsulare ab altari et ecclesia, item in Missis ct officiis pro defunctis celebratis (Caer. Ep. 1. II. c. 11,1; c. 13,2: c. 20,1). Excipiuntur Dom. III. Adv. et IV Quadrag., et devotiones publicae in honorem BMV et S. Joseph, item Missa in communione prima puerorum (CRit d 3448,11). Sic quoque iuxta Instr. 3. sept, 1958. η. 85. f) De aspersorio. 1°. Aspcrsorium nominatur in fontibus medioaevalibus etiam vas, vel urceus, situla seu situlus, benedictorium. caldarotium seu caldare ct intelligi­ tur vas aquae benedictae ad aspergendos fideles et alia obiecta. Instrumentum, quo aqua ex hoc vase hausta dispergitur autem nominatur item aspcrsorium. vel aspergitorium, aspergorium, aspergilium, saepe etiam ysopum. 1412 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. 2\ Usus vasis aquae benedictae et aspcrsorii solum tunc divulgatus est. cum inde a saec. JX-o fideles ante Missam dominicalem aspersi sunt ritu sol­ lemni, eodem tempore etiam benedictionibus tum personalibus, tum realibus aspersio cum aqua benedicta addita fuit. Primario vas aspersorium ortum est, aspersio primitus fiebat cum hyssopo, vel ramo frondoso, prima mentio instru­ menti aspcrsorii habetur in inventario nostri monasterii archicoenobii S. Mar­ tini de S. Monte Pannoniae ex a. 1090: « 4 vasa argentea ad aquam bene­ dictam... aspergorium argentum simul auro et crystallo paratum. » 3°. Aspersorium cum porrigendum est celebranti, primum a ministro in extremitate osculandum est, dein porrigit id celebranti, manum eius deoscu­ lando. Cum recipit ab eo aspersorium, osculanda est manus, dein aspersorium, quae omittuntur in functionibus funeralibus, coram Sanctissimo exposito, et quando praesens est episcopus ordinarius pontificaliter assistens in throno (Caer. Ep. 1. I. c. 18,16 ct 1. II. c. 11,5 et c. 31,3). g) De thuribulo. 1°. Historia. Thuribula scu incensoria antiquitas profana iam cognovit, quaedam servierunt ad apponendum in aliquo loco, quaedam autem ad agi­ tandum fuere constructa ideoque catenulis instructa. Thuribula utriusqne for­ mae recepta sunt inde a saec. IV-V. etiam ab Ecclesia. In Occidente thuribu­ lum mature iam operculo instructum fuit, quod ope catenulae sursum duci reducique potuit. Vas thuribulo correlativum fuit acerra, in qua thus conten­ tum erat; seriore tempore nomen accepit naviculae. Symbolismus declaratur e. gr. a Durando: « Per thuribulum cor humanum competenter notatur, quod debet esse apertum superius, ad suscipiendum et clausum inferius ad retinen­ dum habens ignem caritatis et thus devotionis, sive suavissimae orationis scu bonorum exemplorum sursum tendentium » (Rat. div. off. 1. IV. c. 6.6). 2°. Praescriptiones de thurificatione cf. Stilistica sacralis D. 4. b. 3°. h) De vasculis s. oleorum. Cfr. .superius De Baptismo F. 2. e. 2 . — Etiam haec vascula benedici possunt iuxta ritum Rit. Romani (tit. IX. c. 9,9) n Benedicto vasorum pro S. oleis includendis, n Litteratura. II. Leclercq, Calice, in: DAL II, 1 (1910) 1595-1645. — J. Baudot, Calice ministériel, ibid., 1646-1651. — H. Leclercq, Bénitier, ibid. 758-771. — J. Braun, Das christliche Altargeriit, in seinem Sein und seiner Entwicklung, München 1932. — L. Eisenhofer, Ilandbuch der kath. Liturgik, 2. ed. I (1941) 396-407. — M. Righetti, Storia liturgica, I (1945^ 441167. — De Amicis, Caeremoniale parochorum, Romae 1948, 32-36, 57-61, 89-97. — C. Schneider, Acerra, in: Rcalcnz. f. Ant. u. Christent. I (1950) 63-66. — Λ4. Andrieu, \ux origines du culte du St. Sacrement. Reliquiaires et monstrances eucharistiques, tn: \nal Holland. 1950, 397-418. — Th. Klauser - S. Griin, Becher, in: Realenz. f. Ant u. Christent. II 1951) 37-62. — J. Lechner, Liturgik des romischen Ritus, 1953, 111-114. — H f'at finger, Liturgisch-praktische Requisitenkunde. Freiburg 1955. — H. J. Neumann, Electrophone, tn: LfThK 2. ed. Ill (1959) 797-798. D) De vestibus sacris. In hac quaestione tractanda est nobis sequens materia: 1. De vestibus sacris in genere. D) Vestes sacrae. 2. 3. 4. 5. De De De De 1443 indumentis imis liturgicis. vestibus summis liturgicis. insignibus liturgicis. vestimentis liturgicis accessoriis. 1. De vestibus sacris in genere. Vestes inserviunt ad operiendas partes minus honestas corporis, et insuper ad protegenda membra adversus aëris intemperiem. Vestis sacralis autem iam est vestis distinctionis: occasiones, cum sacris operari debet distinguit a mun­ danis occupationibus, dies qua festos discernit a diebus communibus, perso­ nam tandem veste indutam sacrali hac ipsa veste internoscimus. Agendum est hoc articulo a) De ratione et historia vestis liturgicae, dein b) De materia vestis liturgicae, item c) De coloribus liturgicis, demum d) De benedictione indumentorum liturgicorum. a) Ratio et historia vestis liturgicae. 1°. a. Vestem meliorem et nitidam quidem induebant sacerdotes ad sacri­ ficium dominicale celebrandum, sed nemini in mentem venit vestes peculia­ res sacrales adhibere etsi huiusmodi usus in Veteri Lege viguit. At haec Lex, praecise ideo quia Vetus erat, primis Ecclesiae saeculis minime observata est; sicut alia quoque sacra (sacrificia legalia, purificationes, usus thymiamatis etc.) exsulare debuerunt, etiam peculiares vestes defuerunt in cultu Novi Te­ stamenti. b. Ante saec. VI. ergo non invenitur nisi usus incipiens vestis sacralis et quidem in Gallia. Summus pontifex enim Caelestinus (422-432) universis episco­ pis Viennensis et Narbonensis provinciae hac de re scripsit. Dicit enim quos­ dam sacerdotes (= episcopos) « ..superstitioso cultui potius inservire quam mentis vel fidei puritati ...Contra ecclesiasticum morem faciunt qui in Ecclesia non creverunt, sed alio venientes itinere secum haec in Ecclesiam, quae in alia conversatione habuerunt, intulerunt: amicti pallio et lumbos praecincti credunt se sacrae Scripturae fidem, non per spiritum, sed per litteram comple­ turos. Nam si ad hoc ista praecepta sunt, ut taliter serventur, cur non fiunt pariter quae sequentur, ut lucernae in manibus ardentes una cum baculo teneantur?... Habent tamen istum forsitan cultum, morem potius (piam rationem sequentes, qui remotioribus habitant locis... Unde hic habitus in ecclesiis Galli­ canis, ut tot annorum, tantorumque pontificum in alterum habitum consue­ tudo vertatur? Discernendi a plebe vel ceteris sumus doctrina, non veste, conversatione, non habitu, mentis puritate, non cultu » (PL 67, 274-5). c. Initia ergo aliqualis vestis sacralis iam conspici possunt saec. V-o in Gallia, Hornae autem et in Africa tales nisus incogniti erant. Quod testatur S. Augustinus de clericis suis n in sociali vita » viventibus dicens: « Si aliquid vultis clericis dare... nemo det byrrhum vel lineam tunicam nisi in commune, de communi accipio et mihi ipsi... Qualem potest habere presbyter, qualem potest habere decenter diaconus et subdiaconus, talem volo accipere: quia in commune accipio... De pretiosa veste erubesco, quia non decet hanc professio­ nem » (Sermo 356, 13 PL 39, 1579 s.). Nulla adhuc potuerunt vestes sacrales exsistere, cum tales admonitiones prolatae sunt. 2°. a. Inde a saec. VI-o autem etiam Romae vestimenta officialia recepta sunt, Liber pontificalis enim initio huius saeculi habet notam de Papa Stepha- - 1444 Μ· HIEROTOPOLOGIA, PARAM ENTICA. no I. (25-4-257): hic constituit « sacerdotes et levitas vestibus sacratis in usu quotidiano non uti, nisi in ecclesia n (ed. Duchesne I, 154), adnotatio haec anachronistica clare testatur praxim sacculi Vl-i ineuntis. In Africa hoc tem­ pore iam admirationem movit mos S. Fulgentii Ruspensis episcopi (t 533), qui a in qua tunica dormiebat, in ipsa quoque sacrificabat, et tempore sacri­ ficii mutanda esse corda potius, quam vestimenta » dixit. (PL 65, 136). b. Romae ergo saec. VII. exeunte vestimenta liturgica iam plene descri­ buntur: « Subdiaconi regionarii secundum ordinem suum accipiunt ad induen­ dum pontificem ipsa vestimenta: alius lineam, alius cingulum, alius anagolaium, id est amictum, alius lineam dalmaticam, et alius maiorem dalmaticam. et alius planetam et sic per ordinem induunt pontificem » (Ordo Rom. I, 34 Andrieu II, 78). c. Ultima ratio, cur vestes sacrales invaluerunt, fuit mutatio moris vesti­ mentorum decursu saec. Vl-i. Vestes barbarae enim inde ab hoc tempore, quan­ do gentes Germanicae paulatim omnes ad Ecclesiam conversae sunt, etiam in coetibus liturgicis conspiciebantur, clerus autem retinuit vestimenta « Roma­ na ». Ob hanc differentiam inter vestes barbaras, factas communes civiles vestes, et antiquiores romanas, factas sacrales, concilia saec. VI-VII. praescripta incul­ cabant, » ut nec ullus clericus sagum aut vestimentum vel calceamento saecu­ laria, nisi quae religionem deceant, induere praesumat » (Cone. Matisconense a. 581 can. 5). 3°. Aevo Carolingico inde a saec. VIII-o autem usus vestimentorum liturgicorum plene evolutus est et distinctiones quoque inter vestimenta liturgica singulorum ordinum paulatim statutae et observatae fuere, quae omnia in sequentibus pertractanda sunt. b) Materia vestis liturgicae. 1°. a. Serica seu panni serici praecipue in Oriente producti sunt et ex Aegypto, Syria, Persia inducti in Occidentem, saec. VI-o iam ad vestes sacra­ les adhibiti fuerunt. Panni serici species est vellutum (Samt, velluto, velvet, velours, bArsony), inde a saec. XIII. usitata, pannus semisericus (Halbseide, mezza seta, félselycm) partim e filo serico, partim e filo laneo operatus est. Inde a saec. XI-o in usum deducti sunt panni serici « operati » (stoffa, tessuto ope­ rato, gemusterte Stoffe). — b. Variae species panni serici vocantur vulsari lingua: taffetà (Taft, le taffetas), stoffa a spina (Koper, le croisé), raso (Atlas, satin), damaseo (Damast, damask) et broccato (Brokat). 2 . Omnia vestimenta liturgica, initio etiam planeta et dalmatica. nunc solum vestimenta ima, confecta sunt e pannis linteis (tela, Leinwand, lin. vaszon). qui aliquoties suffecti sunt per pannos e lino xylino (cotone, Baumwolle, gyapot), medio aevo etiam e byssus n vocatos. Solummodo a saec. XIX. praescriptiones quoad pannos xylinos seu « gossypium » editae sunt (cf. supe­ rius De Eccl. sacrifie. F. 4. b. 2°). Ad pannos linteos numerandi sunt panni vulgo vocati: hatista (Battist), et tela damascata (Leinendamast). Panni semilintei (mezza tela. Ilalbleinen) confecti sunt partim e filo linteo, partim e filo xylino, et prohibiti sunt. 3 Inde solummodo a saec. X-o habentur opera acu picta seu « phrygia » ricami Stickerei, himzés). cum in pannis ope acus ornamenta producuntur: filis aureis, argenteis, coloratis, lapillis indicis, gemmis; initio magis decora- -Λ* D) Vestes sacrue. 14-45 tiones figurâtes quam stricte ornamentales in usu erant. — Opus denticula­ tum seu reticulatum (mcrletto, Spitzen, dentelle, lace, csipke) saec. XV-o, ut videtur Venetiae excogitatum est; uti materia ornamentalis vestimentorum liturgicorum tantum saec. XVII-o adhibitum fuit; inde a saeculo elapso usu recepta sunt opera denticulata ope machinae arte facta. Discrete tamen debent appli­ cari, sunt enim tantum elementum accessorium. 4°. Materia ad insuendos pannos apta (fodera, Futter, doublure, lining, bélés) adhibetur ad paramenta solidiora et diuturniora reddenda; nunquam usurpatur ad indumenta lintea. Nullae exstant praescriptiones quoad hanc materiam, color materiae insutae discrepare debet a colore paramenti, apte eligitur « color supplens » (Erganzungsfarbe). 5°. Materiae ad ornanda paramenta adhibitae sunt: a. limbus (passamano, Zierbesatz, bordure, paszomany), sic iam aetate antiqua dalmatica duo­ bus « clavis » rubinis ornata fuit, usque ad saec. XII. paramenta multoties ornata sunt chrysoclavis, i. e. limbis aureis seu « aurifrisiis », quae praecipue Venetiae, Luccae et Florentiae confecta sunt decursu medii aevi. — b. Fim­ briae (frangia, Fransen, frange, fringe, rojt) iam conspiciuntur in operibus mu­ sivis S. Vitalis Ravennae saec. VI (in tobaleis altaris et pallio episcopi), medio aevo latera et manicae dalmaticae saepe exornata fuerunt fimbriis, nunc tobaleae et antependia solent iis ornari. — c. Flocci (nappa, Quasten, houppe, tas­ sel, bojt) inde a saec. XI-o apparent, medio aevo saepenumero loco flocci tintin­ nabula vel poma argentea adhibita sunt. Nunc usurpantur flocci ad exornan­ dum tergum dalmaticae et tuniccllate, item pluvialis, etiam cingulum saepe floccos exhibet. c) De coloribus liturgicis. 1°. Historia, a. Aetate antiqua nullus color ad paramenta praescriptus fuit, albus color praecipue in Oriente ad sacras functiones obeundas adhibe­ batur. In Occidente vestes imae fuerunt candidae, inde « albae » vestes nomi­ natae sunt, planeta vero variis coloribus fulgebat: fusco, flavo, purpureo, cae­ ruleo, rubino. At tunc planeta seu paenula nondum habebatur vestis liturgica, colorque eius minime regulabatur per quendam canonem. b. Aeco Carolingico, inde a saec. VIII. initia iam deprehendi possunt cuiusdam canonis colorum. In Purificatione BMV ad processionem pontifex in­ duit se « vestimentis nigris et diaconi similiter planitas nigras », evidenter ha­ betur niger color ut poenitentialis, nam etiam in Litaniis maioribus pontifex et diaconi « induunt planitas fuscas » (Ordo Rom. XX, 2 et Ordo XXL 2 An­ drieu III, 235 et 247). Pontifex autem « in natali Domini, pascha, S. Petri et dic ordinationis suae alius coloris planeta induitur », quali non dicitur in Ord. Rom. VIII. (saec. IX., Andrieu II, 321). Exinde progrediente die varii colores invaluerunt in Occidente. c. Aetate Gothica, saec. XII. exeunte, iam evolutus est canon colorum liturgicorum fere identicus cum nostro penes Innocentium III. (De s. altaris mysterio I, 65), qui immerito habetur auctor huius canonis, nam solum refert usum iam ante eum existentem. Colores paramentorum albus, viridis, ruber fere iisdem diebus usurpati sunt ac nunc; temporibus et diebus poeniten­ tia! ibus color liturgicus niger fuit, colore violaceo tantum festo SS. Innocen­ tium et Dominica « Laetare » usi sunt. Saec. XIII. exeunte color violaceus 1446 XI· HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. suppressit nigrum temporibus supradictis, remansit solum pro Missis et officiis defunctorum. Color rosaceus medio aevo ignotus fuit. d. Attamen medio aevo canon colorum Romanus non ubique observatus est. permultae ecclesiae alium habuerunt canonem, et etiam colores alii, ut flavus ct caeruleus consueti fuere. Tantummodo Missale Pii V. a. 1570 edi­ tum canonem fixum ubique inducere potuit, in Gallia tamen usque ad medium saec. XIX. multis in ecclesiis aliae regulae viguerunt. e. Reformatio liturgiae S. P. Joannis XXIII. anno 1960 de novo ordinavit colores liturgicos (NCR 117-132). Adiicitur etiam huic ordinationi quae cete­ rum non multum mutavit, triplex indultum sat magni momenti. — (1) Primum est, quod indulta et consuetudines legitimae circa usum aliorum colorum in suo robori' manent (NCR 117). — (2) Secundum valet pro regionibus missio­ num: si significatio cuiusdam coloris liturgici non congruit cum significatione illis populis congenita, conferentia episcopalis illius regionis in locum coloris inepti colorem magis aptum substituere valet, sed non inconsulta S. Rituum Congregatione (NCR 117). — (3) Tertium est electio coloris ad libitum: etsi color paramentorum conveniens debet esse Missae votivae, in Missis votivis IV. cl. — ergo in longe maiore parte Missarum votivarum celebrari solita­ rum — adhiberi potest etiam color officii diei, sed servari debet color violaceus et niger unice pro Missis quibus per se competit (NCR 323). 2°. Sensus colorum liturgicorum. Si aliquid, color certissime haberi po­ test qua signum, sed simili certitudine signum solum arbitrarium, iuxta conven­ tiones populorum electum, sic e. gr. color niger potest luctum designare, sed penes multos populos tamen color albus adhibebatur ad eundem finem. Tamen quodam modo symbolismus naturalis quoque cerni potest in coloribus, Inno­ centius III. concinne id exhibet. a. Color albus secundum naturalem significationem munditiam indicare potest Ideo — ut ait Innocentius III. — albis paramentis « utendum est in festivitatibus confessorum et virginum, propter innocentiam et integritatem, » i. e. munditiam spiritualem. In Natali Domini et Praecursoris utimur albo colore, « quoniam uterque natus est mundus, id est carens originali peccato. » In Coena Domini « propter confectionem chrismatis quod ad mundationem animae consecratur » utimur albis, insuper autem etiam ideo, quia « et evangelica lectio munditiam principaliter in illa sollemnitate commendat. » In resur­ rectione autem iam adhibetur color albus « propter angelum testem et nuntium resurrectionis, qui apparuit stola candida, cooperta d, in Ascensione vero « proppter nubem candidam, in qua Christus ascendit. » b. Color rubeus procul dubio signum naturale est sanguinis, ergo utendum est eo « in sollemnitatibus apostolorum et martyrum propter sanguinem pas­ sionis. quem pro Christo fuderunt, n Similiter etiam « in festo Crucis, de qua Christus pro nobis sanguinem suum fudit. » Color rubeus praevalet albo ut in festo virginis et martyris, quoniam martyrium « signum est perfectissimae caritatis. » c. Dc nigro ct viridi iam non profert symbolismum, simpliciter tantum refert nigris paramentis utendum esse « in die afflictionis et abstinentiae, pro peccatis ct pro defunctis. « Viridibus autem « in diebus ferialibus et commu­ nibus » debemus uti, « quia viridis color medius est inter albedinem et nigre­ dinem cl ruborem » (Dc ss. mysterio altaris I, 65 PL 217, 799-802). D) Vestes sacrae. 1447 3°. Leges cultuales dc coloribus, a. Colores praescripti. (1) Color albus adbibendus est pro festis Domini (exceptis festis passionis) in Coena Domini, in cantu Exultct, in renovatione promissionum Baptismatis, in benedictione et processione candelarum 2. febr., BMVirginis, Angelorum, confessorum, virgi­ num ct mulierum (non martyrum), nativitatis Jo. Bapt., cathedrae Petri, con­ versionis Pauli, Omnium Sanctorum, consecrationis et dedicationis anniversa­ rio, anniversario electionis et consecrationis resp. translationis episcopi, anniversario electionis et coronationis Papae, Missa pro sponsis, diebus tempo­ ris paschalis et natalicii (NCR 119-122). Color item albus adhibetur in litur­ gia Sacramentorum partim Baptismi, Confirmationis, Viatici, S. Communionis extra Missam (sed potest etiam uti stola coloris diei CRit d 2740, 12), in administratione Sacramentalium regula generalis est usus coloris tempori conve­ nientis, nisi aliter notetur (Rit. Rom. tit. IX. c. 1, 6). Albo colore utitur: in benedictione matrimonii (tit. VIII. c. 2, 1), benedictione peregrinorum aegro­ tantium (tit. IX, c. 4, 9), in benedictionibus domorum (tit. IX. c. 6, 2: seminarii clericalis; 6, 7: domus scholaris; 8, 19: nosocomii), in consecratione ecclesiae et coemeterii (Pont. Rom.), in benedictione ecclesiae et coemeterii (Rit. Rom. tit. IX. c. 9, 16: primarii lapidis pro ecclesia aedificanda: 9. 17 et 18, 20: be­ nedictio et reconciliatio ecclesiae, consecratio altaris; 9,22 et 23: benedictio et reconciliatio coemeterii). Albo colore utendum est in benedictione aquae in Epiphania, et aquae S. Alberti (tit. IX. c. 9, 28 et 11, 50) et in variis obiectis sacris, in benedictione scapularium (c. 11, 3: SS. Trinitatis; 11. 7: BMVirginis: 11, 8: septem dolorum; 11, II. 12. 13: scapularis de Monte Carmelo; 11. 21: de Mercede; 11, 23: scapularis sub titulo Salus infirmorum; 11. 24: de Bono consilio; 11, 18. 19. 20: SS. Cordis Jesu, Immaculati Cordis Mariae, SS. Gordium Jesu et Mariae; 11, 25: scapulare S. loseph) — dein in benedic­ tione cingulorum (tit. IX. c. 10, 4: cingulorum S. Joseph et BMV.; 11, 28. et 29: cinguli S. Francisci de Paula, cinguli S. Thomae Aquinatis), chordae S. Fran­ cisci Assis, (c. 11, 27), in benedictione SS. Rosarii marialis et Coronae septem dolorum (tit. IX. c. 11, 35 et 11, 9), in benedictione numismatis sacrae BMX7. (tit. IX. c. 11, 30), et liliorum in festo S. Antonii (c. 10, 5). — Albus color praescribitur in omnibus functionibus eucharisticis (expositio, benedictio, pro­ cessio theophorica). (2) Colore rubro utitur Ecclesia in sequentibus festis: a vigilia Pente­ costes usque ad Nonam Sabbati, in festis et Missis passionis Domini, Aposto­ lorum (exceptis festis secundariis supra recensitis), in festis Martyrum, SS. In­ nocentium (NCR Var. 21. a). Missis de Spiritu Sancto et pro eligendo Summo Pontifice (NCR 123-126). in processione Palmarum ct SS. reliquiarum Marty­ rum utendum est rubro colore, item in benedictionibus: S. Crucis (Rit. Rom. tit. IX. c. 9, 14), scapularium S. Crucis, Passionis et Pretiosissimi Sanguinis (tit. IX. c. 11, 5.6.15), rubro colore administratur Signum S. Mauri abbatis cum parti­ cula Crucis (c. 11, 42) et benedicitur aqua S. Petri Mart. (tit. IX. c. 11, 44). (3) Colore viridi utitur Ecclesia in Missis temporis extracyclici. tum dominicalibus, tum ferialibus. Excipiuntur Feriae quatuor temporum septembris, et vigiliae II. et III. cl., extra tempus paschale (NCR 127). (4) Color violaceus adhiberi debet tempore Adventus, Septuagesimae et Quadragesimae et Passionis, diebus Quatuor Temporum, Litaniarum Maiorum et Minorum, in Missis votivis de passione Domini et in votivis Missis quae indolem habent impetratoriam (pro fidei propagatione, contra paganos, ad tol­ lendum schisma, tempore belli, pro pace, pro vitanda mortalitate, pro remis- J 448 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENT1CA. sione peccatorum, pro peregrinantibus ct iter agentibus, pro infirmis, ad postu­ landam gratiam bene moriendi, pro quacunque necessitate (NCR 128-130). — Item in processionibus: Rogationum, ad petendam pluviam, ad postulandam serenitatem, ad repellendam tempestatem, tempore penuriae et famis, mortali­ tatis et pestis, tempore belli et in quacunque tribulatione (Rit. Rom. tit. X. c. 4. et c. 6-12). Quoad Sacramenta: Baptismus partim, Poenitentia et Extre­ ma Unctio integre colorem violaceum requirunt. Quoad Sacramentalia: ubi exorcismus occurrit, color adhibetur violaceus, in ordine ad faciendam aquam benedictam (Rit. Rom. tit. IX. c. 2), in benedictione animalium gravi infirmi­ tate laborantium (c. 5, 3), in benedictione contra inundationes aquarum (c. 6, 21), in benedictione deprecatoria contra mures ct locustas (c. 9, 27), in ritu benedicendi populos et agros (c. 10, 3), color praescribitur violaceus in ritu erigendi Vias Crucis (c. 11, 1) et Stationes septem dolorum (c. 11, 2). (5) Color niger praescribitur partim pro Fer. VI. Passionis ct Mortis Do­ mini ct pro omnibus Missis et officiis defunctorum (NCR 132). (6) Colore rosaceo uti licet Dominicis « Gaudete » Adventus et « Laetare » Quadragesimae iuxta NCR 131, sed in officio et Missa tantum. (7) Color caeruleus medio aevo usitatus, nunc temporis solum in quibus­ dam dioecesibus Hispaniae permittitur in festo Immaculatae Conceptionis et Missis sabbatinis (De Amicis p. 74). (8) Color flavus omnino proscriptus est (CRit d 3191, 4), nec adhiberi potest pro colore albo. (9) Color supplens haberi potest paramentum ex tela aurea contexta; ra­ tione pretiositatis adhiberi potest pro albo, rubro et viridi, consuetudo saltem toleratur (CRit d 3145, d 3191, 4 et 3646, 2). Tela argentea adhiberi potest solummodo pro colore albo (d 3646, 3). b. Canon recensitus colorum valet pro sequentibus vestibus: pro mani­ pulo, stola, tunicella, dahnatica, casula, pluviali, item pro sandalibus et chirothecis pontificis. Pro conopaeo permittitur, quod tamen potest esse semper albi coloris, simili modo etiam pro antependio (CRit d. 3035, 10). c. Color tamdiu servari debet, quamdiu dies liturgicus, incipit ergo a primis Vesperis, si dicendae sint, secus a Matutino (NCR 5). d) Benedictio indumentorum liturgicorum. 1 . Historia. Aetate antiqua opinio fuit vasa sacra et vestimenta ipso usu sacrata fuisse, saec. IX. iam habentur textus pro benedictione indumento­ rum sacrorum. Pro linteaminibus altaris et corporalibus vero iam saec. VII-VIII. inveniuntur benedictiones. 2\ Ritus hodiernus habetur in Pontificali et Rituali Romano (tit. IX. c. 9. 1 - Benedictio sacerdotalium indumentorum », 2. n Benedictio specialis cuiusli­ bet indumenti sacerdotalis »), ritus Pontificalis et Ritualis nunc omnino idem est. Prima formula constat tribus orationibus ct adhibetur pro pluribus simul vestibus liturgicis, loquitur enim textus de « indumentis leviticae, sacerdota­ lis et pontificalis gloriae ». simul ergo benedicuntur omnia indumenta apposita. Quodlibet indumentum dein benedicitur formula secunda, quae unicam tan­ tum complectitur orationem, in qua uncinis includuntur nomina singulorum indumentorum benedicendorum. D) Vestes sacrae. 1449 3. Leges cultuales benedictionis indumentorum, a. Obligatio benedictionis. (1) Debent benedici: amictus, alba, et cingulum, de quo quidam dubitaverunt, at in formula secunda benedictionis supradictae (tit. IX. c. 9, 2) uncinis etiam cingulum allegatur, quod commendat benedictionis obligationem; e vestimentis summis benedici debent: manipulus, stola, casula, et eadem ratione sicut quoad cingulum etiam tunicclla et dalmatica, quia simili modo in dicta ora­ tione nominantur benedicenda. (Cf. Pont. Romanum, dein. Rit. celebr. I, 1. 2, De defectib. X.). E linteaminibus altaris benedici debent: tobaleae, palla ca­ licis et corporale; tobaleae tit. IX. c. 9, 4, palla et corporale c. 9, 5. — (2) Possunt benedici: e vestimentis imis: supcrpelliceum et rochetum, e sum­ mis: pluviale, velum et bursa calicis, e linteamentis altaris: purificatorium. b. Benedictio est constitutiva, i. e. ex obiecto profano facit sacratum obiectum, ad ministerium divinum ordinatum. Benedictio amittitur, si tales laesio­ nes vel mutationes subierit, ut pristinam amiserit formam et iam ad suos usus non habeatur idonea, vel si ad usus indecoros adhibita vel publicae venditioni exposita fuerit (can. 1305 § 1. n. 1 et 2). c. Paramenta benedicta possunt etiam post benedictionem a laicis tangi et tractari, solummodo ante lotionem ne tangantur purificatoria, pallae et cor­ poralia nisi a clericis vel ab iis qui eorum custodiam habent (can. 1306 § 1). Lotio ideo linteaminum mox dictorum debet fieri a clerico in maioribus saltem constituto, postea tradentur laicis ad lavandum; aqua lotionis proiicienda est in sacrario (can. 1306 § 2). d. Quinam ius habeant benedictionis indumentorum, conferatur supra De Eccl. sacrifie. F. 4. b. 2°. c. 2. De indumentis imis liturgicis. Agendum est nobis a) De amictu, b) De alba, dein c) De cingulo, demum d) De superpelliceo et rocheto. a) De amictu. 1°. Nomina. Nomen nativum Romanum fuit anabolagium \el anagolaium e Graeco vocabulo anabolaion, quod amiculum (cappotto, Umwurf. kopeny) significat, dein vocatus est amictus, fano, superhumerale, ct simpliciter hu­ merale. 2°. Historia, a. Origo amictus variis hypothesibus enodabatur. Falsa erat hypothesis originis amictus ex ephod lineo summi sacerdotis Hebraeorum, etsi certum est, quod liturgistae medii aevi de amictu loquentes saepe alludunt ad hoc vestimentum liturgicum Veteris Testamenti. Prototypum amictus in cultu antiquo Romanorum quaerebant alii, vel saltem suspicati sunt, ut O. Casei (dc quo cf. De Sacr. Ordinis F. 2. a. 2°. f et JfLw 1927, 139-141), probabile este significationem silentii sacri (« castigatio vocis ») in ritu ordinationis a cultu antiquo pagano derivari. Amictus tamen probabilissime est velum hu­ merale profanum, quod vocatum est amictus, focale, palliolum, et inservie­ bat ad obtegendam colli nuditatem contra acris intemperiem. b. Ut videtur, Romae usus amictus liturgici ortus est. Ordo Rom. I. enim saec. VII. exeunte compositus primo memorat « anagolaium id est amictum » (n. 34, Andrieu II, 78). Primitus amictus vestimentum fuit solummodo Summi 92 - Radô. Ench, Liturgicum. 1450 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. Pontificis eiusque diaconorum, saec. IX. iam alii quoque clerici eum porta­ bant Aevo Carolingico cum ritus Romanus ubique divulgatus fuit, etiam usus amictus receptus est, sed amictum super albam portabant, non infra albam, ut Romae solebant. c. Solum saec. XI. incipiebant amictu etiam caput obtegere, sicquc ca­ pite amictu cooperto ad altare pergere, ibique amictum velut caputium quod­ dam in collum reclinare capiteque nudo Missam celebrare. Mos hic Romae usque ad saec. XV. viguit, in rubricis Burchardi tamen a. 1502 iam non in­ venitur. Quidam ordines religiosi, ut monasticus ordo et mendicantes, servitae et carmelitae usque hodie amictu dicto modo utuntur. 3°. Sensus amictus. Bene nota multotiesque repetita fuit interpretatio Amalarii: « Amictus est primum vestimentum nostrum, quo collum undique cin­ gimus. In collo est namque vox, ideoque per collum loquendi usus exprimi­ tur. Per amictum intclligimus custodiam vocis, de qua dicebat psalmista: Dixi custodiam vias ineas, ut non delinquam in lingua mea. Posui ori meo custo­ diam, et in alio psalmo: Pone, Domine, custodiam ori meo. Amictus ideo dici­ tur, quia circumjicitur. In isto primo vestimento ammonetur castigatio vocis » (Lib. officialis II. c. 17, ed. Hanssens II, 239). 4°. Leges cultuales. a. Materia amictus. De materia iam in genere dictum est, adiungere possumus adhuc de amictu, simulque alba etc., quod adeo de­ bent lintea esse, quod praeter linum et cannabe quaecunque alia materia, etsi n munditie, candore, tenacitate linum aut cannabe aemulent aut aequant », prohibita est (CRit d 2600), a. 1898 tamen vicario apostolico Se-Ciuensi in Sina permissum est sacra linteamina e tela conficere, quae Hia-pou nuncupatur, pannus dictus conficitur e planta « Urtica nivea », ad familiam lini pertinente. b. Forma amictus sit oblonga, habeat altitudinem 60-70 em., latitudinem 80-90 cm., in medio debet esse Crux (Rit. cel. I. 3), acu picta, quam osculari debet, quando amictus induitur et deponitur; amictus insuper chordulis debet esse praeditus, longitudinis cire. 150 cm., quas chordulas sub brachiis per dor­ sum circumducere debemus et ante pectus reductas ligare. c. Amictus induitur ante albam in ritu Romano, in Ambrosiano post al­ bam resp. super albam. Etiam in ritu Romano amictus super superpelliceum induitur, si superpelliceum praescribitur. b) De alba. 1 ’. Alba est tunica longa ad modum sacci consuta, manicis arctis praedita. Nomina cius sunt: linea, quia e lino conficitur, etiam tunica linea: nuncupa­ tur talaris (tunica), nam usque ad talos pertingit, Graeco vocabulo idem dicit poderes; nuncupatur etiam camisia ob ortum c profano indumento; propter colorem eius appellatur etiam alba, in liturgia hodierna denominatio officialis. 2’. Historia albae, a. Tunica fuit indumentum imum Romanorum, identica cum chilone Graecorum, et primitus fuit sine manicis, quas solum femi­ nae gestabant, ct curta fuit, longior effecta est. usque ad talos pertingens et manicis etiam pro viris praedita fuit. Quando dicta mutatio saec. VI-o facta est. i c quando barbarae gentes tunicas breviores retinuerunt, tunica longa, talaris, vocata « Romana » retenta est ab ecclesiasticis viris, vestisque distinctiva evasit clericorum. « Tunica talaris manicata n saec. VII. iam vestis sacra­ lis fuit. saec. VIII. ab omnibus clericis Romanis gestabatur. D) Vestes sacrae. 1451 b. Alba non solum in sacrificio Missae usi sunt ct non solum sacerdotes, sed etiam monachi, saec. X. in multis monasteriis, praecipue Clunyacensibus, monachi in choro alba vestiti erant. c. Exornatio albae inde a saec. XI. incoepit, orae seu margines manicarum et albae aurifrisiis ornatae sunt. Aetate Gothica, inde a saec. XII-o ornamenta formae quadraticae recepta sunt, quae vocabantur « parurae, plagulae, gram­ mata, gemmata, fimbriae, fasciae, plicae ». Constabant ex operibus acu pictis, lapillis indicis gemmisque exornatis, saepe etiam lamellis aureis et argenteis. 3°. Sensus albae. Sensus symbolicus albae optime explicatur a Durando. Primo admonetur sacerdos albam gestans de castitate: « Sicut enim linum vel byssus candorem, quem ex natura non habet, multis tunsionibus attritum, acquirit per artem, sic et hominis caro munditiam, quam non obtinet per na­ turam, per exercitia bonorum operum multis castigationibus macerata sortitur per gratiam. » Dein monemur per largitatem albae de libertate: « In veteri sacerdotio linea... stricta fuisse describitur, propter spiritum servitutis ludaeorum in timore. In novo vero larga est, propter spiritum adoptionis in libertate, qua Christus nos liberavit. » Demum revocat in mentem longitudo albae spem et perseverantiam : « Per albam etiam qua corpus a sursum usque ad deorsum tegitur, spes, quae ex gratia provenit ecclesiae de sursum et ex meritis eccle­ siae deorsum figuratur. ...Quia vero usque ad talos descendit, perseverantiam designat >> (Rat. div. oflic. 1. III. c. 3, 2. 3. 5). 4. Leges cultuales albae, a. Materia albae est linum, de quo iam dictum est, ornamenta iam possunt esse ex alia materia. b. Quoad formam notandum est, quod satis longa esse debet, nam prae­ scribitur: α ...honeste dependeat et tegat vestes, (minister) fimbrias diligenter aptet, ut ad latidudinem digiti vel circiter super terram aequaliter fluat » (Rit. cel. I, 3). Longitudo ideo albae sit cire. 150-170 em., latitudo autem abunde sufficiens est 3 m., si tela albae satis densa est, sufficit latitudo 2.60 m. (St. Doromby in Bib. u. Lit. 1950-51, 109). c. Exornatio albae minime interdicitur, sive opere acu picto, sive denti­ culato. Imo manicis et oris albarum potest supponi fundus coloratus super quem insuitur textile denticulatum, quoad manicas rochetti fundus esse potest coloris talaris relativae dignitatis, quae rocchettum gestat (CRit d 3780, 5 et d 3804, 12). d. Regulae de usu albae. (1) Alba deferri debet: In sacrificio Missae, et in solemni benedictione cum SS. Sacramento, tunc enim diaconi « induantur dalmatica et tunicella super albam et sacerdos celebrans albam deferat sub pluviali » (d 3799, 1). - (2) Alba prohibetur: Celebrans non-episcopus faciens officium in matutinis, laudibus vel vesperis non potest uti alba (d 1077, 3). Dein in exsequiis sacerdos non potest induero albam loco superpellicei (d 3035, 1). c) De cingulo. 1°. Historia, a. Cingulum accessorium est tunicae longae et in vita coti­ diana antiquorum usu tritum, potuit esse funis vel funiculus, sed etiam taenia seu fascia (nastro, Band, szalag). — b. Tale quid debuit esse etiam cingulum in liturgia usitatum; solum nomen cius occurrit in Ordinibus Romanis, quale fuerit, non dicitur. At in territorio ritus typi Gallicani in usu fuit cingulum 1452 XI. H1ER0T0P0L0GIA, PARAMEN TICA. e corio confectum seu lorum vel habena (cinghia, Riemcn, szijj), saepius fibula .fibbia, Spange, csat) argentea vel eburnea praedita. Ubi dein ritus Romanus introductus fuerat, etiam cingulum e corio confectum disparuit. — c. Medio aevo, praecipue inde a saec. XIII. multis placuit cingulum in forma fasciae elaboratum, attamen semper cingula in modum funiculi confecta magis in usu erant. 2°. Sensus symbolicus cinguli declaratur ab Amalario: « Camisa cingulo continentiae constringitur, praecipiente Domino: Sint lumbi vestri praecincti, ut per duas virtutes id est oboedientiam Domini et naturalem disputationem, constringatur omnis voluptas » (Lib. official. II, c. 22, 2 ed. Ilanssens II, 247). 3°. Leges cultuales cinguli, a. Materia cinguli potest esse linum vel canna­ bis (canapa, Ilanf, kender), sed potest etiam confici sericum vel laneum (CRit d 2067 et 3118). — b. Forma cinguli nunc iam debet esse ad modum funiculi, nam fasciae forma iam proscripta est, a. 1899 declaratum est talia cingula hucusque adhibita tolerari posse, donec consumentur (d 4048, 6). — c. Quoad colorem cinguli: non debet esse coloratus, sed secus solum colores liturgici permittuntur, qui semper colori paramentorum aequari debet (CRit d 2194, 3). 4°. Subcinctorium. Est accessorium cinguli in Missa pontificali Summi Pontificis, medio aevo vocabatur etiam praecinctorium, subcingulum, semi­ cinctium, ct in fontibus praecipue Gallicis, normandicis et hungaricis etiam balteus (= cinghia di spada, Schwertgurt, kardszij), ideo oratio — inter alias — praescripta medio aevo: « Dum appendit balteum cingulo. Accinge gladium tuum Domine super femur meum potentissime, ut viriliter possim contra ini­ micos meos dimicare spe firma caritatis aeternae » (a. 1192-95, Rado, Libri lit. mss I, 41). Subcinctorium fuit inde a saec. X-o praeprimis insigne pontifi­ cale et usque ad finem medii aevi in frequenti usu, nunc iam solum in Missa papali usitatum. Est quoad formam manipulus quidam, in extremitatibus figu­ ram agni cum Cruce prae se ferens, qui a latere sinistro appenditur cingulo. d) De superpelliceo et rochetto. Superpelliceum est tunica alba brevior, cuius manicae latiores sunt, saepe breviores manicis albae, rochettum autem eo solum differt a superpelliceo, quod manicae eius angustiores sunt. 1 . Historia superpellicei. a. Ut nomen demonstrat, super vestes pelliceas hoc indumentum gestatum est, extra Urbem, in Gallia et Normandia ortum decursu saec. ΧΙ-i, quod ex alba originem ducit. Albae manicae angustiores debebant latiores fieri, ut super pelles indui possit, simulque aliquantulum curtior effecta est. Quia canonici regulares S. Augustini, saec. XI. ubicunque terrarum ct gentium diffusi, superpelliceum non solum in choro sed qua habi­ tum regularem gestabant, cito divulgatum est. b. In Italia saec. XII. superpelliceum inductum est, nominatum vocabulo mediae latinitatis cotta, quod nomen hodieque saepe occurrit. Vestimentum hoc chorale saec. XII-XIII. etiam a clericis assistentibus, ministris sacris et celebran­ ti» gestari coepit, saec. XIV-o vero iam regulariter etiam in administratione Sacramentorum et Sacramentalium adhibitum est. c. Usque ad saec. XIV. superpelliceum fere usque ad pedes pertingebat, D) Vestes sacrae. 1453 exinde coepit praecidi seu abbreviari. Tamen saec. XV-o adhuc fere usque ad medium tibiae pertingebat, saec. XV-XVI. autem iam solum usque ad genua; saec. XVIII. vero in Italia decurtatio superpellicei adeo crevit, ut cir­ citer medium femuris tantum attigit, imo saepe non multum lumbos solum excessit. In ditione Venetiana saec. XVI-o superpelliceum formam aliquantu­ lum ineptam nactum est: manicis suppressis evasit mantellum seu pallium rotundum undique clausum ad instar casulae antiquioris formae, ita ut elevari debuit et complicari. Quibusdam in locis hodie quoque talia supcrpellicea usurpantur. 2°. Leges cultuales. a. Superpelliceum est indumentum liturgicum omni­ bus clericis commune, quod accipiunt in administratione tonsurae. b. Materia non est praescripta, decet tamen ut e lino conficiantur sicut albae a qua originem ducunt. Supcrpellicea possunt exornari, permitti possunt etiam in eis, sicut in tobaleis altaris et albis « vela transparentia, quae reprae­ sentant cruces, ostensoria, calices cum hostia, figuras Angelorum et alia simi­ lia sacra obiecta » (CRit d 3191, 5). c. Usus superpellicei. (1) Lex fundamentalis habetur in libris liturgicis et decretis S. C. Rituum: α In omni Sacramentorum seu Sacramentalium con­ fectione et administratione, tam in propriis quam in alienis quibuscunque ecclesiis, utendum est semper superpelliceo et stola, retento nihilominus quod Rit. Rom. docet circa Sacramentum Poenitentiae » (CRit d gen. 3784, 1); Rit. Rom. nempe habet: « Superpelliceo et stola, violacei coloris utatur, prout tempus vel locorum feret consuetudo » (tit. IV. c. 1, 10). Superpelliceo utuntur clerici minores adstando omnibus sacris functionibus, omnes clerici id gestant in omnibus processionibus et in verbo Dei praedicando. — (2) Canonici et bénéficiât! in choro semper superpelliceo debent esse induti, contrarium ut abusus eliminandum est (d 3250, 1), imo non possunt admitti « assistentes cleri in presbyterio, partim superpelliceo induti, partim vero non n (. 3549 post n. 3.). — (3) Superpellicei praescripto tenentur omnes, nam « in Sacramentis et Sacramentalibus conficiendis et administrandis usus cappae mozzetae vel caputii est omnino interdictum, iis nihilominus, qui rochetti privilegio gaudent, idem retinere, sed in propria tantum ecclesia, permittuntur, dummodo super illud superpelliceo ac stola induatur » (d gen. 3784, 2). — (4) Superpelliceo. non vero alba debent indui in processione Corporis Christi ii, qui casula, dalmatica vel tunicella induuntur (cf. superius Hcortologia F. 3. d. 6° a.). 3°. Rochettum non est indumentum stricte liturgicum. a. Romae saec. IX-o iam invenitur rochettum et vocatum est camisia, nuncupatum fuit etiam alba romana, succa, subta; nomen rochettum a vocabulo mediae latinitatis « roccus » derivandum tantum saec. XIV. Romae receptum est. Cone. Lateranense IV. a. 1215 episcopis non-monachis id gestare praece­ pit, cum in publicum vel in ecclesiam prodirent, rochettum evasit sic vesti­ mentum praelatitium. b. Leges cultuales rochetti. (1) Quibusnam concessus est usus rochetti: Summo Pontifici, Cardinalibus, episcopis, quibusdam aliis praelatis, et perso­ nis qui privilegium obtinuerunt. Sic e. gr. omnes canonici Galliarum tum hono­ rarii tum titulares pro habitu canonical! rochettum et mozzettam in tota dioe­ cesi deferunt, et responsum est, nihil in hac re innovandum esse (CRit d 3361). 11. nov. 1914 autem omnibus et singulis Urbis parochis concessum « speciale 1451 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMEN11CA. honoris ac dignitatis signum ac privilegium » utendi rochetto et palmatoria intra fines propriae paroeciae (AAS 1914, 708). Aliis non licet uti rochetto, « neque cotta habente manicas angustas ad instar rochetti n (d 3438,8). — (2) Rochettum est vestis choralis, per vestem choralem enim intelligi debent rochettum et mozzctta (d 3115, 1). Ideo vetita est administratio Sacramen­ torum (supra 2°. c. 3.), imo non licet « assistere sacris functionibus rochetto vel superpelliceo rochetti formam prae se ferenti » (d 3438, 8); prohibitum est etiam uti rochetto, mozzetta et stola in processionibus et associationibus funerum, gallice « convois funèbres » (d 3556). — (3) Rochettum est vestimen­ tum imum, aliquid semper super rochettum indui debet. Episcopi induunt cappam magnam vel mozzettam in locis suae iurisdictionus subiectis, alibi mantelletum, praelati inferiores ubique mantelletum deferunt; canonici super induunt habitum canonicalem proprium vel amictum, si dalmatica vel tunica induendi sunt, omnes debent superpelliceo indui super rochettum, si admi­ nistraturi sunt Sacramenta etc. ut dictum est. Una exceptio habetur: si episco­ pus uni solum personae administrat Confirmationem hoc potest iuxta Pontifie. Rom. facere rochetto et stola indutus. 3. De vestibus summis liturgicis. Dc vestibus summis seu exterioribus liturgicis tractandum est nobis se­ quenti ordine: a) De casula, dein b) De dalmatica et tunicella, item c) De pluviali, demum d) De velo et gremiali. «a) Dc casula. 1 '. Historia casulae, a. Aetate antiqua casula fuit pallium rotundum ac ingens, cui nomen erat penes Graecos phelonês vel phelonion, penes Romanos paenula, aevo classico fuit vestis sumina servorum operariorum, militum; cives Romani toga utebantur, et solum itinerando usi sunt paenula contra intem­ periem aeris. At saec. III. paenula magis magisque communis omnibus evasit, toga remansit vestimentum officiale senatorum sicque factum est, quod etiam in coetibus liturgicis in usum venit, quin statim indolem vestis sacralis acquisisset. In Gallia nomen amphibalus ei datum est et exeunte saec. IV-o iam in liturgia occurrit. Denominatio casula in Africa et Gallia communis erat, quia pallium hoc instar casae parvae hominem circumdedit. Casula enim aperturam habuit solum pro capite, ad manus liberandas lateribus elevari ct in brachiis plicari debuit. Nomen plancta inde a saec. V-o occurrit. b. Usus casulae diversus fuit. (1) Romae adhuc saec. IX-o casula non fuit vestis distinctionis, omnes clerici ea usi sunt, diaconi et subdiaconi solum usque ad ingressum in presbyterium, tunc casula deposita dalmatica usi sunt, exceptis temporibus Adventus et Quadragesimae, tunc enim casulam defe­ rebant. Etiam acolythi casula vestiti apparent, sed ante cantum in ambone deposuerunt eam. — (2) Extra Urbem autem, in territorio liturgiarum typi Gallicani casula videntur solummodo episcopi ct sacerdotes usi esse. c. Aevo Carolinçico casula non est habita vestimentum exclusive sacrifi­ cale, usitata fuit etiam in omnibus consecrationibus, ministrorum, ecclesiarum, oleorum, aquae baptismatis, extremae unctionis etc. Saec. XII-o iam fere exclu­ sive ad Missam usus casulae coarctatus fuit. d. Casulae forma exterior usque ad saec. XIII. inclusive eadem remansit, rotunda ct undequaque clausa, inde ab incipiente saec. XIV. ad maiorem commoditatem opportunius opinatum est casulae latera scindere quo explicatis D) Vestes sacrae. 1455 utrimque brachiis manus essent ad agendum expeditae, simul incoepit etiam nisus casulam decuriandi. At non solum ratione maioris commoditatis, sed etiam ratione parsimoniae hoc factum est, nam a saec. XII-o iam observatus est canon colorum, ideoque multo pluribus casulis resp. paramentis opus erat (piam antea. e. Medio aevo expleto, decursu saec. XVI. casula mutata est in formam hodiernam, latera iam adeo scissa fuere quod casula rationem vestimenti fere amisit et vestis scapularis evasit, hoc vero tempore quod audit Baroca adhuc exaggeratum est, ita ut casula formam fidiculae (violino, Geige) imitata est. f. Ideo medio saeculo elapso usus casulae et paramentorum formae medioaeoalis seu ut dictum fuit (minus recte) « Gothicae n instaurari coepit in Belgio, Gallia, Anglia et Germania, praeeuntibus Can. Bock (Aix-la-Chapelle) et Dom Pugin in Anglia. S. C. Rituum rem annis 1858-1863 examini subiecit, et decreto 11. febr. 1863 innovationem prohibuit, adiieiens Instructione 21. aug. 1863 mentem: « Sancta Sede inconsulta nihil innovari posse censuit. » At decre­ tum hoc una cum instructione tunc non fuit publici iuris factum, nec in Col­ lectionem authenticam decretorum assumptum, ita, ut usus paramentorum priscae formae pedetentim valde diffusus est. Attamen celeberrimus J. Braun SJ adhuc a. 1912 scribere potuit, in quibusdam regnis exsistere insuperabile fastidium erga formam latiorem casulae (Paramentik 1912, p. 122), Sanctus Pius X. vero vehementer exoptavit instaurationem priscae formae et professori Vindobonensi II. Swoboda personaliter mandatum dedit eam divulgandi (St. Doromby, in Bib. u. Lit. 1950-51, 173-4). Quoniam vero fervor instaurandi antiqui­ tatem hac in re aliquando immoderatius exarsit, S. C. Rituum 9. dec. 1925 responsum dedit: ab hodierna forma paramentorum « recedere non licere incon­ sulta Sancta Sede », simulque documenta anni 1863 publicavit. Praxis demum fuit ista, quod Ordinariis ampliores facultates paramenia talia priscae formae inducendi rite petentibus datae sunt, ita, quod M. Righetti a. 1945 iam scri­ bere potuit, nunc temporis usum planetae medioaevalis esse iam satis commu­ nem in Italia, Germania et Belgio, (Storia lit. I, 483-4). Dubiis finis impositus est per eandem S. Congregationem 20. aug. 1957, etenim quoad « licentiam conficiendi et adhibendi paramenta pro Missae sacrificio sacrisque functionibus prisca concinnata forma, S. haec Rituum Congr. prudenti Ordinariorum indicio remittendum esse censuit, utrum, attentis peculiaribus rerum locorumque adiunctis, ea paramenta permitti possint, necne. Curent tamen locorum Ordi­ narii in hoc indicio ferendo ut sanctitati et decori divini cultus quam maxime prospiciatur, neque sinant a probata disciplina circa sacrarum vestium formam temere atque inconsulte recedi, immo omni cura eas mutationes prohibeant, quae perturbationes producere et fidelium animos in admirationem inducere possint » (ASS 1957, 762). Recte notant Ephemerides Liturg., intactum per­ manere ius Ordinariorum concedendi vel denegandi usum talium paramento­ rum, in proprio ipsorum territorio, at minime cos prohibere posse confectio­ nem talium, alibi, ubi usus permissus sit, adhibendorum (1957. 439). 2°. Sensus symbolicus casulae declaratur a Ruperto Tuitiensi huiusmodi: α Casula magni sacerdotis nostri Christi vestimentum... Quod est illud vestimen­ tum? Sancta Ecclesia catholica!... Casula ergo vestimentum Christi, quod est Ecclesia significat. Est autem integra et undique clausa, ut unitatem et integri­ tatem verae fidei demonstret » (De div. offic. L. I. c. 22 PL 170, 23). Durandus iam subtilius inquirit in sensum casulae: « Sicut caritas operit multitudinem 1156 XI. IIIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. peccatorum ct omnia legis et prophetarum mandata continet, dicente Apostolo, plenitudo legis est caritas, sic et haec vestis cuncta planat et alia omnia indu­ menta intra se claudit ct continet... Rursus latitudo planetae latitudinem signi­ ficat caritatis, quae etiam usque ad inimicos extenditur » (Rat. div. Oflic. L. III. c. 7, 1. 2). 3°. Leges cultuales casulae, a. Materia ut iam dictum est debet esse serica, expresse prohibentur casulae confectae e tela linea (vulgo percallo) et ex lana (CRit d 2769, 5 ad 3, d 3779, 1). b. Forma si hodierna sit, vel rectius formae saec. XVII-XVIIL, non minus longa sit, quam 0.90 m., non plus quam 1.10 m., a tergo saltem 0.70 m. lata sit. a parte anteriori ad lumbos circiter 0.40 m., 0.65 m. ex imo sit, apertura qua caput inmittitur, 0.45 m. longe patens sit (De Amicis p. 70). — (1) Casula formae priscae (de qua cf. superius 2°. f.) habet longitudinem circ. 1.20-1.35 m.. latitudinem, si extendatur, 1.50 m.; si tela 1.50 m. lata est, ad casulam circ. 3.80 m. telae requiruntur, si tantum 0.60-0.70 lata sit. necesse est 7 m. telae adhibere (St. Doromby, Bib. u. Lit. 1950-51, 270). c. Ornatus casulae. (1) Licitae sunt planctae ex panno serico frondibus floribusque, uti assolet, ornatae, partim acu pictis, partim vero coloribus peni­ cilli ope (CRit d 3576, 15). — (2) Licet stemmata gentilitia, sicut ostensorio et calicibus, ita etiam casulis apponere (d 2875). — (3) In paramentis nigri colo­ ris prohibetur imagines mortuarias vel cruces albas depingere (Caer. ep. L. II. c. 11, I), S. C. Rit. in memoriam revocans hoc praeceptum addit vetitum reprae­ sentandi calvaria cum ossibus decussatis defunctorum (d 4174, 1). d. Usus casulae. Plancta est vestis distinctionis presbyteri, ideo praeprimis in Missa deferri debet. — (2) Sacerdos in celebrando Matrimonio indui debet alba, stola transversa et plancta, si immediate sequatur Missa nuptialis (d 3158, 3). — (4) In processione Corporis Christi potest planeta indui sine stola et manipulo (cf. superius 2. d. 2°. c. 4). — (4) Non licet casula uti in aspersione aquae diebus Dominicis ante Missam conventualem celebrans alba et stola indutus accipit pluviale, in defectu pluvialis in alba et stola peragit aspersio­ nem. qua completa, se recipit in partem Epistolae ibique assumit manipulum et casulam (d 3697, 8). c. Planeta plicata. Vestimentum inde ab a. 1961 obsoletum, eiusdem formae ac materiae fuit quam planeta celebrantis, sed ante usque ad pectus plicata fuit, vel reflexa et adfixa, permissus quoque fuit usus planetae decurtatae. Diebus Adventus, Quadragesimae et Passionis debuerunt deferri planetae pli­ catae, loco dalmaticae et tunicellae. Novus Ordo Hebd.Sanctae iam ab anno 1956 usum planetae plicatae prohibuit, sed vigorem haec prohibitio solum pro Hebdomada Sancta habuit (OHS 1956. Ruhr. spec. Dom. II. Pass. η. 3. et Sabb. S. n. 2.). Reformatio S. P. Joannis XXIII. anno 1960 ordinavit, ouod « planetae plicatae ct stola latior amplius non adhibentur » (NCR 137). Stola latior fuit rudimentum quoddam sensu carens: diaconus enim deponere debuit aevo antiquo planctam plicatam aut eam super humerum sinistrum penitus complicare, quae plancta « complicata » substituta est symbolico modo stola latiore. b) De dahnatica et tunicella. Ie. Historia, a. Dalmatica vestimentum summum fuit vitae profanae saec Π-o. Romae tum viri tum mulieres eam gestabant; vestis fuit ampla, ad .u <44A 1>Ο%»Λίν« ·»*· ·, ]t D) Vestes sacrue. , LAv. ’ΛΚ>·Ιί····,·Λ*·1· 1457 talos fere pertingens, latis sed brevibus manicis praedita, coloris candidi, duo­ bus clavis, i. e. lineis latis, ex purpura a tergo et in parte anteriore signata, nomen sortita est probabiliter ex eius origine in Dalmatia collocanda. Dalma­ ticam honoratiores deferre solebant. — (2) Ius dalmaticam deferendi saec. IV. Romae competebat solum Papae eiusve diaconis, qui hoc privilegium etiam exteris communicavit, e. gr. Symmachus (498-514) diaconis S. Caesarii Arelatensis. Usus dalmaticae saec. V-VI. cito etiam alibi percrebruit, episcopus ac eius diaconi dalmaticis induti sunt, signum intimae relationis, quae inter pon­ tificem et diaconos, administrationis ecclesiasticae rerumque oeconomicarum ministros viguit. Sic Ravennae saec. VI. in operibus musivis conspiciuntur pon­ tifex eiusve diaconi, similiter etiam Mediolani (S. Ambrogio). — (3) Cito ubique usi sunt dahnatica pontifices et diaconi, longitudo eius extra Italiam iam saec. IX-X. coepit aliquantulum minui, inde a saec. XIV. vero ubique abbre­ viare studebant dalmaticam, donec saec. XVII-o ad longitudinem 1.15-1.10 m. pervenit. Color candidus dalmaticae usque ad saec. X. mansit, dein paulatim varios colores accepit, sicut alia paramenta. b. Quod tunicam subdiaconi attinet (1) origo eius quaerenda est in imita­ tione dalmaticae diaconi; ut gradus eius humilior ostendatur, manicae angustio­ res, tunicae autem sine clavis effectae sunt. Iam ante S. Gregorium Magnum (f 604) subdiaconi talem vestem sibi arrogabant, is tamen ratus hoc esse praeter consuetudinem Ecclesiae Romanae, eam subdiaconis detraxit, saec. IX-o solum­ modo tunica subdiaconalis iterum revixit. — (2) Papa tamen tunicam minorem seu dalmaticam minorem vel lineam sub dalmatica gestabat saec. VIII-o; alia nomina tunicae erant: linea, tunica stricta vel simpliciter stricta, roccus, tunicella, in Germania subtile (e vocabulo subtus). c. Usus dalmaticae et tunicellae aevo Carolingico iam satis communis fuit, at diebus poenitentialibus, praecipue Adventus et Quadragesimae, usus harum vestium proscriptus erat, vestimenta enim erant candida, mos antiquus autem fuit diebus festis candidis, diebus poenitentialibus vestibus « pullis » i. e. atris, austeris uti. Consuetudo haec Romana etiam in aliis ecclesiis recepta fuit. ita. ut abstinentia ab his vestibus diebus dictis saec. XI. iam ubique generaliter observata est. 2°. Sensus symbolicus ab Amalario recte panditur: « Per dalmaticam intelligimus religionem sanctam et immaculatam quae est apud Deum et Patrem, ut visitentur pupilli et viduae in tribulationibus eorum et visitatores immacu­ latos se custodiant ab hoc saeculo. Ipsa dahnatica duas coccineas lineas habet retro, similiterque in anteriore parte, quia vetus testamentum et novum rutilant dilectione Dei et proximi » (Lib. offi. II, 21 ed. Hanssens II, 243). 3°. Leges cultuales. a. Materia dalmaticae et tunicellae stricte non est defi­ nita, sed habetur lex directive: « Dalmaticae et tunicellae, si fieri potest, pretio­ sitate conformes sint planetae celebrantis in missa sollemni, quia haec sacra indumenta non ministrorum ornatui, sed ecclesiasticae functionis decori inser­ viunt » (CRit d 2578, 4). b. Forma exterior differre debet iuxta Caer. episc. (L. I. c. 10, 1): tunicella habeat angustiores et aliquantulum longiores manicas, quod discrimen tamen nunc temporis saepissime negligi solet. Recte dicitur hanc differentiam resti­ tuendam esse spiritu ducti instaurationis liturgicae, quae differentia insuper inculcari posset etiam ieiuniore aliquantulum decoratione (St. Doromby in Bib. 1+58 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. ii. Lit 1950, 51, 335); longitudo harum vestium commendatur ibidem 1.15-1.30 m. esse, latitudo circiter 1 m. e. Usus dalmaticae et tunicellae. (1) Diaconi et subdiaconi utuntur his vesti­ mentis liturgicis, quando sacerdoti ministrant: in Missa, in benedictionibus ad altare, et in processionibus, sed si sacerdos stat sine pluviali, etiam ministri stant sine dalmatica et tunicella (NCR 137). — (2) Sacerdotes diaconi perso­ nam gerentes ad thronum pontificis, gestant dalmaticam superpclliceo indu­ tam sine amictu. — (3) Canonici loco superpcllicci rochetto induunt dalmaticam pontifici astantes, sine amictu. — (4) Pontifices sollemniter celebrantes super dalmaticam et tunicellam induunt planctam, hoc ritu symbolico ostendentes sibi competere plenitudinem sacerdotii, quod utique solum in episcopis verificatur. Si Missam lectam celebrent, induunt dalmaticum et tunicellam tantum in consecratione episcopi, collatione sacrorum ordinum, in benedictione abbatis, abbatissae, virginum, in consecratione ecclesiae vel altaris. Attamen ex ratio­ nabili causa a sumenda tunicella et dalmatica subter planctam abstinere pos­ sunt (NCR 134). De abolitione planetae plicatae cf. a. 3°. c. c) Dc pluviali. Historia, a. Pluviale adhuc saec. IX. nondum erat vestis sacralis, sed inde a saec. VlII-o fuit pallium quoddam. clericorum et monachorum, qui usi sunt in choro ad frigus temperandum; a planeta eo differebat, quod caputio praeditum et in parte anteriore apertum erat. Amalarius vestes liturgicas ex professo recensens tacet de illis. — b. Saec. X-o cappa iam fuit indumentum liturgicum, eo utebantur cantores chori, regens chori, presbyteri incensantes altare, benedictiones agentes, processionibus participantes, episcopi ecclesiam consecrantes. Cappa ergo vestimentum commune omnium clericorum fuit, nomi­ natum est etiam pluviale, praecipue in Italia, in Hispania saepe vocatum est mantum, nomen usitatissimum fuit hodieque adhibitum est cappa. 1 2°. Sensus symbolicus declaratur apte a Honorio Augustodunensi: « Per hanc vestem sancta conversatio praemonstratur. Ideo a singulis ordinibus por­ tatur. Haec in supremo habet caputium, quod designat supernum gaudium... Haec (= cappa) usque ad pedes pertingit, quia in sancta conversatione in finem usque perseverare convenit... Haec vestis in ante aperta manet, quia Christi ministris sancte conversantibus aeterna vita patet « (Gemma animae I, 227 PL 172, 612). 3°. Leges cultuales pluvialis, a. Materia non est definita, sed communiter ex eadem materia conficitur sicut casula. b. Forma exterior est semicirculi, retro in medio habeat caputium vel formam caputii. a (pio etiam nomen sortitum est (cappa), ante pectus conneclitur ope fibulae vel uncinis deauratis aut argenteis. Longitudinem habet 1.50 m., latitudo eius sit circiter 3 m. c. Usus pluvialis. Regulatur nunc per Nov. Codicem Rubricarum (135). \dhibetur pluviale in Laudibus et Vesperis sollemniter dictis, in benedictio nibus quae fiunt ad altare, c. gr. candelarum 2. febr., cinerum, palmarum, bene­ dictione nuptiali, in absolutione super cadaver aut super tumidum, in Missa pontificali, a presbytero assistente, ad orationes sollemnes Fer. VI. in Passione et Morte Domini, in Vigilia paschali. — Cum celebrans utitur pluviali, nun­ quam adhibet manipulum, si haberi non potest, stat sine planeta et manipulo, D) Vestes sacrae. 1459 in alba ct stola (NCR 136). — (2) Adhiberi potest pluviale: in aspersione dominicali cum aqua benedicta, in administratione Baptismi, in ritu sepe­ liendi mortuos, in communione infirmorum si SS. publice deferatur. Pluviali possunt cantores vestiri, resp. praecentores chori, in festivitatibus 1. cl. licet quatuor assumere, in 2. cl. duo (d 2506, 3). Laid nequeunt uti pluvialibus, sed tolerantur tantum ut cottam (superpelliceum) induant, si clerici deficiunt. Presbyter assistens ad thronum pontificis induit pluviale, si ipsemet pontifex celebret, si autem tantum pontificaliter assistet, vestitur habitu chorali. d. Si celebrans in horis pomeridianis, Missa expleta statim Vesperas cantaturus sit, stola et manipulo ad scamnum depositis potest assumere plu­ viale, vel si mavult, potest pergere in sacristiam et ibi superpclliceo indui cum pluviali (d 3574, 3). e. Cum celebrans pluviale induit, semper deponit manipulum, et ubi plu­ viale haberi non potest, in benedictionibus quae fiunt ad altare, stat sine pla­ neta in alba et stola decussata, in benedictionibus extra Missam autem habet superpelliceum et stolam (NCR 136). d) De velo et gremiali. Utrumque paramentum ad genus veli pertinet, prius est fascia seu taenia oblonga serica, collum et humeros operiens, cuius extremitates in pectore de­ pendentes ad manus velandas inserviunt, ut iis obiecta sacra decentius tangi possint. Gremiale est velum quadratum ad protegendum sinum seu gremium pontificis sedentis. 1°. Historia veli. a. Ratio velationis fuit reverentia erga obiecta sacra, quae reverentia, ut signum urbanitatis in cotidiana vita antiquorum bene nota erat: repraesentationes pictae ostendunt homines dona et munuscula velatis map­ pula manibus offerre. Similibus repraesentationibus comperimus etiam Christia­ nos antiquos velationem manuum exercuisse etiam in vita cultuali: ideo figu­ rae Moysis, trium magorum, pastorum manibus velatis conspiciuntur, sic rece­ pit Moyses legem, obtulerunt alii munera. b. Opera musiva et alia iconographica ostendunt, oblata manibus velatis donata esse in sacrificio Missae, clericos manu velata sacros libros detulisse, feminas manu dextera velata sacram communionem in manum recepisse, con­ cilium dein Laodicaenum medio saec. IV-o iam praescripsit vasa liturgica tangi debere manu velata. Ideo diaconi manibus velatis calicem tradidere celebranti velo oblongo adhibito, cuius nomen in Ordinibus Romanis est fanon vel sin­ don. Acolythus iam saec. VII. exeunte tali velo accepit patenam ante pectus tenens sindone in collo ligata, saec. XI-o ut videtur, subdiacono tale officium competebat. 2°. Species veli. a. Velum eucharisticum ad benedictionem sollemnem eucharisticam cum monstrantia vel etiam cum ciborio, adhibendum quoque in processionibus theophoricis, et in publica delatione S. Communionis ad infirmos. b. Velum subdiaconi, quo utitur in Missa ad tenendam patenam ante oculos, ab offertorio usque ad Pater noster. c. Velum acolythi, quo mitram, in manus recipit in functionibus pontifi­ calibus. —w Π60 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. d. \d benedicendum cum reliquia Verae Crucis adhiberi potest velamen rubri coloris (CRit d 2854 et 3256). c. Vela ad portanda s. olea in benedictione Fer. V. in Coena Domini, unum ad s. chrisma, alterum ad oleum catechumenorum inserviunt diaconis. f. Obsoletum et nunc etiam prohibitum est velum sacrorum librorum, quo missale quibusdam in locis cooperiri solebat, cum sacri ministri ad lectionem Epistolae ac Evangelii accesserunt (d 3236, 2). 3'. Leges cultuales veli. a. Materia. Vela sint serica iuxta compluria loca Caer. Episc., eucharisticum sit semper albi coloris (d 1615, 6. 3086, 5. 3175, 3). sub diaconate semper coloris Missae, sed velum nigri coloris non adhibetur; velum acolythi est vel albi coloris, vel sequitur colorem diei, vela oleorum sint « vela ad collum quorum extremitates ante pectus dependent (Pont. Rom.). mundae sint, aliud nihil dicitur, in Gallia velum chrismatis est album, olei catechumenorum viride (Lesage, Diet. col. 1101). — b. Forma est fasciae oblongae, longitudo commendatur 2.50 m., 0.60-0.80 m. latitudo. — c. Velum non debet benedici. 4°. De gremiali, a. Historia. Saec. XIII. exeunte solum gremiale occurrit, in Pontificali Durandi nomine « tobalea pulchra », quae inservivit ad obtegenda genua pontificis. Saec. XIV-o gremiali etiam presbyteri usi sunt. — b. Leges cultuales gremialis. (1) Materia gremialis quo utitur pontifex ad Missam ponti­ ficalem, est serica, quo utitur ad alias functiones est gremiale lineum. — (2) Forma est rectangularis quadrata, circ. 80 x 80 em. — (3) Usus gremialis serici; Exclusive ad Missam pontificalem, et quidem: intra cantum Kyrie, Gloria, epistolam et cantum sequentem, homiliam et Credo (Caer. episc. L. I. c. 11, 9. 10). Usus gremialis linei: in distributione candelarum, cinerum et ramo­ rum, in consecratione presbyteri et episcopi, et in aliis consecrationibus ubi praescribitur. — (4) Munus gremialistae: ambabus manibus defert gremiale, et si pontifex sit in throno, porrigit gremiale primo diacono assistenti seu hono­ rario, cum pontifex surgit, recipit gremiale e manibus secundi diaconi assisten­ tis. Si pontifex in faldistorio sit, tradit gremiale subdiacono et ab eo etiam id recipit, similiter si ad thronum sit, sed non habentur diaconi honorarii. Gre­ miale extra usum semper reponi debet in credentia. 4. De insignibus liturgicis. Insigne (insegna. Dienstabzeichen, hiv. jelvény) liturgicum est signum disstinctivum graduum hierarchicorum praecipue in ritibus sacris usitatum. Potest esse signum quoddam, ut Crux, vestimentum vel opus ornatus, ut annulus, quae praecipue in actibus liturgicis deferantur, sed fortasse etiam extra hos actus, ut Crux pectoralis. Agere debemus a) De manipulo, dein b) De stola, c) De pallio et Cruce archicpiscopali, d) De mitra, e) De baculo pastorali, f) De annulo pontificali, g) De Cruce pectorali. n) De manipulo. Manipulus, vocatus etiam manipula, mappula, sudarium nunc est fascia seu taenia brachio sinistro gestata, ita ut extremitates eius hinc inde dependeant. 1 . Historia manipuli, a. Manipulus Romae in usum venit, fuit in vita antiqua cotidiana pannus subtilis (mappa, mappula) sinistra manu gestari soli- »»«-**-· D) Vestes sacrae. 1461 tus, quod oculis naribusve mundandis sudorique abstergendo inservivit. Morum elegantia hanc mappulam excogitavit, Liber pontificalis narrat Papam Silvestrum usum cius ordinasse, diaconi in ecclesiis debebant eam manu sinistra gestare seu sinistram « pallio linostimo » obtegere (ed. Duchesne I, 171), e qua nota saltem verum esse debet, quod saec. VI. ineunte, quando nota haec descripta fuit, mappula iam diu in usu fuit. b. Tempore S. Gregorii Magni manipulus etiam a presbyteris Romae gesta­ tus fuit, immo ut privilegium cleri Romani id Ravennatibus primis diaconis quoque concessit. Nomen officiale tunc temporis fuit mappula. c. Pedctentim deinde mappula Romana alibi quoque cum ritu Romano inducta fuit, extra Urbem accepit nomen manipuli, quod dein etiam Romae usu receptum est. Manipulus in Germania saepenumero fano appellatus est. Primitus fuit pannus in formam oblongam plicatus, saltem iam saec. VIII-o, qui dein saec. XI. ineunte iam sola fascia duplex e brachio dependens evasit, et etiam exornari coepit. Decursu medii aevi extremitas manipuli latius excoli coepit, ita ut saec. XVII-XVIII. manipulus formam fere palae cuiusdam obti­ nuit (Schaufel, pelle, shovel, lapât). d. Manipulus Romae ab initio semper fuit Missae exclusive proprius, ideo nunquam extra Missam in usu fuit, inde lex deponendi manipulum, si pluviali utatur. Manipulum inde a saec. X-o evasit etiam subdiaconibus communis, et ideo qua signum distinctivum tradi coepit in ordinatione (cf. supra De Sacr. Ordinis F. 2. a. 1°. b. et 2°. f. (2)). 2°. Sensus symbolicus praeeuntibus aliis liturgistis sic panditur a Du­ rando: a In sinistra manu ministri ad altaris ministerium accedentis quaedam apponitur manipula, vel fanum vel manipulus vel sudarium appellatur, qua­ tenus sudorem mentis abstergat, et soporem cordis excutiat... Per sudarium etiam poenitentia designatur, qua labes cotidiani excessus et taedium mundanae conversationis extergitur... Per manipulum praemium designatur iuxta quod legitur: Venientes autem venient cum exultatione, portantes manipulos suos » (Rat. div. offic. L. III. c. 6, 2. 4). 3°. Leges cultuales manipuli, a. Materia manipuli expresse non praescribi­ tur, olim enim fuit ex lino, nunc vero iuxta saecularem Ecclesiae consuetu­ dinem est ex eadem materia ac paramenta, i. e. serica, coloris eiusdem ac cetera paramenta sacra. b. Forma manipuli: sit cire. 1 m. longitudinis, hinc inde a brachio depen­ dens, in medio debet habere Crucem acu pictam suppositam a rubrica (Rit. cel. I, 3 «osculatur Crucem in medio »); latitudo sit 5-10 cm., in Italia etiam maior. Duae partes dependentes in Italia per ligulam seu funiculum brachio adiunguntur; in Germania et aliis regnis duae dependentiae consutae sunt; in Gallia acu firmantur albae. c. Quibus competit manipulus.. Iis solummodo qui ordinibus maioribus initiati sunt, quia subdiaconus primo eum accipit, est insigne praecise ordinis subdiaconatus. Ideo in minoribus constitutus qui ex necessitate vices supplet subdiaconi, nunquam potest manipulo uti, quod habet suam historiam. S. Congr. Rituum a. 1698 (d 2002, 13) permisit minoristae data necessitate absque mani­ pulo Epistolam cantare, at a. 1713 absolute prohibuit minoristae etiam absque manipulo supplere vices subdiaconi (d 2221, 1), a. 1784 repetebat vetitum, addens tamen exceptionem « casus absolutae ct praecisae necessitatis » dein- -*<ι 1462 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. ceps semper idem concedens (d 2525, 1; 2965, 4; 3525, 1; 3831, 7), conditio apposita semper est: supplens saltem tonsura initiatus sit, inserviat sine mani­ pulo et vera urgeat necessitas. Conditionibus his suppositis a. 1906 accurate et uberius determinatum est, quid potest facere in supplendo subdiacono (d 4181). d. Usus manipuli. Manipulus est paramentum scu insigne quo solum ad Missam uti debet, ad benedictionem oleorum in Missa chrismatis Coenae Do­ mini « vestiuntur vestibus albi coloris ordini suo congruentibus » (Pon. Rom.), ergo etiam manipulo: 12 presbyteri, 7 diaconi ct 7 subdiaconi. Celebrans extra Missam, ct « cum utitur pluviali, nunquam adhibet manipulum, et ubi pluviale haberi non potest, in benedictionibus quae fiunt ad altare, celebrans stat sine plancta cum alba et stola n (NCR 136). c. Manipulus sequenti ordine induitur: ministri sacri cum induunt post­ quam celebranti in induendo paramenta adiumentum praestiterunt et ipsi dal­ maticam, resp. tunicellam induebant, presbyter induit cum post cingulum, pon­ tifex post Confiteor, dicto « Indulgentiam ». b) De stola. 1 '. Nomina, a. Orarium est nomen primitivum huius vestimenti liturgici. quod fuit primitus tela oblonga qua honestiores viri ad tergendam faciem (ora) usi sunt, inde nomen derivatur, quod sic etiam Graece dictum est (orarion). — b. Aliud nomen est stola, a Graeco vocabulo stole, quod vestem signi­ ficat. Insigne hoc liturgicum « stola » denominari coepit extra Urbem, proba­ biliter in Gallia, sed medio aevo progrediente etiam Romae praevaluit, nunc autem nomen officiale est, una vice in Pont. Romano occurrit « orarium ». 2°. Historia stolae, a. Stola nomine « orarii » primum occurrit in Oriente, Cone. Laudicenum cam memorat saec. IV. exeunto: « quod non oportet mi­ nistrum (= hyperetes, subdiaconus) ferre orarium... lectores vel cantores ferre orarium et sic legere vel cantare » (can. 22. 23), ut videtur, tunc iam insigne fuit orarium ordinum diaconatus, presbyteratus et episcopatus. Orarium dein in Hispania receptum est. Cone. Bracarense (= Braga) a. 563 mentionem facit orarii: « Diacones... superposito scapulae, sicut decet, utantur orario » (can. 9); quod in sinistro humero gestatum fuit, comperimus ex Cone. Toletano IV. a 633 (...unum orarium oportet levitam gestare in sinistro humero » can. 40): idem concilium etiam testatur presbyteros ct episcopos usos esse orario (can. 28). Cone. Bracarense IV. a. 675 vero prodit presbyteros eodem modo gestasse orarium ac nunc, in modum nempe Crucis decussae scu transversae: « Cum antiqua ecclesiastica noverimus disciplina praefixum, ut omnis sacerdos, cum ordinatur, orario utroque humero ambiatur... » ibidemque praescribit, quod non solum in ordinatione, sed in omni Missa orario vestiatur, n ita, ut dc uno eodemque orario cervicem pariter et utrumque humerum premens signum in suo pectore praeferat Crucis » (can. 4). b Saec. \ II etiam in Gallia usus stolae non alienus fuit. Expositio Missae Ps. Germani hac voce memorat eam: « Stola autem, quam super alba diaco­ nus induit significat subtilitatis intelligentiam in divina mysteria, licet veteri stola induentes gaudium solemnitatis se habere monstrabant » (PL 72. 98). c. Romae orarium non insigne maiorum ordinum erat, sed — ut videtur — insigni commune clericorum distinctivum a laicis. Ordo Rom. VIII. (Andrieux II. '>21-322' saec IX testimonio est. quod pontifex vestitur orario infra planetam. D) Vestes sacrae. 1463 presbyteri id accipiunt, diaconi, subdiaconi, acolythi et etiarn inferiores cle­ rici, si eam habeant. Saec. X-o certe iam solum ordines maiores stolae ius habebant. d. Stola fuit insigne non solurn liturgicum, sed etiam vitae cotidianae, aevo Carolingico ideo semper portari debuit, ut Cone. Moguntinum a. 813 demonstrat: « Presbyteri sine intermissione utantur orariis propter differen­ tiam sacerdotii dignitatis » (can. 20). Consuetudo fuit post ordinationem diaconalem stola semper vestiri etiam noctu. c. Discrimen in stola assumenda satis mature incoepit. (1) Episcopi inde a saec. X-o stolam super albam assumunt, antea multis in locis sub planeta vel sub tunicclla induta est. — (2) Presbyteri ut vidimus (supra a.) saec. VII. iam in Hispania in modum Crucis stolam deferebant, qui mos tamen lente diffusus est, saec. XII-o nondum Romae usitatus fuit, immo teste Durando nec saec. XIII. ubique viguit. — (3) Quod diaconos attinet Romae stolam infra dalmaticam induebant, super dalmaticam in ritu Ambrosiano hodieque defer­ tur. Mos vero sinistro humero stolam gestandi, in Hispania iam saec. VII-o notus paulatim tantum in Occidente divulgatus est, saec. XIII. iam commu­ nis evasit. 3°. Sensus symbolicus stolae. Durandus haec habet de sensu stolae: « Su­ per collum sibi imponit, ut iugum Domini se suscepisse demonstret. Quam cum osculo sibi imponit et deponit, ad notandum assensum et desiderium, quo se subiicit huic iugo, illa autem a collo per anteriora descendens, dextrum et si­ nistrum latus adornat, quia per arma iustitiae a dextris et a sinistris, id est in prosperis et in adversis sacerdos debet esse munitus... Longitudo autem stolae perseverantiam significat. Duo brachia stolae dependentia significant prudentiam ct temperantiam... Non ubique partes stolae reducuntur ante pectus in modum crucis. Crucem autem gerit in pectore, dum Christi passionem, cuius minister est, imitatur in mente » (Rat. div. offic. L. III. c. 5, 1. 3). 4°. Leges cultuales stolae, a. Materia et forma stolae. Utpote paramentum debet esse serica, etiam si extra Missam usu venit. Longitudo commendatur a De Amicis circiter 2.30 m., ut ad genua producatur, late autem 10 vel 12 cm. pateat, frangiis ornari potest, sicut et manipulus ad extremitates, in medio ct in extremitatibus habeat acu inpictam Crucem (p. 67). b. Modus imponendi: Supra albam semper in modum Crucis deferri de­ bet, supra superpelliceum libere dependent extremitates, si presbyter stolam induit. Diaconus in humero sinistro gestat stolam et sub brachio dextero eam ligat etiam si supra superpelliceum eam induit. Pontifex vero non ducit sto­ lam ante pectus in modum Crucis, sed sinit hinc inde utrasque extremitates pendere (Rit. cel. I, 3. 4). c. Stola est signum officii, non iurisdictionis, ct assumenda est ab illo qui functionem liturgicam peragit, sive sit parochus sive non (CRit d 3035, 2). Non potest adhiberi in choro in signum praeeminendae (d 2956, 5). d. Usus stolae praescriptus est: (1) in Missa iuxta rubricas, — (2) in administration© Sacramentorum et Sacramentalium omnium iuxta Rit. Rom. et varia decreta S. Cong. Rituum (d 3697. 15), — (3) in Verbo divino praedicando, ubi moris est (d 2682, 21; 3157, 6; 3185; 3237, 2) — (4) in s. com­ munione sacerdotis non celebrantis et diaconi, si publice communicant, — 65) in expositione et repositione, item benedictione SS. Sacramenti impertita (d 3697, 12). 1464 XI. H1EROTOPOLOG1A, PARAMENTICA. c. Usus stolae permissus est: (1) in officiis nocturnis defunctorum (Caer. episc. L. II. c. 10, 10) — (2) in processionibus (CRit d 3029, 4-6. 8. 9; 3035, 2) — 3) in publica adoratione SS. Sacramenti (d 2709, 2), — (4) presbytero qui « manuductor » est in prima Missa novelli sacerdotis (CRit d 3513, 7). f. Usus stolae prohibitus est: (1) in officiis divinis, nec Tertia excepta sollemniter cantata (d 4084, 2), — (2) rectori ecclesiae qui episcopo ecclesiam ingredienti aquam benedictam porrigit (d 3191, 1), — (3) parocho in choro praesente capitulo (d 3251, 4), — (4) cappcllanis pias associationes comitan­ tibus vel episcopo in habitu chorali assistentibus (d 3191, 2 et 2741, 1. 2), — (5) sermonem funebrem habenti (d 2888, 1). (Cf. De .Amicis p. 68-69). c) Dc pallio et Cruce archiépiscopal i. Pallium est fascia angustior e lana alba in formam circuli confecta, et Crucibus nigri coloris praedita, e qua in pectore et tergo minores fasciolae dependent. 1°. Historia pallii, a. Pallium probabiliter in Urbe ortum habet, initio pannus fuit laneus et statim insigne i. e. signum distinctionis, pannus dein paulatim in modum fasciae complicatus fuit. Verisimile est quod pallium istud Romanum imitatio est panni liturgici Orientalium omophorion nuncupati, quod episcopi gestare inde ab a. 400 circiter consueverunt. Episcopus Romanus sibi applicavit hoc vestimentum liturgicum qua signum distinctionis. b. Ineunte saec. VI-o iam aliis privilegium pallii concessum fuit in Occi­ dente, Caesarius Arelatensis a. 513 accepit pallium a Papa Symmacho, decursu saec. Vl-i etiam alii talis privilegii participes effecti fuere; praesertim S. Gre­ gorius Magnus metropolitis, sed etiam quibusdam episcopis, ut Syagrio Augustodunensi, pallium transmisit. c. Saec. VIII-o iam multi fuere metropolitae qui pallium a Summo Pon tifice expostulaverunt, obligatio tamen nulla fuit hoc faciendi. Saec. IX-o vero iam videtur quoddam debitum exstitisse pallii rogandi, cuius finis fuit metropolitas arctius cum Sede S. Petri connectendi. lusiurandum fidelitatis tamen exigere a metropolita solum saec. XI-o usu receptum fuit. 2°. Sensus pallii. Pallium archiépiscopale ab initiis sensum habuit fideli­ tatis erga Petri successorem, metropolita enim, qui praecipue medio aevo epis­ copis sui districtus praefuit, Summi Pontificis iurisdictionem directam partici­ pat, arcte ergo connecti debet Sanctae Sedi. Ideo pallia in confessione S. Petri deponuntur, indeque sumuntur et transmittuntur metropolitis, ut significent plenitudinem pontificalis officii a Summo pontifice derivatam. Intimae unionis signum conficitur iuxta antiquissimam consuetudinem e lana ovium, ut exem­ plum Boni Pastoris in memoriam antistitis revocetur, ut Benedictus XIV. opti­ me dixit: « Ad eam ovem significandam, quam, cum esset amissa, bonus Pastor quaesivit, invenit, suisque humeris impositam ad ovile reportavit n (Adlocutio in Consistorio 23. sept. 1750). 3°. Leges cultuales pallii, a. Materia palliorum quoad substantiam est lana duorum agnorum in festo S. Agnetis in eiusdem virginis-martyris ecclesia extra muros benedictorum Summoque Pontifici oblatorum. Benedictio ipsius pallii fit post primas Vesperas SS. Petri et Pauli, pallia dein iuxta decretum Benedicti XIV. a. 1718 thecae argenteae inclusa reponuntur in confessione S. Petri. D) Vestes sacrae. 1465 b. Forma pallii est supra descripta, Cruces quatuor nigrae sericae insutae habentur in circulo pallii, singulae Cruces nigrae autem insutae sunt fasciolis ante et retro dependentibus. c. Quinam habeant ius pallii; Metropolitae indigent pallio, quia significat potestatem archiepiscopalem (can. 275). Pallio ornatur etiam cardinalis-decanus, cum Papam electum in episcopum consecrat (can. 239 § 2). Episcopi solum privilegio personali pallium accipere possunt, quin iura metropolitae sibi acquirant. d. Petitio pallii obligatoria est: « Metropolita obligatione tenetur, intra tres menses a consecratione vel si iam consecratus fuerit, a provisione canonica in consistorio, per se vel per procuratorem a Romano Pontifice pallium peten­ di », (can. 275). Lex haec sanctione praedita est: ante impositionem pallii (1) illicite ponuntur actus iurisdictionis metropolitanae, (2) illiciti sunt etiam actus ordinis episcopalis, in quibus ad normam legum liturgicarum, usus pallii requiritur (can. 276), qui sunt sequentes: Licet sit consecratus: non sortitur nomen patriarchae, primatis aut archicpiscopi — non licet ei clericos ordi­ nare, episcopum consecrare, — nec convocare Concilium — nec chrisma confi­ cere — neque ecclesias dedicare — potest vero Missam sine pallio et sanda­ liis celebrare (Pont. Rom. De pallio). — (3) Actus hi illiciti manent, etsi pal­ lium in alia ecclesia habuisset, cum oportet petere novum pallium (can. 278). — (4) Uniusmodi consecrationes tamen potest ante receptionem pallii alteri com­ mittere, dummodo non sit in mora petendi pallium (Pont. Rom. ibid.). — (5) Pallio indiget, si id amiserit, vel si ad aliam sedem archiepiscopalem transfe­ ratur (can. 278). c. Impositio pallii (1) fieri potest vel in Urbe, a Romano Pontifice, aut a cardinale protodiacono (can. 239 § 3), vel in ecclesia cathedrali aut alia ecclesia suae dioecesis vel provinciae magis commoda (Pont. Rom. 1. cit.). — (2) Ritus impositionis. Pallium reponitur supra medium altaris serico cooper­ tum, peractis Missarum sollcmniis, pontifex ad imponendum pallium a metro­ polita rogatus sedet in faldistorio ante altare, pluviali et stola indutus, Electus est pontificalibus ac si Missam celebraturus esset, indutus (sine mitra et chirothecis). Primum recipitur iuramentum fidelitatis ab electo genuflexo, qui iurat in librum Evangeliorum in gremio pontificis sedentis apertum. Inramento praestito, pontifex surgit, accipit pallium de altari ct illud super humeros electi adhuc genuflexi imponit dicens formam praescriptam (« Ad honorem omnipo­ tentis Dei »...), dein vadit ad cornu Evangelii altaris. Patriarcha vel archiepiscopus autem surgit, et Crucem archiepiscopalem ante se habens, detecto capite impertitur sollemnem benedictionem pontificalem. f. Locus et tempus usus pallii. (1) Locus: metropolita uti potest pallio intra quamlibet ecclesiam etiam exemptam suae provinciae, nullatenus vero extra provinciam, etsi Ordinarii loci consensus accedat (can. 277). — (2) Tem­ pus: Diebus tantum a Pont. Romano requisitis (can. 277), elenchus habetur in Pont. Romano. Non potest uti pallio in processionibus, neque in Missis pro defunctis, nec in officiis divinis, e. gr. Vesperis. g. Pallium et insigne omnino personale, inde neque commodari potest, ne­ que donari, nec in morte alicui relinqui, sed omnia pallia, quae metropolita obtinuit, cum eodem sunt sepelienda (can. 279). 4. Crux archiepiscopalis. a. Historia. Primitus tantum Summo Pontifici Crux praelata fuit, quae habebatur signum universalis iurisdictionis, sic fuit 93 - Rado, Ench. Liturgicum. 1466 XI. HIEROTOPÜLOGIA, PARAMENTICA. saec. X-XI. Cito legati a latere Papae Crucem praeferre coeperunt, Alexan­ der III. hoc ius iam archiepiscopo Salernitano concessit (1159-81), saec. XIII. iam multi arehiepiscopi « privilegium Crucis » acceperunt. b. Sensus Crucis archiepiscopalis apte exprimitur verbis Gregorii IX. (122741)): « Considerans diligenter, quod in Cruce DNJChristi te oporteat gloriari, pie desideras salutiferae Crucis vexillum ante te facere de nostra licentia baiulari, qui Crucis mortificationem iugiter in tuo corpore debes pro divini nomi­ nis amore portare n (Eisenhofer I, 472). c. Leges cultuales. (1) Ius Crucis archiepiscopalis competit patriarchis, pri­ matibus, archiepiscopis in tota sua provincia etiam in locis et ecclesiis exemptis (CRit d 312; 1550). Quibusdam sedibus episcopalibus hoc ius ut privilegium speciale a S. Sede concessum est. — (2) Crux haec deferenda est immediate ante archiepiscopum, imagine Crucifixi ad eum conversa (Caer. episc. L. I. c. 15, 2). Quando archiepiscopus sacris vestibus indutus e sacrario procedit ad altare celebraturus, deferenda est ante canonicos paratos, non immediate ante ipsum (ibid. c. 15, 8 et CRit d 1712, 7), et in processionibus (d 1712, 9). — (3) Subdiaconus deferens hanc Crucem sit paratus i. e. paramentis indutus, medius inter duos ccroferarios cum luminaribus (Caer. episc. L. II. c. 8. 21. 27 ct CRit d 2684, 16). — (4) Benedictio pontificalis datur in conspectu huius Crucis, clericus crucifer in genua procumbit, archiepiscopus vero sine mitra impertitur benedictionem ob reverentiam erga Crucifixum (Pont. Rom.). — (5) Iure hoc abstinendum est, quando cardinalis legatus a latere in provincia arehiepiscopi sc recipit, vel cardinalis functioni metropolitae assistat (Caer. episc. L. I. c. 4, 1. 2). d) De mitra. 1°. Nomina, a. Mitra primitus in usu profano antiquorum Graecorum et Latinorum tegumentum capitis praecipue feminarum significabat. Signabat etiam a saec. IV-o tegumentum seu velamen capitis virginum Deo sacratarum penes christianos, sic iam apud Optatum Milevitanum (PL 11, 973. 1072), dein apud Isidorum Ilispalensem: mitra est « pileus phrygius caput protegens, quale est ornamentum devotarum » (Etymol. XIX, 31 PL 82, 699). At haec nil habent commune cum mitra sensu liturgico, nomen mitra e Vulgata depromptum esse videtur, ubi tegumentum capitis summi pontificis sic vocatur: « mitra vitta hyacinthina >» (Ex 39, 30). b. Aliud nomen est infula quod significabat vittam seu fasciam qua sacer­ dotes pagani caput circumdabant: « Infula cui sacra redimibat tempora vitta » (Aeneis X. 538). Hoc nomen dein in genere vestes ecclesiasticas designabat, sic e. gr. Gelasius Papa (492-496) loquitur de « clericorum infulis » (Ep. 14, 9 ad episcopos Lucaniae). Infula dein mitrae quoque nomen, etsi nunquam pu­ blicum, evasit. c. Camelaucum (vel camclaucium, calamaucum, calamacum) nomen est ex Oriente mutuatum, kamêlaukion, hodierna pronuntiatione kamilavkion est tegu­ mentum capitis clericorum Orientalium. Cum tali tegumento capitis Constan­ tinus I. Papa (708-715) Constantinopolim ingressus est, « cum camelauco, ut solitus Romae procedere a palatio egressus » (Lib. Pont. ed. Duchesne I, 390). d. In « Donatione Constantini d (saec. IX.) occurrit nomen « phrygium » sc. tegumentum. e. Cidaris vel cidarium quoque occurrit aliquoties medio aevo, ut nomen D) Ventes sacrae. 1467 mitrae, legitur adhuc in Missali arehiepiscopi Strigoniensis G, Palôczi (142339), per (piandam contaminationem vero cum vocabulo « mitra » vocatur in Sacramentario Boldvensi a. 1192-95 cydra (Rado, Libri lit. mss I, 41. 155). 2°. Historia mitrae, a. Camclaucum seu phrygium Summi Pontificis haberi potest quodammodo sensu latiore praecessor mitrae, at mitra stricte dicta ante saec. X. non occurrit. Romae in usum recepta est, et cito aliis pontificibus a Romano Pontifice concessa, e. gr. Eberardo Trevirensi a. 1049 a Leone IX. mitra imposita est, ut eo utatur in ecclesiastico officio, a. 1051 septem cardi­ nalibus ecclesiae Bisuntinae (= Besançon), 1052 Liuthbaldo archiepiscopo Moguntino, et archiepiscopo Hamburgensi idem privilegium concessit. Postea multi alii accipiebant ius ad mitram, dum saec. XII-o iam cessant conces­ siones: omnes enim sponte mitra uti coepere, ut P. Salmon demonstrat (cfr. op. cit. 1955 in Litter, p. 41-45). b. Fere eodem tempore etiam abbates expostulabant sibi mitram et in genere usum insignium pontificalium, et quidem primum « abbates urbani » cpii monasteriis Urbis praefuere. Ratio fuit eorum importantia in vita Romana, dignitas eorum adeo aestimata fuit, quod Romae praecedebant archiepiscopos ct episcopos extraneos, dum « abbates forenses n post hos episcopos locum habebant, tales abbates legationes etiam magni momenti acceperunt, ut abbas S. Sabae Urbis, qui una cum archipresbytero S. Petri Concilio Nicaeno II., oeciimenico septimo praesidebat, sicque omnes episcopos praecedebat. Inde intelligi potest cur iam a saec. IX-X. abbates privilegium usus pontificalium acquisiverunt (P. Salmon p. 49-53). c. Forma mitrae fuit primitus cuneiformis (cuno, Kegel, kup) dein saec. XII. pileus rotundus et globosus evasit, sat mature dein talis pileus in medio depressus est, sicut penes nostros pileos fit, sicque duo cornua super utraque tempora ascenderunt. Quando autem pedetentim mitra alio modo capiti im­ posita fuit, haec cornua non a temporibus capitis, sed ab eius fronte et occi­ pitio ascenderunt; quoad substantiam sic saec. XIII-XIV. iam nostra mitra nata est. Altitudo mitrarum quoque vehementer aucta est: saec. XII. habue­ runt altitudinem 19-22 cm. tantum, ct exeunte medio aevo in altum creverunt. 3°. Species mitrae. Caeremoniale episcoporum tres species mitrae distinguit. a. Mitra pretiosa « sic dicta quia gemmis et lapidibus pretiosis vel laminis aureis vel argenteis contexta est. » b. Altera est « auriphrygiata sine gemmis et sino laminis aureis vel argen­ teis n, sed alio modo, e. gr. parvis lapillis Indicis, textili aureo decorata esse potest. c. Mitra simplex potest esse serica, vel linea, albi coloris, vittae eius solum fimbriis rubeis exornari possunt. — Accuratius omnia describuntur in Caer. episc. (L. I. c. 17, n. 1-4). 4°. Leges liturgicae usus mitrae, a. Qualis mitra quando imponenda est: (1) Mitra pretiosa utendum est, cum in officio « Te Deum », in Missa « Gloria n dicendum est, dein in benedictionibus sollemnibus et processionibus. — (2) Mi­ tra auriphrygiata utendum est diebus et functionibus, quibus color violaceus praescribitur. — (3) Mitra simplici utendum est Fer. VI. in Passione et morte Domini (Rit. pontificalis Ord. Hebd. Sanctae 1957, I, 6), in Missis, officio, exsequiis defunctorum, in benedictione candelarum, et in impositione pallii archiepiscopo. 1468 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. b. Mitra deponenda est ad orationes Missae, officii et sacramentorum et Sacramentalium et infra Canonem Missae. c. Regulae generales assumptionis Mitrae. Mitra sumenda est (1) cum pontifex sedet, — (2) quando manus lavat, — (3) cum incensatur, excepto post cantum Evangelii, — (4) ad benedictionem sollemnem, excepto archiepiscopo, ut dictum est (c. 4°. c. 4), — (5) quando a throno ad altare vadit, — et (6) in processionibus, exceptis theophoricis. d. Personae quibus mitra competit. (1) Summus Pontifex mitra utitur in functionibus liturgicis, sed loco mitrae simplicis adhibet mitram ex tela argen­ tea, quae exclusive ipsi est propria « in luctuosis » (CRit d 4355, I, 5). — (2) Episcopi omnes utuntur tribus speciebus supradictis. — (3) Cardinales iisdem utuntur mitris, sed loco simplicis habent mitram damascenam quae ipsis est propria (d 4355, I, 5), et episcopo prohibita. — (4) Abbates regulares postquam benedictionem receperint, iisdem mitris utuntur, sed pretiosam non adhibeant, nisi illis expresse a S. Sede indultum fuerit (d 1131, 8). — (5) Proto­ notarii de numero participantium auriphrygiata et simplici utuntur; protonotarii supranumerarii loco auriphrygiatae habent mitram albam ornatam limbo aureo, vittas fimbriis aureis; protonotarii ad instar adhibent solum mitram damascenam albam cum fimbriis rubeis. — (6) Vicarii et Praefecti apostolici, si charactere episcopali polleant, easdem mitras adhibent ac episcopi ordinarii, secus ut prae­ lati inferiores episcopis utuntur auriphrygiata et simplici (d 1131, 8). — (7) Cano­ nici stricte servare debent litteram indulti quoad usum mitrae. c. Color mitrae. Potest esse e textili aureo, secus est coloris albi, nam « non potest tolerari mitra coloris rubri vel violacei, quando paramenta sunt eiusmodi coloris » (d 3729, 1), ergo a fortiori non possunt esse viridis et nigri coloris. e) De baculo pastorali. 1 . Nomina, a. Usitatissimum nomen est baculus, vel virga, utrumque occur­ rit cum adiectivo « pastoralis n, quod dein raro etiam seorsim dicitur: pastora­ le. — b. Latini crebro etiam pedum dixerunt, sensu profano intellegebatur baculus recurvus pastorum ad capiendas oves per curvaturam adhibitus (cf. Vergil. Aeneis V, 88). — c. Dicitur etiam ferula a ferendo in manibus, sic vocabatur virga magistrorum, quia episcopi semper qua magistri quoque hono­ rabantur, nomen baculo eorum optime convenit. — d. Aliae denominationes rarius usitatae: Cambuta (vel cambura, cambuca), capuita et crocia (crozzia). 2°. Historia, a. Probabiliter in Oriente ortum habuit usus baculi, Gregor. Nazianzenus (Orat. 42, 6) iam loquitur de eo, ut proprio pastorum et magistro­ rum. non liquet num etiam episcopis eum tribuerit, imperatores etiam episcopi virgam, sc. sceptrum manu gestabant. b. A. 1958 martio in Pannoniae oppido Oszony, (quondam Brigetio) in­ ventum est per Musaeum Nationale sepulchrum saec. IV. exeuntis, in quo baculus argenteus 35. cm. circiter inventus est, sepulchrum et alia in ambitu istius christianam indolem prae se ferunt, ut experti dicunt. Ceterum iam saec. VI. occurrit mentio baculi, S. Remigius dicitur cambutam argenteam reliquisse, a. 633 Cone. Toletanum tamquam episcopis proprium baculum no­ minat (can. 28) una cum orario et annulo. c. Romae ferula in usu fuit Summorum Pontificum, baculus in summitate formam litterae T exhibens, indolis magis profani seu regalis, dum baculus D) Vestes sacrae. 1469 episcopalis extra Urbem charactere sacrali pollebat. Fastigium tamen baculi non semper recurvus fuit, sed aliquando etiam in globulum seu sphaerulam desinens; inde a saec. XI-o forma baculi recurvi praevaluit. 3°. Sensus baculi. Durandus sic explicat sensum symbolicum baculi: « Vir­ ga pastorali potestas intelligitur sacerdotalis, quam Christus ei contulit, quando apostolos ad praedicandum misit, praecipiens eis, ut baculos tollerent... Adhuc per baculum doctrinae authoritas intelligitur. Hac enim infirmi sustentantur, inquieti corripiuntur, errantes ad poenitentiam trahuntur. Unde et pedum vo­ catur, quod est lignum recurvum... Quod vero baculus est acutus in fine, rectus in medio et retortus in summo: designat, quod pontifex debet pungere pigros, regere debiles sui rectitudine et colligere vagos » (L. III. c. 15, 1. 2. 4.). 4°. Leges cultuales. a. Materia. Baculus conficitur ex metallo deaurato vel deargentato, potest etiam esse e ligno nobili metallo supradicto vel ebure coopertus. b. Forma eius exterior tribus constat partibus: ex ipso baculo recto, seu stipite, cire. 1.70 m. altitudinis, e curvatura et stimulo. Abbates regulares bacu­ lum « albo velo adpenso » deferant, quod nuncupatur « pannisellus » (CRit d 1131, 8). c. Ius baculi competit: (1) Cardinalibus ubique terrarum, exceptis ecclesiis patriarchalibus Urbis, nisi ad functionem sint delegati usum baculi exigentem (Comm, interpret. CIC 29 maii 1934). — (2) Archiepiscopi utuntur baculo in sua provincia, episcopi in sua dioecesi, alii ordinarii locorum in suo districtu, etiam in locis et ecclesiis exemptis. Extra suum territorium indigent permis­ sione ordinarii loci vel delegatione S. Sedis ad functionem (Caer. episc. L. I. c. 17, 6 et CRit d 4171). — (3) Abbates regulares de regimine in ecclesiis propriis, qui possunt invitare alios abbates pontificaliter fungendum (d 2080. 3). — (4) Abusus declaratus est abbatissis in choro adhibere baculum episco­ palem, cumque, cum cadavera earum exponantur, manibus aptare vel prope apponi (d 1000 et 1016). d. Usus baculi praescribitur: (1) Ad Missam pontificalem pontifex utitur baculo, dum vadit e secretario in ecclesiam, vel de throno ad altare et viceversa, manibus iunctis tenet baculum intra cantum Evangelii et manu sinistra tenet eum in momento benedictionis (Caer. ep. L. I. c. 17, 8). — (2) In ritibus pontificalibus: administratione sollemni Baptismi, Confirmationis, Matrimonii, in ordinationibus, consecrationibus, benedictionibus, iuxta praescripta Pont. Romani, si indutus est saltem stola et mitra, mitra enim et baculus correlativa sunt. — (3) In Vesperis sollemnibus baculo utitur dum ad thronum vadit, iunctis manibus tenet baculum, dum cantatur « Magnificat », sinistra eum arripit, cum in fine benedictionem impertitur. — (4) In processionibus pontifex, qui ducit processionem sinistra tenens baculum ingreditur; si processio lon­ gior sit, potest baculus ante eum portari (Caer. ep. L. I. c. 17, 6). Si plures episcopi intersint processioni, pluviali ct mitra parati, abstinere debent a stola et baculo pastorali gerendis (d 4355, IV, 2). c. Usus baculi prohibetur: (1) Si non est « paratus » id est saltem stola et superpelliceo indutus, — (2) in Missa et officiis defunctorum, — (3) cum asper­ git cum aqua benedicta — (4) in confirmatione et in processione non potest uti baculo, si sit in habitu praelatitio (d 4355, I, 4). — (5) Non utitur baculo Fer. VI. Pass, et mortis Domini (Rit. pontif. 1957. c. 1, 3). 1470 XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. f. Modus portandi baculum: (1) Pontifex portat baculum semper manu sinistra, ita ut curvatura versa sit versus fideles vel obiecta benedicenda. Manu dextera tenet baculum, cum in consecratione ecclesiae alphabetum in pavi­ mento cinere cribrato scribit. Ambabus manibus tenet baculum, dum audit cantum Evangelii ct « Magnificat ». — (2) Baculista indutus est pluviali etiam si non sit in ordine maiore constitutus (Caer. ep. L. I. c. 17, 6), ambabus mani­ bus tenet baculum, curvatura ad fideles versa, quando tradit baculum ponti­ fici. curvaturam vertit ad se, genuflexus ad sinistram pontificis osculatur bacu­ lum et manum sinistram pontificis et inverso ordine recipit baculum. In eundo vadit post pontificem cum mitrifero, praecedit eum immediate, si pontifex baculum non deferat. f) De annulo pontificali. 1°. Historia annuli. Annulus sacralis iam saec. VIl-o in usu fuit in Hispa­ nia, Cone. Toletanum IV. a. 633 enim refert episcopum recipere « orarium, annulum et baculum n; eodem fere tempore Isidorus Hispalensis scribit, episco­ po cum consecratur, dari annulum « propter signum pontificalis honoris vel signaculum secretorum » (De eccl. olfic. 1. II. c. 5, 12). 2°. Sensus symbolicus annuli, a. Annulus est signum distinctionis: solus pontifex potest annulum portare in celebratione Missae, ideo simul est signum honoris. — b. At accedit etiam ratio subarrhationis episcopi cum sua ecclesia, quod Rupertus Tuitiensis sic explicat: « Annulus digiti donum significat Spi­ ritus Sancti, quo dives et ornatus descendit Filius Dei... Latius autem signifi­ catio praedicti extollitur annuli, quia dum omni Ecclesiae sanam doctrinam et fidem integram praedicat, vehit oppigneratam annulo sponsam Christo subarrhat » (De div. offic. I, 25 PL 170, 24). 3°. Leges cultuales annuli, a. Quinam annulum portandi ius habeant: (1) Summus Pontifex utitur in pontificalibus annulo pontificali ditiore episco­ pis. — (2) Cardinales annulum recipiunt a Summo Pontifice in consistorio publico, ornatum unica gemma, saphiro, inde a Leone XIII. topazio, armaque habet regnantis Pontificis Summi insculpta. — (3) Episcopi et praelati nullius habent annulum pontificalem, qui benedicitur in consecratione resp. bene­ dictione illorum, nisi iam antea fuerit benedictus. — (4) Abbates regulares de regimine simili gaudent annulo (can. 625 coll, cum can. 325). — (5) Protono­ tarii apostolici de numero participantium gestare possunt annulum gemmatum quo semper iure utuntur, etiam in privatis Missis aliisve sacris functionibus (CRit d 4154, 4). — (6) Protonotarii apostolici supranumerarii et protonotarii apostolici ad instar in Missis utuntur annulo cum unica gemma (d 4154, 27 et 47). b. Usus annuli. (1) Clericus inservit ad annulum qui simul chirothecas fert, annulum praesentat pontifici in bacili una cum chirothecis: chirothecas post dalmaticam, annulum post mitram. Bacile in credentia seu abaco reponendum est. — (2) Annulum non defert pontifex Fer. XT. in Pass, et Morte Domini (Rit. pontif. Ord. Hebd. Sanctae I, 3). c. Osculum annuli. (1) In functionibus liturgicis non annulus, sed manus pontificis deosculari debent a ministris sacris et baculista. — (2) Inde a Sancto Pio X. a. 1909 indulgentiae conceduntur, si quis annulum pontificalem oscu­ latur extra s. functiones. Ad annulum Summi Pontificis trecentorum dierum. D) Vestes sacrae. 1471 ad annulum cardinalium: centum dierum, ad annulum patriarcharum, archiepiscoporum, episcoporum et praefectorum apostolicorum: quinquaginta dierum. d. Annui i non liturgici sunt: (1) annulus piscatoris, S. Petrum e navicula artem piscatoriam exercentem repraesentans, qui inde a Leone X. (ΐ 1521) Papa defuncto cardinalibus praesentibus frangi debet. — (2) Annulus docto­ rum rite creatorum tantum extra sacras functiones portari potest (can. 1378). — (3) Annulus virginum Deo sacratarum quidem benedicitur in consecratione virginum, at virgines sacratae nullam exercent liturgicam functionem. g) De Cruce pectorali. 1°. Historia, a. Crux in pectore gestata originem ducit ab enkolpiis (enkolpion — obiectum pectore gestandum) quae fuerunt penes paganos amuleta apotropaeica, in « bullis » i. e. parvulis thecis aureis vel argenteis inclusa. Antiqui christiani voluerunt ad subsidium veri Dei confugere et in capsulis reliquias martyrum condiderunt et in sinu portabant, etiam reliquias S. Cru­ cis vel dicta evangelica schedulis scripta adiungentes. At etiam laici christiani talia enkolpia, vocata quoque phylacteria gestabant, non solum episcopi. Crux adhibebatur ad recondendas in ea reliquias martyrum, tale gestabat Gregorius Turonensis et S. Gregorius Magnus. — b. Crux stricte dicta pectoralis certe iam memoratur ab Innocentio III. similis est laminae aureae a pontifice Veteris Legis portatae: « ...ille praeferabat in fronte, hic recondat in pectore n (De s. ait. mysterio I, 53). Iam Rupertus Tuitiensis (t 1135) videtur de Cruce pectorali loqui, etsi potest perperam intelligi: defendit enim Crucem ad orna­ mentum pontificis inserviens : « Nec statim occurrant decus hoc ideo non esse pontificis, quia cum illo toti quoque commune est plebi. Nam illa dignitas habet in hoc aliquid, quod nec inferioris ordinis sacerdotibus commune sit. Sic enim in fronte sua christicolarum signifer hoc vexillum baiulat. ut in subiectae plebis frontibus soli sibi sacro chrismate pingere liceat », ibidem etiam dicit, decus hoc Crucis nunc in pontifice locum tenere laminae aureae Pontificis V.L. Opinamur Rupertum loqui de Cruce pectorali, nam « frons » facile accipi potest improprie, et significare potest quod primum conspicitur, sive partem anteriorem alicuius rei (Forcellini III. 118). Crux pectoralis tamen solum exeunte medio aevo communis omnibus evasit, etiam in consecratione episcopi non occurrit. 2°. Leges cultuales. a. Materia est aurum vel argentum deauratum, in forma Crucis Latinae, cum reliquiis Martyrum ibi reconditis; potest ornari gemmis pretiosis. Crux appenditur funiculo, qui est ex auro pro Summo Pon­ tifice, coloris rubri commixto cum auro pro cardinalibus, funiculus est viridis pro episcopis et abbatibus nullius, nigri coloris permixtus cum auro pro abba­ tibus regularibus de regimine, rubini coloris commixtus cum auro pro protonotariis apostolicis. Cardinales ct episcopi possunt iuxta usum receptum loco funiculi catenam auream vel deauratam deferre. b. Quinam ius Crucis pectoralis habeant. Summus Pontifex, cardinales, episcopi, abbates et praelati nullius (can. 325), abbates regulares de regimine (can. 625), protonotarii apostolici de numero participantium, supranumerarii et ad instar (CRit d 4154, 8). c. Quando portari debeat: (1) Qui ius habent ad Crucem pectoralem, eam in sacris functionibus portare debent, possunt etiam in vita cotidiana gestare XI. HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. 1472 iuxta usum receptum praesertim a Pio IX. Qui ius habent, possunt ubique Cruce uti, etiam in praesentia Summi Pontificis, solum protonotariis praescrip­ tum est extra functiones sacras abstinendi a Cruce pectorali (d 4154, 7. 26. 47). — (2) Crux portatur supra vestem talarem, albam, mantelettum et mozzetam, nunquam portatur super cappam magnam, nec pluviale et casulam (S. Congr. Caerem. 17. aug. 1916 et CRit d 3301, 1, 3873, 2, 4035, 2). d. Crux pectoralis non debet benedici, nam in ritu consecrationis episcopi et benedictione abbatis deest, sed Pont. Romanum habet rubricam: « Ad bene­ dicendam Crucem pectoralem, pontifex potest uti forma assignata pro bene­ dictione Crucis proficiscentium in subsidium Terrae sanctae. » In imponenda Cruce pectorali brevis dicenda est oratio. 5. De vestimentis accessoriis liturgicis. Agere debemus a) De cappa magna, dein b) De mozzetta et mantelleto, item c) De chirothecis, d) De sandalibus et caligis, e) De birreto, demum f) De pileolo. a) De cappa magna. 1 . Historia. Cappa magna est ingens pallium usque ad talos pertingens, cum caputio partem superiorem corporis contegente et syrma seu cauda longa provisum. Haec cappa e cappa chorali evoluta est, de qua iam diximus (supra 3. c. 1 ’. a.), primo Romanus Pontifex cappa maiore rubei coloris uti coepit, tempore commorationtis Curiae Avenione 1305-1370, eodem tempore etiam Cardinales secunda parte huius saeculi. Episcopi solum saec. XV-o ea uti coeperunt. 2°. Leges cultuales. a. Materia. Conficienda est e lana violacea pro episco­ pis, serica rubra est cappa magna cardinalium. Color est ergo: pro cardinalibus ruber, tempore Adventus et Quadragesimae et luctuoso violaceus, Dom. III. \dv. et IV. Quadr. potest esse rosaceus. Pro episcopis est semper violaceus, pro abbate vel praelato nullius, si regularis est, niger. Materia cappae magnae cardinalium ct aliorum praelatorum intacta remansit, etiam post decretum sta­ tim allegandum. b. Forma cappae magnae etenim iuxta Motuproprio diei 30. nov. 1952 aliquantum mutanda est: « Cappae syrma seu cauda... ad dimidiam est circi­ ter partem redigenda, eius magnitudine perspecta, quae hodie in usu est n. quoniam vero in Urbe testibus omnibus sartoribus ecclesiasticis in alma Urbe habitantibus, quinque metris protendebatur, videtur nunc tria metra longi­ tudinis syrma cappae habere posse, ut ait J. Musante (Eph. Lit. 1953, 159). Idem decretum extensum est etiam ad cappas « patriarcharum, archiepiscoporum. ct episcoporum Sanctae Romanae Ecclesiae, necnon abbatum sive sae­ cularium sive regularium talibus fruentium privilegiis » (CRit d 4. dec. 1952 IL 1 cf. A \S 1952, 888, decretum prius ibid. 849-850). c. Quibus competit cappa magna: Cardinalibus, patriarchis, primatibus, archiepiscopis, episcopis, abbatibus et praelatis nullius. Episcopus administrator apostolicus iure utitur cappa magna (CRit d 2274. 8), episcopus coadiutor vel auxiliaris tantum permissu sui ordinarii (d 2010. 1, 2; 2011, 1; 4355, III, 2). Episcopo titulari non competit cappa magna, protonotariis inhibetur usus thro- D) Vestes sacrae. 1473 ni, pastoralis baculi et cappae (cl 4154, 6). Personis et collegiis quibusdam privilegiatis usus conceditur in choro vel si collcgialiter procedant, iuxta decre­ tum concessionis, sic praelati Romani, canonici basilicarum maiorum et permul­ tarum minorum habent tale privilegium. d. Ubi utendum est cappa: Cappa est habitus choralis in proprio terri­ torio, ergo episcopus etc. in sua dioecesi, metropolita in tota provincia, legatus a latere in territorio legationis suae, cardinales ubique terrarum utuntur cappa magna. Cauda semper complicanda et brachio sinistro portanda est vel alli­ ganda cappae, si superior praesens sit, e. gr. episcopus in praesentia metropolitae. Ideo inde ab a. 1953 praescriptum est, quod cardinalium syrma seu cau­ da « neque in Summi Pontificis cappellis, neque in sacris Consistoriis evolvenda erit » (Motu proprio « Valde solliciti » 30. nov. 1952, I.). e. Iuxta Caer. episc. (1. I. c. 15, 1) cappae magnae « caudam capcllanus seu caudatarius talari veste incedens, sustinet, atque defert et si episcopus Missam pontificali ritu sit celebraturus, vel in sede cum pluviali assistit, tunc caudatarius superpelliceo indutus, eam deferat ex ea aula, seu cubiculo, quod ad hoc destinaverit, ad ecclesiam progredientem, comitari et deducere. » b) De mozzctta ct mantelleto. 1°. Historia, a. Mozzeta est pallium breve ad cincturam fere pertingens et ante pectus globulis (bottone, bouton, Knopf, gomb) a tergo autem caputio minusculo praeditum. Mantelletum est pallium mediae longitudinis ad genua circiter pertingens sine manicis, pro brachiis in ambabus lateribus rimis (Schlitz. sparato, fente, nyilas) provisum. Utrumque vestimentum medio aevo exeunte ortum esse videtur, mozzeta nil aliud est ac cappa choralis decurtata, (italice mozzare = abbreviare), vel immutatio alii pallii choralis almutia, armutia nun­ cupati, medio aevo usitati. — b. Mozzeta iam conspicitur in opere udo illi­ to (= alfresco, Fresko) pictoris Melozzo da Forli anni 1477 traditionem Biblio­ thecae Vaticanae repraesentante, ab initio vestis distinctionis fuit praelatorum. Mantelletum gestari debet quandoque ab iis quoque quibus competit usus mozzetae, est enim vestis minus honorifica (piam mozzeta et non est, ut moz­ zeta « insigne plenariae jurisdictionis « (CRit d 1459). 2°. Leges cultuales. a. Materia. (1) Mozzeta et mantelletum rubri coloris possunt esse serica, ut hucusque. — (2) Mozzeta ct mantelletum violacei coloris debent esse lanea inde ab a. 1953, iuxta Motuproprio 30. nov. 1952 α Valde solliciti » η. III., nam cardinalium « vestimenta violacei coloris (talaris vestis, mantelleta, mozzeta) lanea sunto, attamen Patres Cardinales qui serica huiusrnodi vestimenta violacei coloris iam antea habuerint, iisdem indui statis tem­ poribus pergere poterunt.» Non vi formalium concessionum, sed vi consuetu­ dinis potius serica vestimenta rubri coloris post medietatem tantum saec. XIX. usu generali gaudere coeperunt, violacea autem tantum saeculo elapso in nostrum saeculum vertente (J. Musante in: Eph. Lit. 1953, 161). — (3) Episco­ po et alii sua vestimenta semper ex lana confecta habere debebant, ergo a fortiore nunc. b. Color mozzetae et mantelleti. (1) Mozzeta Summi Pontificis est rubri coloris, infra octavam Paschatis albi. — (2) Cardinalibus competit color ruber, exceptis « diebus luctuosis », quibus violaceo utuntur, qui sunt: omnes Fer. VI., Adventus, tempus a Sept, usque nonam Sabb. Sancti, ut putamus nunc — iuxta 1474 XI. IIIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. genium Ordinis Hebd. Sanctae instauratae 1956. — usque ad Vesperas inclu­ sive; Quatuor Tempora (exceptis Quatuor Temporibus Pentecostes); vigiliae, demum officium et exsequiae defunctorum; etiam Sede Apostolica vacante colore violaceo utuntur. Cardinales vero aci ordinem regularem pertinentes colorem adhibent sui ordinis, monachi et mendicantes intelliguntur; alii car­ dinales ad usum cardinalium e clero saeculari assumptorum se accomodabant, nunc Motuproprio supra laudato « caeremoniarum normae in Romana Curia redintegrentur ad habitum pertinentes eorum Patrum Cardinalium, qui vel ex Canonicis Regularibus vel ex Clericis Regularibus, vel ex Religiosis Congre­ gationibus in Sacrum Collegium cooptantur » (η. IV,). — (3) Episcopis conve­ nit color violaceus, diebus luctuosis autem utendum est illis colore nigro. — 4) Abbates regulares de regimine utuntur colore sui ordinis. c. Personae quibus usus competit. (1) Summus Pontifex, ut supra dictum est. — (2) Cardinales in loco, ubi Summus Pontifex residet, vestiuntur mozzeta supra mantelletum, in ecclesiis suis titularibus et ubique gentium induunt mozzetam supra rochettum. — (3) Patriarchae etiam titulares, ubique mozzetam supra mantelletum induunt. — (4) Legati apostolici in suae legationis territorio, metropolitae in sua provincia, episcopi residentiales in sua diocesi, et episcopi in Concilio provinciali induunt mozzetam supra rochettum. Episcopi residentiales extra suam diocesim mozzeta uti non possunt, sed supra rochet­ tum mantelletum tantum gestant (CRit d 3873, 3 coli, cum d 2976, 2), attamen domi mozzeta uti possunt ex praesumpto beneplacito invitantis ordinarii (d 388 et 4355, III, 1). — (5) Episcopi titulares: etiam episcopus administrator supra rochettum mantelletum induere debet (d 2976, 2), episcopus ordinarius nequit xTinittere suo vicario generali, qui est etiam episcopus auxiliaris, induere soam mozzetam loco mantelleti (d 4355, V, 1), canonicus episcopali charactere pollens induitur in choro rochetto et mantellcto violacei coloris et debet prae­ cedere canonicis et sedet in primo stallo supra omnes (d 355 et 2706, 2). — (6) Abbates regulares — ut declaratum est a. 1701 abbati Congr. Lateranen­ sis — possunt etiam praesente ordinario rochettum et mozzetam deferre aliisve abbatibus exteris concedere facultatem (d 2080, 4), decretum tamen celebre Alexandri \ II. a. 1659 praescripsit: « Abbates regulares rochettum non defe­ rant, nisi ex tali ordine fuerint, cui indumentum huiusmodi competat » (d 1131, 9), sed decr. 2080, a applicatum fuit abbatibus benedictinis Congr. Anglo-Benedictinae a. 1902 (d 1098, 2). Abbates in deferenda mozzeta et mantellcto utun­ tur colore sui ordinis. Extra suam ecclesiam seu ecclesias sibi subditas semper tantum mantelletum possunt deferre. — (7) Protonotarii apostolici de numero participantium, supranumerarii, et ad instar gestant mantelletum violaceum supra rochettum (d 1151, 7. 26. 47). — (8) Vicariis et Praefectis apostolicis, si episcopali charactere insigniti sunt, competunt omnia sicut episcopis residentialibus, secus uti possunt solum mantellcto. — (9) Praelatis domesticis com­ petit tantum mantelletum. — (10) Camerariis et capellanis secretis competit pallium vulgo « mantellone » nuncupatum, est pallium usque ad talos pertinUens nigri coloris, sine manicis, praeditum globulis et linea violacei coloris in ora vestimenti (liseré, Randschnur). d. Quando usus permissus est. (1) n Habitu quotidiano et ordinario, nempe cum rochetto et mozzeta simplicibus Quadragesimae diebus episcopus praedi­ care debet, nisi sollemniter prius celebraverit » (d 115). — (2) Si episcopus diebus ferialibus intersit officiis divinis, assistit cum rochetto et mozzeta, dum­ modo non in sede ordinaria, sed in primo stallo in choro super omnes assistat. D) Vestes sacrae. 1475 absque ulla assistentia canonicorum (d 650 et d 906). — (3) Episcopo non sufficit dominicis festisve diebus mozzeta et rochetto solum vestito assistere (d 3411 et d 3434, 2), habitus enim eius choralis est cappa. — (4) Canonici mozzetam solum in ecclesia propria deferre possunt, extra ecclesiam, in proces­ sionibus aliisve ecclesiasticis functionibus vero tunc, si « capitulariter » ince­ dant, non autem si intersunt, sicut singuli (d 3052 coli, cum d gen. 2579). — (5) De mozzeta in administratione Sacramentorum cf. superius 2. d. 2 . c. (3) et 3°. b. (2). c) De chirothecis. 1°. Historia, a. Ignotus erat usus chirothecarum in liturgia tempore adhuc Amalarii, prima parte saec. IX-i, at exeunte saeculo iam in usum deductae fuerunt chirothecae, probabiliter in Gallia, unde in totum orbem christianum. Urbem quoque inductae sunt. b. Ratio utendi chirothecis iuxta J. Braun fuit nisus decursu saec. IX-X-i partes pontificis magis magisve extollendi in liturgia, praesertim Missa ponti­ ficali; calceamenta liturgica iamdudum in usu fuere, conveniens ergo videba­ tur etiam manus sacrali veste decorari. Chirothecae enim semper indolem ha­ buere vestimenti pontificalis, alii praelati solum cum indultu pontificio usum consecuti sunt chirothecarum, praesertim abbates regulares, quibus una cum aliis pontificalibus concessae sunt inde a saec. XI-o. c. Quod colorem attinet, chirothecae semper albae fuerunt, tantum decursu saec. XlV-i paulatim chirothecis coloratis uti coeperunt, sed adaptatio coloris chirothecarum ad colorem officii nec saec. XVI-o adhuc in usum generalem deducta est. 2°. Leges cultuales. a. Materia et forma chirothecarum stricte quidem prae­ cepta non est, iuxta hodiernum usum conficiuntur sericae cum opere acu picto, praecipue Cruce in tergo manus. Sed debent esse coloris paramentorum (d 3729, 2), color niger prohibitus est; benedicuntur in consecratione episcopi et benedictione abbatis, ibique imponuntur. b. Quibusnam competunt chirothecae. (1) Summo Pontifici, — (2) Cardi­ nalibus, — (3) Episcopis omnibus, — (4) Abbatibus (can. 325 et 625), — (5) Protonotariis apostolicis de numero participantium competunt chirothecae ordinariae pontificales (d 4154, 5. 6), supran'umerariis et ad instar a chirothe­ cae sericae, sine ullo opere phrygio, sed tantum orae textu auro » (d 4154. 27. 47). — (6) Nemini alio — ut bene notat cl. Lesage (Diet. 465) competunt chirothecae, clericis cuiusvis ordinis, canonicis, deferentibus insignia, thurifero, ministrantibus, a fortiori abstinere debent fideles laid a chirothecis assumendis, etsi portent statuas Sanctorum vel baldachinum, sine chirothecis convenit illos esse in susceptione Sacramentorum, vel quando patroni munus gerant. c. Usus chirothecarum. (1) Chirothecae sumunt pontifices solum in ponti­ ficalibus Missarum sollemniis, vel lectis quibus sacra functio coniungitur ut ordinatio; ab initio Missae adhibentur chirothecae usque ad offertorium, dein remittuntur ncc peracta communione rursus imponuntur (d 3213, 6). — (2) Car­ dinales et episcopi resumunt chirothecas post ultimum Evangelium, quando danda est benedictio papalis (Pont. Romanum. Ritus et formula apostolicae benedictionis). — (3) Numquam sumuntur chirothecae ad Missam et exsequias defunctorum (Caer. episc. L. II. c. 11, 2). — (4) Usus chirothecarum prohibetur 1476 XI. ItlEROTOPOLOGlA, PARAMENTICA. • cum ad ecclesiam accedunt vel ab ea recedunt, ante et post Missam ponti­ ficalem » (d .3873, 1). — (5) Simili modo vetitum est benedictionem pontifica­ lem dare cum SS. Sacramento « absque velo humerali eius loco assumptis chirothecis » (d 3031, 4). cl. Minister ad chirothecas est clericus qui simul etiam annulum porrigit pontifici, utrumque obiectum in bacili portat. Antequam casulam induat pon­ tifex, diacono tradit chirothecam dexterae manus, qui eam imponit pontifici, subdiacono chirothecam laevae, similiter imposituro, dein porrigit annulum post mitram, tradens presbytero assistenti. Ad offertorium, quando pontifex iam legit ant. ad offertorium, imposita ei mitra, porrigit bacile et recipit annu­ lum et chirothecas, quas dein reponit in abaco. d) De sandaliis et caligis. Sandalia sunt calceamenta in liturgia usitata et semper occurrunt una cum caligis, caligae sunt tibiales liturgicae (calze, Strumpf, bas, stocking, harisnya), nunc iam non ubique usitatae. 1°. Historia, a. Calceamenta liturgica sat mature iam occurrunt, talia vi­ dentur in opere musivo capellae S. Satyri in ecclesia S. Ambrosii Mediolani e saec. V.. Ravennae saec. VI. in ecclesia S. Vitalis, Gregorius Magnus saec. VI. exeunte de iis scripsit sc. de campagis, quibus « diaconos ecclesiae Catinensis calciatos praecedere praesumpsisse », etsi hoc antecessores eius solum diaconis ecclesiae Messanensis concesserunt (ad Joannem Syracusan. Epist. VIII, 27). Calceamenta vocabantur campagi, compagi, tibiales autem udones, vel caligae b. Romae Papa, episcopi et diaconi talibus usi sunt, presbyteri, subdiaconi et acolythi autem soleis (pantofola, Pantoffcl, papues) incedebant, quae subta­ lares nuncupatae sunt. Sic fuit saec. VIII. testantibus Ordinibus Romanis (e. gr. Ordo VIII, 2-6, Andrieu II, 321 s.). c. Saec. XI-o usus calceamenti liturgici solum Papae, episcopis, presbyteris et diaconis cardinalibus concessus erat, iisque quibus induito permissum fuit, ut abbatibus permultis. Campagus formam sandalii habebat, inde etiam no­ men remansit; usque ad saec. XII. e corio confectus est, tunc autem coepe­ runt sandalia liturgica serica confici, relicto corio, quod semper coloris nigri fuit. Caligae autem usque ad idem saeculum semper c lino conficiebantur, fueruntque albi coloris. Inde a saec. XIII-o vero tum sandalia, tum caligae colori paramentorum adaptata sunt. 2°. Leges cultuales. a. Expresse non praescripta, sed usu constanti recepta est materia serica tum sandalium, tum caligarum. Color caligarum et sandalium debet esse color paramentorum (CRit d 3729. 2). Minus recte apponitur sandaliis signum Crucis, quod solum Pontifici videtur convenire, nam ipse solus osculo pedis honorandus est (sic Lesage, Diet. 965). b. Usus sandalium solum Missae pontificali convenit, non autem Missis et exsequiis defunctorum, ideo etiam color niger prohibetur pro sandaliis et caligis. Fer. VI. in Passione et Morte Domini pontifex non utitur sandaliis, (Rit Pont. Hebd. Sanctae 1957, c. I. 30 « calceamenta deponit n), de sanda­ lium prohibitione ceterum iam Caer. episc. (L. II. c. 11. 2 et 25, 6) sic disposuit. c. Ubi pontifex sandalia et caligas sumere debet: iuxta decretum S. Cons. Rituum 1 dec. 1952 de sandaliis et caligis in sacris caeremoniis sumendis (AAS D) Vestes sacrae. 1477 1952, 887) reformatum est. Quia « minus congruum videatur sandalia et caligas in ipsa ecclesia assumere, Sacra Rituum Congregatio statuendum censuit, ut: quando, iuxta rubricas, episcopus sandalia et caligas in sacris caeremoniis assu­ mere debet ea nunquam in ecclesia, nec in throno vel faldistorio induat, sed, vel in secretario ab ecclesia distincto, aut domi, reformatis hoc sensu rubricis et decretis usque adhuc vigentibus ». e) De birreto. Birretum est tegumentum capitis a clericis gestatum, tum in liturgia tum praeter eam usitatum. 1°. Historia, a. Tegumento quodam capitis iam inde a saec. X-o usi sunt clerici, quod vocatum est pileus vel etiam infula. Saepius sermo recurrit saec. XIII-o, tunc etiam occurrit nomen birretum. Primitus fuit pileus rotun­ dus, superiorem partem capitis obtegens, in summitate globulum vel panum floccum exhibebat, ut pileus commodius tolli posset. b. Saec. XV. birretum altioris formae in usum venit, et apparent iam initia quorundam cornuum. Duobus saeculis sequentibus his pileis pannus durior subsui coepit, tria vel quatuor cornua seu cuspides sic orta sunt, dein pannus mutatus est in chartam crassam (cartone, Pappe, lemezpapir). c. Cardinalibus birretum rubrum Paulus II. concessit a. 1464, sed solum e clero saeculari cooptatis, cardinalibus e religiosis assumptis a. 1591 Grego­ rius XIV. hoc permisit. 2°. Leges cultuales birreti. a. Caput operiendum est birreto; (1) Qui habitu chorali vestiti sunt, caput operiunt, quoties sedent, stando birretum tollendum est. SS. Sacramento exposito birreto non utuntur. — (2) Ministri a parati » (tunicella, dalmatica, casula, pluviali) caput operiunt, extra presbyterium, in ministrando tollunt birretum. — (3) In processione quae fit intra ecclesiam, capite cooperto incedunt celebrans et ministri parati, excepto subdiacono crucifero, omnes alii debent esse capite detecto etiam canonici (CRit d 3767, XXIX, 7). — (4) Extra ecclesiam totus clerus operit caput, quando relinquunt ecclesiam; nunquam operiunt caput: thuriferarius, subdiaconus crucifer, ut dic­ tum est; acolythi, clericus assistens celebranti in processionibus (= caeremoniarius) et alii qui dirigunt processionem (d 2308, 2769, VI, 1), neque illi, qui baldachini hastas deferunt (1841, 3). b. Caput detegendum est: (1) In Missa ad ea verba « Gloriae in excelsis », quibus inclinatio facienda est, et ad verba Credo « Jesum Christum », « Et in­ carnatus est... et homo factus est, » et ad « simul adoratur. » — (2) In officio divino ad « Gloria Patri, » — et (3) in Missa et officio, quando nomen Jesu, Mariae vel Sancti cuius festum agitur vel fit commemoratio, occurrit. — (4) In processionibus, in quibus defertur SS. Christi Corpus vel SS. Crucis reliquia, tam clerus, quam saeculares fideles detecto capite incedunt (d 1841, 1 cf. d 1352). — (5) Canonici episcopo assistentes, hoc detecto capite faciunt, in actu ministerii (d 1891, 2 et d 2027, 7). — (6) In exsequiis defunctorum, quando in­ censum imponendum erit et benedicendum, hoc capite discooperto fieri debet, et consuetudo contraria omnino tollenda est (d 3580, 2). c. Modus deponendi et sumendi birretum. (1) Quando caput operitur, prius sedeat clericus, deinde manu dextera apprehendit birreti cornu dexterum et capiti imponit. — (2) Quando surgitur prius eodem modo sumens birretum, 1478 XI HIEROTOPOLOGIA, PARAMENTICA. caput detegit, et surgit. — (3) Si sedendo detegendum est caput, hoc facit b.netum modo sueto tollendo, et manum cum birreto in genu dexterum ponit. f) De pileolo. Pileolus e.st parvus pileus rotundus verticem obtegens capitis. Nominatur etiam Soli-Deo, quia solum in honorem Dei tollitur, olim nuncupatum fuit subhirci um, suhmitrale, quia in vertice manet etiam sub birreto vel mitra, quandoque etiam nomine birreti utuntur auctores antiquiores; vulgo appella­ tur zucchetto (italice) et calotte (gallice). 1 . Historia, a. Pileoli usus probabiliter tempore exilii Aoenionensis, saec. XIV. prima parte incoepit, conspicitur enim iam in statua sepulchral! Clemen­ tis VI. (t 1352), sed hinc temporis pileolus seu submitrale maior fuit forma hodierna, nam etiam aures obtegebat. Saec. XV-o usus pileoli valde divulgatus fuit. — b. Usus generalis solum inde a saec. XVI-XVII. factus est, varii clerici eo usi sunt. Pileolum rubri coloris pro cardinalibus e clero saeculari (una cum birreto) Paulus II. a. 1161 concessit, regularibus vero Gregorius XIV. a. 1591. Episcopis pileolum violacei coloris tantum Pius IX. permisit. 2 . Leges cultuales. a. Materia pileoli potest esse lana vel serica. b. Personae quibus pileolus competit. (1) Summus Pontifex utitur pileolo albi coloris, — (2) Cardinales rubri coloris semper, etiam si vestem violaceam deportent, — (3) Episcopi, item abbates et praelati nullius portant pileolum violacei coloris (can. 325), — (4) abbates regulares nigro utuntur colore, — (5) etiam protonotarii, intra functiones pontificales. c. Usus pileoli. Pileolo semper utendum est in omnibus caeremoniis, seu ipse pontifex celebret, seu tantum assistat. Pileolus portandus est etiam sub mitra, ab omnibus qui ius pileoli habent . d. Quando pileolus e capite tollendus est. (1) In qualibet Missa praefa­ tione incoepta usque dum communio finitur, — (2) (piando SS. Sacramentum expositum est, — (3) (piando benedictionem impertitur cum reliquia verae Crucis vel alia reliquia insigni (d 2769. IV, 2 et 3), — (4) ad cantum Evangelii, nisi paratus sit, — (5) ad primam stropham « Veni Creator », — (6) dum inccnsatur. e. Pileolum tollit ipsemet pontifex, si habitu chorali assistit, si paratus est, pileolus sublevandus est a diacono vel caeremoniario. Litteratura. Quoad pararncnticam in genere. J. Braun, Ilandbuch (1er Paramentik, Freiburg i. Br. 1912. — J Weingartner, Das kirchliche Kunstgewerbe der Neuzeit, Innsbruck 1926. — I rUscnhofrr, Ilandbuch der kath. Liturgik, 2. ed. Freiburg i. Br. 1941, I, 408-472. — \f Righetti, Storia liturgica I (1945) 468-520. — De Amicis, Caeremonialc parochorum, I ( d Romae 1948. 61-76. — St(ephana) D(oromhy), Paramente im Geiste der liturgischen Erneuenmg. in: Bdx-l u. Litg. 1950/51, 105-112, 169-177, 234-237, 269-275. 330-336; 1951 52. 20-24. 186-190, 204-206. — R. Lesage. Dictionnaire pratique de liturgie Romamr. Pans 1952. — /. Lechner. Liturgik des Rômischen Ritus, Freiburg i. Br. 1953. — R Lcwge, Objets et habits liturgiques, Paris 1958. Quoad indumenta liturgica. J. Wilpert, Die Gcwandung der Christen in den ersten Jahrl und« tten, Kôln 1898. — J. Braun, Die liturgische Gewandung im Okzident und Orient, !·"»· |>n: Br 1'107 — P. Batiffol, Le costume liturgique romain, tn: Études de liturgie et nvl ·' :·■ Pans 1919, 32-83. — H. Swoboda, Textilparamente, Wien 1920. — J. Braun, Die t · ; when Paramente in Gegenwart und Vergangenheit, 2. ed. Freiburg i. Br. 1924. — D) Vestes sacrae. 1479 O. Casei, Castigatio vocis, in: JfLw 1927, 139-141. — R. Lesage, Linges et vêtements liturgiques, Paris 1954. — Augustina Fliieler, Paramente. 2. ed. Würzburg 1955. — R. van Doren, La forme des ornements sacrés, in: Quest, lit. paroiss. 1957, 314-317. — Augustina Fliieler, Ueber den Formwandel der Casula, in: Lit. Jahrbuch 1957, 146-153. — J. B. O’Connell, Vestments. Legislation about the chasuble, in: Clergy Review 1958, 257-265. — J. Wagner, Gewiinder, in: LfThK 2. ed. IV (I960 ' 850-853. Quoad insignia. J. Baudot, Le pallium, Paris 1909. — C. S., De baculo pastorali, in: Eph. Lit. 1925, 269-275. — B. Schwintkôper, Der Ilandschuh in Hecht, Aemterwesen, Branch und Volksglauben, Berlin 1938. — Th. Klauser, Der Ursprung der liturgischen Ehrenrechte, Krefeld 1950. — ]. Musante, De sandaliis ct caligis in sacris caeremon is sumendis, in: Eph. Lit. 1953, 162-163. — P. Salmon, Étude sur les insignes du Pontife dans le rit Romain. Histoire et liturgie, Romac 1955. — Idem, Aux origines de la crosse des evêques, in: Mélanges M. Andrieu, Strassbourg 1956, 373-383. — J. Lassus, Un anneau épiscopal africain, ibid. 1956, 287-290. Quoad vestimenta accessoria. J. Musante, De SRE Cardinalium habitu, in: Eph. Lit. 1953, 157-162. — Idem, De habitu episcoporum et aliorum praelatorum, in: Eph. Lit 1953, 164-166. — J. Nabuco, Ius pontificalium. Introductio in Caeremoniale Episcoporum, Tomaci 1956. UT IN OMNIBUS GLORIFICETUR DEUS! INDEX ALPIIABETICUS RERUM Nmeri indicant paginas A Abacus 1416. Abaelardus — de Sacramento poenitentiae 737. Abbas 1030 — benedictio 1030-2. — conferens ordines minores 988. — minister extraordinarius Ordinis 987-8. — titularis saecularis 1032. Abbates — assistentes in benedictione abba­ tis 1032. Abbatissa — benedictio 1032. Abercius — inscriptio eucharistica 581-2. Ablasstag, Antlasstag — Fer. V. Coenae Do­ mini 1188. Ablutio — quomodo fit in Natali Christi 1124. — v. adhuc Purificatio. Ablutiones rituales aevo Chr. 641. Abortus procuratio v. Procuratio abortus. Abrenuntiatio diaboli — in baptismo 692. Absolutio — absolute, condicionale data 849-50. Absolutio capituli in Prima 408. — a cen­ suris 851, reservatis 887-9. — complicis, censura 880. — comp'icis 891-3. — for­ mula liturgica 850-2. — in exsequiis, ad feretrum 505-6. — ad tumulum 506-7. — in officio divino 407. — in praesentem dirigi debet 847-9. — ore proferri debet 847. — praesumpta ab excommunicatio­ ne, censura 883. — per internuntium 848. — per telephonium 848-9. — prae­ sentia moraliter aestimata 848. — qual tates 847-50. — sacramentalis, indicative, deprecative 845-7. — secreta in saec. Ill-o 754-5. — vestitus sacerdotis 851. Abstinentia et ieiunium — in Quadragesima 1165. — a carnibus in Quadr., historia 1161. — in Natali Dom. 1122. — in qua­ tuor Temporibus 1100. — in pervigilio Immacul. concept. 1336. — Sabb. Sancto 1180-1247. — in Vig. Pentec. 1272. Abusus potestatis iurisdictionis 891-7. Acatholici — deneganda sunt sacramenta 215. — filii ab Ordine impediti 998-9. Acerra — thuribulum 1142. 91 R.ulo, Ench. Liturglcurn. Accidentia remanentia in Euch. 603. Acclamationes liturgicae 63-5. — ordinem componentes 65. Accommodatio liturgica S. Scripturae 1276. Acolythatus — ritus explicatus 1004. Acolythi — in Missa sollemni 391-2. « Actio », » agenda » — nomen Missae 226. Actuosa participatio Missae — modi 347-50. Actus — iudicialis in confessione, notio 789-90, necessitas 790-1. — poententis, quasi — materia Poenitentiae 759-61. — Praesentiendi Christum 594-604. — sen­ suum Christi eucharistici 610-1. — virtu­ tis poenitentiae, divisio 775-6. — in ge­ nere 775-80. « Ad caeli Reginam ». Const. Ap. 1954. Pii XII. 1352. u Ad multos annos » v. Polychronion. Adoratio Crucis — Fer. VI. Pass. Morts Dom., historia 1204-6. — ritus sec. OHS 1212-3. — » Hagiopolites » ritus 1204. — in Urbe saec. VIII. 1205. — locus, praece­ dentia 1212-3. Adoratio eucharistica — historia 589-92. — intenta in festo Corporis Chr. 1284. — Privata, praxis 632. — probatio dogma­ tica 586-8. — publica ut dies eucharisticus 476. — publica Fer. V. Coenae Dom. 1175. Adstare Missae v. Obligatio Missae adstandi. Adulterium — non solvit matrimonium 1052-5. Adultorum — baptismus 680-1. Adventislae 666. Adventus 1102-1111. — ante Natale Dom. in territorio Gallicano 1104. — Christi in­ time nectitur cum Paschate 1227-8. — esehatologicus Christi in Adventu 1108-9. — finalis Dom ni celebratus in Dominicis postpentecostalibus 1277. — ieiunium et abstinentia 1110. — indoles liturgica 11059. — leges cultuales 1109-11. — Neapo­ litanus 1104. — novem Missae BMV an­ te Natale in Adventu 1110. — Origo 11025. — pia exercitia adventualia 1110-1. — 1 182 Index alphabetic™ rerum. primigenius ante Epiphaniam 1102-4. — Ravennae 1104. — Romae 1105. — < se­ cundus ■ Christi in Adventu 1100. — septem Missae BMV ante Natale Domini 1109-10. Adventus Sanguinis Christi — fe.sta 12991300. Adventus Spiritus Sancti — in Pentecoste celebratus 1270. Aerium iter v. lurisdictio in maritimo < t aerio itinere. Aetas — admittendorum ad primam com­ munionem 547-8. — discretionis 547. — migrationis populorum 112-3. — post-apostolica de Poenitentia 746-7. Aetheria, Egeria (Silvia), peregrina saec. IV-i 12.5. — de adoratione Crucis in Jeru­ salem 1201. — de Ascensionis celebratio­ ne in Pentecoste 1263. — de Dom. II. Passionis 1181-2. — de Fer. V. Coenae Domini 1189. — de festo Purificationis 1139 — de festo singulari quadragesimi diei post Pascha 1265-66. — de inventio­ ne Crucis 1306. — de lucernario paschali 1230. — de Missa Nativitatis Christi die 6. ian. 1 123. — de Missa Vig. Pasch 1236. Aethiopica liturg'a 126. Africanus ritus 93. Agape 294-295. Agnus Dei, ritus in Missa lecta 385, sollemni 399. « Agnus Dei · ut sacramentale Rom. Ponti­ ficis 1252. Agnus paschalis, — benedictio 1250. Agonia Christi v. devotio Christi agonizant s Fer. V. Coenae Domini. Agonizantis Christi devotio 477. Aion — festum temporis personificati 6. ian. 1132-3. ■ Aius » in Iit. Gallicana 95. Alacoque, Margarita — visiones de cultu SS. Cordis Jesu 1290. « Alapa » — in ritu confirmationis, historia 724, ritus 725. Alba — exornatio 1451 — forma 1451 — historia 14-50 — materia 1451 — nomi­ na 1450 — sensus 1451 — usus 1451. Alba Hebd. v. Octava Paschae. Alba Romana — rochettum 1453. Albenses — contra Missam 229. — contra Sacramenta 141. 154-6. Albigenses, albenses v. Ilaereses dualisticae. Alcu-nus — cultor BMV. 1327. __ cultor SS. Trinitatis 1279. — Missae SS. Trini­ tatis compositor 1278. — Supplementum eius, Dominicae extracyclicae in eo con­ tentae 1275-6. Alexander III - de festo SS Trinitati'1279-80. Alexandrina liturgia 125-6. I Alienatio bonorum Ecclesiae sine benepla­ cito apostolico — censura 886. Aliturgici dies — in Oriente 1157. — Ro­ mae 1157. Allelira — acclamatio liturgica 63. __ in Paschate 1227. — officium alleluiaticum Dom. Septuagesimae 1151. — tempore Septuagesimae deponendum 1151. — usus sollemnior paschalis 1228. — veti­ tum in Quadragesima 1164. » Alma Redemptoris Mater » 1327. — ca­ nendum a Completorio Natalis Dom. 1122. Almutia, armutia 1473. Alpium benedictio v Camporum benedictio 1260-1. Altare 1407 — apparatus 1409-11 — con­ secrato: lex 337, ritus 1425-26. — exposi­ tionis in oratione XL. Horarum 449. — historia 1407-8 — immobile seu fixum, le­ ges 337. — leges cultuales 337-8. — locu^ proprior asservationis Eucharistiae 636. — mobile, leges 337. — portatile, lex 331-2, stricte portatile 337. — privilegiatum 323. 840-1. — symbolisions varius 1408-9. — unicum in ecclesiis 1407 — veneratio seu visitatio 247. — « versus populum » 338. 1411. Altaria — in festo Corporis Christi 1286. Ambrosiana liturgia 102-5. — descriptio 103-4. — fontes J02-3. — sortes ulterio­ res 104. — territorium 102. Amburbale v. Processio lustralis pagana. Arnen — uti acclamatio liturgica 63. Amentes et phrenetici, baptismus 681-2. Amictus — forma 1450. — historia 1449. — materia 1450 — nomina 1449. sensus 1450. — usus 1450. Amphibalus 1454. Amplificator vocis in ecclesia 1418. Ampullae 1439 — materia 1440 Amula, ama = ampulla 1439. Anabaptistae 665. Anabolagium = amictus 1449. Anabolaion. anagolaium = amictus 1449 Analogium v. Sedes concionatoria. Anamnesis Missae 383. — in ritu Byzantino 134. Anaphora Hippolyti 295 — Missae Byzan tinae 134. Anastasia virgo-martyr — in secunda Miss ·. Natalis Dom. 1123. Andreas apost. — festum 30. nov. 1374. Angariae = Quattuor Tempora 1099. Angeli — cultus eorum 1384-6 — cultus su­ perstitiosus 1386. — festa 1384-91. — fun­ damentum dogmaticum cultus 1314-6. — SS. Patres de eorum cultu 1385. Angeli custodes — festa olim celebrata 139<> — festum 2. oct. 1390 — functiones 1390. « Angelus » seu « Ave » — indulgentiae 833. — trina pulsatio 466. Index alphabeticus rerum. Anghcani — contra Missam 230. — de Poe­ nitentia 738. Anicetus Papa — usus Paschatis 1222. Anna, mater BMV — cultus liturgicus 137980 — cultus in Occidente 1379. Anna prophetissa — 2. febr. 1142. Anni circulus — annus lit. 1081. — primus dies, devotio publica 472.— ultimus dies, devotio publica 472-3. Anniversaria Missa — pro defunctis v. De­ functorum Missae. Anniversarium dedicationis 475-6. Annua confessio v. Confessio, tempus obliga­ torium, — exercitia v. Exercitia annua fi­ delium in Quadragesima. Annulus — abbatis 1031. — Abbatissae 1032. — benedictio in celebratione matri­ monii 1070-1. — doctorum 1471 — hi­ storia 1470 nuptiarum 1067. — pronubus 1066. — quando portari debet 1470. — quibus competit 1470 — quomodo oscu­ landus 1470-1. — piscatoris 1471. — sen­ sus symbolieus 1470 — traditio in conse­ cratione episcopi 1021. — usus 1470 — traditio in nuptiis, historia 1067. 1068. — virginum 1028. 1471. « Annuntiatio » — nomen festi unici Maria­ ni Ecclesiae primaevae v. Euangelismos Annuntiatio BMV. — Ministerium angeli­ cum consideratione dignum 1342. — fes­ tum 25. mart. 1338-42. — historia 133840. — in Adventu 1706. — in Occidente 1340, — in Oriente 1339-40. — indoles liturgica festi 1340-2. — nomina 1340. « Annus Domini n = annus lit. iuxta Petrum Chrysologum 1081. Annus ecclesiasticus = annus lit. 1081. Annus liturgicus — aevo aureo 1082-3. — aevo catacumbarum 1082. — aevo migra­ tionis populorum 1083-4. — ante Tridentinum paulatim evanescens 307. — causa efficiens 1078. — causa finalis 1080. — de­ finitio 1077-80. — denominationis instar 1081. — Ecclesia ut causa secundaria 1078. — Ecclesiae orientalis 1085-7. — Eventus in liturgicis textibus 81. — nom’na 1080-1. — nucleus 1081-2. — ori­ go et evolutio 1081-4. — partes 1084-5. penes S. Augustinum 1080. — penes S. Paulinum 1080-1. — penes S. Petrum Chrys. 1081. — sensus 1078-80. Annus salutis = annus lit. 1081. Annus solaris = causa materialis anni litur­ gici 1078. Antiochena liturgia 126-7. Antipendium altaris — lex 341. — notio 1410. « Antiphona n = ad ingressum cleri in lit. Gallicana 94. 1483 Antiphonae Mariales (finales; BMV. — histo­ ria 410. — officii divini, historia 1331 _ in pio exercitio pomeridiano 457. Antiphonae officii 406. Antiphonale Missae saec VIII. 1275-6. Antiphonarium 418-9. — Banghorense 106. — Legionense 99. Apertio aurium — in ritibus baptismi anti­ quis 687. — hodiernis 691. Apocrypha — dc cultu BMV. 1319-20. Apokreo = camisprivium 1146. « Apologia « — in Missa 301. Apollinaris Ilierapolitanus de Pascha 1223. Apostata — a religione laicali, censura 886 — a fide etc., ce usura 881. — est irregu­ laris 997. Apostoli — charisma infallibilitatis 1369. — conatus eos coniunctim celebrandi 1370. — cultus liturgicus 1369-70. — de po­ testate remittendi peccata 743-5. — extra limina Imperii defuncti 1370. — festa se­ cundaria 1374-7. — festa singulorum natalitia 1369-77. — festum collectivum Omnium Apostolorum 1370. — fundamen­ tum dogmaticum cultus 1369. — Hieroso­ lymis sepulti quattuor 1369-70. — historia cultus 1369-70. — in Imperio Romano mortui 1369-70. — nexus eorum cum Ec­ clesia 1369. — intimus cum Christo 1369. — specialis cum Spiritu Sancto 1369. Apostolica benedictio v. Benedictio papalis Apostolicum (symbolum) v. Symbolum apos­ tolorum. « Apostolus » = lectio in lit. Gallicana 95 Apotactitae = renuntiantes saeculo 1368. Apotropaeicus scopus — in benedictione herbarum 1346. Apotyroseos = Dominica caseiprivii 1146. Apparatus — altaris 1409-11. — ecclesiae 1407-20. Apparitio BMV. 11. febr. 1352. Apparitio Christi in carne — celebrata 6. jan. 1134. Apparitio S. Michaelis, 8. maii 1388. Appellans — ad universale Concilium, cen­ sura 883. Applicatio Missae 323-6. — « pro petituro » Missam 318. — « pro populo « 313-4. 728. Approbatio v. lurisdictio delegata, Examen 871-2. Aqua baptismalis — delatio in Vig. Pasch., ritus 1244. Aqua benedicta — effectus eius 73· — re­ movenda Triduo Sacro 1179. — bene­ dictio in pervigilio Ep’phaniae 1135. — in Vig. Pasch. v. Fontis baptismalis bene­ dictio. — infusio in Missa lecta 382. — in Missa sollemni 397 — non frangit ieiu- 1484 Index alphabe liais rerum. nium eucharisticum 566-7. — qua res sa­ cra 72-73. — vino admista, symbolismus 520°. Aquaria liturgica 1415-6. Aquarii 517. Aquilegiensis ritus 93. Aratarea = Epiphania 1134. « Arbor natalitius » v. Natalis Domini, ar­ bor natalities. Area Noe = Ecclesia 1272. Architectura sacra — leges speciales 1401. Ariani — contra festum Natalis Dom. 1113-4. Armeniaca liturgia 125. 130. Arrhatio v. subarrhatio. Ars sacra — artificium qualitates 1401. — autonomia eius negatur 1490. — commis­ sio dioecesana 1401. — definitio 1399. — evolutio non prohibetur 1400 finis 1399. — ind:gna arcenda 1400. — in scholis insti­ tutiones fieri debent 1401. — leges Eccle­ siae 1399-1402. — novae formae non ve­ tantur 1400. — traditio sana servanda 1400. Ars sacra figurativa — finis est devotio 1402. — leges speciales 1402. — naturalismus, réalismes, symbolismus 1402. — notio 1402. Articulus mortis — definitio 873. Artotyritae 517. Arundo = fistula 1435. Ascensio Domini 1262-8. — consuetudines populares 1267. — festum peculiare 12634, perperam quaeritur penes Eusebium 1262-3, singulare 40. die post Pascha Hie­ rosolymis 1265-6. — indoles liturgica 1264-7. — leges cultuales 1267-8. — no­ mina festi 1264-65. — origo festi 1262-4. Asceticae exercitationes — in Quadragesima 1159-62. « Asketeiia n seu consociationes aevo aureo Missae 296. Aspectus oculorum — in caelum 47-48. — ut gestus liturgicus 47-51. — versus diver­ sas regiones caeli 50-51. — versus omnes caeli partes 51. — versus Orientem 4850. — versus septentrionem 50-51. Aspersio aquae in Dominicis 73. Aspersorium — historia 1442. — nomina 1441. — usus 1442. Asser ad pacem = pacificale 1440. Asscrvatio Eucharistiae — conditones 635. — locus piopior 636, proximus 630-8, re­ motus 635-6. ■ Assumptio » = nomen Ascensionis 1264-5. Assumptio BMV. — corporalis extollitur no­ vo officio 1347. — festum 1343-9, in Oc­ cidente 1343-5, in Oriente 1343. — gau­ dium Ecclesiae in Assumpt. BMV. 13439, — herbarum benedictio 1345-7. — his­ toria festi 1343-7. — indoles liturgica festi 1347-9. — Missa ct officium edita 1951: 1345. 1347-9. — octava abolita 1345. — proclamatio dogmatica Pii XII. anno 1950: 1.345. — vigilia 1345. Attentans matrimonium — est irregularis 997. Attentio — in Sacramentis 211-2. — in of­ ficio 434-5. Attributa contritionis v. Contritionis proprie­ tates. Attritio — effectus 782-3. — notio 781. Attritionistae v. Contritionistae et attritionistac. Audientes — catechumeni 686. Augsburg - centrum peregrinationis 494. « Aureae » Missae v. Novem Missae BMV in Adventu. Auri, thuris et cretae — benedictio in Epi­ phania 1136. Austriae Patrona 8. dec. 1361. Autoorganum 1418. Auxilians excommunicato in delicto suo, cen­ sura 883. Auxilium Christianorum, festum 24. maii 1358. « Ave Maria n — in lit. S. Jacobi 1322. — primigenium in apocryphis 1320. — tex­ tus biblicus in liturgia 62-3. « Ave maris stella » 1326-7. « Ave regina caelorum » 1328. Azymus panis — in Coena novissima 292. — introductio 302. — materia ritus latini 1519-20. B Baculus — forma 1469. — historia 1468-9 — in benedictione abbatis 1030. 1031. — materia 1469. — modus portandi 1470. — nomina 1468. — quibus competit 1469 — sensus 1469. — usus 1469. — traditio in consecratione episcopi 1021. Balsamum — benedictio in Fer. V. Coenae Dom., ritus 1199. — in confirmatione 708-8. Balteus — subcinctorium 1452. Baptismus 640-701. — Actus debet exprimi 651-2. — actus essentialis ritualis 693. — adnotatio 700-1. — collatio primae gratiae 661-2. — domi collatus 699700. — effectus princeps: incorporatio in Christum 657-9. — effectus: regeneratio 659-60. — efficientia 656-64. — essentia 647-56. — existentia 640-7. — forma 6506. — forma valida 652. — forma respec­ tu pastorali 655-6. — formae invalidae 656. — fructus pastorales 694-6. — imi­ tatio in dedicatione ecclesiae 1422 — in­ fantium catholicorum 677. — in Adventu praeparatus 1103. — in nomine Christi 6501. — in utero matris 677-8. — in Vig. Pasch., ritus 1244. 1247. — institutio ~» Index alphabetic™ rerum. 642. — institutio, tempus 642-3. — ins­ tructio catechetica 696. — Joannis Bapt. 642. — leges cultuales 697-701. — locus proprius, extraordinarius 699-700. — ma­ teria proxima respectu pastorali 654-5. — materia remota 647-9. — respectu pasto­ rali 652-4. — minister extraordinarius 674-5. — necessitatis 675, ordinarius 6734. — momentum eius inculcandum 1155. — necessitas 664-73. — necessitas medii adultis 664-5. — infantibus 665-9. — ne­ cessitatis, regulae pastorales 675-6. — no­ mina 643-5. — per acatholicum collatus, censura 885. — per aspersionem 648-9. 693. — per ignem 641. — per immersio­ nem 648, historia et ritus 693. — per infus'onem 648. — praeambulum praefigurativum 6-12, — praeparanda ad ritum 694. — praeparatio in Quadragesima 11545. — privatus 685. — privatus in mortis periculo 697. — promissio Domini 642. — recordatio privata 695. — remissio omnium peccatorum 660, poenarum 631. — ritus baptismales 686-701, evolutio ri­ tus 686-8. — ritus qualis eligendus 698. — n sanguinis » supplet baptismum 6702. — sollemniter collatus in coctu liturgico 695. — « sub conditione n 697. — subiectum 677-82. — tempus 698-9. — theo’ogia Paulina 643. — tribus actibus compo­ nitur ritus 688-94. — votum supplet sa­ cramentum 669-70. Baptismus Christi v. Commemoratio baptis­ matis Christi. « Baptismus secundus « = nomen professio­ nis monasticae 1028-9. Baptistae — sectae 665-6. Baptisterium — historia 1415. — locus 699. — qualitates legales 699. Baptizabis fit membrum verae Ecclesiae 662. — servus Christi 662-3. — ius acci­ pit ad gratias 663-4. Barile v. Doliola. Barnabas ap. — festum 11. iun. 1373. Bartholomaeus ap. — festum 24. aug. 1373. Basilica nomen sacri aedificii 1404 — sensu historiae architecturae 1406. Basilica cultuali-iuridico sensu 1404. — pri­ vilegia Iturgica 1404. 1405. Basilica — ad vincula Petri 1377. — S. Pau­ li historia 1314. — S. Petri, historia: 1314. Batista (pannus linteus) ad paramenta 1444. Beati — altaria quando iis dedicari possunt 338. Beatificatio 1369. Bcfana = Epiphania 1134. « Benedicamus Domini n — in Missa 316. — Fer, V. Coenae Dom. 1197. 1485 Benedictio — aquae baptismalis, necessitas 649. — cum reliquiis 460. — eucharistica, historia 591, in processione Corporis Chris­ ti 1286, leges cultuales 634, ritus 634-5. — in fine Missae, ritus 387, sollemnis 400. — in Missa gallicana 95-6. — in Missa quo­ modo dicenda 361. — mulieris fecunda­ tae 1073, post partum 1074-5. — pra gnantis 1073-4. — nuptialis, mozarab. 1068. penes Tertulianum 1066, textus antiquissi­ mi 1066-7. — papalis in die Paschae 1250, quoties danda moribundis 956, plenaria indulgentia 839-40. — post primam Mis­ sam novi sacerdotis 478-9. — sacerdotalis extra Missam 150. — vexillorum 150. — v. adhuc Sacramentalia peculiaria. Benedictiones — episcopales, historia 302. — infirmorum v. Infirmorum benedetiones — invocativae, constitutivae 147. 149. Bened’ctorium = aspersorium 1441. Benedictus Anianus, cultor SS. Trinitatis 1278. Berengar — contra praesentiam Christi eucharisticam 570. Bergomensc sacramentarium ambrosianum 103. Beroldi Kalendarium Mediolan. 103. Bethlehem, spelunca nativitatis v. Spelunca bethlchemitica. Biasca, sacramentarium ambrosian. 103. Bicycletum — usus in delatione Eucharis­ tiae 629. Bigami — sunt irregulares 997. Binatio — in Fer. V. Coenae Dom. 1200-1. — in Vig. Pasch. 1246. — lex quoad stipendium 318. — per indultum 333 4 Birretum — historia 1477. — modus depo­ nendi et sumendi 1477. — nomina 1477. — pileolus 1478. — usus 1477-8. — usus in procession bus 497. BMV a Rosario 1355-6. BMV Missa votiva in Adventu v. Rorate. Bobicnse Missale 106. Bogojavlcnije = Epiphania 1134. Bona Fer. V. = Fer. V. Coenae Dom. 1188. Bona Fer. VI. 1203. Bonum sacramenti v. Indissolubilitas ma­ trimonii. « Boxing day » v. Natalis Dom., dona natalitia. Boze telo = Corpus Christi, festum 12S4. Breve — notio 22. Breviaria neogallicana 425. — parva fide­ lium 440-1. Breviarium camerale, chorale, notatum 4201. — « Curiae romanac n, origo et divul­ gatio 421-2. — primordia breviarii 41920, per fusionem, per iuxtapositionem 240. — reformatio saec. XVI. 422-4. — Ro­ manum S. Pii V. 423-4. — « S. Crucis » 423. — Urbani VIII. 423-4. 1 186 Index alphabeticus rerum. Brumae · = solstitium hiemale ut datum Natalis Domini 1114-5. Bulla apostolica, notio 22 Bureta = ampulla 1440. Bursa, lex 341. Byzantina liturgia — descriptio 131-6. — expansio 129-31. — origo 127-8 — uni­ versalis 129-36. Cadaver — compositio 500-1. — non recon­ dendum sub altari 338. Caecus — est irregularis 996. — sacerdos celebrans lex 333. Caecutiens — sacerdos, lex 333. Caelestinus — de usu peculiarium vestium sacerdotalium 1443. Caeremonia — in baptismo necessitatis sup­ plendae 676. — notio 21. Caeremoniarius — in Missa sollemni 392. Calamus 1435. Calcei — in benedictione abbatis 1030-1. Caldarotium = aspersorium 1441, Caligae — color 1476. — historia 1476. — materia 1476. — ubi sumi debent 1476-7. Calix 1434-5. — baptismalis 1434. — « benedictionis », in Coena novissima 293. — consecratio calicis et patenae, historia 1436, ritus 1437. — « consecrationis » 1434. — forma: cum pede, ansatus 1435. — in (piem aliquid ceciderit 343. — ins­ trumenta calicis 1435. — leges cultuales 338-9. — materia 1434-5. — « ministeria­ lis » 1434. — nomina 1434. — α ofFerendarius » 1434. — species 1434. — « via­ ticus » 1434. Calotte = pileolus 1478. Calvinistae — contra indulgentias 824. Calvinus — contra Poenitentiam 738. — contra praesentiam Christi eucharisticam 572. — contra sacramentalitatem matri­ monii 1036-7. — contra satisfactionem 811-2. Cambuta = baculus 1468. Camelaucum = mitra 1466. Camisia = alba 1450 = rochettum 1453. Campagi, compagi = sandalia 1476. Campana 1418-20. — benedictio, ritus 1420 — consecratio, ritus 1419 — in pervigilio maiorum festorum 465-6. — leges cultua­ les 465. — machina ad sonum imitandum 1420. — nomina 1418. — origo et historia 1418. — pulsatio ad «Gloria in excelsus» Fer. V. Coenae Dom. 1196, in Triduo Sacro 1179. — sensus 465. — symbolismus 1419. — usus 465-7. Campanula, sensus 465. — usus 467-9. Campanularum ludus 1420. Camporum benedictio — historia 1260-1, possibilitates hodiernae 1261. Cana — festum vini transmutati ex aqua 1133. — transmutatio aquae celebrata 6. ian 1134. Cancellatio manuum v. Manuum cancellabo. Candelabra altaris — historia 1410. — lex 341. Candelae — ardentis porrectio in baptismo 694. — benedictio in festo S. Blasii mart. 955-6. — benedictio, historia 1141. — benedictio 2. febr., ritus 1143. — litur­ gicae, historia 75, praescriptiones 75. — 12 in dedicatione ecclesiae in ritu Galli­ cano 1421. Candelaria (candelora, chandeleur) = Pu­ rificatio 2. febr. 1139. Canna, caneta = ampulla 1440 Canna = fistula 1435. Canon Missae — evolutio ulterior 299-300. — forma primigenia 299. — in lit. ambrosiana 103-4. — in lit. celtica 107. — symmetria 300. — post consecrationem, ritus 384-5. — usque ad consecrationem 383-4. Canonizatio prima anno 993: 1368-9. — le­ ges 1369. Cantica laetitiae paschalia 1227. Cantus confractorius panis consecrati 121. Cantus ecclesiasticus polyphonicus 397. Cantus « gregorianus » 298. — authentia 114. — ordinatio 114. Cantus in Missa — cantata 377. — modus seu tonus 377. — sollemni 376-7. — va­ riabiles, historia 1275-6. Cantus religiosus popularis 349-50. — in de­ votione pomeridiana 457. Capacitas requisita — in sacramentis susci­ piendis 216. Capella — nomen, significatio 1404, «Capitilavium» = Dom. II. Passionis 1181. Capitis inclinatio v. Inclinatio capitis. Capitulare v. lectionarium. Capitularium 419. Cappa = pluviale 1458. Cappa magna — forma 1472. — historia 1472. — materia 1472. — quibus com­ petit 1472-3. — ubi portari debet 1473. Cappadociae liturgia 127. Capsa, capsula = pyxis 1437. Capuanus ritus 93. Capuita = baculus 1468. Caput ieunii 1165-68. v. Fer. IV. Cinerum. Caristia, cara cognatio — festum paganum 22. febr. 1375. Caritatis festum v. Natalis Dom., lestum pa­ cis et caritatis — officia in Dominica 1092-3. — opera caritatis in Quadragesi­ ma 1158. Carmen cerei v. Cerei laus. Carmina Scripturarum 61-2. « Carnevale » = camisprivium 1146. Carnifices — sunt irregulares 997. Index alphabeticus rerum. Carolus Magnus — fautor Romani ritus 97. 122. « Cartagloria » — lex 341. - Casti connubii », encycl. anno 1939; 1057. Castitas — exemplar est BMV 1326. — in matrimonio 1055-6. Casula — forma 1456. — formae mutationes 1454-5. — historia 1454. — in ordinatio­ ne presbyteri 1012-3, 1015. — Instaura­ tio priscae formae anno 1957: 1455. — materia 1456. — ornatus 1456. — reprae­ sentatio figurative, historia 305. — sen­ sus symbolicus 1455. — usus 1456. Casus — ab Ordinario reservati 889-91. — poenitentiales saec. II.: 749. — reservatio v. Reservatio casuum. — « casus urgcntior » in absolutione a censuris reser­ vatis 888-9. Catacumbae — in Imperio Romano 1430. — S. Sebastiani, ubi Petrus et Paulus anno 258 reconditi fuerunt 1371. Catechumenatus — classes 687. — evolutio 686. — institutio 686-7. — ritus in bap­ tismo 688-90. Cathedra Petri — festum 22. febr. 1375-6. — « in Antiochia » caret fundamento 1376. — in Gallia 18. ian. 1375. — Ro­ mae 22. febr. celebrata 1375-6. Causae cultuales — ad varias S. Congrega­ tiones pertinentes 24-5. Causalitas — physica sacramentorum 175 81. — sacramentorum 174-81. Celebratio Missae — completa 334. — con­ tinuata 334. — in mari 332. — ratione beneficii 315-6. — consecrationis 312-3. — oboedientiae 314-5. — officii 313-4. — promissionis 135. — stipendii 316-23. — spatium 328. — tempus debitum 3269. — v. Applicatio Missae. Celtica liturgia 105-7. — descriptio ritus 106-7. — fontes 106. — territorium 105-6. Celtica spiritualitas — influxus in liiurgiam 301-2. Cento, centonisatio 82. — in Iit. mozarab. 99. Censurae reservatae 878-91. — absolutio 887-9. Cerei laus — in Vig. Pasci). 1231. Cereorum incensio — in Vig. Pasch. v. In­ censio cereorum. — usus in processioni­ bus 497. Cereus v. Candelae. Cereus paschalis — benedictio, historia 1231-2. — extinguitur in Ascensione 1267. — historia 75-6., 12-30-2. — leges liturgi­ cae 1246, 1248. — ritus benedictionis sec. OHS. 1241. — symbolismus 1239. Ceroferarii — ad « Sanctus » in Missa sol­ lemni 398. Cessatio a laboribus die festo — historia 1093. — lex 350-1. 1487 Character — definitio 188. — natura et ef­ fectus 191-3. — natura ontologica 191. — theologica 192. — quo deputantur ho­ mines ad cultum Dei 193. — ut quaedam virtus instrumentalis 192-3. — ut parti­ cipatio sacerdotii Christi 192. — sacra­ mentorum v. Baptismus, Confirmatio, Or­ do. — ut signaculum 191. « Cherubikon » — in ritu Byzantino 133 Chirbct Qumran — benedictio aquae 686. — Liber Regulae 1099. Chirothecae — historia 1475. — impositio in benedictione abbatis 1031. — in con­ secratione episcopi 1022. — materia et forma 1475. — minister 1476. — usus 1475-6. — quibus competunt 1475. Choralium puerorum festum 28. dec. 1130 Chorus — cantorum 1414. — chorus eccle­ siae v. Presbyterium — ut locus cleriv. Presbyterium, ut locus cleri. Chrisma — consecratio in Fer. V. Coenar Dom., ritus 1199-1200. — leges cultua­ les 708. — in confirmatione 707-8. Chrismale — significatio quintuplex 1437. Christiana salutatio — indulgentiae 8-33. Christiani S. Thomae 126. Christus — agonizans: Pium exercitium Fer. V. Coenae Dom. 1177. — festa minora in aliquibus locis celebrata 1315-6. — in universa ecclesia celebrata 1295-1315. — α historicus » et Christus » pneumaticus » 1308. — in Ecclesia perseverans est an­ nus liturgicus 1079. n Christus Dominus ». Const. Ap. anno 1953: de ieiunio eucharistico 559-65. » Christus Rex — celebratus in liturgia v. Regia maiestas Christi. — festum 130813. — historia festi 1308-10. — indoles liturgica festi 1310-3. — inductum a Pio XI.: 1308-10. Ciborium = concameratio altaris 14)8. Ciborium = pyxis 1437 — materia 638. Cibus animarum — celebratus in festo Cor­ poris Christi 1284-5. C daris, cidarium = mitra 1466. Cineres — benedictio, historia 1166, « pri­ vata » benedictio 1160, ritus hodiernum 1167. — dies Cinerum v. Fer. IV. Cine­ rum. — impositio in domibus 1168, ite­ rari permissa 1168, ritus hodiernus 11678. — impositio ut sacramentale 1166. — — processio Cinerum medio aevo 1163-7. — usus cinerum in liturgia 1166. Cingulum 1451-2. — color 1452. — forma 1452. — historia 1451. — lex 339. — materia 1452. — sensus symbolicus 1452. Circumcisio 145. 146. — Domini 1. ian. 1130-1. 1 188 Index alphabeticus rerum. Circumstantiae — aggravantes in confcssone 798-9. — celebrationis Missae 326-36. — servandae in Missis stipe donatis 323. — spec cm mutantes in confessione 798. Clausulae orationum v. Orationum Clausu­ lae. Clausura — papalis, violat o, censura 883. Clavium potestas — directe exerceri debet 765-6. — Ecclesiae data in sacramento Poenitentiae 739-40. — peccata debito mo­ do subiici debent 766. Clemens V. — festi Corporis Christi propa gator 1283. Clerici in sacris attentantes matrimonium, censura 884. Cochlear — ad aquam imponendam 1435. Codex luris Canonici — fons legis cultum ordinantis 22-3. Coemeterium 1429-33. — benedictio ritu pontificali 1431, ritu simplici 1431-2 — custodia 1432. — distinctiones in eo 1432. — historia 1430. — ius Ecclesiae 1432. — leges cultualcs 1432-3. — munie pale 1430-1. — nomina 1430. — Romana coe­ meteria aevi antiqui 1430. Coena Domini v. Fer. V. Coenac Dom Coena Dominica 512. Coena novissima — « Missa n 292-3. Coena paschalis — iudeorum 292-3. Cogens ad statum clericalem vel religiosum, censura 886. » Collecta » — nomen Missae 226. Collectae — duae in systemate Gelasiano 1274-5. — imperatae v. Orationes impe­ ratae. Collectarium 417. Collectio — in lit. Gallicana 94-5. — post nomina, in lit. Gallicana 95. — rituum pro Germania v. Rituale germaniae. Color — flavus 339. — non debet servari in Missis votivis IV. cl. 370. Colores liturgici — canon colorum, histo­ ria 1445-6, pro quibus vestibus valeat 1148. — historia 305, 1445. — leges cultuales 1447-8. — quando quales adhiben­ di 1447-8. — sensus symbolicus 1446. Combustio Judae — consuetudo popularis 1177. Comes Murbaccnsis saec. VIII. 1275. Comitatus — gratiae habitualis 184-5. « Comites Christi * — seu festa natalem Do­ mini sequentia 1126-7. Commemoratio Baptismatis Christi 13. ian. 1138. Commemoratio BMV, cuius dos est Anglia 4. mai 1361. Commemoratio — in Missa 355-6. — inse parabilis 358. — privilegiata 355. Commemoratio Omnium Fidelium Defuncto­ rum — devotio in pervigilio 473. — his­ toria 1395-6. — indulgentia plenaria 8312. — leges cultualcs 1396. — Missa intra Octiduurn 373. — varii dies omnium de­ functorum 1395. — Vesperae I. abolitae 1397. Commemoratio Passion’s, festum 1315. Commemoratio S. Pauli — festum 30. iun. 1377. Commemorationes communes abolitae 356 Commune Sanctorum — e formulis pluri­ bus electio fieri potest 371. — in Missa'i Romano 368. Commendatio animae 498-501. « Communicantes » — aevo aureo 299. — ambrosiam 104. — Ascensionis 1267. — historia 118. Communio sacra — aevo aureo 297. — aevo catacumbarum 295-6. — antifona ad com­ munioni m 361. — clericorum 619. — dis­ positio animae 552-7, quomodo procuran­ tia 554-6. — dispositio corporis 557-67. — dispositio melior 556-7. — dispositio requisita 546. — distributio: dies 617 8. horae 618, locus 618-9, praecedentia 619 — Fer V. Coenac Dom. historia 1192-3, leges 1201. ritus 1197. — Fer. VI. Pass. Mortis Dom. historia 1206-8, ritus see. OILS. 1213-4, un:ce inter actionem liturgicam distribuenda 1215. — fidelium extra Missam, ritus 389. — infra Missam, ritus 388-9. — sollemnem 400. — frequens et cotidiana 621-3. — frequentia 545-6. — aetate Gothica 305. — gratiarum actio 557. — in altari expos’tionis d:stribui nequ t 451. — in Missa dominical! 1092. — in Missa Gallicana 95-6. — in Missa sol­ lemni 400. — e in os », flexis genibus suscepta, historia 302. — infirmorum, ie­ iunium eucharisticum 566. — Missae ri­ tu Byzantino 134-5. — monial ium 619. — non potest distribui in Missa chrismatis 1195. — paschalis 620-1, cantus specialis 1249, sollemms in die Paseh. 1249. — per novem Ferias VI. continue sibi successa 469-70. — populi intra Missam 251. — praeparatio ad communionem 556-7. — prima v. Prima communio. — promiscuo ritu sumi potest 91. — ritus tempore pas­ chali 1229. — sacerdot:s a semetipso mi­ nistrata 552. — in Missa 385-6. — ut pars integratis Missae 249-50. — sacrilega 556. — spiritualis 623. — sub una specie ae­ tate Gothica 305. — sub utraque specie Latinis permissa in aliis ritibus 545. — Vig. Pasch. 1246. Commutatio poenae aeternae in temporalem in Poenitentia 859. Compassio cum BMV. v. Dolores BMV. com­ passione celebrati. — festa 1329-31. Index alphabeticus rerum. « Competentes » — seu electi ad baptismum 687. — ritus in baptismo 690-2. Complendum — quomodo sacrificium Mis­ sae 250-1. Completorium — origo 417. — ritus 445. — sensus et structura 410. Complex — absolutio v. Absolutio complicis — manifestatio in confessione 802-3. Compostella — centrum peregrinationis 491. Compunctio 772. Concelebratio — « ad instar » in bened etione abbatis 1031. — episcopi recenter con­ secrati 1021-2. — in ordinatione presby­ teri 1010. 1014. — lex 332. — olim in benedictione oleorum sacrorum 1191-2. Conceptio S. Joannis Bapt. — festum 24. sept, olm celebratum 1383-4. — virginalis BMV. in apocryphis 1319. Conciliorum decreta — uti fons legis cultum ord nantis 27-8. Concilium — Elibcritanum de « Pentecoste » e. de tempore paschali 1264. — Vatica­ i. num 1. de reformando breviario 425. — Vaticanum II. 310 Conciones sacrae — in Quadragesima 1165. Conconsecratores — in consecratione epi­ scopi 1017. Concrematio cadaveris 504. Concupiscentia — refraenatio in matrimono 1055. Concurrentia dierum liturgicorum 365. Condonatio — Missarum 322. « Confarreatio n — in celebratione matrimo­ nii 1066. « Conferentiae — pro confessariis 898. Confessarius religiosarum 876-8. Confessio — in altari immobili, lex 338 — adloquium poenitcntialc 904. — annua 793-1. — bonum commune promovet 803 — consuetudinarius quomodo tractandus 905-6. — defectus circa integritatem 90S. circa obligationes 908-9, circa validitatem 908. — diacono vel laico facta 863. — et communio ante nuptias 1060. — fide­ litas 795. — fidelium currente Ilebd. Sanc­ ta 1176-7. — generalis 806-8. — generica 766. — incompleta 805. — infirmi 946-8. — integritas 797-803. — invalida 805-6. — iteratio 805-8. — indicium fe­ rendum in confessione 903. — locus ex­ traordinarius 1414. — materia Poeniten­ tiae 789-808, v. Mater a sufficiens neces­ saria, libera. — monitio poenitentis 9045. — obligatio interrogandi 901-2. — occasionarius quomodo tractandus 906-8. — proprietates 795-803. — recidivus quo­ modo tractandus 906. — ritus 850-2, — secreta 796. — seminaristarum 878. — tempus obligatorium 793-4. — usus noti­ tiae e confessione 917-8. — utilitas 793. — vocalis 796-7. 1489 Confessionale v. Sedes confessionalis. Confessor — cultus liturgici nucleus 1367-8 — fidelis pro fide detentus 1367. — sensu latiore saec. IV. 1368. Confirmatio 702-727. — adversar i 702-3. — ante tonsuram requisita 993. — benedic­ tio finalis 726-7. — definitio 702. — effi­ cientia 710-5. — essentia 70.5-10. — evolutio ritus Romani 722-4. — existe; tia 702-5. — exsecutio in S. Scriptura 703-4. — forma 709-10. — historia 722-4. — in mortis pericu’o ob morbum gravem 718-9. — institutio 705-7. — instructio 721-2. — materia 707-9. — minister extraordi­ narius 717-20, ordinarius 715-6. — neces sitas 714-5. — nomina 704-5. — perfec­ tio aetatis in Christo 712. — personae sacramentales 715-22. — praeparanda ad ritum 727. — promissio in S. Scriptura 703. — ritus descriptio 724-7. — Spiritus Sanctus ut robur in confirmatione 7124. — subiectum 720-2. « Confiteor » — ante communionem intra Missam omittitur 388-400. — in Missa lec­ ta 379. — in Missa sollemni 392. « Confractorum » — in Missa ambrosiana 104. Congregatio Rituum — fundatio 23. Congressus seu conventus eucharistici 479-81 Coniugium 1035. Coniunctio dexterarum in matrimonio, his­ toria 1067-1069. Connubium 1035. Conopaeum 341, 637-8. Consecratio — diaconi, presbyteri, episcop v. Ordinatio. — ecclesiae v. Dedicatio ec­ clesiae. — illicita episcopi, censura 880. Consecratio eucharistica — dubium circa valorem 531. — duplex in Coena novis­ sima 292-3. — essentia Missae 247-9 — forma 530-2. — in Missa ambrosiana 104. Byzantina 131, Celtica (« periculosa ora­ tio ») 107, Gallicana 95. — in Missa lecta 384, sollemni 398. — iterata, si hostia dspareat vel Sanguis effundatur 342. — materiae corruptae vel invalidae in Missa 342. — pulsatio campanulae ante con­ secrationem 468. — theoria quoad Mis­ sam 258. — unius speciei altera 250-1. Consecratio operae cotidianae in Prima 409. Consecratio virginum — historia, ritus 1026-8. Consecrationes — in Sacramentalibus 147148. Consecratorius actus in dedicatione ecclesiae 1423-4. Consensus — eius confirmatio in matrimo nio 1072 — maritalis 1041-2. — matri­ monialis formulae 1067-1069. « Consolamentum » — loco baptismi apud Waldenses 641. 1 49<) Index alphabeticus rerum. Constitutio Apostohca, notio 22. Constitutiones Apostolicac saec. V. 126. Omsuetudo — in liturgia 28-9. — peccan­ di 905-6. Consummatio Oeconomiae habetur in Ascen­ sione 1265-6. Consummationis festum = Pentecostes 1269-70. Consurrectio cum Christo in mysterio pas­ chali 1225. Contactus sacralis — in benedictione fontis cum cereo paschali 1244. « Contestatio » — in lit. Gallicana 95 • Continuata festivitas >■ = tempus pascha­ le 1253. Contra tempestates — benedictio 1267. Contritio — appretiative summa 784-5. — definitio 775. — imperfecta v. Attritio. — motivum, imperfectae 781, perfectae 7767. — mutuus influxus cum confessione 785-6. — nomen 772. — perfecta, defini­ tio 776, effectus 777-8, natura 776-7. — proprietates 783-6. — sufficientia ad plures confessiones 786. — tempus 785. Contritionistae et attritionistac 780-1. Controversia de Paschate v. Pascha, lis de. Controversiae eucharisticae 569-72. Conventus liturgici in Quadragesima 1157. Conversio relate ad Eucharistiam — divisio 595. — falsae notiones (annihilatio, actio adducliva, productiva) 601-3. — nomina 596-7. — notio 595. — termini distin­ guendi 595-6. — totalis 596, 600-1. Conversio S. Pauli — festum 25. ian. 1376. Copia confessarii — quoad communionem 555-6. Coptica liturgia 125-6. Cor Jesu cultus liturgicus — adversarii cul­ tus 1292. — cultus initialis 1289. — cultus est signum temporum modernorum 469. — dedicatio familiarum SS. Cordi Jesu lacta 1309. — « eucharisticum », devotio approbata 1295, festum particulare con­ cessum 1295, titulus 1294-5. — exercitia publica ad reparandas iniurias 470-1. — intima natura cultus 1291-3. — leges cultuales cultus 1294-5. — mensis iunius ei­ dem dicatus 487. — ■ misericors », titu­ lus prohibitus 1294. — Missa in honorem SS. Cordis 470. — novena in honorem SS. Cordis 483. — obtectum formale c/uo, remotum et proximum 1293. — obiectum formale quod: triplex amor Redemptoris 1293. — obiectum materiale cultus 1292-3. physicum ut obiectum materiale 1292-3. — « poenitens », titulus prohibitus 1294. - prima ecclesia ei dedicata 1585 in Bra­ silia 1289. — repraesentationis qualitates ab Ecclesia praescriptae 1294. — syml>olum inexhaustae caritatis 1293. — ti­ tuli prohibiti 1294-5. Cor Jesu, festum 1289-95. — Dom. post fes­ tum 1294. — indoles liturgica 1291-3. — Missa et officium anno 1765; composita 1290, anno 1778 approbata 1290, anno 1929 edita: 1291. — octava anno 1928 in­ ducta, 1955 abolita: 1291, 1294. — ori­ go et historia 1239-91. — praeparatio fes­ ti 1289. — primum festum a S. Sede concessum 1290. — universae Ecclesiae anno 1856: 1290-1. Corda Jesu et Mariae — simul exhibita per­ mitti possunt 1294. Cordis Immaculati BMV festum 22. aug. 1354. Corona — adventualis 1111. — nomen anni liturgici 1081. — nuptialis 1067. — vir­ ginum 1028. — coronae quibus indul­ gentiae adnexae sunt 834-5. Coronatio regis — Summi Pontificis v. Re­ gis, Summi Pontificis coronatio. Corporale — historia 1410. — lex 340. Corporales exercitationes v. Exercitationes corporales in Quadragesima. Corporis habitudo signa sacra peragentis 44-7. Corporis inclinatio v. Inclinatio corporis. Corpus Christi, festum 1281-9. — Dominica olim infra octavam 1287. — festi institutio universalis 1283. — festum dogmaticum 1284. — finis festi 1284. — gaudiosum festum 1285. — inconvenientiae popularis consuetudinis 1288. — incunabula festi 1282. — indoles liturgica 1284-5. — leges cultuales 1287-9. — Missae ritus 1285. — nomina 1284. — novena ante festum 483. — octava abolita 1287. — officium et Missa inquantum ab Aquinate composita 1283. — officium festi primigenium 1282. — orationes Missae festivae Summae Aquinatis adaptatae 1283. — Origo et his­ toria 1281-3. — praefatio Missae 1287. — ritus festi ct processionis 1285-7. Corpus Christi eucharisticum v. Eucharistia, Praesentia Christi, Species. Corpus Christi mysticum — ut fundamen­ tum cultus publici 11. Cotidiana communio 621-3. Cotta = superpelliceum 1452. Crater = calix 1434. Credentia v. Abacus. » Credo » — aetate aurea 298. — apostolieum 69. — in Missa 69. — in Missa sol­ lemni 396. — regulae dicendi 359-60. Cretae benedictio v. Auri, thuris et cretae benedictio. Crocia = baculus 1468. « Crucem tuam adoramus Domine » — ant. Fer. VI. Pass. Mortis Dom. 1205. Crucifixi imagines — indulgentiae 834-5. Cnicis exaltatio v. Exaltatio Crucis. Index alphubeticus rerum. Crucis detectio Fer. VI. Pass. Mortis Dom. — ritus sec. OHS. 1212-3. Crucis inventio 1295-6. Crucis recuperatio anno 624 a Persis 1295-6. Crucis signatio 38-40. — in baptismo 689. — vis et momentum 39-40. — signum minus et manis 38-40. — triumphale signum in Exaltatione Crucis celebratum 1307. Crucium velatio v. Velatio Crucium. Crux — altaris: historia 1410, leges cultuales, 340. — apotropaeica indoles Crucis 1308. — arehiepiscopi: historia 1465-6, leges cultuales 1466, quibus competit 1466, quomodo deferenda 1465, sensus 1466. — delineatio in pavimento (dedica­ tio ecclesiae) 1423. — inventio in Jeru­ salem, factum historicum 1305-6. — pec­ toralis: historia 1471, materia 1471, quibus competit 1471. — processionalis 496. — Redemptio, salus nostra in festo Exalta­ tionis 1307-8. — sepulta in Fer. VI. Pass. Mortis Dom. 1209. — stationalis, ut sup­ plementum Viae Crucis 454-5. — tumuli 504. — vera, cultus debitus 459-60., le­ ges cultuales 459-60. Crystalla — adhibita ad ignem eliciendum Vig. Pasch. 1229. Cultus — Eucharistiae 632-5. — officialis Ecclesiae 11. — publicus, genera 12-3, ordinatio 12. Cuppa = pyis 1437. Cura Ecclesiae pro mortuis 498-510. Cursus — Franco-Romanus, Gallicanus, mo­ nasticus, Romanus 417. — « nocturnus » 414-5. — ut concentus harmonicus in textibus liturgicis 82. Custodes Angeli v. Angeli Custodes. Custodia — ad servandam Hostiam maiorem 1439. — ostensorium 1439. Cussinus Altaris 1411. Cyclus — festalis 1084. — hebdomadalis 1088-1102. — liturgicus, notio 10S4. — natalitius 1102-45. — paschalis 1145. 1084-85, computus 1222-3. — ut recur­ sus noviluniorum 1222-3. Cydra = mitra 1467. Cvrillus Lucaris — contra Sacramenta 156-7. D Dalmatica — historia 1456. — leges cultua les 1457-8. — sensus symbolicus 1457. Damascata tela — ad paramenta 1444. Decreta Summi Pontificis — uti fons legis cultum ordinantis 22. — Congregationis rituum 24. — Curiae Romanae 2-3-25. Decollatio Joannis Bapt. 29. aug. 1382-3. Dedicatio Archibasilicae SS. Salvatoris, fes­ tum 9. nov. — historia 1313. — indoles liturgica 1313-4. 1491 Dedicatio Basilicarum Petri et Pauli hist 1314. Dedicatio BMV ad Nives 5. aug. 1354. Dedicatio ecclesiae 1420-7. — anniversa­ rium 473-6. — historia 1420-2. — leges cultuales 1426. — Missa in dedicatione 1426. 1427. ritus hodiernus 1422-7. Defectus in celebratione occurrentes 342-4 Defensor populi Dei = Michael 1387. Deformes — sunt irregulares 997. Defuncti — invocari possunt 1387. — Mis­ sa pro iis offerri debet 277-8. Defunctorum Missae 372-3. — anniversario 372-3. — exsequialis, notio ritus 372, qui­ bus deneganda 324-5, pro sacerdote 372. — in die obitus 372. — in die III. VII XXX. ab obitu 372. — in ecclesia et sacel­ lo coemeterii 373. — in ultima sepultura 372. — quotidianae 373. — post acceptum nuntium mortis 372. — prohibitio 375-6. — pro praesumptis defunctis ne dicantur 373. — ritus 390, sollemnis 400-1. Delatio SS. Sacramenti — campana pulsan­ da 467. — campanula pulsanda 463-9. — Fer. VI. Pass. Mortis Dom., ritus 1213. — privata, publica, ritus 626-7. Delatio sollemnis Crucis, Fer. VI Pass. Mor­ tis Dom. 1206. Deletio peccatorum per eucharistiam 534-6. Demissio oculorum v. Aspectus oculorum Denudatio altarium — historia 1192. — ri­ tus 1198. Denuntiatio confessarii sollicitantis 895-5. « Deo gratias », acclamatio liturgica 64. Depositio defuncti — historia 502 — leges 504. — ritus 505-6. « Deprecatio Gelasii » in Missa 67. Descensus Christi ad inferos — Sabbato Sancto 1216. Desponsatio BMV, festum 23. ian. 1357. Destructio in Missa frustra supponitur 255-7. Der-el-Balizeh — papyrus eucharisticus epiclesim continens 526. Devotiones — non stricte liturgicae 7-8. — pomeridianae 456-7. Diaconatus — explicatio rituum 1008-9. Diaconissa — benedictio, ordo, munera 1025-6. — historia 991. — in Novo Test 991. — protestantium 1026. Diaconorum festum 26. dec. 1128. Diaconus — minister communionis 550-1. — baptismi 674-5. — laudis cerei pascha­ lis, historia 1231. — partes in liturgia 812. — reconcilians poenitentem 865-6. — v. adhuc Ordo. Dialogus praefationis in ritu Byzantino 134. Dies — absolutionis = Fer. V. Coenae Dom. 1188. — α aridi » = suchedni, slav. Quattuor Tempora 1099. — cleri sancti­ ficationi sacer 469. 471. — congressus seu conventus eucharistici 479-80. — Domi- 1492 Index alphabeticus rerutn. in = Corpus Christi festum 1284. — Eucharisticus seu adoratio publica 476. — eventus seu impletionis = Purificatio 1142. — Expiationis = Dominica 1094. — gra­ tiarum actionis 477-8. — indulgentiae = Fer. V. Coenae Dom. 1188. — iuventutis 26. dec. 1128. — liturgicus, notio see. NCR. 362. — mandati = Fer. V. Coenae Dom. 1188. — missionum, penultima Dom. oct. 481. — « nundinae n = Dominica, hung. 1089. — patrocinii v. Patrocinium. — requietionis = Dominica 1093. — poenitentialcs 1096-8. — a sacerdotum 469. 471. — Summi Pontificis 481. — « solis » = Dominica 1089. 1090. — « Si­ meon is » — Purificatio 1139. Dimissio — in baptismo 694. Dionysius Exiguus — cycli novi paschalis auctor 1223. Diptycha in Missa Gallicana 95. — Moza rabica 100. Directio spiritualis — in confessione 794-5. Directorium quo uti debet ecclesia 336. Dissimulat o — sacramentorum licita 216 905. Diskos = patena 1435. Distinctio ritualis 89-90. Diversitas rituum v. 'I ypi sacrales. • Divini cultus » Const. Ap. 1928 Pii XI. 1400. « Divino afflatu » 424. 425-6. 309. Doliola — in consecratione episcopi 1021. Dolores BMV compassione celebrati (tres, quinque, septem), Missae 1330-1. « Domine non sum dignus », ritus, Missae 385. Dominica — classes sec. NCR. 362. — cur prima die hebdomadae 1089. — gradus seu dignitas liturgica 1095. — indoles lilurgica 1090-5. — in primis scriptis christ. 1089-90. — leges cultuales 362, 1095-6. — numerus 1095. — nomen 1089. — ori­ go 1088-9. — prima mensis 1096. — pri­ vilegia 1095-6. — series dominicarum 1095. — trinitaria indoles 1094-5. — vaga 1096. Dominica — ante Natalem Dom.: festum olim Deiparae 1323-4. — de exceptato in ritu ambrosiano 1324. — ■ florifera » = Dom. II. Pass. 1181. — in Albis, nomi­ na et indoles liturgica 1254. — Dom. «rndulgcntia» = Dom. II. Pass. 1181. — Dom. infra octavam Corporis CHR.. nunc mutata in Dom. II. post Pent. 1287. — • mortise = I. Pass. 1169. — «nigra» = Dom. I. Pass. 1169. — «palmarum» = Dom. II. Pass. 1181. — Pentecostes, leges cultuales 1272. — «Repus» = Dom. I. Pass 1169. — Resurrectionis 1248-55., no­ mina d stinctiva 1248. — «Spiritus» = Pentecostes 1269. — «surda» = Dom. I. Pass. 1169. — «ultima octobris » = fes turn Christi Regis, cur electa sit 1309-10. Dominica I. Passionis, indoles liturgica 1169-71., nomina 1169. — II. Passionis 1180-8., leges cultuales 1186-8, locus ce­ lebrationis 1188, Missa d ei, historia 1182. 1188., nomina 1181, origo rituum 11814., ritus descriptio sec. OILS. 1184-6, tem­ pus celebrationis 1187-8. — II. post Pentecostem v. Dom. infra octavam Corpo ris Chr. — III. post Pentecostem 1294. Dominicae — paschales 1254-6. — postpen tecostales 1274-7, formulae in Leoniano 1274, indoles liturgica 1276-7, origo et historia 1274-6. — post SS. Trinitatis 1275. « Dominicale » v. Temporale. « Dominicum » = ecclesia 1403. — nomen Missae 226. « Dominus vobiscum » in ritu ambrosiano 103. — uti salutatio liturgica 64. Domorum benedictio — est ius parochiale 1247. — in Epiphania 1136. — Sabbato Sancto prohibita 1178. 1247. Domus almae BMV. translatio, festum 10. dec. 1360. Domus Dei — nomen aed’ficii sacri 1403-4 « Domus ecclesiae » — 1405. Dona — gratiae in Novo Test, accepta, lau­ data in Pentecoste 1271. — natalitia v. Natalis Domini, dona natalitia — Mago­ rum, benedictio v. Auri, Thuris benedictio. Dormitio BMV. = Assumptio 1343. Dotes contritionis v. Contritionis proprieta tes. Doxologia — notio, species 65-6. — finalis Canonis 385. — in Missa catacumbarum 296. Drama liturgicum v. Officium stellae, Loca­ tio sepulchri, Resurrectionis repraesentatio. Dualistae haereses — contra Missam 229. — contra Sacramenta 141, 155-6. Dubia peccata v. Peccata dub’a. Dubium iuris et facti — suppletur iurisdictio ab Ecclesia 874-5. E Easter — etymon vocis 1220. « Ecce lignum Crucis » — antiphona, histo­ ria 1205. Eccles:a — aliena, celebratio Missae 336. Ecclesia, ut locus sacer 1403-7. — benedic­ tio, Missa 1428, ritus hodiernus 1428 — « communitatis » aevo antiquo 1405. — « consecratio » v. Dedicatio ecclesiae — funeris 503. — leges cultuales benedictio­ nis 1427. — nomina 1403-4. — reconci­ liatio, le 331. — origo et historia 1405. — partes constitutivae 1407-20 — parte inte­ grantes 1406. — sepulchralis 1405. — spe- Index alphabeticus rerum. 1493 Episozomene ( = Salutis consummatio) = As­ cies variae 1404. — species iuridicae 329. censio 1265. — ubi asservari debet vel potest Eucha­ Epistola Apostolorum — de Paschate 1223. ristia 635. — de Pentecoste 1268. — in Missa sol­ Ecclesiae — fundatio, celebrata in Pente­ lemni 394-5, lecta 382. coste 1271-2. a Epistolae festales » — S. Pauli 1221. Educatio prolis — extra Ecclesiam v. Ma­ « Epitaph os » = sepulti Christi imago ado­ trimonium cum pacto deducationis p olis. rata in Oriente 1204. — in religione aeatholica, censura 885. Equorum benedictio 26. dec. 1128. Effeta, effetatio 691. Error — communis, iurisdictio ab Ecclesia Efficacitas Missae — in actu primo, actu se­ suppletur 874. — dogmaticus in liturgia cundo: in genere 270. — in actu secun­ do non est simpliciter infinita 285-7. 19. — historicus in liturgia 19. in appli­ catione Missae 326. — in matrimonio Eiectio poenitendum — ritus antiquus 1059. — in recitatione officii divini 432. 1155-6. — invucibilis in confessione deprehensus Ektenia — historia 67. — in Missa Byzan­ 905. tina 132-3. Esculentorum benedictio in pascha 1250. Electrophonicum — organum 1417. Eleemosyna Missae v. Stipendium. Euangelismos — festum unicum marianum « Elevatio Crucis » — in Vig. Pasch. 1237. Ecclesiae primaevae 1323-4. Elevatio Missae — ambrosianae 104. — By­ Eucharistia — adultis necessaria necessitate zantinae 135. — historia 304, 590. — morali 540-1. — clarificatio corporis, ius « parva » 385, v. adhuc Doxologia finalis. ad: 536-7. — compositio physica 517-33. — pulsatio campanae 466-7, campanulae — computatio numerica 515-6. — cultus 467-8. — ritus 384. — sollemnis Missae 632-5. — custodia 635-8 — definit o 514. 398. — effectus ex unione resultantes 534-7. — Elevatio oculorum v. Aspectus oculorum. effectus principalis 533. — efficientia 533Elevatio SS. Sacramenti in Vig. Pasch. 7. — essentia 517-33. — forma, normae 1237-8. pastorales 530-2. — forma, quid sit 522« Einber-davs » = Quattuor Temnora, angi. 5, quid non sit 525-32, substantialis 595. 1099. — infantibus non est necessaria necessi­ Embolismus Missae — ritus 385. tate medii 538-40. — institutio 577-8. Emendatio — breviarii et missalis, nostro commemorata in Fer. V. Coenae Dom. saeculo 308-9, et 424-8. 1190. — leges cultuales 617-38. — mate­ Enarxis in Missa Byzantina 132. ria proxima 520-2, remota 517-20a. — mi­ * Encyclicae — notio 22. nister confectionis 549-50, dispensationis « Energumenus » 1003. (ordinarius, extraordinarius, necessitatis) Enkolpion 1471. 550-2. — monumentum primum Traditio­ Ephpheta seu ephphetatio 691. nis 579. — necessitas 537-48, sub prae­ Ephraem diae. — de S. Thoma ap. in urbe cepto 541-2 — nomina 510-2, ut nomen Edessa 1374. Missae 225. Sacramenti 513. — notae Epiclesis — in Occidente 528. — in ordina­ sacramcntalitatis 514-5. — promissio tione monachi 1029. — in Oriente 528. Chr’sti 573-6. — sub utraque specie sump­ — in ritu Byzant no 134. — notio 526. ta 542-5. — sumptio triplex (sacramenta— primigenia 522-3. — seu oratio epiclelis, spiritualis, sacramentalis simul et spi­ tica in confirmatione 724-5. ritualis) 553. — unio caritatis membro­ Epilychnicon v. Lucernarium. rum Ecclesiae 537. — veritas Sacramenti Epiphania, festum 6. ian. 1132-8 — com­ 567-94, ratione comprobata 584-6. testi­ plexivum 1133. — diffusio 1133-4. — fes­ monio S. Pauli roborata 578-9. tum Aegyptiacum 1132-3. — festum gnosEucharistica motio saec. XIII. 590-1. ticum 1132-3. — ieiunium 40 dierum post Eucharistici Cordis Jesu festum 1315. < piphaniam apud Coptos 1153. — indo­ Euchologicae leges Missae v. Leges eucholes liturgica 1134-5. — nomina 1134. — logicae Missae. octava nunc abolita 1137-8. — vigilia Eudes Joannes — festum SS. Cordis Jesu 1137. — ut π antiquum natale» Puritacelebrans 1289-90. norum 1133. Eulogia 512-13. Episcopatus — evolutio rituum consecratio­ Evangelium — historiae Passionis Christi v. nis 1015-7. Passio Domini. Episcopi — saec. IV-V. post mortem Sanc­ Evangelium — impositio in consecratione eti habiti 1368. pseopi 1016. 1018. — in liturgia Galli­ Episcopus — minister ordinarius Ordinis cana 95. — in Missa ambrosiana 103. — in Missa sollemni 395-6. — lecta 381. — 986. 987. 988-9. i m Index alphabetical rerum. Missac 359 — polyglottum in Dom. Resurrectionis 12*19. — processio aevo aureo 297. — traditio in consecratione episcopi 1021. — transgressus sacerdotis 305. — ultimum, regulae 361-2. Evangelium et lectio Missae — interpretata lingua vulgari 349. 60. Evolutio — poenitentiae severioris saec IIIFV. 752-3. — ritus Missae 292-311. Exaltatio Crucis, festum 14. sept. 1305-8. — historia 1305-7. — indoles liturgica 1307-8. Examen — abbatis ordinandi 1031. — ante collationem jurisdictionis ad confessiones 871-2. — conscientiae in confessione 8035. — electi in consecratione episcopi 1018. — nupturientium 1061-2. — ordinando­ rum 975. Excommunicat! — in administratione Sacra­ mentorum 212. Excommunicationes — conditiones in quibus incurruntur 879-80 — iure communi Or­ dinario reservatae 88-1-6. — simpliciter reservatae 883-4. — speciali modo reser­ vatae 880-3. — specialissimo modo reser­ vatae 880. Exercitationes corporales asceticae in Qua­ dragesima 1159-62. Exercitia annua fidelium in Quadragesima 1157-9. — eucharistica extra Missam 5912. pia mensilia 485-92. — quadragesimalia olim spontanea 1162. Exercitium virtutum v. Virtutum Exercitium. Exhortatio confessarii 904 Exhumatio 504. Existentia Eucharistiae 512-6. Exorcismus 147. 148. — in baptismo 691. Exorcistatus — ritus explicatus 1003 4. Expectatio — Messiae celebrata in Adventu 1107-8. — partus BMV, festum 18. dec. 1360 Expiatio peccatorum in Quadragesima 1155-7 Expositio — «antiquae liturgiae Gallicanae·’ 94. — Divini Infantis in Natali Dom. 1124. — « Missae canonicae « nmbros. 102. — reliquiae 460. — SS. Sacramenti « ad instar » 453. — historia 591. — notio, ornatus, privata, publica, ritus 633-4. — Missa expositionis 390. 450 Exsecratio ecclesiae, lex 330. Exsequiae — historia 502. — ritus 505-6. Exsequialis Missa v. Defunctorum Missae Exspiratio, ritus 500-1. Exsufflatio — in baptismo 689. Extrema unctio — adversarii 921-2. — alleviatio animae 933-4. — casus necessitatis 927 — compositio metaphysica 928, phy­ sica 925-7. — confessio infirmi ante 946. <147-8. — contritio perfecta quando abesse potest 930. — definitio 919. — efficien tia 927-36 — essentia 925-7. — existen­ tia 920-4. — forma 927. — intentio habi­ tualis implicita sufficit 948. — introitus immediatus in gloriam 931-3. — iteratio 939-40. — lustratio cubiculi in ritu 946. — materia proxima 926-7, remota 925-6. — minister 940-3, ministri plures administra­ re possunt 941-2. — necessitas 940. — nomma 919. — obligatio 943. — operatio chirurgica 938-9. — « oratio fidei » in ri­ tu 947. — orationes lustrationis 946. — partus difficilis, ministratio 939. — per culum mortis 938. — personae sacramentales 936-43. — pluribus simul ministra ta 927. — poena temporalis remittitur 931. — praeparatio liturgica infirmi 9456. — pueris quoque danda 937. — rationis usus 937-8. — reliquiae peccati remittun­ tur 930-3. — remissio peccatorum 92930. — ritus 943-7, evolutio 943, tribus actibus componitur 945-7. — sanatio cor poris 93*1-6. — schismatico etc. quand·» ministranda 936-7. — senibus 939. — su­ biectum 936-40. — ver tas e S. Scriptura 920-1, e S. Traditione 922-4. « Exultet », laus cerei paschalis — historia 1231. — ritus 1242. Fabae — benedictio 1267. Faldistorium 1412-3. Falsa denuntiatio confessarii, censura 881. Falsarius — litterarum etc. episcopi, censu­ ra 884. - litterarum etc. S. Sedis, censura reliquiarum, censura 886. 881. Familiae — cultus occidentales et orientales 86-136. — rituum v. Typus sacralis. — SS. festum, Dom. post Epiphaniam I 138 Fano = amictus 1449. Femina — confessio 850. — iurisdictio Umitari potest 875-6. Missae inserviens 882-3. — Ordinis sacramentalis incapax 989-92. « Feralia » — memoria cognatorum défunt torum apud paganos 1375. Feria II. — ut dies poemtentialis in Orion’.· 1098 Feria II. III. IV hebdomadae sanctae — in­ doles liturgica 1172-3. — leges cultuales 1174-5. Feria IV — ut dies ieiunii, ratio 1097-8 Feria IV. Cinerum 1165-8, v. v Cineres — impositio cinerum, historia 1166-7. — Missa diei 1168. — origo diei 1165-6. Feria IV. et VI. — ut dies poenitentiak·' 1096-7. Feria V. alba = Fer. V. Coenae Dom. 1189 Feria V. Coenae Domini 1188-1202. — actuosae participationis praeparatio 1175 — leges cultuales 1200-2. — nomin.' 1188-9 — origo et historia 1189-95. — Index alphabetical rerum. 1495 ritus antiquus reconciliationis 753. — ri­ Filokali — kalendarium quoad Natalem tus see. OHS. 1195-200. — tempus ce­ Dom 1113. lebrationis 1201. Fimbriae — ad ornanda paramenta 1445. Feria V. communicantium = nomen Ascen­ Finis — Missac in ritu Byzant. 135. — ri­ sionis, hung. 1265. tuum sacrorum duplex 10. Feria V. « magna » = Fer V. Coenae Dom. Fistula — ad sanguinem Christi sumendum 1188. 1435. Fera V. post Dum. I. Pass. — Missae tex­ Flabellum 1435. tus olim usitatus ad reconciliationem 1 170. « Flammeum » seu velamen sponsae 1066. Feria VI. in Parasceve 1202. « Flectamus genua » — Fer. VI Pass. Mor­ Feria VI maior = Fer. VI. Pass. Mort. Dom. tis Dom. 1211. — in Hebd. Sancta 11741202. 5. — in Missa sollemni 394. — in Vig. Feria VI. Passionis et Mortis Domini 1202Pasch. 1243. — omittitur 2. febr 1143, — 15. — actio liturgica sollemnis, ritus see. ritus ab anno 1961: 359. OHS. 1210-4. — actuosae participationis Flocci — ad ornanda paramenta 1445 praeparatio 1175. — adoratio Crucis symFlores in altari 1441. bolica seu ostensio 1206. — conventus a'iFoetus abortivus — baptismus 678. — exci­ turgicus, origo 1203-4. — leges cultuales sio 678. — nonnatus, baptismus 677-8 1214-5. — nomina 1202-3. — origo act:oFons baptismatis — benedictio, historia uis liturgicae 1203-10 — repetitio actio­ 1234-5, ritus: in Vig. Pasch. 1243-4, in nis liturgicae 1214-5. — tempus actio­ Vig. Pentec. historia 1268-9, nunc omit­ nis liturgicae 1214. tenda 1272. — lex 699. Feria VI. Quatuor Temporum — ut dies Fontes legis cultum ordinantis 21-9. poenitentialis 1100. Forenses lites olim vetitae in Quadragesima Feria — classes et leges liturgicae 362-3. 1161-2. — notio 363. Forma officii 430-2. Feriae — legitimae — in Quadragesima Formae dynamicae relate ad Sacramenta 1164. — messis, sementinae et vindemia­ 174-5. les in Occidente 1099, in Oriente sub Formulae sacrae 61-71. protectione BMV) 1324-5. — poenitentiaFractio — Hostiae, ritus 385. — panis 512. les 1096-8. — Quatuor temporum v. Qua­ in Lit. Celtica 107, in lit. Byzantina 135. tuor Tempora. Fragmenta, collectio in Missa 386 Fermentatus panis — materia rituum orien­ Franco-Romana liturgia 123. talium 519-20. Frequenta communionis diminuta a saec « Fermentum >· — seu particula consecrata XIII. 591. — fundamentum dogmaticum olim transmissa 1171. 545-6. — praxis pastoralis 621-3. Ferula = baculus 1468. Frohnfasten = Quatuor tempora, germ Festa BMV. — Romae introducta sub influxu I 1099. Orientis 121. — v. Mariae festa. Fronleichnam Corpus Christi, festum Festa S. Crucis Romae introducta 121. 1284. • Festivitas S. Mariae » 18. ian. in ecclesia Fructus — Missae — generalis 282. — mi­ Gallicana 1325. nisterialis seu « medius » 282-3. — plu­ Festum — classes liturgicae 364. — divisio rium missarum participari possunt 251. — 363-4. — fori seu feriatum 363. — mo­ specialis 282. — specialissimus 283-4. bile, immob le 364, notio 363. — omissio Fuga in Aegyptum, festum 1315. 365-6. —· particulare 364-5. — proprium Funebria officia quibus deneganda v. Missa 364. — ratione obiecti cultus 363-4. — exsequialis. reductum ad commemorationem 364 — repositio 366. — suppressum 363. — titu­ G li 475. — translatio 365. — universale 364. Gabriel Archangelus — cultus eius in Ae­ « Festum Eucharistiae » = festum Corporis gypto saec. IV. 1387-8. — Festa in Occi­ Christi 1284. dente 1381. — festa olim in Occidente • Fictio n in Sacramentis v. Obex. 1389 — festum 24. mart. 1390. — nomen Fideles exhortandi ut Missae frequenter in­ 1389. tersint 283-4. Gallicana liturgia 93-7. — descriptio 94 6. Fides — seu imitas matrimonii 1046-9. — — fontes 94. — origo typi Gallicani 107et liturg’a 16-19. 10. — suppressio 96-7. — territorium 93-4. • Figura b seu « forma, imago, species, sche­ Gamos = matrimonium 1035. ma » dc Eucharistia apud Tertullianum 582. Garganus mons, cultus S. Michaelis 1388 1 196 Index alphabeticus rerum. Gaudete », Dom. III. Adventus 1109. Gaudia BMV. — celebrata aevo Gothico 1 329. — celebrata apud S. Petrum Damiani 1327-8. — Missae tres in honorem gaudiorum 1329-30. — septem BMV. 1329-30, festa varia 1330. Gaudium paschale v. Tempus gaudiosum Pascha. Gelasius — ut compositor Missarum postpcntecostalium 1274-5. Genealogia Christi — cantus in Epiphania 1136. — in Natali Domini 1125. Genua fixa 45. Gcnuflexio — ad communionem 389. — ad verba « ct incarnatus est n festo 25. mart. 1340. — ante Crucem altaris maioris Bi­ duo Sacro 1179. — coram SS. Sacramen­ to in Triduo Sacro 1179. — habitudo cor­ poris liturgica 44-6. — vis ac momentum 44-5. Georgica liturgia 125-130. Germanicae spiritualitatis influxus in l.turgiam 302-4. Gestus liturgicus — admirationis 42. — de­ precationis 42. — subectionis 41-2. — v. adhuc Impositio manuum, Manus expan­ sae, — iunetac, — in pugnum compressae, Manuum cancellatio — absconsio, Manus digitis insertae. Gloria Ecclesiae — celebrata in festo Om­ nium Sanctorum 1493. « Gloria in excelss » — aevo aureo 29S. — historia 65-6. — leges euchologicae 354. — omittitur in Quadragesima 1164, tem­ pore Septuagesimae 1151. — ritus in Mis­ sa leda 380, sollemni 394. — sonitus campanarum Fer. V. Coenae Dom. et Vig. Pasch. 467. — Tempore paschali 1228. — v. adhuc Doxologia. Gloria Patri » — historia 65. — omissio partialis tempore Passionis 1174. •i Gloria tibi Domine » historia 302. Gnostici — contra baptismum 640-1. — con­ tra matrimonium 1036. Gradatio in ordinat onibus 995. — liturgica Alleluiae in Missa Vig. Pasch. 1236. — in ostensione Crucis Fer. VI. Pass. Mortis Dom. 1206. Godefridus (Geoffroi de Breteuil) — auctor Planctus BMV. 1331-2. Gossypium = linum xylinum ad paramenta 1444. Gothicae spritualitatis influxus in liturgiam 304-6. Graduate in Missa — historia 297. — ritus in Missa lecta 381, sollemni 394-5. Grammophonium — usus in ecclesia 1418. Gratia — cuique Sacramento specialis seu sacramcntalis, in genere 186-7. — prima ct secunda 185. — sanctificans in Sacra­ mentis 182-6 Gratiarum actio — d:es publici pii exercitii 477-8. — oratio aevo postapostolico 295. — post communionem Fer. VI. Pass. Mor­ tis Dom. 1214. — post confirmationem 726. Gratiarum mediatrix BMV. in apochryphis 1319. Gravia peccata v. Mortalia peccata. Gremiale, historia 1460. n Gründonnerstag » = Fer. V. Coenae Dom 1188. Guadelupe 494. Guttulae vini calici adhaerentes 520d-521. II Habitus pravus peccati v. consuetudo pec­ candi. Hadrianus I. — in suppressione liturgiae Gallicanae 97. ■< Haec dies quam fecit Dominus n — can­ ticum paschale 1227. — haereses dualistae — contra realem praesentiam eucharisticam 1282. — contra matrimonium 1036. — v. adhuc Dual istac haereses. — interemptae per BMV. 1342. Haeretici, censura 881. Hajdnuthiun = Epiphania 1134. « Hanc igitur » —- aevo aureo Missae 299 — ritus 383-4. Harmonium 1417. « Haurietis aquas », encycl. Pii XII. anno 1956: 1289. Hebdomada — » authentica », maior, «mu­ la », « poenalis » = Hebd. Sancta 1171 — Pentecostes v. Octava Pentec. — « splendida » = Octava Paschae. Hebdomada Sancta 1171-3. — consuetudi­ nes populares 1177-8. — indoles liturgica 1172-4. — instauratio anno 1955, historia 309. — monita liturgiae pastoralis 1175-8. nomina 1171. — origo 1171-2. — praepa­ ratio ritualis 1176. — ritus diaconalis, sim­ plex, sollemnis 1179. — rituum celebra­ tionis diversitas 1178-9. I lelena, mater Constantini, invenit Crucem Christi 1306. 1 lenotheismus solar’s — expugnatus festo Natalis Christi 1114-5. Heortologia, quid 1077. Herbarum — benedictio 1345-7. « Herbergsuchen n — in Adventu 1111. Hcsychastae 1302. Hierosolymitana — liturgia 124-5. I li ero theca = ostensorium 1439. I lierotopologia 1399-1443. Hippolytus — homilia paschalis 1223. 1225 1226. Historia — Missae v. Evolutio ritus Missae — religionum, quoad Eucharistiam 572-3. Index alphabetical rerum. llodaegus animarum — S. Michael 1386. Homagium — in benedictione abbatis 1031-2. Homicidium — perpetrans est irregularis 998. Homilia in Missa 334. — suadetur brevis sec. NCR 359. — in Missa sollemni 396. Homiliarium 419. Hora Sancta — in honorem Christi agonizantis 477. Horae — BMV saec. X. exortae 1327. — minores, evolutio aetate aurea 415-6, sen­ sus 409, structura 410. — « publicae » 414. « Hospitium quaerendi mos in Adventu 1111. Hostia — nomen Eucharistiae 514. — si in­ ciderit in vestes communicantis 620. — « calami lates » in Missa 343. I lostiac — debent fideles effici in sacrificio Missae 239. — eucharisticae sanguinolen­ tes 1299-1300. — in eodem sacrificio con­ secratae Fer. V. Coenae Dom. 1195. Hugo a S. Victore — de Sacramentis 141-2. Humana natura sublimata in Christi ascen­ sione 1265. « Humani generis », encycl. quoad sacrificium Missae 262. — quoad Poenitentiam 745. Humerale 1449. <· Humiliate capita vestra Deo » — ritus 387. — in Missa sollemni 400. Humilitatis BMV, festum 17. iul. 1359. Huss tae — contra communionem sub una specie 543. Hymnarium 418. Hymni — breviarii retractati sub Urbano VIII. 423-4. — officii divini 418. Hymnodia — mozarabica 99. 1 lypapante 1138. Hyperdulia BMV — fundamentum dogmati­ cum 1317-8. Hyperveneratio — aetate Gothica 305. I Iconographia sacra 1402. Identitas mysterii — in Missis Domini primae Fer. VI. cuiusvis mensis 470. — in Mis­ sis votivis 370. Ignis — accensus in Natali Domini v. Na­ talis Domini, illuminatio. — aequinoctialis (vernalis) 74. 1177. — benedicto, origo 74, ritus sec. OHS 1240-1., historia 122930. — ut lumen ardens 74-5. — novus, finis apotropaeicus 74. — qua res sacra 73-6. — vernalis paganus transmutatus in usum Christianum 1177. 1229-30. Illatio Sanguinis Christi v. Adventus San­ guinis Christi. Illeg timi — sunt irregulares 996. « Illuminati » sunt baptizat! 687. 95 - Radô, Ench. Liturgicum. 1497 Illuminatio in .Natali Dom v. Natalis Dom. illuminatio. u Imago » sensu eucharistico 585-6. — Christi sub variis respectibus considerata 1308. Immaculata Conceptio BMV. 8. dec. festum IÎ32-8. — historia 1'332-6. — in occiden­ te 1333-6. — in Oriente 1332-3. — indo­ les liturgica 1336-8. — novena ante fes­ tum 484. — officium et Missa 1336. — penes SS. Patres 1332-3. — proclamatio a 11 ccc anno 1854; 13-36. Immaculatae BMW a Sacro Numismate, fes­ tum. 27. nov. 1360. Immaculati Cordis BMW v. Cordis Imma­ culati BMV. Immixtio particulae in calicem, historia 305. Immolatio in sacrificio Missae 257. Immunitas Quadragesimae 1161-2. Impediens exercitium iurisdictionis Ecclesiae, censura 882. In p dimeuta — dirimentia 1059. — consti­ tuit Ecclesia privative 1042-4. — impe­ dientia matrimonium 1030. Imperatae orationes v. Orationes imperatae. Imperfectiones — in confessione 763. Impositio — cinerum v. Cineres, impositio. — manuum, in baptismo 689, in confir­ matione 709. - in ordinatione 1007. 1009. 972, in extrema unctione 946. Improperia, historia 1205-6. Incarnatio — celebrata in Adventu 1106. — in festo Annuntiationis BMV 1341. — et nativitas, ut « insignia » salutis 1106. Incensatio — in Missa cantata potest fieri 353, debet Dom. II. Passionis 1187, Fer. V. Coenae Dom. 1195, Vig. Pasch. 1245. — in Missa sollemni 392-3. — post offer­ torium 397-8. — usus liturgicus, historia 78, praescriptiones 79. Incensio — cereorum ab uno magno cereo in Vig. Pasch. historia 1230-1. Incensorium = thuribulum 1442. Incensum v. Quinque grana incensi. Inclinatio — capitis ad nomina in Missa 381, post Memento mortuorum 305. pro­ funda, simplex 47. — corporis profunda, med ocris 47. — uti habitudo corporis li­ turgica 47. Indissolubilitas matrimonii 1049-55. Individualismus constructivus aetatis Gothi­ cae 304. Indulgentiae 820-42. — adversarii 823-4. — capacitas requisita 836. — communio re­ quisita 837-8. — commutatio operis praescripti 839. — confessio requisita 837. definitio 820-1. — differt a satisfactione 822-3. — divisio 829. — fundamentum dogmaticum 823-7. — historia 824-6. — locales 833-4. — modus concession’s 82835. — modus debitus 837-9. — opera in- 1196 Index alphabetical reruin. iuncta 837-9. — oratio ad mentem Summi Pontificis 838. — partiales 832-3. — personae concedentes 836. — personales 835. — plenariae 830-2. — plenariae toties-quoties 831-2. — pro mortuis ra­ tione suffragii 829-30. — pro vivis ad mo­ dum remissionis 829. — Quali idiomate persolvitur oratio 838-9. — reales 834-5. — realitas consecutionis 836-9. — α sue­ tae conditiones b 837-9. — supputatio temporis 835. — « temporales » 835. — visitatio ecclesiae requisita 838. — vocalis oratio 838-9. Indulgentiae peculiares, pio — adoratione privata Eucharistiae 632. — Commem. Omnium Fidel. Defunct, pervigilio 473, mense novembri 492. — congressu eucha­ ristico 480-1. — cultu SS. Cordis Jesu prim s Feriis VI. 471. — maialibus devo­ tionibus 486. — piis exerciti s S. Joseph 485 6. — mense iunio in honorem SS. Cordis 487. — mense iulio in honorem Sanguinis lesu 488. — mense octobri SS. Rosarii 491. — pio exercitio Jesu Sum­ mi et Aeterni Sacerdotis 472. — prima Missa sacerdotis 479. — Quadraginta Ho­ rarum Orationis 450. — Rosarii BMV. re­ citatione 490. — « Te Deum » ultimo anni die 473. — « Veni Creator » primo anni die 472. — Via Crucis 453. Indumenta liturgica v. Vestes sacrae. « Ineffabilis Deus », bulla dogin. Pii IX. anno 1854: 1336. Infamia facti — affecti impediti sunt ab Or­ dine 999. — quoad patrinos baptismi et confirmationis 684. Infamia iuris — affecti sunt irregulares 997. — quoad patrinos baptismi et confirma­ tionis 682-3. Infans Divinus — novena in honorem eius 483. — expositio Divini Infantis 1124. — festum v. Natalis Domini, festum Jesu parvuli. Infantes — baptismus 665-9. — expositi, baptismus 679. — haereticorum et schis­ maticorum, baptismus 679-80. — infide­ lium baptismus 679-80. — innocentes v. Innocentes infantes. Infirmus — benedictio apostolica 956, cum ligno SS. Crucis 953, pueri aegrotantis 952. — benedictiones personales 952-3, reales 953. — communio 626-30, casus speciales 628-30, delatio ad infirmum 6267, ieiunium cucharisticum 566. 627-8, ri­ tus 628. — communio infirmis concessa Fer. V. Coenae Dom. 1201. — confessio ante extremam unctionem 946. 947-8. — want scentia sensuum in moribundis 948. — « oratio fidei » in extrema unctione 947. — peregrinorum aegrotantium bene­ dictio 952-3. — praeparatio liturgica ad extremam unctionem 945-6. — praepara­ tio pastoralis ad extremam unctionem 94S — provisio pastoralis 947-9. — quomodo tractari debeat 630. — respuens Sacramen­ ta, modus agendi 948-9. — Sacramentalis sanationem exposcentia 954-6. — sensi­ bus destitutus, modus agendi 948. — tentationes et pravae opiniones infirmorum 950- 1. — tria Sacramenta plerumque con­ tinuo ministrantur 948. — visitatio et cura pastoralis 949-51. — visitatio liturgica 951- 2. Infula = birretum 1477 = mitra 1466. « Ingressa » = introitus ambrosiam 103. Ingressus — ad altare in Missa sollemni 392. — Domini in templum = Purificatio BMV. 1139. — per processionem ad Mis­ sam Fer. V. Coenae Dom. 1196. — sacer­ dotis ad altare 378-9. — triumphalis Christi, celebratus in Oriente et Occiden­ te 1182-3. Inhumatio defuncti — historia 501. — leges 502. — ritus 504. Initiatio in mysteria Christi nocte Vig. Pasch. 1239-40. « Inlatio » = praefatio mozarab. 100. Innocentes infantes, festum 28. dec. 1129-30. Insertio manuum v. Manus digitis insertae. Insignia liturgica 1460-72. Installatio parochorum 461-2. Instructio S. Officii de arte sacra 30. iun. anno 1952: 1399-1402. Instructio S. C. Rituum de musica sacra et sacra liturgia 3. sept. 1958: 1417. Instrumenta automatica in ecclesiis 1418. Instrumenti usus in administranda commu­ nione 629. Instrumentorum traditio v. Traditio instru­ mentorum. Integritas confessionis 797-803. — causae excusantes 800-3. Intentio — celebrantis in consecratione 3423. — cum errore coniuncta in administra­ tione Sacramentorum 208. — divisio 2067. — faciendi quod facit Ecclesia 206. — praedominans in applicatione Missae 325. — recta in Sacramentis suscipiendis 216-7. Interpres — in confessione 796. Interrogandi obligatio in confessione 901. Interrogationes de fide in baptismo 692. Interruptio extraordinaria Missae 334. — In­ terruptiones Missae v. Celebratio Missae continuata. Inthronizatio — abbatis 1031. — episcopi 1016. 1020. 1022. — regis 1033. Introductio in ecclesiam in ritu baptismi 691. Introitus Missae — antiphona, quando dee··! 354. — aetate aurea 297. — lectae 380. sollemnis 393-4. Index alphabeticus rerum. Inventio — Capitis praecursoris, festum 24. febr. oliin celebratum 1384. — Crucis, festum expunctum 1295-6, divulgatio fes­ ti 1296, origo 1296. — Pueri Jesu in templo, festum 1328-9. Investitio — in ordinatione diaconi 1007. 1008. 1009. — presbyteri 1010. 1012-3. — subdiaconi 1006. Invocationes v. Acclamationes ordinem com­ ponentes. Irenaeus de Paschate 1221-2. Irregulares — in administratione Sacramen­ torum 213. Irregularitates — ex defectu m ordinationi 996-7. — ex delicto 997-8. Italograeca liturgia 130. « Ite Missa est » quando dicendum 361. J Jacobus Maior ap. festum 25. iul. 1373. Jaculatoriae preces, quoad indulgentias ora­ tio mentalis sufficit 839. Jansenistae contra — cultum SS. Cordis Jesu 1292. — frequentem communionem 547. Jejunium cucharisticum 558-67. — historia 558-9. — lex « Christus Dominus » anno 1953; 309. 559-65. — lex « S. Commu­ nionem n anno 1957: 565-7. — ratio 558. Jejunium — quadraginta dierum, ut imitatio Christi 1153-4. — « pneumaticum » in quadragesima 1158. — praeparatorium Paschatis 1152-3. Jesus — Christus Rex, novena ante festum 483. — parvulus 1121-2. — Summus et Aeternus Sacerdos, Missa votiva 472, pia exercitia 472. Joachim — pater BMV., festum 16. aug. 1380. — ct Anna, parentes BMV., festum collectivum in Oriente 1379. Joannes ap. — festum 27. dec. 1128-9. — ad Portam Latinam, festum expunctum 6. mai. 1376-7. Joannes a Capestrano — victoria anno 1456 super Tureas et festum Transfigurationis 1304. Joannes Baptista — corporis eius vicissitu­ dines 1381. — cultus liturgicus, initia 1381. — cyclus festivus saec. V-o exortus 1381. — festa 1381-4. — festum pri­ maevum Orientis 1381. — in Adventu 1103. — relatio eius ad Christum 1381. — sanctificatus in utero matris 1382. Jocale = ostensorium 1439. Jordan v. Manifestatio Christi in Jordane. Joseph Sponsus BMV. — cultus initia 1378. — ecclesiae universae Patronus 1378. — festa eius 1378. — festum 19. mart. 1378. — festum Patrocinii Fer. IV. ante Dom. III. Pasch. expunctum 1378-9. — festum 1499 l. mai. 1379. — novena ante festum 19. mart. 484. — pia exercitia mense martio 485-6. Judae proditio — in Fer. V. Coenae Dom. commemorata 1190. Judica Ps. — momentum 379. — omissio 354. 390. 1174. — sollemnis Missae 392 Julius mensis Sanguini Jesu dicatus 487-8. Junius mensis Cordi Jesu dicatus 487. Juramentum matrimoniale 1069-70 Jurisdictio — abusus 891-7. — ad absolu­ tionem venialium 867. — delegata 86972, cessatio 872, concessio 872, normae pastorales 871-2, revocatio vel suspensio 872. — in maritimo vel aerio itinere 8701. — limitata quoad materiam 878-91, quoad poenitentem 875-8. — ordinaria 8689, cessatio 872. — suppleta 872-5. Jus ordinans cultum publicum 20-29. K Kafargamala, reliquiae Stephani protomartyris 1127. Kalendarium Filokalianum — de festo Pe­ tri et Pauli 1370. — quo uti debet eccle­ sia 336. Kamilavkion 1466. « Karfreitag » 1203. Karwoche 1171. Kathisma = ecclesia BMV. Palaestinae 1343. Klasis tou artou 225. Koinonia 512. Koinonikon 135. Kurbono — nomen MLssae 225. Kurobho — nomen Missae 225. Kyriake, nomen novum Dominicae 1089. 1090. — anthophoros = Dom. II. Pass. 1181. Kyriakon = Dominicum 1403. — deipnon '225. « Kyrie eleison » — acclamatio liturgica 64. — cantus aetate antiqua 298. — ritus in Missa lecta 380, sollemni 393-4. L Labrum aquae lustralis 1416. Lacticinia — benedictio in Pascha 1250. — olim vetita in Quadragesima 1161. « Lactare » = Dom. IV. Quadr. 1164-5. Laetitiae dies = Dominica 1093-4. Laicus — minister necessitatis baptismi 675. — Eucharistiae 551-2. — vestes sa­ cras tractare possunt 1449. Lampas iugiter ardens — historia 76. 305. — praescriptiones 76. Lanceae et clavorum festum 1315. 15(X) Index alphabeticus rerum. Lardi — benedictio in Pascha 1250. Laterana basilica — dedicatio v. Dedicatio Archibasilicae SS. Salvatoris. — historia 1313. Laudes — insertae Missae Vig. Pasch. 438. 1245. — primo mane dicuntur 435. — ri­ tus 444. — sensus 407-8. — structura 408. — matutinae Laudes 415. Laus cerei 1231. « Laus tibi Domine Rex aeternae gloriae » 1151. « Lavabo in Missa lecta 383, sollemni 397. Lectae Missae ritus v. Missa lecta, ritus. Lectio e Vet. Testamento in ritu Byzantino 132. — ambrosiano 103. Lectionarium 419. Lectiones — biblicae 61. — Fer. VI Pass. Mortis Dom., historia 1203, ritus see. OHS. 1210-1. — matutini 507. — Missae ambrosianae 103. — Missae, leges lectionis 359. — ordo saec. VIII-X. 418. — Vigi­ liae Pasch. historia: lectiones quatuor 1233, decem 1233, duodecim 1233, ritus saec. OHS, 1242-3. Lectoratus — ritus explicatus 1003. LectOrium = Sedes concionatoria 1415. Lcgendarium 419. Leges cultuales — et leges mere liturgicae 20-21. — cultuales Missae 311-52. — observandae in administratione Sacramen­ torum 212. — officii divini 428-42. — Quadragesimae 1164-5. Leges edens contra Ecclesiam, censura 882 Leges euchologicae Missae 352-77. Legile — altaris 1411. « Leitourgia », nomen Missae 226. Lemuria, festa pagana 9. 11. 13. mai 1382. Lenitatis defectus in ordinatione 997. Leodia (= Liège) — festum SS. Trinitatis 1279. — institutio festi Corporis Christi 1283. Lconianae preces in fine Missae 387-8. Leprosis — communio quomodo ministran­ da 620. « Le ta nia » — historia 67. Levatio cadaveris 502-3. Lex cultualis et lex liturgica — discrimen 20. — notio 21. I^ex orandi lex credendi 15-6. • Libellus Orationum » mozarab. 99. Liber — baptizatorum, inscribendum in eo matrimonium 1065, v. adhuc Baptismus, adnotatio. — « comicus » mozarab. 99. — comitis v. Lectionarium. — defunctorum 504. — « generationis » Domini v. Genea­ logia Christi. — infirmorum 919. — in­ tentionum Missae 322. — matrimoniorum 1065-6. — « Ordinum » mozarab. 99. Librorum apostasiam etc. propugnantium editores, lectores, censura 881 Licentia Ecclesiae — in administratione Sacramentorum 212. Licita seu legitima susceptio Sacramentorum 217. Limbus — ad ornanda paramenta 1445. Limitatio jurisdictionis 875-8. Linea = alba 1450. Lingua — liturgica in officio divino 431. — sacralis 51-61, adversarii 52-4, definitio 51, historia 55-8, vis ac momentum in li­ turgia 5-1-5. — vulgaris, usus liturgicus partialis valde utilis 58-60. Lintea tela ad paramenta 1444. Linteamina altaris 1409-10. Linum xylinum ad paramenta 1444. Litaniae — ad usum privatum 68. — ad usum publicum approbatae 68. — diaconales in ritu ambrosiano 103. — historia 668. — Lauretanae 68. — Maiores et Mi­ nores 1256-62, leges cultuales, 1259 62, ritus hodiernus 1258-9. — Maiores, origo et itinerarium 1256-7. — Minores, origo et historia 1257-8. — quinae, septenae, ternae 1234. — pretios. Sanguinis Jesu 68. — S. Joseph 68. — SS. Cordis 68. — SS. Nominis Jesu 68. Litaniae Omnium Sanctorum — die 26. apr. et Feriis Rogationum 430-1 ct 728. — divisio et historia 67-8. — duplicatio in­ vocationum, historia 1234. nunc iam non praescripta 1259. — in benedictione ab­ batis 1031. — in collatione ordinum sa­ crorum 1005. 1007. 1010. — in corona­ tione regis 1033. — in dedicatione eccles'ae, historia 1421. — in ordinatione presbyteri 1012. — in Vig. Pasch. historia 1234, ritus: prima pars 1243, altera pars 1245. — privatim recitandae 1259. — triplex forma litaniarum 68. Litterae apostolicae, notio 22. Liturgia — definitio 7. — Apostolorum (Addai et Mar) 126. — « S. Basilii » 127. — epaenetica 402. — « S. Jacobi » 125. — «Ncstorii» 126. — pastoralis, notio 1-6. — praesanet i ficatorum, historia 128. — ut lo­ cus theologicus 14-20. Liturgiae testimonium de — Assumptione BMV. 1347-9. — assumptione corporea BMV. 1347-8. — causalitate Sacramento­ rum 178-9. — cultu Sanctorum per Mis­ sam 272. — dignitate BMV. manifestata m nativitate 1351. — effectu Missae eucha­ ristico 274, impetratorio 280-1, latrcutico 271, propitiatorio 276. — effectu regene­ rationis baptismalis 659-60. — eo, quod fideles debent hostiae effici in sacrificio Missae 239. — co, pro quibus offeratur Missa 244. — forma extremae unctionis 927. — Immaculata Conceptione BMV. 1336-8, pus — acu pictum ad paramenta 1444. — lenticulatum ad paramenta 1445. — « o- . perantis » 172, operantis Ecclesiae 172, | n Missa 289. — · operatum » 172, in ! Missa 289-90. — redemptivuin repraesen­ tatum 258-60. — Redemptoris in cultu publico 9. Orarium = stola 1462. « Orate fratres » — historia 302. — ritus in Missa lecta 383. Oratio — ad mensam Domini Fer. VI. Pass. Mortis Dom. 1213-4. — ante altare (Stufengebet) 354, omissio 354, ritus in Missa lecta 379-80, sollemni 392. — « commu­ nis » i.e. fidelium in Missa Byzantina 133. — de anniversario electionis aut trans­ lationis aut consecrationis episcopi 356, electionis ct coronationis Papae 356. — de SS. Sacramento 356. — Dominica uti textus liturgicus 62. — « En ego », in­ dulg. plen. 832. — « fidelium » in ritu Byzantino 133, in ritu Missae aevi anti­ qui 294. 295. — fixis genibus 45. — im­ perata ab Ordinario, leges 357-8, a pa­ rocho 358, universalis Ecclesiae 356-7. — in die Missionum 357. — in Missa mozarabica 100, sollemni 394-5, lecta 380-1. — Missae « votiva » 355. — post com­ munionem in Missa sollemni 400, lecta 386-7. — pro electione novi episcopi 356, Papae 356. — pro seipso sacerdote 355. — sub eadem (unica) conclusione 358-9. — super populum in Quadragesi­ ma 1164, non computanda in numerum orationum 355, ritus in Missa sollemni 400, lecta 387. Orationes — clausulae seu conclusiones 358-9. — compos’tio in ritu Romano 834. — Missae, leges euchologicae 354-8, numerus 354-5. — ordo servandus in ora­ tionibus 356. — praeparatoriae commu­ nionis Missae 385. — « rituales » sec. NCR 356. — ■ sollemnes » Fer. VI. Pass. Mor­ tis Dom. historia 1203-4, ritus see. OHS 1211-12. — stilum individualem habentes 301. 304. Orationis Domini festum 1315. Oratorium — ut locus liturgicus 329-30. — ut nomen ecclesiae 1404. Ordinandorum — documenta, examen, exer­ citia, inquisitio, interstitia, scrutinia, tem­ pus v. Ordinatio Sacra, sub vocabulis al­ legatis. Ordinatio sacra — aetas canonica ad sin­ gulos Ordines 994. — cessatio irregulari­ tatum ct impedimentorum 999-1000. — documenta ante ordinationem necessaria 974-5. — epilogus seu finis ordinationis presbyteri 1014-5. — examen ordinando rum 975. — exercitia spiritualia ante or­ dinationes 975-6. — impedimenta simpli­ cia 998-9. — inquisitio ante ordinationes 973-4. — interstitia 975. 995. — locus le­ gitimus 976. — « monachi », evolutio 1029-30. — inores congruentes requisitae Index alphabeticus rerum. 993-4. — praeparanda ad ritum 1023-5. — praesentatio ordinandorum 1007. — presbyteri, ritus 1009-15. — publicatio fa­ cienda ante ordines maiores 974. — re­ quisita negativa subiecti 996-1000. — re­ quisita positiva subiecti 992-6. — Sabb. Sancto non convenit 1247. — scrutinia lacienda 973-5. — tempus legitimum 976. — titulus canonicus 995-6. Ordinationes et Declarationes circa OHS anno 1957: 1187. Ordines sacri — evolutio rituum 1005. 1006-8. 1009-1010. — ritus 1004-15. Ordinis actum illegitime ponentes — fiunt irregulares 998. Ordo — acolythatus, potestas, regulae 979 — charisma 960. — compositio metaphysica 977. — definitio 958. — diaconatus est sacramentum 966-7, materia et forma 972, potestas 977-8. — efficientia 97785. — episcopatus est sacramentum 9356, materia et forma 972, potestas 978. — episcopi consecratio, ritus 1015-23. — es­ sentia Ordinis 969-77, existentia 959-63. — exorcistatus, potestas 979. — gradus Ordinis 963-9. — gratia sacramentalis 9815, ad digne ministranda mysteria Christi 984-5. — in S. Scriptura 959-61. — lecto­ ris potestas 979. — materia et forma Or­ dinis, historia 969-71, in consecratione cpiscopi ritibus circumdata 1018-9, iuxta doctrinam recentem Ecclesiae 871-2, in presbyteratu 1012. — s Menti nostrae », Litt. Ap. anno 1950: 981. — minister ad liceitatem 988-9, extraordinarius 986-7. 987-8, ad validitatem 987-8. — minores ordines, historia 964, materia et forma 973, per presbyteros collati 987-8, qua gradus ad sacerdotium 980. — nomina 958. — ordinationis leges cultuales 973-6, v. Ordinatio sacra — ordines non a Christo instituti 963-9, non-sacramentales 963-4, sacràmentales 965-8. — ostiarii potestas 980. — potestas Ordinis 977-80. — pre­ sbyteratus, materia et forma 972, est Sa­ cramentum 966, potestas 978. — ritus Sacramenti Ordinis 1000-23. — subdia­ conatus, mater a et forma 972-3, non est Sacramentum 967-8, potestas 978-9. — subiectum Ordinis ad liceitatem 992-1000, ad validitatem 989-92. — tactus moralis in administrations Sacramenti Ordinis 972. — tonsura prima, effectus 980. — tra­ ditio instrumentorum in Sacramento Or­ dinis 971. — Traditionis testimonium de Ordine 961-2. — unitas Sacramenti Or­ dinis 968. Ordo Sacramentorum ad Eucharistiam 511-2. ( )rdo Hebdomadae Sanctae instauratus an­ no 1956: 1174-7. Ordo Missae mozarabicus S. Isidori Hisp, 99. 1507 « Ordo Rhenanus » Missae 304 = « Ordo Sagiensis » (= Scezgruppe) 304. • Oremus » — ritus in Missa 380-1. Organum — historia 1416. — leges cultua­ les 1417. — pulsatio in Adventu 1109 — usus prohibitus 1417. Oriens, precatio versus Orientem 48-50. Orientales — liturgiac 124-36. — presbyteri confirmare valentes 720 — ritus, conspec­ tus unitorum 131. Ornatus altaris — in Adventu 1109. Orthros 413. 415. Osculatorium = parificale 1440. Osculum — altaris 380. 383. 397. — in ce­ lebratione matrimonii 1066. 1059. — liturgicum in Missa 385. 393. 395. 397. omittendum Fer. VI. Pass. Mnrtis Dom 1179, post ultimum Evangelium Dom. Pass. II. 387. — pacis aevo catacumbarum 295, in ritu Byzant. 133, paschale 1250-1 Ostensio Crucis — Fer. VI Pass. Mortis Dom. 1206. Ostensorium 1438-9. — benedictio 1439. — forma (cum arrectario, cum pede) 143940. — historia 1439. — nomina 1439 « Ostem » — etymon vocis 1220. Ostiariatus — ritus explicatus 1002-3. Ovorum benedictio in Pascha 1250. Pacificale — forma 14*11. — historia 14401. — nomina 1440. — usus liturgicus 1441 Pacis festum v. Natalis Dom., festum pacis. Pacis instrumentum v. Pacificale Paedobaptismus 667-9. Paenula 1454. Palamitae v. Hesychastae. Palimpsestum Guelferbitanum 94. Palla — corporalis v. Corporale. — lex 340. Pali'uni — forma 1465. — historia 1464 — insigne omnino personale 1465. — im­ positio 1465. — materia 1464. — petitio eius 1465. — quibus competit 1465. — sensus symbolicus 1464. — usus 1465. Palmarum benedictio — historia 1182-3. — in ritu Missalis Pii V. usque 1956: 1183-4. — ritus see. OHS 1185-6. — Veteris Test, processio 493. » Palmesel » 1183. Panchristiani 87. « Pange lingua gloriosi lauream certaminis » — hymnus Fer. VI. Pass. Mortis Dom . historia 1206. « Panis angelorum » 514. Panis — benedictio in Pascha 1250. — « caelestis » 513. — materia Eucharistiae, qualitates ad validitatem et liceitatem 517-520. Pantheon — in honorem omnium Martyrum consecratum 1391. 1538 Index alphabeticus rerum. Papyrus saec. III. — carmen Iit. paschale 1224. Parallelismus — in orationibus ritus Roma­ ni 84. Paramenta v. Vestes sacrae. — ad Missam sollemnem 391-2. Paramentica 1443-79. Parasceve 1202. Parochus — confirmare valens in mortis pe­ riculo 718-9. — installatio 461-2. — par­ tes eius in matrimonio 1063-4. Paropsis = patena 1435. Pars centralis Missae, — leges euchologicae 360-1. — ritus in Missa lecta 382-6, sol­ lemni 398-400. Pars didactica Missae — leges euchologicae 359. — ritus in Missa lecta 380-1, sol­ lemni 394-6. Parthenogenesis, partus virgineus — cele­ bratur festo Annuntiationis 1341. Participat'o actuosa — ad Missam 347-50. — ad officium divinum 440-2. Particulae — altari contra leges liturgicas inpositac 521. Panisia v. Adventus Christi. Parvuli Jesu — expositio 1124. — festum 1121-2. « Parvus introitus n in ritu Byzantino 132. Pascha — « annotinum » 695. — « compe­ tentium n = Dom. II. Pass. 1181. — controversia de termino et celebratione Paschatis 1221-2, auctoritas episcopi Ro­ man 90. — «Crucis» et «Resurrectio­ nis » 1223. 1224. — « florida » = Dom. II. Pass. 1181. — in genere 1219-29. — indoles liturgica 1223-9. — Judaicum 1220. — leges cultuales 1228-9. — nomi­ na 1219-20. — origo historica 1220-3. — Paulus de Paschate 1220-1. — prima vestigia festi christiani 1220-1. Paschale — praeceptum comm nionis 620-1. — tempus in Ecclesia Orientali 1086-7. Paschales termini v. Termini Paschales. Paschalis communio 620-1. 1249. Paschasius Radhertus — de praesentia eu­ charistica 569. • Pasqua rossa » = Pentecostes 1269. Passio — Domini, idea imbuit I. hebdoma­ dam Passionis 1169-70, — in Ilebd. Sancta leges liturgicae 1187. — in quadragesima celebrata 1162-3. = nomen Dom. II. Pass. 1168. — origo temporis 1168-73. — « see. Joannem » (Fer. VI. Pass. Mortis Dom.), ritu·, see OHS 1211. — «sec. Mattheum» Dom. 11. Pass.), historia 1184. — tem­ pus Passionis 1168 89, Hebdomada prima 1169-71, secunda 1171-3, leges cultuales 1173-80, nomina 1168-9. Passionar um 419. Pastophorion v. Sacrist ia. Pastorale = baculus 1468. Pastoralis liturgia, notio 1-6. Patena 1435-6 — forma 1436. — leges 339. — materia 1436. — occultata: sub corpo­ rali, historia 305, ritus in Missa lecta 382; sollemni cum velo 397. Patera = patena 1435. Patina ad communionem — ritus in Missa lecta ct extra Missam 388. 389. — in Missa sollemni non adhibetur 400. « Pater noster » — aetate aurea Missae 300 — Fer. VI. Pass. Mortis Dom. ab omni­ bus latine recitari debet 1213, potest 361. — in Missa Byzantina 135, Gallicana 95. — in Missa lecta 385, sollemni 399. — in officio divino 406. — traditio eius in riti­ bus Baptismi olim 687, ritu hodie no 691. — una cum celebrante recitari potest, excluso vulgari idiomate 361. — uti textus biblicus in liturgia 62. Patrini — in baptismo et confirmatione 6825. — in prima Missa novi sacerdotia 478. Patrocinium — dies patrocinii 473-6. Patrona — Australasiae — festum 24. mai 1361. — Bavariae, festum 14. maii 1361. — Boliviae, festum 16. iul. 1361. — Catalauniae, festum 27. apr. 1361 Hungariae v. Magna Hungarorum Domina. — Novae Hispaniae (= Mexico), festum 12 dec. 1361-2. — Reipublicae Chilenae, fes­ tum 16. iul. 1361. — Reipublcate Domi­ nicariae (= San Domingo), festum 24. sept. 1361. Patronatus nationalis BMV 1361-2. Patronus — caelestis, dies festus onomastcus 695. — ecclesiae, privilegia liturgica 1413. Pauli — Commemoratio 1377 — Conver­ sio 1376. « Pax » — ritus in Missa sollemni 399. « Pax tecum », « pax vobis » — uti saluta­ tio liturgica 64. Peccata — confitenda post baptismum con dicionatum haeretici 763. — confitenda non sunt post baptismum condicionatum catholici 763. — debite accusari debent 766. — directe nondum remissa subiici de­ bent in Poenitentia 765-6. — dubia num confitenda 764. — mortalia: materia ne­ cessaria Poenitentiae 764-5. — remissa, quomodo verificatur forma absolutionis 847. — reservata 878-91. — venialia v Venialia peccata. Peccator occultus, publicus in suscipiendis Sacramentis 215-6. Peccatorum expiatio 1155-7. Pectorii inscriptio eucharistica 582. Pectoris tunsio ut signum poenitentiae et excitationis 43. Pedum = baculus 1468. Index ulphabeticus rerum. Pentecostes — aevo apostolico 1288. — fes­ tum 1268-73. — hebdomadae indoles li­ turgica 1269-70, festi 1269-72. — leges cultuales 1272. — nomina 1269. — nove­ na ante festum 484. — origo 1268-9. — rabbinica traditio de Pentecoste 1270-1. — supplementum functionum Paschalium 1268-9. Pentecostarion = secundus cyclus Ecclesiae orientalis 1086. Percontatio de fide — in baptismo 688. Perduellium, censura 884. Peregrinationes sacrae 494. Pericopae — dominicales perturbato ordine in Missali Romano 1275. Periculum mortis — baptismus 681. — con­ firmatio per parochum 718-9. — definitio 873. — Ecclesia supplet jurisdictionem 873-4. — extrema unctio 939-40. — ma­ trimonium 1064. — quomodo diiudicanda 938. Pernae benedictio in Pascha 1250. Perpetua onera Missarum 315. Pesach — etymon vocis 1219. Petra sacra — in altari 338. Petri ad vincula, festum expunctum 1. aug. 1377. Petrobrusiani — contra Sacramenta 154-5. Petri et Pauli basilicarum dedicatio 1314. Petrus et Paulus — festum 29. iun. 1370-2. — festi divulgatio 1371-2. — novena an­ te festum 484. Phelones, phelonion 1454. Philanthropia 1158. Philippus et Jacobus ap. — festum 11. maii 1372-3. Photophoria — celebrata 2. febr. 1141. Phrygium = mitra 1466. Phos hilaron, hymnus vespertinus 413. Phylacterion = enkolpion 1471. Pia exercitia — dignitas et momentum 4478. — in cyclo mysteriorum Christi 4489. — inseruntur in ordinem liturgicum 448-9. — non pugnant cum liturgia 4467. — notio 445-9. — quorundam dierum 469-81. — quovis tempore peragenda 44969. — statis temporibus peragenda 469-92. Pietas liturgica — et pietas subiectiva 8-9. Pileolus — historia 1478. — materia 1478. — nomina 1478. — quibus competit 1478. — usus 1478. Pileus = birretum 1477. Pipa = fistula 1435. Pippinus — introducens cantum Romanum 94. Pius XII. — Magister liturgiae 309. « Placeat » — in fine Missae 387. Planctus BMV — devotio popularis medii aevi 1331-2. Planeta = casula 1454. — plicata, abolita 1456. — historia 302. 1509 Pluvia rosarum Dom. \1 post Pascha 1256. Pluviale — leges cultuales 1458-9. — histo­ ria 1458. — sensus symbolicus 1458. Pneumaticum ieiunium 1158. Poderes = alba 1450. Poena temporalis — remissio in indulgentiis 820-2. — in Poenitentia (partialis) 856-8. Poenitentia — adversarii 737-9. — composi­ tio metaphysica 852-62. — contritio qua materia Poenitentiae 771-89. — definitio 737. — dispositio poenitentis diiudicanda 900-4. — effectus Sacramenti 852-62. — essentia physica 759-61. — etymon vo­ cis 772. — existentia 736-59. — forma 842-52. — gratia sanans, qua gratia Sacramentalis 859-61. — gratiae sanctifican­ tis actuatio 852-3. — historia administrationis 746-55. — institutio iuxta Jo 20, 21-23. 740-3. — «interiora in Sacramen to Poenitentiae 852-3. — iurisdictio limi­ tata quoad materiam 878-91, quoad poe­ nitentem 875-8. — materia: insufficiens 762-4, sufficiens libera 767-70, sufficiens necessaria 764-7. — minister Sacramen­ ti: bonitas 900, iudex 900-4, pater 908-9, potestas 863-97, prudentia 899-900, scien­ tia 898-9. — motiva in liturgia quadragesimali 1156-7. — nomina 736. — nomina virtutis 771-2. — obligationes ministri 897-918. — pax ct serenitas animae 862. — « privata » 753-5. — ratione commen­ data 756-7. — remissio peccatorum ple­ na 853-5. — remissio poenae aetemae 855-6, temporalis (partialis) 856-8. — re­ viviscentia meritorum 858-9. — S. Scrip­ turae testimonium 739-45. — sigiilum sacramentale 909-18. — traditionis testi­ monium 746-56. — ut virtus 771-5. Pollicis et indicis — iunctio post consecra­ tionem, historia 305, ritus 384. Polyandria 1046. Polyandrium = coemeterium 1430. Polychronion — seu adclamatio episcopi 1023. — in benedictione abbatis 1032. Polygamia, simultanea, successiva 1046. Polygynia 1046-8. Polyliturgia — Commemorat o Omnium De­ functorum, lex 333, historia 1396. — Fer. V. Coenae Dom. 1189-90. — in Natali Domini, historia 1122-3. leges cultuales 333. 1123-4. — triplex in festo Joannis Bapt. 1382, Petri et Pauli saec. IV. 1371. Pontifex futurorum bonorum — celebratus in festo Prêt. Sanguinis 1301-2. Portiuncula — indulg. plenaria 832. • Possessio n — in dedicatione 1422-3. « Post pridie », « post Sanctus » in liturgia Gallicana 95. 1510 Index alphabeticus rerum. Poterion 1434. Potestas — auctoritatis in Sacramentis 1958. — Ecclesiae circa indulgentias 823-8. in matrimonium 1042-4, in Sacramento Poen tentiae 741. 742-3. — excellentiae in Sacramentis 198-9. — iurisdictionis in Sa­ cramento Poenitentiae 866-7. — ministri in Sacramento Poenitentiae 863-97. — or­ dinis ibidem (sacerdotum) 863-6. — re­ quisita ad Sacramenta ministranda 203-5. Praecedentia — communionis Fer. V. Cocnae Dom. 1197. — dierum liturgicorum 365-7. — in processionibus 496, Corporis Christi 1288. — tabella 365-7. Praecinctorium = subcinctorium 1452. Praeconium paschale — ritus et partes prae­ conii 1242. Praefationes consecratoriae 70. — abbatis 1031. — aquae baptismalis 12-35. — bap­ tismalis fontis in Vig. Pasch. 1244. — cerei paschalis 1242. — chrismatis, ritus 1199-2000, verba expungenda e fine huius praefationis 1200. — dedicationis altaris 1426. — dedicatOnis ecclesiae 1424. — diaconi 1008. 1009. — episcopi 1008. 1016. 1019. — presbyteri 1012. Praefationes Missarum 70-1. — Byzantina 134. — Christi Regis 1312-3. — in litur­ gia Gallicana sic vocatur adhortatio ad orationem 94-5. — olim Omnium Sancto­ rum 1395. — regulae praefationum 360. — ritus in Missa lecta 382. 383, sollemni 398. Praefationes primigeniae 70. Praefectus apostolicus — minister extraordi­ narius Ordinis 988. Praeparatio — baptismi in Quadragesima 1154-5. — ct gratiarum actio Missae 335. — oblatorum in Iturgia Celtica 107, moz.arabica 100. — Paschatis cum ieiunio saec. II-III. 1153-4. — sacerdotis cele­ braturi 377-8. Praepositus paradisi = Michael 1387. Pracquadragesima — Gallicana 1147. — in Occidente 1147. — in Oriente 1146. — Romana 1148. Praesanctificatorum Missa — denominatio vitanda 1175. — historia 128. — liturgia Fer. VI. Pass. Mortis Dom., historia 12089. — origo in Oriente 1208. — ritus usque 1955 celebratus 1208-9. Praesentatio — BMV festum 21. nov. 1357. — Domini = Purificatio 2. febr. 1139. — « lecti in consecratione episcopi 1017. — in ordinatione abbatis 1031. — in ordi­ natione presbyteri 1010. 1011 —ordinan­ dorum 1007. Praesentia — Christi « ad modum mysterii « 258-31. — Christi in omni actione liturrica 10. Christi in sacrificio Missae 262. — mysteriorum Christi in anno litur­ gico 1079. — SS. Trinitatis in Eucharistia 612. Praesentia eucharistica 567-94. — adversa­ rii 568-73. — explicatio definitionis 568. — modus 604-17. — non est localis 613, sed substantialis 613-4, et replicationis 615-6. — per concomitantiam 611-2, per unionem hypostaticam 612, vi verborum 610. — permanens 607-10, ante et post communionem 607-8, usque ad desitionem specicrum 608-9. — ratio eius formalis 610-2. — totalis 604-7, ante separationem 606-7, post separationem 606, sub una­ quaque specie 604-6. « Praesepe Domini n — in Natali Dom. 1124-5. Praxis poenitentialis saec. II. 747-50. — saec. III. 750-2. Precatio — ad Christum directa in liturgia 81. — summa eucharistica aevo antiquo 295. — versus orientem 48-50. Preces — communes 133. — feriales in Adventu 1109, in Quadragesima 1164. — litanicae 66-8. — post Missam lectam 387-8. Prex — deprecativa eucharistica in lit. By­ zantina 134. — « fidelium » in Missa, his­ toria 66-7. Presbyter — in missionibus confirmare va­ lens 720. — minister extraordinarius Or­ dinis 987-8. — ordinans diaconum 987, presbyterum 987. — v. adhuc Sacerdos, Confessarius. Presbytera 991. Presbyteratus, evolutio ritus 1009-10. — ex­ plicatio ritus 1010-15. Presbyterium ecclesiae — locus cleri (chorus) 1414. — saeculares ex eo arcendi 1413. Pretiosissimi Sanguinis Christi festum v. Sanguinis Prêt. Christi festum. Prima aetas officii divini 413-4. Prima communio — aetas 547-8. — gene­ ralis 625. — historia 1254. — in periculo mortis 625-6. — praxis pastoralis 623-6 — « privata » 623-5. — ritus 625. Prima — Fer. V. cuiusvis mensis 469. — Fer. VI. cuiusvis mensis 469-71. — Missa novi sacerdotis: benedictio 479, historia 478, leges cultuales 478-9, manuductor 333. 478. — officii divini: origo 417, sen­ sus 408, structura 408-9. — secunda et prima gratia in Sacramentis 185. Primum Sabbatum cuiusvis mensis 471-2. Primus anni dies 470. Principium Missae et confessio, ritus in Mis­ sa lecta 379-80, sollemni 392-3. « Privatae n Missae — vetitae Triduo Sacro 1200. Privilegium — canonis 880. 883. 886. — Paulinum 1051-2. — « sabbatinum » 835. Index alphabeticus rerum. Processiones 492-8. — birreti usus 497. — Crux 496. — definitio 492. — habitus processionals 496-7. — historia 493-4. — leges cultuales 494-7. — licentia 494-5. — paramenta 497. — praecedentia 496 — pulsatio campanae 466, campanulas 468-9. — quinam intéressé debent 495. — regulae generales 496-7. — reverentiae 497. — species 492-3. — theophoricac 591. — vexilla 495-6. — vigilantia Ordi­ narii 495. Processiones peculiares — ad sepulchrum 506. — Ascensionis 1267. — candelarum die 2. febr. 1143. — Corporis Christi: his­ toria 1283, obligatio 1287, ornatus 1288, personae assistentes 1287, praecedentia 1288, ritus particularis Germaniae, Hungariae 1286-7, ritus hodiernus 1285-6, tem­ pus 1288-9. — deducendi episcopum 463. — lustralis pagana 2. febr. in Urbe 113940. — palmarum: actuosae participationis praeparatio 1175, historia 1181-2, ritus see. OHS 1186. — poenitentialis Lita­ niarum 1258-9. — quatuor processiones Missae exortae saec. IV-V. 297. _ re­ liquiarum 460-1. 493. — Vig. Pasch. ri­ tus 1241-2. Procuratio abortus, censura 855-6. Professi matrimonium contrahentes, censura 886. Professio — fidei, historia 69-70. — monasti­ ca, evolutio, sensus, ritus 1028-30. _ sol­ lemnis et matrimonium legitimum 1052. Professiones fidei v. Symbola sacra. Prokimenon in ritu Byzantino 132. Prolepsis liturgica 529. — Proslepsis 529-30. Promissio occasionem vitandi in confessione 788. « Prophetia » in liturgia Gallicana 94. Propitiatio — effectus propitiatorii particula­ res 273-5. — in Missa 274-5. Propositum non peccandi de cetero 786-8. — actus voluntatis 786. — explicitas 788. — pars contritionis 786. — proprietates 787. — specialiter determinatum 788. Proprietates — absolutionis 847-50. — con­ fessionis 795-803. — contritionis 783-6. — propositi non peccandi 787. « Prosa » liturgica 303. Prosabbaton = Parasceve 1202. Proskomidia — in ritu Byzantino 131-2. — v. Praeparatio oblatorum. Prostratio — habitudo corporis liturgica 46. — totalis, simplex 46. Prosveszenije = Epiphania 1134. Protestantes v. Novatores. Prothesis — in ritu Byzantino 131. Proto-Adventus 1102-4. Proto-Annuntiatio BMV 1338-9. Proto-Ascensio 1262-3. Proto-Assumptio 1343. 1511 Provisio infirmorum — normae pastorales 947-9, v. Infirmus. Psallendi modus aetate aurea 416. « Psalmellus » — in Missa ambrosiana 103. Psalmi — « antiphonicus « psalmus 416. — — cantica fidelium 414. — « idiotici » qua textus liturgici 62. — poenitentiales, in benedictione abbatis 1030. 1031, in dedicatione 1422. — « responsorius » psalmus 416. — utilitas in vita spirituali 414. Psalmodia — corporis habitus 443. — cum lectionibus 406-7. — habitus seu vestitus 442. — ingressus 442. — modus: histo­ ria 416, hodiernus 443-4. — regulae ge­ nerales 440-2. — ritus 442-5. Psalterium — gallicanum 418. — Romanum 418. — see. novam dispositionem S. Pii X. 425-6. — « Vaticanum » novae inter­ pretationis Pii XII. 426. Psychotici — in ordinatione 997. Publica officia funebria quibus deneganda 324-5. Publicatio — ante ordines maiores 974. — festorum mobilium in Epiphania 1136-7 — matrimonii 1062-3. Puerorum — choralium festum 1130. — pri­ ma communio v. Prima communio. Pugillaris = fistula 1435. Pura Feria V. = Fer. V. Coenae Dom. 1188. Purificatio — binationis 1124. — ciborii seu pyxidis 389-90. — patenae et patinae 3889. — sacerdotis in Missa 386, in Comme­ moratione Omnium Fidei. Def. 1124, in Natali Dom. 1124, in Vig. Pasch. 1245. Purificatio BMV 1138-43. — festum evangelicum Hierosolymis 1139. — indoles litur­ gica 1141-2. — leges cultuales 1142-3. — mulieris puerperae in Veteri Test. 1139. — nomina 1138-9. — origo et evolutio festi 2. febr. 1138-41. — qua festum christianum in Urbe 1139-40. Purificatorium — lex 341. — lotio 979. Puritatis BMV festum 16. oct. 1360. Pyxis — benedictio 1438. — infirmorum 1439. — materia 638. 1437. — nomina 1437. — purificatio 389-90. Q Quadragesima 1152-68. — divulgatio 1154. — conventus liturgici 1157. — Dom. III praeparatio electorum ad baptismum 11545. — « immunitas n in quo consistat 11612. — in Ecclesia orientali 1085-6. — indo­ les liturgica 1154-63. — Missae Fer. V. in Quadragesima 122. — nomen primige­ nium Ascensionis 1264-5. — nomina tem- 1512 Index alphabeticus rerum. poris 1152 — notio 1152. — origo 11521. — quadraginta dies ieiunii sacrati per historiam salutis 1153-4. Quadraginta Horarum Oratio — historia 449-50. — notio 450. — praescripta ge­ neralia 4-50-1. — primus dies 451-2, se­ cundus dies 452, tertius dies 452-3. Quaestum facientes ex indulgentiis, censu­ ra 883. Qualitates — absolut onis, confessionis, con­ tritionis, propositi v. Proprietates absolu­ tionis etc. • Quam singulari » decr. de aetate admitten­ dorum ad communionem 547-8. Quantitas in Eucharistia 595. Quartodccimani 1221-2. — Melito ct Apol­ linaris 1223. Quasi-matcria Poenitentiae 759-61. « Quas primas », encvcl. Pii XI. anno 1925: 1309. ■ Quatember » = Quatuor Tempora germ., rumen. 1099. Quattuor Tempora 1093-1101. — finis 10991100. — historia 1099. — leges cultualcs 1100-1. — liturgia archaica 1100-1. — nomina 1098-9. — officium divinum 1100. — Sabbato lectiones Missae breviari pos­ sunt 359. — termini fixi 1110. Quinquagesima — Dominica 1150-1. — no­ men Pentecostes 1269. — « paschalis » = tempus paschale 1248-62. — tempus pa­ schale penes Tertullianum 1262. Quinquatria — festum paganum opificum et artificum 1378. Quinque grana incensi — benedictio in Vig. Pasch., historia 1230. — ritus see. OIIS 1241. Quinque vulnerum Christi festum 1315. R Radicalismus — absolutus in reformafone liturgiae. Missae: 307, officii divini: 422. — mitigatus quoad Mssani; 308, quoad officium divinum: 422-3. Radiophonium — in ecclesia 1418. Ramorum benedictio — in Dom. II. Pass, ritus see. OIIS 1185-6. Raphael nrchangelus — festa in Occidente 1390. — in Oriente 1390. — festum 24. oct. 1390. — nomen 1389. Raptus mulieris quoad matrimonium 1059. Rationes Missam participandi 347-50. Rationis usus ad — baptismum non requi­ ritur 666-9 — confirmationem per se non requiritur 720, praescribitur 720-1. — commun onem per se non requiritur 539, praescribitur a lege 547. — extremam unctionem 937-8. — matrimonium 1058. — ordinem per se non requiritur, sed praescribitur 217. — Poenitentiam 850. — Sacramenta in genere 217. Ratramnus — contra praesentiam eucharisticam 569. Ravennatum ritus 93. Realismus aetatis Gothicae 304-5. Rebaptizantes 209. Reconciliatio — altaris 1429. — coemeterii 1432. — ecclesiae: benedictae, ritus ho­ diernus 1429, consecratae 1429, leges cul­ tualcs 1428-9. — poenitentium, Fer. V. Coenac Dom. Missae textus anti juus 1170, Missa Fer. V. Coenae Dom. 1190, ritus antiquus 752-3. Recursus — ad laicalem potestatem, censu­ ra 883. — post absolutionem censurae re­ servatae in casu urgentiori 888-9. Redemptio applicata — celebrata in .Adven­ tu 1107, celebrata sub triplici respectu in cyclis liturgicis 1273-4. — primogeni­ ti post partum in Veteri Test. 1139. — universa’is redemptionis festum complexi­ vum = Pascha 1223-4. Redemptoris — opus in cultu publico 9. — festum 1315. Reductio Missarum 322. Refectio unica 1160-1. Reformatio Missae Tridentina 307-8. Refugium peccatorum, festum BMV 13. aug. 1359. Regenerationis — impedimenta removenda in mysterio paschali 1225-6. — sacrae dies = Pascha 1225-6. Regia dignitas BMV — fundamentum dog­ maticum 1352-3. Regia maiestas Christi — celebrata continuo a liturgia 1310-1. — in festo Christi Re­ gis 1311-13. — in Transfiguratione 1305. — fundamentum dogmaticum 1311-2. Regina — apostolorum, festum 1358. — caeli, fe tum 1352. — « Regina Caeli lae­ tare » 1328. — Liguriae, festum 1361. — Poloniae, festum 1. apr. 1361. — Sancto­ rum omnium festum 31. maii 1358. — v. adhuc Maria Regina. Regis coronatio 1032-3. Relapsi — quaestio quoad Poenitentiam 755-6. Relatio cleri ad fideles aevo Franco-Romano 302. Relationes coenae eucharisticae 576-8. Relativitas sacrificii Missae 242-7. « Religionis dies consecratus » = Dominica 1091. Relig onis virtus 1-2. Religiosarum confessio 876-7. Religiosorum confessio 876. Reliquiae 457-61. — cultus debitus 460-1. — historia 457-8. — leges cultualcs 4589. — nomen et notio 457-8. — recondi- Index alphabeticus rerum. tio in dedicatione saec. IV. in ritu Ro­ mano 1421-2, Sanctorum in sepulchre al­ taris, leges 338, ritus 1424. — vigiliae coram eis in dedicatione 1422. Reliquiare = ostensorium 1439. « Remedium naturae » — parvulorum 143. Remissio — peccatorum in extrema unctio­ ne 929-30, in Poenitentia 741, sensibilis 742. — venialium in confessione 768-70, extra 769-70. Renovat:o — hostiarum 638 et... — promis­ sionum baptismalium, historia 695. 12356, ritus in Vig. Pasch. 1244-5. 1247. — in prima communione generali 625. Repraesentatio — mystica = sacrificii rela­ tivi theoria quoad Missam 254-5. — sa­ crificii Crucis in Missa 242-6. Replicatio seu multipraesentia, circumscriptiva, definitiva, mixta 615. Repristinatio liturgiae in Missa 308. — in offic'O divino 423. Reportatio Sanguinis Christi 1299-1300. Repositio — festorum 366. — Sanctissimi in Fer. V. Coenae Dom. historia 1193-4, lo­ cus 1201-2, ritus 1197-8. « Requiem n, Missae v. Defunctorum Missae « Requiescant in pace » 361. Re piies sabbatina Christi sepulti 1215-6. Requisita ad celebrationem 337-41. Rerum rusticarum celebratio mariana 1324-5. « Res et sacramentum » 163-5. Res sacrae 71-9. — definitio 71. Reservatio casuum 878-91. Responsoria in officio divino 407. Respuentes — Sacramenta qualiter tractandi 948-9. Restauratio — imaginum vel statuarum 1402. Resurrectio Domini — nomen Paschae 1220. — repraesentata in Vig. Pasch., consue­ tudo popularis 1177-8. 1237. « Resurrectionis dies » = Dominica 1090-1. « Retabel » — altaris, historia 302. Retrotabulum v. Retabel, 1408. Reverentiae Triduo Sacro 1179. Reviviscentia — meritorum in Poenitentia 858-9. — Sacramentorum 166. Ritualia bilinguia 58-60. — pro territorio missionum 59-60. Ritus elationis — in sepultura 502. Ritus — et caeremoniae, adversarii 31-2. — Missae lectae 377-90, sollemnis 390-401. — ordinationi analogi 1025-34. — sacri: adminicula naturae humanae 34-5, non sunt irritabula impietatis 30-7, perducunt ad rerum altissimanim contemplationem 35, quo animo untendum est eis 36-7, uti commendatio maiestatis liturgiae 35, uti visibilia religionis et pietatis signa 35. — sensu stricto, latiore et latissimo 21. — « simplex » anno 1957 pro Hebd. Sancta editus 1179. 96 - Rad6, Ench. Liturgicum. 1513 Rituum diversitas 86-92. — adversarii 86-7. — distinctio ritualis in Ecclesia primae­ va 89-90. — Ecclesiae doctrina 87-90. Rochettum — historia 1453. — nomina 1453. — quibus conceditur 145-3-4. — usus 1454. Rogationes v. Litaniae Minores. Rogationum Missa — indoles, locus, regu­ lae, ritus 1261. Rogi — benedictio in Vig. Joannis Bapt. 74. Romana liturgia antiqua 110-9. — origo 110-4. — proprietates 115-9. Romana liturgia universalis 119-23. — sub influxu Gallicano 122-3. — sub influxu Orientali 120-2. « Rorate » = Missa votiva BMV in Adventu 1109-10. Rosarium BMV 480-91. — recitatio coram SS. Sacramento (indulg. plen.) 831. Rostarolhim = flabellum 1435. — rotula = flabellum 1435. Rotulus Ravennatus opistographus 1104. Rubricae — librorum liturgicomm 25-6. — obligatio 25-6. — redactio ad simplicio­ res formas anno 1955: 309. « Rubricarum instructum », motuproprio 25. iul. 1960: 310. S Sabbatum — dies BMV dicatus 1327. — dies ieiunii 1098. — in Albis 1253. — post. Dom. I. Pass. 1170-1. — primum in honorem Immaculati Cordis BMV' 472. — Quatuor Temporum, ordinat o, histo­ ria 1100, Missae qualitas 1100. — Sanctum 1215-7, indoles aliturgica 1175-6, gaudiosa diei 1216-7, luctuosa diei 1215-6. Sacerdos — amor sacerdotalis 982. — bo­ nitas excellens 981. — castitas 983-4. — coelibatus 983-4. — cura in celebrando 239-41. — delegatus ad nuptias 1063. — fides 981. humilitas 984. — liberalitas 982. — magnanimitas 983. — mansuetu­ do 984. — patientia 983. — prudentia pastoralis 982. — religio 982-3. — sobrie­ tas 984. — veracitas 982. — v. adhuc Presbyter, Confessarius Sacerdotes — duodecim « cooperatores » in consecratione chrismatis 1199. — extra­ nei quoad celebrationem 331. Sacerdotium dignitas 246-7. — universale Christianorum 205-6. α Sacram Communionem », Motuproprio Pii XII. anno 1957: 565-7. Sacramenta — adversarii 154-6. — attentio in administratione Sacramentorum 211-2. — character indelebilis 187-93. — con­ venientia necessitatis 157-8. _ definitio 152-3. — denegatio adrninistrationis 215. — effectus communes 182-94. — efficien- 1514 Index alphabeticus rerum. tia 172-94. — essentia 182-72. — exeun­ firmis 954-5, S. Petri inr. pro infirmis 955, tium, ordo 945. — existentia 154-61. — S. Raymundi Nonnati pro infirmis 955, S. extra Ecclesiam nullum Sacramentum 202. Vine, a Paulo pro infirmis 955, S. Vine. — gratia sacramentalis 186-7, sanctificans Ferrcrii pro infirmis 955. — aquae, salis per sacramenta producta 182-6. — gratiae et panis S. Huberti 955. — candelarum 2. collatio per se et per accidens 185, men­ febr. 1141-3, S. Blasi i 955-6. — campo­ sura subiectiva et obiectiva in Sacramentis rum 1260. — contra tempestates 1286. — 185-6. — intentio recta in administrations esculentorum 1250. — herbarum 1345-6. 206-8. — iterabilitas 159. — liceitas 202. — linteaminum 953. — medicinae 953. — licita administratio 208-13. — ministe­ — mulieris fecundatae 1073, post parium rium; principale in sacramentis 199, se­ 1074-5. nosocomii 953. — nuptiarum cundarium generale 199-202, secundarium 1071-2. — olei ad usum infirmorum 954, speciale 202-16. — numerus septenarius S. Serapionis pro infirmis 955. — oleorum 140-1. 155. 156-7. 158-9. — obligatio sacrorum 1198-1200. — panis ad usum in­ ministrandi ex caritate 215, ex iustitia 213firmorum 954. — panis et aquae in hono­ 4 — reviviscentia 166. — signi sacramen­ rem S. Machuti, S. Adclhaidis 955. — pa­ talis natura 162-3. — subiectum ut cau­ nis, vini, aquae et fructuum contra gut­ sa suscipiens 216-8. — validitas 160. 202. turis aegritudinem 956. — sanationem in­ — virtus obiectiva eorum 172-4. firmi exposcentes benedictiones 954-6. — Sacramenta, causalités — agens principalis scapularis BMV sub tituto Salus infirmorum 179-80. — causae gratiam 174-81. — cau­ 955. — segretum 1260. — vini 1129, pro sae instrumentalis natura in Sacramentis infirmis 954. — v. adhuc Benedictio, Do179-80. — causae Sacramentorum 195morum benedictio, Infirmus. 219. — causalitas: conditionalis 176, inSacramentarium — Bcrgomense 103. — tentionalis 176-7, moralis 176, causalitas Boldvense 1110. — Gelasianum: primige­ Sacramentorum iuxta liturgiam 178-9, nium 96. 112, Missae postpentecostales iuxta Traditionem 178. — comparatio vir­ 1274-5. — Gelasianum saec. VIII-i seu tutis principalis agentis cum virtute instru­ Gelasiana Francica vel Juniora (Junggemental! 180-1. — correlatio actionis in­ lasiana) 96. 122, Dominicae postpente­ strumentalis cum actione agentis princi­ costales eorumve nomina 1275. — Gregopalis in sacramentis 180. — independenrianum 97. 113-4, « fusionatum » 123, pri­ tia Christi a Sacramentis 199. — institu­ migenium 114, carentia Missarum postpentionis modus (immediatus, mediatus in tecostalium 1275, recensiones: Hadrianum genere, in specie) 197. — occasionalismus 114. 122, Paduanum 114. — Leonianum in Sacramentis 176. 111, formulae Dominicarum 1274. — Sacramenta, compositio — quasi-metaphysiMozarabicum 99. ca 163-6, quasi-physica 166-9. — forma « Sacramenti Ordinis », Const. Ap. anni Sacramentorum: interruptio, repetitio 171, 1947: 971-2. nonnae pastorales 171, vocalitas 171. — Sacramentum — n altaris », nomen Eucha­ materia Sacramentorum, normae pastorales ristiae 513. — seu indissolubilités matri­ 169-70. — materia et forma habenda ut monii 1049-55. — terminus technicus analogia 168-9. — rebus et verbis constant 138-42. 167-8. — structura eorum (Tabella) 165. Sacrarium, = puteus parvus in ecclesia Sacramenta, divido — divisio pastoralis 1415-6. 159-60. — formata, informia 160. — im­ Scripturae — usus in confessione 796-7. proprie dicta 143. — in statu naturae pu­ Scripturae Sacrae — editio sine debita li­ rae et integrae 143. — in re, in voto 159 centia, censura 886. — lectio et expositio — legis naturae 142-4. — « minora n = in Quadragesima 1157-8. Sacramentalia 142. — necessaria, non ne­ « Sacra Tridentina Synodus », decr. de fre­ cessaria 159. — « necessitatis ■ ante Le­ quenti communione 546. gem 144. — Veteris Legis 144-6. — vi­ « Sacra virginitas », encycl. anni 1954 : 983-4. vorum, mortuorum 159. « Sacratius tempus » = annus liturgicus see. Sacramentalia — aevo antiquo 141, Carolin­ S. Augustinum 1080. gien 141. — definitio, divisio 146-7. — Sacrificatio — vera ac propria in Missa effectus 147-8. — ministri 148-9. — re­ 263-4. missio venialium 770. — ritus sacri 149Sacrificium — definitio in genere 221-2. — 50. — subiectum 149. — vis et momen­ Ecclesiae 220-1. — forma externa, interna tum 150-2. Missae 224. — in Missa mozarabica 100. — materia sacrificii Missae 224. — Missae Sacramentalia peculiaria — benedictio: aquae ad usum infirmorum 954, S. Alberti applicatur definitio sacrificii 222-5. — no­ pro febricitantibus 955, S. Ignatii pro in­ men Missae 225. — notio generalis 221- Index alphabeticus rerum. 2. — praestantia Missae 268. — sensu la­ tiore 221-2, stricto 222. — theoriae sacri­ ficales: destructionem supponentes 252-7, per defectum peccantes 257-8. Sacrilegium — in communione 556. Sacristia, secretarium 1406. « Sacrum » — nomen Missae 226. « Saecularizatio » — Dominicae 1094. Sal benedictum — in baptismo, leges cul­ tuales 700. — in baptismo 689-90. Salicum — benedictio 28. dec. 1130. Salis ct raphani benedictio in Pascha 1250. Salivae usus in baptismo 691. Salus infirmorum, festum BMV Sabb. ante Dom. ultimam augusti 1359. Salutatio — angelica, uti textus liturgicus 62-3. — luminis in Vig. Pasch. historia 1230, ritus see. OHS 1241-2. Salutationes chori — omittendae Fer. VI. Pass. Mortis Dom. 1179. Salutatorium = sacristia 1406. « Salve Regina » 410. 1327. « Salve sancta parens » hymnus Sedulii 1322-3. Sancti — advocati in adversitatibus vitae 1394. — cultus liturgicus 1363-95, finis talis cultus 1363-5. — eximii, festa 137784. — festa Sanctorum immoderate aucta a saec. XIII. 421-2. — festa in Quadrage­ sima, historia 1162, nunc festa III. cl. in Quadragesima iam non celebrantur 3689. 1164. — festa multiplicata: aetate Gothica 305-6, item inter annos 15681911: 424. — festa restringuntur anno 1955: 310. — in Gelasiano et in Gregoriano differentes 1368. — Missa in honorem eorum celebrari potest 271-2. — non-martyres 1367-9. — novena ante festum eo­ rum 484. — V. adhuc Martyres. Sanctificatio mundi per Sacramenta 153. Sanctissimi delatio v. Delatio Sanctissimi. — repositio v. Repositio Sanctissimi. Sanctitas — qua homines imbuuntur per Sac­ ramenta 10. Sanctorale breviarii 420. « Sanctuarium » = Sanctorale 420. » Sanctum viride » = Pentecostes 1269. « Sanctus b BMV 303. — campanulae pulsa­ tio 467. — in Missa aevi antiqui 295. — ritus in Missa lecta 382. 383, sollemni 398. Sandalia — color 1476. — historia 1476. — materia serica 1476. — ubi sumi debent 1476-7. Sanguis Christi — apparitiones miraculosac 1298. — fundamentum dogmaticum cul­ tus 1296-8. — cucharisticus 1297, conge­ latio speciei vini 343-4. — historia cul­ tus relativi 1298-1300, — naturalis 12978, effusio septuplex 1301, effusus Triduo passionis 1297. — festa reliquiarum San­ 1515 guinis 1298-1300. — in guttulis remanens 1297-8. — typi Veteris Testamenti 1301. Sanguinis Prêt. Christi festum 1296-1302. — historia 1300, — indoles liturgica 1301-2. — universae Ecclesiae 1300. Sarcophagum — altare in forma sarcophagi 1408. Satisfactio — acceptatio 818. — adimpletio 818-9. — commutatio 819. — effectus 813-4. — impositio 814-8. — in re, in vo­ to 812. — necessitas 811-3. — notio 81011. — qualificatarum satisfactionum exempla 815-6. — qualitas et quantitas 815-6. — ut est actus virtutis 808-9. — ut materia Poenitentiae 808-20. Scamnum 1413. — in Missa pro assistentia 391. Scapularia — quibus indulgentiae adhaerent 8:35. — v. Sacramentalia, scapulare. Schismaticus, censura 881. — qua subiec­ tum extremae unctionis 936-7. Scotus Eriugena — de praesentia Christi eucharistica 569-70. Scrutinium — ante ordinationes 973-5. — in baptismo 690-1. — in ritu matrimonii 1072. Scyphus = calix 1434. Sectarii associationum contra Ecclesiam machinantium censura 883. Secundus Christi adventus 1100. Sedes — concionatoria 1415. — confessionalis, historia 1414, leges 1414. 850-1. Sedilia liturgica 1412-5. — magistratuum 1413. — mulierum distincta a viris 1413. — pro fidelibus in navi ecclesiae 1413. — reservatio loci in ecclesia 1413. Semanthron = campana in Oriente 1418-9. Semasiologia sacralis, notio 137-8. Semicinctium = subcinctorium 1452. Semiepiclcsismus 530. Semilinteum ad paramenta 1444. Semisericus pannus ad paramenta 1444. Sententia iudicialis — in Sacramento Poe­ nitentiae 742. Septem dolorum BMV — Fer. VI. post Dom. I. Passionis 1352. — 15. sept. 1355. Septem psalmi poenitentiales — in bene­ dictione abbatis 10-30. 1031. — in dedi­ catione 1422. Septimana — sancta, maior 1171. Septuagesima — Dominica 1149-50. — in­ doles liturgica temporis 1148-51. — leges cultuales 1151-2. — leges officii 1151-2. — nomina temporis 1145-6. — origo 1145-8. — origo temporis praequadragesimalis 1145-8. — symbolismus numericus tempo­ ris 1149. — tempus liturgicum 1145-52. Sepulchrum — ecclesiale 1431. — hypo­ gaeum 1431. — in altari immobili, lex 338. — sacerdotum 504. — subdivanum 1431. 1516 Index alphabeticus rerum. Sepultura 501-8. — ecclesiastica infidelium etc., censura 887. — historia 502-3. — le­ ges cultuales 503-4. — notio et momen­ tum 501-2. — parvulorum 507-8. — pulsatio campanae 767. — ritus 505-7. Sequentia liturgica 303. — regulae liturgicae 359. Sericum — operatum ad paramenta 1444. Sericus pannus — ad paramenta 1444. Series Missarum — aetate Gothica 306. — unica nunc vigens: tricenarius Gregorianus 323. Sermo — eucharisticus in Caphamaum 5736. — infra Missam, lex 334. — in lau­ dem defuncti 504, — post evangelium: in Missa lecta 359, sollemni 396. — sacri sermones in Adventu 1111, in Quadrage­ sima 1157. 1165. Servi — impediti ab Ordine 999. Sexagesima — Dominica 1150. Sessio — in Missa sollemni 394. Sigillum sacramentale — definitio 909. — fons obligationis 909-11. — historia 91011. — inviolabilitas 911-2. — obiectum 913- 4. — subiectum 912-3. — violatio 914- 7, censura 880. Signa — cantionis in textu Passionis Hebd. Sanctae 1184. Signatio — cum Cruce 38-40. — in bap­ tismo 689. Signum — divisio 162-3. — in genere 3751. — » rei sacrae » 142. — S. Mauri 953. — ut conceptus genericus 172-3. Silens Fer. VI. 1203. Simeon senex — die 2. febr. 1142. Simon et Judas ap. — festum 28. oct. 1373-4. Simonin, censura 884. Simulans — Missae celebrationem, censura 882. Simulatio — Sacramentorum illicita 215-6. Sindonis SS. festum 1315-6. Sipho = fistula 1435. Situla, situlus = aspersorium 1441. Soli-Deo = pileolus 1478. Sol — festum 6. ian. 1133. — « iustitiae » = Christus natus 1115, qua nova lux ce­ lebrata in Natali Domini 1117-8. Sollemnitas — externa, quando transferenda 366. — gloriosae dominicae matris 18. dee. mozarabiea 1324. Sollicitatio — in confessione 893-6. — obli­ gatio denuntiandi confessarium, censura 887. Solstitium hiemale 1114-5. • Sonitus lugubris » campanae 467. ■ Sonus » — in liturgia Gallicana 95. Soteriologia — celebrata in Adventu 1107. Spasnvd.m nomen Ascensionis slav. 1265. Species eucharisticae — abusus, censura 880. — accidentia 594. — dualitas non est superflua 605. — exhibent separatio­ nem in Missa 264-5. — separatae neces­ sariae sunt tantum ad ostendendam im­ molationem 268-9. — ut « distincti indi­ ces » in sacrificio Missae 264. — vini quali liquido mutentur 609-10. Spectacula — olim vetita in Quadragesima 1162. Spelunca Bethleemitica 1123. Sphragis, sphragizein 187. 189-90. Spineae Coronae — festum 1315. Spiritus Sanctus — adventus in Pentecoste 1299-1300. — festum eius peculiare in Pentecoste 1271. — missio eius in Pen­ tecoste 1270. « Spiritus Sancti munera », decr. 1948 de confirmatione moribundi 718-9. Sponsalitia 1060. Sponsio fidelitatis — in ordinatione presby­ teri 1015. Stallum chorale 1414. Stare ante Deum — habitudo corporis li­ turgica 44. Stationes — in Litaniis facultativae 1258-9. qua termini processionis 493. — Romanae earumque in fluxus in liturgia 116-8. Statuae et effigies mediocris notae 1402. Status gratiae — ad matrimonium 1060. — in administrandis Sacramentis requisita 208-11. — in fine operum ad indulgen­ tias 836. — in susceptione Sacramento­ rum 217. « Stellae officium · 1137. Stephaniis Leodiensis — partes eius in festo SS. Trinitatis instituendo 1278-9. Stephaniis protomr. festum 26. dec. 1127-8. Stilus — architecturae 1401. 1406. — in be­ nedictione cerei paschalis 1231-2. — liturgicus occidentalis et orientalis 80-2, Ro­ manus et Gallicanus 82-5. — sacralis, no­ tio 30. Stipendium — duplicatum 318-9. — funda­ tum 318. — leges 318-23- — manualia stipendia 317. 321-2, manualia ad instar 318. 322. — notio 315-6. — persolutionis spatium 320. — pro sola celebratione 318. — recongitionis leges 322. — species 317-8. — supputatio 319-20. — traditio alteri facta 321-2. Stola — diaconi 1009. — diaconissae 1025. — discrimen in assumendo 1463. — histo­ ria 1462-3. — insigne etiam in vita coti­ diana 1463. — « latior » 1456. — ma­ teria et forma 1463. — modus imponendi 1463. — nomina 1462. — presbyteri 1462. 1463. — sensus symbolicus 1463. — signum officii, non jurisdictionis 1463. — usus 1464. Index alphabeticus rerum. 1517 Strenae — festum paganum 1. ian. 1130. Strepitus — olim in fine Matutini « Tene­ brarum » 1194. Tabella praecedentiae 366-7. — secretarum, Stricta = tunica 1457. historia 1411, lex 341. Structura — officii divini (Tabella) 411-2. Tabernaculum — correlatio altaris et taber­ Subarrhatio — in matrimonio, ritus 1070-1. naculi 1411-2. — forma exterior congruat 1072. altari 1411-2. — leges cultuales 636-7. — Subbiretum = pileolus 1478. ne sit in altari maiore in maioribus sanc­ Subcinctorium 1452. tuariis 1411. — origo 590. — omatus Subcingulum = subcinctorium 1452. 637-8. = ostensorium 1438. Subdiaconatus — evolutio rituum 1004-5. Tabula = pacificale 1440. — ritus explicatus 1005-6. Talaris = alba 1450. Subiectum Eucharistiae 552-67. — virtutis Taxae funerales 504. poenitentiae proximum et remotum 774. « Te Deum n — divisio hymni 66. — histo­ Submitrale = pileolus 1478. ria 66. — in benedictione abbatis 1031. Subta = rochettum 1453. — in consecratione episcopi 1022-3. — in Subtalares = caligae 1476. coronatione regis 1033. — in gratiarum Subtile = tunica 1457. actionem 477-8. — in matutino 407. — Succa = rochettum 1453. in triduis vel octiduis 483. — omittendum Sudarium = manipulus 14Ό0. tempore Quadragesimae 1164, Septuage­ Suffragia pro mortuis — notio 508. — Mis­ simae 1151. — tempore paschali 1228. sa 508-9. — orationes 509. — pietatis of­ Telephonium — absolutio 848-9. ficia 509-10. Televisio — in ecclesiis 1418. Suggestum = sedes concionatoria 1415. Tempestas — sonitus campanae 467. Summa prex eucharistica 70. Temporale 420. — magis praevalere inci­ Summi Pontifices — ex Oriente oriundi 120. pit 310. Summi Pontificis — coronatio 1034. — dies Templa — haereticorum vel schismaticorum 481. 330. — patere debent fidelibus 632. Sumptorium = fistula 1435. Supellex altaris 341. Templum — nomen loci sacri 1404. « Supernum caeleste regnum « celebratum Tempus — Ascensionis 1267-8. — confes­ in Ascensione 1266. sionis 793-4. — Epiphaniae 1137-8. — Superpelliceum 1452-3. — historia 1452-3. gaudiosum: cycli paschalis 1219. = — materia 1453. — usus 1453. — vestis pascha 1226-7. — liturgicum extracyclicommunis clerici 1453. cum 1273-4. — Nativitatis 1131-2. — Supplementum Sacramentarii Gregoriani 122. paschale: commune = post octavam Pasch Superhumerale = amictus 1449. 1253-6, lectiones in Missa et officio 1253. Supputatio temporis — in officiis liturgicis — poenitentiale cycli paschalis 1145-12IS. 327-9. — praequadragesimale v. Septuagesima. Suspensi — in administratione Sacramento­ Termini paschales 1222. rum 212-3. Tertullianus — de festo Pentecostes 1268. Symbola sacra 69-70. Tessarakoste — nomen Ascensionis 1264 = Symbolum — Apostolicum, historia 69. — Quadragesima 1152. — quadraginta dies Athanasianum 70. — Nicaeno-Constantiusque ad Ascensionem 1264. nopolitanum seu symbolum Missae, histo­ ria 69, in lit. Byzantina 133, ritus v. Cre­ Testes in baptismo necessitatis 676. — in matrimonio 1063. do. — redditio symboli in baptismo 691. Textus — biblici in liturgia qua formulae 687. — repraesentativum, historia 303. sacrae 61-3. — pseudobiblici in liturgia 62. — traditio symboli in baptismo 687. 1155. Thabor mons 1303. Symbolisions liturgicus 35-6. Synaxis — euchologica in Vig. Pasch., histo­ Thalamus — benedictio in nuptiis, mozarab. 1067-8. — ritus 1073. ria 1232-4. — nomen Eucharistiae 513. — Thanatologia 948. nomen Missae 226. Thcophania = 6. ian. 1134. Syria — influxus Pturgicus in Occidente 109Thesaurus Ecclesiae 827-8. 10 — liturgia syriaca occidentalis 126-7, Thomas ap. — festum 21. dec. 1374. orientalis 126, pura 127. Thronus — eucharistiae 305. — pontificalis Syro-Chaldaica liturgia 126. 1412, cessio, historia, leges cultuales 1412. Syro-Malabarica liturgia 126. Thuribulum 1442. Syro-Maronitica liturgia 127. Thurifer in Missa sollemni 392. Syrma 1472. Thurificatio v. Incensatio. Syzcuxis = coniugium 1035. J5LS Index alphabeticus rerum. Thymiama — qua res sacra 78-9. — sacri­ ficium symbolicum in dedicatione 1426. — usus liturgicus, historia 78. Tiara, impositio 1034. Tintinnabulum 341. Titularis — persona cui ecclesia dedicatur 475. Titulus — aevo ecclesiae antiquo 1405. — canonicus 995-6. • Tobalea pulchra » = gremiale 1460. Tobalcae altaris — historia 1409-10. — le­ ges 339. — symbolismus 1409-10. Tonsura — ritus explicatus 1002. Tonus — fcrialis, sollemnis in Missa 377. fractus — tempore Quadragesimae 1164. — Septuagesimae 1151. Traditio — Evangelii in diaconatu 1008. 1009. — instrumentorum: in benedictione abbatis 1031, in coronatione regis 1033, m ordinibus minoribus 1001. 1003. 1004., in ordinatione presbyteri 1010. 1013, in subdiaconatu 1005, officii episcopalis 1021. — symboli Fer. IV. post Dom. IV. Quadr. 1155. 'trahens ad iudicem laicalem — dignitarios Ecclesiae, censura 883. — episcopum, censura 883. Transfiguratio Christi — factum historicum 1302-3. — festum 6. aug. 1302-5. — his1or5a festi 1303-4. — indoles liturgica 1304-5. — locus 1303. — nubes lucida quid sit 1303. — significatio eventus 1303. • Transitorium » in Missa ambrosiana 104. Transitus Mariae — liber apocryphus de As­ sumptione BMV 1322. Translatio — externae sollemnitatis 366. — festorum 365-6. — SS. Sacramenti per diaconum 551. — ritus 638. — Sangui­ nis Christi 1299-1300. Transmutatio — seu immutatio, theoria quoad Missam 254. Transsubstantiatio 594-604. — dogmatis cir­ cumscriptio 597-8. — et consecratio 596. — nomina 596-7. — notio 597-8. — pro­ batio 599-603. — ut ostensio seu figura­ tio sacrificationis in Missa 265-6. ■ Trecanum >> — in Missa Gallicana 96. Tres Missae — novo sacerdoti impositae 479. v. adhuc Polyliturgia. Triangulum — Triduo Sacro 1194. Tricenarius Gregorianus 323. Tridua sacra — notio 482. — species 482-3. — ritus 483. I t iduum sacrum — abstinentia et ieiunium 1180. 1247. — aqua benedicta removen­ tia 1179. — campanarum pulsatio 467. 1179. — genuflexio ante Crucem, coram SS. Sacramento 1179. — historia 1171-2. — leges cultuales 1178-80. — monita pa­ storalia 1175-6. — obligatio celebrandi 1178. — officium divinum 1179-80. — oscula liturgica, reverentiae, salutationes omittuntur 1179. Triduanae preces 482-3. Trinitas SS. — festum 1277-81. — a Roma­ nis diu repudiatum 1279-80. — gratiarum actio in festo 1280. — laus eius in festo 1280. — indoles liturgica 1280-1. — ori­ go 1278-80. — professio eius in festo 1280. — scopus institutionis 1279. — supplica­ tio in festo 1281. Trinitatis SS. — Missa votiva 1278. — of­ ficium a Stephano Leodiensi compositum 1278. — praefatio in Gelasiano 1278, ord'nata anno 1759 pro Dominicis praefatio­ ne propria carentibus 1094, nunc est pro­ pria 360. — trinitaria indoles Dominicae 1094-5. Triodion = primus cyclus liturgicus Eccle­ siae orientalis 1085-6. Tropus liturgicus 303. Tunica — historia 1457. — leges cultuales 1457-8. — « linea « = alba 1450. — sen­ sus symbolicus 1457. — usus 1458. Tunicella = tunica 1457. — in ordinatione subdiaconi 1006. Turris — ecclesiae 1406-7. — campanarum (= campanile) 1407. Typus sacralis seu typologia 86-136. — ad­ versarii diversitatis 86-7. — definitio 86. — divisio 86. — unitas ecclesiae non destruitur 86-92. U u Ubi caritas et amor n, antiphona Fer. V. Coenae Dom. 1196. Udones = caligae 1476. Ultimum evangelium 361-2 — quando omittitur 316-2. 1195. 1187. 1197. — ritus in Missa lecta 387. sollemni 400. Ultimus anni dies 472-3. Unctio — brachii et scapulae regis 1033. — capitis episcopi consecrati 1019. — ca­ techumenorum in baptismo 692. — chris­ matis: in baptismo 693, in confirmatione 708-9, ritus 725. — infirmi in extrema unc­ tione 925-7. 946. — manuum: in consecra­ tione episcopi 1020. in ordinatione presby­ teri 1010. 1013. Unica refectio 1160-61. Unio — eum Christo in Eucharistia 533. — hypostatica celebrata in Adventu 1106. Unitas — matrimonii 1046-9. — moralis in Sacramentis 170. — Ordinis 968. — per­ sonalis in Sacramentis 170. Uniti — rituum orientalium 131. Urbanus IV. institutor festi SS. Corporis Christi 1283. Urceus = aspersorium 1441. _ίΐϋ*ΠίΐηΓΊΊΤΐ~ΤιΤΓΐτΓ-π-τΊ------ - t-j Index alphabeticus reruin. Urceolus = ampulla 1440. Usurpatio bonorum ecclesiasticorum, censu­ ra 884, Ecclesiae Romanae, censura 883. Usus rationis v. Rationis usus. Uteroptismus 677-8. Utraquistae 543. Uvae benedictio 6. aug. 1305. Uxorati — impediti ab Ordine 999. « Valde sollicitum », Motuproprio 30. nov. 1952 Pii ΧΠ. 1472. Valida — susceptio Sacramentorum 216-7. Valor — Missae extensive et intensive infi­ nitus 284-5, in genere 270, in specie 284S. — theologicus liturgiae 16-9. v. adhuc Liturgiae testimonium. Vas aquae benedicendae in Vig. Pasch. 1248. Vas, vasculum = pyxis 1437. Vasa sacra 1433-42. — ad Missam pertinen­ tia 1433-7. — eucharistica 1437-9. — se­ cundaria 1439-42. Vascula (lorum 1441. — ad purificationem 1440. Vegetatio — animae per Eucharistiam 537. Velatio — Crucium ante Dom. I. Passionis 1173-4. — nuptialis 1066. — virginum 1026. Vellutum — ad paramenta 1444. Velum — acolythi 1459. — calicis 341, — Crucis tempore Passionis 1173-4. — Eucharisticum 1459. — historia 1459. — humerale in Missa sollemni 391. 397. — leges cultuales 1460. — librorum sacro­ rum 1460. — oleorum sacrorum 1198. 1460. — reliquiarum 1460. — sponsae 1066. — subdiaconi 391. 397. 1459. — virginum 1026. 1028. • Veni Creator » — in consecratione episco­ pi 1019. — in ordinatione presbyteri 1010. 1013. Venialia peccata — confessio valde utilis 768-9. — materia libera Poenitentiae 768-70. — remissio extra Sacramentum Poenitentiae 769-70. Ventilabrum = flabellum 1435. Ver — caeleste, laetum, nunquam interitu­ rum, spirituale = Natalis Domini 1118-9. — pneumaticum = Pascha 1226. — sacrum = Pascha 1226. — sacrum eucha­ risticum 547. Verbi Dei auditio in Dominica 1092. Vernaculae linguae usus 58-60. Versus — in officio 406. Vesperae — sensus et structura 410. — ri­ tus 444-5. — v. adhuc Lucernarium. Vesperale = tobalea exterior 1410. Vespertinae Missae 563-5. — ab Ordinariis permitti possunt 327. — in mari 332. .....··-·.............. Ml. ».·>■ 1519 Vestes sacrae 1443-79. — accessoriae liturgicae 1472-9. — a laicis in quantum trac­ tari possunt 1449. — benedictio, histo­ ria 1448. — benedictio, leges cultuales 339. 1449. — benedictio, ritus hodiernus 1448. — historia et ratio 1443-4. — imae liturgicae, lex 339. 1449-54. — materia 1444-5. — summae liturgicae 1454-60, lex 339. — usus incipiens saec. V-o in Gal­ lia 1443. Vestimenta — calicis 341. — liturgica v. Vestes sacrae. Vestis conveniens — ad celebrandum 334-5. Vestitio baptizati 694. Vestitus choralis, regulae 442. Vexilla — benedictio 150. — in processio­ nibus 495-6. Via Crucis 453-6. — erectio legitima 454. — historia 453. — indulgentia plenaria 831. — leges cultuales 453-5. — modus peragendi validus 454. — ritus sollemnior 455. — stationum compositio 455. Viaticum — leges cultuales 630-1. — nomen Eucharistiae 513. — notio 630. — ritus 632. « Victimae paschali laudes » — sequentia paschalis 1253. Victor Papa — lis de Paschate 1221. « Vidi aquam » — tempore paschali 1229. Vidua v. Presbytera. « Vigiliarum omnium mater » = Vig. Pasch. 1238. Vigilationis momentum — in Adventu 1109. Vigilia — aevo aureo Ecclesiae 415. — ante Missam aevo antiquo 294. — Ascen­ sionis, historia 1264. — classes 363. — coemeterialis, dominicalis, stationalis 294. — coram reliquiis in dedicatione 1422. — dominicalis 1092. — Epiphaniae 1137. — Immaculatae Conceptionis, abolita 1336. = matutinum, sensus 405, structura 405-7. — Natalis Domini 1122. — notio 363. — paschalis 1229-48, actuosae par­ ticipationis praeparatio 1176, indoles li­ turgica 1238-40 instauratio 309, leges cul­ tuales 1246-8, Missa vigiliae 1236-7, ori­ go rituum 1229-38. ritus 1245-6, tempus celebrationis 1246. — Pentecostes, leges liturgicae 1272. Vigilius — compositor Missarum Leoniani 1274. Vinageria = ampulla 1440. Vincula S. Petri — archaeologicae inquisitio­ ni subiectae 1377. Vinculum — matrimonii non baptizatomm 1051-2. Vinum — artefactum, adustum, e pomis, pirris, e ribibus rubris, secundum (= lora) 520*. — benedictio 27. dec. 1129. — con­ gelatum, quid faciendum 520b — con- 1520 Index alphabeticus rerum. secrationi adiecta verba 532. — ex uva expressum statim consecratum olim 6. aug. 520*. 1305. — materia Eucharistiae, qua­ litates ad validitatem ct liceitatem 520*b. — usus in Quadragesima 1161. Violatio — ecclesiae, lex 330-4. — sigilli sacramcntalis 914-7. Vita aeterna — imaginata in Paschate 1228. Vitiati corpore — sunt irregulares 996-7. Virga = baculus 1468. = fistula 1435. Virgines — consecratio 1026-8. — «sanctae» 296. 1368. Virginitas — excellentia 983. — perpetua BMV in apocryphis 1319, in liturgia mozarabica 1326. Virtutum exercitium — in Quadragesima 1158-9. Vis et metus — in matrimonio 1059. ■ Visio » — desiderium videndi Eucharistiam 591. Visitatio — BMV festum 2. iul. 1353. — Crucium, consuetudo popularis Hebd. Sanctae 1177. — infimiorum pastoralis 949-51, liturgica 951-2. — parochiae 4625, actus ipse visitationis 464-5, actus li­ turgicus 463-4. — « scpulchri » in Vig. Pasch. 12-38. Vizkereszt = Epiphania 1134. Vocatio sacerdotalis 993. Vodosvjiastije = sanctificatio aquae 1134. Vomitus in sumptione Eucharistiae 344. Voskresenije = Dominica 1089. Vota religiosa — emittenda in quibusdam religionibus ante communionem 619. Votivae Missae — «ad diversa» 371. — ante Tridcntinum 307. — classes 369-70. — de Angelis 371. — de BMV 371. — de Jesu Summo et Aeterno Sacerdote 472. — de Mysteriis Domini 371. — de Sanctis 371. — de Sancto in Martyrologio elogium habente 368. — gratiarum actionis 477-8. — in honorem Immaculati Cordis BMV 472. — notio 369. — pro Ecclesiae defensione 371. — pro res publi­ cas moderantibus 372. — pro unitate Ec­ clesiae 371. — prohibitio 374-5. — prohi­ bitio in casu particulari 375. — species 369-70. regulae 370. Vox clara — in Missa 376. Vox secreta — in Missa 376. Vulgaris linguae usus 58-60. W Waldenses et Albenses — contra eucharisticam praesentiam Christi 570. — contra extremam unctionem 921. — contra Mis­ sam 229. — contra poenitentiam 737. — contra Sacramenta 141. 154-5. — v. Hae­ reses dual istae. White Sunday = Pentecostes 1269. WicIefF — contra Eucharistiam 570-1. — contra extremam unctionem 921-30. — contra indulgentias 823. — contra Missam 229. — contra Poenitentiam 737. — con­ tra Sacramenta 155. Xerophagia — in Quadragesima 1161. Xylinum linum 1444. Y Ysopum = aspersorium 1441. Z Zucchetto = pileolus 1478. Zwingli = contra eucharisticam praesentiam Christi 572. — contra Missam 2-30. — contra Sacramenta 156. INDEX B1BLI0GRAPHICUS PARS GENERALIS Tract. I. Euchologia. Jus liturgicum 29. Liturgia ut locus theologicus 19-20. Notio liturgiae 13-4. Tract. II. Stilistica. Formulae sacrae 71. Lingua sacralis 60-1. Res sacrae 79. Signa sacra 51. Stilistica liturgica 85. Essentia Sacramentorum 171-2. Existentia Sacramentorum 160-1. Ministerium secundarium generale 219. —speciale Sacramentorum 219. Notio Sacramentorum 153-4. Potestas auctoritatis Sacramentorum 219. — excellentiae Sacramentorum 219. Sacramenta legis naturae 154. — respectu pastorali 161. — Veteris Legis 154. Sacramentalia 154. Signa in genere 171. Subiectum suscipiens Sacramentorum 219. Virtus obiectiva Sacramentorum 194. PARS SPECIALIS Tract. III. Typologia. Aetas migrationis populorum 119. Diversitas rituum 92. Liturgia Alexandrina 128-9 — Ambrosiana 104-5. — Antiochena 129. — Armeniaca et Georgica 136. — Byzantina universalis 135. — Cappadociae 129. — Celtica 107. — S. Chrysostomi 136. — Gallicana 97 et 110. — Hierosolymitana 128. — Gallicani typi origo 110. — Mozarabica 101. — Occid. quae iam evanuerunt 97. — Orientales in genere 128. — Romana antiqua, origo 119. — — proprietates 119. — — influxus Gallicanus 123. — — influxus Orientalis 123 Tract. IV. Semasiologia. Sacramenta in genere 160. Adversarii Sacramentorum 161. Causalitas Sacramentorum 194. Compositio inetaphysica Sacramentorum 171. — physica Sacramentorum 171-2. Doctrina Ecclesiae quoad Sacramenta 161. Effectus communes Sacramentorum 194. Efficientia Sacramentorum 194. Tract. I. Ecclesia sacrificans. Actuosa participatio Missae 352. Applicatio Missae 351. Circumstantiae celebrationis 351. Efficientia Missae 291-2. Essentia Missae 269. Evolutio et historia Missae 311. Existentia Missae 241-2. Notio Missae 227. Leges liturg cae usque 1960 vigentes 377. Obligatio celebrandi 351. Praesentia ad modum mysterii 260-1. Reformatio liturgica Joannis XXIII. 377. Requisita ad celebrationem 351-2. Ritus Missae lectae, sollemnis 401. Tract. II. Ecclesia orans. .Actuosa participatio fidelium in officio 442. Breviaria α parva » fidelium 441. Cor Jesu 487. Cura pro mortuis gerenda 510. Devotiones pomeridianae 457. Historia officii et breviarii 428. Joseph Sponsus BMV 486. Leges cultuales officii divini 441-2. Maiales devotiones 486-7. Officium divinum 412. Pia exercitia 449. Processiones 497-8. Quadraginta Horarum Oratio 453. 1522 Index bihliographicus. Reliquiae 461, Ritus Psalmodiae 445. Rosarium mense octobri 491-2. Via Crucis 455-6. Traci. III. SS. Eucharistia. Adoratio Christi eucharistici 593-4. Communio sub utraque specie 548. Dispositio corporis ad communionem 567. Epiclesis 532. Essentia Eucharistiae respectu pastorali 532-3. Existentia Eucharistiae 514. Forma Eucharistiae 532. Ieiunium eucharisticum 567. Materia Eucharistiae 532. Modus praesentiae eucharisticae 616-7. Necessitas communionis 548. — Eucharistiae 537. Praesentia Christi in Eucharistia 593. Tract. IV. Baptismus. Efficientia baptismi 66-1. Essentia baptismi 656. Existentia baptismi 647. Necessitas baptismi 672-3. Rebaptizantes 219. Ritus baptismi 701. Tract. V. Confirmatio. Effectus confirmationis 715. Existentia et essentia confirmationis 710. Ritus confirmationis 727. Tract. VI. Poenitentia. Confessio 808. Contritio 788-9. Effectus Poenitentiae 862. Existentia Poenitentiae 757-9. Forma Poenitentiae (absolutio) 852. Indulgentiae 841-2. Materia remota Poenitentiae 770-1. ObbVgationes ministri Poenitentiae 918. Potestas ministri Poenitentiae 897. Satisfactio 819-20. Sigillum sacramentale 918. Tract. VII. Extrema unctio. Existentia extremae unctionis 924-5. Effectus extrema unctionis 936. Ritus extremae unctionis 956-7. Tract. VIII. Ordo. Dignitas sacerdotalis 247. Essentia Ordinis 976-7. Existentia Ordinis 962-3. Gradus Ordinis 968-9. Minister et subiectum Ordinis 1000. Ritus ordinationis 1034. Ritus ordinationi analogi 1034. Tract. IX. Matrimonium. Essentia matrimonii 1044-5. Existentia matrimonii 1040. Examen et instructio sponsorum 1062. Effectus matrimonii 1057. Ritus matrimonii 1076. Tract. X. Heortologia. Sanctorale: Angelorum festa 1398. Apostolorum festa 1397. BMV cultus liturgicus 1362. — Annuntiatio 25. mart. 1362. — Assumptio 15. aug. 1362-3. — Immaculata Conceptio 8. dee. 1362 — Nativitas 8. sept. 1363. — Purificatio 2. febr. 1144-5. — festa minora 1363. Sancti eximii 1397-8. Sanctorum cultus liturgicus 1397. Sanctorum Omnium festum 1. nov. 1398. Temporale. Adventus 1143-4. Annus liturgicus 1087-8. Ascensio 1273. Caput ieiunii 1217. Cordis Jesu festum 1316-7. Corporis Christi festum 1316. Dies poenitentiales 1101. Dominica II. Passionis 1218. Dominicae 1101. — postpentecostales 1316. Epiphania 1144. Fer. VI. Pass. Mortis Dom. 1218. Hebdomada Sancta 1217-8. Minora festa Domini 1317. Nativitas Domini 1144. Pascha in genere 1272-3. — benedictio ignis 1273. — — fontis 1273. — nox sacratissima 1273. — vigilia instaurata 1273. Pentecostes 1273. Quadragesima 1217. Quatuor Tempora 1101-2. Septuagesima 1217. Trinitatis festum 1316. Tract. XI Hierotopologia et Paramentica. Arsa sacra 1403. Coemeteria 1433. Ecclesiae ut loca cultus 1433. Ecclesiae apparatus, praxis 1433. Dedicatio ecclesiae 1433. Indumenta liturgica 1478-9. Insignia liturgica 1479. Paramentica 1478. Vasa sacra 1442. Vestimenta accessoria 1479. ’’45 FINITO DI STAMPARE IL 25 MAGGIO 1961 DALLE ARTI GRAFICHE SAV IN NAPOLI 1«? 5