P R A E L E C T10 N E S
D 0 G Μ A TIC A E
AUCTORE

CHRISTIANO RESCH S..I.

TOMUS I
INSTITUTIONES
PROPAEDEUT1CAE AD SACRAM THEOLOGIAM
(I. DE CHRISTO LEGATO DIVINO II. DE ECCLESIA CHRISTI
III. DE LOCIS THEOLOGICIS)

FRIBURGI BRISGOVIAE MCMXXIV
HERDER & Co., TYPOGRAPHI EDITORES PONTIFICII

INSTITUTIONES
PROPAEDEUTICAE
VI) SACRAM THEOLOGIAM
DE CHRISTO LEGATO DIVINO
DE ECCLESIA CHRISTI /DE LOCIS THEOLOGICIS
AUCTORE

CHRISTIANO l’ESCH S..I.

EDITIO SEXTA ET SEPTIMA

library
FRANCISCAN FATHERS
FONDS RIDGE, RED #3, BOX #169

» CANAAN, CONN.

FRIBl'RGI BRISGOVIAE MCMXXIV
HERDER & Co., TYPOGRAPHI EDITORES PONTIFICII
prirrtod In Germany

Imprimi potest
Coloniae, die 7 Aprilis 1923

Bern. Bley S. J.,
Praep. Prov. Germ. Inf.

Imprimatur
Fribwyi Brisgoviae, die 7 lanuarii 1924

φ Carolus, Archiep.

Omnia iura reservantur.
Typis Hcrderuuiis. Friburgi Brtegoviac.

PRAEFATIO AI) PRIORES EDITIONES.
AE praelectiones inde ab a. 1885 autographice descriptae multo­
rum manibus versabantur. Visum autem est eas typis mandare,
ut earum usus esset facilior et communior.
Memineris igitur, quaeso, quicumque his libris uteris, eos primum
conscriptos esse eorum commodo, qui finito triennali cursu philosophiae
scholasticae per quattuor annos studio theologiae operam dant. Itaque
quae in philosophia tradita sunt, hic supponuntur et, ubi opus est,
in memoriam revocantur. Multa alia, quae in theologia dogmatica
tractari possunt, ideo omittenda erant, quia aliis disciplinis theologicis :
theologiae morali, introductioni in S. Scripturam, exegesi, iuri cano­
nico, historiae ecclesiasticae, assignata sunt. Una tantum exceptio
vitari vix et ne vix quidem poterat. Quaestio enim de authentia
evangeliorum sine dubio pertinet ad introductionem in S. Scripturam.
Verum in institutionibus propaedeuticis seu in theologia fundamentali,
ut aliis placet, solutio huius quaestionis neque supponi neque neglegi
potest, ne totus tractatus fundamento carere et quasi in aere pendere
videatur. Praeterea alius est status quaestionis in introductione in
S. Scripturam, ubi magisterium ecclesiasticum iam ut concessum
sumitur; alius autem in disciplina propaedeutica. in qua prima funda­
menta theologiae supernaturalis iacienda sunt. Ex quo fit, ut theo­
logos plurimos, qui in institutionibus propaedeuticis occupantur, videa­
mus hanc quaestionem vel diligenter discutientes vel saltem leviter
attingentes. Praeoptandum autem videtur rem semel accurate tractari
quam saepius recoqui. Hanc ob causam uberius quam plerumque fieri
solet, genuinitatem evangeliorum probare studui.
Ceterum quoniam proxime scholae servire volui, non quaestiones
quasdam selectas, sed integram theologiam proponam, et eo quidem
ambitu, ut quadriennium sufficiat ad materiam absolvendam et re­
petendam, si binae singulis diebus lectiones dogmaticae habentur. Id
experimento probatum est. priusquam tractatus prelo committerentur.
Sicubi amplior alicuius quaestionis tractatio desiderari videtur, legentes
ad copiosiores scriptores delegabo.

H

Praefatio a<I prions editiones.

Quod attinet ad modum allegandi dicta Sanctorum Patrum, non
libros tantum et capita librorum indicavi, sed etiam tomos et columnas
editionis Mignianae, quam significavi praeposita littera .1/, nullo ut.
plurimum facto indicio Patrologiae graecae vel latinae, cum, utra
adeunda sit, satis per se pateat. Etiam ubi lectiones recentiorum
editionum praeferuntur, uniformitatis causa editionis Mignianae nu­
meri indicantur. Cypriani opera secundum editionem Hartelianam
(Academiae vindobonensis) citavi. Catechismi romani partes et capita
eadem quidem sunt in omnibus editionibus, sed numeri quaestionum
variantur: usus sum editione ratisbonensi (1866). Definitiones con­
ciliorum, ubi fieri potuit, exscripsi ex , Enchiridio symbolorum et de­
finitionum' a Denzinger edito et a Cl. Banmrart correcto et aucto,
adiretis numeris marginalibus (Denz. n. 134 etc.), quia hic libellus
pluribus praesto est quam magnae collectiones Hardouini vel Mansi.
Editionem 14 et 15 anno 1922 paravit
/< Uniberg. Eadem fere
quae Denzinger ordine chronologico exhibet, ordine methodico disposuit
Ferd. Caballero (Thesaurus doctrinae catholicae, Parisiis 1920), in fine
voluminis indicans, qui numeri Enchiridii et Thesauri inter se re­
spondeant. Si interdum citatur Ihaiz. editio nona, hoc ideo factum est,
quia illi numeri omissi sunt in editione decima et sequentibus. Magna
commendatione dignum est .Enchiridion Patristicum" a M. J. lionet
ib Journet editum, cuius tertia editio prodiit Friburgi Brisg. a. 1920.
Attamen a singulis locis indicandis plerumque abstinui, quia auctor
saepe alios atque ego textus elegit: quare servire potest ad augenda
argumenta patristica.
De Patrologia Migniana notasse iuvat paucorum voluminum eius,
ut operum Tertulliani et Hieronymi, iteratas editiones tactas esse, in
quibus et typi et paginae mutata sunt, Indicavi autem columnas
prioris editionis, ad quam solam numeri in indicibus generalibus a
Migne
*** editis referuntur.
Quoties in variis tractatibus allegavi opera theologica, quorum
titulus est idem atque titulus tractatus, in quo occurrunt, plerumque
nomen tantum scriptoris notavi. E. g. si in tractatu de SS. Trinitate
legitur: .Franzelin 120', sensus est: .Franzelin, De Deo trino 120".
Tum solum, cum in eodem tractatu varia opera eiusdem scriptoris
citavi, titulos singulorum operum apposui.
Post indicem partium huius tomi leguntur indices conciliorum,
summorum pontificum, aliorum scriptorum, quorum vel dicta allegantur
vel sententiae disputantur in Praelectionibus dogmaticis. Quia enim
saepe haud parvi refert nosse. ad quae tempora pertineant, singula
nomina ordine alphabetico exhibui, indicatis annis, in quantum de his

Praefatio ad editionem sextam et septimam.

vu

constat. Numerus, qui post, nomina scriptorum ponitur, significat
annum mortis. Qui nostra aetate vixerunt vel vivunt, solo nomine
*
sim
numero recensentur. Porro inter scholasticos dominicain (Ο. P.)
Sancto Thoma posteriores vix non omnes sunt thomistae, franciscani
(O. S. E.) solent esse scotistae, theologi vero Societatis lesu (S. J.)
neutri scholae absolute addicti sunt, quare interdum ab aliis neutrales
vocantur. Benedictini (0. S. B.) plerique magis excoluerunt theologiam
positivam quam scholasticam. Itaque istae abbreviationes. quibus
ordines religiosi distinguuntur, nominibus adi unctae sunt in indice,
ut in genere saltem innuatur, quo singulorum theologorum studia
potissimum vergant.
Sequitur dein index alphabeticus haeresum, quae in Praelectionibus
refutantur, cum brevissima earum explicatione.
Cum anno 1913 ediderim «Compendium theologiae dogmaticae",
licebit in «Praelectionibus dogmaticis" nonnulla, quae maioris momenti
videntur, paullo fusius exponere, sic tamen, ut etiam hoc opus limites
librorum usui scholae destinatorum non excedat. Quae amplificationes
si cui minus placent, praesto est remedium recurrendi ad illud Com­
pendium, in quo non solum quam brevissime potui, totam rem dog­
maticam complexus sum. sed etiam formam scholasticam, quam quidam
in Praelectionibus desiderabant, diligenter servavi. Itaque cum nunc
pro suo cuique fine vel sensu aut brevius aut fusius opus eligendi
facultas sit. videor mihi pro viribus fecisse, ut omnium votis satis­
facerem. quod si ex sententia successerit, laboris capti iucundissimus
mihi fructus erit.

PRAEFATIO AD EDITIONEM SEXTAM ET SEPTIMAM.
Quando triginta abhinc, annis primum in lucem prodibat hoc opus,
multae contra revelationem supernaturalem et ecclesiam catholicam
obiectiones. hypotheses, historiae constructiones ut necessaria postulata
scientiae praedicabantur, quae nunc oblivione fere sepulta sunt. Quae
illa quidem aetate discutienda erant, nunc autem magnam partem ut
inutilis moles eici poterant.
In eorum locum alia successerunt, quae pleraque meliora non sunt
et mox eodem fato obibunt, sed tamen interim, quia tempus postulat,
non omnino neglegenda videbantur.
Ex altera parte a suprema auctoritate ecclesiastica edita sunt nova
decreta et declarationes et imprimis novus Codex iuris canonici, qui­
bus variae quaestiones deciduntur vel (‘lucidantur. Haec igitur ad
usum theologicum arcessenda erant.

VII!

Praefatio ad editionem sextam et septimam.

Neque disputationes quaedam recentes, inter theologos catholicos
ortae, omitti debebant. etsi saepe sufficiebat tacitis nominibus res
tantum ipsas tractare vel indicare.
Sed quamvis bisce de causis in singulis rebus sat multae muta­
tiones factae sunt, integra tamen mansit totius operis indoles, quae,
ut fieri solet, non omnibus quidem satisfecit, multis tamen probata est.
Et quia haec nova editio, quam aggredior, quantum menti humanae
de futuris conicere licet, erit ultima, quam ipse curabo, omnibus et
singulis, qui consilio, opera, commendatione, impugnatione contulerunt,
ut opus prosperum cursum tenuerit, ex animo gratias ago, et opto,
ut quidquid ex amore veritatis praestiterunt, is qui est ipsa veritas,
lumine caelesti iis abunde remuneretur.

I.\I>EX PARTIUM.
P3K.

Praefatio ad priores editiones
Praefatio ad editionem sextam et septimam
Index al pliabeti eus conciliorum
Index alphabeticus summorum pontificum
Index alpliabeticns scriptorum
Index haeresiini...............................

XVI
χνπ
xvrn

XXIII

PROLEGOMENA DE THEOLOGIA EICSQUE
HISTORIA.
CAPUT I.

DE THEOLOGIAE NOTIONE ET DIVISIONE.
1.
2.
3.
4.
·*
o.
6.
7.
8.
9.

De subiecto theologiae .
De ohiecto fonnali theologiae
Theologia sitne scientia .
Habit us theologiae sitne supernatural is
De distinctione theologiae a fide divina
Theologia est scientia speculativa .
De dignitate theologiae............................................................
De variis theologiae divisionibus........................................
De relatione inter theologiam positivam et scholasticam

4

10

CAPUT II.

Ι>Ε THEOLOGIAE DOGMATICAE SYSTEMATE ET HISTORIA.
1. De systemate theologiae dogmaticae
2. De historia theologiae dogmaticae............................................................
De epocha SS. Patrum......................................................................
De epocha scholasticorum veterum..................................................
De epocha theologiae post concilium tridentinum
3. De habitudine inter theologiam dogmaticam et theologiam moralem

INSTITUTIONES PROPAEDEUTICAE AI) SACRAM
THEOLOGIAM.
Praenotanda

14
20

Index partium.

•

PAKS PRIMA.

DE CHRISTO LEGATO DIVINO.
SECTIO I.

DE FONTIBTS HISTORIAE IESI CHRISTI.
ART. I.
DE KENUMTATE Ε\ WGEl.lolil Μ.

Png.
31

Praenotanda .
.................................................................................
.
Prop. I. Quattuor evangelia secundum Matthaeum. Marcum. Lucam. loannem
genuina agnovit antiquitas Christiana .......
41
Prop. II. Genuinitas evangeliorum confirmatur ex evangeliis apocryphis .
62
Prop. 111. Genuinitas evangeliorum confirmatur ex impugnatione scriptorum
gentilium...............................................................................................................65
Prop. IV. Genuinitas evangeliorum confirmatur ex veterum haereticorum
agendi modo.................................................................................................... 68
Prop. V. Genuinitas evangeliorum confirmatur ex discordia, quae regnat inter
recentes eorum impngnatores.....................................................
71
Prop. VI. Probatur genuinius singulorum evangeliorum
....
77
De evangelio Matthaei...............................................................
77
De evangelio Marci....................................................................................83
De evangelio Lucae.................................................................................... <86
De evangelio loannis.................................................................................... 88
Schol, 1. Extends testimoniis respondent interna criteria, quibus evan­
geliorum genuinitas comprobatur............................................................. 93
Schol. 2. Comparatio evangeliorum cum scriptis buddhisticis et Baby­
lonicis
......................................................................................................... 95
ART. II.
DE CRED1B1LITATE EVANGELIORUM.

Prop. \ il. Scriptores evangeliorum sunt fide digni
.....
Schol. De testimoniis quorundam scriptorum veterum profanorum .

98
102

SECTIO II.

DE TESTIMONIO. QUOD CHRISTUS REDDIDIT DE LEGATIONE
SUA DIVINA.
Prop. MIL Christus se ipsum professus est legatum divinum .
.
.
Prop. IX. Testimonium lesu Christi de legatione sua divina iam per se fidem
meretur.........................................................................................................108
Prop. X. Nullius momenti sunt, quae rationalistae contra possibilitatem re­
velationis divinae a priori obiciunt.................................................... 111
Prop. XL Ne mysteriorum quidem revelationem repugnare probari potest .
prop. XII. Revelatio homini utilis. immo quadamtenus necessaria est
.
prop. XIII. lesus Christus docuit integram suam doctrinam omnibus homi­
nibus necessario amplectendam esse .
.
.
.
.
,
.

105

117
121
125

Index partiinn.

SECTIO III.
DE ARGIMENTIS. QUIBI’S (’HltlSTl'S TESTIMONII M SLUM
(’OMPKOIIAVIT.
ART. I.

DE MIRACULIS CHRISTI.
Prop. XIV. lesus Christus ad probandam legationem suam divinam pro­
vocavit ad miracula, quae patravit..............................................
Prop. XV. Nihil valent obiectiones rationalistarum contra possibilitatem et
cognoscibilitatem miraculorum.........................................................
Prop. XVI. lesus Christus in confirmationem legationis suae divinae multa
opera patravit, quae characteribus verorum miraculorum insignita sunt
Prop. XVII. Speciatim resurrectio [esu Christi a mortuis est verum mira­
culum et certum argumentum divinae legationis eius ....
Schol. De .miraculis" fundatorum aliarum religionum
ART. II.

DE VATICINIIS CHRISTI.
Prop. Χλ 111.

Christus vaticiniis quoque probavit se legatum divinum
.ART. III.

DE VATICINIIS MESSIANTCIS VETERIS TESTAMENTI.
Prop. XIX. Multis saeculis ante Christum inter iudaeos exstabant vaticinia,
quibus futurus Messias praedicebatur .......
Prop. XX. Vaticinia messianica breviter explicantur........................................
Proto-Evangelium..........................................................................................
Vaticinium Noe..........................................................................................
Promissiones Abraham factae......................................................................
Vaticinium lacob..........................................................................................
Vatidinia David et Salomoni facta .
.
. · .
Vaticinia de abiectione populi Israel et pastorum eius et de susci­
tatione novi pastoris...........................................................................
Vaticinia de muneribus novi pastoris regali, prophetico, sacerdotali
Vaticinia de tempore adventus Messiae et de loco nativitatis eius
Prop. XXI. Vaticinia
*
messianica Veteris Testamenti in Christo impleta sunt
Schol. De modo loquendi prophetico...............................................

ART. IV.

DE MIRABILI PROPAGATIONE DOCTRINAE CHRISTI.
Prop. XXII. Mirabilis modus, quo doctrina Christi propagata est. divinitatem
huius doctrinae comprobat.........................................................
ART. V.

DE CR1TERIIS INTERNIS DOCTRINAE CHRISTI.
Prop. XXIII.

Interna quoque criteria divinitatem doctrinae Christi suadent

Index partium.

PARS SECUNDA.
DE ECCLESIA CHRISTI.
SECTIO

DE INSTITUTIONE ECCLESIAE.

...

...

Pag.

Prop. XNIN · Christus instituit vivum magisterium apostolicum ad doctrinam
suam conservandam et propagandam.....................................
prop. XXV. Magisterium a Christo institutum praerogativa infallibilitatis
186
in tradenda Christi doctrina insignitum est
. * .
prop- XXVI. Christus apostolis contulit potestatem iurisdictionis. i. e. po­
189
testatem legislativam. iudicialem. coactivam
.
Schol. 1. De extensione potestatis coacti vae apostolorum .
192
Schol. 2. Praerogativae muneris apostolatus stricte dicti .
prop. XXVII. Christus apostolis contulit potestatem ordinis seu potestatem
192
sanctificandi homines per ritus religiosos a Christo institutos
Prop. XXV11I. In collegio apostolorum Petro primatus iurisdictionis in uni­
versam ecclesiam a Christo promissus est..........................
Schol. 1. S. Petri auctoritas comparata cum auctoritate reliquorum
205
apostolorum.....................................................................................
206
Schol. 2. Tituli, qui Petro a SS. Patribus tribuuntur
206
Schol. 3 dogmaticum . De aequalitate Petri et Pauli
prop. XXIX. lesus Christus post resurrectionem suam Petro primatum pro­
206
missum contulit................................................................................
•209
Schol. 1 dogmaticum. Doctrina Vaticani de primatu Petri
•210
Schol. 2. Obiectiones contra primatum Petri
.....
Prop. XXX. Christus eo. quod instituit collegium apostolicuin sub Petro
primate ad homines docendos, regendos, sanctificandos, factus est auctor
211
societatis religiosae supernatandis, quam vocavit ecclesiam suam
216
Schol. I. De variis placitis protestantium recentium ....
217
Schol. 2 dogmaticum . Quomodo ecclesia ab initio mundi exstiterit
Prop. XXXI. Christus voluit, ut ecclesia a se instituta morte apostolorum
219
non interiret, sed usque ad finem mundi permaneret ....

SECTIO II.

DE NATIRA ET PROPRIETATIBUS ECCLESIAE

Quomodo haec sectio cum priore cohaereat.......................................................
223
Prop. XXXIi. Ecclesia est societas visibilis.......................................................
228
Schol. dogmaticum. De membris ecclesiae.....................................
231
Prop. XXXI11. Ecclesia est societas hierarchica..............................................
Schol. 1. Reiciuntur theoriae de origine hierarchiae ecclesiasticae re­
cens excogitatae......................................
Schol. 2 dogmaticum . Refutantur aliae falsae opiniones de constitu­
•249
tione ecclesiae..................................................................
Schol. 3 (dogmaticum . Reicitur error de aequalitate episcoporum et
252
presbyterorum.....................................
255
Schol. 4 dogmaticum.. De gradibus hierarchicis ab ecclesia institutis
Prop. XXXIV. Ecclesia est societas monarchies.....................................
258
Schol. 1 dogmaticum . De potestate summi pontificis circa ius divinum
268
Schol. 2 historico-dogmaticum . De decretalibus Pseudo-Isidorianis .
269

Index partium.

ΧΠΙ
Pag

prop. XXXV. Ecclesia est societas perfecta.................................................................... 270
Prop. XXXVI. Non est nisi unica ecclesia Christi................................................. 273
Prop. XXXVII. Ecclesia Christi omnibus hominibus ad salutem consequen­
dam necessaria est..................................................................................... 277
Schol. (dogmaticum . De ecclesia, corpore Christi mystico .
.
.
280

SECTIO III.

DE NOTIS ECCLESIAE.
Prop. XXXVIII. Sunt aliquae notae, quibus vera Christi ecclesia manifestatur
283
Prop. XXXIX. Recte quattuor notae ecclesiae statuuntur: apostolicitas, uni­
tas, catholicitas, sanctitas .
........................................ 285
Schol. De praescriptione theologica..................................................................... 292
Prop. XL. Quattuor notae verae ecclesiae Christi in ea sola ecclesia in­
veniuntur, in qua romanus pontifex primatum gerit ....
294
I. Quattuor notae conveniunt ecclesiae romano-catholicae .
.
295
II. Hae notae nulli alii coetui christiano conveniunt
.
.
.
301

SECTIO IV.

DE SUBJECTO ACTIVO MAGISTERE ECCLESIASTICI.
ART. I.
DE EPISCOPIS.
Prop. XLI. Successores apostolorum in magisterio et regimine ecclesiastico
sunt episcopi
304
Prop. XLII. Non singuli episcopi separating spectati sunt magistri infallibiles
307
Prop. XLIII. Episcopi in oecumenicum concilium collecti sunt infallibiles in
definienda doctrina revelata............................................................................ 309
Schol. 1. Quomodo definitiones conciliorum se habeant ad magisterium
sumini pontificis............................................................................................ 321
Schol. 2. De nominibus concilii et synodi............................................................324
Prop. XLIV. Magisterium ecclesiasticum, etsi non in concilium collectum
sed dispersum per orbem terrarum, infallibile est in proponenda doc­
trina Christi
................................................................................................. 325
ART. II.

DE ROMANO PONTIFICE.
Romanus pontifex est successor S. Petri in primatu
.
.
327
I. S. Petrus Romae fuit ibique mortuus est
....
328
*11. S. Petrus Romae sedem suam collocavit et episcopum romanum successorem in primatu instituit................................................. 336
III. Romani pontifices sibi semper attribuerunt primatum
.
.
340
IV. Ecclesia agnovit primatum romani pontificis ....
343
V. Concilia oecumenica primatum romani pontificis agnoverunt .
349
VI. Romanus pontifex iure divino tenet primatum
.
.
.
351
Schol. 1. De canone 28 concilii chalcedonensis.................................................. 354
Schol. 2. De distinctione inter sedem et sedentem
....
35-1
Schol. 3. De papa dubio
.........
355
Prop. XLVI. Romanus pontifex ex cathedra loquens eadem infallibilitate
pollet qua ecclesia docens............................................................................ 356

Prop. XLV.

Index partium.

XIV

Schol. I. Objections, quae ex historia petuntur contra infallibilitatrm
summi pontificis............................................................ .
Schol. 2. Quomodo dignosci possint definitiones cathédrales
Schol. 3, De auctoritate congregationum romanarum
Schol· 4. De subiecto passivo auctoritatis ecclesiasticae .

SECTIO V.

DE OBIECTO MAGISTERII ECCLESIASTICI.
Pimp. XLV1I. Ecclesia est infallibilis in definienda doctrina revelata .
Schol. De divisione dogmatum..................................................................
Prop. XL VU L Ecclesia est infallibilis in statuendis conclusionibus theologicis
Prop. XL1X. Ecclesia est infallibilis in diiudicandis factis dogmaticis
Prop. L. Ecclesia est infallibilis in decretis disciplinaribus et in approba­
tione ordinum religiosorum................................................................
Prop. LI. Ecclesia est infallibilis in canonizatione sanctorum
Schol. De valore dogmatico propositionum et de censuris doctrinalibus

PARS TERTIA.
DE LOCIS THEOLOGICIS.
Praenotanda quaedam de locis theologicis in genere

.....

SECTIO I.

·

’

DE SACRA TRADITIONE.
I

ART. I.

· .’ 1

DE SACRA TRADITIONE IN GENERE.
Prop. Lll. Praeter S. Scripturam admittendus est alius fons theologicus:
traditio sacra.......................................... ;
.
y
.■···■/
Schol. 1. Quomodo res se habuerit in Vetere Testamento .
Schol. 2. Quot fontes designentur nomine traditionis

ART. IL

DE SS. PATRIBUS.
Prop. Llll. Unanimis consensus 88. Patrum in rebus fidei et morum est
certum argumentum theologicum................................................. * .
Schol. De condicionibus requisitis ad argumentandum ex SS. Patribus
Prop. LIX. SS. Patribus etiam ut doctoribus privatis magna auctoritas con­
venit in quaestionibus theologicis..........................
Schol. Praecepta de modo utendi auctoritate SS. Patrum .
ART. ΠΙ.

DE THEOLOGIS.
Prop. LV.

Unanimis theologorum consensus in rebus fidei et morum est
certum argumentum theologicum........

Index partium.

XV

Png.

.368
■ΊΓ.7
369
370

Pag.

Schol. I.
Schol. 2.
Schol. 3.

De S. 'Thoma
.................................................................................
Do consensu ecclesiae discentis ......
Do usu rationis humanae in theologia
....

421
42.3
424

SECTIO II.
DE SACRA SCRIPTURA.
ART. I.

372
378
379
383
385
388
392

396

DE EXSISTENTIA ET NOTIONE INSPIRATIONIS.

Prop. LAI. Secundum testimonia S. Scripturae exsistunt, libri, qui Spiritu
Sancto inspirante conscripti Deum auctorem habent .
.
.
.
Prop. LV11. Inspiratio S. Scripturae probatur ex traditione
Prop. LVII1. Inspiratio consistit in supernatural! influxu, quo Deus movet
intellectum et voluntatem hominis ad ea scribenda, quae Deus suo
nomine scribi et ecclesiae tradi vult, et in supernatural! adiutorio. quo
hominem iuvat ad res apte scribendas.....................................
Schol. Inspiratio est gratia gratis data..................................................
Prop. LIX. Ad rationem libri inspirati neque sola assistentia Dei avertentis
periculum erroris a scribente neque subsequeris quam vocant inspiratio
sufficit............................................................................................................
Schol. Non repugnat liber inspiratus, cuius res et sententiae omnes
iam apud alios scriptores inveniuntur...........................................

426
430

434
440

440
443

ART. 11.
DE EXTENSIONE INSPIRATIONIS.

Prop. LX. Inspiratio extenditur ad omnes omnino res et sententias, quae
ab auctore sacro scriptae sunt : Sed vi inspirationis non omnia eodem
modo vera sunt........................................................................................
Prop. LXI. Inspiratio omnium verborum materialium et constructionum
S. Scripturae admittenda non est
.....................................

443
450

ART. III.
397
401
402

DE CRITERIO INSPIRATIONIS.

Prop. LXII. Traditio catholica est unicum critérium sufficiens inspirationis
omnium sacrorum librorum...................................................................

Conclusio..............................................................................................
Appendix de evangeliis et eorum inter se relatione
.
.
.
.
.
Index alphabeticus...............................................
404
408
413
416

417
Pesch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

b

454
458
459
471

quorum definitiones in Praelectionibus allegantur.
Ancyranum a. 314.
Arausicanum I Orange 441.
- 1! 529.
Arelatense I 314.
Baltimorense III 1884.
Bracarense Braga 561.
(abillonense II <’halon-sur-Sa
»n<·
**
813.
Carisiacum Quierry 853.
Carthaginense II 390.
III 397.
XVI, plenarium 418 iidem canones
atque in Milevitano 11.
IV, vulgatum, ficticium = veteres
canones.
Chalcedonense. quartum oecumenicum 451.
Colonicmse 1860.
CoTistantiense. decimum sextum OVCIImenienm 1414 — 1418.
Constan tinopol i tanum I. secundum oecumenienm 381.
II, quintum oecumenicum 553.
HI, sextum oecumenicum 680 681.
IV, octavum oecumenicum 869.
Diospolitanum Lydda 415.
Eliberitanum Elvira 300.
Ephesinum. tertium oecumenicum 431.
Florentinum. decimum septimum oecu­
menicum 1438 1445.
Francofordiense 794.

■

(îuastâl lense 1106.
Hispidrnse IV Sevilla 619.
Laudicenum post medium saec. IV.
Lateranense 649.
IV. duodecimum oecumenicum 1215.
V. duodevigesinium oecumenicum 1512
Lugdunense II. decimum quartum occunienicum 1274.
Matisconen.se Maeon 53».
Milevitanum II 416.
Moguntinum 1549.
neocaesariense 314.
Nicaenum I. primum oecumenicum 325.
II. septimum oecumenicum 787.
Pictaviense 1280
Romanum sub Gregorio VU 1079.
Ticinense 1’apiense. Pavia) 850.
Toletanum I 4(K).
- II 447.
— XI 675.
Tridentinum. undevigesimuin oecnmenicnm 1545 1563.
Valentinum Valence 855.
Vaticanum, vigesimum oecumenicum 1*869
ad 1870.
Veronense 1164.
Viennense, decimum quintum oecumenicum 1311.

E conciliis oecumenicis omissa sunt quattuor: nonum Lateranense 1. 1123.
decimum (Lateranense 11, 1139, undecimum Lateranense III, 1179. decimum tertium
Lugdunense 1. 1245 , quia in iis de rebus dogmaticis non agitur. Milevitanum II
et Arausicanum II aequivalenter universalia sunt propter universalem receptionem.
Ceterum idem fere valet de nonnullis conciliis, quae communiter inter oecumenica
numerantur.

INDEX ALPIIABETICIS SI MMORUM
PONTIFICUM.
quorum decreta in Praelectionibus dogmaticis proponuntur.
Atilianus 1 772 795.
— VI 1522 1523.
Agatho 678—681.
Alexander III 1159 1181.
VII 1655—1667.
VIII 1689—1691.
Anastasius II -196 498.
Benedictus XI 1303 1304.
- XII 1334-1342.
XIII 1724—1730.
- XIV 1740- 1758.
Bonifatius I 418 422.
Callistus 217—222.
Clemens I. Romanus, circa 90 99.
V 1305—1314.
- VI 1342-1352.
VIII 1592-1605.
XI 1700-1721.
Coelestinus 1 422 432.
Cornelius 251—253.
Parnasus I 366 384.
Dionysius 259—268.
Eugenius 1λ; 1431—1447.
Felix III 526-530.
Gelasius 1 492 -496.
Gregorius I Magnus 590 604.
VII 1073 1085.
IX 1227-1241.
XI 1370 1378.
XIII 1572-1585.
XV 1621 1623.
XVI 1831 1846.
Hadrianus ride Adrianus.
Honorius I 625 638.
Horniisdas 514 -523.
Innocentius I 401—417.
III 1198-1216.
IV 1243-1254.
V 1276.

Innocentius VIII 1484 1492.
X 1644 1655.
XI 1676—1689.
Joannes II 533 535.
IV 640- 642.
XXII 1316—1334.
Iulius I 337—352.
III 1550-1555.
Leo I Magnus 440—461.
- IX 1049-1054.
X 1513-1521.
XIII 1878-1903.
Liberius 352—366
Murtinus V 1417 —1431.
Nicolaus I 858—867.
Paschalis II 1099 -1118.
Paulus IV 1555—1559.
V 1605—1621.
Pelagius I 556 561.
— II 579—590.
Petrus apostolus t circa 67.
Pius II 1458—1464.
- V 1566-1572.
VI 1775-1799.
VII 1800 1823.
IX 1846 1878.
X 1903 1914.
Siricius 384 -398.
Sixtus IV 1471 1484.
Stephanos I 254 257.
Urbanus II 108S 1099.
V 1362-1370.
— VIII 1623—1644.
Victor 1 189—198.
Vigilius 537—555.
Zacharias 741 752.
Zephyrinus 198 217.
Zosimus 417 418.

quorum dicta in Praelectionibus citantur
Akercius post 180.
Abu cara.Theodorus, circa finemsaec,\ III.
Aegidius Romanus 0. S. Aug. 1316.
Albertini, Georgius Franciscos. O. P.
Albertus Magnus 0. P. 1280.
Alcuinus 804.
Alexander Alexandrinus 328.
Halensh ( ·. S. F. 12-15.
VIgcrus < ». > B. 961.
Alphonsns Marin de Liguorio. S.. ecclesiae
doctor, fundator ordinis sanctissimi Red­
emptoris 1787.
Alvarez. Didacus, O. P. 1635.
Amalarius Metensis circa 857.
Ambrosius. S., ecclesiae doctor 397.
Amicus. Francisais, S. J. 1(551.
Amphilochius Iconiensis circa tinctu saec.
IV.
Anastasi usSinaitacirca medium saec. Vil I.
Andreas (’retensis. S., circa 720.
Anselmus. S., ecclesiae doctor. 0. S. B.

1109.
Antiochus, episc. save. V
Antoine, Gabriel, S. J. 1743.
Antoninus. S„ 0. P. 1459.
Aphniates ante medium saec. IV.
Apollonius 197.
Aquuviva. Claudius S. .1. 1615,
Arendt, (iuilelmus, S, J.
Aristides circa medium saec. II.
Annachnnus. RichardusRodulfi.circa 1360.
Interdum Petrus Lombardus vocatur
Armachanus. Item lansenitts Ypn-nsi>
hoc pseudonyino Armachiuti utitur.
Antauld, Antonius, iansenista 1691.
Arnobius 327.
Arriaga. S. .1. 1667.
Athanasius. S., ecclesiae doctor 373.
Athenagoras circa finem saec. II.
AtzbvrgiT, Leonh.

Augustinus, S„ ecclesiae doctor 43(1
Aureolus. Petrus. 0. S. F. 1322.
Bains. Michael. auctor baianismi 1589.
Balacus, poeta syrus, initio saec. V.
Ballerini, Antonius. S. J.
Bafics, Dominicus, 0. P. 16(M.
Bardenhewer, Otto.
Bamalms. apostolus, post medium saec. I.
Basi lins Magnus.
ecclesiae doctor 379.
Batiffol. Petrus.
Bauer, Adolfos. *
Baur, Ferdinandtis Christianus
.
*
Becanus. Murtinus. S. .1. 1624.
Beck, Antonius.
Beda Venerabilis 0. S. B.. ecclesiae doc­
tor 735.
Bellarminus, Robertas. S. .1. 1621.
Bel lord, episc.
Beren gari us 1088.
Bernal, Augustinus. S. J. 1642.
Bernardus, S., ecclesiae doctor. O. Cist.
1153.
Berning, W.. episc.
Berti. loannes Laurentius, <). S. Aug.1766,
Bessarion 0. S. Basii. 1472.
Biel, Gabriel, norninalista 1495.
Billot, Ludovicos, S. J.
Billuart. Carolus Renatus. Ο. P. 1757. _
BôethîUS, Anicii]> Manlius .Severinus 525.
Bolgeni. loannes Vinccntius, S. J.
Bonaventura. .S., ecclesiae doctor, < >. S. F.

Bonfrerius, lacobus. S. .1. 1642.
Bonnetty, Augustinus.
Bosco, loannes, O. S. F. 1684.
Bouquillon, Thomas.
Boussct, W.
*
Brewer, Ilenr.. 8. .1.
Brightman. F. E. *

1 Nominibus ucatholiconun additur asteriscus
.
*
Omittuntur hic ii scriptores,
qui in Praelectionibus simpliciter nominantur, nullis verbis allegatis. Eorum no­
minibus, qui saeculo XIX vel saeculo XX vixerunt vel vivunt, numerus non additur :
de ceteris numeri significant tempus mortis.

Index alpbiibcticiis scriptorum.
Hroiniard, loannes, (). I’. circa 1380.
Bruno Astensis, S., <). S. B. 1123.

Caesarius Arelatensis, S. 542.
('nictantis, Thomas, de Vio. (). P. 1534.
Caius initio saec. 111.
Canisius, Petrus, B„ S. J. 1597.
Canus, Melchior, Ο. I*. 1560.
Capreolus, loannes, (). P. 1444.
Caspari, Walter
.
*
Cassianus, loannes. ante medium saec. V.
Cassiodorius, Magnus Aurelius, circa 570.
Catharinus, Ambrosius, 0. P. 1543.
Chemnitius, Martinus
,
*
1586.
Chrysologus, Petrus.S., ecclesiae doctor! 50.
Chrysostomus. loannes, S., ecclesiae doctor
407,
Claudius, Apollinaris, circa finem saec. II.
Clemens Alexandrinus. Titus Flavius circa

Clifford, Guilelmus Joseph Hugo, episc.
Coninck, Aegidius, S. J. 1633.
Conradus de Saxonia 0. S. F. 1279.
Contenson, Vincentius, 0. P. 1674.
Cornelius a Lapide S. .1. 1637.
Comely, Rudolf us, S. J.
Cusanus, Nicolaus 1464.
Cyprianus, Thascius Caecilius, S., 258.
Cyrillus Alexandrinus. S., ecclesiae doctor

Hierosolymitanus, S.. ecclesiae doctor
386.
Damascenus, loannes. S., ecclesiae doctor
post 750.
D'Argentré du Plessis. Carolus 1740.
Delitzsch. Fridericus♦.
Denzinger. Henricus Joseph.
Deza. Didacus. Hispalensis, 0. P. 1523.
Diekamp. Franciscus.
Dionysius. Areopagita dictus, probabiliter
saec. V.
Magnus Alexandrinus. S.. 265.
Carthusianus 1471.
- Corinthius, S., saec. II.
Domer. Isaac Augustus
.
*
Dorsch, E.. S. J.
Drouin. Renatus. 0. P. 1742.
Dulowy, E.
Dummermuth. Antonius Maria. 0. P.
Durandus, Guilelmus, canonist
*
1296.
a S. Porciano. Guilelmus, 0. P. 1334.

Kadmems 1121.
Ebrard, Augustus *.
Ebrie. Franciscus, S. .1.
Eichhorn, loannes Godofridus ♦.
Elias Damascenus
*
saec. IX.
Ephraem Syrus. S.. circa finem saec. 11.
Epiphanius. S., 403.
Erasinus. Desideritis, 1536.
Ernst. loan.

XIX

Esparza Articula, Martinus. S. .1. 1689.
Esser, Gerardus,
Est i us, Guilelmus, 1613.
Eulogiiis Alexandrinus 608.
Euringer, Seb.
Eusebius Caesariensis Pamphili circa 340.
Euthymius Zigabenus 0. S. Basii, initio
saec. XII.
Faber, Philippus, 0. S. F. 1630.
Farvacques, Franciscus, 0. S. Aug. 1689.
Faure, loannes B., S. J. 1779.
Faustus Regiensis circa finem saec. V.
Felder, Hilar., 0. M. Cap.
Ferra riensis. Franciscus, O. P. 1528.
Firmilianus Caesariensis 269.
Flavius Josephus, iudaeus, saec. I p. Chr.
Franciscus Salesius, S., ecclesiae doctor
1622.
Franzelin. loannes B.. S. J.
Freisen. Joseph.
Finns, Victor, S. J.
Fulgentius Ruspensis. S., 533.
Funk. Franciscus Xav.
Funke. Bernardus.

A

Garrigou-Lagrange, Reg., O. P.
Gasparri, Petrus.
Gazzaniga. Petrus Maria. 0. 1'. 1799.
Genebrardus, Gilbertus. 0. S. B. 1597.
Gennadius Massiliensis saec. V.
Georgius Trapezuntius 1486.
Gerigk, H.
Germanus Constantinopolitanus. S., 733.
Gesenius, Guilelmus
.
*
Gieseler, loannes Carolus Ludovicusx.
Giefivvein, Alexander.
Gietmann, Gerardus. S. J.
Gilbertus Porretanus 1154.
Gillius. Christophorus, S. J. 1608.
Godoy. Petrus de. 0. P. 1677.
Gomarus, Franciscus
*
1641.
Gonet. loannes B., 0. P. 1681.
Gotti. Ludovicus, 0. P. 1742.
Gottler, Joseph.
Goudin, Antonius. O. P. 1695.
Gratianus saec. XII.
Graveson, Hyacinthus. Ο. P. 1733.
Gravois, Marcus Antonius. 0. S. F. post
1762.
Gregorius Ariminensis 1359.
Berga mensis 1146.
Nazianzenus, S., ecclesiae doctor 390.
Nyssenus, S., post 394.
Tliaumaturgus, S.. circa 270.
— Turonensis. S.. circa 594.
de Valentia, S. J. 1603.
Gretser, lacohus. S. J. 1625.
Gryse, E. de.
Glider, Eduardus *.
Guilelmus Altissiodorensis (AuxeiTe) 1232.
arisiensis Alvemus. Auvergne) 1249.

I’eseh. Praelectiones dogmaticae. 1. Ed 0/7.

A’ " ·

index alphalndicus scriptorum.

.J A

n
I

Gunther. Antonius.
Gutberlet, Constantinus.
Gutjahr. F. S.
Haneberg, Daniel. 0. S. B.
Harnack. Adolfos *.
Hase. Carolus Augustus *.
Hegesippus circa finem saec II.
Heinrich, loannes B.
Heitmûller, W.
*
Henao. Gabriel. S. J. 1764.
Henricus Gandavensis 1293.
— Ostiensis 1271. *
Herbigny, Mich. d\ S. J.
Herincx. Guilelmus. O. S. F. 1677.
Hennas saec. II.
Hennes, Georgius.
Hervaeus Natalis 0. P. 1323.
Hieremias ride leremias.
Hieronymus. S., ecclesiae doctor 421).
Hilarius Arelatensis. S,. 449.
Pictaviensis. S.. ecclesiae doctor
366.
Hilgenfeld. Adolfos *.
Hill. Hamlyn J.
*
Hinanarus Rhemensis 882.
Hippolytus, S.. circa med. saec. II.
Hirscher. loannes B.
Hofmann, Rudolfus Hugo
*.
Holtzmann. Henricus lulius ·.
Hoppe. Ludovicos Augustus.
Hosius Cordubensis 357.
Hugo Victorinas 0. S. Aug. 1141.
Hugon. E.. 0. P.
HQhn, Eugenius
.
*
Hummelauer. Franciscus de. S. J.
Hnther. loannes Eduardus

Jahn. loannes.
Jansen. Bernardos. S. J.
lansenius, Cornelius. Gandavensis 1576.
Cornelius. Yprensis. auctor iansenismi
1638.
Janssens. Laun. Π. S. B.
Ibas. episc. 457.
Jensen. P.
*
leremias II Constantinopolitanus * 1594.
Ignatius Loyola. S„ 1556).
— Martyr. S., initio saec. II.
loannes Antioch., episc. 441.
Belethus circa finem saec. XII.
Chrysostomus ride Chrysostomus.
Damâhcenüs ride Damascenus.
— *Darenfeis saec. VIII.
Parisiensis junior 0. P. 1306.
— Thessalonicensis post 680.
Irenaeus. S.. 202.
Isaac Antioch, circa 460.
Isidorus Hispalensis.. S.. ecclesiae doctor
636.
lulianus Pomerius saec. V.
Jülicher. A.·

lulius Africanus initio saec. III.
Jungmann. loseph. S. J.
lustininni. Benedictus, S. J. 1622
lustinus Martyr. S„ circa 167.
Kera. loseph. S. J.
Kirsch. .1. P.
Klee. Henricus.
Kleutgen. loseph, 8. J.
Knabenbauer, loseph. S. .1.
Kneller.
A., S. .1.
Knoodt. Petrus.
Koch. W.
Kostlin. lulius *.
Krieg. Cornelius.
Kuhn. loannes Ev.
Kurz. Ant.
Lactantius, Finnilianus, circa 330.
Lainez, la cobus. S. J. 1565.
I^amy, Thomas loseph.
I^anfrancus 0. S. B. 1089.
l^angen. loseph (post 1870 acatholicus .
lapide ride Cornelius.
Launov. loannes de. 1678.
Lea. H. C,
*
Ledesma, Mart.. Ο. P. 1574.
Petrus. 0. P. 1616.
liefebvre, A.
læhmkuhL Augustinus, S. J.
Leitner, Franciscus Xav.
I^emos, Thomas. Ο. P. 1629.
1/enormant, Franciscus.
Ix'ontius Bvzantinus circa 543.
Ικ-porius initio saec. V.
Lequien. Michael. 0. P. 1733.
Lessius, Leonardus. S. J. 1623.
Lewis. A.
*
Lietzmann. H. *
Lightfoot. J. B. r
Liguorius ride Alphonsus.
Lipsius, Richardus *.
Loisy, A. ab ecclesia defecit!
Loinbardus, Petrus 1164.
Lôning. Edgarus *.
Loots, Frid. *
Lucianus. gentilis, saec. Il post Chr.
Lucius. E. *
Lugo. loannes de. S. J. 1660.
Lupus. Christianus, 0. S. Aug. 1681.
Macarius Magnes post 410.
Mader I.
Maldonatus. loannes, S. J. 1583.
Mallet. F.
Maranos, Prudentius. 0. S. B. 1762.
Mariales. Xantes. 0. P. 1660.
Marius Mercator med. saec. V.
Marsilius Patavinus 1343,
Martène, Edmundus, O. S. B. 1739.
Martin. loannes Petrus. S. J.
Martinez. Nicolaus. S’. J. post 1678.

Index alphnhctiCus scriptorum.
Martinonus, loannes, S. .1. 1662.
Marnthas Maikerphat.. S„ initio saec. V.
Mast rius de Meldiila . Bartholomacim.
0. S. F. 1673.
Maurus, Silvester. S, .1. 1687.
Mausbach. los.
Maximus Confessor. S.. 662.
Taurinensis, S„ post 465.
Mayr, Antonius, S. J. 1749.
Mayronis, Francisons. O. S. F. 1327.
Medina, Bartholoinaeus, < ». I’. 1581.
Melanchthon, Philippus
*
1560.
Melito Sardicensis saec. II.
Methodius 312.
Meyer, Theodorus, S. J.
Michiels, Andreas.
Minucius Felix. Marcus, saec. II.
Mivart. St. George.
Mogilas, Petrus
*
1647.
Mohler. loannes Adamus.
Molina. Ludovicus, S. J. 16<H).
Morgott. Franciscus.
Morinus, loannes, oratorianus 1659.
Murray, Patricius.
Xatalis, Alexander, 0. P. 1724.
Nazarius. Joannes Paulus, 0. P. 1646.
Newman, loannes Henricus, oratorianus.
Nicephoros C'allisti saec. XIV.
Nicolaus a S. Albano circa finem saec. XI1.
Nikel. Io.
Nilles, Nicolaus. S. J.
Noldeke, Theodoras
.
*

Occamus, Guilelmus. 0. S. F. 1349.
Odo de Soliaco 1208.
Oecumenius fortasse saec. VII.
Olivi, loannes Petrus. 0. S. F. 1298.
Optatus Milevitanus saec. IV.
Origenes 254.
Orosius saec. V.
Ostiensis ride Henricus.
Ottiger, Ign., S. J.
Oviedo. Franciscus. S. J. 1651.

l’acianus. S., circa finem saec. I λ’.
Pallavicino, Sforza, S. J. 1607.
Palmieri. Dominicus, S. J.
Palude, Petrus de ' Paludanus . Ο. P. 1342.
Pantaenus. S., cir-a finem saec. III.
Papagni. Thomas. 0. P.
Papias. 8.. saec. 11.
Paschasius diaconus, S.. saec. V.
Radbertus, 8.. 0. S. B. circa 865.
PaSsaglia. Carolus.
Pererius. Benedictus. S. J. 1610.
Perriinezzi, loseph M.. O. S. F. 1740.
Perrone, loannes, S. J.
Pesch, Tilmannus, S. J.
Petavius. Dionysius, S. J. 1652.
Petrus de Alliaco 1420.
Cantor, cisterciensis 1197.

XXI

Petnis Damiani, S.. ecclesiae doctor circa
1072.
de. Osma Oxomensis) saec. XV.
Pictaviensis 1205.
deTarantasia InnocentiusV Ο.P. 1276.
Peyrcre, Isaac de la 1676.
Pfleiderer, Otto
.
*
Philippus de Harveng, abbas Ο. P. 1182.
*
Photius
891.
Piccirelli, los.. S. J.
Pighius. Albertus 1542.
Pignataro. Felix, S. .T.
Piscator, loannes
,'
*
saec. XVII.
Platel, lacobus. S. J. 1681.
Plinius iunior, gentilis, circa 114 post Chr.
Polycarpus, S. 156.
Polycrates Ephesinus initio saec. HI.
Poncius, loannes, O. S. F. 1660.
Potho Pnnnensis O. S. B. 1153.
Pourrat, P.
Prosper Aquitanus. S.. circa 463.
Puller, F. W.
*
Quadratus initio saec. II.
Quesnellus. Paschasius 1719.

Kabanus Maurus O. S. B. 856.
Ratramnus 0. S. B. saec. IX.
Rauschen, Gerhardus.
Raymundus. Lullus 1315.
Martini 0. P. saec. XIII.
Raynaudus, Theophilus. S. J. 1663.
Régnon, Theodorus de, S. J.
Reimarus. Herm. Samuel
*
1768.
Reinhold, Georgius.
Remigius Florentinus 0. P. 1581.
Renan, Emestus
.
*
Renz, Franc. S.
Reusch, Franciscus Henricus post 1870
acatholicus'.
Richardus Victorious O. S. Aug. 1173.
de Mediavilla O. S. F. 1307.
Richer, Edmundus 1631.
Ripalda Martinez, loannes de. S. J. 1648.
Rivière, J.
Robertas, Paululus, circa 1178.
Pullus (Pulleyn) 1146.
Rosmini Serhati, Antonins.
Rothenflue, Franc.
Rubeis, Bernardus Maria de, Ο. P. 1775.
Ruinart. Theodoricus. 0. S. B. 1709.
Ruiz de Montoya, Didacus. S. J. 1632.
Rupertus Tuitiensis Deutz) O. S. B. 1135.
Rusticus diaconus saec. VI.
Salmanticenses. i. e. Antonius a Matre
Dei 1641. Dominicus a S. Theresia 1654.
loannes ab Annuntiatione 1701. Anto­
nius a S. loanne B. 1699. Alphonsus
ab Angelis 1724, omnes carmelitae
discalceati. Theologia salnmnticensis
prodiit 1631 1712.

I

XXII

Index alphaheticus scriptorum.

Salmeron. Alphonsus, S. J. 158"».
Saltet, Ludov.
Sanchez. Thomas 1610.
Sanday, W,
*
Sanders. L. O. S. B.
Schanz. Paulus.
Schechen. Matthias loseph.
Schell. Herm.
Schenkel. Daniel
*.
Schmalzgraeber. Franc.. S. J. 1735.
Schmid. Franciscus.
Schmidt. Henricus
.
*
Schoeberlein. Lndovieus '.
Schwartz. E. *
Schwetz. loannes B.
Scotus, loannes Duns. O. S. F. 1308.
Serapion, episcopus Tmue<». saec. IV
Seripandus. Hieronymus. 0. S. Aug. 1563.
Serry, Hyacinthus. 0. P. 1738.
Socrates post 439.
Soden. H. v. *
Soiron. Thad.. 0. S. F.
Sonnacius 631.
Sophronius Hierosolymitanus.
638.
Sotus. Dominicus. 0. P. 1560.
Sozomenus. Hermias. Salaminius saec. V
Spitta. Frid.
Stapleton. Thomas 1598.
Stentrup. Ferdinandus, S. J.
Stock. Christianus
.
*
in fine saec. XVIII.
Strauss. David Fridericus
.
*
Stufler. Io.. S. J.
Styger. Paulus.
Suarez. Franciscus. S. J. 1617.
Suidas saec. X.
Sulpicius Severus circa 420.
Synesius 413.
Tanner. Adam. S. J. 1632»
Tarasins, episc. saec. V.
Tatianus prius orthodoxus, postea haere­
ticus' in fine saec. II.
Tertullianus. Quintus Septimius Florens
240 (post 206 haereticus .
Thalhofer. Fr. X.
Theodoretus Cyrensis 457.
Theodorus Mopsuestenns 428.
— Studita. S. 826.
Theodotus Ancyranus saec. V.

Theodulfus Aurelianensis 821.
Theophilus Antioch., S„ 182.
Theophylactus saec. XI.
Thomas Aquinas.S’., 0. P., ecclesiae doctor
1274.
Thomassinus. Lnd. 1695.
Tillmann. Fr.
Tiphanus. Clemens. S. .1. 1641.
Tischendorf. Constantinus ♦.
Tobbe, Guilelmus.
Toletus. Franciscus. S. J. 1596.
Tongiorgi, Salvator, S. J.
Tournely. Honor. 1729.
Touttée, Ant. 1718.
Turrianus Torres), Franciscus. S. J. 1584.

I’baldi. Ubaldus.
Udalricus, Cluniae. O. S. B. 1093.

Vacandard. E.
Valentia. Gregorius de. S. J. 1603.
Vaughan. Herbertus.
Vazquez. Gabriel. S. J. 1604.
Vega. Andreas. O. S. F. 1560.
Vincentius Bellovacensis Ο. P. 1264.
— Lirinensis medio saec. V.
Viva. Dominicus. S. J. 1710.
Volkmar, Gustavus ·.
Wieland. Fr.
Winer. Georgius Benedictus
.
*
Wirceburgenses. i.e. Henricus Kilber 1783.
Udalricus Muuier 1759. Ignatius Neu­
bauer 1795. Thomas Hoîzklau 1783,
omnes S. J.
Wiseman. Nicol.
*
XenaiasMabugensis

Hierapolis saecA 1.

Zahn. Theodorus ·.
Zeller. Ed.·
Zenner. Ioan. Bapt., S. .1.
Zezschwitz. Gerardus *.
Zigliara. Thomas. Ο. P.
Zill, Leonardus.
Zorell. Franc.. S. J.
Zumel. Franciscus. O. B. V. Mariae de
Mercede initio saec. XVI.

INDEX

IIAEKESIM.

quae in Praelectionibus refutantur.
Acephali nominantur Quidam monophysitae saec. V. quia a capite suo Petro
Mongo, «-piscopo alexandrin», defecerant.
Adoptiani saec. VIII docent Christum ho­
minem esse lilium Dei adoptivum. Elipandus Toletanus. Felix Urgelitanus.
Aotiani iidem atque heterusiani.
Agnoëtac adscribunt Christo ignorantiam,
e. g. diei iudicii. Hie error erat vul­
gatus inter monophysitas. maxime
acephalos. Themistius, diaconus alexandrinus saec. VI. a quo et themistiani
dicuntur.
Albigenses vocantur asseclae manichaeismi. qui saec. XII ex Bulgaria in Gal­
liam propagatus erat. Profitebantur
dualismum et docetismum. negabant
sacramenta, ecclesiam catholicam syn­
agogam satanae habebant. Vocantur
et cathari.
Alogi haeretici saec. Il et III. qui nega­
bant Christum esse Λόγον. Theodoti
coriarius et nummularius. Artemon.
Anabaptistae saec. XVI negant validum
esse baptismum infantium et ideo ad­
ultos rebaptizant. Stork. Karlstad, Münzer. In Moravia vocabantur Fratres
Moraviae. in Hollandia mennonitae.
Anglicani sunt membra ecclesiae in Anglia
maxime per Elisahetham reginam saec.
XVI constitutae Established Church .
Anomoei vocantur ariani severiores, qui
negant Verbum simile esse Patri. Simul
dicunt se perfecte comprehendere Deum.
Ab Eunomio 395), episcopo cyzicensi.
traxerunt nomen eunomianonun.
Anthropoinorphitae censent Deum habere
corpus sicut homines. Hic error spar­
sus erat inter quosdam rudes monachos
aegyptios saec. V;
Antitrinitarii vocantur ariani. macedoniani. alii, qui negant SS. Trinitatem.
Aphthartodocetae, monophysitae saec.Vl,
discipuli luliani Halicarnassensis, ne­
gantes corpus Christi fuisse corruptibile.
Apollinaristae, ab Apollinari» Laodicensi
390'. docent Christum non habere ani­

mam humanam, sed Joco animae esse
Verbum.
Aquarii seu hydroparastatae haeretici
saec. II, qui vinum malam creaturam
habebant et ab eius usu in eucharistiae
celebratione abstinebant. Quia etiam
abstinebant a matrimonio, vocabantur
encratitae. i. e. abstinentes. Tatianus.
Ariani, ab Ario (336) dicti, negant divi­
nitatem Verbi, quod volunt esse crea­
turam et aliquando non fuisse.
Armachani iidem atque iansenistae.
Armiuiani discipuli Arminii saec. XVI.
qui docebat reprobationem positivam
post praevisum peccatum originale.
Unde infralapsarii dicuntur.

liaiani asseclae Michaelis Baii saec. XVI.
qui docebat gratiam debitam esse na­
turae integrae, et alia, quae ex hoc
errore fluunt.
Beghardi, devotuli saec. XIII et Χίλ'.
qui falsam spiritual itatem statuerunt.
Berengarii Turonensis 1088 haeresis ver­
satur circa transsubstantiationem et realem praesentiam Christi in eucharistia.
Calixtini sectarii bohemiei. husitae, qui
dicebant usum calicis necessarium esse
in communione laicorum.
Calvinistae asseclae Calvini 1564 . qui
praeter alios errores. quos cum Luthero
communes habet, maxime docet absolu­
tam praedestinationem et reprobationem
ante omnia praevisa merita et demerita.
Cataphrygae iidem atque montanistae in
Phrygia.
Cathari. i. e. puri, vocantur tum quidam
encratitae. tum montanistae. tum nova­
tioni, qui nolebant ullam communionem
habere cum iis, qui gravia peccata
commiserant.
Posterioribus saeculis
albigenses quoque cathari dicebantur.
Chiliastae vocantur omnes illi, qui profi­
tentur regnum gloriosum Christi mille
annorum in hac terra ante universalem
resurrectionem. Solus crassior chilias-

XXIV

Index hneresum.

inns Cerinthi et aliorum iudaizantiuni
est haeresis.
Copti saepe vocantur monophysicae aegyptiaci.
Corrupticolae. monophysitae adversarii
aphthartodoce tarum.

Dacetae phantasi&stae sunt illi gnostici
saec.ll et III. qui dicunt Christum non
habere corpus vennn sed apparens sea
phantasticum. Basi tides circa 130. alii.
Donatistae appellati a Donato episcopo
carthaginensi. saec. IV et V schisma­
tici. qui ad valorem sacramentorum
postulabant rectam fidem et probitatem
ministrorum.
Ebionitae sunt quidam iudaizantes primo­
rum saeculorum, qui fesum Messiam
quidem agnoscebant, sed putum homi­
nem esse volebant.
Enrratitae iidem atque aquarii.
Enchitae iidem ac massilienses.
Eunomiani iidem atque auomoei.
Eusi biani. asseclae Eusebii Nicomediensis
saec. IV. iidem atque scniiariani.
Entychiani iidem atque monophysitae.
Evangelici vocantur luthorani et calvi·
niani uniti in Borussia.

Fnitirelli vocantur falsi spirituales saec.
XI11 et XIV. qui gloriabantur de ab­
soluta paupertate et homines possidentes
contemnebant et condemnabant.
Gaianiani quidam monophysitae vocantur.
Gnostici vocantur omnes illi veteres hae­
retici. qui praeter communem christialunn traditionem gloriabantur se haltere
altiorem et occultam scientiam (γνώσιν).
Ita post Simonem Magum et Cerinthum
Basilides. Valentinus. Marcion. alii.
♦ ίο in aristae. ralvinistae hollandici. asse­
clae Francisci Comatis. iidem ac siiprafapsarii.
5 lermesiani sunt asseclae Georgii Hermes
1831 . qui nolebant se subirere sen­
tentiae pontificiae, qua doctrina serniratioualLstica magistri sui defuncti dam­
nata erat.
Heterusiani iidem atque anomoei. maxime
discipuli Aetii 366 . unde et aëtiaui
dicuntur.
HomoeiLsiani iidem atque semiariani.
Husitae asseclae loannis Hus 1415 w qui
erroribus suis maxime totum regimen
ecclesiasticum perverteba t.
Hydro parastatae iidem atque aquarii.

lacobitae vocantur monophysitae syriaci.
lansenistae sunt sectatores doctrinae lan-

senii \ prensis ab ecclesia damnatae.
Interdum vocantur armachani.
Iconoclastae sunt illi graeei, qui saec. \ 111
sub Leone Isaurico et sequentibus im­
peratoribus cultum sacrarum imaginum
impugnabant. Ob eandem rationem
multi ralvinistae ita nominantur.
Impanatores interdum vocantur lutheraui
et alii, quia «locent Christum in eucha­
ristia esse in pane.
Incorrupticolne iidem atque aphthartodocetae.
Infralapsarii iidem atque arminiani.
Isochristi vocantur ii origenistac saec. VI.
qui docebant ab initio Christum et
omnes creaturas rationales aquales
fuisse et aliquando iterum aequales
futuros esse.
♦
Iudaizantes vocantur illi conversi ex iudaismo saec. 1. qui volebant etiam vliristianis servandam esse legem mosaicam.
Reliquiae huius erroris etiam sequentiblis saeculis iterum et iterum apparent.
Irntlieiani asseclae Lutheri 154G . qui
negat auctoritatem sumini pontificis, sta­
tuit fidem fiducialem unicam condicio­
nem salutis, pluriinasacrameiita abrogat,
multos alios errores docet.

Macedoniani iidem ac pneumatoniachi.
Manichaei, a Mani, persa quodam 276.
duo statuunt principia mundi: bonum
principium omninm bonorum, malum
prinripuin omnium malorum. Negant
lilærtaUmi humanam et omnia volunt
fato regi. Admittunt metempsychosini
sen transmigrationem animarum.
Marcionitae vorantur quidam gnostici a
duce suo Marcione saec. II.
Massilienses, vorati ab urbe Massilia,
iidem atque semipelagiani distinguendi
a veter·· secti massiliensium vel inessalicnsium saec. IV. qui dicebant oratio­
nem esse unicum medium salutis, unde
et euchitae vocabantur .
Materialistae vorantur ii. qui negant om­
nia entia spiritualia et solam materiam
cum suis viribus admittunt.
Melchisedechiani ii ex alogis, qui dice­
bant Christum esse inferiorem Melchisedechio. Etiam theodotiani vocantur a
'fheodoto nummulario.
Millenarii iidem atque chiliastae.
Modernistae dicuntur, qui sequuntur sy­
stema. quod Pius X .omnium hacreseon
collectum’ aftirrnat. cuius fundamentum
est agnosticismus religiosus.
Monarchiani, haeretici saec. III. qui sta­
tuunt in Deo unitatem personarum, ut
Praxeas. Noëtus. Sabellius et alio modo
Paulus Samosatemis.

Index bneiThiiiii.
Monophysitae docent in Christo post unio­
nem unam tantum ossi’ naturam ex di·
sinuet humana conflatam. Auctor Imius
haeresis est Eut .vehes, arrhimunddta
i. e. abbas coiiBtuntinopolitanus saec. V.
Unde <»t entychiani vocantur.
Monotheletae sunt, qui docent unam tan­
tum in Vhristo nsôe voluntatem. Sergius
Constantinopolitauus 638,
Montanistae, a Montano Phrygio saec. II.
docebant novam et perfectiorem reve­
lationem per novum adventum Spiritus
Sancti in Montano. Priscilla, Maximilia
fartam. Erant rigoristae, negabant po­
testatem remittendi peccata gravia post
baptismum commissa, reiciebant secun­
das nuptias. Vocantur et cataplirygae.
Tertullianus.

Xazaraei iudaizantes I et II sacculi, qui
asserebant necessitatem legis mosaicae
pro christianis etlesum Christum purum
hominem habebant.
Nestoriani. discipuli Nestorii Uonstantinopulitani saec. V, docent in Christo duas
esse personas, divinam et humanam,
moraliter tantum unitas; itaque Manam
non esse Θεοτόκον sed χριστοτόκον.
Xovatiani. discipuli Novatiani, presbyteri
romani, et Novati, presbyteri earth aginensis, saec. II l. erant rigoristae. qui
christianis graviter peccantibus veniam
concedendam esse negabant.
Origeniigtae dicuntur illi maxime monachi
saec. V et VI, qui sequentes opinionem
Origenis docent ab initio omnes ratio­
nales creaturas fuisse puros spiritus et
post universalem restitutionem (άποκατάστασιν πάντων) omnium. etiam
daemonum, iterum futuros esse puros
spiritus.

Pepuziani iidem ac montanistae. (piorum
prophetissa quaedam habitabat in iirhe
Pepnza in Phrygia.
Petrobnisiani. sectatores Petri de Bruys
saec. XII, (pii negabant infantes esse
baptizando.-, et alios errores spargebant.
Phantasiastue iidem ac docetae.
Photiaui, sectatores schismatis Photii
saec. IX . (pii negant praecipue pri­
matum romani pontificis et processio­
nem Spiritus Sancti a Filio.
Photiniaui, asseclae Photini saec. IV. iidem
ac patripassiani.
Phthartolatrae iidem atque cornipticolae.
Pnenmatoinachi vel macedoniani. sectato­
res Macedonii Constantinopolitani 3<>2 .
negant divinitatem Spiritus Sancti.
Porphyriam saec. IV interdum vocabantur
ariani,
Presbyterian i. secta calvinistarum. ma­
xime in Scotia, (pii dicunt munera ec­
clesiastica non per episcopos sed per
solos presbyteros esse administranda.
Priscillianistae, sectatores Priscilliani
saec. IV. (pii errores sabellianorum.
gnosticornm. manichaeorum secuti esse
dicuntur (non confundendi cum priscillianis. quo nomine interdum vocantur
montanistae. quia sequebantur Priscillam prophetissam'.
Protestantes vocati sunt luthei ani. (piando
1529 protestabantur contra decreta im­
peratoris et diaetae imperialis Spirae
habitae. Hoc nomine nunc etiam calvinistae. zwingliani etc. appellantur.
Protoctistae vocantur quidam origenistae.
quia docent Christi et omnium hominum
animas creatas esse, priusquam iunctae
sint corpori, et multo ante exstitisse.
Christum vero esse praestantiorem re­
liquis creaturis.
Puritani iidem ac presbyteriani.

Patripassiani, sectatores Sabellii saec. III.
Q.uakori Quakers, i. e. tremuli . asseclae
qui docebant Patrem et Filium esse
Georgii Fox (saec. XVII) anglicani. do­
eandem personam, et Patrem passum
cent chiistianam religionem consistere
in sola vitae honestate, nullo modo in
esse. Vocantur et sahel liant.
Paulianistae. discipuli Pauli Samosateni
ritibus externis. Praecipuum medium
saec. III, volunt Christum esse purum
sanctificationis esse profundam medita­
hominem, in quo sapientia divina modo
tionem. in qua putant se visitari a
Spiritu Sancto et incipiunt gemitus edere
speciali apparuerit, sapientiam vero in
Deo seu Verbum Dei internum non esse
et tremere, unde nomen acceperunt.
personam distinctam sed όμοούσιον τψ
Quesnelliani, asseclae Paschasii Quesnelli
1719), qui systema lansenii suo modo
θεώ, i. e. eundem ac Patrem. Non
excoluerat.
baptizabant in nomine Patris et Filii
Quietistae sectatores falsi mysticism i,
et Spiritus Sancti.
maxime exculti a Michaele Molinos
Pauliciani vocantur quidam haeretici dua(1689), secundum quem summa perfectio
iismo faventes saec.VII, VIII. IX in Syria. spiritualis consistit in absoluta passivi­
Pclagiani, sectatores Pelagii saec. V. ne­
tate, in qua homo abdicato usu facul
gant peccatum originale et gratiam
supematuralem. Coelestius, lulianus
tatum suarum simpliciter a Deo se duci
sinit.
Eclanensis.

XXVI

Index haeresum.

Rationalistae vocantur illi, qui reiecta
supernatural! revelatione humanam ra­
tionem supremam nonnam vitae moralis
et religiosae statuunt.
Reformati interdum dicuntur omnes pro­
testantes, saepius vero calvinistae.
Sabelliani. asseclae Sahellii, iidem ac
patripassiani.
Samnncntarii a lutheranis vocabantur illi,
qui negabant realem praesentiam Christi
in eucharistia.
Snmosateni, discipuli Pauli tie Samosata,
iidem ac monarchiani.
Semiariani vocantur illi, qui docent Filium
esse consimilem (ύιιοιούσιον) Patri, non
consubstantialem (όιιοούσιον). Eusebius
Caesariensis et Nicomed. saec. IV.
Semipelagian i vocantur illi, qui volunt
initium fidei et bonae vitae esse a nobis,
dein gratiam sequi. Ita massilienses.
quamquam animo non haeretico.
Semiratiunalistae vocantur illi, qui ad­
mittunt quidem revelationem supernatnralem. sed putant eam ita humana
ratione penetrari posse. nt paulatim
omnia eius mysteria naturali cognitioni
et probationi pervia fiant.
Sevcriani monophysitae quidam vocantur.
Socmiani. sectatores I^aelii et Fausti Socmornm exeunto saec. XVI. totum opus
Christi reducunt ad doctrinam et exem­
plum. satisfactionem vero Christi negant.
Snliordinatiani vocantur omnes illi, qui
docent Filium et Spiritum Sanctum esse
Patre inferimvs.
Supralapsarii calvinistae hollandici, qui
duce Goinaro docent Deum partem ho­

minum ante praevisum peccatum origi­
nale reprobasse ad infernum.
Taboritae iidem atque husitae.
Tliemistiani iidem atque agnoëtae.
Theodotiani, asseclae Theodori coriarii,
iidem ac monarchiani.
Theopaschitae iidem ac patripassiani.

Vbiquistae vorantur quidam lutherani.
qui volunt Christum secundum corpus
quoque esse ubique, ergo etiam in eucha­
ristia.
Unitarii. sectarii nostrae aetatis, qui ne­
gant trinitatem.

Valentiniani, discipuli Valentini gnostici.
qui saec. II excogitaverat absurdissi­
mum systema de origine mundi.

Waldenses. discipuli Petri Waldo saec.
Xll.reiriunthierarchiam ecclesiasticam,
leges, caerimonias, damnant possessiones
et dignitates clericorum, varios errores
veteres renovant.
Wiclifitae. asseclae loannis de Wiclif
1384. inipugnatores summi pontificis,
religiosorum, sacramentorum, aliarum
institutionum vel doctrinarum catholi­
carum.
9

Zwingliani. asseclae Udalrici Zwingli
1531 . maxime in Helvetia, praetor
communes errores novatorum saec. XVI
negant realem praesentiam Christi in
eucharistia et vehementer damnant
cultum sanctorum eorumque imagi­
num.

PROLEGOMENA DE THEOLOGIA
EIUSQUE HISTORIA.
CAPUT I.
DE THEOLOGIAE NOTIONE ET DIVISIONE.

DE SUBIECTO THEOLOGIAE.
<*■

1. Cum omnis scientia determinetur subiecto et obiecto formali seu
materia subiecta et specifica ratione eam attingendi, ad aperiendam
aliquam theologiae notitiam de subiecto eius et de obiecto formali pauca
dicenda sunt.
2. Subiectum scientiae intellegitur id, de quo in illa scientia principa­
liter agitur, et ratione cuius omnia alia ad eam referuntur (S’. Thomas 1.
q. 1, a. 7). Plerumque ipso nomine alicuius scientiae indicatur, quid
sit subiectum eius. Ita in astronomia agitur de astris, in geographia
de tellure, in zoologia de animalibus. Theologia autem vi nominis
significat -de divinitate rationem sive sermonem” (S’. August., De civ.
Dei 8, 1: 3/41, 225), ut hinc iam concludere liceat theologiae subiectum
non esse aliud nisi Drum.
Revera cuilibet opera theologorum inspicienti mox manifestum erit
omnia ibi tractari, „vel quia sunt ipse Deus, vel quia habent ordinem
ad Deum ut ad principium et finem. Unde sequitur, quod Deus vere
sit subiectum huius scientiae" (S. Thom. 1. c.). De variis significationibus
verborum , theologiae “ et ,theologorum " agit
Stiglmagr, Théologie
und Glaube 1919, 296 sqq.

3. Ergo subiectum theologiae non est Christus, ut quidam voluerunt.
Valet enim de hac re, quod apostolus ait: „Omnia enim vestra sunt,
vos autem Christi, Christus autem Dei" (1 Cor. 3, 22 sq.). Non Deus
ad Christum refertur, sed Christus ad Deum. Docet quidem S. Bonarentura Christum esse „subiectum intégrale" theologiae, quia in se con­
tineat divina et humana, de quibus agit theologia (In 1 Sent, prooem. q. 1),
sed haec est ratio considerandi subiectum theologiae diversa a communi
modo, quo loqui solemus de subiecto scientiae. Simile esset, si homo
Pesch, Praelectiones dogmaticae. 1. Ed. 6/7.

1

i «t

I

I

k
J.

2

Proleg. Cap. I. De theologiae notione et tli visione. § 1. De subiecto theologiae.

diceretur subiectum philosophiae, quia continet spiritualia et corporalia,
de quibus agit philosophia.
4. Xeqia subiectuin theologiae est ccelesiu seu regnum Dei, secundum
placitum quorundam recentiorum (ef. Kleutgen, Theol. der Vorzeit I,
n. 152 sqq. et V, n. 297 sqq.). Nam theologia non principaliter agit de
ecclesia neque omnia ideo tractat, quia ad ecclesiam referuntur, ut patet
ex tractatibus de Deo uno secundum naturam et de Deo trino secun­
dum personas. Neque enim in his tractatibus Deus consideratur, ut
est auctor ecclesiae, sed consideratur, ut in se ipso est. De ecclesia
potius agit theologia propter eius relationem ad Deum.

5. Deus autem est subtectum theologiae, ut est Deus, non ut est creator,
redemptor vel similia: nam hae omnes notiones de Deo praedicantur,
neque vero sunt subiectum. ad quod omnia in theologia referuntur.
Deus autem est subiectum attributionis, quatenus omnia, quae in theo­
logia tractantur, aliquo modo ei attribuuntur. (Vide diversas hac de
re opiniones apud Tanner. Theol. scholast. I, disp. 1, q. 3, dub. 1.)

§ 2DE OBIECTO FORMALI THEOLOGIAE.

6. Obiectum scientiae est id omne, quod in illa scientia attingitur.
Potest autem in omni obiecto distingui id. quod cognoscitur, et ratio,
sub qua res est cognoscibilis. Et obiecta quidem omnia, ut ad aliquam
scientiam pertineant, necesse est habere communem quandam rationem
cognoscibilitatis huic scientiae propriam. Ita e. g. omnia obiecta philo­
sophiae hoc habent commune, quod sunt demonstrabilia ex principiis
naturalibus. Haec communis ratio, sub qua obiectum est cognoscibile
in tali scientia, vocatur obiectum formale huius scientiae. Quaecumque
autem propter nexum cum obiecto formali in aliqua scientia attinguntur,
pertinent ad obiectum materiale huius scientiae .*
7. lam vero obiectum formale theologiae est verum demonstrabile ex re­
velatione divina publica, obiectum autem materiale est, quidquid ex hac
revelatione cognosci potest. Hinc apparet differentia inter theologiam
naturalem et theologiam supernaturalem, quae habent idem subiectum :
Deum. Theologia enim naturalis de Deo agit, in quantum Deus ex
mundo aspectabili et ordine naturali cognoscitur. Theologia autem
supernaturalis ab ipso Deo loquente discit, quae de Deo tradit. Illa
nititur revelatione Dei naturali et improprie dicta, haec revelatione
Dei supernatural! et proprie dicta. Ita «diversa ratio cognoscibilis
1 Quamvis ipsum quoque subiectum scientiae pertineat ad obiecta materialia,
solent interdum subiectum vocare obiectum formale quod; rationem vero cognoscibili­
tatis vocant obiectum formale quo. Alii rursum alia ratione dicendi utuntur: sed
iuterim sufficit communiorem loquendi modum indicasse, quia suis locis varii termini
accuratius explicandi erunt.

De obiecto formali theologiae*.

§ 3. Theologia sitne scientia.

diversitatem scientiarum inducit. . . . Unde nihil prohibet de iisdem
rebus, do quibus philosophicae disciplinae tractant, secundum quod sunt
cognoscibilia lumine naturalis rationis, et aliam scientiam tractare, se­
cundum quod cognoscuntur lumine divinae revelationis. Unde theologia,
quae ad sacram doctrinam pertinet, differt secundum genus ab illa
theologia, quae pars philosophiae ponitur” (.S'. Thom. 1, q. 1. a. 1 ad 2).
Ceterum inter has duas theologias etiam materiale discrimen intercedit,
quia theologia supernatural)» multa demonstrat, quae theologia naturalis
prorsus ignorat.
Ergo theologia non minus quam omnis alia disciplina ut ex suo
subiecto aliqualiter cognoscitur, ita ex suo obiecto formali perfecte et
omnimode definitur et circumscribitur. Nam ex relatione ad subiectum
efficitur, ut aliqua res in ordine ontologico pertineat ad talem dis­
ciplinam: ex relatione vero ad obiectum formale efficitur, ut res in
ordine logico possit cognosci in tali disciplina. Theologia igitur est
scientia eorum, quae de Deo ex revelatione sunt demonstrabilia.

§ 3THEOLOGIA SITNE SCIENTIA.
8. Cum viderimus theologiae esse tractare ea, quae a Deo de Deo
didicimus, quaeritur, utrum theologia ex modo, quo circa obiecta sua
versatur, nomen scientiae mercatur necne. Multum quidem de hac re
disceptatum est, sed res in se est tam manifesta, ut non possit esse
nisi lis de verbo.
Nomen scientiae adhibetur tum de habitu subiectivo tum de doctrina
obiectiva. Quid igitur de habitu subiectivo? Si quis supponit habitum
non esse scientiam, nisi versetur circa principia sibi intrinsecus evi­
dentia, necessario ei concludendum est theologiam non esse scientiam,
cum nullius rei, prout per ipsam revelationem traditur, internam
rationem apprehendamus. Contra, si quis statuit omnem eum habitum
esse scientiam, qui ex notis certisque principiis ignota demonstret, hic
sane theologiam vocare debet scientiam ; nam is est habitus theologiae,
„quo fides saluberrima, quae ad veram beatitudinem ducit, gignitur,
nutritur, defenditur, roboratur". Ita *S ’. Augustinus (De trin. 14, 1, 3;
J/ 42, 1037), qui ob hanc rationem theologiam vocat scientiam. Et
merito: nam theologia primum demonstrat aliquid vere contineri in
fontibus revelationis, dein ea, quae in his fontibus contenta demon­
stravit, explicat, confirmat, ulteriores conclusiones deducit, obiectiones
adversariorum refutat. Sed haec omnia sunt scientiae propria. Ergo
theologia est scientia.
Scientia, quae principia, unde procedit, supponit probata in alia
scientia, vocari solet scientia subalternata, i. e. subordinata : scientia
vero illa, ex qua dependet, vocatur scientia subalternans. Scientiae
theologicae principia nituntur auctoritate, i. e. scientia et veracitate

S'

r

Proleg. Cap. I. De theologiae notione et divisione.

Dei. Unde respectu theologiae scientia Dei, seu scientia quam Deus
de se habet, est subalternans. Cum hac scientia homo iungitur per fidem
revelatione nixam. Quia autem tides non est scientia, negat ti-otiis theo­
logiam esse scientiam stricte sumptam (In I Sent. prol. n. 26 sqq.). Rectius
vero cum X. Thoma (Quaest.disp.de verit. q. 14, a. 9 ad 3) distinguitur:
Non est scientia principiorum, quae supponuntur, cone. : non est scientia
conclusionum, quae ex principiis colliguntur, nego.

f

9. Unde licet habitus theologiae ab aliis scientiis differat, id tamen
quod in iis est ratio specifica scientiae, et ipse exhibet, sci. certitudinem
ex discursu acquisitam. Immo certitudo theologiae multo infallibilior
est quam omnis alia scientifica certitudo, quia firmioribus principiis
nititur. .IVaestantia enim habitus', inquit Gregorius de Valentia, .non
solum nec potissimum ex evidentia [i. e. ex interna cognoscibilitate |
aestimari debet, sed praecipue ex certitudine. Ideo enim vel maxime
evidentia pertinet ad dignitatem habitus, quia est coniuncta cum certi­
tudine. Nam secundum certitudinem convenit cognitioni, ut non possit
esse falsa, quae est maxima cognitionis perfectio, utpote cuius tam­
quam scopus est veritas', (In Sum. I. disp. 1, q. 1, punct. 4 ad ult.).
10. Et haec quidem demonstrant theologiam esse scientiam, in quantum
sermo est de habitu subiectivo, quo theologia obiectum suum attingit.
Multo etiam minor est difficultas, si quaeritur de .sy/x/camri- theologiae
ohitcfiiO. Nam theologia non exhibet sola disiecta membra variarum
propositionum et conclusionum, quae nullo vinculo inter se conectuntur,
sed singula quaeque ad unum commune subiectum referuntur et ita
unum corpus doctrinae efficiunt: de gestis enim Abraham, Isaac, lacob
et similibus in hac doctrina non agitur, ut sunt res singulares in se
exsistentes, sed ut ad Deum referuntur ut principium vel finem (S'. Thom.
1. q. 1. a. 2 ad 2).
11. Ergo theologia est una scientia, quia unum est subiectum et pro­
inde unum systema scientilicum. Unum etiam est eius obiectum for­
male: ergo etiam unus habitus theologiae, quia habitus non diversificantur nisi per diversa obiecta formalia.
Theologia interdum definitur edentia fidei, ubi fides aut obiective
sumitur, in quantum est complexus veritatum revelatarum, aut subiective ad significandum principium, unde procedit theologia, eodem
modo, quo philosophia dicitur scientia rationis.

HABITUS THEOLOGIAE SITNE SUPERNATURALIS.

12. Non potest esse quaestio, num Deus hominibus specialem habitum
scientiae theologicae immediate infundat, cum experientia constet theo­
logicam scientiam studio esse acquirendam. Neque in dubium vocatur.

§ I. Habitus theologiae aitne Hupematuralie.

**

.9

quin theologia mediis quoque utatur obiective et subjective naturalibus;
nam ipsa nostra ratio, qua argumentamur in theologia, est naturalis,
et multae praemissae, (piae in demonstrationibus theologicis ponuntur,
sunt veritates naturaliter notae. Itaque S'. Thomas theologiam merito
opponit dem» sapientiae infusae, quia .per studium habetur, licet eius
principia ex revelatione habeantur" (1, q. 1, a. 6 ad 3). Neque quis­
quam dixerit nobis, dum theologiae studeamus, specialem habitum in­
fundi, (pii in aliis hominibus non inveniatur.
Quaeritur igitur, num his non obstantibus habitus theologiae di­
cendus sit supernaturalis. Ad quam quaestionem respondetur affir­
mative. Nam supernaturale est, quod ordinem et facultatem naturae
excedit. In theologia ’ autem non utimur ratione simpliciter naturali,
sed ratione fide illustrata: neque consideramus obiectum ut naturalibus
viribus apprehensum, sed ut supernatural! ter revelatum. Ergo in
habitu theologiae invenitur aliquid, quod naturae ordinem et facul­
tatem excedit et proinde supernaturale est, „ut sic sacra doctrina
sit velut quaedam impressio divinae scientiae" (S. Thom. 1 . q. 1.
a. 3 ad 2).
Sed tota haec supernator alitas theologiae ex eius cum fide conexione
sufficienter explicatur et intellegitur. Nam cum theologiae sit. fidei
dogmata ex fontibus haurire, explicare, suadere, defendere, conclusiones
ex iis deducere, intimus inter theologiam et fidem nexus exsistit. Quare
lumen fidei, quo intellectus instructus est ad veritates revelatas debito
modo apprehendendas et assensu amplectendas, necessario influit in
harum veritatum scientificam indagationem et explicationem.
13. Hinc theologus, qui lapsus in haeresim amittit fidem, retinet per
se quidem notiones, quas acquisivit studio theologiae. Attamen tota
natura scientiae mutatur: nam cum haeretici removerint fundamentum
divinum, quo theologia nititur, eius loco supponunt fundamentum hu­
manum. quo fit, ut, quod in iis similitudinem refert scientiae theo­
logicae, revera reducatur ad habitum opinativum : et ideo eorum theo­
logia non est veri nominis scientia nisi forte mere historica. Porro
deficiente fidei lumine tanta in talibus hominibus obscuratio intellectus
circa res divinas sequi solet, ut ad videndas simplicissimas conclusiones
theologicas quasi inepti et caeci videantur et in immanissimam opi­
nandi licentiam divagentur (cf. Suarez, De fide disp. 3, sect. 11. n. 9:
Coninck; De act. supernat. disp. 4, dub. 6).

14. Itaque dicere licet habitum theologiae esse in se quidem naturalein,
radicaliter autrui supernaturalem. Unde mirum non est posse theo­
logos interdum in diversas sententias abire: nam licet iisdem prin­
cipiis supematuralibus insistant, quia tamen scientiam infusam con­
clusionum non habent, sed mediis naturalibus eas acquirunt, in usu
horum mediorum possunt errare et ad falsas conclusiones pervenire.

β

Proleg. Cap. I. De tlieol. notione et divis. § 5. De distinct, tlieol. a fide divina.

DE DISTINCTIONE THEOLOGIAE A FIDE DIVINA.

15. Quamvis theologia intime nexa sit cum tide divina, nihilominus
ab ea distinguenda est.
Nam differunt: 1. materia, quae in tide non est nisi veritas formaliter revelata; theologia vero etiam ea omnia complectitur, quae ex
veritatibus revelatis inferuntur et virtualiter tantum revelata sunt.
Differunt: 2. forma, quia tides obiectum suum amplectitur propter
auctoritatem Dei revelantis, theologia vero propter demonstrationem
scientificam. In tide revelata creduntur, in theologia conclusiones intel­
leguntur. Revelatio est ratio sub qua fidei, ut est movens ad assensum
firmissimum, ratio sub qua theologiae, ut est concilians intellegentiam
conclusionum theologicarum. Fidei enim actus importat solum assen­
sum. cum theologia habeat perceptionem veritatis. Fides praecedit
theologiam, quatenus haec supponit verbum Dei tide notum. Hinc
celeberrimum illud: ,Credo, ut intellegam."
Differunt: 3. certitudine, quae est in tide summa, quae esse pot­
est. tum quoad infallibilitatem tum quoad assensum. Certitudo autem
theologiae est inferioris ordinis, quia divinis admiscet humana neque
sola veritate divina nititur, sed etiam veritate creata et lumine
rationis.
Hinc de discrimine inter fidem et theologiam & Augustinus (De
trin. 14, 1, 3: .1/42,1037): .Qua scientia [theologiae]", inquit „non
pollent fideles plurimi, quamvis polleant ipsa fide plurimum. Aliud
enim est scire tantummodo, quid homo credere debeat propter ad­
ipiscendam vitam beatam, quae nonnisi aeterna est : aliud autem scire,
quemadmodum hoc ipsum et piis opituletur et contra impios defen­
datur. quam proprio appellare vocabulo scientiam videtur apostolus"
(1 Cor. 12. 8). Cf. Bafies in 2, 2, q. 1, a. 1, dub. 2.
§ 6.
THEOLOGIA EST SCIENTIA SPECULATIVA.
It). Quia theologia versatur circa ea. quae divinitus revelata sunt,
revelationis autem finis est vita Christiano modo instituenda, videri
potest theologia id tantum ex natura sua spectare, ut operationes
nostras dirigat, non vero ut in veritate contemplanda quiescat : aliis
verbis: ridetur esse scientia practica. non speculativa.
Quamvis autem neque inter veteres neque inter recentiores de­
fuerint. qui ita revera senserint, tamen cum S. Thoma (1. q. 1, a. 4)
omnino tenendum esse statuimus theologiam principaliter esse scientiam
spcculatiram. Nam principaliter agit de rebus divinis, secundario
tantum de actibus humanis. Ergo ex nobilissimo suo obiecto theo­
logia est speculativa scientia. Immo ipsas operationes humanas ordi­
nandas suscipit, secundum quod per eas homo ordinatur ad visionem

Theologia est scientia speculativa.

S 7. De dignitate theologiae.

7

beatificam
Thom. I. c.). Ergo ultimus ipsius theologiae practicae
linis est Iruitiva possessio veritatis.
Quamvis autem cognitio veritatis divinae ex natura sua excitet
voluntatem ad amandum Deum, per hoc non efficitur, ut theologia
desinat esse scientia speculativa; quia scientia practica ea tantum
dicitur, quae est „de rebus operabilibus ab homine" (ib. Sed contra),
non quae quomodolibet influat in voluntatem.
Ergo quamvis theologus studium theologiae dirigere possit et de­
beat in adeptionem virtutis et vitae aeternae, hic est finis externus,
neque inde concludere licet etiam theologiam ipsam ex interna ratione
sua magis esse scientiam virtutum quam scientiam Dei, cum con­
trarium verum sit.
DE DIGNITATE THEOLOGIAE.

17. Praeter theologiam naturalem alia supernaturalis necessaria est
tum propter ordinem supernaturalein, tum ad ea, quae de Deo naturali
ratione investigari possunt, melius cognoscenda, id quod postea magis
ostendetur. Hac igitur necessitate et utilitate supposita hic quaeritur,
num theologia supernaturalis sit dignior scientiis naturalibus: id quod
affirmandum est.
Haec enim est singularis theologiae laus, quod, ut verbis S. Hilarii
utamur, „a Deo discit, quid de Deo intellegendum sit, quia nonnisi
se auctore cognoscitur" (De trin. 5, 21: J/ 10, 143). Neque enim
«subeunt ingenia nostra in caelestem scientiam, neque incomprehen­
sibilem virtutem sensu aliquo infirmitas nostra concipiet. Ipsi de se
Deo credendum est, et iis, quae cognitioni nostrae de se tribuit, ob­
sequendum" (ib. 4, 14; J/ 10, 107).
Ergo 1. theologia ceteras scientias antecellit, quia a Deo est, unde
principia theologiae multo maiorem habent certitudinem: nam ,aliae
scientiae certitudinem habent ex naturali lumine rationis humanae,
quae potest errare: haec autem certitudinem habet ex lumine divinae
scientiae, quae decipi non potest" (S. Tham. 1. q. 1, a. 5).
2. Theologia ideo est excellentior, quia de Deo est. Quamvis enim
philosophia quoque multa de Deo doceat, attamen omnia ea ignorat,
quae ex principiis naturalibus cognosci nequeunt; sed quando ipso
Deo docente discimus, nihil tam absconditum, nihil tam sublime est,
quod aliquo modo discere non possimus. Et sic «ista scientia est
principaliter de his, quae sua altitudine rationem transcendunt: aliae
vero scientiae considerant ea tantum, quae rationi subduntur" (ib.).
3. Theologia eo etiam eminet, quod est ad Deum ut finem nostrum
supernaturalem, cum finis omnium aliarum scientiarum intra naturae
ambitum contineatur. Ut autem media ad finem proportionata sint,
in viatoribus incipiendum per fidem et scientiam supematuralem, quod
in comprehensoribus perficiendum est per visionem beatificam. Et sic

h

I

8

Proleg.

Cap. I. De theologiae notione et divisione.

theologia est quaedam anticipatio visionis beatae, quia, innitendo
revelatione, imperfecte assimilatur ad cognitionem divinam, ut tandem
secundum perfectissimam. quae fieri potest, participationem eadem
visione fruatur. qua Deus ipse infinite beatus est.

18. Quare hic apposite monet Petamus: «Germanum eoque dignum
nomine theologum non scientem dumtaxat et doctorem oportere esse
divinarum rerum, sed divinorum etiam operum actorem, hoc est pro­
bum ac sanctum et fide caritateque praestantem." Neque enim .con­
cedendum est christiano veroque theologo, ut hoc ipsum, quod voce
profitetur, re esse sine animi virtute et honestatis studio **
possit
(De
theologicis dogmatibus proleg. 9. 4).
19. Ex his, quae dicta sunt, apparet theologiam merito vocari sapien­
tiam, ut lucide exponit S. Thomas (1, q. 1, a. 6): .Haec doctrina
maxime sapientia est inter omnes sapientias humanas, non quidem in
aliquo genere tantum, sed simpliciter. Cum enim sapientis sit ordi­
nare et indicare, indicium autem per altiorem causam de inferioribus
habeatur, ille sapiens dicitur in unoquoque genere, qui considerat
causam altissimam illius generis. . . . Et rursus in genere totius
humanae vitae prudens sapiens dicitur, in quantum ordinat humanos
actus ad debitum finem. . . . Ille igitur, qui considerat simpliciter
altissimam causam totius universi, quae Deus est, maxime sapiens
dicitur: unde et sapientia dicitur esse divinorum cognitio. Sacra
autem doctrina propriissime determinat de Deo, secundum quod est
altissima causa, quia non solum quantum ad illud, quod est per crea­
turas cognoscibile, sed etiam quantum ad id. quod notum est sibi soli
de se ipso et aliis per revelationem communicatum. Unde sacra doc­
trina maxime dicitur sapientia/§
*

§ 8.
DE VARIIS THEOLOGIAE DIVISIONIBUS.

20. Imprimis commemorandae sunt quaedam theologiae divisiones,
quae apud SS. Patres occurrunt, quamvis nunc raro in usu sint. Ita­
que saepe invenitur apud eos divisio in theologiam et oeconomiam, ubi
theologiam intellegunt specialem, i. e. doctrinam de Deo ipso, oeco­
nomiam vero benignam Dei dispensationem ad redimendum genus hu­
manum et imprimis incarnationem. Dicta Patrum videri possunt apud
Pctavium (Proleg. c. 1), unde huc unum Gregorii Nazianzeni locum
transcripsisse sufficiat. S. Doctor, postquam (Orat. 4.5, n. 4: M 36, 628)
varia de Deo ipso praefatus est. ita pergit : Ταύτά uoi περί Θεού πεφιλοσοφήσθω τανύν. Oûbè γάρ υπέρ ταύτα καιρός, ότι μή θεολογία το προκείμενον ήμίν, άλλ’ οικονομία. Hinc θεολογείν apud SS. Patres plerum­
que est alicui divinitatem tribuere, ut θεολογείν Χριστόν. Sanctus vero
loannes evangelista saepe vocatur θεολόγος, quia ipse divinam Verbi
originem prae ceteris evangelistis effert.

- *

§ H. De variis theologiae divisionibus.

9

( Pseudo-) Dionysius (De myst. theol. c. 3; M 3, 1032) dividit theo­
logiam in OeoXofiav καταφατικήν et GeoXoyiav αποφατικήν, i. e. in affirma­
tivum et negativam, prout agit de attributis Dei positivis et negativis.
21. Ex materia theologia dividitur in speculativam et pradica-m,
(piarum illa veritates ut credendas vel tenendas tantum considerat,
haec veritates eatenus complectitur, quatenus ad usum vitae pertinent.
Quae theologiae vocantur etiam dogmatica 1 et moralis. Et haec ap­
pellatio apud recentes est communior, quia speculativam theologiam
eandem fere intellegunt ac scholasticam. Alii theologiam moralem
latiore sensu sumunt, quatenus complectitur etiam ius canonicum et
theologiam pastoralem. Alii communius solam morum doctrinam theo­
logiam moralem vocant.
22. Theologia dogmatica ex fine potest dividi in pacificam et polemicam; ad moralem revocari possunt ascetica, quae est institutio ad vir­
tutes Christianas spectans, et mystica, quae est scientia Dei ex intima
cum Deo conversatione parata (cf. Kleutgen, Theol. der Vorzeit IV. n. 24).

23. Ex tractandi ratione theologia dividitur in positivam et scho­
lasticam. Illa ipsos articulos fidei e fontibus revelationis colligit et
vere revelatos esse ostendit ; haec in veritates revelatas inquirit, earum
naturam et causas, nexus et consequentias aperit. Positiva ostendit.
quod aliquid verum sit. scholastica, quomodo verum sit. ut explicat
S. Thomas: „Quaedam disputatio est magistralis in scholis ad in­
struendum auditores, ut inducantur ad intellectum veritatis, quam in,tendit [ magister], et tunc [i. e. in tali disputatione] oportet rationibus
inniti investigantibus veritatis radicem et facientibus scire, quomodo
sit verum, quod dicitur. Alioquin si nudis auctoritatibus magister
quaestionem determinet, certificabitur quidem auditor, quod ita est, sed
nihil scientiae vel intellectus acquiret, sed vacuus abscedetu (Quodl. 4,
a. 18). Secundum eundem S. Doctorem (1, q. 1. a. 8) theologiae scho­
lasticae est tria praestare: a) conclusiones theologicas ex articulis fidei
deducere, b) contra omnes adversarios fidem defendere, c) disciplinis
humanis fidem illustrare et confirmare singulorumque dogmatum nexum
ostendere. Id quod valet etiam de ipsis mysteriis stricte dictis: nam.
ut ait Vaticanum (sess. 3, c. 4): „Ratio. fide illustrata, cum sedulo,
pie et sobrie quaerit, aliquam Deo dante mysteriorum intellegentiam
eamque fructuosissimam assequitur, tum ex eorum, quae naturaliter
cognoscit, analogia, tum e mysteriorum "ipsorum nexu inter se et cum
fine hominis ultimo" (Denz. n. 17962).
Haec omnia perspicuis verbis Gregorius de Valentia ita tradit:
,Dividitur theologia in positivam et scholasticam. . . . Positiva theologia
1 De dogmate cf. infra n. 524 sqq.; de eius progressu VIII 195.
Denzinger-Bannwart, Enchiridion symbolorum. definitionum et declarationurn.
Hoc opusculum semper allegabitur ut supra: Denz. cum numero marginali addito.

i

rA

10

Proleg.

Cap. 1. De theologiae notione et divisione.

dicitur. quatenus occupatur potissimum in explicando ipso Scripturae
Sacrae sensu ad eumque eliciendum tum aliis adminiculis tum prae­
cipue auctoritate SS. Patrum utitur. Quo ipso quasi principia firma
aliarum conclusionum theologicarum ponit et ideo positiva videtur
dicta, quia sci. ponit atque statuit ex Scriptura principia theologiae
firma. Scholastica vero theologia vocatur, ut explicat et confirmat ac
defendit uberius et accuratius fidei sententiam, subtiliter iis etiam rebus
animadversis, quae vel ex fide consequentes sunt vel fidei repugnant et
quarum perspicientia velut clarissimum quoddam lumen iuvat, ut tenebrae,
quas haeretici suis fallacibus argumentis veritati fidei nituntur offundere,
facillime dispici atque dispelli possint" (In Sum. 1. disp. 1. q. 1, punct. 1).
24. Nomen autem .scholasticae" haec theologia inde habet, quod tem­
poribus medii aevi adulescentes, qui in monasteriis vel presbyteriis
instruebantur, .schola", eorum vero magistri ,scholastici‘ vocabantur.
Unde disciplina ab his magistris tradita prae ceteris .scholastica" dicta
est. Habet quoque hoc nomen annexam significationem eximiae doc­
trinae; nam apud veteres scholastici vocabantur, qui doctrina clari
essent. .Quapropter cum a saeculo duodecimo nonnulli viri praeeunte
Petro Lombardo, episcopo parisiensi. universas theologiae institutiones in
unum doctrinae corpus redegissent, qui has publice profitebantur, honoris
causa scholastici vocabantur. Itaque principio scholastica theologia idem
significabat quod theologia erudita, ut quam nemo assequi posset, nisi
qui magistro duce in scholis didicisset" \Kleutgen, De ipso Deo n. 41).

ί

U

25. Interdum nomen *^scholasticae latiore sensu usurpatur. Facta
enim denominatione a potiore omnem, quae a saeculo XII usque ad
saeculum XIX fere in scholis catholicis viguit, theologiam et philo­
sophiam .scholasticam" dicunt, eamque opponunt theologiae .modernae4,
quae principiis variorum philosophorum recentium nititur.
26. Immo. non quidem apud theologos catholicos, verum apud quos­
dam nostrae aetatis .philosophos" scholasticus audit, quicumque non
merum scepticismum vel criticismum. quem vocant, profitetur. Hinc
pantheistae. materialistae etc. sunt scholastici vel dogmatici, quia
positivas assertiones in rebus metaphysicis ponunt, dum .critici" in
subjectivas tantum affectiones nostras inquirunt, rerum vero objective
exsistentium ignorantiam fatentur. Haec obiter notanda sunt, ne ex
loquendi confusione confusio quoque idearum oriatur. De theologia
scholastica cf. M. Grahmann,· Die Geschichte der scholastischen Me­
thode (Freiburg 1909 et 1911).
DE RELATIONE INTER THEOLOGIAM POSITIVAM
ET SCHOLASTICAM.

27. Quamvis theologia scholastica et theologia positiva inter se di­
stinguantur. tamen altera ab altera plane separari nequit. Praeter-

I’rol. Cap. II. De theol. dogin. ayst. et hist. >? 1. De syst. theol. dogm.

1]

quam enim quod utriusque theologiae fines non tam determinate circum­
scribuntur, ut semper exacte dici possit hoc esse theologiae positivae,
illud vero theologiae scholasticae, facile perspicitur nos, priusquam ali­
quam veritatem excolamus, illustremus, defendamus, prius sufficienter
certos esse debere eam veritatem esse a Deo revelatam. Unde recte
concludit Suarez: - Illud Scripturae studium, quod praecise ordinatur
ad litteralem eius intellegentiam, necessarium est ad ipsammet schola­
sticam disciplinam. Et ideo oportet aliqua illius principia seu incohationem aliquam cum ipsamet theologia scholastica accipere" (De Inst.
S. J. 1. 5. c. 3, n. 2). Quod autem valet de S. Scriptura, valet etiam
de SS. Patribus et aliis scriptoribus theologicis, quantum utique ad
usum scholae accommodatum est; nam theologiam positivam de in­
dustria tractare scholae limites superat.

1

-kVJ

1

*

28. Sed quamvis theologia positiva non neglegenda sit. primas partes
in scholis theologicis semper obtinere debebit theologia scholastica. Nam
ad accuratius theologiae positivae studium solida institutio in theo­
logia scholastica ut necessaria condicio praesupponitur. Historia enim
testis est eos, qui in theologia scholastica non sufficienter eruditi ad
studium Patrum et Scripturae accedant, plerumque in varios errores
labi, cum terminos non intellegant, statum quaestionis ignorent, sen­
tentias falso explicent, conclusiones ineptas faciant. Immo saepissime
novatores theologici, qui ab ecclesia damnati sunt, id se prosequi iactabant, ut restituta Patrum doctrina errores scholasticorum corrigerent.
Quare prudenter veteres doctores speculativam theologiam positivae
praemittebant.
£
29. Recte Toletus: -Non estu. inquit, -theologia scholastica de medio
tollenda . . . immo multum amplectenda, utpote, quae obscura et diffi­
cilia sunt, aperiens; quae sparsa, ad methodum discendi redigens, et.
quod maximum est. ab haereticorum sophismatis ineptis liberans: quod
fuit in causa, ut ipsis summo esset odio, nostro praesertim tempore.
Sed. ut dici solet, pecuarii canes non possunt lupis non esse invisi.
Nobis tamen multa in ea navanda est opera, cum experiamur in illis
partibus, ubi primum ista expelli coepit, plurimum haereses pullulasse,
immo ad summum pervenisse, quod summo argumento nobis esse debet
huic totis viribus incumbendi4· (In Sum. 1, prooem., Romae 1869. 4 sq.l.

E

F

I

fi
■

c
··

■

II
I
I

CAPUT II.
DE THEOLOGIAE DOGMATICAE SYSTEMATE ET HISTORIA.
DE SYSTEMATE THEOLOGIAE DOGMATICAE.

30. Cum ideo theologia recte vocetur scientia eaque una. quia unum
est eius subiectum. ad quod omnia doctrinae membra referuntur, ut

>.

12

Proleg.

Cap. 11. De theologiae dogmaticae systemate el historia.

ita tamquam in unum corpus colligantur, videndum est. 7//0 modo et
quo ordine omnia ad unum subiectum referantur.
Ipsum illud brevissimum doctrinae catholicae compendium, quod
symbolum apostolicum vocatur, in articulos distribui solet : nam, inquit
Catcchismus Romanus, .ut corporis membra articulis distinguuntur, ita
etiam in hac fidei confessione, quidquid distincte et separarim ab alio
nobis credendum est. recte et apposite articulum dicimus" (Catech. Rom.
pars 1. c. 1, n. 4).
Quamvis autem varii varia systemata theologiae excogitaverint,
totus tamen organismus doctrinae dogmaticae ex ipsis veritatibus re­
velatis tam invariabiliter determinatus est, ut in singulis tantum quae­
stionibus earumque ordine modificationes nonnullae accidere possint.

31. Nam theologia, cum tota agat de Deo, per se et ex sua natura
in duas supremas partes distinguitur, quarum altera est de Deo ipso,
altera de relatione creaturarum ad Deum. Quae quidem partes valde
inaequales sunt ambitu et quaestionum numero: attamen eo minus in
theologia requiri potest omnimoda partium aequalitas, quia positivis
principiis nititur: quare ubi plures veritates Deus revelavit, ibi plures
tractandae sunt.
Tractatus autem de Deo ipso rursum sua quasi sponte dividitur in
tractatum de Deo uno seu de natura et attributis divinis et de Deo trino
seu de personis divinis.
Relate autem ad res alias Deus consideratur primo ut principium,
a quo omnia alia egressa sunt: ergo quaeritur de Deo creatore, quo
quidem tractatu agitur a1 de creatione generarim, b) de mundi opificio,
c) de homine, d) de angelis. Quia vero homo numquam exstitit in
ordine mere naturali, sed creatus est supernaturalibus donis instructus,
quae dona sua culpa mox perdidit, statim hic additur tractatus de
iustitia originali et de peccato originali.
Cum homo conditus sit a Deo. ut ad Deum libere redeat, agendum
erit de Deo fine ultimo et de actibus humanis, quibus ad finem nitendum
est et quibus homo finem aut assequitur aut perdit.
Postquam homo suo peccato iustitiam originalem perdidit. Deus
eum nequaquam a se prorsus reiecit. sed misericordia motus, ipse homo
factus est. ut hominem a culpa et poena redimeret. Itaque sequitur
tractatus de Deo redemptore, qui tractatus duas partes habet: a) de
redemptoris persona et naturis = christologia. b) de opere redemp­
tionis = soteriologia.
Porro si Deus consideratur, in quantum fructus redemptionis cum
hominibus communicat, habetur tractatus de Deo sanctificatore. Deus
autem sanctificat homines proxime et formaliter infusis gratia et vir­
tutibus. Unde tractandum erit de gratia (et de merito, cuius principium
est gratia) et de virtutibus infusis, quibuscum intime iunguntur dona
Spiritus Sancti et beatitudines. Tractatus autem de virtutibus partitur

§ 1.

|)e Hvsteinatc theologiae dogm.

Jj 2. De historia theologiae; dogm.

13

in tractatus a) de virtutibus in genere, b) de virtutibus theologicis,
c) de virtutibus cardinalibus.
Dein etiam agendum est de virtutum
opposito, i. e. de peccato et vitiis. Cum tractatu vero de gratia coniungendus est tractatus de lege positiva divina, (piae est quaedam
gratia externa.
Deus autem gratiam et virtutes infundit ope quorundam mediorum
externorum, quae dicuntur sacramenta. Ergo agendum est a) de sacramentis in genere, b) de singulis sacramentis in specie.
Tandem, quia haec omnia sunt media, quibus Deus utitur, ut homines perducat ad ultimum finem, i. e. ad beatitudinem sempiternam,
agendum est de Deo consummatore. Consideratur autem in hoc tractatu
aut consummatio microcosmi seu hominis, hinc de morte, iudicio, inferno, purgatorio (de caelo iam dictum est in tractatu de fine ultimo),
aut consummatio macrocosmi seu mundi, ubi de destructione mundi.
de resurrectione, de iudicio universali tractatur.
Qui hunc conspectum rerum consideraverit, facile intelleget non necessario omnes res iis locis tractandas esse, quibus assignatae sunt:
sed hoc non obstante aeque facile perspiciet, quomodo in theologia
omnia ad unum subiectum, i. e. Deum, referantur, id quod ad const i tuendum systema scientificum requiritur et sufficit.

■
■
H
H
H
■
■
■
■
■
■
■
H
■
H
■
■
■
■
■

DE HISTORIA THEOLOGIAE DOGMATICAE.

■

■■■

32. Quaevis disciplina, quantumvis immutabilibus principiis fundetur.
multiplicis progressus capax et indiga est, ideoque historiam habet.
A qua communi lege ne ipsa quidem theologia excipitur. Licet enim
depositum fidei post apostolorum tempora neque augmentum neque
decrementum habuerit, non tamen tota doctrina sive explicite sive im­
plicite revelata semper ita fuit in manifesta ecclesiae conscientia, ut
non explicari potuerit et debuerit.
Id verum est de singulis dogmatis, id a fortiore verum est de
systemate dogmatum seu de disciplina theologica. Multum igitur invent
studiosum theologiae statim ab initio aliquam saltem notitiam habere
ortus et progressus theologiae dogmaticae, quia haec genetica rei co­
gnitio confert ad varias quaestiones dogmaticas melius intellegendas,
At quia amplissima est haec materia, perspicuum est non posse hoc
loco nisi lineamenta quaedam historiae theologiae duci. Accurata autem
theologiae historia adhuc inter pia desideria recensetur. Utilissima
quaedam argumenta huius rei perficiendae collegerunt Genér in primo
tomo Theologiae dogmatico-scholasticae, Perrone ab initio Compendii
theologiae. Kleutgen in quarto tomo theologiae veteris, Hurter in
Nomenclatore litterario, Scheeben in primo tomo Theologiae dogmaticae.
G rubmami (supra n. 2f>), ·/. de Glutti nck, Le mouvement théologique
du XII siècle, Paris 1914, alii.

x ■

14

Prolog.

Gap. il. De theologiae dogmaticae systemate et historia.

Historia theologiae in tres periodos commode distinguitur: 1. tempora
SS. Patrum usque ad saeculum VIII vel secundum alios usque ad saecu­
lum circiter XII: a saeculo VILI studium maxime ponebatur in con­
servandis, colligendis, in compendia redigendis operibus SS. Patrum :
2. tempora veteris theologiae scholasticae a saeculo XII usque ad
saeculum XVI:
3. tempora theologiae recentioris post concilium tridentinum. Cete­
rum aetas patristica melius finitur saeculo VIII, cum illi theologi, (pii
ab hac aetate usque ad saeculum XII floruerunt, non iam possint dici
pertinere ad primam adulescentis ecclesiae aetatem.

1'

DE EPOCHA SS. PATRUM
33. Ab initio fidei Christianae officium praedicatorum fidei erat tum
veritates revelatas populo exponere tum easdem ab impugnationibus
sive iudaeorum sive gentilium sive mox etiam haereticorum defendere.
Neque igitur his temporibus theologia ut unum doctrinae corpus tracta­
batur. sed, prout necessitas ususque rerum postulabat, singuli articuli
fidei proponebantur; ita factum est. ut pedetentim singula, quae cre­
denda sunt, in luce ponerentur et sic materia futuri systematis theo­
logici praepararetur.
Ipsi igitur apostolorum discipuli. Patres apostolici, doctrinam, quam
a suis magistris acceperant, epistulis plerumque ad Christianos datis
sine ullo apparatu scientiae exponebant et inculcabant. Cum enim
illis temporibus Deus doctrinam revelatam argumentis, ut ita dicam,
supernaturalibus ita circumdedisset, ut permulti homines libentissime
eam susciperent, cum primum iis exposita esset, magis artificiosa in
eam inquisitio nondum necessaria erat. Attamen iam Patres apostolici
praemuniebant fideles adversus haereses nascentes, quae praecipue per­
sonam Redemptoris spectabant. Patribus apostolicis accenseri solent
Clemens Romanus (Pontifex Rom. 90—99?), Barnabas (’Επιστολή καθο­
λική), Ignatius Antiochenus (f circa 105—117), Polycarpus Smyrnensis
(t 156), Papins (circa 130 Λογίων κυριακών έΕηγήσεις), scriptor anonymus
epistulae ad Diognetum. Hermas (circa 140 vel 150), qui in „Pastore
**
primam quandam expositionem doctrinae moralis christianae exhibet2.

J
I

1 Cf. 0. BanlniJieirer, Patrologie3 Freiburg 1910 . et Geschichte der altkirchlichen
Literutur Γ- Fniburg 1910. IP (1914. Ill 1912. IV 1923 .
• Varia exstant scripta, quae apostolorum nomen prae se ferunt, sed ignotae
Originis sunt. Haec scripta, cum partira antiquissima sint, non parvi momenti sunt
ad diiudicandam veteris ecclesiae constitutionem et disciplinam. Sunt autem prae­
cipue haec:
a ,Doctrina duodecim apostolorum’ seu secundum integrum titulum: Διδαχή
κυρίου διά των δώδεκα αποστόλων τοίς έθνεσιν. Inventa a. 1883 a Bryennio, intra
paucos annos iam innumerabilibus fere editionibus et dissertationibus digna habita
est (cf. 0. Barflrnhwer, Geschichte der altkirchlichen Litcratur I* 90sqq.. Libellus,
qui a Rutino vocatur ,Duae viae’ vel Judicium Petri’, a quibusdam idem cen­
setur atque Didache. ab aliis autem hoc nomen refertur ad .Canones ecclesiasticos

§ 2. De historia theologiae dogmaticae.

34. Mox vero cum fidem Christianam amplexi essent viri in omni
eruditione ethnicorum clarissimi, hac sua eruditione usi sunt tum ad
doctrinas Christianas evolvendas tum ad eas contra adversarios de­
fendendas. Immo hoc alterum munus apud eos ita praevalet, ut inde
upologetac dicti sint. Inter quos eminet lustinus Martyr (t circa 167),
qui scripsit duas ’Απολογίας υπέρ Χριστιανών ad imperatorem Antoninum
Pium et senatum romanum et Διάλογον προς Τρυφώνα Ιουδαίον contra
iudaeos, et quaedam alia. Multa scripsit Tatia nus (t circa 170), qui
postea in haereticas opiniones propendebat. Praeter cetera eius opera
maximi momenti est Harmonia evangeliorum, cuius versiones latina
et arabica ad nos pervenerunt. Inter apologetas praeterea numerantur
Athenagoras, Aristides, Theophilus Antiochenus (γ 182), Hermias philo­
sophus, multi quoque alii, quorum libri exceptis nonnullis fragmentis
perierunt.
35. Et hi quidem viri contra ethnicos praecipue religionem Christianam
defendebant. Mox autem intestinum in ipsa ecclesia bellum ortum est
haereticorum impiis machinationibus. Notissima inter haereses illius
aetatis ea est, quae gnosticismus dici solet, quia eius asseclae altiorem
quandam prae communi doctrina Christiana γνώσιν se habere lacta­
bant. Contra quos validissimus veritatis propugnator surrexit Irenaeus,
episcopus lugdunensis (f 202). Principale eius opus communiter ita
SS. apostolorum11, qui sunt retractatio quaedam τής διδαχής (cf. A*. Corneii/, Intro­
ductio in U. T. libros sacros I2, Parisiis 1894. 230).
1) -Didascalia apostolorum‘, quae syriace, partim etiam latine exstat, cum
textus graecus nondum sit repertus. Attribuitur saeculo ΙΠ. Textum syriâcum et
versionem anglicam edidit M. Dunlop Gibson: Horae semiticae I II (London 1903\
fragmenta latina E. Hauler: Didascalia apostolorum, Fragmenta veronensia latina.
Lipsiae 1904 ; versionem novam latinam textus syriaci cum iuxtaposito textu graeco
Constitutionum apostolorum Fr. X. Funk: Didascalia et Constitutiones apostolorum,
Paderbornae 1905). Cf. Funk, Die Apostolischen Konstitutionen (Rôttenburg 1891)
29 sqq.; J. Ehrhard, Die altchristliche Literatur und ihre Erforschung von 1884
bis 1900 Freiburg 1900) 523 sqq.; O. Bardenheicer, Geschicbte der altkirchlichen
Literatur H2 304 sqq.
cl .Constitutiones apostolorum11 (Miyne, P. G. tom. 1. ubi Clementi Romano adscribuntur), ortae circa a. 400, sex prioribus libris exhibent retractationem Didascaliae, septimo libro retractationem Doctrinae apostolorum, octavo libro retracta­
tionem aliorum scriptorum perditorum. Ita saltem censet Dr. Funk, Didascalia,
Proleg. xv sqq. Secundum E. Schwartz (Über die apost. Kirchenordnungen. Straüburg 1910) fons libri octavi Constit. apost. sunt Constitutiones ecclesiasticae aegyptiacae (cf. tamen Funk, Didascalia II, xix sqq. 97 sqq.).
d Cum his Constitutionibus iungi solent .Canones apostolici" (textum vide in
Collectionibus conciliorum Hardouini vel Labbei in tom. I . Constitutiones et Canones
Dr. Funk attribuit initio saeculi'V.
e) „Canones ecclesiastici ss. apostolorum11 (in ed. Doctr. duodecim apostol.
Funkiana, Tubingae 1887, 50 sqq.).
f) .Canones apostolici11 Orientalium et .Canones Hippolyti11 de quibus vide Funk,
Die Apostol. Konstitutionen 243 sqq. ; H. Achelis, Die ültesten Quellen des orientalischen Kirchenrechtes, I: Die Kanones Hippolyti, Leipzig 1891. Texte und Untorsuchungen VI). Cf. Bardenheicer, Patrologie3 146 sq. 319 sqq.

!

I(S

Proleg.

Cap. II. Oe theologiae dogmaticae systemate et historia.

citatur: .Adversus haereses libri 5", sed propria inscriptio est: Έλεγχος
καί ανατροπή τής ψευδωνύαου γνώσεως, in quibus libris maximi momenti
sunt, quae dicit de authentia evangeliorum et de traditione catholica.
Irenaei discipulus fuit Hippolytus Romanus (t 235), cuius doctrina in
nonnullis capitibus suspecta est. Inter latinos vero scriptores, qui
contra haereticos saeculi III pugnarunt, eminet Tertullianus (t circa
240). postea ipse montanista factus. Pretiosissimum eius opusculum
.De praescriptionibus haereticorum
*
catholicum traditionis principium
defendit. Ipse quoque .Apologeticum ad praesides romanos" dedit,
quo libro similiter ac Minucius Felix (t post 166) libro .Octavius seu
dialogus christiani et ethnici disputantium" religionem christianam contra
ethnicos defendit. In scriptis Tertulliani multa testimonia de omnibus
fere christianae
*
fidei veritatibus inveniuntur: sed bene distinguenda
sunt ea. quae scripsit ante apostasiam (circa a. 202), ab iis, quae
postea composuit. Tertullianum sibi magistrum et exemplar scribendi
elegerat Thascius Caecilius Cyprianus, episcopus carthaginensis (t 258),
qui insignia habet de ecclesia i.De catholicae ecclesiae unitate1*) et de
sacramentis. Minoris momenti sunt inter latinos duo rhetores: Ar­
nobius (f circa 327) et Lactantius (t circa 330), qui magis eloquentia
quam solida doctrina conspicui sunt.
36. Apud graecos interim Alexandrine schola catechetica ad erudiendos
tam clericos quam laicos viros in doctrina Christiana instituta est, ex
qua duo magni viri: Clemens Alexandrinus (f circa 217) et Origenes
(t 254) prodierunt. Clemens praecipue studebat ope philosophiae doc­
trinam christianam illustrare et explicare et ita veram et orthodoxam
gnosim statuere. De relatione inter philosophiam graecam et fidem
christianam agit in .Libris miscellaneorum" (Στρωυατεΐς). Alia eius
scripta sunt: .Cohortatio ad *gentes
.
.Paedagogus" (de doctrina morali
Christianorum), explicatio Matth. 19, 21—24: .Quis dives *
.
salvetur
Origenis vero immortalis gloria sunt opera eius exegetica, quibus
.Pater exegesis scientificae" nominari meruit iHexapla). Scripsit etiam
magnum opus apologeticum contra Celsum philosophum. Ipse fuit
primus, qui systema aliquod doctrinae Christianae componere conatus
est libris TTepi αρχών. i. e. de doctrinis fundamentalibus, sed successu
caruit. tum quia quaedam dixit, quae ab errore vindicari nequeunt,
tum quia desideratur perspicuitas et simplicitas. Ceterum Origenes,
ut multos nactus est adversarios, ita etiam multos habuit amicos et
sectatores, inter quos Greyoriiim Thaumaturgum (+270?). lulium Afri­
canum, Dionysium Magnum, episcopum alexandrinum (t 264 vel 265).
qui Sabellii et Pauli S&mosateni errores de persona Christi refutavit.
Sicut schola alexandrina placitis philosophiae platonicae nixa, exposi­
tiones Sacrae Scripturae allegoricas adamabat, ita schola a nt inch ena,
quam Luciaims martyr (t 311) fundaverat, litterali Scripturae ex­
positione eminet. Ita Theodorus, Theodoretos, alii.

§ 2. De historia theologiae dogmaticae.

17

37. Quaestio de Christi persona et naturis turn demum summopere
agitari coepta est, cum Arius, presbyter alexandrinus, Verbum divinum
creaturam esse diceret (a. 321) et huic opinioni multos asseclas con­
ciliaret. Quam haeresim fundamentalem proscripsit synodus universalis
nicaena, omnium prima (a. 325), condito symbolo, quo profitebatur fidem
in lesum Christum: Θεόν έκ Θεού, φώς έκ φωτός, Θεόν αληθινόν έκ
Θεού αληθινού, γεννηθεντα, ού ποιηθέντα, όμοούσιον τω πατρί (Denz. η. 54).
Qui terminus όμοούσιος τω πατρί exinde factum est obiectum acerrimae
disputationis inter arianos et doctores catholicos. Nemo fortasse magis
strenue contra arianos pugnavit quam Athanasius, episcopus alexan­
drinus (t 373), qui permulta scripsit, quae summi momenti sunt in
christologia et tractatu de Deo trino. Num symbolum *
.Quicumque
merito ei adscribatur. disputatur inter doctos, sed negandum est. Inter
occidentales contra arianos magno successu dimicavit Hilarius Pictaviensis (f 366), imprimis Libris 12 de trinitate. Optatus Milecifanus
et Parianus (t circa 391) doctrinam de ecclesia et de sacramentis ex­
posuerunt. Non adeo fideliter doctrinam catholicam de divinitate Christi
effert Eusebius Pamphili, episcopus Caesariensis (t circa 340), qui in
dogmaticis saepe aut confuse loquitur aut falsa dicit, sed optime me­
ritus est de historia ecclesiastica, cuius parens dicitur. Ut post con­
cilium nicaenum duo prae ceteris cappadoces, Aëtius et Ennomi us.
arianismum defendebant, ita tres quoque viri cappadoces, iique claris­
simi et doctissimi, catholicam doctrinam tuebantur: Basilius Magnus
(t 379) eiusque frater Gregorius Nyssenus (t 395) et Gregorius Nazianzenus (γ circa 390), quorum industria doctrina de sanctissima trinitate
et de divinitate Christi et Spiritus Sancti lucide explicata et scientifice
exculta est. Nysseni opus clarissimum de re dogmatica est: Λόγος
κατηχητικός ό μέγας, quo praecipuas doctrinas catholicas in systema
quoddam redigere studuit. De octoginta haeresibus agit Epiphanius
(t 403) libro ΤΤανάριον. Circa idem tempus non tam polemice quam
thetice theologiam dogmaticam excoluerunt Ephraem Syrus (t post 373)
et Cyrillus Hierosolymitanus (γ 386). ille orationibus et carminibus,
hic catechesibus (23), quarum quinque ultimae (μυσταγωγικοί) pulcher­
rima documenta de sacramentis baptismi, eucharistiae, confirmationis
continent. Maximus orator totius ecclesiae Christianae exstitit loannes
Chrysostomus (t 407), qui in sermonibus et scriptis suis vix ullam
quaestionem dogmaticam intactam reliquit. Eius sermones utilissimi
sunt ad expositionem S. Scripturae. In excolenda Scriptura prae omni­
bus palmam tulit Hieronymus (γ 420), qui ob opera exegetica .Doctoris maximi“ nomine insignitus est.

38. Quemadmodum per haeresim arianam factum est, ut dogma de
divinitate Christi stabiliretur et explicaretur, ita occasione errorum
Sestorii (a. 428) et Entychis relatio duarum naturarum in Christo extra
dubium posita est. Nestorius enim duas in Christo personas, Eutyches
Pesch, Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

2

Prolog.

Cap. IL De theologiae dogmaticae systemate et historia.

V*

unam tantum naturam statuebat, quorum ille a synodo ephesina (a. 431),
hic a sgnodo chalcedonensi (a. 4511 damnatus est. Nestorianam haeresim
maxime debellavit Cgrillus Alexandrinus (t 444), cuius .Anathematismos" synodus III suscepit et synodus IV in acta sua rettulit (Dens.
n. 113 sqq.). Contra eutychianismum scripsit Theodoretus Ci/rensis
(t circa 458), qui etiam in re exegetica eminet. .Contra Eutychis
perfidiam et haeresim" scripsit et dixit egregie Leo Magnus (f 461),
cuius sermones non solum eloquentia et concinnitate, sed etiam doc­
trinae acie in quaestionibus praesertim christologicis praestant, Cum
monophysitis intime cognata est secta monotheletarian (circa 630), qui
duas quidem in Christo naturas, sed ?v θέλημα καί μίαν ένέργβιαν
docebant. Quibus restiterunt Sophronius, patriarcha Hierosolymitanus
(t post 637), et Maximus Confessor it 662), qui unus ex maximis theo­
logis suae aetatis censetur. Monotheletismus sub Agat hone papa (t 682)
a concilio oecumenico VI (a. 680) damnatus est.

39. Saeculo λ’ ineunte in occidente alia liaeresis orta est, quae pelagianismus dicitur ab auctore suo Pelagio, qui de habitu libertatis ad
gratiam falsa docuit. Eius haeresis moderata quaedam forma semipelagianismus vocatur. Invictum contra hos errores praesidium catho­
licae veritatis providentia divina suscitavit maximum virum Augustinum
It 430), qui ingenii acumine inter omnes Patres ecclesiae parem non
habet. Ipse a manichaeismo (quae erat falsa quaedam gnosis a Mani
persa nominata, quae duo rerum principia, bonum et malum, deum et
materiam, statuebat) per magnum illud ecclesiae lumen Ambrosium,
episcopum mediolanensem (t 397), conversus, de omnibus fidei doctrinis
excellentissimos tractatus edidit, inter quos praecipui sunt libri _De
trinitate" et .De civitate Dei". Ex thesauris Augustini omnes deinde
theologi sese ditarunt. Presse Augustini vestigia sequuntur Marius
Mercator (t post 451) et Prosper Aquitanus (t circa 463), laici. praesertim
ubi pugnant contra pelagianos. Contra loannes Cassianus (t circa 435),
quamvis multa optime scripserit, in libris tamen .Collationes Patrum“
ab omni macula pelagianismi immunis non mansit.
40. Post aetatem Augustini in re dogmatica insignes fuerunt Vincent i as
Lirinensis (t circa 450), qui celeberrimum edidit .Commonitorium pro
catholicae fidei antiquitate et universalitate“, et Fulgentius B uspensis
(f 533), qui optima scripsit de trinitate contra arianos. Praeterea
Petrus Chrgsologns (f 450) et Maximus Ta uriensis magni sunt oratores
ecclesiastici, quo in genere etiam notus est Gregorius Magnus (t 604),
quamvis alia eius scripta prae homiliis eius praestent. Gregorius plerum­
que ultimus SS. Patrum consideratur, licet alii aetatem Patrum lon­
gius extendant et *S. Bernardum Ciaraeoallensem (t 1153) ultimum inter
Patres conumerent. Nominandus hic etiam est Boethius, senator romanus (t circa 525), quia complura scripsit opera de trinitate etc.,

§ 2. De historia theologiae dogmaticae.

19

quae a veteribus scholasticis commentariis instructa sunt. Praecipue
vero multas speculationes philosophicas et methodum tradendi scientiam
scholastici a Boethio didicerunt.
41. Praeterea hic notandi sunt duo scriptores, quorum alter a scho­
lasticis medii aevi summi fiebat, alter ipse quasi transitum facit a
SS. Patribus ad scholasticos. Dionysio Areopagitae quinque opera adscribuntur, quae a doctis viris nostrorum temporum non ante saeculum IV
composita esse probatum est1. Maxima his libris auctoritas concilia­
batur ex falsa illa suppositione eos scriptos esse a Dionysio aposto­
lorum discipulo, et ex insigni, quae in iis apparet, pietate et doctrina
mystica. Egregie de theologia meritus est loannes Damascenus (t ante
754), non quod ipse suo ingenio scientiam theologicam adeo promoverit,
sed quia diligenter ' ea, quae a veteribus scripta erant, in summam
quandam theologicam collegit, qua ratione et scholasticis praeluxit et
simul viam monstravit, qua sola fere theologi a saeculo λ’Ι usque ad
saeculum XII incedere poterant.
42. Nam inter magnas populorum fluctuationes et commotiones, quarum
initium S. Augustinus suis oculis vidit, cum in terris occidentalibus
extra monasteria homines litterarum studio dediti vix exsisterent, quid
utilius monachi facere poterant quam divitias iam paratas omni ope
servare describendo SS. Patrum opera eaque excerpendo et in unum
corpus colligendo? Qua de re Cassiodorius, abbas vivariensis (t circa
570): „Cum per bella ferventia et turbulenta nimis in italico regno
certamina desiderium meum | litterarum] nullatenus valuisset impleri,
quoniam non habet locum res pacis temporibus inquietis, ad hoc di­
vina caritate probor esse compulsus, ut ad vicem magistri introductorios vobis [monachis] libros istos Domino praestante conficerem;
per quos (sicut aestimo) et Scripturarum divinarum series et saecu­
larium litterarum compendiosa notitia Domini munere panderetur. . . .
Unde fieri potest, ut per magistros agatur antiquos, quod impleri non
potuit per novellos" (De instit. div. litt., praef. ; J/ 70, 1106 sqq.).
Monet deinde monachos vivarienses, ut diligenter et ex ordine legant
Scripturas Sacras et SS. Patres et errata, quae in manuscripta ir­
repserint, corrigant, si possint. -Istud enim genus emendationis (ut
arbitror) valde pulcherrimum est et doctissimorum hominum negotium
gloriosum" (c. 15; M 70, 1126). Porro compendia facienda esse docet
tum sacrorum tum profanorum scriptorum, „ut, quod illi latius plurimis
codicibus ediderunt, nos brevissime secundo volumine collecta panda­
mus" (c. 27; M 70, 1141). -Felix intentio, laudanda sedulitas manu
[ i. e. scribendo] hominibus praedicare, digitis linguas aperire, salutem
mortalibus tacitam dare et contra diaboli subreptiones illicitas calamo
1 /. Stiglmayr argumentis satis probabilibus ostendit scripta dionysiaca orta esse
inter 482—500 Das Aufkommen der Pseudo-Dionysischen Schriften. Feldkirch 1895'.

90

Prolog.

Cap. II. De theologiae dogmaticae systemate et historia.

atramentoquô pugnare. Tot enim vulnera satanas accipit, quot anti­
quarius Ii. e. scriba] Domini verba describit
*
(c. 30; .1/ 70, 1144 sq.).
Haec verba clarissime ostendunt, quid viri docti, monachi maxime,
in re theologica praestiterint temporibus inter SS. Patres et scholasticos
intermediis. Ut Cassiodorius ipse, ita post eum Taius, episcopus caesaraugustanus (t 655), lldephonsus Toletanus (t 667), Beda Tenera bilis
(t 735), alii multi ingens mare doctrinae SS. Patrum „in rivulos va­
dosos compendiosa brevitate deduxerunt" (Cassiodorius, In psalter,
praefati. Ex his compilatoribus maxima fama fruebatur Jsidorus His/Hilensis if 636), qui in opere suo .Originum seu etymologiarum codex"
encyclopaediam quandam sacrarum et profanarum scientiarum com­
posuit et .Tres libros sententiarum seu de summo bono" scripsit, qui
anthologiam Patrum exhibent. Saeculo IX Scotiis Erigena systema
quoddam theologiae conficiebat, sed pantheismo infectus in varios er­
rores lapsus est.

43. lam ex tine saeculi VIII. cum tempestates civiles paulatim ces­
sabant. multi conati sunt dogmata hactenus tradita speculative pene­
trare, et primo quidem, ut natura rei fert, non omnia simul, sed
singula. Id suis conatibus plerumque spectabant, ut speculationes falsas
quorundam haereticorum speculationibus veris refellerent. Videmus hoc
consilio Etherium, Paitlinum, Alcuinum. Paschasium tractare mysterium
incarnationis: Hincmaruni, Remigium praedestinationem ; Lanfrancani,
Giiitinundmn sacramenta, alios denique alia.
DE EPOCHA SCHOLASTICORUM VETERUM.
44. Ita igitur rebus omnibus praeparatis tandem versus finem sae­
culi XI prodierunt viri docti, qui non iam hoc vel illud dogma re­
spiciebant. sed omnia dogmata via ac ratione discutere tentabant. In
quorum virorum primo agmine magnus ille Ansehnus (t 1109) est, qui
magistri sui Lanfranci in regimine abbatiae beccensis. tum in archiepiscopatu cantuariensi successor fuit. Hic theologiae scholasticae parens
habetur. Nam quasi tesseram eligens illud .fides quaerens intellectum “
et viam omnibus post se theologis ostendens: .Credo", inquit, .ut in­
tellegam". .Sicut rectus ordo exigit, ut profunda christianae fidei cre­
damus. priusquam ea praesumamus ratione discutere, ita neglegentia
mihi videtur, si, postquam confirmati sumus in fide, non studemus,
quae credimus, intellegere" (Cur Deus homo 1, 2: .1/ 158, 362). Hoc
igitur consilio varia opera scripsit, quibus dogmata praecipua et dif­
ficillima ita tractabat, ut facillime in unum systema redigi possent.
Similiter saeculo XIH Gulielmus Parisiensis (f 1249) de plurimis fidei
dogmatis insignes tractatus edidit: Richard us a S. Victore (f 1173)
libros sex praeclaros de trinitate scripsit. Sed haec opera, quamvis
egregia, scholarum et discentium utilitati minus respondebant. Quam
ob rem, ut huic quoque necessitati provideretur, Hugo a S. Victore

S 2· De historia theologiae dogmaticae.

21

(natione germanus, t 1141), Robertas Pullus (f 1140), Petrus Pictam ensis,
Guliehnus Altissiodorensis (Autissidorensis, AntisSiodorensis, initio sae­
culi XIII) „Summas sententiarum
*
composuerunt. Attamen omnes hoc in
genere facile superavit Petrus Lombard us, episcopus parisiensis (f 1164),
.Magister Sententiarum". Libros suos , Sententiarum
*
dixit, quia iis
sacrarum litterarum et SS. Patrum sententias compendio complexus est:
.brevi volumine complicans Patrum sententias, appositis eorum testi­
moniis, ut non sit necesse quaerenti librorum universitatem evolvere,
cui brevitas, quod quaeritur, offert sine labore", ut sic -studiosorum
fratrum laudabilibus studiis lingua ac stilo serviret" (ex Prologo in
Sent.)1. Sed, etsi revera, quaecumque profert, positivis testimoniis
fulcit, nihilominus speculativa fidei expositio praevalet. Quod in hoc
opere desideratur, est melior ordo et forma magis ad usum scholae
apta. Nam forma illa, quam postea scholasticam dixerunt, tantum ab­
est, ut magister utatur, ut ad oratorum loquendi modum propius accedat.
Qua in re ab eo differt Alexander Halensis, franciscanus, -Doctor
irrefragabilis" (f 1245), qui commentando libros Sententiarum primus
omnium -Summam theologiae
*
secundum methodum dialecticam edidit.
Ipse veteris scholae franciscanae parens fuit simul cum S’. Bonaventure,
-Doctore seraphico" (t 1274), qui vestigia Alexandri premens praeter
commentarios in Lombardum insigne -Breviloquium veritatis theologicae
*
scripsit et mysticam theologiam cum scholastica pulcherrime iunxit.
Simili via ac hi duo, alii doctores gradiebantur: Richard us de Media villa,
-Doctor solidissimus
*
(f 1307), perspicuitate commendandus, et Henriette
Gandavensis (t 1293), ^Doctor sollemnis8, vir ingeniosissimus.

45. Attamen summi omnium doctores exstiterunt in familia S. Do­
minici. Cum enim saeculo XIII per arabes philosophia aristotelica late
propagari coepta esset, Albertus Magnus (f 1280) eam ab arabum cor­
ruptione in pristinam integritatem restitutam tamquam theologiae an­
cillam utilissimam in servitium fidei conduxit. Hoc ipsum quidem ei
vitio verterunt, quasi Aristotelis auctoritati caece fisus eius errores in
doctrinam theologicam intulisset. Sed quam immerito hoc ei obiciatur,
ipsius verba ostendunt, quibus immoderatas arabum laudes refellit:
-Qui credit Aristotelem fuisse Deum, ille debet credere, quod numquam
erravit. Si autem credit ipsum esse hominem, tunc procul dubio errare
potuit sicut et nos" (Phys. 1. 8. tract. 1, c. 14, ed. lammy Π 332).
Multas opiniones Aristotelis correxit, quemadmodum posteriores quo­
que scholastici praecipuos Aristotelis errores in categorias redigere et
refutare solebant.
46. Huius magni magistri maior discipulus fuit Thomas Aquinas, ^Doc­
tor Angelicus" (1225—1274). Quem, cum Coloniae propter singularem
1 Optima huius operis editio prodiit e Collegio S. Bonaventurae ad Claras
Aquas 1916.

I

Prolog· Cap. 11. Dr theologiae dogmaticae systemate et historia.

modestiam a condiscipulis suis minoris ingenii aestimatus et bos mutus
appellatus esset, aliquando disputatione finita Albertus his verbis lau­
dasse fertur: -Nos vocamus istum bovem mutum, sed ipse adhuc talem
dabit in doctrina mugitum, quod in toto mundo sonabit." Cui vati­
cinio eventus respondit: nam omnium fere indicio S. Thomas princeps
est scholasticorum, et secundum verba loannis papae XXII .plus illu­
minavit ecclesiam quam omnes alii doctores, in cuius libris plus pro­
ficit homo uno anno quam in aliorum doctrina toto tempore vitae
suae". Huius rei ratio est. quia S. Thomas et optime versatus erat in
Scriptura Sacra et SS. Patrum scriptis et summa ingenii acie quaestio­
nes omnes penetrabat et, quae ipse clare viderat, lucidissimis et sim­
plicissimis verbis exprimebat. Simul omnes res ex altissimis principiis
contemplari consueverat, quo factum est. ut non solum errores omnes
superiorum temporum debellaverit, sed etiam ad profligandos eos, qui
in posterum orituri erant, arma invicta suppeditaverit. Thomae vero
doctrina imprimis e .Summa theologica" petenda est, tum quia hoc
opus est maxime maturum, ultimis ante obitum eius annis scriptum,
tum quia maxima diligentia prae aliis eius libris est exaratum, et
quidem ad tironum utilitatem, ut ipse ait: .Propositum nostrae inten­
tionis in hoc opere est: ea. quae ad Christianam religionem pertinent,
eo modo tradere, secundum quod congruit ad eruditionem incipientium"
(Prolog, in Summam).1

■ τ '·

47. À'estigia S. Thomae inter veteres praecipue secuti sunt Petrus de
Tarantasia (postea Innocentius V, t 1276) et Aegidius Romanus, .Doc­
tor fundatissimus" (generalis augustinensium, t 1316), quem ordo ere­
mitarum S. Augustini (ab anno 1287) doctorem proprium habuit. E con­
trario magnum illud lumen ordinis S. Francisci. ioannes Duns Scotiis
(t 1308), qui propter ingenii acumen .Doctor subtilis" vocatur, totam
Aquinatis doctrinam in crisim vocavit et in multis ab eo recessit et
ita novam scholam franciscanam incohavit. quae a vetere Alexandri
Halensis et Bonaventurae satis differt \ Scoti clarissimi discipuli sunt
Petrus Aureolus, .Doctor facundus" (t 1322), et Hieronymus de Atharia
(t 1323). Ex ipso ordine praedicatorum diversas a S. Thoma vias in­
ierunt Durandus a
Port ia no (t 1334), .Doctor resolutissimus", Ro/wO/s//o/ào/(t 1340). alii. Contra Thomam simul et Scotum pugnavit
Gvlielmus Oceani (t 1349), Scoti discipulus, minorita. „Venerabilis in­
ceptor" dictus, quia scholam .nominalium", i. e. rationalistarum medii
aevi, fundavit.

Z

F-r

ι

1 De scriptis S. Thomae cf. P. Maiuto/mct. Des écrits authentiques de S. Thomas
d Aquin Brikmrg [Suisse] 1910 : M, Grabmaihi, Die echten Scliriften des hI. Thomas
von Aquin Munster i. W. 1920.
1 S. Congregatio Pauli V inssu declaravit immunem esse a censuris doctrinam
Scoti edixitque, ne quis librorum censor prohibere typis auderet, quod certe con­
staret ex Scoto depromptum esse. Ita Vira. De trinit. disp. 5. q. 6. n. 6. Cf. Fmzeliti. De trin. th. XL. in nota.
··.

A*

§ 2. De historia theologiae dogmaticae.

23

48. Ex ineunte saeculo XIV” omnes fere theologi aut uni aut alteri
ex his scholis adhaerebant. Sed sufficiat paucos notioris famae hic
nominasse.
/>,' schola S'. Thomae sunt: Ioannes de. Neapoli (f circa 1330), Herraeus
Xa falis, magister generalis 0. P. (t 1323), Rainerius a Pisa (f post 1333),
Petras de Palude (Paludanus, t 1342), Ioannes Capreolus (f 1444),
strenuus defensor doctrinae S. Thomae, imprimis contra Aureolum.
..Princeps thomistarumIoannes de. Turrecremata (t 1439), lien ricas
de Gorrichem (Gorcumiensis, t 1431), Silvester Prierias (t circa 1520),
Diducas Deza, archiepiscopus hispalensis (t 1523), Francitcus Ferrariensis
(t 1528), commentator Summae contra gentiles, Thomas de Vio, car­
dinalis, vulgo Caietanus (t 1534), commentator Summae theologicae,
Conradus Koellinus (t 1536), Chrysostomus lavellus (f circa 1540).
A’ schola scotistica : Antonius Andreas (+ post 1319), Petrus de Aquila
(t post 1321), cognomento Scotellus, quia doctrinam Scoti in epitomen
coëgit, Franciscos de Mayronis (t 1327), «Doctor illuminatus", Adamus
Goddam (γ post 1328), GuHelmus de Rubeone (f circa 1332), Alvarus
Pelagius (t post 1337), Gerardus Odonis (f post 1341), Ioannes de Co­
lonia (t post 1339), Ioannes Bassolius (t circa 1350), GuHelmus Vorilongus (t post 1451), Nicolaus de Orbellis (f post 1454), Stephanas
Brulifer (t 1483), Nicolaus de Niise (f 1509), Francisais Lychefus (t 1516),
commentator Scoti.
E schola aiigustinensi : lacobus de Viterbio (t inter 1308 et 1320),
«Doctor speculativus", Augustinus Triumphus (t 1328), GuHelmus Cre­
monensis (f post 1343), Thomas Argent i nas (t 1357), Gerardus Senensis
(t post 1350). Gregorius Ariminensis (f 1358), «Tortor infantium
,
**
quia
infantes in statu peccati originalis mortuos poenis positivis addicit.
Alphonsus Vargas, „Toletanus“ (t 1366), qui quidem est a familia augu­
stinensium, sed in doctrina sectatur S. Thomam, Augustinus de Roma
(T 1445).
In ordine carmelitarum calceatorum post Gerardum Bononiensem
(t 1317) et Guidoncm Perpinianum (t 1342) novam scholam fundant
Ioannes Bachonius (t 1346). Post eum in eodem ordine floruerunt: Petrus
de Casa (t 1348), Franciscus de Baccone (t 1372), Michael Ayguanus
(t 1400), Thomas Waldensis (t 1430), Wiclifii adversarius.
E schola nominalium : Ioannes Bu rida nus (initio saeculi XTV), Ioannes
Gerson (f 1429), cancellarius parisiensis, eiusque magister Petrus de
Alliaco (t 1420 vel 1425), Gabriel Biel (t 1495), -Ultimus scholasticus":
partim huc pertinet Marsilius ab Inghen (f 1396).
Praeter hos memoria digni sunt: S. Antoninus (f 1459), qui Summam
theologiae scripsit, eruditionis plenam, secundum rationes magis practicas; Dionysius Ryckel, -Carthusianus" (t 1471), qui universam theo­
logiam scholasticam veterem suis commentariis in Sententias complexus
est; Alphonsus Tost a tus, episcopus abulensis (t 1455), „qui scibile dis­
cutit omne" et propter ingentem eruditionem „ Mundi stupor" dictus

24

Proleg. Cap. II. De theologiae dogmaticae systemate et historia.

est. Similiter positivis scientiis valde excultus erat Xiroluas Cusanits
(circa finem saeculi XV).

49. Ab his igitur et aliis a saeculo XII usque ad XV theologia scho­
lastica seu speculativa praecipue colebatur, quatenus hi viri doctrinas
fidei non tam ex fontibus probabant quam probatas et aliunde notas
supponebant et speculative expoliebant. Ita e. g. S. Thomas in com­
mentariis (In 1. dist. 2, q. 1. a. 4) quaerit, ,utrum in divinis sint plures
.
*personae
Affert varia argumenta ex ratione et ita concludit: „Con­
cedendum est absque ulla ambiguitate esse in Deo pluritatem suppo­
sitorum vel personarum in imitate essentiae, non propter rationes in­
ductas. quae non necessario concludunt, sed propter fidei *
veritatem.
Optime igitur S. Doctor sciebat in eiusmodi quaestionibus nihil effici
nisi argumentis positivis. Haec tamen ipse non affert, quia hoc est
praeter eius propositum, cum non .quod verum *sit velit demonstrare,
sed .quomodo verum *sit
.
Temporibus enim, quae epochae scholasticae
antecedebant, doctores omnia argumenta positiva diligenter collegerant,
quae scholastici supponentes, toti in doctrina speculative excolenda
occupabantur. Attamen, quia .Libri *Sententiarum in omnium manibus
versabantur, etiam ipsi discipuli compendium theologiae positivae habe­
bant. Ita e. g. ad eandem quaestionem de pluralitate personarum in
divina essentia Lombard us 22 locos S. Scripturae et 7 SS. Patrum
affert. Haec igitur doctores scholastici supponentes, statim specula­
tivam explicationem aggrediebantur. Praeterea in omnibus scholis
erant etiam -doctores biblici". qui theologiam positivam tractabant1.
Quantopere S. 'Thomas in libris SS. Patrum versatus fuerit, ostendit
eius *.Catena in evangelia, in qua ex Patribus graecis et latinis plus
quam 40 continuam expositionem summo artificio contexit. Ex quibus
patet immerito magnis illis scholasticis veteribus obici neglegentiam
theologiae positivae.
50. Querela de neglecta theologia positiva verior est, si contra paucos
quosdam scholasticos saeculi XV vel XVI profertur. Fuerunt enim,
de quibus Canas testatur, acrius forte more suo: -Intellego fuisse
in schola quosdam theologos adscripticios, qui universas quaestiones
theologicas frivolis argumentis absolverint et vanis invalidisque ratiun­
culis magnum pondus rebus gravissimis detrahentes, ediderint in theo­
logiam commentaria vix digna lucubratione anicularum. Et cum in
his sacrorum bibliorum testimonia rarissima sint, conciliorum mentio
nulla, nihil ex antiquis sanctis oleant, nihil ne ex gravi philosophia
quidem sed fere e puerilibus disciplinis, scholastici tamen, si superis
placet, theologi vocantur. Nec scholastici sunt, nedum theologi, qui
1 ,Die biblischen Studien fanden in der Bliltezeit der Scholastik eine zum Teii
gl&nzende Vertretung, wie unter auderem die biblischen Kommentare des Fiirstcn
der Scholastik beweisen* Dr. Kuhn, Einleitung* 463.

§ 2. De historia theologiae dogmaticae.

25

sophismatum faeces in scholam inferentes, et ad risum viros doctos
incitant et delicatiores ad contemptum" (De loc. theol. 8, 1; cf. 9, 1).
Similia habet Matdonatus (apud Prat, De vita Maldonati 464 sqq.).
At numquid disciplina ulla ex vitiis pensanda est, in quae eius depravato res inciderunt, et non potius ex virtutibus, quae in optimorum
cultorum eius operibus relucent?

DE EPOCHA THEOLOGIAE POST CONCILIUM TIUDENTINUM.
Saeculo XVI rursum prodierunt viri magni, qui theologiae pri­
stinum robur et dignitatem reddiderunt. lam tempore concilii tridentini
(1545—1563) floruerunt Ambrosius Catharinas, qui interdum habet
opiniones a communi sententia diversas, Joannes Vigueritis, Melchior
Canus (+ 1560), cuius clarissimum opus exstat de r Locis theologicis",
Dominicus Soto (t 1560), Catharini adversarius, Petrus Soto (f 1563),
Bartholomaeus Carranza (f 1576), qui omnes erant dominicarii; AlphoHStis de Castro, Andreas Vega, Michael de Medina, minoritae. Hi
doctores summis viribus contra insurgentes haereses pugnabant. Ex
controversistis ineuntis et medii saeculi XVI praeterea noti sunt:
Joannes Eck, douanes Cochlaeus, Staphglas, Gropper, Albertus Pighius,
Petrus Ca nisi as, germani; Trapper, Driedo, Latomus, lovanienses;
Clichtocaeus, gallus etc.
Sed ad summam perfectionem pervenit theologia post finitum con­
cilium tridentinum. Et in exegesi quidem praeclari sunt: Maldonatus
(t 1583), Alphonsus Salmeron (f 1585),' Sa (ÿ 1596), postea Benedictus
Justiniani (f 1622), Cornelius a Lapide (f 1637), Bonfrerius (f 1642),
alii de Societate lesu: Cornelius lansenias (t 1576), Gulielmus Estius
(t 1613), qui praeterea bonos commentarios in Sententias edidit.
In theologia polemica excellebant: cardinalis Bellar minus (f 1621)
et Thomas Stapleton (f 1598), in quorum operibus multae quoque
quaestiones scholasticae solide tractantur; dein Duperron (f 1618),
Jacobus Gretser (t 1625), fratres de Walemburg, Dominicus Gra­
dua 0. P. (t 1643), alii.

52. Prae ceteris autem disciplinis theologicis refloruit theologia scho­
lastica. quam recentem vocant. Differt haec recens theologia scholastica
a cetere duplici ex capite: 1. Cum veteres scholastici plerumque Magi­
strum Sententiarum sequerentur, recentes S. Thomain ducem elegerunt,
unde puritati doctrinae et systemati scientific© multo melius provisum
erat. 2. Quia protestantes positivos fidei fontes corrumpere stude­
bant. necesse erat etiam in scholis dogmaticis genuinum Scripturae
sensum secundum SS. Patrum interpretationem diligenter exponi et
stabiliri: unde theologia positiva cum scholastica intime nectebatur.
Hinc Kleutgen: «Si quaeritur, quid sit scholastica secundum ideam,
respondemus esse theologiam speculativam : sin quaeritur, quid scho­
lastica re ipsa fuerit, respondemus veterem scholasticam unice fere,

■æ

9β

Proleg.

Cap. 11. De theologiae dogmaticae systemate et historia.

recentiorem vero secundum potiorem partem fuisse theologiam spe­
culativam4 (Theol. der Vorzeit IV, n. 11).

53. Praecipui cultores theologiae scholasticae recentioris prodierunt
ex ordinibus S. Dominici et Societatis lesu ; et quidem ex una eademque schola Frandsci de Victoria O. P. (t 1546), viri laudatissimi,
progressi sunt doctores, qui. summo ingenio praediti, in quibusdam
quaestionibus sententias quam maxime oppositas tamquam genuinam
scholae suae doctrinam propugnarent. Victoriae discipulus erat Do­
minicus Soto (t 1560), huius vero discipuli: Dominicus lianes (t 1604),
auctor neothomismi seu doctrinae de praedeterminatione physica, et
cardinalis Toleius it 1596). qui merito primus parens theologiae Socie­
tatis lesu dici potest. Post hos ex schola thomistica nominandi sunt :
Bartholomaeus Medina (t 1581). Petrus de Ledesma (t 1616). DidaciiS
Alcarez (t 1635), Thomas de Lemos (t 1629). loannes a S. Thoma
(t 1644). Gonet (f 1681). Goudin i.f 1695), A'anfes Mariales (t 1660).
Anton. Reginaldus it 1676). Ad thomistas accedunt salmanticenses
carmelitae: «Cursus salmanticensis in Summam S. Thomae" (1679),
Philippus a S. Trinitate (f 1671), Curiel O. S. B. (t 1609), Franciscos
Zumel (t 1607), Sylvius (f 1649). Reding 0. S. B. (t 1692).
Celeberrimi theologi Societatis lesu post Toletum sunt: Molina
(t 1600), Gregorius de Valentia (t 1603), Francisais Suarez, «Doctor
eximius" (t 1617), Gabriel Vazquez (t 1604), Lessius (t 1623). Becan us
(t 16241, Adamus Tanner (t 1632), Ruiz de Montoya (t 1632), Coninck
(t 1633), Tiphan us (t 1641), Ripalda if 1648), Franc. Amicus (f 1651),
Gasp. Hurtado (t 1647), Franc, de Lugo (t 1652), Ioan, de Lugo
(t 1660), Palla ricino (t 1667), Antonius Perez (f 1649), Silv. Maurus
(t 1687). Praetereundus hic non est magnus vir Petadus (t 1652),
qui non scholasticam sed positivam theologiam excoluit, sed hoc ita, ut
in hac re parem non habeat. Est tamen propter eruditionem ingentem
mentione dignus Theophilus Rayna udus (t 1663). vir famigeratus. Ad
iesuitarum doctrinam accedunt propius Ducallius 1638) et Ysambertus
(t 1642), Sorbonae doctores praeclari. Theologus suppar Petavio in
tractanda theologia positiva est Thomassinus, oratorianus (t 1695).
Ex aliis scholis celebres exstiterunt: Francisais de Herrera (t circa
1600), Smising (t 1626), Angelus Vulpes (t 1647), Mastrius (t 1673),
Brancatius de Laurea (t 1693), Bosco (1684), Ioan. Poncius (t 1660),
qui omnes fuerunt scotistae. Bartholomaeus de Burberiis (t circa 1690)
S. Bonaventurae aemulator est. Eundem S. Doctorem sequuntur Gau­
dentius Bontempus, „Brixiuensis“ (t 1672), Marcus a Baudunio (t circa
1670), Marcellus Reghiensis (t post 1670).
54. Omnes hi doctores ea aetate exstiterunt, quam ,classicam"
scholasticae recentioris dicunt, dum tempora a medio circiter sae­
culo XVII epocham .epigonorum" appellant, quam computant usque

§ 3. De habitudine inter theologiam dogmaticam et theologiam moralem.

ad finem circiter saeculi XVIII, (piando theologia scholastica paene
tota exstincta est. Attamen hac ipsa aetate nonnulla opera theologica
edita sunt non spernendae excellentiae. Nominandi sunt ex thomistis:
Hillnart (t 1757), cardinalis Gotti (t 1742), Bernardus Maria de Rubeis
(t circa 1775), criticus operum S. Thomae vindex. Minoris momenti
in hac schola sunt Paulus Mezger (f 1702), Babenstuber (t 1726),
Rcnz (t 1730), benedictini.
E schola franciscanorum noti sunt: Frassen (t 1711), Bogvin (f circa
1680), Krisper (t 1749).
Inter Societatis lesu theologos eminent Plate] (f 1681), Gormaz
(f 1708), J 7/’a (f post 1710), Simmonet (f 1733), Ulloa (f circa 1720),
Antoine (γ 1743), Sardagna, Genér, Monschein ; demum omnium tinis
et digna corona fuit ^Theologia wirceburgensis1*.
E schola augustinensium magnum opus theologicum edidit Lau­
rentias Berti (f 1766). Juénin, oratorianus gallus (t 1713), iansenismo infectus est, sicut et alii ex doctoribus sorbonicis, ut Carolus
Witasse (t 1716), minus vero Ludovicus Habert (f 1718). Puram et
solidam doctrinam e doctoribus sorbonicis profitentur Ludovicus Abellg
(f 1691) et prae ceteris Honoratus Tournelg (f 1729). In Germania
ultimum bonum compendium theologiae edidit los. Widmann (1775).
Quae post eum saeculo XVIII in lucem prodierunt, vix mentione digna
sunt; nam a medio fere saeculo XVIH usque ad medium circiter sae­
culum XIX theologia catholica, rationalism! veneno imbuta, quasi mortua
iacebat, donec nostris temporibus novum vigorem et decorem recu­
perare coepit.

55. Pauca quidem sunt nomina, quae hucusque ex permagna multi­
tudine theologorum recensita sunt; nam Hurter in .Nomenclatore litte­
rario “ multo ultra sex milia enumerat. luvat tamen hic brevis con­
spectus, ut eorum doctorum, qui frequentius nominantur, aliqua notitia
habeatur. Multi ex his fuerunt viri ingenio et eruditione permagni,
eorumque opera non immerito cum magnificis illis medii aevi ecclesiis
cathedralibus comparaveris, tum propter partium, ex quibus constant,
infinitam varietatem expolitamque elegantiam, tum propter grandem,
cpiae ex harum partium perfecta unitate exsurgit, maiestatem.
Eorum virorum nomina et opera, qui nostro saeculo theologiam
coluerunt, saepe per decursum tractatuum nobis occurrent, quare iis
enumerandis hic supersedemus. Conferatur interim, si placet, Kihn,
Encyklopadie und Méthodologie der Théologie (Freiburg 1892) 404 sq.
414 sqq. 424 sqq.
DE HABITUDINE INTER THEOLOGIAM DOGMATICAM
ET THEOLOGIAM MORALEM.

56. Nostra aetate solent theologiam moralem a theologia dogmatica
seiungere et plane separatim tractare, cum veteres theologi tractatus

11

I

!
i

Proleg.

Cap. II. De theologiae dogmaticae systemate et historia.

dogmaticum et moralem in unum coniungerent. Quare iuverit hic bre­
viter dicere de nexu logico et historico duplicis huius partis theologiae.
57. Et imprimis infimum esse nexum internum infer theologiam mo­
ralem et dogmaticam (tam positivam (piam scholasticam) vix probatione
indiget. Nam ex expositione systematis dogmatici, quam supra de­
dimus, apparet multa in theologia dogmatica tractari, quae non sim­
pliciter credenda vel tenenda sunt, sed quae etiam actiones humanas
respiciunt et ad vitae exercitationem pertinent. Eiusmodi sunt, quae
traduntur de fine ultimo et actibus humanis, de virtutibus et vitiis,
de sacramentis, de iustificatione, alia, quae a Deo revelata sunt vel
ex revelatione consequuntur. Quatenus igitur harum rerum conside­
ratio ad hoc instituitur, ut in earum veritate speculativa mens quiescat,
sunt obiectum theologiae dogmaticae: sin eaedem res practica ratione
tractantur, ut dirigamur ad actus nostros recte instituendos, habetur
theologia moralis.
58. Convenit igitur theologia moralis cum dogmatica, in quantum
habet idem subiectum. Deum, et idem obiectum formale, verum de­
monstrabile ex revelatione. Differt autem ratione obiecti materialis,
quod in theologia morali artioribus limitibus circumscribitur ; nam ex­
cluduntur omnes quaestiones mere speculativae, ut de Deo uno et trino
et de Verbo incarnato. Praeterea differt fine proximo, quia res practicas ad finem practicum tractat. Hinc theologia moralis definiri potest:
Scientia praefica motus creaturae rationalis in Deum ex revelatione hausta.
59. Et hic quidem est nexus internus inter theologiam moralem et
dogmaticam. Historice autem eatenus intime cohaerent, quatenus ante
saeculum XVI theologi ad inquisitiones speculativas in iisdem trac­
tatibus statim adiungebant conclusiones practicas. ut e. g. S. Thomas
in Summa theologica. Perpauci theologi temporibus medii aevi sepa­
ratas institutiones morales ediderunt, ut S. Raymundus de Peïïafort Ο. P. (f 1275). qui scripsit .Summam de casibus paenitentialibus.",
et S. Antoninus, qui praeter .Summam theologicam” composuit „Summam confessionalem". Angeli Carleti (t 1495) .Summa casuum" vocari
solet „Summa Angelica".

GO. Sed inde a saeculo XVI magis magisque usus invaluit conscri­
bendi libros, qui omissis fere quaestionibus speculativis unice servirent
ad confessarios in quaestionibus practicis sive erudiendos sive adiuvandos. Scriptores horum librorum id imprimis spectabant, ut pro­
positis variis casibus, ut aiunt, exacte definirent, num et quale pecca­
tum in his vel illis condicionibus committeretur: unde .casuistarum"
nomen iis inditum est. .Ut priores theologi [scholastici] ante omnia
in explicandis virtutibus versabantur et adnectebant peccatorum expli­
cationem, ita posteriores illi [moralistae] potissimum in explicandis

§ 3. De habitudine inter theologiam dogmaticam et theologiam moralem.

29

peccatis erant: idque revera ab hac aetate eo magis pervulgabatur,
quo magis probabilismi systema pro fundamento singularum quaestionum
et norma sumere atque accuratius definire scriptores conabantur, quid
qua gravitate illicitum esset" (Lehmkuld, Theol. mor. II. ed. 11, Friburgi 1910, 842).
61. Unus ex primis, qui theologiam moralem hoc modo tractabant,
erat Azpilcueta, „ Doctor Navarrus" (t 1587), cuius „ManuaIe confessariorum8 a scriptoribus saeculi XVI saepe allegatur. Magnam in
hoc campo famam adepti sunt post cardinalem Toletum plures alii e
Societate lesu: Valerius Reginald us (t 1623), Thomas Sanchez (f 1610),
J20/· (t 1603), prae ceteris vero Petrus Laymann (f 1635). Praeter hos
Bonadna^ 1631) et Salinanticenses inter ^classicos doctores8 recensentur.

62. Anno 1640, duobus post scriptoris mortem annis, editus est liber
Cornelii lansenii (iunioris), qui inscribitur „ Augustinus8. Hic liber
non minores in theologia morali quam in theologia dogmatica turbas
effecit. Inter alias falsas doctrinas haec est: -Aliqua Dei praecepta
hominibus iustis volentibus et conantibus secundum praesentes, quas
habent, vires sunt impossibilia; deest quoque illis gratia, qua possi­
bilia fiunt8 (Denz. n. 1092). Quae propositio (a. 1653 ab Innocentio X
damnata) ansam dedit severae illi doctrinae iansenistarum, qua in­
tolerabile iugum humeris mortalium sub pietatis specie imponebant.
Et sane extremo eorum rigorism0 mortiferum vulnus theologiae morali
infligebatur, nisi insignes theologi huic pernicioso coepto pro viribus
restitissent. Certatum est utrimque acriter, et, ut fit in eiusmodi con­
certationibus. in quibus non solus veri amor, sed saepe minus bonae
voluntatum inclinationes duces eliguntur, ex utraque parte in extrema
itum est. Ut hinc rigorismus, ita illinc laxiora quaedam principia
suos defensores nacta sunt. Unde mirum non est „scribentium quidem
copiam crevisse, eorum autem, qui scientiam theologiae moralem eximie
promoverent, numerum longe inferiorem fuisse8 {Lehmkuhl 1. c.).
Inter eos autem, qui sanam doctrinam defendebant, magni in doc­
trina morali scriptores nominandi sunt: Busembaum (t 1668), cuius
nMedulla theologiae moralis" mole quidem parva, sed soliditate, con­
cinnitate, ordine eximia, tanto plausu excepta est, ut ab a. 1645 ad
a. 1770 plus quam ducentas habuerit editiones; Lacroix (f 1714). Me­
dullae busembaumianae commentator insignis, Castro Palao (f 1633).
cardinalis de Lugo (f 1660), cuius etiam maior est gloria in theologia
morali quam dogmatica, Escobar (f 1669), Mazzotta (t 1746), Reuter
{f 1762), Voit (t 1780), alii. Praeter hos claruerunt: Abelly (t 1691),
Reiffenstuel (t 1703), Sparer (f 1714), Elbel (t circa 1760), Amort
(t 1775), alii.
63. Qui. quamvis contra iansenistas strenue pugnarent, ne rigidis
eorum sententiis conscientia fidelium supra modum constringeretur.

tI

î
h

i

A

30

Proleg. Cap. Π. θ® theologiae dogmaticae systemate et historia.

tamen impedire non poterant, quominus versus medium saeculum XVIII
doctrina iansenistica numero et audacia scriptorum intumesceret. Qui­
bus in rerum adiunctis divina benignitate providente vir sanctitati1 et
doctrina insignis, Alphonse Maria Liyorius (f 1787), theologiam mo­
ralem ad recta et catholica principia revocare aggressus est. Qua in
re tantum successum habuit, ut Doctoris ecclesiae honore insigniri
meruerit. Eius opera, quorum praecipuum est „Theologia moralis",
quae est commentarius Medullae P. Busembaum, multos quidem inipugnatores habuerunt, sed tandem indicio sedis apostolicae ab omni
suspicione vindicata sunt.
Post S. Alphonsum. tristissimis illis temporibus circa finem XVIH
et initium XIX saeculi, theologia moralis non minus prostrata iacebat quam theologia dogmatica. Sed hac resurgente et illa refloruit.
Maxime his ultimis decenniis insignia opera moralia in lucem prodierunt,
quorum scriptores eo quoque titulo summa laude digni sunt, quod,
minime contenti tractatione rerum mere casuistica, quae vix scientiae
nomen mereatur, studuerunt solide probare et elucidare principia, quibus
theologia moralis nititur (cf. Kihn 1. c. 440 sqq.).

♦>4. Sed ex hoc ipso, quod moralistae diligenter in principia scientiae
suae inquirunt, practica quaedam difficultas oriri potest inter theo-logiam dogmaticam et theologiam moralem, quatenus saepe eaedem
quaestiones et hic et ibi tractandae sunt, et ita facile fiunt taediosae
repetitiones. Quae difficultas licet non plane vitari, tamen minui
potest, si eae quaestiones, (piae principaliter postulant positivam ex
fontibus theologicis probationem et speculativam disquisitionem, theo­
logiae dogmaticae asseruntur: eae vero, quae ex natura sua magis
casuistice tractandae sunt, theologiae morali committuntur. Hanc
divisionem materiae in his praelectionibus ita servabimus, ut ea. quae
P. Lehmkuhl in Theologia morali tractavit, hic non repetantur.

1XSTIT UT 10 X ES I 'I ίθ I ’ A EDEUT1C A E
AD SACRAM THEOLOGIAM.
PRAENOTANDA.
65. Quae supponantur. In philosophia probata sunt exsistentia Dei.
officium colendi Deum per actus religionis, possibilitas revelationis
divinae. possibilitas et cognoscibilitas miraculorum, condicionata ob­
ligatio amplectendi eum cultum religiosum, quem forte Deus positiva
revelatione postulaverit’.

66. His igitur suppositis quaerimus, num Deus positive revelaverit
et praescripserit hominibus religionem (sensu obiectivo), i. e. summam
veritatum et officiorum, quae hominis ad Deum ordinationem spectant.
Quae quaestio partim historice partim philosophice solvenda est: et
historice quidem, quatenus agitur de stabilienda veritate facti re­
velationis; philosophice autem, quatenus agitur de diiudicando valore
huius facti, num sci. eas notas prae se ferat, quibus revelatio divina
cognoscitur.
?

67. Multae quidem revelationes a Deo hominibus factae perhibentur,
sed una inter omnes est maximae universalitatis et efficaciae, quae
totam faciem orbis terrarum mutavit et quasi lapis terminalis historiam
generis humani in duas magnas partes dividit: haec est illa revelatio,
cuius Icsus Christus auctor et cuius religio Christiana obiectum est.
De hac igitur revelatione nobis agendum et videndum est, num ea,
quae de lesu Christo narrantur, historice certa sint, et num charactere
verae revelationis divinae insigniantur.
68. De modo procedendi. lam si agitur de facto historico praeter­
itorum saeculorum stabiliendo, ante omnia auctoritas documentorum,
quorum testimonio nitimur, in tuto collocanda est. Documenta autem
praecipua, quae hic in quaestionem veniunt, sunt quattuor evangelia,
1 Ifonthehn, Theodicaea Friburgi 1893) 53 sqq. 814 sqq. T. Pesch, Institutiones
philosophiae naturalis II8 (Friburgi 1897) 374 sqq. Theod. Meyer, Institutiones iuris
naturalis II (Friburgi 1900) 6 sqq.

I

II

32

Institutiones propaedeuticae ad sacram theologiam.

quae exhibent brevem conspectum eorum, quae lesus Christus fecit
et docuit. Horum igitur auctoritate stabilita inquirendum erit in dicta
et facta lesu Christi, ut videamus, ipsene se legatum divinum esse
declaraverit et probaverit. Si utrumque affirmandum est. constat de
revelatione divina religionis Christianae. Unde haec pars tractatus
apologetici inscribi solet: De cera religione (Demonstratio Christiana).
Nos eam inscribemus: De lesu Christo legato divino.
Quia vero Christus non immediate omnibus hominibus doctrinam
suam proponit, quaerendum est, quis sit ille canalis, quo Christus doc­
trinam suam ad singulos homines deduci voluerit. Videbimus autem
Christum instituisse aliquod collegium magisteriale seu aliquam socie­
tatem, cui doctrinam suam tradiderit et eam auctoritative proponendi
potestatem contulerit. Quae et qualis sit haec societas, quibus notis
distinguatur, quam auctoritatem habeat, porro investigandum erit. Haec
pars tractatus apologetici solet inscribi: De cera ecclesia Christi (De­
monstratio catholica).
Ecclesia autem doctrinam a Christo acceptam variis instrumentis
conservat et propagat, quae instrumenta, quia inde singulae doctrinae
a Deo revelatae hauriuntur, vocantur fontes seu loci theologici. Quare
habetur tertia pars tractatus: De fontibus theologicis.
69. De nominibus huius disciplinae et eius definitione'. Solet haec
scientia vocari apologetica, quia servit ad defendendam religionem et
ecclesiam Christi contra adversarios christiani nominis. Neque vero
apologetica defendenda suscipit singula dogmata a Christo revelata
sed potius fundamentum omnium dogmatum, i. e. factum revelationis
Christianae et auctoritatem ecclesiae. Unde interdum vocatur theologia
fundamentalis, quamvis non sit formaliter theologia, quia non ex reve­
latione argumentatur, sed argumentis philosophicis et historicis reve­
lationem factam esse ostendit. Dicitur igitur theologia fundamentalis,
quatenus prolegomena seu praeambula ad theologiam dogmaticam nenessaria proponit. Singula dogmata defendere vel qualescumque objec­
tiones contra doctrinam Christianam factas solvere est apologias. Ita
tractatus, quos veteres Patres ediderunt, ut ostenderent religionem
Christianam non esse perniciosam reipublicae romanae, recte vocantur
apologiae, non vero apologetica. Quia SS. Patres non elaborarunt theo­
logiam systematical^ ex eorum scriptis discere non possumus, quem
locum teneat et qua ratione tractanda sit apologetica in systemate
theologiae. Apologetica enim est scientia, qua fundamenta et principia
fidei et theologiae via ac ratione stabiliuntur; hinc apologetica est
quidem etiam apologia, at non quaevis apologia est scientia apologetica.
Ceterum hoc nomen apologeticae secundarium tantum finem huius trac4 tatus indicat: primarius enim finis non est defendere religionem et
1 Cf. L Ottfyrr, Theologia fundamentalis l Friburgi 1897 12 sqq

raenohindii.

33

ecclesiam Christi, sed riant parare ad theologiam supernaturalem. Theo­
logia supernaturalis, ut vidimus, est scientia fidei seu ordinis super­
naturalis, ei usque principia obiectiva sunt veritates revelatae. Ergo
ante omnia constare debet revelationem esse factam et revelata in his
vel illis fontibus inveniri, 1ani vero factum revelationis divinae non est
nobis per se immediate evidens: ergo probari debet. Theologia autem
ipsa dogmatica revelationem non probat, sed revelata supponit et ex
iis argumentatur, sicut generatim nulla scientia principia sua probat,
sed ex iis ut aliunde notis procedit (S'. 'Thom. 1, q. 1, a. 8). Consequenter
ante theologiam supematuralem requiritur alia scientia, qua ostendan­
tur factum et fontes revelationis supernaturalis. Scientia autem, quae
ordinem supernaturalis revelationis probandum suscipit, recte vocatur
propaedeutica ad theologiam ; „ad theologiam" quidem, quia causa eius
finalis proxima est theologia; _ propaedeuticau vero, quia demonstrat ea.
quae supponuntur ante theologiam, i. e. factum et credibilitatem reve­
lationis, non internam veritatem eorum, quae revelata sunt (»S’. Thorn.
2, 2, q. 1, a. 4 ad 2). Itaque subiectum huius scientiae est exsistentia
ordinis supernaturalis revelati ; obieetum formale est cognoscibilitas histo­
rica et philosophica huius ordinis, in quantum hic ordo est factum histori­
cum; obieetum materiale, quidquid de hoc ordine aide theologiam sup­
ponendum est. Unde definiri potest: Institutio eorum, quae de ordine
supernatural! scitu necessaria sunt ad theologiam addiscendam (cf. Kleutgen, Theol. der Vorzeit IV, n. 165 sqq.)1.
His ultimis temporibus inter quosdam catholicos, in Gallia maxime,
opinio invaluit, apologeticum non .intellectualiter“ tractandam esse, sed
potius .moraliter". Nam cum permulti homines, kantianismo et posi­
tivisme infecti, non iam admittant possibilitatem demonstrationis ex­
sistentiae Dei. spiritualitatis animae, aliarum rerum non pure experi­
mental] um. incassum laborare eos. qui studeant argumentis et Scriteriis
obiectivis" probare veritatem revelationis Christianae. Satius esse ex
ipso „subiecto" procedere et ostendere esse in homine „moralem" quandam exigentiam, cui satisfieri nequeat nisi per revelationem super­
naturalem, christianam autem religionem omnino parem esse praestan­
dis iis omnibus, sine quibus homo non sit homo sanus et integer. Et
haec quidem opinio, si solum vult tradere methodum quondam dispo­
nendi animos hominum falsa philosophia infectorum ad recipiendam
facilius religionem christianam, fortasse non plane spernenda est. dum­
modo ne conentur a priori probare necessitatem revelationis vere super­
naturalis; hoc enim ex conceptu rei repugnat. At si volunt removere
.apologeticam traditional em “ et eius loco ponere subiectiva illa criteria
————————-----V 21
*. A *1 _L■ . O—
1 Apologetica hoc sensu intellecta est pars praeambula theologiae dogmaticae,
non est explicatio artis vel methodi, qua infideles perducendi sint ad finem. Quae
duae res a quibusdam male confunduntur. Cf. quae scripsi in libello .TheologLsche
Zeitfragen· I (Freiburg 1900) 69 sqq. De recentissimis quibusdam postulatis apo­
logeticis agit II. Dieckmann, Zeitschrift für kath. Théologie 1922, 613 sqq.
PüHt-li. PrAcIvctioncH dogmaticae. I. Ed.

i

Ί

i.
’

:

34

Institutiones propaedeuticae ad sacram theologiam.

omnino a vero aberrant. Christiana enim religio imprimis in eo est, nt
homo ob auctoritatem Dei revelantis credat dogmata revelata. Hoc
autem repugnat, quamdiu de facto revelationis divinae non certo con­
stat. Itaque e medio sublatis vel in dubium vocatis factis illis „obiectivis'. quibus innititur tides supernaturalis. corruat necesse est tota
religio Christiana et simul cum ea tota theologia dogmatica, Itaque
hoc fundamentum obiectivum. reale. intellectuale per nullam aliam
apologiam vel apologeticam removeri et suppleri potest ’.

i

?

1:1

• .

■

70. De argumentis dogmaticis, quai in hoc tractatu occurrent. Quia
I apologeticae est animos praeparare ad addiscendam theologiam super1 naturalem, ipsa notionem huius tinis et conceptuum ad eum pertinen­
tium haurit quidem ex revelatione, et hoc sensu revelationem ducem
habet, non vero ab initio utitur doctrinis revelatis ut argumentis, qui­
bus probet propositiones suas: nam ipsa potius vult probare factum
divinae revelationis eiusque credibilitatem et credentitatem, qua pro­
batione finita constat veritates revelatas posse et debere rationabiliter
credi. Credit autem homo, non vi argumentorum adactus, sed gratia
Dei adiutus. libero et firmo assensu propter auctoritatem Dei revelantis
admittit veritates revelatas: et sic demum veritates creditae fiunt nobis
principia argumentationis theologicae.
Aliud igitur est ab ecclesia accipere materiam, de qua agendum
est, et discere finem quo. et viam qua procedendum est: et aliud est
doctrinas revelatas sumere ut fontes argumentationis. Hoc alterum fit
in theologia dogmatica, a qua apologetica facti revelationis omnino
distinguitur probandi methodo.
De qua re monet, summus pontifex Pius IX: .Humana quidem
ratio . . . divinae revelationis factum diligenter inquirat oportet, ut
1 P/ux X .apologiam immanentiae
.
*
prout a quibusdam explicabatur, encyclica
.Pascendi dominici gregis’ die 8 sept. 1907 ut alienam a fide catholica notavit: .Hic
autem queri vehementer Nos iterum oportet non desiderari e catholicis hominibus,
qui. quamvis immanentiae doctrinam ut doctrinam niciunt. ea tamen pro apologesi
utuntur: idque adeo incauti faciunt, ut in natura humana non capacitatem solum
et convenientiam videantur admittere ad ordinem supernaturalem, quod quidem
apologetae catholici opportunis adhibitis temperationibus demonstrarunt semper, sed
germanam verique nominis exigentiam. Ut tamen verius dicamus, haec catholicae
religionis exigentia a modernises invehitur, qui volunt moderatiores audiri. Nam
qui integralistae appellari queunt, ii homini nondum credenti ipsum germen, in ipso
latens, demonstrari volunt, quod in Christi conscientia fuit atque ab eo hominibus
transmissum est. Sic igitur, venerabiles Fratres, apologeticam modernistarum methodum,
summatim descriptam, doctrinis eorum plane congruentem agnoscimus: methodum
profecto, uti etiam doctrinas. errorum plenas, non ad aedificandum aptas sed ad de
*
struendum» non ad catholicos efficiendos sed ad catholicos ipsos ad haeresim trahendos,
immo etiam ad religionis cuiuscumque omnimodam eversionem" Denz. n. 2103 .
His verbis satis indicatur, quomodo argumenta psychologica servire possint ad com­
*
mendandam
religionem christiunam. quomodo non possint. Varia systemata apologeticae immanentiae exposui et discussi in .Theol. Zeitfragen’ IV Freiburg 1908 .
qui libellus italice editus est ah
Manned: Fede. Dogmi, Fatti storici Roma 1909 .

Praenotanda.

35

certo sibi constet Deum esse locutum.... Sed quam multa, quam mira,
quam splendida sunt argumenta, quibus humana ratio luculentissime
evinci omnino debet, divinam esse Christi religionem.... Itaque humana
ratio, ex splendidissimis hisce aeque ac firmissimis argumentis clare
aperteque cognoscens Deum eiusdem fidei auctorem exsistere, ulterius
progredi nequit, sed quavis difficultate ac dubitatione penitus abiecta
atque remota omne eidem fidei obsequium praebeat oportet” (Denz.
n. 1637 sqq.). Quibus verbis summus pontifex limites apologeticae cir­
cumscribit eosque a theologiae dogmaticae campo distinguit.
Neque vero multum refert, utrum quis dicat apologeticam, ut est
pars aedificii theologici, esse disciplinam intermediam inter philosophiam
et theologiam supernaturalem, an malit dicere eam esse theologiam
reductive. Haec est potius diversitas in modo loquendi quam in re
ipsa. Omnes enim fateantur oportet conceptus rerum supematuralium,
de quibus in apologetica agitur, non esse fructus speculationum philo­
sophicarum, sed revelationis divinae et traditionis apostolicae: ex altera
autem parte omnes concedere debent, ante stabilitam credibilitatem
revelationis non licere apologetae ex fide argumentari.
Secundum S’. Thomam theologiae supernatural! maxime proprium est
argumentari ex auctoritate eorum, qui revelationem acceperunt. Hoc
autem non est maxime proprium apologeticae. Utitur tamen, ut idem
sanctus doctor ait, etiam theologia rationibus philosophicis, quia „ oportet,
quod naturalis ratio subserviat fidei.... Et inde est quod etiam auc­
toritatibus philosophorum sacra doctrina utitur, ubi per rationem natu­
ralem veritatem cognoscere potuerunt.. .. Sed tamen sacra doctrina
huiusmodi auctoritatibus philosophorum utitur quasi extraneis argumen­
tis et probabilibus. Auctoritatibus autem canonicae Scripturae utitur
proprie et ex necessitate argumentando “ (1, q. 1, a. 8). Theologia igi­
tur hic ita describitur, ut facile distinguatur ab apologetica, in quan­
tum haec est introductio quaedam in theologiam supernaturalem. Ce­
terum de apologetica sic intellecta S. Thomas ideo non diserte loquitur,
<[iiia haec pars disciplinarum theologicarum ea aetate non exsistebat.
Facile intellegitur hunc tractatum a philosophico et historico genere
ex natura rei transiturum esse in dogmaticum. Postquam enim proba­
verimus aliquid esse a Deo revelatum, ipsa ratione suadente id dein­
ceps poterimus adhibere ad aliquid aliud inde concludendum, id quod
est argumentum stricte theologicum.
Praeterea multa ex iis. quae apologetice probabimus, sunt etiam
obiectum theologiae dogmaticae. Quia autem non potest eadem res
commode bis tractari, prius apologetice, dein dogmatice, data occasione
indicabitur, quid ipsa ecclesia de his quaestionibus apologeticis doceat,
non ut inde novum argumentum petamus, antequam auctoritatem ec­
clesiae stabiliverimus, sed tum ut fontes ostendantur, qui adeundi sint,
si forte eadem res dogmatice tractanda sit, tum quia ratio postulat,
ut audiantur in qualibet disciplina ii, qui bene versati sunt in ea. Ita

36

Institutiones propaedeuticae ad sacram theologiam.

ea, quae hucusque diximus, confirmare possumus auctoritate eorum,
qui de hac re scripserunt, et auctoritate ecclesiastica, qua contra
tradi tionalistas statutum est fidem non esse postulandam, nisi antea
exsistentia et veracitas Dei et factum revelationis probata sint (Dim.
n. 1622 sqq.; cf. n. 1651). Idem definitum est a concilio vaticano sess. 3,
c. 3 (Dens. n. 1790),

71. Si quaeris, qui hanc disciplinam apologeticum excoluerint, nullos
invenies nisi ex ultimis saeculis, id quod nullatenus mirum videri debet
(cf. zl. r. Schmid, Apologetik ais speculative Grundlage der Théologie,
Freiburg 1900, 12 sqq.). Primis enim saeculis facta, quibus nititur religio
Christiana, quodammodo ante omnium oculos erant et vix a quoquam
negabantur ideoque argumentis probanda non erant. Obiectiones autem,
quae tunc contra religionem christianam fiebant, pleraeque erant ca­
lumniae, quibus Christiani vel rebellionis vel malarum doctrinarum ac­
cusabantur. Quas obiectiones christiani refutabant proponendo veram
doctrinam suam. Id praestiterunt ii inter Patres ecclesiae, qui vocan­
tur apologetae, ut lust imis Martyr, Aristides, Athenagoras, Tatianus,
Theophilus Antiochenus, similiter Minucius Felix, TertuUianus, Cyprianus.
Divulgata iam magis religione Christiana philosophi gentiles argumentis
philosophicis doctrinam revelatam aggrediebantur, ut Celsus et lulianus
Apostata, contra quos scripserunt Origenes, Eusebius Pamphili, Atha­
nasius, Cyrillus Alexandrinus, Augustinus.
Temporibus medii aevi Christiana religio defendenda erat contra
errores iudaeorum et mohammedanorum. Contra priores e. g. scripserunt
Isidores Hispalensis et Rabanus Maurus, contra posteriores
Thomas
(De veritate fidei contra gentiles), contra utrosque Raymundus Martini
(Pugio fidei adversus mauros et iudaeos). Neque vero ullus horum
librorum respondet nostrae disciplinae apologeticae: nam contra iudaeos
sola fere agebatur quaestio, utrum Christus esset Messias: contra mohammedanos vero demonstrandum erat dogmata Christiana non pugnare
cum sana ratione. Inimici enim religionis christianae ea aetate non
directe principia fidei impugnabant, sed potius falsa philosophia freti
singula dogmata aggrediebantur. Itaque tunc falsae speculationes veris
speculationibus superandae erant.
Haec autem rerum condicio mutata est inde a saeculo XVI. Haeresi­
archae enim illius aetatis auctoritatem ecclesiae, conciliorum, summorum
pontificum negabant et suam interpretationem S. Scripturae unicam fere
nonnam veritatis theologicae statuebant. Ideo omnes quaestiones, quae
pertinent ad tractatum de vera ecclesia Christi, a theologis polemicis
diligenter tractabantur: id quod imprimis a Bellarniino factum est
praeclaro opere -Controversiarum". Cum dein saeculis XVH et XVHI
deismus et naturalismus magis magisque valere coepissent et factum
revelationis et authentia sacrorum librorum in dubium vocarentur, haec
prima principia religionis christianae defendenda erant, id quod inter

rnu'iuitanila.

alios praestitit lluëtius libro, (piem inscripsit -Demonstratio evangelica“.
()b eandem rationem inde a saeculo XVHI solebant theologi ante theo­
logiam dogmaticam praemittere tractatus de vera religione, de ecclesia
Christi, de locis theologicis. Ita theologi irirceburgenses et alii. Sed
usque ad nostra tempora linis apologeticus in huiusmodi libris semper
fere primarius habebatur, quamvis sine dubio in organismo disciplina­
rum theologicarum primarius finis sit propaedeuticus. Ex iis, qui nostris
temporibus de hac re scripserunt, nonnullos nominasse sufficiat: Lieber­
mann (Institutiones theologicae tom. I et II), Berlage (Apologetik der
Kirche), Drey (Apologetik), Schuetz (Theologia fundamentalis), Reinerding (Theologia fundamentalis), Jungmann (Tractatus de vera religione).
Murray (De ecclesia Christi), Perrone (Praelectiones theologicae), Mazzella (De religione et ecclesia), Sprinzl (Handbuch der Fundamentaltheologie), Hettinger-Weber (Lehrbuch der Fundamental théologie), 7Àgliara (Propaedeutica ad sacram theologiam), Schanz (Apologie), De Groot
(Summa apologetica de ecclesia), Egger (Enchiridion theologiae dogma­
ticae generalis), Ottiger (Theologia fundamentalis), Wilmers (De reli­
gione revelata; De ecclesia Christi), Gutberlet (Lehrbuch der zVpologetik),
AI. v. Schmid (Apologetik ais spekulative Grundlegung der Théologie),
Schell (Apologie des Christentums), Caesar Manzoni (De religione, de
ecclesia, de fontibus revelationis), Sanctus Schiffini (De vera religione).
Nostro saeculo specialia opera apologetica ediderunt: J. Ottiger (Theo­
logia fundamentalis II, Friburgi Br. 1911; prior tomus 1897 , Æ Straub
(De ecclesia Christi, Oeniponte 1912), J. J. Bainvel (De vera religione
et apologetica, Parisiis 1914), J. Mausbach (Grundzüge der katholischen
Apologetik, Münster i. W. 1916), J. Muncunill (De vera religione, de
Christi ecclesia, de logis theologicis, Barcinone 1908 1914 1916), H. Felder
(Apologetica, Paderbornae 1920), M. d ’Herbigny (Theologia de ecclesia.
Parisiis 1920 1921), R. Garrigou-Lagrange (Theologia fundamentalis se­
cundum S. Thomae doctrinam, Pars apologetica, de revelatione, ed. 2,
Romae-Parisiis 1921), alii. Cf. Ottiger 1. c. I, 24 sqq.

I
Μ

PARS PRIMA.

DE CHRISTO LEGATO DIVINO.
SECTIO I.
DE FONTIBUS HISTORIAE 1ESI

CHRISTI.

ART. I.
DE GENUINITATE EVANGELIORUM.

72. Quando ad factum praeteritorum saeculorum probandum docu­
menta scripta afferuntur, ante omnia de genuinitate horum scriptorum
constare debet. Unde imprimis nobis de genuinitate quattuor evangeliorum agendum est. Genuinitas autem, ut nomen ipsum indicat, in
eo consistit, quod scripta sunt eius auctoris, cuius nomen prae se ferunt,
seu eius aetatis, cui attribuuntur. Graeco nomine authentia vocari solet,
quae interdum confunditur cum authenticitate, sed melius ab ea distingui­
tur. Est enim authenticitas ea proprietas alicuius scripti, vi cuius aptum
est ad faciendam fidem iis in rebus, ad quas probandas assumitur. Ad
hoc autem praeter genuinitatem etiam requiritur, ut auctor scripti
possit et velit dicere verum.
73. Potest praeterea accidere, ut scriptum, quod profertur, non sit
ipsum autographum scriptoris, sed apographum aliquod vel versio. Quod
si iit. quaestio oritur de conformitate apographorum vel versionum
cum textu originali, quae confonnitas si adest, apographa vel versio­
ns eiusdem sunt auctoritatis atque autographum scriptoris. lam ubi
de dignitate pure scientifica alicuius scripti agitur, plus postulari non
potest quam genuinitas autographi et confonnitas apographi. At non
raro, ubi agitur de authenticitate i u ridica alicuius scripti, certum tan­
tum apographum vel certa versio exclusis aliis, licet etiam conformi­
bus, ad probandum admittitur. Hoc saepe tit in litibus forensibus, et
suo modo valet etiam de versionibus sacrorum librorum, quarum nulla
coram tribunali ecclesiastico eandem auctoritatem habet quam versiones
Septuaginta et Vulgata.
74. Sed nos hoc loco non inquirimus in authenficitatem iu ridicam
sacrorum librorum, quia volumus scire, non quid ecclesia de sacris
libris sentiat, sed quomodo iis ad historicam argumentationem uti

■ry

Art. I. I)<■ gciiiiiiiitntc cvangclionini.

39

possimus. Similiter nobis inquirendum non est in varias versiones et
varia apographa evangelioruni ; quamvis enim in his adsint multae
lectiones variantes, nulla earum est, qua ullum factum historicum, de
quo hic agitur, in dubium vocetur aut quomodocumque afficiatur. Inter
omnes versiones, scripta, editiones, quod ad substantiam rerum attinet,
perfecta harmonia viget, ut inspicienti editiones criticas statim ap­
parebit; quare ad nostrum finem prorsus indifferens est, quis textus,
quae lectiones variantes, quae versiones adhibeantur. Itaque unica
quaestio hic investiganda haec est, utrum euangelia cere conscriptu sint
ab iis, quibus attribuuntur, i. e. a Matthaeo et loanne ut a testibus im­
mediatis eorum, quae narrant, et a Marco et Luca ut a testibus, qui
res a se narratas ab immediatis testibus audierint. Interim vero con­
sideramus hos libros non ut inspiratos et sacros, sed simpliciter ut
libros historicos, quibus neque maior neque minor fides habenda est
quam aliis libris historicis. Quare quaestio de canonicitate librorum,
utrum sci. hi vel illi libri semper fuerint recepti in canonem sacrorum
librorum, ad nos directe non pertinet, quamvis indirecte eatenus no­
stram inquisitionem tangat, quatenus multi libri a canone sunt exclusi,
quia non erant genuini, nullique admissi sunt in canonem, nisi qui
genuini habebantur. Ideo saepe eadem argumenta valent ad utramque
quaestionem solvendam.
75. Quaestio de genuinitate alicuius libri est quaestio historica, quae
non subiectivis praeiudiciis, sed argumentis historicis dii u dicanda est.
Subiectiva norma ad diiudicandam genuinitatem sacrorum librorum
utebantur communiter haeretici, reicientes ut suppositicia, quae cum
erroribus eorum pugnabant. Huic normae statuendae Lutherus suis
asseclis ansam dedit in praefatione ad secundam editionem versionis
germanicae S. Scripturae (a. 1523 et 1524), ubi epistulam S. lacobi ut
ineptam reicit, quia non concordat cum doctrina de sola fide, ideoque
eam vocat nstramineam“ 1 et consentit iis, qui dicunt «hanc epistulam
non esse apostoli lacobi nec apostolico spiritu dignam, licet consue­
tudine auctoritatem, cuiuscumque sit, obtinuerit" (De captiv. babylon.
Sacram, extr. unet.). Similis est procedendi modus modernorum „criti­
corum" infidelium, qui dicunt Scripturam non posse esse genuinam,
quod narret miracula, cum miracula fieri nequeant2. Haec est prin' .Darum ist St. Jakobs Epistel eine redit stroherne Epistel gegen sic [die
Episteln Pauli. Petri etc.], denn sie doch keine evangelische Art an ihr bat."
- Ita David Friedrich Strauû: -Es gibt überhaupt kein rein historisches Bewuûtsein ohne die Einsicht in die ünzerreilàliarkeit der Kette endlicher Ursachen
und in die Unmoglichkeit des Wunders. . . . Die neuere Zeit hat einer durcli Jahrliundertc fortgesetzten Reihe der niiilisamsten Forschungen die Einsicht zu danken.
daü ailes in der Welt durcli eine Kette \on Ursachen und Wirkungen zusanimenhiingt. welche keine Urtterbrechung duldet. . . . Von diesem Standpunkte aus. weleher
in Natur und Geschichte ein testes Gewebe endlicher Ursachen und Wirkungen erhlickt. konnten die biblischen Erziihlungen. in welchen dieses Gewebe auf unzahligen

*
SA

i

4()

Pars 1· Do Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist. lesu Christi.

cipalis ratio, oh quam hi ,critici" negent genuinitateni evangeliorum:
alia argumenta, quae afferunt, eo solo tine conquiruntur, ut hanc levi­
tatem quodam scientiae velamine honeste tegant. Impossibilitatem
miraculorum probare vix et ne vix quidem conantur, sed ut per se
evidentem supponunt, quemadmodum Henan diserte fatetur. Si inter­
dum argumenta proferunt, non sunt seria argumenta, sed cavillationes,
quarum solutiones in quolibet compendio philosophiae scholasticae in­
veniuntur. Itaque in evangelia inquirendum est sicut in alia docu­
menta historica, et si pro eorum genuinitate criteria historica exstant,
quae pro omni alio documento sufficiunt, etiam hic sufficere debent.
Non quidem negamus valorem criteriorum internorum, sed negamus
haec in inquisitione historica primum locum obtinere, et negamus talia
criteria esse opiniones, quas pro suo quisque libitu sibi tingit. Quous­
que veniremus, si talia criteria admitteremus, ostendit exemplum
Sfrausii; ipse enim bene intellexerat Deum confiteri et ei velle inter­
dicere, ne umquam hominibus sese revelaret, nequaquam cohaerere:
unde usque ad apertum atheismum progressus est *. Hinc si ipsi credi­
mus, de factis historicis nemo sine praeiudiciis sentire potest, nisi qui
Deum esse negaverit. Revera Deum et providentiam divinam agno­
scere et ex altera parte possibilitatem miraculorum et veritatem hi­
storicam eorum factorum negare velle, quibus nititur Christiana religio,
aperta est contradictio. Ideo plus vel minus omnes, qui genuinitateni
evangeliorum negant, sunt ii. qui aut diserte atheismum profitentur
aut nomen quidem Dei retinent, sed conceptum plane pervertunt.

76. Quaedam hic ex philosophia in memoriam revocanda sunt. Evi­
dens imprimis est argumenta historica non posse effici eadem ratione
Punkten durch Einschreitungen der guttlichen Ursachlichkeit durchluchert ist, unmôglich aLs Geschichte erscheinen
*
Das Leben Jesu. kritisch bearbeitet3. Tübingen
1838. 86 94 sq.. Hoc est. quod vocat esse sine praeiudiciis : ,Voraussetzungslosigkeit’ ib. p. ix . Item EniaL Renan: ,Si le miracle et I’inspiratiou de certains livres
sunt choses réelles, notre méthode est détestable. Si le miracle et Γinspiration des
livres sont des croyances sans réalité, notre méthode est la bonne. Or. la question
du surnaturel est pour nous tranchée avec une entière certitude par cette seule
raison qu'il n'y a pas lieu de croire à une chose dont le monde n’offre aucune trace
expérimentale. Nous ne croyons pas au miracle, comme nous ne croyons pas aux
revenants, au diable, ii la sorcellerie, à l'astrologie’ Vie de Jésus
Paris 1879. ix).
Nuper J. Harnack qui tamen de origine evangeliorum non consentit cum Straub
et Renan scripsit: .Vor einigen Wochen bemerkte mir ein hollândischer Theologe:
Wer den Rahmen. in welchem die Tradition die altchristlichen Urkunden angesetzt
hat. anerkennt. verzichtet darauf. eine natürliche Geschichte des Urchristen turns
zu zeichnen, und ist gezwungen. an eine supranaturale zu glauben. Das ware freilich.
wenn tinter .supranatural’ eine Geschichte verstanden werden soil, die wie eine Heiligenlegende oder wie eine Fabel verlàuft. ein tudliches Argument" Die Chronologie der
altchristlichen Li teratur, Leipzig 1897. x .
1 „Seit er Gott so aile Attribute persônlichen Seins und Waltens verloren hat.
wie konnten wir uns Gott noch persônlich denkvn?" Der alto und der noue Glaube8,
Bonn 1875· 110.

De gfiiiiiiiitatc evangeliorum.

Prop. I.

41

<lini argumenta metuphysica. Nam cum in his ex uno certo principio
alia syllogistice deducantur, in quaestionibus historicis saepe multa in­
dicia colligenda sunt, quorum vis probandi non est in singulis per se
solis, sed in omnibus simul sumptis. Hoc enim est de natura argumenti
morulis, quale est historicum, ut tot facta colligenda sint, quot re­
quiruntur ad constituendam illam certitudinem, quae ex legibus mo­
ralibus excludit prudentem dubitationem. Ita singuli testes per se
possunt falli et fallere, sed suppositis supponendis certa multitudo
testium excludit periculum erroris.
Praeterea aliud est rationabilis dubitatio de valore argumentorum,
aliud est difficultas, quae forte facto firmiter stabilito explicanda re­
manet. Quamdiu rationabilis dubitatio de ipsis argumentis non suffi­
cienter excluditur, res non est certa; sed si in re certa aliquid apparet,
quod difficile sit, immo a nobis explicari nequeat, non ideo certitudo
tollitur. In ipsis etiam rebus physicis multa facta sunt certa, quamvis
explicatio factorum difficultatibus non solutis sit obnoxia. Numquid
ideo vita neganda est, quia eius origo explicari nequit? Ita persaepe
in rebus historicis inde difficultates oriuntur, quod non omnia et singula
facta nota sunt; at stultum est velle propterea etiam ea, quae nota
sunt, in dubium vocare. Saepe autem B critici" ita se gerunt, quasi
proponendo aliquas difficultates argumenta certa everterint ; neque
cogitant, quanto plures et maiores difficultates contra ipsorum hypo­
theses obstent. Sane si genuinitas evangeliorum propter tales diffi­
cultates dubia fit, onmes hypotheses .criticae" hactenus inventae a
fortiori omni solido fundamento carent ; neque enim bona illa voluntas,
quam quaelibet inquisitio historica postulat, comparari potest cum in­
genti credulitate, quam „ critici" pro suis hypothesibus postulant.

Prop. I. Quattuor evangelia secundum Matthaeum, Marcum
Lucam, loannem genuina agnovit antiquitas Christiana.
77. Evangelia vocantur quattuor libri, quibus facta et dicta lesu Christi
narrantur, et quorum scriptores esse dicuntur duo apostoli, Matthaeus
et loan nes, et duo discipuli 'apostolorum, Marcus et Lucas. Marci tan­
tum liber hunc titulum prae se fert: „Initium evangelii lesu Christi,
Filii Dei." Vocabulum evangelii (evangelizationis, evangelizandi) iam
invenitur in versione Septuaginta Veteris Testamenti (e. g. 2 Reg. 4, 10:
18, 20 22 25 27. 4 Reg. 7, 9. Is. 40, 9; 61, 1 etc.) et inde in No­
vum Testamentum transiit (e. g. Luc. 4, 18 sqq. etc.)1. Ex etymo
significat .bonum nuntium", qui bonus nuntius ex mente sacrorum
scriptorum est annuntiatio salutis messianicae. Neque igitur evangelium idem est atque biographia lesu Christi (cf. Luc. 16, 16. Matth.
24, 14. Mare. 8, 35). cum ne propositum quidem esset evangelistis
1 Est tamen haec differentia, quod eo sensu, quo in Novo Testamento dicitur
eùcrrféXiov, in Septuaginta dicitur eùaTfeXia, ^ύαγγέλιον vero significat nuntii praemium.

I

1

Pars I. De Christo legato divino.

I

Sectio 1. De fontibus hist, lesn Christi.

omnia narrare, quae de vita Christi scirent (cf. Io. 20, 30; 21. 25).
I Potius voluerunt brevem conspectum dare eorum, quae de salute mes'sianica scitu necessaria sunt. Libri igitur sunt dogmatici, sed argu­
menta. quibus dogmata proponuntur, ex historia desumpta sunt. Haec
est ratio, cur libri illi antiquitus non vocati sint evangelia Matthaei.
Marci. Lucae. loannis, sed lesu Christi evangelium secundum Matthaeum,
Marcum. Lucani. loannem. quia hi libri non continent bonum nuntium
Matthaei, Marci. Lucae. loannis. sed bonum nuntium lesu Christi certo
modo propositum a Matthaeo. Marco. Luca, loanue. Ab initio nomen
evangelii non significabat scriptum librum (ne Marc'. 1, 1 quidem), sed
praedicationem salutis messianicae (Rom. 1. 1 9 16 etc.). Postquam
autem haec praedicatio litteris consignata est, hi quoque libri prius
solebant dici evangelium numero singulari, et paulatim evangelia nu­
mero plurali vocari coepti sunt. S’ lust imis .1/. semel hos libros ap­
pellat evangelia (Apol. I. n. 66; J/. 6, 429). saepius evangelium (Dial,
c. Tryph. n. 10 100: Deresurr. n. 10; .1/6. 496 709 1589). S. Augustinus,
monet potius loquendum de .quattuor libris unius evangelii" quam de
.quattuor evangeliis" iln Io. tr. 36, n. 1: .1/35. 1662). Cum his con­
sentit dictum Irenaei: Ήτράμορφον τό εύαγγέλιον (Adv. haer. 1. 3, c. 11 :
.1/ 7. 889). Cf. Origenes, In Io. tr. 1. n. 7 sqq.: .1/ 14. 31 sqq.

78. Fuerunt quidem praeter hos quattuor alii libri satis multi, qui
eandem materiam simili ratione tractabant: sed hi omnes aut per­
ierunt aut ut apocryphi reiecti sunt. Eos obiter tantum respiciemus,
quatenus ratione rejectionis eorum auctoritas evangeliorum eo magis
patebit. Ceterum sufficiet nobis ostendisse quattuor evangelia esse
fontes fide dignos, quia nihil noceret, etiamsi alii fontes fideles ex­
sisterent.
In proponendo argumento non incipiemus a primis scriptis post
aetatem evangel istarum confectis, in quibus citationes quaedam tacitae
ex evangeliis leguntur, sed audiemus prius scriptores illos, qui diserte
testantur de quattuor nostris evangeliis. Citationes enim tacitae per
se solae non sunt argumentum efficax: nam dicta et facta Christi per
multos annos ore tantum tradebantur, antequam scripto consignarentur.
Unde etiam multa agrapha apud Christianos scriptores leguntur, quae
non ideo reicienda sunt, quia non sunt in evangeliis scripta. Maxime
antiquis temporibus, quando legendi scribendique ars et librorum copia
rarior erat, multo magis memoriae quam scriptis fidebant homines,
ut integra litterarum monumenta per saecula sola orali traditione
servata sint (Edda, Saga», Folklore). Ergo ex eo. quod a scriptoribus
christianis antiquis quaedam eodem vel simili modo traduntur, quo in
evangeliis leguntur . · non statim colligitur eos ex hoc scripto fonte
hausisse, At si constat fuisse scriptos libros, ex quibus scriptores
christiani dicta et facta Christi depromebant, recte, etiam tacitae citationes ad hos fontes reducuntur. E. g. quod lusfbuts de Christo scribit :

Art. 1. De geniiiiiitnte eviingelionim.

Prop. 1.

43

J'uni spiritum in cruce redderet, dixit: πάτερ, εις χείράς σου παρατίθεμαι
το πνεύμα μου“ (Dial. η. 105; Μ 6, 7*21), non certo sciremus, utrum ex
traditione an ex evangeliis haberet, nisi adderet: „Ut ex apostolorum
commentariis id quoque didici." Ergo ut certi simus illos antiquos
scriptores ex nostris quattuor evangeliis hausisse, prius probamus haec
scripta evangelia iam primo saeculo exstitisse et scriptoribus Christianis
fontes doctrinae fuisse (cf. J. Schiife.r, Die Evangelien und die Evangelienkritik-, Freiburg 1911).
79. Ultimum ex quattuor evangeliis saltem non multo ante finem
saeculi I scriptum esse inter omnes convenit, immo quidam sunt, qui
posteriori tempori adseribunt. lamvero certum est circa annum 150
nostra quattuor evanyelia in omnibus totius orbis ecclesiis christianis
genuina agnita· esse. Ergo inter compositionem ultimi evangelii et
universalem et publicani agnitionem quattuor evangeliorum in oriente
et occidente spatium tantum dimidii saeculi, immo minus, interiacet.
Quae testificatio universalis et deinceps per omnia saecula constanter,
serie testium numquani interrupta, continuata tam splendida est. quam
numquam ulli libro profano contigit. Neque enim hic agitur de opinione
huius vel illius hominis privati, sed de testimonio, quod reddit tota ec­
clesia. Prorsus autem intellegi nequit, quomodo omnes christiani va­
riarum nationum et linguaruin, habitantes in regionibus maxime dis­
sitis. potuerint in unum errorem conspirare erroremque tanta efficacia
per omnia saecula conservare circa rem, cuius veram notitiam habere
omnium summopere intererat. Nisi haec probatio genuinitatis sufficiens
censenda est. iam de omni testimonio historico desperemus oportet.
Audiamus prius illos testes, qui de omnibus quattuor evangeliis simul
testantur.

80. Argumenta. Circa annum 150 Marcion haereticus (qui ab ec­
clesia defecerat a. 144) ad errores suos commendandos evangelium
Lucae corruperat et ex eo novum evangelium composuerat. Contra
quem scribens Tertullianus provocat ad auctoritatem ecclesiarum apostolicarum, quae omnes ante Marcionem nostra evangelia receperint.
Marcionis vero scriptum vel ignoraverint vel respuerint. -Ego meum
[evangelium] dico verum. Marcion suum; ego Marcionis affirmo ad­
ulteratum. Marcion meum. Quis inter nos determinabit nisi temporis
ratio, ei praescribens auctoritatem, quod antiquius reperietur, et ei
praeiudicans vitiationem, quod posterius revincetur. ... In summa si
constat id verius, quod prius, id prius, quod ab initio, id ab initio,
quod ab apostolis: pariter utique constabit id esse ab apostolis tra­
ditum. quod apud ecclesias apostolorum fuerit sacrosanctum.... Dico
itaque apud illas, nec solas iam apostolicas. sed apud universas, quae
illis de societate sacramenti confoederantur, id evangelium Lucae ab
initio editionis suae stare, quod cum maxime tuemur; Marcionis vero
plerisque nec notum, nullis autem notum, ut non eo damnatum. Habet

44

Pars 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist. lesu Christi.

plane et illud ecclesias, sed suas, tant posteras quam adulteras; quarum
si censum requiras, facilius apostaticum invenias quam apostolicum,
Mareione sci. conditore vel aliquo de Marcionis examine. Faciunt favos
et vespae, faciunt ecclesias et marcionitae. Eadem auctoritas eccle­
siarum apostoliearum ceteris quoque patrocinabitur evangeliis, quae
proinde per illas et secundum illas habemus. loannis dico atque Mat­
thaei. licet et Marcus quod edidit, Petri affirmetur, cuius interpres
Marcus; nam et Lucae digestum Paulo adscribere solent" (Adv. Mare.
4.4 5: 3/ 2, 365 sqq.). -Nobis tidem ex apostolis loannes et Mat­
thaeus insinuant, ex apostolicis Lucas et Marcus instaurant" (ib. 4, 2 :
M 2, 363). .Sed enim Marcion . . . conititur ad destruendum statum
eorum evangeliorum. quae propria et sub apostolorum nomine eduntur,
vel etiam apostolicorum. ut scilicet tidem. quam illis adimit, suo con­
ferat" (ib. 4. 3: M 2. 364'. Hoc argumento Tertullianus tam fidenter
usus non esset (cf. Praesc. 36 et 38: .1/ 2. 49 et 51), nisi ubique quat­
tuor evangelia iam ante Marcionem ut unice genuina recepta fuissent,
lam si eo tempore traditio erat tam antiqua et universalis, multo ante
medium saeculum II omnia et sola quattuor nostra evangelia iam ubi­
que recepta erant, quia receptio tam universalis neque uno die neque
omnino subito fieri potest (cf. infra n. 109).
Harnack ait: Cum Marcion pugnet contra quattuor evangelia. .haec
ut collectio autoritativa iam tum exsistebant" (Marcion: Das Evange­
lium vom fremden Gott. Leipzig 1921. 73). Nihilominus contendit
Marcionem habendum esse .creatorem S. Scripturae Christianae" (189).
Marcion enim e libris sacris, qui inter christianos de vita et doctrina
Christi circumferebantur, elegit unum evangelium et decem epistulas
paulinas, quae scripta violento modo castigata asseclis suis tradidit ut
verum evangelium boni Dei, plane reiecta tota Scriptura Veteris Testa­
menti pertinentis ad alium deum, mundi opificem et legiferum iudaeorum. Hoc suo facto Marcion creavit Novum Testamentum scriptum
suae ecclesiae, et simul compulit ipsam ecclesiam catholicam, quae
usque ad id tempus talem Scripturam non habebat, ad eam acceptan­
dam (68);
Haec est immodica exaggeratio et constructio a factis historicis
aliena. Ante Marcionem quattuor evangelia iam habebant firmam auc­
toritatem, eamque non minorem quam libri Veteris Testamenti, ut patet
ex modo, quo S. lustinus et alii iis utuntur. Nisi talem auctoritatem
habuissent, non erat cur Marcion tam rudi audacia eam impugnaret :
neque intellegitur, cur opus Marcionis ab ecclesia catholica sine ulla
haesitatione statim ut immane facinus reiectum sit.
Ceterum Marcion scripturam suam non evulgavit ut immutabilem
canonem, sed teste Tertulliano (Contra Mare. 4. 5: 3/ 2, 367) eius
discipuli constanter inultas mutationes in ea fecerunt, ut ipse Harnack
ait (39 sq.). E contra, in ecclesia catholica iam ante Marcionem initia
formationis canonis aderant, qui canon ex natura rei paulatim tantum

perfici et finiri poterat, quia complectitur libros, qui variis locis et oc­
casionibus scripti neque statim in universam ecclesiam divulgati erant
ut libri canonici. Neque quando Marcion suam scripturam edidit, ec­
clesia quam citissime canonem sacrorum librorum confecit, sed sim­
pliciter opus Marcionis damnavit, quaestionem vero de canone habere
convenientem progressum permisit. Primum catalogum sacrorum libro­
rum ecclesiae romanae habemus ex anno 382 (Denz. n. 84). Ergo im­
pulsus Marcionis serum effectum habuit. Ceterum vera historia canonis
traditur in Introductionibus in S. Scripturam.
Marcionis opus, ut necesse erat, mox periit, quia erat monstrum
quoddam litterarium, principio vitali carens (cf. Theologische Revue 1915,
164 sq.). Fragmenta, quae a scriptoribus ecclesiasticis servata sunt,
varii collegerunt, ut Th. Zahn, Géschichte des neutestamentlichen
Kanons II 409 sqq., et Harnack 39* sqq.
Ecclesia catholica, fideliter insistens traditioni apostolicae, nobis
servavit genuina evangelia et ceteros libros Novi Testamenti ; et ea
imposterum servabit cum libris Veteris Testamenti.
Harnack studet imponere communitatibus protestanticis obligationem
resumendi et perficiendi opus Marcionis et aperte declarandi Vetus
Testamentum non esse librum canonicum Christianorum ullo vero sensu,
solum Novum Testamentum retinendum esse ut canonem ecclesiasticum,
non quod sit inspiratum, sed „quia melior collectio documentorum ad
determinanda ea quae Christiana sunt, haberi nequit: ad hunc canonem
Vetus Testamentum non pertinet ; nam quid christianum sit, ex eo col­
ligi nequit" (249 sq. 254). Sic instillat protestantisme, iam tot morbis
afflicto, germina illius tabis, qua Marcionis opus periit. Ecclesia ca­
tholica, sicut antiquo Marcioni suo restitit, ita recenti resistet et the­
saurum caelitus nobis allatum fideliter custodiet.

81. Ante Tertullianum alius testis insignis non minus definite loqui­
tur. S. Irenaeus, episcopus lugdunensis, qui secundum alios anno 115.
secundum alios probabilius circa annum 140 natus, sub Eleuthero
papa (175—189) magnum opus quinque libris adversus haereses scripsit1,
in quo luculentum testimonium reddit de quattuor evangeliis. Ab initio
libri tertii dicit se contra haereticos eam defendere fidem, .quam ab
apostolis ecclesia percepit et distribuit filiis suis" (Praef. 1. 3: Jf7, 843).
,Non enim per alios dispositionem salutis nostrae cognovimus quam
per eos, per quos evangelium pervenit ad nos, quod quidem tunc prae­
conaverunt, postea vero per Dei voluntatem in scripturis nobis tra­
diderunt. fundamentum et columnam fidei nostrae futurum. . . . Ita

opus suum scripsit inter a. 181 et 189 (Chrouol. der altchr. Lit. 320 . Bardenheirer censet Irenaeum natum esse a. 140, opus eius per intervalla scriptum esse,
tempus exactius definiri non posse (Gesch. der altkirchl. Lit. 1 -, 399 sqq. '.

j

j

·
!

Pars I. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, I esu Christi.

Matthaeus in hehraois ipsorum lingua scripturam edidit evangelii, cum
Petrus et Paulus Romae evangelizarent et fundarent ecclesiam. Post
vero horum excessum 1 Marcus, discipulus et interpres Petri, et ipse,
quae a Petro annuntiata erant, per scripta nobis tradidit. Et Lucas
autem, sectator Pauli, quod ab illo praedicabatur evangelium, in libro
condidit. Postea et loannes, discipulus Domini, qui et supra pectus
eius recumbebat, et ipse edidit evangelium. Ephesi Asiae commorans"
(ib. 3. 1. 1 sq.: .1/ 7, 844 sq. Cf. Eustb., H. E. 5. 8; .1/ 20, 450). .Tanta
est autem circa evangelia haec firmitas, ut et ipsi haeretici testimo­
nium reddant iis. et ex ipsis egrediens unusquisque eorum conetur suam
confirmare doctrinam [nominat ebioneos. Maivionem, Valentmuni |. Cum
ergo hi. qui contradicunt, nobis testimonium perhibeant et utantur his.
firma et vera est nostra de illis ostensio. Neque autem plura numero
quam haec sunt neque rursus pauciora capit esse evangelia. Quoniam
enim quattuor regiones mundi sunt, in quo sumus, et quattuor prin­
cipales spiritus, et disseminata est ecclesia super omnem terram, co­
lumna autem et firmamentum ecclesiae est evangelium et spiritus vitae,
consequens est quattuor habere eam columnas undique flantes incorrupti­
bilitatem et vivificantes homines." Dein explicat symbola evangelista­
rum et ita concludit: .His igitur sic se habentibus vani omnes et in­
docti et insuper audaces, qui frustrantur speciem evangelii et vel plures,
(piam dictae sunt, vel rursus pauciores inferunt personas evangelii,
quidam, ut plus videantur, quam est veritatis, adinvenisse, quidam vero,
ut reprobent dispositiones Dei" (ib. 3. 11, 7 8 9: .1/ 7. 884 sq.). De
symbolis evangeliorum cf. Hoh 1. c. 18 sqq.

82. Ut vix /iiiius testimonii intellegatur, in memoriam revocandum est,
quantopere Irenaeus ex una parte insistat traditioni apostolicae. ut
nihil velit admittere, quod ea non nitatur, et quam arta sit ex altera
parte eius necessitudo cum viris, qui ipsi immediati apostolorum dis­
cipuli fuerunt: .Traditionem itaque apostolorum in toto mundo mani­
festatam in omni ecclesia adest respicere omnibus, qui vera velint
videre, et habemus adnumerare eos. qui ab apostolis instituti sunt epi­
scopi. et successores eorum usque ad nos. qui nihil tale docuerunt ne­
que cognoverunt, quale ab his [marcionitis et valentinianis | deliratur"
(ib. 3. 3. 1; .1/ 7. 848). Ostendit successionem apostolicam in ecclesia
romana: .Ad hanc enim ecclesiam propter potentiorem | al. potiorem |
principalitatem necesse est omnem convenire ecclesiam, hoc est eos.
qui sunt undique fideles, in qua semper ab his, qui sunt undique, con­
servata est ea, quae est ab apostolis, traditio" (ib. n. 2). Tum pro­
vocat ad Polycarpum: .Et Polycarpus autem non solum ab apostolis
edoctus et conversatus cum multis ex iis, qui Dominum nostrum vide­
runt, sed etiam ab apostolis in Asia in ea, quae est Smyrnis, ecclesia
1 Alii legunt: ΝΗτά τούτου τού κατά Ματθαίον εύαγγ€λίου τήν έκδοσιν .V 7. Μύ,
nôta 41 : cf. Μ 20, 449. nota 60. Cf. de hoc loco J. Hoh 1. c. 8 sqq.

HH

-

.* · ‘j

De geinünitate evangeliorum.

constitutus episcopus, (piem et nos vidimus in prima nostra aetate:
inultum enim perseveravit, et valde senex gloriosissime et nobilissime
martyrium Inciens exivit de hac vita; haec docuit semper, (piae ab
apostolis didicerat, (piae et ecclesiae tradidit et sola sunt vera. Testi­
monium his perhibent, (piae sunt in Asia ecclesiae omnes, et qui us­
que adhuc successerunt Polycarpo, (pii vir multo maioris auctoritatis
et fidelior veritatis est testis (piam Valentinus et Mansion et reliqui,
(pii sunt perversae sententiae“ (ib. 3, 3. 4; M 7, 851 sq.).
In epistula vero ad Florinum de quibusdam falsis dogmatis ait:
.Haec dogmata hi, qui ante nos exstiterunt presbyteri, quique apo­
stolorum discipuli fuere, minime tibi tradiderunt. Vidi enim te. cum
adhuc puer essem, in inferiore Asia apud Polycarpum. cum in im­
peratoria aula splendide ageres et illi te probare conareris. Nam ea.
«piae tunc gesta sunt, melius memoria teneo, quam quae nuper acci­
derunt . . . adeo ut et locum dicere possim, in quo sedens beatus Polycarpus disserebat, processus quoque eius et ingressus vitaeque modum
et corporis speciem, sermones denique, quos ad multitudinem habebat,
et familiarem consuetudinem, quae illi cum loanne ac reliquis, qui Do­
minum viderant, intercessit, ut narrabat, et qualiter dicta eorum com­
memorabat. (piaeque de Domino ex ipsis audiverat, de miraculis illius
etiam ac de doctrina, quae ab iis, qui Verbum vitae ipsi conspexerant,
acceperat Polycarpus, qualiter referebat, cuncta Scripturis consona.
Haec iam tunc temporis per Dei clementiam, quae mihi obtigit, stu­
diose audiebam, non in charta sed in corde meo ea consignans, et
semper per Dei gratiam exacte ea mente revolvo. Atque in conspectu
Dei contestari possum beatum illuni et apostolicum presbyterum, si
tale quid audivisset, exclamaturum sane ac obturatis auribus suis pro
more dicturum fuisse: Deus bone, quae me in tempora reservasti, ut
haec sustinerem ! atque ex loco ipso effugiturum, in quo sedens vel
stans eiusmodi sermones audivisset" (Irenaei Opera ed. Stieren. Lipsiae
1858, 822 sq.; J/ 7, 1227. Cf. Euseb., H,E. 5, 20: M 20. 483 sq.).
Hic igitur habemus exemplum traditionis, (piae usque ad ipsa aposto­
lorum tempora ascendat et contra haereticos omnia et sola quattuor
evangelia genuina esse asserat. De relatione Irenaei ad Polycarpum
agit Gutjahr in opere, quod infra (n. 87 in fine) citatur, p. 125 sqq.
Discipulus S. Irenaei fuit Hippolytus, qui «quadripartitum evangelium" et - apostolos “ ut libros Novi Testamenti saepe allegat eisque
non minus quam libris Veteris Testamenti dignitatem «Sacrae Scrip­
*·
turae
attribuit (cf. Bonioetsch, Studien zu den Kommentaren Hippolyte,
Leipzig 1897, 19 sqq.).

83. Addamus his testimonium ecclesiae alexandrinae, cuius maximum
decus est Origenes (185—254), qui dicit se ex (vetere) traditione ac­
cepisse de quattuor evangeliis, «quae sola in universa Dei ecclesia,
quae sub caelo est. citra controversiam admittuntur“ (In Mattii, tom. 1 :

48

Pars 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist. lesu ( luisti.

3/ 13. 829. Cf. Erntrb,, H. E. G, 25: .1/ 20. 581). .Quattuor tantum
evangelia sunt probata, e quibus sub persona Domini et Salvatoris
nostri proferenda sunt dogmata" iln Luc. horn. 1 : .1/ 13. 1803). .Sacer­
dotali tuba primus in evangelio suo Matthaeus increpuit; Marcus quo­
que. Lucas et loannes suis singulis tubis sacerdotalibus cecinerunt"
(In lib. lesu Nave hom. 7. n. 1: 3/ 12, 857; cf. 13. 1801).
84. Ante Origenem Clemens Alerandrinus (t circa 217) inde fere ab
a. 180 Alexandrine docuit. Hic Cassiano haeretico, qui verba quaedam
ut a Christo dicta attulerat, inter alia respondet: .Primum quidem
in nobis traditis quattuor evangeliis non habemus hoc dictum" (Strom.
3, 13; 3/ 8, 1194). Alio loco, quem postea (n. 121 125) allegabimus
(cf. Euseb., H. E. 6. 14: .1/ 20, 551), exponit, quo ordine quattuor
evangelia orta sint secundum .traditionem quandam. quam a vetu­
stioribus presbyteris acceperit". Imino, ut Eusebius ibidem ait, breves
commentarios in omnes libros Scripturae edidit. Saepe provocat ad
dicta evangeliorum ut ad auctoritatem, contra quam nulla exceptio
valeat. Plerumque quidem sola verba affert, non addito nomine evangelistae: interdum vero nomen addit, ut e. g. : .In evangelio secundum
Matthaeum, quae ab Abraham deducitur genealogia, usque ad Mariam
matrem Domini terminatur. Sunt enim, inquit, ab Abraham usque ad
David quattuordecim generationes" (Strom. 1, 21: 3/8, 890).
85. Ex ecclesia romana provenisse videtur fragmentum, quod Muratori Mediolani in bibliotheca ambrosiana invenit et ,Antiquitatibus
italicis medii aevi" III 854) inseruit; unde fragmentum muratorianum
vocatur. Est catalogus librorum, quos ecclesia romana saeculo II aut
ut inspiratos recipiebat aut ut haereticos vel spurios reiciebat. Scriptor
inter alia ait: .Pastorem’vero nuperrime temporibus nostris in urbe
Roma Hermas conscripsit, sedente cathedra urbis Romae ecclesiae Pio
episcopo, fratre eius." Pius sedit ab a. 142 usque ad a. 157. Ex his
et aliis indiciis satis certum est scriptum confectum esse ante a. 200.
Originalis textus videtur fuisse graecus; latina autem versio, quam
solam habemus, scribarum ignorantia vel neglegentia miserum in
modum depravata est. Textum ipsum vide apud Comely (Introd. gen.182 sq.). Studuerunt autem viri docti non errores tantum librariorum
corrigere, sed etiam textum originalem reconstruere. Initium catalogi
deest, quod sine dubio exhibebat ea, quae desunt de evangeliis Mat­
thaei et Marci. Textum latinum Zahnx putat ita corrigendum:
„[Ali] qui bus tamen interfuit et ita posuit.
.Tertium evangelii librum secundum Lucam. Lucas iste medicus
post ascensum Christi, cum eum Paulus quasi itineris studiosum secum
1 Geschichte des neutest. Kanons II 139 sq.. ubi etiam habes reconstructionem
graecam. Novam editionem textus paravit E.
Buchanan, The Journal of theo­
logical studies Oxford 1907 '40. Recensionem ab //. Lietzniann editam habes apud
C. Kirch, Euchir. Fontium Historiae ecclesiasticae antiquae3, n. 156 sqq.

Ait. I.

!)·· g<*nuinit4it<* evaiigeliorutn.

49

Prop. I.

assumpsisset, nomine suo ex online conscripsit; Dominum tamen nec
ipse vidit in carne. Et idem prout assequi potuit, ita et a nativitate
loannis incipit dicere.
.Quartum evangeliorum loannis ex discipulis. |Is) cohortantibus
condiscipulis et episcopis suis dixit: ,Conieiunate mihi hodie triduo,
et quid cuique, fuerit revelatum, alterutrum nobis enarremus/ Eadem
nocte revelatum Andreae ex apostolis, ut recognoscentibus cunctis
loannes suo nomine cuncta describeret.
„Et ideo licet varia singulis evangeliorum libris principia doceantur,
nihil tamen differt credentium fidei, cum uno ac principali spiritu de­
clarata sint in omnibus omnia de | Domini] nativitate, de passione, de
resurrectione, de conversatione cum discipulis suis ac de gemino eius
adventu | al. advento), primo in humilitate despecto, quod fuit; se­
cundo potestate regali praeclaro, quod futurus [al. futurum] est.
.Quid ergo mirum, si loannes tam constanter singula etiam in
epistulis suis proferat, dicens in semetipsum: .Quae vidimus oculis
nostris et auribus audivimus et manus nostrae palpaverunt, haec
scripsimus vobis/ Sic enim non solum visorem se et auditorem, sed
et scriptorem omnium mirabilium Domini per ordinem profitetur/
Sequuntur similes expositiones de aliis libris S. Scripturae; reiciuntur
quaedam epistulae, .Pauli nomine tinctae ad haeresim Marcionis et
alia plura, quae in catholicam ecclesiam recipi non potest; fel enim
cum meile misceri non congruit“ ; Hermae Pastor permittitur ad usum
privatum, excluditur ab usu publico; À Arsinoi, Valentini, Miltiadis
scripta reprobantur.
Itaque habemus hic aliud testimonium, quo constat circa annum 200
in ecclesia catholica iam diu omnia et sola nostra quattuor evangelia
genuina habita esse. lamvero testimonia, quae hucusque adduximus,
fidem firnumi variarum ecclesiarum tam manifeste enuntiant, ut dubitatio
nulla relinquatur, quin inde a medio saeculo IL nostra evangelia a tota
ecclesia ut genuina recepta fuerint; id quod plane explicari nequit, nisi
revera sunt genuina. Habemus tamen alia quoque antiquorum testi­
monia, quibus eadem conclusio confirmatur.
*
80. Obicctiones. Priusquam vero procedimus in afferendis testimoniis,
audiamus principales obiectiones, quae contra auctoritatem testium
nostrorum moventur.
Imprimis contra totam nostram argumentationem ita obiciunt: Omnes
scriptores, quorum testimonia afferuntur, sunt asseclae ecclesiae catho­
licae. a qua quattuor evangelia illis temporibus recepta fuisse non
negamus. Atqui praeterea multae aliae sectae exsistebant, quae alium
canonem habebant. Ergo testimonium unanime scriptorum catholi­
corum nequaquam est testimonium totius antiquitatis Christianae ’.
/
1 .$ie alie [Ireuiius, Clemens Alex., Tertullîan, Hippolyt, Origenes] baben den
evangeliscben Kanon (1er Evangelieii nach ,Mattii., Mark., Luk.. Joli.
*
ais der allein
PcBch, Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

·

4

50

Pars 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

/fay. Haec obiectio nihil valet: nam plerumque haeretici non nega­
bant genumitatem evangelioruin, sed dicebant ipsos evangôlistaa non
tradidisse totam et sinceram ('Inisti doctrinam. Praeterea scriptores
catholici ex hoc ipso contra haereticos argumentantur, quod historia
teste haeretici veterem et constantem traditionem reliquerint et ad
lines dogmaticos S. Scripturam corruperint, cum catholici fidelissime
servent traditionem a patribus acceptam, lam hanc argumentationem
non tam fidenter proposuissent, nisi innovationes haereticorum indubi­
tatum factum fuissent. Ergo catholica illa testimonia revera tradi­
tionem totius antiquitatis christianae exhibent.
/nww accusat haereticos, quod sint novatores, qui, cum ipsi nul­
lam traditionem habeant, totam traditionem conentur pervertere, dicen­
tes se habere doctrinam secretam, quam apostoli non omnibus sed
quibusdam electis tradiderint, immo in ipsa apostolorum doctrina distin­
guenda esse ea. quae sint perfecta, ab iis, quae sint imperfecta (Adv.
haer. 3, 2; .V 7, 846 sq.). Contra hos igitur haereticos provocat Ire­
naeus ad traditionem omnium ecclesiarum et ad viros, qui apostolorum
discipuli fuerint. Ab his discendam esse traditionem vere apostolicam,
haereticorum vero errores posterioribus temporibus ortos esse. -Ante
Valentinum enim non fuerunt, qui sunt a Valentino, neque ante Marcionem erant, qui sunt a Marcione.... Omnes autem hi multo posterius,
mediantibus iam ecclesiae temporibus, insurrexerunt in suam apostasiam “
(ib. 3. 4. 3; M 7, 856 sq.). Testes igitur invocat eos, qui ante hos
haereticos fuerunt, et haereticorum ortum posteriorem omnibus notum
contra ipsos ut firmissimum argumentum producit. Itaque non Irenaeus
ob fines dogmaticos conatur stabilire genuinitatem evangeliorum, sed
haeretici, ut errores suos tuerentur, evangelia universaliter agnita cor­
rumpebant. Sed si hodiernis .criticis" credimus, iam tunc non minus
quam hodie catholici, quia erant catholici, inepti erant ad sentiendum
sine praeiudicio, cum e contra quaelibet doctrina anticatholica hominem
statim reddat a praeiudiciis liberum et testem fide dignissimum.
kirchlichen ; sie alie deuten das ,nach‘ auf ,von‘; sie alie sind ohne Zweifel, dab
alie vier Evangelien von Aposteln ausgehen, das erste nnd vierte unmittelbar vom
Apostel Matthaus und Johannes, das zweite nnd dritte mittelbar von Petrus dutch
Markus und von Paulus dutch Lukas. Aher alie dies».· Vâter sind nur Anhânger
der katholischcn Bischofskirche und nehmen deren Symbolinn, die neutestamentliche
Saminlung mit den vier Evangelien. welehe jenc Kirche auserlesen hatte. und die
Schriften darin als die allein echten Apostelschriften bin. aus dogmatischem Grande
gegen die gnostische Entmenschlichung Jesu wie gegen ebionitische Judaisierung
Christi. Und zeugen sie filr die all gem ein kirchliche, d. b. k at hoi i sc he.
Anerkennung dieses Neuen Testamentes. so ist damit noch koine wirklich .allgeineine
*
Anerkennung
in christlichen Kreisen ausgesprochen, wornuf auch Tischendorf allzu
rasch schlielit. Im Gegenteil will man nur iminer wieder verschweigen und vergessen machen, dab diese Anerkennung im Region der altkatholischen Bischofskirche
keineswegs cine allgeineine war' Volkuutr, Der Ursprung unserer Evangelien. Zurich
186(1, 24 sq.. Race obiectio etiam nostris temporibus repetitur. Cf. Hoh, Die Lehre
des hl. Irenâus über das Nene Testament 170 sqq.

|)c genniiiiLiiU· cvarigehorum.

Prop. I.

87. Contra Innaemn ipsum obieimd ei nequaquam tantam fidem ad­
hibendam esse, quantam ei tribuimus, et quidem ob has rationes:
1. Idem Irenaeus, (pii serie non interrupta traditionem ab loanne
apostolo accepisse videtur, ignorat significationem numeri 666 in Apo­
calypsi (13, 18).
'·. |
2. Dicit Lucam scripsisse evangelium secundum praedicationem
Pauli; hoc autem hodie non iam quisquam admittit.
3. Irenaeus ut traditionem ioanneam affert et acceptat verba Papiae
de fertilitate futura tempore millennii: „Venient dies, in quibus vineae
nascentur singulae decem milia palmitum habentes, et in uno palmite
dena milia brachiorum, et in uno vero palmite dena milia flagellorum,
et in unoquoque flagello dena milia botruum, et in unoquoque botro dena
milia acinorum, et unumquodque acinum expressum dabit viginti quinque
metretas vini“ (1. c. 5, 33, 3; 3/7, 1213). Hanc fabulam nemo credit; cur
igitur Irenaeo credamus, si testatur ex apostolica traditione de libris sacris?
4. Saepe accidit, ut antiquissimi illi testes inter se dissentiant et
ita incertam suam fidem clare manifestent. E. g. de ordine, quo evangelia orta sunt, nulla est consensio; et quod ad diem paschatis attinet,
traditiones petrina et ioannea vehementissime colliduntur.
Ita II. I. Holtzmann in Introductione in novum testamentum (ed. 3,
196), quam ,criticam“ vocat. Quid valeant hae obiectiones, satis quidem
per se patet; sed videamus singula.
Hesp. ad 1. De illo numero 666 et de nomine per hunc numerum
significato ait Irenaeus: «Certius et sine periculo est sustinere ad­
impletionem prophetiae quam suspicari et divinare nomina quaelibet,
quando multa nomina inveniri possunt habentia praedictum numerum....
Nos tamen non periclitabimur in eo, nec asservantes pronuntiabimus
hoc eum nomen habiturum, scientes, quoniam, si oporteret manifeste
praesenti tempore praeconari nomen eius, per ipsum utique editum
fuisset, qui et Apocalypsiin viderat" (1. c. 5, 30, 3: 3/ 7, 1205 sq.).
Ergo Irenaeus dicit de hac re nihil esse dictum a S. loanne neque
ullam exstare traditionem. Quia igitur fatetur non adesse traditionem,
ubi revera non adest, «critici" concludunt eum non esse fide dignum,
si testatur exsistentiam traditionis ab omnibus ecclesiis agnitam. Ecce
exemplum logicae eorum!
Ad 2. Quod ait Irenaeus: „Lucas, sectator Pauli, quod ab illo
praedicabatur evangelium, in libro condidit14 (I. c. 3, 1, 1: M 7, 845).
falsum esse volunt, cum Lucas dicat se ex variis fontibus hausisse.
Numquid igitur ideo, quia alios quoque testes adhibuit, non potuit ea
scribere, quae Paulus praedicavit? Quam inane autem sit, quod Holtz­
mann scribit non iam a quoquam admitti tertium evangelium scriptum
esse secundum praedicationem Pauli, vide apud Corneli/ (Introduct. IU,
ed. 2, 128 sqq.). Quia praesto non est integrum evangelium a Paulo
praedicatum suo modo, non potest comparari cum evangelic a Luca
scripto, ut diiudicemus, num et quae Lucas aliunde hauserit.

52

1’ars I- De Christo legato divino.

Sectio 1. I*»· fontibus hist. Ie.su Christi.

Ad 3. Quod ad chiliasmum Irenaei attinet, distinguendum est inter
ea, quae dicit se ex traditione accepisse, et explicationem huius tra­
ditionis. Ex traditione igitur acceperat futura esse tempora, quando
vites et arbores forent ingentis fertilitatis et animalia deponerent suam
feritatem et solos fructus terrae comederent, lam similes descriptiones
gloriae regni messianici etiam inveniuntur apud Isaiam (11, 6 sqq.:
65,25), Ezechielem (c. 37 sqq.), in Apocalypsi (c. 21) etc. Nihil inveni­
tur in illa traditione, quod cum his locis S. Scripturae non consentiat:
sed quaestio est. utrum haec vaticinia sensu proprio an translato sint
intellegenda. Huius quaestionis solutionem Irenaeus non dicit se ha­
bere ex traditione, sed argumentando studet invenire. Concedit enim
a multis haec allegorice intellegi: ,Si autem quidam tentaverint allegorizare haec, quae eiusmodi sunt, neque de omnibus poterunt con­
sonantes sibimetipsis inveniri et convincentur ab ipsis dictionibus dif­
*
ferentibus
(Irenaeus 1. c. 5, 31, 1: M 7, 1218). Aliunde quoque constat
duas de hac re tum fuisse in ecclesia opiniones, quarum alteram, eamque falsam, Irenaeus multis argumentis propugnat. Atqui ex eo, quod
Irenaeus quaedam dicta Scripturae et traditionis false interpretetur,
non recte concluditur eum esse testem suspectum, quando concorditer
cum aliis testatur quosdam libros ab universa ecclesia genuinos esse
habitos. Haec ipsa unanimitas vetustissimorum testium de genuinitate
quattuor evangeliorum et fiducia, qua contra haereticos provocant ad
apostolicam traditionem, est testimonium historicum omni rationabili
exceptione maius. Non enim agitur de opinione privata huius vel
illius hominis sed de publica et universali traditione. Quomodo autem
multo ante finem saeculi II in ecclesiis romana, africana. lugdunensi.
alexandrina. aliis potuit esse vetus, universalis, firma illa traditio, nisi
evangelia essent genuina? De cliiliasmo vide infra n. 584 et tom. IX.
n. 695 sqq.
Ad 4. Testimonium antiquorum non est per se argumentum, ubi
testes dissentiunt, transeat assertum; ergo neque est argumentum,
quando omnes consentiunt, nego consequens et consequentiam. Licet forte
nullus sit inter illos testes, qui non interdum aliquid falsi dixerit1,
inde nihil efficitur contra nostram argumentationem, cum non ideo
quicquam admittamus, quia aliquis privatus scriptor testatur de re
iam multo ante facta, sed quia exstat universalis traditio ab apostolicis
temporibus descendens. Ostendant adversarii vel unum scriptum, quod
tali traditione genuinum agnoscatur et tamen suppositicium sit. Hoc
1 Itu e. g. Irenaeus dissentit ab aliis veteribus scriptoribus in iis. quae dicit de
aetate Christi 2. 22. 5. ideoque in hac re. in qua non fuit consensus omnium ecclesia­
rum. eius testimonium non est paris auctoritatis atque in iis. quae dicit de evangeliis.
Immo testimonium non profert nisi hoc: secundum .seniores’ Christum omnes aetates
vitae humanae percurrisse, etiam illam, quae iam declinet in aetatem seniorem, et
ex hoc dicto et ex Io. 8. 56 sq. concludit Christum circiter quadraginta annos vixisse,
quae conclusio neque Scriptura neque traditione fulcitur et reicienda est.

be gcmiinitate evangeliorum.

Prop. I.

nuniquani praestiterunt neque praestabunt, et ideo obtusis telis dimi­
cant. Irenaei testimonia, maxime pro evangelio loannis, defendit eru­
dita dissertatione l·'.
(Jutjahr, Die Glaubwiirdigkeit des Irenaischen
Zeugnisses fiber die Abfassung des vierten kanonischen Evangeliums
88. Alia argumenta. Documenta, quae hactenus adduximus, ea
fere sunt, quibus genuinitas quattuor evangeliorum contra haereticos
diserte propugnatur. lain vero nullius libri genuinitas de industria de­
fenditur, quamdiu non impugnatur. Ergo testimonia similia his, quae
adduximus, statim post evangelia edita non sunt exspectanda. Nihilo­
minus etiam ex prioribus temporibus documenta adsunt, in quibus
genuinitas evangeliorum non quidem defenditur, sed simpliciter affir­
matur vel supponitur.
Ita S. Justinus J/. (circa a. 100—166) loquitur de .apostolorum com­
mentariis (Άπομνημονεύμασιν), quae vocantur evangelia
*
(Apol. 1, n. 66:
J/ 6, 429), et testatur haec „ commentaria apostolorum aut scripta pro­
phetarum' legi in conventibus Christianorum, qui diebus dominicis fiant
(ib. n. 67; cf. supra n. 77). Idem in Dialogo cum Tryphone (n. 103;
M 6, 717) ait: .In commentariis, quos ab eius [Christi] apostolis eorumque discipulis scriptos dico, proditum est sudorem veluti guttas sangui­
nis ex eo defluxisse, cum precaretur ac diceret: Si fieri potest, transeat
calix iste!“ Hoc exemplum ostendit, quomodo lustinus et generarim
SS. Patres saepe verba evangelistarum referre soleant, videlicet non
quidem semper ad litteram, sed tamen ita, ut satis appareat, unde
sumpta sint. Illa enim verba, quae dicit lustinus in „ commentariis
*
legi : ίδρώς ώσεί θρόμβοι κατεχεϊτο, allegantur ex Luca : έγένετο ό ίδρώς
αύτού ώσεί θρόμβοι αίματος (Luc. 22, 44); sequentia vero: παρελθέτω,
εί δυνατόν, τό ποτήριον τούτο, sunt ex Matthaeo: ei δυνατόν έστιν,
παρελθέτω απ’ εμού τό ποτήριον τούτο (Mattii. 26, 39). Nemo rationa­
biliter dubitare potest, in quibus evangeliis lustinus verba illa legerit.
Nihilominus propter liberiorem hunc citandi modum , critici" volunt
non nostra evangelia. sed alia quaedam, quae perierint. lustinum prae
oculis habuisse1.
1 Bene Tischcndorf: „Es ist eine offenbare unci haltlose Willktir, fiir solche
seiner Justins Zitate. die sich toils genau toils ungenau unsren kanonischen Texten
anschliehon, eine verloren gegangenc. deni Gebiet vager Konjektur verfallene Quelle
anzunehmen. Eine solche Annahme ist uni so weniger statthaft, weil freiere AnfOhrungen aus unsren Evangelien dem Charakter der Zeit. in die sie fallen, vollig
angemessen sind ; ist es doch dieselbe Zeit, die erste Hâlfte des 2. Jahrhunderts,
auf wekhe wir vorzugsweise die Vielgestalfigkeit unsres kanonischen Schrifttextes,
zumal des evangelischen,' zuriickzuführen haben. Und dazu koinmt, daü sich mit
iihnlicher Freiheit gegebene Zitate aus dem Alten Testamente bei demselben Justin
nachweisen lassen. wenn man auch seiuen Text nicht ausschliehlich nach unsren
Tex tan tori tâten der Septuaginta messen darf. Ebensowenig ist zu übersehen. dab
die evangelischen Texte Justins nicht ohne weiteres nach den uns überlieferten
Dokumenten des neutestamentlichen Textes oder gar unsren tiblichen Druckausgaben

-1

89. Itaque notanda sunt haec: a) Neque scriptores inspirati (cf. Matth.
2, 6 18: 11. 10; 12. 18 sqq. etc.) neque scriptores ecclesiastici neque
scriptores profani illorum temporum solent semper ad litteram citare,
sed plus ininusve libere aliorum verba atterunt (cf. E. Jacquier, Le
Nouveau Testament dans l’Église chrétienne I*
*. Paris 1911, 10 sqq.).
b) Idem scriptor eosdem locos allegat modo magis ad litteram,
modo vocabulis paulo mutatis. Ita e. g. Matth. scribit : Ούδε'ις έπιγινώσκει
τόν uiôv ei μή ô πατήρ, ούδέ τον πατέρα τις έπιγινώσκει ei μή ύ υιός
(Matth. 11. 27). lustinus autem ait: ’Ιησούς... einev' Ούδεϊς εγνω τόν
πατέρα ei μή ό υιός’ ούδέ τον uiôv ei μή ό πατήρ (Apol. 1, η. 63; Μ 6,
424). Alio vero loco scribit: Έν τώ εύαγγελίψ γέγραπται είπών’...
Ούδεΐς γινώσκει τόν πατέρα ei μή ô υιός
*
ούδέ τόν υιόν et μή ό πατήρ
(Dial. c. Tryph. n. 100: Μ 6, 709). Estne rationabile dicere lustinum
non habuisse nostrum evangelium Matthaei, quod scribat tpvm loco
έπιγινώσκει, vel quod secundum membrum textus priore loco ponat
*?
Plurima autem, quae afferuntur a ..criticis" ad probandum SS. Patres
non habuisse nostra evangelia, sunt etiam minoris momenti.
c) Non est mirum, quod in libris, qui per tot regiones circumfere­
bantur et toties legebantur, et quorum dicta magis ad vitam quam ad
scholam pertinebant, mox oriebantur lectiones variantes. Quod autem
SS. Patres habent alias lectiones, atque quae sunt in nostris codicibus,
non valet ad probandum eos habuisse alia evangelia.
di Etiam posteriores Patres, quos nemo nostra evangelia habuisse
negat, liberiore citandi modo utuntur. Maxime vero primis temporibus
religionis Christianae facta et dicta Christi adeo in omnium memoria
erant, ut simul in omnium ore essent: quare in iis allegandis nequa­
quam statim ad libros scriptos recurrebant, sed memoriter ea recita­
bant. Praeterea antequam adesset versio latina, illi, qui latine scribe­
bant. textus originales modo sic modo aliter vertebant ’. Postea vero
permultae lectiones variantes inde ortae sunt, quod librarii putabant
se recte agere, si in S. Scriptura pro vocabulis, quae illis temporibus
vel in illis regionibus inusitata erant, magis usitata ponerent (cf. de La­
garde, Symmicta I 68 sqq.).
e) Ceterum lustinum illa evangelia prae oculis habuisse, quae
omnibus nota erant, efficitur ex eius loquendi modo: τό εύαγγέλιον, τα
άπομνηυονεύματα. Praeterea toties allegat dicta evangeliorum nostro­
rum. ut ipsi quoque rational istae fateantur eum tria evangelia synbeurteilt werden dürfen; es ist sicher. daû manche unserer verhreitetsten Lesarten
aus fraherer oder spâterer Korruption des Urtextes hervorgegangen die evangelischen
Texte dberhaupt waren schwerlich auch nur einige Jahrzehnte im Gehrauch, ohne
in ihrer vollen Texteinheit gestôrt zu werden* Wann warden nnsre Evangelien verfalit?4, Leipzig 1880, 30. Quae lustinus ex evangeliis citat, collegit E. Preuschen,
Antilegomena- (Gieûen 190») 33 sqq. 156 sqq.
* Exempla vide apud Zahn. Geschichte des neutestamentl. Kanons I 51 sqq.
174 sqq. 481 sqq.

1

2

a

De gemiinitute evangeliorum.

Prop. I.

** **

ο.ο

optica habuisse. Ita e. g. Volknutr (Der Ursprung uns. Evang. 91) et
lieuxs (Gesch. der hi. Schriften N. T., ed. 5, n. 294). Illustremus rem
saltem uno exemplo: Ίωάννου γάρ καθεΖομένου έπί τού Ίορδάνου και
κηρύσσοντας βάπτισμα μετάνοιας, καί Ζώνην δερματίνην και ένδυμα από
τριχών καμηλού μόνον φορούντος καί μηδέν έσθίοντος πλήν ακρίδας και
μέλι άγριον (Marc. 1, 4 6), οί άνθρωποι ύπελάμβανον αύτόν είναι τόν
Χριστόν (Luc. 3, 15), προς ούς και αυτός έβόα’ Ούκ είμϊ ό Χριστός, άλλα
φωνή βοώντος (Ιο. 1, 20 23), ήΕει γάρ ό Ισχυρότερος μου (Luc. 3, 16),
où ούκ είμι ικανός τα υποδήματα βαστάσαι (Matth. 3, 11).... Hic igitur
intra paucarum linearum seriem dicta allegata habemus ex omnibus
quattuor evangeliis (Dial. c. Tryph. n. 88; M 6. 688); simili autem
modo lustinus magnam omnino partem, maxime trium priorum evan­
geliorum excerpit. Cf. e. g. ib. n. 78 (J/ 6, 658 sq.) cum narratione
Matthaei.
lustinum novisse loannis evangelium iam ostendunt illa verba: Ούκ
είμϊ ό Χριστός, άλλα φωνή βοώντος, ut quae apud solum loannem a
Baptista dicta legantur. Praeterea appellatione τού Λόγου, qua in solo
evangelio loannis Christus nominatur, saepius utitur (Apol. 1, n. 33.
Dial. c. Tryph. n. 105; M 6, 381 721). Citat Io. 3, 3 5: Καί γάρ ό
Χριστός εϊπεν’ Αν μή άναγεννηθήτε, ού μή είσελθητε εις τήν βασιλείαν
των ούρανών (Apol. 1, n. 61 ; Μ 6, 420). Alia similia non pauca oc­
currunt (cf. Comely, Introduct. IU, ed. 2, 220 sqq.).
In ea, quae S. lustinus ex evangeliis allegat, inulti inquisierunt.
Ita K. Λ. Creclner (Beitrage zur Einleitung in die biblischen Schriften.
Halle 1832), qui studet ostendere lustinum usum esse aliquo evangelio
nunc perdito, i. e. evangelio Petri. Contra quem scripsit C. Semisch, qui
ostendit lustinum usum esse nostris evangeliis synopticis, variationes
vero explicat ex liberiore citandi modo (Die apostolischen Denkwiirdigkeiten des Miirtyrers Justin, Hamburg und Gotha 1848). H. Hilgenfeld
enervare conatur, quae Semisch scripsit, et putat lustinum partim
usum esse aliis fontibus praeter nostra evangelia, partim aliter legisse,
atque in nostris editionibus legatur (Kritische Untersuchungen fiber
das Evangelium Justins, Halle 1850). Th. Zahn firmiter sibi persuasit
lustinum non aamovisse ut authentica nisi nostra evangelia, habuisse
tamen multas lectiones a nostris variantes et etiam interdum usum esse
quibusdam apocryphis, quae non computaverit inter άπομνημονεύματα
(Geschichte des ueutestamentlichen Kanons I 463 sqq.). ΙΓ. Bonsset
concedit lustinum legisse et adhibuisse nostra evangelia synoptica et
probabiliter etiam evangelium loannis ‘, sed vult eum habuisse aliud
evangelium magis primitivum, ex quo plurima explicanda sint, quibus
lustinus differt a nostris evangeliis (Die Evangelienzitate Justins des
1 Postea dixit lustinum certo respexisse evangelium loannis Theol. Literaturzeitung 1897, 75). Quidam censent lustinum usum esse harmonia evangeliorum
(Diatessaron Tatiani). Cf. Bardenhetcer, Geschichte der altkirchl. Literatur Is 253.

I.

5(5

Pars 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

Martyrers, Gottingen 1891). Sed argumenta, quae pro hoc quinto evangelio proferuntur, sunt tam tenuia, ut vix hypothesi ponendae suf­
ficiant, nedum certitudinem efficiant. Ad cius opinionem e catholicis
satis prope accessit J. Httldus (Das Verhfiltnis Justinus des Miirtyrers
zu unsern synoptischen Evangelien, Münster 1895). E protestant ibus
e. g. a. X. Bonwetsch censet lustinum omnia et sola nostra evangelia
agnovisse (Kealenzyklopfidie fur protestantische Théologie IX, ed, 3,
B49 sqq.). Usque nunc nemo probabile ostendit a lustino alii quinto
evangelio eandem auctoritatem tributam esse atque nostris quattuor
evangeliis. Non negatur lustinum varia, quae in nostris evangeliis non
leguntur, hausisse vel ex orali traditione vel ex scriptis documentis.
Sed quaestio est, num quinto cuidam libro eandem, quam evangeliis
canonicis, dignitatem et auctoritatem adseribat. Hoc plerique recte
negant, quia argumenta, quae proferuntur, statiin corruunt, si serio
examinantur (cf. Gutjahr, Die GlaubwQrdigkeit des irenaischen Zeugnisses 19 sqq.)x.
1 Volunt nonnulli lustinum usum esse m/w/r/io Prfri apocrypho, cuius frag­
mentum ante aliquot annos a Bourin nt in Aegypto superiore inventum est. Dicunt
igitur
ex hoc psendoev angel io sumpsisse, quae dicit Apol. 1, n. 35: Δια­
σύροντας αυτόν άκάθισαν άπί βήαατος και αίπον
*
Κρίνον ήαΐν Μ G, 384 . In fragmento
autem legitur v. 3: Οι δέ λαβόντας τόν Κύριον ώθουν αύτόν τράχοντας και έλαγον *
σύρωααν τόν υιόν τού θαού άΞουσίαν αυτού άσχηκότας. Και πορφύραν αύτόν παριάβαλον
και άκάθισαν αύτόν άπί καθάδραν κρίσαως λέγοντας’ δικαίως κρίνα, βασιλαύ του Ισραήλ.
Porro fragmentum v. 4 habet λαχνών α'βαλον, ubi in evangeliis legitur βάλλοντας
κλήρον Marc. 15.24. It/stums autem in his consentit cum fragmento Dial. c. Try ph.
n. 97 ; M 6. 705;. Tandem Iitrtiiiu# dicit po&t lesu crucifixionem omnes discipulos
ab eo defecisse cumque negasse Apol. 1. n. 50: J/6. 404, quod volunt desumptum
ex fragmento. At hoc ultimum possumus statiin dimittere. Nam in fragmento solum
narratur discipulos se occultasse v. 7 . quod non magis concordat cum lustino, quam
quae in evangeliis narrantur de fuga discipulorum. Secundus vero textus non magni
momenti est, nam lustinifs eo loco utnimqne habet: έβαλον κλήρον et λαχμόν βάλ­
λοντας eodem fere modo quo loannes 19. 24 : Λάχωμαν . . . άβαλον κλήρον. Ergo
lustinus magis concordat cum loanne quam cum fragmento: ceterum alibi (Apol. 1.
n. 35: .V G. 384 simpliciter dicit: έβαλον κλήρον. Quod vero ad primum textum
attinet, harmonia verbalis inter lustinum et fragmentum est satis mediocris : maioris
ponderis videri potest consensus realis. quod iudaei ponunt Christum in sede iudiciali
et dicunt: Judica". Sed imprimis Iwtiniin in contextu provocat non ad aliquod
evangelium, sed ad acta Pilati: Καί ταύτα ότι γάγονα, δύνασθα ιιαθαίν άκ των έπί
Ποντίου Πιλάτου γανοαένων ακτών 'Apol. 1. n. 35: .WG, 384
*.
In apocryphis quidem
actis Pilati, quae ad nos pervenerunt, verba illa non leguntur; sed non sunt haec
acta, de quibus lustinus loquitur. Ceterum cum lustinus ibidem alleget verba pro­
phetae: Αίτούσί μα νυν κρίσιν δικαίαν Is. 58. 2, facile perspicitur, quomodo et ipse
et apocrypha potuerint cum his verbis prophetae componere, quae Joannes narrat 19.
13 14, ea sic intellegendo: .Et posuit eum in sede iudiciali et dixit: Ecce rex vester/
Dem vero
si habebat illud pseudoevangelium et censebat a Petro scrip­
tum. non potuit ei in plurimis tam aperte contradicere. Ita e. g. secundum fragmentum
(v. 1 et 2) Herodes Cliristum condemnat ad crucem. Pilatus vero ab Herode petit
corpus lesu: secundum lustinum apud Pilatum indicium peragitur Apol. 1. n. 40;
M G. 389 , et Pilatus, ut Herodi gratum se exhibeat, ad eum mittit Christum Dial,
c. Tryph. n. 103;
. Secundum fragmentum v. 4 Christus in cruce .silebat

Art. I. De gemiinitale evangel iorum.

Prop. 1.

‘.10. Keliquorum Patrum dicta, quae singula evangelia respiciunt, infra
afferemus. Id unurn hic notandum etiam illos antiquissimos scriptores,
qui non diserte loquantur de quattuor evangeliis, tamen ita de de­
terminatis evangeliis scriptis loqui, ut manifeste supponant hanc esse
rem omnibus notam. E. g. Theophilus Antiochenus (f 181) inter alia
haec scribit : Περί δικαιοσύνης, ής ό νόμος είρηκεν, ακόλουθα εύρίσκεται
καί τα των προφητών και τών εύαγγελίων έχειν διά το τούς πάντας πνευματοφόρους έν'ι πνεύματι θεού λελαληκέναι (Ad Autol. 3, 12:
6, 1137).
Διδάσκουσιν ημάς ai άγιαι γραφαί και πάντες οί πνευματοφόροι, έ£ ών
Ιωάννης λέγει ’ Έν άχρή ήν ό Λόγος (ib. 2, 22: J/ 6, 1088).
Ignatius Μ. de quibusdam haereticis ait Έπεί ήκουσά τινων λεγόντων, ότι, εάν μή έν τοίς άρχείοις ευρώ, έν τω εύαγγελίψ, ου πιστεύω’
καί λέγοντας μου αύτοίς, ότι γέγραπται, άπεκρίθησάν ιιοι, ότι πρόκειται
(Ad Philad. 8) ι.
Sed haec interim sufficiant. Unum tantum praeterea testimonium
afferamus, quod alia ratione valde efficaci probat genuinitatem quat­
tuor evangeliorum.

91. Iam inde a saeculo II exsistunt harmoniae evangeliorum, quarum
una facta est a Tatiano Syro, discipulo S. lustini, sed postea haeretico.
De quo scribit Theodoretus: .Tatianus Syrus ... evangelium, quod
Diatessaron vocatur, composuit, abscissis genealogiis omnibusque illis
reiectis, quae Dominum secundum carnem ex semine Davidis ortum
esse demonstrant. Quo non ipsius tantum sectae asseclae utebantur,
sed etiam illi, qui apostolicam fidem profitentur, cum operis illius ma­
litiam non perspicerent, sed illo tamquam compendio uterentur. Equi­
dem plus ducentos eiusmodi libros in nostris ecclesiis reperi in honore
haberi, quos omnes collectos removi eorumque in locum quattuor evan­
gelistarum evangelia introduxi" (Haer. fab. 1. 20: M 83, 369). Etiam
Eusebius (H. E. 4. 29: M 20, 401) testatur Tatianum composuisse evan­
geliorum catenam, quam Τό διά τεσσάρων vocaverit. Ergo circa a. 170,
quo tempore Tatianus librum suum conscripsit, quattuor nostra evangelia
iam diu exsistebant, immo secundum communiorem opinionem doctorum
in linguam syriacam iam erant translata (Peschito), eorumque, et
ut nullum dolorem habens"; Justinus docet .Patrem voluisse, ut Filius vere in per­
pessionibus esset propter nos
*
Dial. c. Tryph. n. 103, cf. n. 99;·
6, 720 707 .
Secundum fragmentum v. 5)-lesus crucifixus clamat: .Potentia mea, potentia mea.
dereliquisti me
*
; secundum Justinum vero: .Deus. Deus meus, propter quid de­
reliquisti me?' Dial. c. Tryph. n. 99; .V6, 707. Et sic alia, quae satis ostendunt
aut lustinum hoc pseudoevangelium non novisse aut pro apostolico scripto non habuisse
cf. Cornehj, Introd. I -. 178 sq.; Th. Zahn, Das Evangelium des Petrus, Erlangen und
Leipzig 1893, 66 sqq. ; <). Bardenheicer, Geschichte der altkirchlichen Literatur 13
524 sqq. ; E. Jacquier, Le Nouveau Testament dans l’Église chrétienne l2 107 sqq.
1 Haec verba non posse verti ita: ,Nisi invenero in Vetere Testamento, non
credo evangelio
,
*
ut volant JJort Judaistic Christianity. Cambridge 1894. 185. et
alii, iam inde efficitur, quod Ignatio et graecis generatim Vetus Testamentum non
est άρχαία διαθήκη, sed παλαιό b. (cf. Funk in hunc locum .

■HMM

5g

Pars 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesti Christi.

quidem eorum solorum, auctoritas tain universaliter agnita erat, ut
eorum in unam continuam narrationem collectio desideraretur.

92. Obiectio. Contra hoc argumentum obicit Volknuir: Plane non con­
stat, num Tatianus harmoniam ex nostris quattuor evangeliis com­
posuerit. Eusebius nihil accurati novit de libro Tatiani. Theodoretus
diserte indolem eius haereticam effert. Sane deducendum est ex verbis
Theodoreti loco nostri Matthaei fuisse evangelium hebraeorum. Pro­
babilius compositio libri erat huiusmodi: initio positus erat prologus
evangelii τού Λόγου, sequebatur evangelium secundum hebraeos, dein
textus compositus ex evangelio Marcionis et evangelio Marci, Ergo
quis gentium poterit ex opere Tatiani inferre nostra quattuor evangelia iam saeculo I exstitisse ? 1

!

93. Resp. a) Theodoretus. qui librum Tatiani vidit, nihil ex illis
apocryphis additum invenit, sed dicit fuisse compendium, in quo
quaedam ex nostris evangeliis omissa erant. Unde igitur Vol km ar,
qui librum non vidit tanta certitudine novit Tatianum usum esse
apocryphis?
b) S. Ephraem in exponendo evangelio usus est textu Tatiani. lain
non solum improbabile est eum textus apocryphos pro genuinis ac­
cepisse. sed ea quoque, quae in commentariis allegat, sumpta sunt ex
nostris tantum evangeliis. paucis forte particulis exceptis.
c) Quamvis textus Tatiani interierit, exstat tamen versio eius ara­
bica. quam P. Augustinus Cias^a 0. E. S. Aug. a. 1888 Romae secundum
duos codices inter se independentes edidit. Ex textu autem arabico
apparuit illam latinam harmoniam evangeliorum, quae habetur in co­
dice fuldensi. non esse aliud nisi versionem operis Tabani seu potius
harmonicam dispositionem versionis hieronvmianae secundum exemplum
Tatiani. Nunc igitur, quamvis multae particulares quaestiones de ori­
ginali textu Tatiani adhuc disputatae maneant, hoc tamen manifestum
est Tatianum harmoniam confecisse ex nostris quattuor evangeliis. et
non ex illis apocryphis. Ergo quae Volkmar fabulatur de evangelio
secundum hebraeos et de evangelio Marcionis. sunt inane figmentum
altioris criticae rationalisticae .*
f

r

<

s

1 Volkniar, Der Ursprung unserer Evangelien 35 sqq.
■ Cf. Zahn, Erforschungen zur Gesch. des neutestam. Kanons I (Erlangen 1881
220 sqq.; Gesch. des neutestam. Kanons II Erlangen 1890 530 sqq. Handyn Hili
haec scribit: .If, as there seems no reason to doubt, the work published by Ciasca
is substantially the Diatessaron of Tatian, subject only tn such alterations as would
naturally be made in it in the course of centuries, to make it conform more in
details to the accepted form of the canonical Gospels, then this controversy is deci­
sively closed in favour of the orthodox view; for beyond all question the book in
its present form is a Harmony of our four Gospels and of no others" The earliest
Life of our Lord ever compiled from the four Gospels, being the Diatessaron of
Tatian, Edinbureh 1894. 22 .

1

I>

De genu initate evangeliorum.

Prop. I.

59

91. Conclusio. Ex iis, quae hactenus allata sunt, habetur firmum
argumenlum ad probandam genuinitatem nostrorum evangeliorum. Medio
enim saeculo II nostra quattuor evangelia in omnibus ecclesiis orientali­
bus et occidentalibus genuina habebantur et in publico cultu prae­
legebantur. lamvero prisci illi episcopi et alii viri christiani. qui adeo
traditioni sacrae inhaerebant, non leviter libros ut sacros recepissent,
nisi eorum genuinitas extra dubium posita fuisset, praesertim cum
ageretur de libris, quibus propter auctoritatem singularem virorum, a
quibus scripti dicebantur, summum pondus inerat ad normam fidei et
morum constituendam. Neque ulla probabilis explicatio afferri potest,
quomodo tam brevi tempore omnes illae ecclesiae in re gravissima se
adeo decipi passae sint, ut ne ullum quidem vestigium reclamationis
contra has sacrilegas fraudes appareat. Omnes evangelia ut divina
oracula recipiunt, omnes iis se submittunt; et tamen, si adversariis
quibusdam fidem habemus, brevi ante, saeculo fere H, haec scripta orta
et falso apostolis vel apostolorum discipulis adscripts erant. Cuius
placiti tam incredibilis si argumenta quaeris, nulla habent nisi ex­
postulationes, quarum exempla quaedam vidimus, et vanas hypotheses
et figmenta. Certe viri illi prisci, quorum testimoniis genuinitatem
evangeliorum probavimus, sub omni respectu meliores duces sunt in
hac quaestione quam rationalistae, qui toties falsam esse suam artem
criticam ostenderunt.
Erraret igitur, qui diceret: Haec quidem est vetus traditio; sed
inquirendum est critice, sitne haec traditio vera an falsa. Nam tra­
ditio tam universalis, tam constans, usque ad ipsam originem librorum
evangelicorum ascendens, cum tanta sinceritate et fortitudine accepta
et servata, est testimonium historicum omni exceptione maius. Unde
si qui evangelia secundum internas rationes examinantes ad conclu­
sionem perveniunt, quae cum hac traditione conciliari non potest, argu­
mentum est eos in usu rationum criticarum a veri tramite aberrasse.
Illud testimonium historicum per se stat independenter ab omni critica
interna librorum sacrorum. Potest quidem ars critica servire ad illud
testimonium accuratius explicandum et ab obiectionibus vindicandum;
sed quoties critici conati sunt illud testimonium evertere, non hoc
testimonium sed ipsi corruerunt. Posteriores critici refutarunt priores;
et quamvis multi ex iis, qui nunc vivunt, se tandem rectam viam in­
venisse glocientur ad quaestiones evangelicas ad ultimam et immuta­
bilem solutionem perducendas, non alia eorum erit sors quam prae­
decessorum, quamdiu despecto argumento historico internas rationes
criticas solam normam veri statuunt.
Dolendum est, quod hac via quidam catholici usque ad apostasiam
a fide pervenerunt, praesertim ex iis, qui wodernistae appellantur, de
quibus Pius X in encyclica „Pascendi dominici gregis" die 8 Septembris
1907 ait: Secundum eorum systema „non posse libros sacros iis auc­
toribus tribui, quibus reapse inscribuntur. Quam ob causam modernistae

■μ
■

η

•I
f

I

»i

I

(50

f

*4C

Pars I. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesii Christi.

passim non dubitant asserere illos eosdem libros, Pentateuchum prae­
sertim ac prima tria evangelia, ex brevi quadam primigenia narratione
crevisse gradatim accessionibus, interpositionibus nempe in modum inter­
pretationis sive theologicae sive allegoricae, vel etiam iniectis ad di­
versa solummodo inter se i ungenda.... Addunt vero huius evolutionis
vestigia adeo esse manifesta, ut illius fere historia describi possit.
Quin immo et reapse describunt tam non dubitanter, ut suis ipsos oculis
vidisse crederes scriptores singulos, qui singulis aetatibus ad libros
sacros amplificandos admorint manum. Haec autem ut confirment,
criticen. quam textualem nominant, adiutricem appellant : nitunturque
persuadere hoc vel illud factum aut dictum non suo esse loco, aliasque eiusmodi rationes proferunt. . . . Verumtamen qui eos audiat de
suis exercitationibus circa sacros libros affirmantes, unde tot ibi in­
congrue notata datum est deprehendere, credet fere nullum ante ipsos
hominum eosdem libros volutasse, neque hos infinitam propemodum
Doctorum multitudinem quaquaversus rimatam esse, ingenio plane et
eruditione et sanctitudine vitae longe illis praestantiorem. Qui equidem
Doctores sapientissimi tantum abfuit, ut Scripturas Sacras ulla ex
parte reprehenderent, ut immo. quo illas scrutabantur penitius, eo
maiores divino numini agerent gratias, quod ita cum hominibus loqui
dignatum esset. . . . lam igitur patere arbitramur, cuiusmodi in re
historica modernistarum sit methodus.... Quam ob rem mirum magno­
pere videri possit apud catholicos homines, id genus critices adeo hodie
valere. Id nempe geminam habet causam: foedus imprimis, quo hi­
storici criticique huius generis artissime inter se iunguntur. varietate
gentium ac religionum dissensione posthabita: tum vero audacia ma­
xima. qua quae quisque effutiat, ceteri uno ore extollunt et scientiae
progressioni tribuunt : qua qui novum portentum aestimare per se volet,
facto agmine adoriuntur: qui neget, ignorantiae accusent: qui amplec­
titur ac tuetur, laudibus exornent. Inde haud pauci decepti, qui si
rem attentius considerarent, horrerent
*
(Denz. n. 2100).
lam antea Leo XIII in encvclica
.Providentissimus Deus
*
die 18 no«f
vembris 1893 monuerat : .Perperam et cum religionis damno inductum
est artificium, nomine honestatum criticae sublimioris, quo ex solis in­
ternis, uti loquuntur, rationibus cuiuspiam libri origo, integritas, auc­
toritas diiudicata emergant. Contra perspicuum est in quaestionibus
rei historicae, cuiusmodi origo et conservatio librorum, historiae testi­
monia valere prae ceteris, eaque esse quam studiosissime et conquirenda
et excutienda: illas vero rationes internas plerumque non esse tanti,
ut in causam nisi ad quandam confirmationem possint vocari.... Illud
ipsum, quod extollunt, genus criticae sublimioris eo demum recidet, ut
suum quisque studium praeiudicatamque opinionem interpretando sec­
*
tentur
{Denz. n. 1946). In eadem encyclica inter .errorum portenta"
recensetur .evangelia et scripta apostolica aliis plane auctoribus tri­
buere".

De genuinitate evangdioram.

Prop. i.

61

Si secundum haec sana principia indicium fertur de quattuor evan­
gel iis, nulla rationabilis dubitatio de eorum genuinitate remanet, cum
historiae testimonia sint prorsus certa et consona.
95. Neque putandum est antiquos christianos falsa pietate ductos quaelibet acide et indiscriminatim recepisse, quae, ad laudem religionis Chri­
stianae facere posse viderentur. Historia enim testis est ecclesiarum
antistites cautissimos fuisse in recipiendis talibus libris, quos sola no­
vitas iis reddebat suspectos. Unde videmus eos omnia evangelia, quae
censebant apocrypha, sive continebant haereses sive non continebant,
indubitanter reiecisse. Praeter documenta, quae iam allata sunt, pauca
in hanc rem sufficiant. Tertullianus narrat: „In Asia presbyterum,
qui eam scripturam [acta Pauli] construxit, quasi titulo Pauli de suo
cumulans, convictum atque confessum id se amore Pauli fecisse, loco
decessisse “ (De bapt. c. 17 ; M 1, 1219). Eusebius, in historia eccle­
siastica versatissimus, qui diligenter distinguit inter libros sacros ge­
nuinos, spurios, dubios (H. E. 3, 25; J/ 20, 268 sq.), testatur sola quat­
tuor nostra evangelia semper omnium consensu ut genuina recepta
esse. Unicum evangelium apocryphum, quod vocabatur Petri, ab ali­
qua ecclesia, eaque a sede episcopali satis dissita, rhossensi videlicet
in Cilicia, receptum fuit. Sed ubi hoc Serapioni (190—211 episcopo
antiocheno) innotuit, scripsit epistulam ad fideles illius ecclesiae, in qua
ait: -Nos enim, fratres, et Petrum et reliquos apostolos perinde ac
Christum ipsum suscipimus. Sed quae nomen illorum falso inscriptum
praeferunt, ea nos utpote gnari ac periti repudiamus, quippe qui com­
pertum habeamus ea nos a maioribus minime accepisse.” Secundo
tantum loco contra illum librum affert rationes dogmaticas (Eiiseb.,
H. E. 6. 12: JZ 20, 546). Ergo constat illis temporibus non quoslibet
libros, qui apostolorum nomine insigniti circumferebantur, sine crisi
receptos esse. Immo quod ecclesia ingentem multitudinem apocrypho­
rum tanta constantia reiecit et tot alios libros antiquos, ceteroquin
optimos, numquam S. Scripturae accensuit, satis ostendit evangelia et
alios libros sacros non sine sufficienti sensu critico recepta esse.
96. Si Holtzmann et alii contra hoc obiciunt, quod apologetae im­
merito ad illum sensum criticum provocent, cum ipsi nolint recipere
iudicium quorundam Patrum de epistulis lacobi, Indae vel secunda Petri
aliisque similibus, haec obiectio prodit insignem defectum logicae ratio­
cinationis. Apologetae enim concludunt ita: Quia vetus ecclesia pru­
denti indicio usa est in admittendis libris sacris, omnis rationabilis
dubitatio excluditur, quotiescumque universalis et constans traditio
testatur genuinitatem alicuius libri sacri. At ex hac argumentatione
nulla ratione legitime infertur nobis omnes libros reiciendos esse, de
quibus unus alterve ex veteribus dubitaverit. Ubi veterum testimonia
non sunt consona, in hac, ut in omni alia quaestione historica, singu-

βθ

bars 1· I’’* Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

lorum auctoritas et rationes expendendae sunt ad indicium certum
formandum ; sed statim reicere omne id, de quo aliquando unus alterve
dubitavit, virum cordatum dedecet. De evangeliis vero traditio con­
stans et unanimis est, eaque publica et omnibus iis condicionibus circum­
data, quae cuiuslibet libri profani genuinitateni omnibus prorsus certam
redderet. Ergo prudenter dubitari nequit.
'
Postquam igitur firmum fundamentum posuimus, reliqua, quae ad
eandem doctrinam confirmandam spectant, brevius referre libet.

Prop. II.
apocryphis.

Genuinitas evangeliorum confirmatur ex evangeliis

97. Apocrypha, i. e. abscondita, dicebantur apud gentiles scripta quae­
dam religiosa, quae non cum communi populo, sed cum quibusdam
tantum viris initiatis communicabantur. Similiter iam ante Christi tem­
pora apud iudaeos praeter S. Scripturam libri quidam circumferebantur,
qui a patriarchis conscripti esse et secretas doctrinas continere dice­
bantur. Hi libri, quatenus iis nomina magnorum virorum falso affin­
guntur, dicuntur pseudepigrapha. Etiam in ecclesia Christiana multi­
tudo librorum mox orta est, qui dicta et facta Christi et apostolorum
vel revelationes supernaturales se narrare praetendebant et nomina
apostolorum vel virorum apostolicorum plerumque prae se ferebant
(cf. S. Ambros., In Luc. 1. 1 sqq. : M 15, 1533; & Hieronym., Prol. in
Matth. ; M 26. 15 sqq.). Itaque apocrypha sunt scripta specie sed non
re canonica, quae saepe notam fabulosarum narrationum admixtam
habent’. Et revera si evangelia apocrypha cum quattuor evangeliis
genuinis comparantur, facile apparet, quantopere ab horum simplicitate
differant ludicris narratiunculis et phantasticis descriptionibus. Nihilo­
minus non omnia apocrypha eadem censura digna sunt: nam ,apo­
crypha alia ab haereticis sunt composita, ut apostolorum vel etiam
interdum patriarcharum nominibus errores suos condecorantes, facilius
fidelium animos perverterent: alia piae cuidam fraudi originem suam
debent piaeque cuidam curiositati inservire volunt, quatenus nimirum
fideles multo plura, quam in libris nostris canonicis sunt tradita, de vita
gestisque Domini et apostolorum scrire desiderent" {Comely, Introd. I.
ed. 2. 213). Cf. ,Apocryphen“ in lexico ecclesiastico friburgensi, in
Dictionnaire de théologie catholique, in The Catholic Encyclopedia:
Miyne, Dictionnaire des Apocryphes (Paris 1856) préface; Bardenhewer,
Geschichte der altkirchlichen Literatur I- 498 sqq. ; Batiffol, Orpheus
et l'Evangile 58 sqq.
98. Argumenta. lamvero haec apocrypha confirmant genuinitateni
nostrorum evangeliorum. Nam
1 De vocibus ,canon, apocrypha
*
l’Église chrétienne 1- 21 sqq.

cf. E. Jacquier, Le Nouveau Testament dans

Ait. 1. De genuiriitate ovangelionim,

Prop. II.

(jg

a) apocrypha sunt imitationes evangeliorum et aut eo tendunt, ut
apostolorum nomine alia doctrina proponatur, atque quae est in evan­
geliis, aut eo, ut suppleantur, quae in evangeliis deesse videbantur.
Atqui ut falsi nummi supponunt veros nummos, ita falsa evangelia
supponunt vera evangelia. Apocrypha vero esse imitationes evan­
geliorum patet tum ex testimoniis SS. Patrum tum ex eorum com­
positione, cum multa recipiant ex evangeliis, multarum rerum fabulosa­
rum narrationem addant, nova miracula tingant similia iis, quae in
evangeliis narrantur. Hoc autem ubique in documentis historicis accidit,
ut apocrypha eo distinguantur a genuinis, quod multa narrant, quae
veteribus fontibus ignota erant, et quod in exaggerationes incidunt et
maiore verborum pompa utuntur. Sic etiam apocrypha evangelia a
veris evangeliis toto dicendi genere distant.
b) Iam Hegesippus «agens de libris, qui apocryphi dicuntur, quos­
dam eorum sua aetate ab nonnullis haereticis compositos esse scribit'
(Eusebius, H. E. 4, 22; M 20, 383). Hegesippus autem Romae fuit
circa a. 100, et post reditum in patriam scripsit opus suum \ Ergo
iam circa medium saeculum II multae imitationes evangeliorum aderant;
id quod Irenaeus quoque testatur: „ Inenarrabilem multitudinem apo­
cryphorum et perperum [adulterinarum] scripturarum, quas ipsi [haere­
tici) finxerunt, afferunt ad stuporem insensatorum.... Quaedam autem
eorum, quae in evangelio posita sunt, in hunc characterem trans­
formant' (Adv. haer. 1, 20,' 1 2: M 7, 654). Itaque cum iam illa
aetate tot imitationes evangeliorum adessent, genuina evangelia multo
ante orta sunt.
c) Ut autem appareat, quomodo apocrypha se habeant ad nostra
evangelia, sufficit e. g. Pseudo-Matthaeum cum nostro Matthaeo com­
parare. Matthaeus e. g. paucissima tantum narrat de infantia Sal­
vatoris. Pseudoevangelista vero per quadraginta duo capita de nativi­
tate, infantia, desponsatione B. Virginis loquitur et vitam Christi a
nativitate usque ad adulescentiam perducit; ea vero, quae a Matthaeo
et Luca narrantur, breviter suae historiae inserit. Ita de nativitate
Christi haec narrate. 13: „Factum est autem post aliquantum tempus,
ut . . . profiteretur universus orbis, unusquisque in patria sua. Haec
professio facta est a praeside Syriae Cyrino. Fuit ergo necesse, ut
loseph profiteretur cum Beata Maria in Bethlehem, quia inde erant
loseph et Maria, de tribu luda et de domo et familia David. Cum
ergo loseph et Beata Maria irent per viam, quae ducit Bethlehem,
dixit Alaria ad loseph: Duos populos ante me video, unum flentem
et alium gaudentem. Cui loseph respondit: Sede in iumento tuo et
noli superflua verba loqui. Tunc apparuit puer quidam speciosus ante
1 Eusebius de tempore, quo Hegesippus scripsit, ita loquitur, ut certum iudicium
fieri non possit cf. II. E. 4. 8 11 21: M 20, 322 sq. 330 378). Nam tribus locis
indicat tempora imperatorum Adriani 117 138 , Antonini Pii 138—161. Marci Aurelii
161—180'. Cf. O. Bardenheicer, Geschichte der altkirchlicheu Literatur I2 389.

·-·*·!%>- Λ'

Par» 1· 9‘· Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesti Christi.

eos. indutus veste candida, qui dixit ad loseph: Quare dixisti verba
superflua esse ...? Et cum haec dixisset, angelus iussit stare iumentum,
quia tempus periendi advenerat.; et praecepit Beatae Mariae, ut de­
scenderet de animali et ingrederetur speluncam subter caverna, in
qua lux numquam erat, sed semper tenebrae, quia lumen diei recipere
non poterat. Cumque ingressa fuisset Beata Maria in eam, coepit
tota splendore clarescere, quasi hora diei sexta esset: ita speluncam
lux divina illustrabat, ut nec in die nec in nocte lux ibi defuerit,
quamdiu ibi fuerat Beata Maria. Et ibi peperit masculum, quem angeli
statim circumdederunt nascentem, quem natum et super pedes suos
mox stantem adoraverunt, dicentes: Gloria in excelsis Deo et in terra
pax hominibus bonae voluntatis. Iam enim nativitas Domini advenerat,
et loseph perrexerat quaerere obstetrices . . .“. quae obstetrices vir­
ginitatem Mariae testantur, et statim multa miracula fiunt (Tischendorf,
Evangelia apocrypha, Lipsiae 1853, 73 sqq.). Nemo prudens dubitabit,
utrum evangelium signa genuinitatis prae se ferat, noster Matthaeus
an hic Pseudo-Matthaeus. Plane eiusdem farinae est narratio nativi­
tatis in protoevangelio lacobi (Tischendorf 1. c. 30 sqq.), quod saeculo II
ortum esse videtur et Pseudo-Mattbaeo exemplar scribendi et materiam
praebuit (cf. Corneli/, Introd. I 237 sqq.).
Vetustissimum inter apocrypha videtur fuisse evangelium secundum
hebraeost quod interdum duodecim apostolorum vel nazaraeorum vo­
catur. Hoc ultimum nomen ideo habet, quia nazaraei hoc solum evan­
gelium admittebantl. Erat autem conscriptum hebraice et tantam
affinitatem cum evangelio Matthaei prae se ferebat, ut S. Hieronymus
(De vir. ill. 3: M 23, 613. et Comment, in Matth. 12, 13: 3/26, 78)
putaret esse hebraicum archetypum nostri evangelii. Nihilominus ex
paucis, quae supersunt, satis apparet evangelium secundum hebraeos
esse evangelium Matthaei partim mutatum partim additamentis inter­
polatum. Exempla habes apud Comely ilntrod. III 52), apud Miyne
(Dictionnaire des Apocryphes II 247 sqq.), apud Belser (Einleitung in
das Neue Testament
*
Freiburg 1905, 792 sqq.).

99. Haec ii/itur apocrypha sertiu ut ad solvendam obiedionem ratio­
nalistarum dicentium a priori non posse admitti omnia, quae in evangeliis narrentur, esse genuina facta historica, cum semper accidere
soleat, ut insignes viri mox corona mythorum et fabularum circum­
dentur; unde mirum esset, si simile quid de lesu Christo factum non
fuisset. lamvero si fabulas et mythos desideramus, haec quaerenda
sunt in apocryphis, non vero in quattuor evangeliis. quae ab illis fa­
bulosis narrationibus toto caelo distant. Ecclesia vero sensum suum
criticum eo ostendit, quod, reiectis omnibus fabulosis libris, licet fortasse
non haereticis, sola quattuor evangelia approbavit (de qua re cf. Epist.
1 Cf. Zahn. Uesch. des neutestam. Kanons II 662 sqq.

Art. 1.

* genuimtute evangcliorum.
I><

Prop. HI.

Imioc. I nd Exup. Episc. tolos. apud Mansi III 1041 et Decretum
Gehisii di
* libris recip. et non recip. apud .1/ 59, 162; Denz. n. 96 166).
1(H). Regula autem, quam ecclesia in hac re sequebatur, alia non
erat nisi traditio a post otica: quod traditum erat recipiebatur; quod
traditum non erat, reiciebatur. Id praeter Irenaeum (supra n. 81 sq.)
et alios, quorum testimonia iam audivimus, testatur disertis verbis
Eusebius, qui de libris apocryphis ait: „Quos quidem libros nullus
umquam, qui continuata ab apostolis successione in ecclesia docuit, in
scriptis suis commemorare dignatus est. Sed et ipsum dicendi genus
longe ab apostolica simplicitate discrepat. Sensus quoque ipse, et
quae ibidem traditur fides, cum a vera et catholica doctrina plurimum
quantum aberret, haec haereticorum hominum figmenta esse manifeste
coarguit. Quocirca ne quidem inter spurios [i. e. dubios] collocandi
sunt hi libri, sed tamquam absurdi et impii prorsus repudiandi" (H. E.
*25;
3,
M 20, 270 sq.). Item iam multo ante Eusebium Origen es: -Sicut
olini in populo iudaeorum multi prophetiam pollicebantur, et quidam
erant pseudoprophetae, e quibus unus fuit Ananias, filius Agot (= Azur
1er. 28], alii vero prophetae ; et erat gratia in populo discernendorum
spirituum, per quem alii inter prophetas recipiebantur, nonnulli quasi
ab exercitatissimis trapezitis reprobabantur, ita et nunc in novo testa­
mento multi conati sunt scribere evangelia, sed non omnes recepti.
Et ut sciatis non solum quattuor evangelia, sed plurima esse con­
scripta. e quibus haec, quae habemus, electa sunt et tradita ecclesiis,
ex ipso prooemio Lucae cognoscamus. . . . Ecclesia quattuor habet
evangelia, haereses plurima. . . . Quattuor tantum evangelia sunt pro­
bata. ... In his omnibus nihil aliud probamus nisi quod ecclesia,
i. e. quattuor tantum evangelia recipienda
*
(Hom. 1 in Luc.: M 13,
1801 sqq.). Apposite S. Ambrosius: „Ecclesia, cum quattuor evangelii
libros habeat, per universum mundum evangelistis redundat; haereses,
cum multa habeant, unum non habent
*
(In Luc. 1, 2; M 15, 1533 sq.).
Itaque ex paucis his, quae de apocryphis diximus, tria ostensa sunt:
a) revera mox ortas esse fabulas varias de lesu Christi factis et dictis;
b) ecclesiam nequaquam credulam fuisse in omnibus his recipiendis,
sed fabulosas narrationes, quantumvis forte in se ad aedificationem
aptas, reiecisse; c) regulam discernendi apocrypha et genuina fuisse
apostolicam traditionem.

Prop. III. Genuinitas evangeliorum confirmatur ex impugnatione
scriptorum gentilium.
101. Apud scriptores gentiles primorum saeculorum aerae Christianae
admodum raro sermo est de scriptis sacris Christianorum. Ratio est,
quia gentiles despiciebant Christianos, quos sectam iudaicam putabant,
et libros eorum barbaros et rudes censebant. Hoc testatur inter alios
Lactantius: -Haec imprimis causa est. cur apud sapientes et doctos
Pescli. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

ββ

Pars 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist. lesu Christi.

et principes huius saeculi Scriptura Sancta fide careat, quod prophetae
communi ac simplici sermone ut ad populum sunt locuti. . . . Assueti
enim dulcibus et politis sive orationibus sive carminibus, divinarum
litterarum simplicem communemque sermonem pro sordido aspernantur"
(Instit. 5. 1 et 6. 21: .V 6, 550 713). Ex altera parte gentiles, quia
sciebant, quanti aestimarentur libri sacri a christianis, tempore per­
secutionum studebant omni ope eorum traditionem extorquere. Contra
evangelia scripserunt Porphyrins, Proeliis, Celsus, alii (Epiphanias, Haer.
51. 8: .V 41. 902). Sed ceteris omissis unum testimonium considere­
mus, quod saeculo II philosophus gentilis nostris evangeliis reddidit
(de Porphyrio cf. Der Katholik 1901 II 338 sqq.).
102. Argumentum. Celsus refutationem religionis Christianae ag­
gressus, sacros Christianorum libros legit, et quid in iis invenisset, ex­
posuit. Origene teste Celsus .Adriani aetate et postea vixit" (Origenes,
Contra Cels. 1, 8; M 11, 670). Librum, cui titulus Αληθής λόγος, circa
a. 178 edidisse videtur1. Opus quidem ipsum periit, sed Origenes
magnam eius partem in octo libris contra Celsum nobis servavit. Celsus
dicit lesum -paucis admodum abhinc annis (πρό πάνυ ολίγων έτών) hanc
doctrinam invexisse et fuisse Dei Filium a christianis existimatum1·
(1, 26: M 11, 710). lactat se omnes doctrinas Christianorum bene nosse:
Πάντα γάρ οίδα (1, 12: Μ 11. 677), et promittit, quamvis sciat de iis
inulta, quae scripta non sint, se velle ex solis eorum libris eos refu­
tare: .Atque haec vobis ex vestris ipsorum scripturis protulimus:
praeter quas nullo alio teste opus est; ipsi enim vos vestro gladio
iugulatis1* (2, 74: .V 11, 910). Obicit quidem varia falsa, quae in
Scriptura non inveniuntur; at repetit se nolle his insistere, sed ex solis
libris Christianorum se velle argumentari. Eum legisse nostra evangelia
prudenter negari nequit. Latius id ostendit J. F. Muth, Der Kampf
des heidnischen Philosophen Celsus gegen das Christentum (Mainz 1899)
68 sqq. 175 sqq.
103. Ipse Oelsus testatur libros, quibus utatur, scriptos esse a disci­
pulis Christi: «Discipulos haec de lesu scripsisse, ut. quae contra illuni
erant, excusarent" (2, 16: cf. 2, 13 15 et passim: M 11, 819 sqq.).
Scit multos haereticos exstitisse et a -magna |i. e. catholica] ecclesia"
descivisse, eosque ad suos errores tuendos evangelia mutasse (5, 59:
M11,1275). Enumerat multas sectas haereticas (5, 62: .V 11,1279 sqq.),
et earum errores christianis omnibus obicit. ut ubi dicit: eos. -quos
eo impellit ebrietas, ut sibi manus inferant, primum evangelii con­
textum (έκ τής πρώτης γραφής το εύαγγέλχον) ter. quater et pluries mu­
tasse, ut habeant, quo res sibi obiectas *inficientur (2, 27: M 11. 847);
1 Cf. Keim, Celsus’ Wahres Wort Zurich 1873 219 sq.: Aube, La polémique
païenne à la tin du deuxième siècle Paris 1878\

Art. I. De genuinitatc evangeliorum.

Prop. III.

67

ubi Origenes censet eum loqui de Marcionis, Valentini, fortasse etiam
Lucani sectatoribus, quorum vitia non possint christianis omnibus
opprobrio verti.

104. Ea, quae Celsus affert r.r libris Christianorum, non sunt alia,
quum quae in nostris evangeliis habentur; quare Origenes interdum
notat, unde ea desumpserit, ut: „ Deinde ex Matthaeo, fortasse et ex
aliis evangeliis, arripit, quod dicitur de columba, quae in Salvatorem
nostrum, a loanne baptizatum, descendit, idque pro figmento haberi
vult" (1, 40: .1/ 11, 734 sqq.). Ex loannis evangelio affert, quod lesus
ut Filius Dei vocetur Λόγος (2, 31; M 11, 851), quod „siti compulsu»
eamque impatienter ferens, quam tamen vel quivis e plebe patienter
saepe sustinet, fel et acetum avidis faucibus hauserit" (2, 37; M 11, 858).
Scribit „ad ipsius lesu sepulchrum venisse duos, ut quidam narrant,
angelos, ut alii, unum". Ad quae verba Origenes notat: „ Observaverat,
opinor, a Matthaeo et Marco unum quidem, sed a Luca et loanne
commemorari duos" (5, 56; J/ 11, 1270). Simili modo Celsus plurima
ex evangeliis allegat. Muth 1. c. 176 sqq. enumerat 58 facta a Celso
ex evangeliis desumpta. Cum igitur Celsus dicat hos libros scriptos
esse a discipulis Christi et postea tantum ab haereticis falsatos, novum
testimonium pro genuinitate nostrorum evangeliorum habemus, et testi­
monium quidem, quod eo maioris momenti est, quod procedit ab ho­
mine, qui non pietate ducitur, sed potius inimicus acerrimus religionis
Christianae est \

105. Obicit Volkniar negari quidem non posse Celsum novisse nostra
evangelia, sed hoc testimonium nullius esse momenti, quod Celsus
vixerit aetate Origenis, cum Origenes dicat se exspectare, num Celsus
alium librum editurus sit contra Christianos. Ad quod probandum pro­
vocat ad ea, quae Origenes in fine operis ad Ambrosium, amicum
suum, scribit: „Scito aliud opus a Celso promissum fuisse.... Quodsi
de secundo illo opere non liberavit fidem, his octo contra primum
libris contentos nos esse non incommodum fuerit. Sin secundum
illud incepit perfecitque, quaesitum ad me mittendum curato" (8, 76;
M 11, 1631).
Resp. Haec obiectio non valet; nam statim ab initio operis (Praef. 4;
.V 11, 647) Origenes dicit Celsum iam diu mortuum esse (ηόη καί πάλαι
νεκρόν), et postea addit eum sub Adriano et deinceps vixisse. Neque
igitur in fine operis exspectat novum librum hominis diu mortui, sed
dicit se ignorare, num Celsus alium librum scripserit, et rogat, ut sibi
hic liber mittatur, si forte inveniatur. Nunc inter omnes fere convenit
librum Celsi scriptum esse non post a. 180. Bardenheicer ait: circa 178
(Geschichte der altkirchlichen Literatur I-’ 172).

u
i

4

S;

1 Cf. Tischendorfi Wann wurden unsere Evangelien verfafit?4 71 sqq.
5*
I

-, ■

68

Pars I. D<· Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, le.su ( luisti.

Prop. IV. Genuinitas evangeliorum confirmatur ex veterum haereti­
corum agendi modo.
106. Mox post originem religionis Christianae multae sectae haereticae
exstiterunt. Solebant autem catholici haereticos refutare iis maxime,
quae in evangeliis leguntur. Facillimum igitur responsum fuisset ne­
gare genuinitatem evangeliorum, si haec cum ulla specie probabilitatis
negari potuisset. At. ut ait
h fiiinus, .tanta est circa evangelia
haec firmitas, ut et ipsi haeretici testimonium reddant iis, et ex ipsis
egrediens unusquisque eorum conetur suam confirmare doctrinam “ (Adv.
haer. 3. 11. 7: .V 7, 884). Plerique haeretici unum alterumve ex quat­
tuor evangeliis eligebant, quo melius ad finem suum uti posse sibi
videbantur; dein huius evangelii dicta partim mutilabant, partim novis
additamentis adulterabant, partim genuinos textus in pravum sensum
detorquebant. Evangelia autem aliquamdiu exsistebant, antequam ab
haereticis corrumperentur. Ergo cum ante medium saeculum II tales
corruptiones iam frequentes essent, evangelia initio eius saeculi iam
scripta erant.
De illis haereticis Irenaeus ait: .Ebionaei etenim eo evangelio, quod
est secundum Matthaeum, solo utentes, ex illo ipso convincuntur non
recte praesumentes de Domino. Marcion autem id, quod est secun­
dum Lucam, circumcidens, ex his, quae adhuc servantur penes eum.
blasphemus in solum exsistentem Deum ostenditur. Qui autem lesum
separant a Christo ... id, quod secundum Marcum est, praeferentes
evangelium, cum amore veritatis legentes illud, corrigi possunt. Hi
autem, qui aA'alentino sunt, eo, quod est secundum loannem, plenis­
sime utentes ad ostensionem conjugationum suarum, ex ipso detegen­
tur nihil recte dicentes, quemadmodum ostendimus in primo libro.
Cum ergo hi, qui contradicunt, nobis testimonium perhibeant et utan­
tur his, firma et vera est nostra de illis ostensio" (Adv. haer. 3, 11, 7:
Itaque ab his haereticis evangelia genuina agnita sunt eo tempore,
quo sine dubio poterant scire, quis evangelia scripsisset, et quamvis
eorum permagni interesset negare genuinitatem evangeliorum. quibus
ipsi refutabantur. Videamus aliqua exempla (cf. Bardenhewer, Gescbichte
der altkirchl. Literatur P 343 sqq.)
1 Quidam, quos alogax vocat X. Epiphaniis Haer. 51, 3: ΛΓ41. 892'. respuebant
loannis evangelium. quod attribuebant Cerintho. lam S. Irenaeus loquitur de quibus­
dam, qui .illam speciem non admittunt, quae est secundum loannis [fortasse: loannem]
evangelium* Adv. haer. 3. 11. 9: M 7. 890}. De iisdem loquitur Phibistrius Haer. 60'
secundum Hippolyti Syntagma. Utrum illi alogi in urbe Thyatira fuerint secta
haeretica an catholici in hac re non recte sentientes, disputatur. Eorum oppositio
contra evangelium loannis successum n<>n habuit, sed tota haec factio mox disparuisse
videtur. 77i. Zahn ait: rDie Partei der .Aloger’ verschwand. nachdem sie eben erst
aufgetaucht war. Sie hat weder eine neue Kirche des synoptischen Evangeliums gestiftet uoch einen Bruchteii der alten Kirche zu sicli herübergezogen. Hippolyt. der

*t.rl

Art. 1. !)<· gemiimtatc evangeliorum.

Prop. IV.

69

107. Argumenta. Hasilidcs gnosticus (f circa a. 130) vult lesum
Nazarenum ad tempus accepisse virtutem divinam, quam vocat evan­
gelium, narrat nutem vitam lesu Christi «similiter atque in evangeliis
scriptum est" {Hippolytus, Contra haer. 7, 27; apud Migne inter opera
Origenis, M 16c, 3320). Sed ea, quae in evangeliis sunt, suo modo
explicat. «Basilides igitur et Isidorus, Basilidae filius genuinus et disci­
pulus, aiunt dixisse sibi Matthiarn sermones absconditos, quos audiverit
a Salvatore peculiariter edoctus. Videamus igitur, quam aperte Basilides simul et Isidorus omnisque eorum cohors non simpliciter unum
Matthiarn calumnietur, verum etiam Salvatorem *ipsum (ib. 7, 20:
M 16 c, 3301). Secundum Hippolytum Basilides evangelia allegat prae­
missis verbis: «Scriptura *
,
dicit
«sicut scriptum est" vel similibus,
quibus citari solent libri sacri : sed dubitare licet, utrum hae loquendi
formulae sint Basilidis an discipulorum eius an ipsius Hippolyti. Quid­
quid id est, Basilides novit nostra evangelia. E. g. : «Factum est, in­
quit [Basilides], ex non entibus semen mundi, verbum, quod dictum
est: ,Fiat *lux
,
et hoc, inquit, est, quod dictum est in evangelio; ,Erat
lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc **
mundum
(ib. 7, 22: J/ 16c, 3305). «Suum autem cuique rei esse tempus, in­
quit, idoneus testis Salvator est, cum ait: ,Nondum venit hora mea"
[Io. 2, 4], et magi stellam *
conspicati (ib. 7, 27: M 16c, 3317). Ex
evangelio Lucae allegat verba: «Spiritus Sanctus superveniet in te,
et virtus Altissimi obumbrabit *
tibi (ib. 7, 26; M 16c, 3316). Apud
Clem. Alex. (Strom. 3, 1: M 8, 1099) Basilides citat Matth. 19. 11 12.
apud Epiphan. (Haer. 24, 5; Jf 41, 314) Matth. 7, 6. Agrippa Castor
apud Euseb. (H. E. 4, 7; J/ 20, 317) testatur Basilidem scripsisse viginti quattuor libros Εις τό εύαγγέλιον. Haec ostendunt initio saeculi II
genuinitatem evangeliorum fuisse indubitatam.

108. Aequalis Basilidis fuit Valentinus gnosticus, secundum quem pro­
phetae Veteris Testamenti loquebantur solum «per demiurgum, stultum
deum“ Veteris Testamenti. «Propterea ait Soter: ,Omnes, qui ante me
venerunt, fures sunt et *
latrones [Io. 10, 8], et apostolus: ,Mysterium,
quod prioribus aevis non *
innotuit [Col. 1, 26]. Nemo enim, inquit, ex
prophetis dixit de his quidquam, quae nos dicimus; ignorabantur enim....
Postquam igitur oportuit tolli velamen conspicique haec mysteria, natus
est lesus per Mariam virginem, secundum id, quod scriptum est: Spiri­
tus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi,
ideoque quod nascetur ex te, sanctum **
vocabitur
(Hippolytus, Contra
sie znerst auf den Ketzerkatalog gesetzt hat, hielt es spâter nicht mehr für der Millie
wert, sie darin fortzuführen" (Gesch. des neutestam. Kanons I 262'. Ceterum ille co­
natus alogorum testimonium est ea aetate (post medium saeculum II evangelium loannis
in ecclesia iam agnitum fuisse, neque ipsi illud impugnabant propter contrariam tra­
ditionem, sed ex rationibus internis, quod Joannes contradiceret synopticis et doc­
trinam proponeret indignam, quae in ecclesia doceretur.

70

Pars I. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist. lesu Christi.

haer. 6, 35; -V 16c, 3248). Apud Irenaemn ex Matthaeo affert historiam
centurionis [Matth. 8, 9] et ex Luca historiam tiliae lairi [ Luc. S, 41 sqq. |
aliaque, quae in evangeliis narrantur (Adv. haer. 1, 7, 4; 1, S, 2; 3/7.
517 524). Ex primo capite evangelii loannis deducebat seriem aeonum
(ib. 1. 8. 5: .V 7, 532), et generarim evangelio loannis prae ceteris
utebatur (ib. 3. 11, 7; 3/ 7, 884). Vixit autem Valentinus saltem usque
ad a. 160. Hrracleon, Valentini discipulus, scripsit commentarium in
evangelium loannis, ut auctoritate huius evangelii confirmaret placita
gnosticorum. Fragmenta huius operis nobis servavit Origenes in Com­
mentario in loannem (M 14) L

109. De Marciane, qui ante medium saeculum II ab ecclesia defecit
(supra n. 80). Zrmoews ait: ,Marcion ponticus .. . id, quod est secun­
dum Lucam, evangelium circumcidens et omnia, quae sunt de genera­
tione Domini conscripta, auferens . . . semetipsum esse veraciorem,
quam sunt hi, qui evangelium tradiderunt, apostoli, suasit discipulis
suis, non evangelium. sed particulam evangelii tradens iis“ (Adv. haer.
1, 27. 2: -V 7, 688): -Et apostolos quidem adhuc, quae sunt iudaeorum, sentientes, annuntiasse evangelium. se autem sinceriores et prudentiores apostolis esse. Unde et Marcion, et qui ab eo sunt, ad inter­
cidendas conversi sunt Scripturas, quasdam quidem in totum non
cognoscentes, secundum Lucam autem evangelium et epistulas Pauli
decurtantes, haec sola legitima esse dicunt, quae ipsi minoraverunt"
(ib. 3, 12, 12: M 7, 906). Tertullianus vero ait: .Tot originalia instru­
menta [S. Scripturae] Christi delere Marcion ausus est, ne caro eius
probaretur . . . rescindendo, quod retro credidisti, sicut et ipse con­
fiteris in quadam epistula, et tui non negant, et nostri probant" (De
carne Christi 2; .1/ 2. 755). Lucae evangelium Marcion ita mutavit et
nomine auctoris non indicato edidit, ut simpliciter Marcionis evangelium
vocaretur. De qua re Tertullianus: .Transeo nunc ad evangelii, sane
non iudaici sed pontici. interim adulterati demonstrationem, praestruc­
turam ordinem, quem aggredimur. Constituimus imprimis evangelicum
instrumentum apostolos auctores habere, quibus hoc munus evangelii
promulgandi ab ipso Domino sit impositum; si et apostolicos, non
tamen solos, sed cum apostolis et post apostolos. . . . Contra Marcion
evangelio. sci. suo, nullum adscribit auctorem, quasi non licuerit illi
titulum quoque affingere, cui nefas non fuit ipsum corpus evertere....
Nam ex iis commentatoribus, quos habemus. Lucam videtur Marcion
elegisse, quem caederet. Porro Lucas non apostolus, sed apostolicus,
non magister, sed discipulus, utique magistro minor: certe tanto
posterior, quanto posterioris apostoli sectator. Pauli sine dubio, ut.
etsi sub ipsius Pauli nomine evangelium Marcion intulisset, non suf­
ficeret ad fidem singularitas instrumenti, destituta patrocinio anteces1 Cf. Tischemlorf, Wann warden unsere Evangel ien verfafit?4 47 sqq.

Art. 1. De geuuinitate evangeliorum.

Prop. V.

*sorum (Adv. Marc. 4, 2; Μ 2, 363 sq.). „Sed enirn Marcion nactus
epistulam Pauli ad Galatas, etiam ipsos apostolos sugillantis ... coni­
titur ad destruendum statum eorum evangeliorum, quae propria et sub
apostolorum nomine eduntur vel etiam apostolicorum, ut sci. fidem,
quam illis adimit, suo conferat. ... Si apostolos praevaricationis et
simulationis suspectos Marcion haberi queritur usque ad evangelii de­
pravationem, Christum iam accusat accusando, quos Christus elegit1* (ib. 3).
Ergo Marcion non negabat evangelia scripta esse aetate aposto­
lorum, sed dicebat iam apostolos corrupisse veram doctrinam, quam
ipse puram hausisset e Paulo et tertio evangelio, cuius scriptorem
Lucam esse negat, cum sit primitivum evangelium, a Christo traditum
Paulo, dummodo eliminarentur ex his scriptis, quae judaizantes adiecissent, ut sic purum evangelium Christi restitueretur. „Quod ergo
pertinet ad evangelium Lucae, quatenus communio eius inter nos et
Marcionem de veritate disceptat, adeo antiquius Marcione est, quod
est secundum nos, ut et ipse illi Marcion aliquando crediderit, cum
et pecuniam in primo calore fidei catholicae ecclesiae contulit, pro­
jectam mox cum ipso, posteaquam in haeresim suam a nostra veritate
descivit. ... Si enim id evangelium, quod Lucae refertur penes nos
(viderimus, an et penes Marcionem), ipsum est, quod Marcion per anti­
theses suas arguit ut interpolatum a protectoribus iudaismi ... utique
non potuisset arguere, nisi quod invenerat. Nemo post futura repre­
hendit, quae ignorat futura: emendatio culpam non antecedit. Emen­
dator sane evangelii, a tiberianis usque ad antoniana tempora eversi,
Marcion solus et primus obvenit, exspectatus tam diu a Christo paenitente iam, quod apostolos praemisisse properasset sine praesidio Marcionis.... Itaque dum emendat, utrumque confirmat: et nostrum anterius,
id emendans, quod invenit, et id posterius, quod de nostri emendatione
constituens suum et novum fecit“ (ib. 4).
Itaque cernitur, quam vere S. Irenaeus dixerit ipsos quoque haere­
ticos testimonium reddere nostris evangeliis (cf. E. Jacquier, Le Nouveau
Testament dans l’Église chrétienne I2 144 sqq.).

Prop. V. Genuinitas evangeliorum confirmatur ex discordia, quae
regnat inter recentes eorum impugnatores.
110. Sicut veritas simplex est et sibi constans, ita error multiplex et
versipellis. Unde mirum non est, quod supposita veritate evangeliorum
testimonia historica secundum nativum et obvium sensum accipiuntur
et omnia sine ulla vi explicantur; negata vero hac veritate ad varia
artificia recurrendum est, quae, quia a vero aliena sunt, necessario
continuae mutationi subiciuntur. Harum mutationum progressum bre­
viter exponere iuvat, ut ita melius appareat ultima ratio, ob quam
tandem pervenerint ad negandam genuinitatem evangeliorum.
Rationalistae non primo loco inquirebant in veritatem historicam
evangeliorum, sed, ut vidimus (n. 75), prius e principiis falsae philo-

Pars I. De Christo legato divino.

éJ

Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

sophiae statuebant facta, quae in evangeliis narrarentur, non posse
esse vera, cum miracula repugnarent. Tum cogitabant de modo ex­
plicandi evangelia, in qua explicatione alii alias vias inierunt1.

111. Argumenta. Initio saeculi XIX Gottlob Paulus, professor theo­
logiae prius ienensis, dein heidelbergensis, sectator philosophiae kantianae,
genuinitatem quidem evangeliorum synopticorum defendit (Exegetisches
Handbuch I, Heidelberg 1830. 1 sqq.), sed .sublimiore **
hermeneutica
seu. ut ipse ait, .methodo notiologico-philologica (ib. Vorbericht p. m)
usus, omnia miracula, quae in evangeliis narrantur, secundum leges
naturales furta <»·< demonstrari conatur. Quo in coepto tam infelix
fuit, ut hodie omnium, etiam rationalistarum, risu excipiatur. Dicit
distinguendum esse inter factum, quod narretur, et indicium, quod
scriptor de hoc facto ferat ; factum admittendum et explicandum esse,
indicium vero de natura facti formandum esse secundum provectiorem
notitiam rerum naturalium, quam nunc habemus. Si e. g. secundum
S. Lucam Zacharias vidit angelum (Luc. 1, 11), hoc ita intellegendum
est: Fumus incensi formabat figuram, quam Zacharias pro incitato men­
tis statu angelum putabat. Aerba angeli nihil sunt nisi alucinationes
Zachariae. qui non per angelum usu vocis privatur, sed ipse sibi silen­
tium imponit (ib. 75 sq.). Tres magi lerosolymam veniunt, non ad quae­
rendum Messiam, sed mercaturae causa; postquam autem ibi audierunt
de Anna et Simeone et iis. quae facta erant in templo, dicunt se etiam
miram constellationem in oriente vidisse, quae probabiliter puerum
recens natum indicaverit, ideo se velle quaerere puerum (ib. 201).
Quinque milia hominum saturantur quinque panibus, non per multipli­
cationem panum, sed lesus distribuit paucos panes, quos habet, et hoc
exemplo incitati alii, qui escas habent, eas communicant cum iis, qui
non habent (ib. II 212 sqq.).

112.

h

David Friedrich Strauss in .Vita Iesu“ hanc methodum reicit
ut violentam, arbitrariam, ficticiam, a sana ratione prorsus alienam 2.
Itaque loco huius naturalis explicationis Strauss ponit explicationem
mythicam, quae admittit quaedam facta historica in vita lesu, prout
ab evangelistis narratur, sed ea omnia, quae secundum leges naturales
explicari nequeunt, vult esse mythos, i. e. fictiones, quae eo ortae sint,
quod christiani omnia, quae de Messia in Vetere Testamento praedicta
videbantur, lesu Christo applicarint. Cum praeterea fieri soleat, ut de
quolibet viro eximio mox fabulae circumferantur, pia credulitas auge­
bat mira, quae de Christo narrabantur, et ita vita lesu, qualis m evan­
geliis invenitur, non quidem fructus praemeditatae fraudis, sed incon­
sultae fictionis est (ib. 71 sqq.). Nihilominus ut mythi oriantur, requiritur
1 Cf. L.-Cl. Fillion, Les étapes du rationalisme dans ses attaques contre les
Évangiles et la vie de Jésus-Christ Paris 1911).
a Das Leben Jesu kritisch bearbeitet I’ 41 sq.; cf. 24 sqq.

Art. 1. De genuinitate evangeliorum.

l’rop. V.

73

longius tempus: neque enim fieri potest, ut ii, qui referunt, quae ipsi
viderunt et audiverunt, sine fraude mythos conficiant. Unde actum
erit de hac mythica explicatione, si vel unum ex nostris evangeliis est
genuinum, id quod Strauss ipse fatetur (ib. 73).
Quare siimmi momenti erat ostendere nullum eoangelium scriptum
esse saeculo /, quia intra tam breve tempus non poterant produci
mythi, qui mox per omnes ecclesias ut facta historica indubitanter
recipiebantur (cf. Corneli/, Introd. I 752 sqq.). Quapropter asseclae huius
theoriae mythologicae acri studio conati sunt omnium evangeliorum
originem saeculo II assignare. Sed post omnes labores ipsi rationalistae
hodie concedunt aliqua evangelia saeculo I conscripta esse, quamvis
inter eos maximus sit dissensus, cui evangelio priorités concedenda
sit. Keim censet evangelium Matthaei scriptum esse a. 70 (Geschichte
lesu von Nazara I, Zürich 1867. 47). Secundum Volkmar evangelium
Marci ortum est a. 73 (Marcus. Zurich 1876, 50). Lucae evangelium
communiter inter a. 70—80 ortum esse volunt. Harnack (Chronologie)
vult evangelium Marci ortum esse inter a. 65—70, evangelium Mat­
thaei inter 70—75, evangelium Lucae inter 78—93, evangelium loannis inter 80—110. In „Neue Untersuchungen zur Apostelgeschichte
und zur Abfassungszeit der synoptischen Evangelien" (Leipzig 1911)
dicit Matthaeum scripsisse mox post interitum Jerusalem, Marcum non
posterius quam inter a. 60—70, Lucam ante mortem Pauli. Nullus
autem rationalistarum omnia evangelia saeculo II attribuit. Itaque
fundamentum, cui Straussi theoria innititur, ab ipsis rationalistis
eversum est.
113. Ferd. Christ. Baur quidem, professor tubingensis et Straussii
magister, demonstrare conatus est omnia evangelia scripta post a. 130,
et quidem ad fallendum ex consilio composita esse (Kritische Unter­
suchungen über die kanon. Evangelien, Tübingen 1847). Sed _schola
tubingensis". quae dicitur, cum auctore suo mortua est, et magister a
discipulis suis, quod attinet ad tempus originis evangeliorum, derelic­
tus et refutatus est: et quamvis multa illius scholae principia hodie
in exegesi protestantica vigeant, omnes tamen titulum «neotubingensium" respuunt. (Cf. n. 115 nota et La Science Catholique, Arras 1894.
906 sqq.)

Iam res eo devenit, ut, quemcumque ex rationalistis sequi oelis,
omnes alios contra te habeas. Quamvis enim omnibus commune sit
studium exterminandi auctoritatem evangeliorum, tamen in assertioni­
bus ponendis acerrime inter se dimicant. Alii supponunt exstitisse ali­
quod «primitivum evangeliumu, cuius nostra evangelia sint retracta­
tiones et amplificationes. Quam hypothesim invenit I. G. Eichhorn. Alii
hoc negant. Griesbach scripsit commentationem, „qua Marci evan­
gelium totum e Matthaei et Lucae commentariis scriptum esse mon­
stratur". Griesbachii propositiones ut evidentes („zur Evidenz erhoben")
114.

Pars L De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesii Christi.

Strauss in sua Vita lesu supponit. Sed eandem hypothesim /L Hem
inter omnes maxime absurdam denuntiat *. Alii admittebant multitudi­
nem parvorum scriptorum et traditionum, quae collecta essent in nostra
evangelia. Ita Clericus, Semler, Michaelis, Loppe; Crednrr autem. Lachtnann, plurimi alii censent Matthaei evangelium esse combinationem
ex evangelio Marci et vetere collectione dictorum Christi. Eicald putat
Philippum prius collegisse quasdam historias, Matthaeum vero quaedam
dicta Christi, et ex utroque fonte tinxisse nostra evangelia synoptica.
H. J. Holtzmann vero censet haec omnia .memorabilia", .corpuscula",
.diegeses". de quibus loquuntur, nihil esse nisi spectra litteraria, quae
iam diu in nebulas abierint et omnem iidem apud homines prudentes
amiserint *
Holtzmann ex sua parte in .Introductione" multa proponit, quae
nunc inter .criticos" sint communiter admissa, citra dubitationem
certa etc.: et quidam eius asseclae affirmant ab eo usque ad eviden­
tiam evectam esse .theoriam duorum fontium" (Urmarkus, MatthaeusLogia). Sed ubi vix liber in lucem prodiit. B. Weiss aliam introduc­
tionem scripsit ad Holtzmann refutandum (Lehrbuch der Einleitung in
das Neue Testament, ed. 3, Berlin 1897. cf. 4 44 51). I. Weiss con­
tendit exegesim criticam, non obstante magna diversitate opinionum
in singulis quaestionibus, eo devenisse, ut omnes critici de summa rei
consentiant, et ut omnes conclusiones principales sint immutabiliter
firmae (Die Schriften des Neuen Testaments I. ed. 2. Gottingen 1907, 35).
Hoc eatenus tantum verum est. quatenus rationalistae ex .primitivo
evangelio" excludunt omnem revelationem divinam supernaturalem,
omnem prophetiam, omne miraculum, omnem ecclesiam a Christo in­
stitutam, omnia sacramenta, et sola tenuia quaedam lineamenta reli­
gionis naturalis relinquant. Sed de qualibet fere singulari quaestione
inter se dissentiunt, ut patet ex libro Fillion iam laudato .Les étapes
du rationalisme
*
(cf. etiam H. Felder, Jesus Christus II. Paderborn 1914,
380 sqq.. 2. ed.. Paderborn 1921, et Eug. Mangenot, Les Evangiles
synoptiques, Paris 1911, ubi p. 45 citantur verba Loisy: .La plus
grande confusion règne encore sur le problème fondamental de la
critique néotestamentaire et conséquemment des origines chrétiennes").
Quia scilicet rationalistae testes historicos audire nolunt, sed ob praeiudicia aprioristicas constructiones pro suo quisque ingenio excogitant,
numquam ad concordiam pervenire possunt, et dissensione sua signum
certum erroris ostendunt.

115. Hac igitur ratione solvitur obiectio, quam quis facere posset
contra evangelia in hunc modum: permulti viri docti et bene versati
1 Das Markus-Evangelium Berlin 1872) 9.
1 Einleitung3 Freiburg 1892) 352. Cf. praeterea 0. Hertings Tabellen zur Einleitung ins Neue Testament1 Berlin 1872 26 sqq.. ubi brevi conspectu exhibentur
haec systemata tam diversa et inter se pugnantia.

Μ

Art. 1. De genuinitate evangeliorum.

Prop. V,

in historia antiquitatis Christianae dubitant de genuinitate evangeliorum
et consequenter de veritate multorum, quae in iis narrantur. Ergo
haec genuinitas et haec veritas iam ob solam auctoritatem illorum
virorum rationabiliter in dubium vocatur.
Resp. Illi viri non ob rationes historicas genuinitatem evangeliorum
in dubium vocarunt, sed ne facta supernaturalia admittere cogantur;
et omnia fere argumentis et criteriis internis absolvunt, argumenta
vero externa, quae primaria sunt in quaestione historica, eatenus
tantum respiciunt, quatenus eorum vim enervare conantur. Quia autem
subiectiva sua placita sequuntur, fit, ut inter se mutuo conficiant et
alter alterius auctoritatem destruant. Ergo eorum contradictio nihil
probat contra genuinitatem et veritatem evangeliorum. „Illa enim,
quae ante aliquot annos proposita sunt, hodie iam oblivione sunt
obruta, et illa, quae hodie praedicantur, cras novis destruentur"
(Corneli/, Introd. III 21). Cf. Stimmen aus Maria-Laach XXII 121 sqq.
419 sqq. : XXIII 109 sqq.
Apud cordatos quidem rationalistas paulatim praevalere coepit sen­
tentia scripta Novi Testamenti talia esse, qualia per tot saecula in
ecclesia habita sint, veracia et fide digna1. Erraret tamen qui putaret
cum hoc indicio critico de litteraria qualitate scriptorum illorum coniunctum esse reditum ad indicium ecclesiae de interna indole eorum,
quae in illis scriptis narrantur vel docentur. Sub hac ratione Harnack
e. g. non minus quam Strauss omnia miracula et omnia facta super­
naturalia a priori excludit (cf. supra n. 75); sed cum alii requirerent
saltem centum annos ad omnia naturaliter explicanda, ipse censet
quadraginta annos sufficere. Ita in praefatione libri .Lukas der Arzt"
(Leipzig 1906) ait: „Diserte declaro, si agatur de rebus diiudicandis,
multas positiones traditas fieri in dies improbabiliores et inopinatis
sententiis locum cedere debere. . . . Annis 30—70 omnia, et quidem
in Palaestina, in ipsa urbe lerusalem, orta et facta sunt, quae postea
sese evolverunt. . . . Saepe indicia et explicationes primorum auctorum
accipere non possumus/ Ita Lucas sincere quidem narrat, quae vidit
1 A. Harnack scribit: .Es hat eine Zeit gegeben — ja das grofie Publikum befindet sich noch in ihr —, in der man die iilteste christliche Literatur einschliefilich
des Neuen Testamentes ais ein Gewebe von Tauschungen und Fülschungen beurteilen
zu müssen meinte. Diese Zeit ist voriiber. Fiir die Wissenschaft war sie eine
Episode, in der sie viel gelernt hat und nach der sie violes vergessen mufi. Die
Ergebnisse aber der folgenden Un tersu chungen gehen in .reaktionarer* Richtung noch
Qber das hinaus. was man etwa ais den mittleren Stand der heutigen Kritik bezeichnen kônnte. Die âlteste Literatur der Kirche ist in den Hauptpunkten und in
den meisten Einzelheiten, literar-historisch betrachtet, wahrhaftig und zuverlissig.
Im ganzen Neuen Testament gibt es wahrscheinlich nur eine einzige Schrift. die
ais pseudonym im strengsten Sinne des Wortes zu bezeichnen ist, der zweite Petrus
brief. . . . Auch die Anzahl der im 2. Jalirhnndert interpolierten Schriften wie die
Pastoralbriefe' ist sehr gering, und ein Teii der Interpolationen ist so harmlos wie
die Interpolationen in unsren GesangbQchcrn und Katechismen* (Chronol. d. altchristl.
Lit. I vni).

7β

I

Para 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

vel ab aliis audivit, sed est vir superstitiosus, cui religio Christiana
maxime placet propter miracula et miraculosas sanationes: Christus
ei praecipue est vir medicus superhumanus et exorcista (,Christus der
übematürliche Medizimnann und Exorzist"). Quare .soteriologia" est
pessimum elementum in scriptis lucanis (Lukas der Arzt 100). Artis
criticae est exacte distinguere inter ea, quae Lucas historice refert,
et inter ea. quae bona fide ex fontibus suspectis hausit vel quae ex suis
superstitiosis ideis indicavit. Inter testes eius fuerunt homines visionarii,
omni sensu historico carentes, ut Philippus et filiae eius prophetissae
(ib. 108). Exemplum Lucae ostendit, quot res disparatae et inconcinnae
ea aetate in capite unius hominis pacifice cohabitare potuerint (ib. 117).
Quare Harnack monet, etsi conclusiones suae saepe cum placitis
.criticorum conservativorum
*
congruant, esse tamen essentialem differentiam. .Illi viri docti partim dependent ex praeiudiciis de canone
Novi Testamenti, partim ex persuasione miracula vere facta esse,
partim ex utraque re. Quare eorum positio suspecta reddidit eorum
solidas investigationes et indicia vel iis in rebus — quod utique maxime
dolendum est—. quae cum illis praeiudiciis non cohaerent
*
(Die Apostelgeschichte. Leipzig 1908, 224 sq.).
De his verbis quidam ex ,criticis conservativis
.
*
theologus anglicanus. ΙΓ. Sunday, ait: .In fine operis sui [de Actibus apostolorum]
Harnack se convertit contra eos, ex quorum parte percipit se plerum­
que argumentatum esse. . . . Videtur insinuare consensum esse magis
accidentalem et apparentem, differentias vero esse essentiales. Maxime
effert quaestionem de miraculis. . . . lam audeo dicere nos in Anglia,
non omnes, sed eos. qui ex officio in universitatibus theologiam docent,
sentire in hac re cum illis [criticis conservativis], quorum socius sum
in scribendo, et contra Harnackium stare, vel potius non tam contra
Hamackium quam contra illam scholam, pro qua loquitur in illa para­
graphe. . . . Mihi videtur maxime differentia inter nos et opponentes
nostros in èo esse, quod nobis magis conscii sumus tam methodum
quam conclusiones nostras, praecipue in materiis maxime sublimibus,
esse tentamina quaedam, neque censemus nos finem attigisse, neque
volumus dogmata statuere neque ex cathedra loqui. . . . Interim non
placet ponere propositiones absolutas, quibus sentimus investigationes
nostras non posse nisi impediri. . . . Propositiones, qualis haec est:
miracula non fieri, a priori decidunt quaestiones, quae non ita de­
cidendae, sed diligenter et patienter examinandae sunt. . . . Methodus
cauta multum praeferenda est praecipitatis assertionibus (.MachtsprQche1), quae — ut in hac quaestione de miraculo — tam promptae
sunt ad concidendum nodum, quem non possunt solvere“ ITheologische
Studien. Theodor Zahn zum 10. Oktober 1908 dargebracht, Leipzig
1908, 334 sqq.).
Praecipue si audis de hac vel illa sententia ita constare inter
,
*
.criticos
ut de ea non iam rationabiliter dubitare liceat, maxima est

Ait. 1. De gemiinitate evangeliorum.

Prop. Vi.

I 4

ratio dubitandi, quia tales assertiones iarn toties inventae sunt falsae
(cf. //. Ecldcr, Jesus Christus 1, Paderborn 1911, 80 sqq.).

Prop. VI.

Probatur genuinitas singulorum evangeliorum.

11(>. Hucusque ea argumenta protulimus, quae quattuor evangelia
simul respiciunt. Exstant autem praeterea multa antiquorum testi­
monia. quibus huius vel illius evangelii genuinitas probatur. Haec
igitur ad complendum argumentum nostrum breviter perstringenda
sunt1. Ne tamen nimis excrescat materia, hic non intrabimus in
quaestiones de vita sacrorum scriptorum, de fine, origine, lingua
librorum sacrorum aliisque, quae in introductionibus in S. Scripturam
videri possunt (cf. Cornelii, Introd. III 15 sqq.). Quae a veteribus
scriptoribus citantur ex evangeliis et aliis scriptis Novi Testamenti,
collegit E. Jacquier, Le Nouveau Testament etc. I2 39 sqq.
DE EVANGELIO MATTHAEI.
117. Genuinitatem evangelii Matthaei testatur Papias, episcopus ec­
clesiae hierapolitanae in Phrygia, de quo Eusebius ait: „Papias quoque,
hierapolitanus episcopus, eadem aetate [atque Polycarpus] celebris
fuit, vir imprimis disertus et eruditus ac Scripturarum peritus
*
(H. E.
3, 36; J/20, 287; cf. Hieron., Ep. 75, n. 3; M 22, 687). rPapiae
vero quinque omnino feruntur libri, quorum titulus est Λογίων κυριακών
έΐηγήσέως. Horum quinque dumtaxat Papiae librorum meminit Irenaeus
[Adv. haer. 5, 33, 4; M 7. 1214] his verbis: ,Testatur1, inquit, ,haec
Papias. loannis auditor2 et sodalis Polycarpi, scriptor antiquus in
1 Quae ab auctoritate ecclesiastica de singulis evangeliis et eorum inter se re­
latione statuta sunt, infra in appendice (n. 651 sqq.) habentur.
- Papiam fuisse discipulum loannis apostoli Irenaeus (1. c. coli. n. 3 diserte testatur.
Non dicit se hoc apud Papiam legisse, cum aliunde nosse potuerit. Eusebius, actus
desiderio impugnandi chiliasmum et denegandi loanni apostolo Apocalypsim. ad quam
chiliastae provocabant, studuit praeter loannem apostolum statuere alium loannem.
qui esset scriptor Apocalypsis et magister Papiae (Η. E. 3. 39: M *20. 295 sq. . Quam
sententiam multi posteriores amplexi sunt, multi alii impugnarunt. A’erba Papiae,
de quibus maxime agitur, sunt haec: Ei δέ που καί παρηκολουθηκώς τις τοΐς πρεσβυτέροις έλθοι, τούς τών πρεσβυτέρων άνέκρινον λόγους ’ τί Άνδρέας ή τί Πέτρος
είπεν ή τί Φίλιππος ή τί Θωμάς ή Ιάκωβος ή τί Ιωάννης ή Ματθαίος ή τις έτερος
τών του κυρίου μαθητών, άτε Άριστίων καί b πρεσβύτερος ’Ιωάννης, οί του κυρίου
μαθηταί, λέγουσιν. Propter duplicem igitur nominationem loannis multi censent ser­
monem esse de duobus, quibus nomen loannis fuerit. Alii hoc negant. Rationes
negandi sunt hae: Irenaeus unum tantum loannem. Ephesi commorantem, eumque
apostolum, novit. De alio loanne, auctore Apocalypsis, altum silentium apud omnes
veteres. Alii, qui opus Papiae legerunt, eum discipulum loannis apostoli habent,
non obstante Eusebii conatu contrario, qui ceteroquin in Chronico cum ceteris con­
sentit. Porro non potuit Papias in una eademque sententia per illa verba ύ πρεσ­
βύτερος Ίωειννης, ό μαθητής του κυρίου, velle significare duos diversos homines,
nullo addito signo distinctionis. Imnio in praecedentibus expresse dicit: παρά τών
πρεσβυτέρων έιιαθον, ergo ipse fuit discipulus apostolorum. Bis loannem nominat.

7g

Purs 1. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

quarto operis sui libro. Sunt enim quinque ab eo libri compositi/ Et
haec quidem Irenaeus" (/ύαα7>., H. E 3, 39; .1/ 20, 295). 111ml opus
Λογιών κυριακών έζηγήσεως συγγράμματα (vel βιβλία) πέντε scripsit Papias
circa a. 130. Pauca tantum fragmenta huius operis supersunt, quae
collecta exstant apud .\fiynr (5, 1255 sqq.), apud Fhii/c (Opera Patr.
a post.. ed. 1901, I 346 sqq.), partira apud Kirch (Enchir. n. 48 sqq.).
In uno ex his fragmentis (secundo. Kirch n. 49; apud Kuseb., 11. E.
3, 39: M 20. 300) Papias ait: Ματθαίος μέν ούν έβραϊδι διαλέκτψ τά
λόγια συνεγράψατο | Schirurtz: συνετάζατο|, ήρμήνευσε δ' αυτά ώς ήν
δυνατός έκαστος. Quid sunt ista λόγια, quae Matthaeus conscripsit? Hoc
ex contextu videndum est. lamvero in immediate praecedentibus (n. 48)
ait: Μάρκος μέν έρμηνευτής Πέτρου γενόμενος, όσα έμνημόνευσεν, ακριβώς
ε'γραψεν, ού μέντοι τάζει, τα υπό τού Χριστού ή λεχθέντα ή πραχθέντα. Addit
dein rationem, cur Marcus verba et facta Christi non τάζει conscripserit:
Ούτε γάρ ήκουσεν τού κυρίου ούτε παρηκολούθησεν αύτώ, ύστερον δε,
ώς έφην, Πέτρω, δς πρός τάς χρείας έποιείτο τάς διδασκαλίας, αλλ’ ούχ
ώσπερ σύνταζιν τών κυριακών ποιούμενος λογίων (Funk I 358). Mani­
feste hic idem est: τά υπό τού Χριστού ή λεχθέντα ή πραχθέντα ού τάζει
γράφειν et: τών κυριακών λογίων ού σύνταΞιν ποιεϊσθαι. Ergo nomine
τών κυριακών λογίων Papias intellegit dicta et facta Christi. Qüare si
pergit: Matthaeus vero τά λόγια hebraice conscripsit, λόγια sunt eodem
modo dicta et facta Christi, quo in praecedentibus. Praeterea Papiae ·
liber erat λογίων κυριακών έΞήγησις. Atqui in hoc libro exposuit non
dicta tantum, sed etiam facta, ut e. g. in eodem fragmento dicitur:
quia tempore, de quo loquitur, ceteris apostolis iam mortuis, Aristion et loannes
etiumturn vivebant τί ciitev, fi λέγουσιν . Ille vero alius loannes Eusebii est morum
figmentum. Plura si cupis, invenies apud ('ornriy In trod. III7 210 sq.;, Knabenbauer
Commentar, in Ioan.*3 sqq.), MichM* L’origine de l’épiscopat, Louvain 1900, 301 sq.),
Revue biblique 1 900. 226 sqq. Diligentissime in hanc rem inquisivit Gidjahr (Die
Glaubwürdigkeit des Irenaischen Zeugnisses 71 sqq. , qui loco illius άνέκρινον ponit
συνέκρινον, sequens versionem syriacam, mox post Eusebii mortem factam, et verba
Papiae ita interpretatur: Papias olim a discipulis Domini presbyteris; multa di­
dicerat. quae in evangeliis scripta non sunt, maxime ab Aristione et loanne. Haec
omnia memoriae commendaverat et postea litteris consignare volebat. Quare si qui
ex iis. qui comites apostolorum fuerant, ad eum veniebant, sciscitabatur, quid apostoli
dixissent, et responsa accepta comparabat cum iis. quae ipse a magistris suis audierat,
ut sic de omnibus maiorem certitudinem acquireret. Hic modus investigandi verum
videbatur ei securior quam lectio scriptorum, quae fortasse unus alterve ex comitibus
presbyterorum reliquerat p. 94 . Nomen presbyteri fuisse titulum honoris loanni datum,
qui sub hoc nomine in tota Asia notus erat. Hunc loannem esse apostolum; alium
autem loannem. qui in ecclesiis Asiae magna auctoritate et dignitate floruerit, non
exstitisse, sed esse purum figmentum p. 81 sqq. 97 sqq. 112 sqq. 119 sqq. . O. Hanlenhrurr ait: .Zu bedauern ist, dafi namentlich in Schriften. die sich mit der Einleitung
in das Neue Testament befasse n. der Presbyter Joannes auch heute nodi sein Spiel
treibt. . . . Dieser Presbyter Johannes hat gar nicht existiert* Geschichte dcr altkirchlichen Li teratur 1 * 417 sq.). Idem dicit
Chapman. John the Presbyter and
the Fourth Gospel Oxford 1911 11 sqq. Cf. tamen ./. Iloh. Die Lehre des hl. In nftus
fiber das N. T. 150 sqq.

Art. 1. !>«· gfiiuinitiit
·
*

evangeliorum.

Prop. VI.

79

Έκτέθίΐται bt και άλλην ιστορίαν Trepi γυναίκας έπ! πολλαίς άμαρτίαις
διαβληθπσης έπΐ τού κυρίου (Funk 1 360). Ergo iterum ostenditur Papiam
λόγια intellegere dicta et facta, quemadmodum revera in paucis illis
fragmen i is, (piae supersunt, plura facta referuntur, „in quibus miracula
quaedam et alia“ (Fragm. 2, n. 8. Funk I 357. Item fragni. 3 etc.).
Tandem Eusebius et alii, qui opus Papiae prae manibus habebant,
intellexerunt eius testimonium de nostro evangelio Matthaei; neque
quidquam notum fuit toti antiquitati christianae de alio opere Matthaei
praeter nostrum evangelium. Atqui illi veteres testes siile dubio melius
indicare poterant de Papiae testimonio quam quidam recentes ,critici",
qui numquam eius libros conspicati, cum tanta confidentia affirmant
Papiam locutum esse de collectione solorum sermonum Christi a Mat­
thaeo facta, non de nostro evangelio tamquam a Matthaeo scripto
.
*
Audiamus quosdam ex veteribus de Matthaei evangelio testantes.
Oriyenes: „Sicut ex traditione accepi do quattuor evangeliis, quae
sola in universa Dei ecclesia, quae sub caelo est citra controversiam ad­
mittuntur: primum scilicet evangelium scriptum esse a Matthaeo, prius
quidem publicano, postea vero apostolo lesu Christi, qui illud hebraico
sermone conscriptum iudaeis ad fidem conversis publicavit" (apud
Euseb., H. E. 6, 25; AI 20, 582).
Eusebius Cues.: «Soli ex cunctis Domini discipulis Matthaeus et
loannes scriptos nobis rerum commentarios reliquerunt; quos quidem
necessitate quadam ad scribendum impulsos fuisse perhibent. Nam
Matthaeus, cum hebraeis primum fidem praedicasset, inde ad alias
quoque gentes profecturus, evangelium suum patrio sermone conscribens,
id quod praesentiae suae adhuc superesse videbatur, scripto illis, .quos
relinquebat, supplevit." Dein addit tres priores evangelistas ea tantum
narrare, quae post coniectum in vincula loannem gesta sint. „Mat­
thaeus certe post quadraginta dierum ieiuniuni et post illam tentationem,
quae ieiuniuni subsecuta est, historiae suae tempus designat his verbis
(Matth. 4. 12): Audiens, inquit, quod loannes traditus erat, ex ludaea
secessit in Galilaeam." Et post pauca dicit a Matthaeo describi gene­
alogiam Christi (H. E. 3, 24 ; AI 20, 266 sq.).
Sed ne longi simus, audiamus unum tantum ex latinis Patribus,
h'. Hieronymum: „ Matthaeus, (pii et Levi, ex publicano apostolus, primus
1 llaniacl· haec scribit: „Wenn man [ini ersten Jabrhundertj den Koinjilex von
Tatcn mid Worten Jesu bezeichnen wollte, so sngte num wold mit deni Presbyter
Johannes bei I’npias τά ύπό του Χριστού ή λεχθέντα ή πραχθέντα, bzw. anch τά
λόγια κυριακά Euseb. Ill 39.
*
Et in nota addit: .Daft ietzteres so zu veretehen
ist. kann hier niclit bewiesen werden. Ich stinnne in dieser Auslegung Zahn bei
*
.Entetelinng and Entwicklung der Kirchenvcrfassung mid des Kirchenrechts in den
zwei ersten Jahrhunderten
.
*
Leipzig 1910. 224 . Zahn autem docet τά λόγια κυριακά
apud Papiam per se quidem significare sermones Christi, esse autem denominationem
a potion, qua indicentur nostra evangelia Matthaei et Marci Geschichte des Neutestainentlicheii Kanons I 849 sqq.: cf. 892. ( f. Λ. Jari/iuiT, Le Nouveau testament
dans rËglise chrétienne I * 92 sqq.

I

SO

Pars I· De Christo legato divino. Sectio 1. De fontibus hist. lesu Christi.

in ludaea propter eos. qui ex circumcisione crediderant, evangelium
Christi hebraicis litteris verbisque composuit: quod quis postea in
graecum transtulerit, non satis certum est. Porro ipsum hebraicum
habetur usque hodie in Caesariensi bibliotheca, quam Pamphilus martyr
studiosissime confecit. Mihi quoque a nazaraeis. qui in Beroea, urbe
Syriae, hoc volumine utuntur, describendi facultas fuit. In quo anim­
advertendum. quod ubicumque evangelists, sive ex persona sua sive
ex persona Salvatoris, veteris Scripturae testimoniis abutitur, non
sequatur septuaginta translatorum auctoritatem sed hebraicam. ex
quibus illa duo (Mattii. 2. 15 23) sunt: Ex Aegypto vocavi filium meum:
et: Quoniam Nazaraeus vocabitur" (De viris illustr. c. 3: J/23. 613).
Hieronymus igitur, sive evangelium. quod descripsit, vere erat Matthaei,
sive, quod probabilius est. illud, quod vocatur .secundum Hebraeos1*,
sibi, ut omnes alii scriptores ecclesiastici. ex traditione persuasum
habuit, illud evangelium. quod nos habemus, a Matthaeo fuisse con­
scriptum. Quod si verum non est. tota vetus ecclesia in unum errorem
conspiravit. Ceterum iam aetate Papiae in communi usu fuisse versionem graecam ostendunt illa verba: Ήραήνευσεν [aoristus] δ’αύτά
ώς ήν δυνατός έκαστος.
IIS. Pantaenus, olim sectae stoicae philosophus, per aliquem disci­
pulum apostolorum conversus, postea scholae exegeticae alexandrinae
praeses et Clementis Alexandrini magister factus est. De eo refert
Eusebius: -Pantaenus ad indos usque penetrasse dicitur ibique evan­
gelium Matthaei, quod adventum ipsius iam praevenerat, apud quos­
dam Christi notitia imbutos repperisse: quibus sci. Bartholomaeus,
unus ex duodecim apostolis olim. ut fama est. praedicaverat et evan­
gelium Matthaei hebraicis conscriptum litteris reliquerat : quod quidem
ad praedicta usque tempora servatum esse memoratur. Hic ergo
Pantaenus post multa praeclare gesta tandem alexandrinae praefuit
scholae, ubi partim viva voce, partim scriptis divinorum dogmatum
thesauros exposuit" (H. E. 5. 10: M 20. 455). Hieronymus addit
Pantaenum evangelium a se repertum Alexandriani tulisse (De vir.
ili. c. 36: M 23. 651). In ecclesia autem alexandrina nulla umquam
vel minima dubitatio erat de genuinitate nostri evangelii Matthaei;
ergo evangelium, quod Pantaenus in India repperit. erat nostrum
evangelium Matthaei.
119. S. henaei testimonium iam audivimus (supra n. 81 sq.). Non
putandus est Irenaeus in iis. quae de Matthaei evangelic dicit. Papiae
auctoritate niti, tum quia ad eum non provocat, ut alibi (5. 33. 4).
tum quia plura narrat quam Papias1. Ut autem ostendatur Irenaeum
nostrum evangelium Matthaeo attribuisse, sufficit in memoriam re­
vocare c. 9 libri 3 adv. haer. (M
868 sqq.). ubi haec leguntur:
* Cf. o. Biinieiiheir,r. Oeschichte der nltkirchlichen Literntiir 1

170.

Art. I. De genuinitate evangelioruni.

Prop. VI.

«Matthaeus enim apostolus . . . ait loannem praeparantem Christo
viam . . . earn paenitentiam, quae a malitia revocaret, annuntiantem
dixisse: .Progenies viperarum, quis vobis monstravit fugere a ventura
ira? . . (Matth. 3, 7 sq.). Iterum ait Matthaeus (3, 3), similiter autem
et Lucas: .Hic est enim, qui dictus est a Domino per prophetam : Vox
clamantis in deserto. . . .’ Iterum autem et de angelo dicens Matthaeus
ait: ,Angelus Domini apparuit in somnis loseph" (Matth. 2, 13). . . .
Matthaeus autem magos, ab oriente venientes, ait dixisse: ,Vidimus
enim stellam eius. . . ." (Matth. 2, 2 sqq.). Adhuc ait in baptismate
Matthaeus: .Aperti sunt ei caeli. . . ." (Matth. 3, 1 (>).
*"
Multis aliis citatis
concludit: «Et sic quidem Matthaeus." In sumina 281 textuse Matthaeo
citantur. Ergo Irenaeus manifeste docet primum nostrum evangelium
scriptum esse a Matthaeo. Idem valet de Clemente Alex. (supra n. 84).
De Origene et aliis, qui iam integros commentarios in Matthaeum edi­
derunt. nihil dicendum restat. Primum talem commentarium scripsisse
videtur Theophilus Antioch., quem Hieronymus se legisse testatur (Prol.
in Matth. ; M 26, 20).
•S'. lustinus M. non indicat quidem nomina evangelistarum, sed multa
ex Matthaeo allegat, saepe addens haec scripta esse in «commentariis
apostolorum" vel «in evangelio“. Ita in Dialogo a numero 98 Tryphoni
exponit psalmum 21 in Christo impletum esse. Provocat ad Matth. 26,
39 et 27. 46. dein pergit: «Etiam in evangelio dixisse scribitur: .Omnia
mihi tradita sunt a Patre: et nemo novit Patrem nisi Filius, neque
Filium nisi Pater, et cui Filius revelaverit/ . . . (Matth. 11. 27). Et
unum ex discipulis suis, qui eum revelante ipsius Patre Filium Dei
Christum esse agnoverat. Petrum appellant, cum prius Simon vocaretur
(Matth. 16, 17 sq.). Et cum eum Filium Dei esse in commentariis
apostolorum scriptum legamus, et Filium Dei dicimus illum et esse
intellegimus" (1. c. n. 100; 3/6, 710). «Quod autem tertio die, post­
quam crucifixus fuisset, resurrecturus erat, scriptum est in iisdem com­
mentariis (Matth. 12, 38 sq.): homines vestri generis, cum disputarent
cum eo, dixisse: .Ostende nobis signum"; eumque respondisse: .Generatio
prava et adultera signum quaerit, et signum non dabitur ei nisi signum
Ionae‘“ (1. c. n. 107; 3/ 6, 723). Haec exempli causa dicta sufficiant,
lustinum non habuisse meram sermonum collectionem, ostendunt facta,
quae ex Matthaeo refert, ut adventus magorum, fuga in Aegyptum,
caedes infantium, baptismus Christi, multa alia (n. 78 88 103 etc.).
Praeterea a lustino primum nostrum evangelium adhibitum esse inde
quoque ostenditur, quod vaticinia messianica non raro eo modo citat,
qui neque cum textu hebraico neque cum LXX. sed cum Matthaeo
consentit. Exempla habes apud Comely (Introd. Ill 27). In Barnabar
Epistula, quae certe ante a. 120 scripta est. habetur hoc: ώς γέγραπται’
ττολλοΐ κλητοί, ολίγοι δέ έκλυτοί (4. 14). Hoc autem scriptam est
Matth. 20. 16 et 22, 14. Idem scriptor ut verbum Christi refert se
non venisse vocare iustos. sed peccatores (5, 9), quod invenitur apud
Pesch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6 7.

(>

Κ9

Pars 1. Pe Christo legato divino·

Sectio 1. De lontilnis hist. lesu Christi.

('Icmentem Romanum (?)
Matth. 9, 13. Idem citatum habetur apud
praemissis verbis ,Alia quoque Scriptura dixit" (Epist. 2 ad Cor. 2, 4).
Idem Clemens citat Matth. 26. 24 (Epist. 1 ad Cor. 46, 8) et quaedam
alia. S. Ignatius .V. allegat Matth. 3. 15 (Smyrn. 1. 1). Matth. 10. 16
(Polycarp. 2. 2). Matth. 12. 33 (Eph. 14. 2) etc., non addens: -sicut
scriptum est' vel simile quid. X. Polycurpus: .Dixit Dominus, spiritus
quidem promptus est. caro autem infirma' (Phil. 7. 2 ex Matth. 26. 41
vel Mare. 14. 38. Cf. Phil. 2. 2 et 3. 1 cum Matth. 7
In Doctrina duodecim apostolorum (8. 2) haec leguntur: .Neque orate
sicut hypocritae, sed sicut praecepit Dominus in evangelio suo: ita
orate: Pater noster ..." et sequentia, prout leguntur apud Matth. 6.
9 sqq. -Dominus dixit: Ne date sanctum canibus' ex Matth. 7. 6 (9, 5),
et alia, ut Matth. 24. 30: 26, 64 (16. 6—8)1.
Posteriores scriptores omittimus, quorum nullus est. qui verba
huius evangelii ut a Matthaeo scripta non alleget: item veterum
haereticorum testimonia iam audivimus.
Ceterum ipsum evangelium se prodit ut librum a iudaeo pro iudaeis
scriptum. Ita iam initium: Βίβλος γενέσεως ’Ιησού Χριστού. Neque
enim graecus ita scriberet, bene vero iudaeus: Sepher toledoth Jeshna
hammashiach. Ita illud: Καλέσεις τό ôvoua αύτού Ίησούν' αύτός γάρ σώσει
τον λαόν αυτού (Matth. 1. 21). Haec ratio: lesus vocatur, quia salvum
tacit populum, a graeco intellegi nequit, sed iudaeo patet: Jeslum, /,-i
hu joshia. Item verba lesu ad Petrum: .Beatus es. Simon Bariona,
quia caro et sanguis non revelavit tibi. ... Et ego dico tibi, quia
tu es Petrus [kephaj. et super hanc petram [kepha| aedificabo ec­
clesiam meam: et portae inferi non praevalebunt adversus eam. Et
tibi dabo claves regni caelorum : et quodeumque ligaveris ... et quodcumque solveris ..." (Matth. 16. 17 sqq.), quae omnia non sunt graeca
sed semitica.
Obiciunt quidam critici nostrum evangelium Matthaei non esse ver­
sionem. sed graece scriptum. Id inter alia probant ex tribus lusibus
verborum, qui in lingua hebraica vel semitica fieri non possint. Ita
6. 16: άφανίΕουσιν όπως φανώσιν; 21. 41: κακούς κακώς άπολέσει;
24. 30: και τότε κόψονται πάσαι αί φυλα’ι τής γης καί οψονται τόν υιόν
τού ανθρώπου. Respondet Knabenbauer: .Pauca sunt haec et tenuia
valde. Nam quem fugiat eiusmodi lusus in versione aliqua etiam casu
oriri? Legitur 2 Mach. 7. 30: .Non oboedio praecepto regis, sed prae­
cepto legis;1, num propterea dicendum erit librum ab origine esse latine
scriptum? Similia habes in versione latina evangelii Matthaei 23. 14:
orationes orantes [μακρύ προσευχόμενοι]; 23. 24: excolantes culicem
|διϋλίίοντες τόν κώνωπα]; 24. 29: luna non dabit lumen [ή σελήνη ού
δώσει τό φέγγος]; 24. 41: molentes in mola |άλήθουσαι έν τώ μύλψ];
*

1 E. Jacquier ait: -La Dîdache puise à pleines mains dans l’Évangiie de saint
Matthieu" Le Nouveau Testament dans Γ Église chrétienne I* 65.

A

Art. 1. De genuiiiitate evangeliorun).

83

Prop, VI.

24, 46: cum venerit, invenerit | ^λθών εύρήσ^ι | etc., quae omnia graece
non exhibent talem lusum ; num inde inferes librum esse primitus latine
scriptum?" (dominent, in Matth. I2 10, ubi aliae quoque obiectiones
rationalistarum solvuntur, quae etiam minoris momenti sunt.)
Totum evangelium Matthaei supponit lectores, quibus iudaeorum
locutiones et consuetudines notae sunt, supponit cultum et templum
Veteris Testamenti etiamtum exsistentia (cf. e. g. 6, 2 5 7: 11, 16 sq. :
15, 1—20; 17. 24 sqq.; 22, 15—44; 23, 1—38; 24. 20; 27, 3—10
65 sq.; 28, 11—15); ergo iudaeos respicit. His ostendit lesum vere
esse Messiam, quem iudaei exspectabant, et regnum messianicum non
aliud esse nisi ecclesiam a Christo fundatam. Idea messianica ita prae­
valet in toto opere Matthaei, ut iam hinc concludere liceat illud primo
loco pro iudaeis esse conscriptum, non pro gentilibus, qui Messiam non
exspectabant neque in lesu ut Messia recipiendo eas difficultates ex­
periebantur, quas Matthaeus removere studet.
Quae rationes abunde sufficiunt, ob quas catholici scriptores omnes
et multi etiam acatholici constanter doceant primum nostrum evangelium
genuinum Matthaei opus et contrariam opinionem rationalistarum ut
falsam reiciendam esse (cf. Fr. X. Polzl, Das Matthausevangelium.
Münster 1909).

A I

a
.

I
I

DE EVANGELIO MARCI.

120. De evangelio Marci refert Papias: „Et hoc presbyter dicebat:
Marcus, Petri interpres, quaecumque memoriae mandaverat, diligenter
conscripsit, non tamen ordine, quae a Christo aut dicta aut gesta
fuerant. Neque enim audiverat Dominum neque eum sectatus fuerat,
sed. ut dixi, postea Petrum, qui pro audientium utilitate evangelium
praedicabat, non autem velut sermonum Domini historiam contexens,
ita ut Marcus nihil peccaret, nonnlilla ita scribens, prout memoria
repetebat: id quippe unum studebat, ut ne quid eorum, quae audierat,
praetermitteret, neve quid falsi iis affingeret" (Eusebius, H. E. 3. 39:
.1/ 20, 299). Marcus revera -nonnulla, evia“ miracula et sermones
scripsit extra ordinem historicum : et ideo ex eo. quod Papias dicit
Marcum non omnia ordine tradidisse, nullo modo conciudere licet Papiam
non locutum esse de nostro evangelio.
121. Clêinens Alex, haec refert: -Cum
Petrus in urbe Roma verbum
*
Dei publice praedicasset et Spiritu Sancto afflatus evangelium promulgasset, multi, qui aderant, Marcum, utpote qui Petrum iam dudum
sectatus esset et dicta eius memoria teneret, exhortati sunt, ut, quae
ab apostolo praedicata erant, conscriberet. Marcus igitur evangelium
composuit iliisque, qui illud ab ipso petierant, impertiit. Quod cum
Petrus comperisset, nec prohibuit omnino rem fieri nec. ut fieret,
incitavit" (Eusebius, H. E. 6. 14; J/ 20, 551. Cf. 2. 15: .1/ 20, 172).
Similia sunt testimonia Irenaei, Tertulliani, Origenis, Fragmenti muratoriani (supra n. 80 sqq.). Irenaeus tricies allegat Marcum.

*
'-'ii
· >
ssteh·.!:·.·.'

i

>

<

>11

5 ΛίΓ ,·.-ϋ'*Λώ

Para I. De Chriato legato divino.

Sectio I

De fontibus hist, lean ( hriali.

Verum quidem est evangelium Marci raro a SS. Patribus citari,
sed ratio est, quia Marcus paucissima habet, quae ei propria sunt.
Ita e. g. ipse solus narrat filios Zebedaei a Domino vocatos esse Boan­
erges seu filios tonitrui (Mare. 3. 17). Hoc autem factum »S’. his/iims,
qui evangelia vocat .commentarios apostolorum", dicit scriptum esse
in .Commentariis eius" [Petri] (Dial. c. Tryph. n. 106: 3/ 6, 724), quia
sci. ad Petrum speciali modo referebatur evangelium Marci. ( ’etenim
huius evangelii exsistentiam evidenter iam testantur Tatia h-hs et veteres
versiones syriacae.
Internae rationes, quae contra evangelii huius genuinitatem pugnent,
adversarii nullas vel saltem nullas serias habent, sed quorundam ver­
suum (16, 9 -20) authentiym in dubium vocant (cf. infra n. 652, 2: ('orIII 93 sqq.: Kiuil» nbauf r, In Mare. 16, 9 sqq.. ed. 2. p. 446 sqq.).
Criticorum indicium de evangelio Marci miras vicissitudines subiit.
Diu neglectum Marci evangelium ultimis decenniis saeculi XIX summis
laudibus praedicarunt ut primum et optimum et fontem ceterorum.
Sed inde ab initio fere saeculi XX coeperunt illud parvi pendere et
conviciis proscindere. Ita .1. Ha mark queritur, quod Marcus in­
quisitorem rerum in desperationem agat contradictionibus suis, in­
concinnitatibus. incredibilibus narrationibus (Beitrage zur Einleitung
in das Neue Testament II. Leipzig 1907. 173). Fr. Sj/iffa fundamen­
talem errorem, quo impediatur omnis progressus iu solvenda quaestione
synoptica. dicit esse illam Marci aestimationem, secundum quam eius
evangelium sit primum et fons Matthaei et Lucae (Die synoptische
Grundschrift in ihrer Uberlieferung durch das Lukasevangelium.
Leipzig 1912, p. v sq.). Ultima et propria ratio displicentiae est.
quod Marcus describit lesum ut verum Dei Filium, perfectionibus divinis
instructum. Ita L W»is
*
ait: Iam apud Marcum legimus maxime crassa
et omnem vim imaginandi superantia miracula omnipotentiae: lesus
ambulat super aquam et multiplicat panes sine ulla virium exsertione,
quasi res aliter esse non possit. Itaque aut cum fidelibus priorum
temporum haec agnoscimus ut miracula omnipotentiae, aut concedendum
est has omnes res immoderatas per fidem veterum Christianorum fictas
et Christo attributas esse. Hoc alterum necessario admittendum est
omni homini, cui scientifica mundi contemplatio non ludus est sed res
valde seria (Die Schriften des Neuen Testaments 1 [Gottingen 1907 | 49).
Hoc obliviscendum non est: Principalis ratio impugnandi evangelia est
falsa illa philosophia, quam appellant scientificam mundi contemplationem :
rationes vero historicae vel criticae secundo tantum loco in auxilium
vocantur (cf. supra n. 75).
Cum Marcus non scripserit biographiam Christi, sed solum osten­
dere voluerit Christum se proposuisse et probasse Filium Dei. et a Deo
constitutum esse indicem mundi, irrationabiliter ei obiciuntur omissio
factorum gravium, quae ad biographiam Christi pertineant, vel ne­
glectio ordinis chronologie!. similia. Marcus in scribendo libro ipse sibi

I

!><· gpiiniiiitule eviingelioniiiL

Pr6p. VI.

«5

certum linem proposuit, et media convenientia ad hunc finem elegit.
lUtiomilistae autem inepte agunt volentes ei praecipere, ad quern finem
ct qua ratione scribere oportuerit. Dicunt contradictiones esse in evangelio. cum ex una parte lesus ita doceat et tam manifesta miracula
patret, ut omnes concludant eum esse Messiam, et ex altera parte
prohibeat, ne miracula divulgentur neve dignitas messianica manifestetur
(cf. Marc. 1. 21 sqq.: 2, 1 sqq.; 7, 32 sqq.: 8. 30: 9, 8; 11. 1 sqq. etc.).
Sed quae in his sit contradictio, soli rationalistae sciunt. Nam lesus
statim ab initio progreditur ut legatus Dei ad annuntiandum regnum
mrssianicum proxime instans; sed (piando volebat cavere nimiam com­
motionem et concursum populi (cf. Marc. 1. 45; 2. 2), vetabat, ne
miraculorum eius famam ubique spargerent; quando vero tale periculum
non erat, non vetabat, immo contrarium iubebat (Mare. 5, 19). Quo
magis homines intellegebant lesum non venisse ad restituendum regnum
politicum sed ad instituendum regnum spirituale, eo minus necessario
erat prohibitio divulgandi miracula. Quare apostolos monet, ut omnia,
quae de ipso viderant et audierant, non praedicarent nisi post moitem
eius, quando periculum seditionis politicae ablatum erat. lesus igitur
ut bonus paedagogus agit, docens quae docenda erant, sed simul ra­
tionem habens circumstantiarum et dispositionis auditorum. Obiciunt
etiam plane indignum esse Messia obscuris sermonibus uti ad hunc
finem, ut audientes ipsum non intellegant (Mare. 4, 11 sq.). Sed evangelista satis indicat, quo sensu hic agendi modus sit accipiendus; nam
apud Is. G, 9 sq., cuius verba citantur, indicitur populo poena infideli­
tatis; quia noluerunt audire Deum, clarior instructio iis subtrahitur.
Similiter iudaei tempore Christi, cum doctrinae manifestae Christi in­
fidelitatem opposuissent, ita ab eo instruuntur, ut qui bonae voluntatis
sunt, verum sensum parabolarum invenire possint, qui vero malae volun­
tatis sunt, modo velato tantum doctrinam accipiant (cf. Mare. 3, 5; 4, 33).
Ceterum hae et aliae difficultates non sunt novae sed tritae, quae
in commentariis et aliis libris iam saepissime ab exegetis catholicis
explicatae sunt; rationalistae autem eas ut argumenta acris ingenii
et indefessi laboris iactant. Quo agendi modo solum ostendunt se
sensum rei ludicrae amisisse, cum simplicem Marci narrationem ex­
plicare studeant incredibilibus artificiis, quasi evangelium non exhibeat
facta sed persuasiones dogmaticas Christianorum ad instar rerum gesta­
rum propositas („Gemeindetheologie“). Haec thesis ad expositiones tam
contortas eos seducit, ut quae alius statuit, alius irrideat: unde fit, ut
critica criticam consumat (cf. ./. Rohr, Die Glaubwürdigkeit des Markusevangeliums, Münster 1909). Si demptis omnibus rebus supematuralibus
evangelium Marci est primitivum evangelium. totus fons Christianae
religionis fuit doctrina satis simplex alicuius doctoris iudaei. qui fuit
vir bonus et pius, praeterea nihil. Vix quidquam magis ieiunum fingi
potest quam evangelium ita mutilatum, Et ex hac imbecilli causa explicant tam ingentes effectus
nomine scientiae.

ββ

Pars I. De Christo legato divino.

Srctio 1. De fontibus hist, lesu ('Inisti.

DE EVANGELIO Ll’CAE.
123. Praeter haereticos Basilidem, Valentinum, Marcionem aliosque,
qui iam initio saeculi II evangelio Lucae abusi sunt, huius evangelii
genuinitatem testantur Patres, quos in Prop. I (n. 80 sqq.) laudavimus.
In Doctrina duodecim apostolorum illa verba: ,Si quis sustulerit
pallium tuum, da ei et tunicam’ (1. 4), eodem modo occurrunt quo
apud Lucam (6. 29): nam apud Matth. (5. 40) inverso ordine habentur.
Ibidem (16, 1) allusio ad verba Lucae (12. 35) habetur. S. Clemens (vel
alius scriptor initio saeculi Π): ,Dicit Dominus in evangelio: si parvum
non servatis, quis magnum vobis dabit? Dico enim vobis: Qui fidelis
est in minimo, et in magno fidelis erit’ (2 ad Cor. 8, 5). Ultima verba
ad litteram sunt ex evangelio Lucae (16. 10). priora secundum sensum
tantum (16, 12). Sed rationi congruum non est propterea hunc textum
ad ignotum quoddam evangelium apocryphum referre velle (cf. Clem.
1 ad Cor. 46, 8 cum Luc. 17. 2). Apud Polyearpu m (2, 3) leguntur,
quae apud Lucam (6, 36 37 38). S. lustinus varia ex .Commentariis
apostolorum’ affert, quae in solo evangelio Lucae leguntur, ut illud de
sanguineo sudore, quod supra (n. 88) iam vidimus. En aliud exemplum:
.Apostoli in commentariis suis, quae evangelia vocantur, ita sibi man­
dasse lesum tradiderunt: eum sci. accepto pane, cum gratias egisset,
dixisse: Hoc facite in meam commemorationem’ (Apol. 1, n. 66: .1/ 6.
429). Quae verba apud solum Lucam (22. 19) occurrunt. Etiam illa
verba: .Pater, in manus tuas commendo spiritum meum’ (Dial. c.Tryph.
n. 104; M 6. 721) sunt ex evangelio Lucae (23. 46). S. Theophilus
Antioch, allegat Luc. 18, 27 (Ad Autol. 2. 13: Μ 6. 1072) et teste
Hieronymo aliquas parabolas ex evangelio Lucae explicavit {Hier., Ep.
121. 6: .1/ 22. 1020). Clemens Alex. allegat evangelium secundum Lucam
(Strom. 1. 21: M 8, 885). Irenaeus 200 citata ex Luca habet1.
124. Principalis obiectio contra tertium evangelium est haec, quod
Lucas praesidi Cyrino seu Quirinio falso attribuat .descriptionem uni­
versi orbis" (Luc. 2. 2), quae revera multo post locum habuerit.
Ad hanc obiectionem varia respondenda sunt:
a) Supponamus, quod quidam volunt. Lucam censum quendam. qui
'multo post factus sit. priori tempori assignasse: esset error, qui nihil
probaret contra genuinitatem libri (historice spectati: nam de inspiratione
hic non agimus), quia etiam in libro genuino potest talis error occurrere.
b) Lucas nequaquam posteriorem censum falso loco ponit : nam
alteram ,professionem’ bene novit (Act. 5, 37). utque ab hac distin­
gueret eam. quae facta est circa tempus nativitatis Christi, videtur
uti illis verbis: Haec descriptio prima facta est
.*
1 Cf. M. Meinertz. Das Lukasevangelium Münster 1910 .
- Jf. J. Lagrange magis probabilem censet versionem: .Haec descriptio facta
<*>t. antequam
rinus esset praeses S3 riae. Sumit enim vocem ττριύτη sensu com­
parativo et ήγΕμονβύοντος ut genetivum comparationis Revue Biblique 1911. 80 sqq. .

Art. 1. !><· genuinitate evangeliorum.

’

Prop. VI.

*7

c) Quod ilia prior descriptio ab aliis scriptonbus non indicatur, est
argument uni ex silentio, quod plane nihil probat. Lucas multa alia
narrat, quae ab aliis scriptoribus tacentur quaeque satis mira videri
possunt, ut; quod Sergius *
«proconsul Cypri dicitur (Act. 13, 7 etc.),
eum praefecti provinciarum caesarearum vocarentur propraetores: quod
magistratus thessalonicenses vocat πολιτάρχης (Act. 17, 6), non πολιάρχους; quod Publium, Melitae insulae magistratum, vocat τον πρώτον
τής νήσου (Act. 28, 7). lamvero quamvis hi tituli omnino sint in­
usitati ideoque suspicionem movere possint, ex inscriptionibus recens
inventis patet haec omnia rectissime a Luca fuisse dicta {Corneli/,
Introd. III 155). Unde genuinitati et veritati evangelii Lucae novum
testimonium accedit.
d) Itaque licet posteriores scriptores (Tacitus, Suetonius, Flavius
losephus), quorum silentium contra Lucam urgent, nihil de illa de­
scriptione dixerint, Lucas maiore fide dignus est, ut qui propior fuerit
iis eventibus, quos narrat. Praesumptio omni modo stat pro Luca
contra profanos scriptores. Certe Flavius losephus non minus causi­
dicum quam historicum agit, ideoque multa tacet, quae iudaeis ingrata
erant. Tacitus et Dio Cassius tempora, de quibus hic sermo est, non
de industria tractant: Suetonius magis indolem quam res gestas
Augusti depingit. Unde certe horum silentium nihil contra Lucae
dictum probat.
e) Ceterum ne verum quidem est omnes alios scriptores silere de
illa descriptione, quam Lucas commemorat. Suetonius enim et Tacitus
testantur imperatorem Augustum confecisse „rationarium imperii" {Suet.,
Octav. 28; cf. 101), i. e. libellum, quo .opes publicae continebantur,
quantum cirium sociorumque in armis, quot classes, regna, provinciae,
tributa aut vectigalia et necessitates ac largitiones, quae cuncta manu
sua perscripserat Augustus" {Tac., Ann. 1, 11). Haec autem scribere
non potuit Augustus, nisi imperii descriptionem instituisset. Cassiodorius
autem in epistula publica, quam pro ratione muneris ad agri mensores
dedit, testatur: „Augusti temporibus orbis romanus agris divisus censu­
que descriptus est, ut possessio sua nulli haberetur incerta, quam
pro tributorum susceperat quantitate solvendau (Variarum 1. 3. ep. 52:
M 69, 608). Suidas s. v. άπογραφή ait: «Imperator Augustus viginti
viros spectatae virtutis et integritatis delectos in omnem terram sub­
ditorum misit, qui et hominum et bonorum descriptionem facerent,
partemque iustam inde iussit in aerarium inferri. Haec prima fuit
descriptio, cum praedecessores eius nihil non eripuissent possessoribus,
adeo ut publicum crimen essent divitiae." lamvero tum Cassiodori tum
Suidae verba ostendunt eos ex aliis fontibus praeter Lucam hausisse.
Etiam Hippolytus loquitur de hoc censu (In Dan. 4, 9; ed. Bonwetsch).
Tertullianus scribit: .Sed et census constat actos sub Augusto tunc
in ludaea per Sentium Saturninum, apud quos genus eius [Christi | in­
quirere potuissent" (Contra Mare. 4. 19; M 2. 405. Cf. Adv. iudaeos 9:

I’ars I. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontilnis hist. lesu ('livisti.

■
.1/ 2, 624). Difficultés est. quod Tertullianus dicit censum factum per
Saturninum, Lucas vero per Quirinium. Alii censent Saturninum fuisse
praesidem, Quirinium autem procuratorem (.1/ 2, 369, nota c): alii vero
descriptionem incohatam esse sub Saturnino (746 U. C.), finitam sub
Quirinio (750 U. C.). et ideo dictam esse Quirinii descriptionem (Corneli/,
Introd. III 158): alii eam incohatam esse sub Quirinio et finitam sub
Saturnino (cf. Stimmen der Zeit CIV 234). Quo supposito facile ap­
paret. cur Lucas omnino Quirinii mentionem fecerit: voluit enim cavere,
ne haec prima descriptio cum altera sub Quirinio facta confunderetur.
Itaque patet, quomodo ex hac re nulla solida obiectio contra Lucae
dictum moveri possit. Plura de hac re vide apud Knabenbauer, In
Lue. 103 sqq.. et Hontheim, Der Katholik 1907. II 15 sqq.

DE EVANGELIO 10ANN1S.
Papiae testimonium refertur in Prologo ad evangelium loannis
(ex codice saeculi IX): -Incipit argumentum secundum Iohannem. Evan­
gelium Iohannis manifestatum et datum est ecclesiis ab Iohanne adhuc
in corpore constituto, sicut Papias nomine Hierapolitanus, discipulus
Iohannis carus, in exotericis, id est in extremis quinque libris retulit/
De hoc testimonio diversimode indicant docti (cf. Funk-1 373. in Papiae
fragm. 18; Zahn. Gesch. des neutestam. Kanons I 898 sqq.; Belser,
Einleit. in d. Neue Testam.2 239 244; Gutjahr, Die Glaubwürdigkeit
des Iren. Zeugnisses 170 sq.: Corssen in Texte und Untersuchungen
XV [1<S97| 114 sq.: Harnack, Marcion 9
* sqq.). Clemens Alex. hanc
traditionem priorum presbyterorum (των ανέκαθεν πρεσβυτέρων) refert;
Joannes, omnium [evangelistarum] postremus, cum videret in aliorum
evangeliis ea. quae ad corpus Christi pertinent, tradita esse, Divino
Spiritu afflatus spiritale evangelium. familiarum suorum rogatu, con­
scripsit" (Eusebius, Η. E. 6. 14; .1/ 20. 551). Eusebius, postquam ex
Clemente Alexandrino varia narravit de loanne. haec addit: -Iam vero
eiusdem apostoli scripta, quae omnium consensu ei adscribuntur, re­
censeamus. Et primo quidem evangelium ipsius, universis per orbem
ecclesiis notissimum, sine ulla dubitatione suscipiendum est." Dein ex
vetere traditione fusius loquitur de occasione et fine huius evangelii
scribendi et maxime effert loannem voluisse supplere ea. quae ceteri
evangelistae omiserint (H. E. 3. 24: M 20, 263 sqq.)1. Apud Irenaeum
115 citata ex loanne leguntur. Secundum eum (Adv. haer. 3. 11. 1 :
.1/ 7. 880) loannes scripsit evangelium contra Cerinthum. Theophilus
Antioch.: -Haec nos docent Scripturae Sanctae et quotquot Spiritu
Sancto afflati erant, inter (pios S. loannes dicit: In principio erat
Verbum...u (Ad Autol. 2. 22: M 6. 1088). De S’. lustino M. iam in thesi
1 H. J. Clarifier ostendit in specie evangelium loannis esse supplementum evangelii Marci: Johannes Zebedaei und Johannes Marcus Stimmen ans Maria-Laach
LXXXVil (1913 14] 136 sqqA

De genuinitate evangelionnn.

Prop. VI.

*9

prima (11. 89) dictum est., qui testatur se doctrinam de Verbo ex apostolicis commentariis hausisse: «Unigenitum illum Patris universorum
esse, proprie Verbum et virtutem ex eo genitum atque postea homi­
nem natum ex virgine, ut ex commentariis didicimus, iam antea de­
Hanc doctrina η»
monstravi “ (Dial. c. Tryph. n. 105;
de Verbo latius exponit Apol. II (j (.1/ 6, 454) eo modo, ut nisi irratio­
nabiliter dubitari non possit, quin prae oculis habuerit primum caput
evangelii loannis. S. lustini aequalis fuit S. Claudius Apollinaris, ex
cuius scriptis duo tantum fragmenta exstant, in quorum altero ait:
Filius Dei «traditus est in manus peccatorum, ut crucifigeretur, qui
exaltatus est super cornua unicornis, et cuius latus percussum est, et
qui ex latere suo effudit duo purgatoria, aquam et sanguinem, verbum
et spiritum, et qui sepultus est in die paschatis, lapide imposito sepul­
turae' (.1/ 5. 1'297). Haec in solo evangelio loannis narrantur. Quibus
adde testimonia Irenaei, Fragmenti muratoriani, Tertulliani, Tatiani2 etc.
Etiam apud Patres apostolicos varia inveniuntur, quae nostrum evan­
gelium satis aperte respiciunt, ut illud S. Ignatii M.: -Spiritus non de­
cipitur a Deo ortus: novit enim, unde veniat et quo vadat
**
(Philad. 7. 1.
(’f. Io. 3. 8), sed quia sunt minus evidentia, ea omittimus (cf. Cornidg,
Introd. Ill 222 sqq.). Ipse quoque evangelista se prodit ut testem
ocularem eorum, quae narrat (1, 14: 19, 35; 21. 24. Cf. 1 Io. 1 et 2).
Dein modus loquendi de «alio discipulo" (1, 40: 13. 23: 18, 15: 19. 26:
‘21. 20 etc.) ita tantum aptus est. si scriptor se vult haberi loannem
apostolum. Ergo scriptor aut est loannes aut fraudulentus homo.
Fraus autem non gratis supponenda est, et hoc eo minus, quia non
intellegitur, quomodo tam brevi tempore omnes ecclesiae potuerint de­
cipi, ut opus falsarii tamquam genuinum apostoli librum reciperent
(cf. M. Lepin, L'origine du quatrième Evangile, Paris 1907).'
Neque infirmum argumentum pro genuinitate evangelii S. loannis
est ingens illa confusio opinionum, quae statim oritur, si genuinitas
negatur. Praecipue enim circa hoc evangelium „critici “ inter se vehe­
menter dimicant, et quod alter fidenter adstruit, alter ut plane falsum
negat (cf. Holtzmann, Einleit.. ed. 3, 433 sqq.: P. Dan.sch, Das Johannesevangelium, Münster 1909)3.

12(5. Difficultas praecipua contra genuinitatem huius evangelii est.
quod evangelista et alia et ea modo prorsus diverso narrat atque re­
liqui evangelistae.
1 In Apol. 1. n. 61 Justinus ait: Kai γάρ Ô Χρίστος εΐπεν’ Άν μή άναγεννηθήτε,
ού μή είσ^λθητε εις τήν βασιλείαν των ούρανών. "Οτι δέ καί άδύνατον είς τάς μήτρας
τών τεκουσών τούς απαΕ γεννωμένους έμβήναι, φανερόν πάσίν έστι 3/6. 420 . Qui
non videt hic alludi ad Io. 3, 3 sq., vere caecus esse videtur.
Tatianus in Oratione ad graecos n. 13 ait: Τουτό έστιν άρα τό eipquevov
Η σκοτία τό φως οΰ καταλαμβάνει :3/ (5. 833. Hoc autem citatur ex evangelio
loannis 1. 5 Êsse citatum biblicum ostendit illud τό είρημένον.
ί. ('eria ni in La Scuola Cattolica (Milano 1904, Aprile sqqFRANCISCAN LIBRARY

Hew Canaan, Conn.

l’
i’

<)()

Pars I. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

Sed haec difficultas facile solvitur, si admittimus, quod iam veteres
tradiderunt. loannem voluisse supplere, quae alii evangelistae omise­
runt. et cum alii magis praedicaverint ea, quae ad Immanitatem Christi
pertinent, ipsum voluisse maxime efferre divinitatem Christi, id quod
ex ipso evangelio satis apparet. Sicut synoptici praecipue exhibent
ea, quae in Galilaea acciderunt, ita S. loannes unice fere ea, quae in
ludaea facta sunt. Ipse igitur inducit Christum disputantem cum pharisaeis, cum in aliis evangeliis Christus plerumque ad communem popu­
lum loquatur: unde mirum non est, quod modus loquendi est saepe
valde diversus; saepe, inquam, non semper: nam etiam apud synopticos Christus loquens cum pharisaeis alio dicendi genere utitur,
quam ubi loquitur ad populum (cf. Matth. 11, 25 sqq.; 12. 24 sqq.:
15. 1 sqq.; 19, 1 sqq.: Mare. 7, 1 sqq.: 11, 27 sqq.: 12. IS sqq.;
Luc. 20, 1 sqq. etc.).
At. inquiunt, fieri non potuit, ut quisquam, qui cum homine lesu
vixerat, sibi persuaderet eum esse Deum incarnatum. Resp. Cum ipse
lesus sibi attribuerit perfectiones divinas, et cum divinitas Christi in
omnibus scriptis Novi Testamenti doceatur vel supponatur, ut postea
videbimus (IV. n. 11 sqq.), et cum haec fides statim ab initio fuerit in
ecclesia et sit radix et principium religionis christianae, aprioristicae
declamationes de impossibilitate psychologica et historica sunt irritus
conatus negandi factum, quod adhuc luce sua mundum illustrat. Neque
apud synopticos divinitas Christi neque apud loannem vera humanitas
Christi tacetur.
Sed dicunt longos Christi sermones a loanne esse compositos, cum
apostolus eos. si a Christo habiti essent, non potuerit usque ad exac­
tam aetatem ad verbum memoria tenere. Resp. Inter fictionem et
relationem ad verbum expressam multa esse intermedia. Christus locu­
tus est aramaice. loannes scripsit graece. Ergo si loannes (vel eius in
scribendo amanuensis) recte substantiam rerum graece reddidit, quas
Christus dixit, et si in iis tantum, in quibus etiam ipsa sermonis forma
ad substantiam pertinet, verba a Christo dicta retinuit, nemo dixerit
sermones esse a loanne compositos, neque tale quid fieri non potuisse
affirmaverit. Recte Knabenbauer ait: „Uti apud synopticos eadem verba
Christi non semper eodem modo referuntur, ita etiam apud loannem
non erit postulandum, ut sermones quasi verbatim recitarit. Sed sicut
synoptici praecipuas sententias accurate, alia ad sensum litteris con­
signarunt, eodem modo loannem sermones referre putandum erit. Illae
sententiae, quae argumentum primarium et caput doctrinae constituunt,
certe eius memoriae semper haerebant.... Cum memoriam eum habere
prorsus bonam constet, etiam disceptationes et sermones eum potuisse
fideliter referre concedendum omnino est, praesertim cum de rebus
agatur, quas sane continuo a sua cum lesu consuetudine per totam
vitam mente volvebat
*
(Comment, in Ioan., ed. 2. 54 sq., ubi 33 sqq.
50 sqq. aliae obiectiones discutiuntur).

Dr griiiiiiiitato esniigeliorum.

91

127. Quomodo nero singula fada, quae S. loannes refert, cum sgnopticm'iim narratione concilientur, ostendit exegesis (cf. Corneli/, Introd. III
261 sqq.). Breviter haec notentur: Secundum loannem iudaei pascha
celebrarunt vespere eius dici, quo Christus crucifixus est. Huic nar­
rationi non contradicunt alii evangelistae, secundum quos lesus com­
edit pascha eo die, quo iudaei solebant immolare agnum paschalem
(Mare. 14, 12), vel quo oportebat immolari agnum paschalem (Luc. 22,7).
Itaque lesus comedit pascha eo die, quem lex praescripserat; iudaei
vero testum in sequentem diem distulerant, ne duo dies festi se im­
mediate exciperent (cf. Comely, Introd. III 269 sqq.). Alii tamen alias
dant solutiones, in quas accuratius inquirere non est huius loci (cf. De
Verbo incarnato IV, n. 492 sqq.).
Crucifixus est Christus secundum loannem circa horam sextam (Io.
19, 14), secundum Marcum hora tertia (Mare. 15, 25). Alii putant
in codicem evangelii loannis mendum irrepsisse eo, quod librarii pro
Γ posuerint F, pro qua explicatione non desunt veterum testimonia
{Cornelg, Introd. III 276). Alii dicunt iudaeos non solum noctem, sed
etiam diem in quattuor partes divisisse, ut tempore aequinoctii hora
tertia esset a nostra nona matutina usque ad meridiem, hora vero
sexta a meridie usque ad nostram tertiam pomeridianam. Secundum
hunc computandi modum Marcus dicit Christum crucifixum esse hora
tertia, i. e. inter horam nonam nostram et meridiem: loannes vero dicit
„hora quasi sexta", i. e. ante meridiem. Alii explicant dictum Marci
de integra crucifixione, quae censebatur incipere a flagellatione.
Apparentes differentiae in historia apparitionum Christi resuscitati
satis explicantur eo, quod alii evangelistae alia, non vero omnes omnia
narrant. Atque haec indicasse sufficiat (cf. L. Murillo, San Juan.
Estudio crftico-exegético sobre el cuarto Evangelio, Barcelona 1908,
ubi a p. 38 obiectiones recentiorum criticorum discutiuntur; M. Lopin,
La valeur historique du quatrième Evangile, Paris 1910, qui in primo
tomo facta, in altero autem sermones et doctrinam evangelii exponit).
128. Conclusio. Itaque pro evangeliorum genuinitate habemus talem
traditionem, qualis pro nullo scriptore profano antiquo exsistit: anti­
quissimam, publicam, universalem, constantem. Quanto peior est con­
dicio quorundam veterum scriptorum profanorum, quorum scripta omnes
genuina habent ! E. g. Herodoti mentio prima fit ab Aristotele, i. e. centum
annis post illius obitum, secunda a Cicerone, i. e. post quadringentos
annos. Thucydides primum allegatur a Cicerone, i. e. post annos am­
plius trecentos (cf. ΙΓ. Christ, Geschichte der griechischen Literatur,
ed. 3, München 1896. 326 331 336 344). Idem valet de aliis scrip­
toribus. Ergo inconcinnum est profanorum scriptorum veterum genuinitatem admittere et reicere genuinitatem evangeliorum, quae multo
meliore auctoritate nititur. Revera non rationes historicae sed plane
aliae rationalistas movent ad evangelia reicienda. Strauss fatetur se

—

92

I

Γ

1

Pars 1. De Christo legatu divino.

Sectio 1. De fontibus bist. lesu ( luisti.

non ob historicas rationes impugnare genuinitatem evangeliorum sed
oh morales consequentias *. Zeller declarat se non crediturum esse
historiam resurrectionis Christi licet certissimis testimoniis stabilitam ·.
Testimonia pro genuinitate evangeliorum eo maxime excellunt,
quod sunt testimonia publica, quae prodierunt a viris, quorum officium
erat invigilare, ne historia vitae lesu Christi ullis suppositiciis libris
confunderetur: quare videmus eos omni conatui falsariorum fortissime
resistentes. Talis autem publica traditio pro nullo profano scriptore
exstat. Neque intellegitur, quomodo universalis ecclesia, (piae tanto
studio libros sacros conservabat, a falsariis in errorem, et quidem tam
cito, induci potuerit.
Simile tjaid dicendum est de upogruphis ecangeliorum, (piae tanto
numero et tantae antiquitatis exsistunt, quanta nulli codici scriptorum
romanorum vel graecormn conveniunt. Ipsa quidem primitiva auto­
grapha evangeliorum non iam exsistunt, id quod mirum non est. cum
nulla omnino autographa illorum temporum ad nos pervenerint. Praeterea
apostoli non mittebant ad ecclesias scripta manu sua propria facta,
sed amanuenses adhibebant (Rom. 16, 22. 1 Cor. 16, 21. Gal. 6. 11.
1 Petri 5, 12). Unde haec materialia scripta non tanti fiebant, quanti,
si ab apostolis essent confecta: sed doctrinae, quae scriptis illis con­
tinebantur. utique summi aestimabantur. Ideo videmus tot apographa
scriptorum sacrorum facta, quot nullius scriptoris profani. Codices
evangeliorum graece scripti exstant ultra mille, quorum nonnulli usque
ad VI et V. immo IV saeculum ascendunt. Gregory e. g. in Proleg.
enumerat codices unciales ad evangelia pertinentes 66, codices mi­
nusculos 1273. Etiam sub hoc respectu profani libri nullo modo
cum evangeliis comparari possunt, cum e. g. Caesaris codices e sae­
culis X. XI. XII sint, et unus e saeculo IX (.1/. Schanz, Geschichte der
rOmischen Literatur I. ed. 2. München 1898. 216). et codices sint
numero multo pauciores (cf. Pairlicki, Der Ursprung des Christentums
|188ü] 59 sqq.). Similiter loquendum est de antiquis Scripturae versionibus.
Haec omnia ostendunt genuinitatem et integritatem evangeliorum
singulari prorsus certitudine conspicuam esse. Dico non solam genuini­
tatem. sed etiam integritatem. Nam allegationes SS. Patrum, codices
evangeliorum eorumque versiones et harmoniae ostendunt evangelia.
1 wWer Hber die Herrsclier von Ninive oder die âgyptischen Pharaonen sclireibt.
der mag dabei ein rein historisches Intéresse haben; das Christentum dagegen ist
eine eo lebendige Mavbt. nn<l die Frage, wie es bei seiner Entstehung zugegangen,
schlieiàt so eingreifende Konsequcnzen fiir die unmitteibare Gegenwart in sich. daft
der FoEScber ein Stumpfsinniger sein mllftte. uni bei der Entscheidung jener Fragen
eben nur historisch interessiert zu sein’ Ix
*ben
Jesn fiir das deutsche Volk
[Bonn 1895] xxn .
- wWenn sie aucb noch so stark bezeugt wâreM VortrSge und Abhandlungen
*
Erste Sammlung
*
[Leipzig 1875| 543 .

I)<· gciiuinitatc cvaiigehoram.

Prop. VI.

Schol. 1.

93

quorum genuinitatem probavimus, omni aetate substantialiter eadem
fuisse, quae nunc sunt. Adsunt variantes lectiones, adsunt apographa
plus minusve correcta; sed nulla additio, nulla rnutilatio, nulla inter­
polatio universaliter recepta adest, qua vel unum factum vitae lesu,
quod sit gravioris momenti, vel una doctrina lesu Christi dubia fiat. De
integritate evangelior um aeque atque de genuinitate multo luculentiora
testimonia habemus quam pro
ullo
*
libro profano illorum temporum.
129. Schol. 1. Externis testimoniis respondent interna criteria, quibus
evangeliorum genuinitas comprobatur.
Linguae indoles. Secundum testimonia traditionis primum et quartum
evangelium scripta sunt ab apostolis, qui ea de lesu Christo referunt,
quae ipsi viderunt et audierunt; secundum vero et tertium ab aliis
discipulis, qui ea, quae ab apostolis aliisque testibus oculatis acceperant,
nobis tradunt.
Itaque evangelia sive mediate sive immediate de­
scendunt e fonte hebraico (aramaico), quamvis excepto evangelio Mat­
thaei primum conscripta sint lingua graeca. Cum igitur tanta sit
differentia inter linguas hebraicam et graecam, a priori exspectandum
est fore, ut in evangeliis hebraismi inveniantur. Revera permultas
locutiones a lingua graeca plane alienas et hebraicam indolem re­
dolentes in omnibus evangeliis inesse notum est. Totus enim modus
formandi phrases est valde simplex sine artificiosis constructionibus,
et loco periodorum singulae partes per particulam et {y&y co­
pulativum) coniunguntur. Modus loquendi hebraicus est e. g. hic:
Ερχεται ό ισχυρότερος μου όπίσω μου, ού ούκ εϊμι 'ικανός κύψας λύσαι
τόν ιμάντα των υποδημάτων αύτου (Marc. 1. 7). Similiter illae locu­
tiones: -filius pacis, iniquitatis, lucis, resurrectionis ..." pro pacifico,
iniquo, illuminato, resuscitando (cf. Luc. 10, 6: 20, 36; Matth. 23.
15 etc.): σάρΐ pro σώμα (Matth. 19, 5. Ιο. 6, 53 etc.); καρδία pro
parte intellectiva hominis (Matth. 15. 19. Marc. 2, 6. Luc. 2, 35 etc.).
Praeterea multa occurrunt vocabula hebraica (Io. 1, 42. Matth. 5. 22:
23, 7 8. Mare. 3, 17 etc.). De hoc argumento plura videri possunt
apud alios, qui copiose illud tractaverunt, ut J/. F. Vigourour (Revue
des questions historiques, Oct. 1889, 353 sqq.).
Ceterum non eodem modo singula evangelia hanc indolem prae
se ferunt. Nam cum primum evangelium adeo hebraismis scateat, ut
ex his solis quidam voluerint demonstrare Matthaeum hebraice scripsisse,
tertium et quartum evangelium puriore lingua graeca insigniuntur.
Lucas, ubi ipse loquitur, ut in exordio evangelii, graece scribit: ubi
autem res ab aliis acceptas narrat, non caret hebraismis, ut ενώπιον
αύτού (Luc. 1. 17 etc.).
Ex altera parte vocabula latina recepta sunt in textum graecum,
id quod congruit scriptoribus, qui inter romanos degebant. Ita κήνσος
= census (Matth. 22, 17 19), Καϊσαρ = Caesar, κεντυρίων = centurio
(Mare. 15. 39). τίτλος = titulus (Io. 19, 19 sq.).

4Γ

Hi
iii

94

Pars '·

Christo legato divino,

Sectio 1. l)t· fontibus hist, lesu Christi.

130. Accii rutu notitia rerum historicarum illorum temporum indicat
scriptores fuisse aequales illarum rerum. Nam ex ima parte obiter
solum et quasi per transennam permulta commemorant de magistra­
tibus civilibus et ecclesiasticis illius aetatis, ut statim appareat scrip­
tores non esse viros, qui data opera incubuerint studio historiae. Ex
altera parte rerum et personarum notitia est tam exacta et per alios
fontes historicos tam bene confirmata, ut plane intellegi nequeat, quo­
modo evangelistae haec omnia noverint, nisi aut ipsi his rebus inter­
fuerint. aut eas ab immediatis testibus acceperint. Ita quae Matthaeus
c. 2 narrat de familia herodiana et Lucas c. 3 de divisione terrae
palaestinensis tempore nativitatis Christi, continuantur a Flario losepho,
quo auctore post Antipatrum, ludaeae procuratorem. Herodes a romanis
potestatem civilem cum regio nomine accepit (Antiq. 14. 14, 4: 17, 8, 4:
De bello iud. 1. 14. 4). Qui regnum inter filios ita divisit, ut Arche­
laus Judaeam. Herodes Antipas Galilaeam. Philippus Trachonitidem
gubernandam acciperent (Antiq. 17, 8, 1: De bello iud. 1, 33, 8).
Lysanias. Abilinae tetrarcha, qui non est confundendus cum alio Lysania, rege Chalcidis, etiam commemoratur a losepho (Antiq. 18, 6, 10:
De bello iud. 2. 11. 5; Antiq. 20. 7. 1. Cf. Patritius, De evang. 1. 3,
dissert. 42: Schanz, Lucas 158). De crudelitate prioris Herodis et
Archelai, eius filii, narrat losephus (Antiq. I. 17).
Tempore vitae publicae Christi secundum evangelistas ludaea ad­
ministrabatur a Pontio Pilato, Galilaea ab Herode, Ituraea et Tracho­
nitis ab eius fratre Philippo (Matth. 27. 2. Luc. 3. 1: 23. 7). Jam vero
Pontium Pilatum sub Tiberio fuisse procuratorem ludaeae etiam losephus
(Antiq. 18, 3, 1) et Tacitus (Annal. 15. 44) testantur. Herodem te­
trarcham Galilaeae fuisse et Herodiadem. uxorem fratris sui, duxisse
et loannem interfecisse, narrat losephus IAntiq. 18, 5, 1 et 2). Idem
refert tempore Pilati Caipham fuisse summum sacerdotem (ib. 18, 2, 2) etc.
Haec igitur diligentior rerum notitia suadet evangeliorum auctores
fuisse testes contemporaneos rerum, quas tradiderunt ’.

131. Tota cita socialis inducor urn, qualis fuit tempore Christi, ab
evangelistis verissimis et vividis coloribus depingitur, ut factiones pharisaeorum et sadducaeorum, quorum illi strictissimi cultores litterae legis
exhibentur et simul perditissimi hypocritae, hi vero negatores im­
mortalitatis animae et veri epicurei (Matth. 22, 34: 23. 4. Mare. 7.
8 sqq. Luc. 11. 42 etc.). Eadem ratione de illis sectis loquitur losephus (Debello iud. 2. 8. 2 sqq.;· Antiq. 17. 2, 4: 18. 1, 2 sqq. etc.),
qui etiam commemorat scribas et legis doctores (De bello iud. 1.
33. 2; Antiq. 17, 6. 2).
1 Cf. J. Wikrnhausrr, Die Apostelgeschichte und ihr Geschichtswert Münster i. W.
1921 et II. Diekmann, Die Geschichtlichkeit der Apostelgeschichte : Stimmen der
Zeit ’$1Π 396 S(j<|.

Ih· gvntiinihih· oviingchoimu.

fop- VI. Schol. 2.

Ile iudaeorum in romanos odio, quo incitabantur ad rebellionem:
de dubitatione, utrum liceret dare censum romanis; de exspectatione
magni ducis, qui iudaeos liberaturus esset a romanis, concorditer cum
evangelistis losephus loquitur (De bello iud. 2, 8, 1; 6, 5, 4; 7, 8, 1.
Cf. Sueton., Vespas. 4; Tacit., Hist. 5. 13): De odio, quod secundum
evangel istas vigebat inter iudaeos et Samaritanos, losephus quoque
varia narrat (Antiq. 12. 1: 18, 2, 2: 20, 6, 1: De bello iud. 2, 12, 3).
Porro consuetudines et instituta citae privatae, et publicae iudaeorum
describuntur, ut stricta observatio sabbati, lotionum aliaeque obser­
vantiae religiosae, quae partim lege praescriptae, partim ex traditione
acceptae erant (e. g. Matth. 23, 4 sqq. Mare. 7. 8 sqq. Luc. 11, 42 sqq.),
ubi magna differentia apparet inter primum evangelium et secundum.
Matthaeus enim loquitur de moribus iudaeorum ut de rebus, quae
notae sunt lectoribus suis: scribit enim pro iudaeis: Marcus autem
pro lectoribus ethnicis explicationes addit (cf. e. g. Matth. 15, 1 sqq.
cum Mare. 7, 1 sqq.; cf. 3, 17; 5, 41; 15, 22 etc.).
Inter iudaeos varii nummi in usu erant, id quod facile intellegitur
ex commixtione gentium in terra palaestinensi. Pro templo dabatur
didrachma (Matth. 17, 23. Cf. losephus, De bello iud. 7, 6. 6). Roma­
norum nummi erant asses et denarii (Matth. 10, 29. Mare. 14. 5.
Lue. 12, 6 etc.). ludas pro crimine proditionis accepit triginta siclos
argenti (Matth. 26, 15), quod erat pretium servorum apud iudaeos
(Ex. 21, 32).
Multa alia addi possunt, quae videantur in introductionibus in
S. Scripturam (e. g. Hug, Einleitung I 7 sqq.). Si praeterea memineris,
quomodo evangelistae saepe personarum vultus, actiones, motus tam
exacte describant, et quidem modo tam simplici, non poteris ratio­
nabiliter in dubium vocare, quin vel ipsi res illas viderint vel ab iis,
qui viderant, illas acceperint. Quando enim facta per multos testes
intermedios ad scriptores perveniunt, tam vividos colores plane amit­
tunt (cf. e. g. Io. 13, 4 sqq.; 18. 3 sqq. etc.). Cum igitur quadraginta
annis post Christi mortem tota respublica iudaica sublata et illa, quae ab
evangelistis describuntur, omnino mutata essent, plane fieri non potuit,
ut scriptores posteriores eo modo, quo evangelistae, res illas referrent.

132. Schol. 2.
et babyion icis.

Comparatio evangeliorum cum scriptis biiddliisticis

Soient saepe hac nostra aetate evangelia comparare cum scriptis
biiddliisticis, et conantur ostendere ea, quae in evangeliis narrantur,
e fontibus buddhisticis hausta et modificata esse. Ita Had. Segdelr
.Das Evangelium von Jesu in seinem Verhaltnis zur Buddha-Sage
und Buddha-Lehre" ; „Die Buddha-Legende und das Leben Jesu nach
den Evangelien". Similiter Bunsen et alii.
Ut igitur appareat, quam absurda sit haec suppositio, quae nullo
positivo fundamento nititur, notentur haec: Quando Buddha mortuus

<lfj

i
(

Λ
*

Pars I. De Christo legato divino.

Sectio 1. De fontihus hist, les» Christi.

sit, non constat certo. Abstractione tacta ab iis, quae buddhistae ipsi
indicant (ut a. 3112 ante Chr.), convenit inter eruditos tempus as­
signandum esse inter a. 370 et a. 480 ante ('hr. (cf.
Hardy, Der
Buddhismus. Münster 1890, 47 sqq.). lain inter libros, qui prae­
tendunt narrare historiam
*
Buddhae, nullus scriptus est nisi ad
summum saeculo 1 ante Chr.. i. e. saltem tribus saeculis post mortem
Buddhae. Iinmo unus tantum talis liber exsistit, qui vocatur „Lalita
Vistara". quem librum nonnulli saeculo I ante Chr. assignant, alii
tamen scriptum esse dicunt sexcentis vel mille annis post Buddhae
mortem. Aliae omnes vitae Buddhae multo post Christum scriptae
sunt. Illi quoque libri, qui veterem doctrinam buddhistarum referunt
et hinc inde aliquid de vita Buddhae narrant, litteris consignati non
sunt nisi paulo ante aeram Christianam, et una est sententia doctorum
hominum non iam posse quaestionem solvi, quid in his libris proveniat
ex primitiva Buddhae doctrina, quid vero postea additum sit. Unde
negant his libris ullam auctoritatem historicam tribui posse1.
Valde igitur irrationabiliter agunt amici buddhism i et inimici reli­
gionis christianae, quod evangeliis. quorum genuinitas tam firmis argu­
mentis probatur, fidem denegant, libris vero buddhisticis, qui nullius
sunt auctoritatis historicae, fidem adhibent, et quod libros historicos
ex scriptis fabulosis deducere conantur. Quando evangelistae scribebant,
multi testes vitae Christi etiam tum vivebant. Hi igitur certe contra­
dixissent. si quis vitam Christi alienis fabulis ornare voluisset. Hoc
constat ex historia evangeliorum apocryphorum. Porro unde noverant
evangelistae fabulas illas buddhisticas, quae etiam doctissimis hominibus
illorum temporum ignotae erant? Praeterea evangelia tanta cum
simplicitate et sinceritate conscripta sunt, ut plane non intellegatur,
quomodo ex pomposis illis et nugatoriis scriptis buddhisticis potuerit
tam pulchra historia confici, quae ubique speciem veri prae se fert.
Ceterum illae quae dicuntur adesse similitudines inter vitam Christi
et vitam Buddhae statim in nihilum abeunt, si quis diligenter utrasque narrationes comparaverit. Sed quia hoc longum est. cf.. si placet:
Sthmnen aus Maria-Laach XXXI 504 sqq. et Hardy, Der Buddhismus
110 sqq.
Interim sperare licet nos a theoria buddhisticae originis religionis
christianae esse in perpetuum liberatos: nam ,babylonismus“ omnia
iam obtinuit, et magna cum gravitate quidam viri eruditi nobis demonstrant totam vitam lesu, qualis in evangeliis narratur, non esse
nisi mythum astralem, e Babylonia in Palaestinam translatum. Eminet
inter hos viros mole operis ab ipso confecti et iuvenili imaginandi
vi /< Jénsen, qui docet Christum hominem numquam exstitisse, sed
esse semideum babylonicum Gilganiesch, i. e. solem, cuius cursus coti­
dianus carmine heroo mythologice describitur (Das Gilgamesch-Epos
’ Stiinnien ans Maria-Laach XXXI ‘W sqq.

Art. 1. De geiiuinitiite evniigdi<»nini.

Prop. \ I.

Schol.

in tier Weltliteratur. Bd. I: Die Ursprünge der altte.stanientlichen
Patriarchen-, Propheten- und Befreier-Sage und der neutestamentlichen
Jesus-Sage [xvm 1()3()|, Strafiburg 1906).
Ne ipse quidem .Jensen negare potest maximam esse differentiam
inter vitam Christi et ea, quae de Gilgamesch narrantur: sed fortu­
nate Gilgamesch habuit socium Eabani nomine, id quod comparationem
eatenus reddit faciliorem, quatenus lesus, prout necessitas postulat,
modo imitatur Gilgamesch. modo Eabani. immo et alios. Gilgamesch
est conditor et princeps alicuius magnae urbis (Uruk. Erech, Arach)
et populum dira servitute opprimit. lesus autem neque urbem fundavit
neque rexit neque populum tyrannice oppressit. Sed haec parva dif­
ferentia facile eo compensatur, quod Eabani erat pastor animalium in
eremo, unde seductus a quadam meretrice hierodulica. processit ad
urbem Uruk. Itaque cum lesus quoque, etsi non fuit pastor animalium
neque alias sortes Eabani subiit, tamen in eremo ieiunaverit et ex
eremo ad praedicandum processerit, nonne evidens est hanc narrationem
esse transsumptam ex vita Eabani? lesus habitabat in Capharnaum
prope mare. Uruk quidem satis aberat a mari; attamen progenitor
aliquis Gilgamesch. Xistifhros vel Utnapishtim nomine, vixerat tempore
alicuius magnae inundationis, a qua ut se salvaret, navim ingressus
est. Rursum cuivis paululum ratiocinanti perspicuum est lesum navi
transfretantem mare galilaeuin esse hunc ipsum Xisuthron. Sicut in
illa magna inundatione multi homines perierunt, ita in lacu Genesareth
duo milia porcorum. Porro Xisuthros navim appellit ad montem magnum,
ex quo transfertur inter deos. Eodem modo lesus in monte orat et
transfiguratur. In vita Gilgamesch narratur de nuptiis, item in vita
lesu. In vita Gilgamesch et Eabani sermo est de malis mulieribus,
in vita lesu de piis mulieribus, quae ei ministrabant de substantia sua.
Gilgamesch et Eabani pugnant cum Chiimbaba gigante eumque occidunt,
lesus vero in pugna ab inimicis occiditur. Et ita multi alii parallelism!
vere stupendi adsunt.
Haec igitur et alia similia non iocandi causa sed plane serio pro­
ponuntur a professore Jensen ut argumenta efficacia, quibus probetur
Christi vitam nihil aliud esse nisi illud carmen babylonicum in Palae­
stinam transplantatum. Fatendum est viros doctos, non catholicos
tantum sed etiam acatholicos, magna cum indignatione hoc specimen
singularis babylomaniae respuisse. Alii autem, ut Ή. Zimmern, sine
ullo indicio risus augurii, opus Jensenii ut prodigium scientiae babylonicae praedicaverunt. Brevem huius rei discussionem invenies in
Der Katholik 19OS. II 277 sqq. Ceterum ipsi quoque rationalistae
theoriam doctoris Jensen tractarunt ut insanae imaginationis portentum.
Ita .1/. Jülicher (Hat Jesus gelebt? Marburg 1910), J/. ./. JFriss, alii.
Illud unum fortasse addere iuvat. in illo carmine epico nihil esse,
quod respondeat doctrinae Christi, quae tanta pars est vitae eius,
Unde Jensen concludit non theoriam suam esse falsam, sed sermones
Pesch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed 6.7.

7

I

98

Pars 1. De Christo legat» divino.

Sectio 1. De fontibus hist, lesti Christi.

Christi in evangeliis traditos non esse genuinos, cum in primitivo
carmine non legantur. Sed de his satis superque.
Sunt nostra aetate alii, quibus tota religio Christiana nihil esse
videtur nisi hellenismus iudaeorum alexandrinorum addita idea messianitatis Christi. Haec quoque fictio vix est discussione digna, cum
tota doctrina dogmatica et moralis Christi tantum nativa indole et
proprietate polleat, quantum nulla alia. ludaei ipsi dicebant : „Numquam sic locutus est homo, sicut hic homo“ (Io. 7, 4(i). Quomodo
. ergo nihil aliud dixit nisi iudaei ? Neque tamen ideo negamus re­
velationem lesu Christi esse continuationem quandam revelationis Veteris
Testamenti, quam lesus sine dubio agnovit et ad summam perfectionem
adduxit.
Ceterum omnes illi conatus rationalistic!. qui se invicem impugnant
et destruunt, dare ostendunt victricem vim religionis Christianae, quam
aggredi est propriae rationi vim inferre.
ART. II.

DE CRED1BILITATE EVANGELIORUM.

Prop. VII.

Scriptores evangeliorum sunt fide digni.

133. Postquam vidimus, a quibus scripta sint evangelia. iam quae­
ritur. num hi scriptores fide digni sint
Pide autem dignus est, qui
potest et vult dicere verum. Unde prima quaestio est, num evangelistae ea. quae narrant, recte noverint. Evangelistae aut referunt,
'inae ipsi viderunt et audierunt, sicut habetur in prima epistula loannis:
.Quod audivimus, quod vidimus oculis nostris, quod perspeximus, et
manus nostrae contrectaverunt de Verbo vitae: et vita manifestata
est. et vidimus, et testamur, et annuntiamus vobis vitam aeternam,
quae erat apud Patrem, et apparuit nobis; quod vidimus et audivimus,
annuntiamus vobis8 (1 Io. 1. 1 sqq.); aut referunt ea, quae ab im­
mediatis testibus acceperunt, ut ait S. Lucas: .Quoniam quidem multi
conati sunt ordinare narrationem quae in nobis completae sunt rerum,
sicut tradiderunt nobis, qui ab initio ipsi viderunt, et ministri fuerunt
sermonis: visum est et mihi, assecuto omnia a principio diligenter,
ex ordine tibi scribere, optime Théophile, ut cognoscas eorum ver­
borum, de quibus eruditus es, veritatem·1 (Luc. 1, 1 sqq.).
134. Evangelistae ut plurimum ea narrant, quae facta sunt in publico
coram multis hominibus, iisque non incultis et barbaris, sed coram iudaeis,
graecis, romanis. Christus ipse integrum populum vitae suae testem
invocare non dubitavit (Io. 18, 20). Resque ipsae, quas tradunt, eae
sunt, quae possint a quolibet homine sanis sensibus instructo percipi,
sive verba sive facta Christi sunt. Immo etiam miracula, saltem
1 Cf.

Jacquier, La crédibilité des Evangiles Paris 1913.

Ait. ‘2. !)<· credibilitale evangeliorum.

Prop. VII.

99

pleraque, erant facta, quae ab omnibus percipi poterant, ut quod
Christus ambulabat super mare, quod quinque panibus saturavit quinque
milia hominum, quod homo a nativitate caecus coepit videre, quod
aqua mutata est in vinum, quod lepra verbo Christi statam sanata est,
similiaque multa. Nam admittere velle in his rebus et evangelistae
et alios omnes testes deceptos esse, est insignis sui ipsius deceptio.
Neque omittendum est evangelia quidem esse principales fontes
scriptos vitae Christi, sed praeter evangelia, maxime primis illis tem­
poribus, multos alios testes exstitisse, quorum testimonium cum evan­
geliis congruebat (cf. Io. ‘21, 24: Act. 1, 21 ; 1 Cor. 1.5, 6). Etiam
epistulae illae S. Pauli, de (piarum genuinitate vix pauci extremi rationalistae dubitare audent, non aliam vitam Christi exhibent quam
evangelia (cf. /< Batiffol. Six leçons sur les Evangiles8, Paris 1907,
84 sqq.). Ergo aut omnes illi testes alucinati sunt, aut illi alucinantur,
qui nunc ostendere conantur evangelistas non quidem esse deceptores,
sed deceptos.
Iam supra (n. 11;5) vidimus, quomodo rationalistae, etiam illi, qui
genuinitatem evangeliorum (synoptieorum) agnoscunt, nihilominus facta
sibi displicentia, in evangeliis narrata, removere studeant. Palmam
facile tulerit in hoc conatu A. Loisy opere suo „Les Evangiles syn­
optiques”. Qui principii loco haec ponit:
lesus, purus homo, concepit ideam regni messianici mox futuri,
et monuit iudaeos, ut ad instantem adventum huius regni .se prae­
pararent per paenitentiam. De ecclesia aliqua fundanda non cogitavit,
multo minus de ecclesia universali, quae comprehenderet omnes gentes,
sed solum suos cives docuit se considerare et gerere ut filios Patiis
caelestis. Quando vero ab inimicis morte affectus est, discipuli eius,
primum in (piandam desperationem acti, mox se recollegerunt et ideas
lesu modificantes, coeperunt constituere societatem, cuius membra
lesum ut Messiam agnoscerent et hanc fidem tum verbis tum actio­
nibus sacris et symbolicis profiterentur. Quae societas necessario
postulabat quasdam leges et quandam constitutionem, qua contine­
retur. et etiam aliquam doctrinam, in quam omnes consentirent. Sic
orta est ecclesia cum suo regimine, cum suis sacramentis, cum suis
dogmatis, quae deinceps per decursum saeculorum usque ad nostra
tempora sese evolverunt. Itaque lesus (lici potest instituisse haec
omnia, quatenus causa fuit istius motionis religiosae et socialis, (piae
hos fructus tulit. Formaliter tamen neque ecclesia neque eius ritus
sacri neque eius hierarchia a Christo instituta neque eius dogmata a
Christo revelata sunt, sed haec omnia sunt opus ipsorum Christia­
norum. Mox aderat necessitas etiam scriptis consignandi novam hanc
doctrinam. Sic orta sunt evangelia. Nullum evangelium simpliciter
et historice refert dicta et facta Christi, sed evangelia proxime sunt
documenta, quibus exhibetur fides Christianorum primi saeculi. Non
Christus historiae, sed Christus fidei est obieetum eorum.
7·

.Γ

•F

K··
*

I ·

»
U

J

î

100

Pai's 1. De Christo legato divino. .Sectio 1. De fontibus hist, lesu Christi.

His suppositis si volumus inquirere, quid lesus historice fuerit et
docuerit, excludenda sunt omnia, quae non pertinent ad illam primi­
tivam ideam regni messianici vel cum ea necessario nectuntur. Ex­
cludenda divinitas Christi, institutio ecclesiae, omnia cultum publicum
constituentia, omnes doctrinae dogmaticae. Unde critici est sensum
verborum evangelicorum minuere, quantum fieri potest, et dein ex verbis
sic tenuatis ea omnia Christianorum inventa declarare, quae lesus se­
cundum illud principium cogitare et dicere non potuit. Hic attenuationis
labor eo perficitur, ut ostendatur, quid evangelistae ex prioribus fon­
tibus hauserint, quid adscribendum sit mutationi priorum traditionum
ob fines doctrinales et apologeticos factae, quid tribuendum sit „redactoribus". Sic pervenitur ad minimum illud, quod statim ab initio fuit.
Primum evangelium est illud, quod Marci dicitur, scriptum circa a. 75.
Fontes eius praecipui erant quaedam -logia", quae probabilissime ante
mortem Petri et Pauli iam exsistebant. Quos fontes evangelista sensu
-paulino" interpretatus est. Et ita porro1.
Quicumque hanc methodum considerat, statim percipit insignem
abusum hypothesium et coniecturarum. Sine dubio licet inquirere,
sintne evangelistae usi fontibus scriptis vel oralibus, et quaenam
singulis fontibus attribuenda sint. Sed a priori construere hypothesim
et postea agere, quasi haec hypothesis sit thesis probata : prius dicere :
Fortasse ita est. hoc ita explicari potest, hoc vel illud non repugnat —
et in fine concludere: Ergo ita est, — haec utique non est vera ars
critica sed abnegatio sanae rationis. Impossibilitas miraculorum et
ordinis supernaturalis, error Christi de proximo adventu regni messianici.
studium veterum Christianorum transmutandi et transfigurandi personam,
dicta, facta Christi et proprios conceptus referendi ad Christum auc­
torem, haec et similia non sunt postulata scientiae criticae sed fictiones
aprioristicae. Iis. qui dicunt evangelistae legendos esse sicut alios
quoscumque scriptores veridicos, neque a priori supponendum esse eorum
narrationes non esse historicas, critici obiciunt .tendentias apologeticas".
1 Doctrina modemistarum de evangeliis continetur his propositionibus decreti
«Lamentabili*. Prop. 13: «Parabolas evangelicas ipsimet evangelistae ac Christiani
Secundae et tertiae generationis artificiose digesserunt, atque ita rationem dederunt
exigui fructus praedicationis Christi apud iudaeos/ Prop. 14: .In pluribus nar­
rationibus non tam quae vera sunt, evangelistae retulerunt, quam quae lectoribus,
etsi falsa, censuerunt magis proficua/ Prop. 15: , Evangelia usque ad definitum
constitutumque canonem continuis additionibus et correctionibus aucta fuerunt ; in
ipsis proinde doctrinae Christi non remansit nisi tenue et incertum vestigium/
Prop. 16; .Narrationes loannis non sunt proprie historia, sed mystica evangelii con­
templatio; sermones in eius evangelio contenti sunt meditationes theologicae circa
mysterium salutis, historica veritate destitutae/ Prop. 17: .Quartum evangelium
miracula exaggeravit, non tantum ut extraordinaria magis apparerent, sed etiam ut
aptiora fierent ad significandum opus et gloriam Verbi incarnati/ Prop. 18: .loannes
sibi vindicat quidem rationem testis de Christo; re tamen vera non est nisi eximius
testis vitae Christianae seu vitae Christi in ecclesia exeunte primo saeculo/ Cf. prop. 52
Deiiz. n. 2013 sqq. 2052

7, · •j'x-c

■

Art. 2. De credibihtate iwangeliorum,

l’rop. VII.

101

([ilibus homo ineptus liat ad res recte diiudicandas. Quasi , ten dentiae
antiapologeticae" non multo certius et manifestius iudicium perturbent
et inclinent ad admittendas hypotheses maxime inanes, potius quam
ad concedendum vera esse, quae narrantur.
Si scriptor, non manifeste mendax, narrat res suae aetatis, quas
vel ipse vidit vel ex diligenti investigatione vera censet et ut vera
proponit, non secundum praeconceptas ideas statuendum est, quid fieri
potuerit aut non potuerit, sed imprimis eius verba perpendenda sunt,
ut pateat, quid dicere voluerit, et si sensus verborum clarus est, in
singulis rebus examinandum est, num quid certi obstet, quominus verba
eius sic intellecta vera sint; sin autem nihil obstat, fides ei habenda
est, idque eo magis, si plurium testimonia consentiunt, immo integra
et magna societas testium coaevorum idem sentit, neque theoretice
tantum eas res veras habent, sed eas etiam practice pro vitae norma
eligunt, et secundum hanc persuasionem viventes, insignes et perma­
nentes fructus morales producunt et alios permultos ad eandem per­
suasionem et vitam excellentem alliciunt. Haec autem omnia ita
evangeliorum veritatem commendant, ut nisi evangelicae narrationes
historice verae sint, iam de omni veritate historica desperandum sit.
Cf. quae de Loisy methodo scripsit E. Mangenot in Les Evangiles
synoptiques 65 sqq. et in Revue du Clergé français LHI (1908) 390 sqq.
716 sqq., et quae in eodem periodico mensibus octobri 1908 sqq. dis­
cutit de singulis Loisy assertionibus J. Bricout.
Sana ratio postulat, ut non a priori admittamus illos omnes testes
esse deceptos, sed potius ut censeamus decipi eos, qui nunc propter
suas hypotheses dicunt se posse post tot saecula melius diiudicare,
quid factum sit, quam illi testes potuerint.

135. Eaedem rationes efficiunt eoangelistas non potuisse celle decipere;
nam sine dubio eorum fictiones statim a multis erroris convictae essent.
Adde quae supra (n. 129 sqq.) diximus, et quae infra (n. 204 sqq.)
dicemus. Praeterea nemo gratis mendax; nulla autem ratio indicari
potest, quae evangelistae impulerit ad fingendam vitam et doctrinam
Christi, qualem nobis proponunt. Haec enim vita et doctrina adeo
opposita est omnibus opinionibus et votis sive iudaeprum sive gen­
tilium, ut defensores huius doctrinae secundum humanam exspecta­
tionem nihil maneat nisi aut irrisiones aut persecutiones. -Nos prae­
dicamus Christum crucifixum, iudaeis quidem scandalum, gentibus
autem stultitiam “ (1 Cor. 1, 23).
Potuissent fortasse scriptores ingeniosi historiam et doctrinam
fingere, quae summa quaedam esset sapientiae iudaicae vel gentilis.
Sed quomodo potuerunt evangelistae vel alii homines illius aetatis
excogitare vitam et doctrinam tam alienam ab istis temporibus · et ex
altera parte tam perfectam, ut neque antea neque postea simile quid
umquam in mundo auditum sit? Si vita et doctrina Christi est inventa

1 !'

il

102

l’ars 1- D»’ Christo legato divino. Sectio I. De lontihus hist, lesu Christi.

ab otiosis hominibus, num quam magis miranda fraus nec cum magis
prospero eventu patrata est. Ita enim nobilissima doctrina, firmissima
tides, virtutes maxime egregiae, eversio religionis gentilis, propagatio
et firmitas religionis Christianae, brevi, perfecta mutatio totius ordinis
moralis et socialis fictione quorundam indoctorum hominum effecta sunt.
Haec qui admittere paratus est. multo maiore credulitate insignitur,
quam umquam postulat tides Christiana. Conentur illi, qui tale quid
fieri potuisse censent, similia efficere : mox videbunt, quam absurda sit
haec suppositio.

136. Scriptores evangeliorum pro doctrina, quam libris suis consignarnnt,
parati erant sumina mala tolerare et testimonio verbi martyrium addere,
neque ipsi soli sed alii quoque apostoli et ingens multitudo fidelium
(cf. Act. 4. 1 sqq.: 5. 17 sqq.: 6, 1 sqq.; 12. 1 sqq.: 16, 19 sqq. etc.).
Inauditum autem est tot deceptores sine spe temporalis lucri excogi­
tasse tam excellentem doctrinam et pro ea propaganda flocci fecisse
amissionem bonorum temporalium et ipsius vitae. Quod Paulus de se
ait. hoc valet de omnibus: Si doctrina, quam praedicamus, falsa est,
..inanis est praedicatio nostra, inanis est et fides vestra: invenimur
autem et falsi testes Dei. ... Si in hac vita tantum in Christo sperantes
sumus, miserabiliores sumus omnibus hominibus. ... Ut quid et nos
periclitamur omni hora? Si secundum hominem ad bestias pugnavi
Ephesi, quid mihi prodest? . . . Manducemus et bibamus: cras enim
moriemur" (1 Cor. 15, 14 15 19 30 32). Sed quia tam firmiter per­
suasum erat apostolis et eorum discipulis de veritate rerum, quas prae­
dicabant, propterea cum gaudio ignominiam, dolores, mortem subibant.
Ita autem non agunt deceptores.

137. Tandem ipse modus narrandi simplex et ab omni fuco liber non
indicat fraudulentos homines, sed sinceros veri amatores, qui ne ea
quidem tacent, quae ipsis vel magistris suis vel rei, quam defendunt,
dedecori sunt, ut negotium Matthaei iudaeis detestabile, imperfectiones
apostolorum, proditionem ludae. fugam omnium discipulorum, ignomi­
niosa omnia, quae Christus passus est, reiectionem populi iudaici, ever­
sionem futuram urbis lerusalem. Si quis comparaverit modum, quo
Flavius losephus de iudaeis loquitur, cum modo, quo evangelistae de
apostolis et iudaeis loquuntur, statim videbit, quanta differentia inter­
cedat inter causidicum et sincerum veri narratorem. — Itaque certum
est evangelistas et potuisse et voluisse dicere verum (cf. Fr. Hettinc/er,
Fundamental théologie, ed. 3, 265 sqq.).

13S. Schol. De testimoniis quorundam

scriptorum veterum

pro­

fanorum.
Praeter scriptores sacros et ecclesiasticos quidam etiam profani
scriptores veteres pauca de lesu Christo referunt, quae hic simul pro­
ponere iuvat. Exstat imprimis praeclarum Flavii losephi (j post 93)

I><· credihilitiitc evaiigelioriirn.

Prop. VII. Sclioi.

103

de Christo testimonium : „Eo etiam tempore fuit lesus, vir sapiens, si
tamen virum eum appellare fas est. Fuit enim mirabilium operum
effector, magister hominum, (pii verum cum voluptate accipiunt, multosque iudaeos, multos idem gentiles ad se pellexit. Hic erat Christus
[ύ Χριστός], quem cum Pilatus ab hominum nostrorum primis delatum
crucis supplicio addixisset, eum tamen amare non desierunt, qui primum
amaverant. Apparuit enim iis tertio die redivivus, divinis vatibus et
haec et mille alia de eo miranda effatis; atque ab eo denominata
Christianorum natio durat usque ad hunc diem" (Antiq. 18. 3, 3; cf.
ib. 5, 2; C. Kirch, Enchiridion fontium historiae ecclesiasticae anti­
quae, ed. 3, Friburgi Br. 1914, n. 7 sq.).
Hoc quidem testimonium ab aliis spurium, ab aliis interpolatum
dicitur. At quo iure? nam quotquot exstant manuscripta et veteres
versiones. verba exhibent ; et veteres scriptores, ut Eusebius (H. E. 1.
11 ; .1/20, 115 sqq.), Ambrosius, alii, ea allegant (cf. Huetius, Demonstr.
evang. Prop. 3, n. 11). Quod autem, uti volunt isti critici, losephus
non potuerit haec scribere, utpote iudaeus incredulus, falsa suppositione
nititur. Notum enim est fuisse losephum in rebus religiosis hominem
levem; nam qui potuit adulationis causa ad Vespasianum applicare
vaticinia messianica (De bello iud. 3, 8, 9: 6, 5. 4), ille potuit etiam
ad gentem suam glorificandam ita de Messia loqui, quamvis ipse non
crederet lesum esse Messiam [Origen es, Contra Cels. 1, 47). Id cum
eclecticismo eius egregie congruit. Praeterea laudat loannem quoque
Baptistam (Antiq. 18. 5, 2) et lacobum, „ fratrem illius lesu. qui dice­
batur Christus" (ib. 20, 9, 1); valde igitur mirum esset, nisi quicquam
de Christo dixisset. Nihilominus sunt etiam inter catholicos, qui inter­
polationem admittant (cf. Literar. Rundschau 1890, 362; Zeitschr. ftir
kath. Theol., Innsbruck 1890, 512 sqq.: Stimmen aus Maria-Laach LIII
1 sqq.; De Katholiek CXLVII318 sqq.: P. Batiffol, Orpheus et l’Évangile,
Paris 1910, 16 sqq.; H. Felder lesus Christus II 373 sqq. ; Hettinger,
Fundamental théologie, ed. 3, 272 sqq.. ubi etiam alia dicta iudaica).
Ceterum res non est magni momenti.

139. Tacitus de Nerone ait: „ Abolendo rumori [quo dicebatur auctor
incendii a. 64 p. Chr. facti] Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis
affecit, quos per fiagitia invisos vulgus christianos appellabat. Auctor
nominis eius, Christus, Tiberio imperitante per procuratorem Pontium
Pilatum supplicio affectus erat. Repressaque in praesens exitiabilis
superstitio rursus erumpebat, non modo per ludaeam. originem eius
mali, sed per urbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudenda
confluunt celebranturque. Igitur primo correpti qui fatebantur, deinde,
indicio eorum, multitudo ingens haud perinde in crimine incendii quam
1 In Theologisch-praktische Quartalschrift Linz 1914 <>0S sqq. FeWer iterum
studet ostendere Flavii losephi testimonium esse genuinum, exceptis verbis: .Hic
erat Christus" et .divinis vatibus . . . effatis", quas interpolationes esse censet.

1 (>4

Pars !. De Christo legato divino. Scrtio 1. De funtilms hist, (esu Christi.

odio humani generis convicti sunt. Et pereuntibus addita ludibria, ut
ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus affixi
aut flammandi atque, ubi defecisset dies, in usum nocturni luminis
urerentur
Unde, quamquam adversus sontes et novissima exempla
meritos, miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica, sed in
saevitiam unius absumerentur' (Ann. 15, 44: Kirch, Enchirid. n. 34).
140. Plinius iunior ad Traianum imperatorem de Christianis scribit:
.In iis, qui ad me tamquam christiani deferebantur, hunc sum secutus
modum. Interrogavi ipsos, an essent christiani. Contitentes iterum
et tertio interrogavi, supplicium minatus, perseverantes duci iussi.
Neque enim dubitabam (qualecumque esset, quod faterentur) pervica­
ciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. Fuerunt alii
similis amentiae, quos (quia cives romani erant) annotavi in urbem
remittendos. Mox ipso tractatu, ut fieri solet, diffundente se crimine,
plures species inciderunt. Propositus est libellus sine auctore, multorum
nomina continens, qui negarent se esse Christianos aut fuisse. Cum
praeeunte me deos appellarent et imagini tuae, quam propter hoc
iusseram cum simulacris numinum afferri, thure ac vino supplicarent,
praeterea maledicerent Christo, quorum nihil cogi posse dicuntur qui
sunt revera christiani. ego dimittendos putavi. . . . Affirmabant autem
hanc fuisse summam vel culpae suar vel erroris, quod essent soliti
stato die ante lucem convenire cannenque Christo quasi Deo dicere
secum invicem seque sacramento non in scelus aliquod obstringere,
sed ne furta, ne latrocinia, ne adulteria committerent, ne fidem fallerent,
ne depositum appellati abnegarent. Quibus peractis morem sibi discedendi
fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et
innoxium. . . Nihil aliud inveni quam superstitionem pravam et im­
modicam, ideoque dilata cognitione ad consulendum te decurri. Visa
est enim mihi res digna consultatione, maxime propter periclitantium
numerum. Multi enim omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus
etiam, vocantur in periculum et vocabuntur. Neque enim civitates
tantum, sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio per­
vagata est' Π. 10. epist. 96: Kirch, Enchirid. n. 29 sq.).
Alia quaedam testimonia Adriani, Antonini. Luciani aliorumque
omitto, quia minoris sunt momenti (cf. Eusebii H. E. 1. 4. c. 9 13:
.1/ 20, 326 sq. 354 sq.: Wilmers, De religione revelata. Ratisbonae 1897,
319 sqq.: Baliffol, Orpheus et Γ Évangile 40 sqq.).

Sectio 2. Testimonium Christi de legatione Him divina.

Prop. VIII.

Prop, Vili.

195

Christus se ipsum professus est legatum divinum.

141. Examinatis genuinitate et credibilitate fontium, ex quibus hau­
rienda est notitia lesu Christi, quaeritur, qualem secundum hos fontes
Christus se haberi voluerit, et quibus modis hoc de se ipso testimonium
comprobaverit.
Pauci rationalistae in dubium vocarunt, num lesus sibi legationem
divinam adscripsisset. et num semper eodem modo de se ipso locutus
esset (cf. />. F. Strauss, Leben Jesu I, ed. 3, 545 sqq.). Sed verba Christi
sunt tam clara, ut nullam dubitationem admittant. Hoc ipsi ratio­
nalistae nunc fatentur1.

mento unctiones sacerdotis, prophetae, regis (Ex. 29, 7. 2 Reg. 19. 16.
Cf. P. Scholz, Die heiligen Altertümer des Volkes Israel Π 304 sqq.).
Et Christus quidem secundum triplicem hanc rationem dicitur unctus,
ut ostenditur in tractatu de Verbo incarnato (IV. n. 528 sqq.); sed hic
unicum munus prophetae, i. e. legati divini, considerandum est. Iudaeos
illam exspectationem habuisse, praeter locos Veteris Testamenti (cf. infra
n. 234) ostendit illa interrogatio Herodis, ubi ό Χριστός nasceretur
iMatth. 2, 4): ostendit Simeon, qui exspectabat „consolationem Israel"
et ,responsum acceperat a Spiritu Sancto non visurum se mortem, nisi
prius videret τόν Χριστόν Κυρίου1· (Luc. 2, 25 26); ostendit Anna pro­
phetissa. quae loquebatur de lesu „omnibus, qui exspectabant redemp­
tionem Israel" (Luc. 2. 38); ostendit illa legatio iudaeorum ad loannem
Baptistam: _Tu quis es? . . . Et confessus est: Quia non sum ego
1 .Die immer wieder gemachten Versuche zu leugnen. dafi Jesus die messianische
Wiirde in Anspruch genommen liat . . . scheitero an den sichersten Tatsachen der
Überliefcrung . . . erklârlich sind sic, weil der Unterschied von Messins und Messias
designatus von diesen Kritikern nicht scharf ins Auge gefaüt wird und weil die
Evangelien die Tatsache dadurch unsicher machen, daii sie den messianischen Ansprnch Jesu ungeschichtlich hinaufdatieren [ante Matth. 16, 13sqq.] und sich dadurch
in Widersprüche und Unglaubliclikeiten aller Art verwickelt haben* Λ. Harnack,
Lehrbuch der Dogmengéschichte 1 4 74 sq.. nota 2). Secundum haec placita Messias
idem est ac rex gloriosi regni messianici futuri post secundum adventum Christi :
ideo lesus tempore vitae mortalis erat Messias designatus tantum. Alia vide apud
E. Manycnot, Tæs Évangiles synoptiques 265 sqq. et apud ./. Frinys, Die Einheit der
Messiasidee in den Evangelien : Der Katholik 1917. I 15 sqq. 93 sqq. 173 sqq. 233 sqq. :
II 35 sqq. 196 sqq.

II

I
II
If
Il
II
■

I

■
M
|j
H
■

106

De Christo legato divino.

ό Χριστός
*
(Ιο. 1. 19 20); ostendit interrogatio loannis: .Tu es, qui
venturus es, an alium exspectamus?" (Mattii. 11, 3); ostendit verbum
Andreae: .Invenimus Messiam, quod est interpretatum Christus1· (Io.
1.41), et illud Philippi: .Quem scripsit Moyses in lege et prophetae,
*
invenimus
(Io. 1, 45); ostendit exclamatio iudaeorum: .Hic est vere
ό προφήτης, qui venturus est in mundum" (Ιο. 6, 14); .Christus, cum
venerit, numquid plura signa faciet, quam quae hic facit?
*
(Io. 7, 31.)
Itaque iudaeos exspectasse legatum divinum evidens est. Hunc legatum
divinum iam adesse loannes Baptista testabatur (Matth. c. 3. Marc. c. 1.
Luc. c. 3. Io. c. 1; cf. Matth. 21, 32; Io. 5. 33 sqq.), quo testimonio
exspectatio populi ad summum adducebatur. Cf. M. ./, Lagrange, Le
Messianisme chez les Juifs, Paris 1909.
143. Christus professus est se esse hunc legatum divinum ’. Ita ad
illam quaestionem loannis: .Tu es, qui venturus es, an alium exspec­
*tamus? respondet: .Euntes renuntiate loanni, quae audistis et vidistis:
caeci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdi audiunt, mor­
tui resurgunt, pauperes evangelizantur" i Matth. 11, 5). Haec sunt verba
vaticinii Isaiae (35, 5: 61. 1), quod a iudaeis de Messia intellegebatur.
Quare hic est sensus responsi: Etique ego sum ille Messias, quem ex­
spectatis (cf. Luc. 4, 16 sqq.). Non solum Christus patitur se vocari
Messiam, sed etiam beatum praedicat Petrum, quod se agnoverit esse
Christum (Matth. 16, 17; cf. Mare. 8, 29). Diserte quoque dixit se esse
Messiam, ut duobus discipulis euntibus in Emmaus, qui lamentabantur
mortem eius: .0 stulti et tardi corde ad credendum in omnibus, quae
locuti sunt prophetae.’ Nonne haec oportuit pati Christum et ita in­
trare in gloriam suam? Et incipiens a Moyse et omnibus prophetis
interpretabatur illis in omnibus Scripturis, quae de ipso *
erant (Luc.
24, 25 sqq.). Mulieri Samaritanae dicenti: .Scio, quia Messias venit
(qui dicitur Christus); cum ergo venerit ille, nobis annuntiabit omnia’,
respondet Christus: -Ego sum. qui loquor tecum" (Io. 4. 25 26). Et
pontifici eum adiuranti et interroganti: .Adiuro te per Deum vivum,
ut dicas nobis, si tu es ό Χριστός, filius *Dei
,
respondet: -Tu *
dixisti
(Matth. 26. 63 64). Ergo lesus Christus perspicuis verbis docuit se
esse illum legatum divinum, quem iudaei exspectabant.
1 Christus pius est quam legatus divinius, est ipse verus Deus; unde facile ex­
plicatur. quod multa dixit et fecit, quae merus legatus Dei nec dicere nec facere
potest. Sed quia quaestio de divinitate Christi involvit quaestiones de personis divinis
et de incarnatione, quae hic tractandae non sunt, interim sufficit nobis ostendere
( hristum legatum Dei esse modo singulari et eximio. Probatur autem divinitas
Christi in tractatu de Verbo incarnato IV. n. 5 sqq.), ubi etiam dogmatica argumenta
exhibentur, quae hoc loco afferri nondum possunt. Praeterea ibi n. 11 exponitur,
quomodo lesus suavi et prudenti modo paulatim homines adduxerit ad perfectam sui
cognitionem; ex quo facto immerito concludunt rationalistae lesum conscientiam
messianitatis et divinitatis suae non statim ab initio habuisse. De .Filio hominis'
cf. ib. n. 29 nota.

Sectio 2.

Testiiiiiiiiiuiii Christi de legatione «na divina.

Prop. V'llI.

|()7

Cur Christus non simpliciter dixerit: Ego sum Messias, immo inter­
dum divulgationem messianitatis suae prohibuerit, iam supra (n. 122)
breviter diximus. Exspectabant enim iudaei Messiam, qui restituturus
esset regnum politicum et liberaturus populum a iugo romanorum.
Christus igitur, ut ostenderet non agi de regno messianico politico sed
de regno spirituali, neque faciendam esse seditionem sed emendandos
esse mores, toties se subtraxit et opposuit populo ovanti. Neque pu­
tandum est eum non obtinuisse quod voluerit. Nam qui consilia poli­
tica abicere nolebant, se ab eo separabant et eius adversarii fiebant;
qui vero bona spiritualia quaerebant, eius discipuli manebant. Salutis
aeternae cupidi, etsi sunt peccatores, ad regnum ipsius admittuntur;
illi vero, qui se iactant iustos sed temporalem gloriam appetunt, a
regno excluduntur. „Publicani et meretrices praecedent vos in regnum
Dei.... Auferetur a vobis regnum Dei et dabitur genti facienti fruc­
tum eius" (Matth. 21, 31 43). Itaque Christus obtinuit quod voluit.
Suo enim agendi modo falsum messianitatis conceptum destruxit, verum
autem stabilivit, etsi lente et difficulter tantum (cf. H. Felder, lesus
Christus I 158 sqq.; Apologetica I 124 sqq.). lesus est Messias, qui
liberat homines a peccato et ad iustitiam ducit. Hoc regnum iustitiae
iam aderat, quando lesus etiamtum vivebat in terra (Matth. 12, 28.
Luc. 17, 21); sed aderat ad instar grani sinapis, quod oportebat crescere
et fieri magnam arborem (Matth. 13, 31 sq.); statum suum perfectum
hoc regnum non habebit nisi post ultimum indicium (Matth. 25, 34).
Ut doceret homines, quomodo ad regnum Dei caeleste pervenirent adiungendo se prius regno Dei terrestri, ad hoc venerat lesus in mundum.
144. Consequenter se proponit doctorem, cuius doctrina auctoritate
divina fulciatur. „Ego in hoc natus sum. et ad hoc veni in mundum,
ut testimonium perhibeam veritati" (Io. 18, 37). .Qui credit in me, non
credit in me, sed in eum, qui misit me.... Ego lux in mundum veni,
ut omnis, qui credit in me, in tenebris non maneat" (lo. 12, 44 sqq.).
.Ego sum via et veritas et vita; nemo venit ad Patrem nisi per me"
(Io. 14, 6; cf. 8. 12: 9. 5). „Mea doctrina non est mea, sed eius, qui
misit me" (Io. 7, 16). „Semper docui in synagoga et in templo, quo
omnes iudaei conveniunt" (Io. 18, 20).
.Erat docens eos sicut potestatem habens" (Matth. 7, 29). „Ego
autem dico vobis..." (Matth. 5, 22 sqq.). „Qui spernit me et non accipit
verba mea. habet, qui iudicet eum. Sermo, quem locutus sum. indicabit
eum in novissimo die. Quia ego ex me ipso non sum locutus, sed qui
misit me. Pater, ipse mihi mandatum dedit, quid dicam et quid loquar.
Et scio, quia mandatum eius vita aeterna est. Quae ergo ego loquor,
sicut dixit mihi Pater, sic loquor" (Io. 12, 48 sqq.). .Qui autem non
credit, iam iudicatus est" (Io. 3, 18: cf. Matth. 7, 24 sqq.; Lue. 6, 47 sqq.).
Dicit se esse maiorem lona propheta, Salomone. Davide (Matth. 12,
41 sq.: 22, 43 sqq.). Abrahamo (Io. 8, 52 sqq.), omnibus prophetis

IQg

Pars I. De Christo legato divino.

(Io. 5. 39. Matth. 13. 17: 21.37. Marc. 12. 0). Ratio est, „quia, quod
scimus, loquimur, et quod vidimus, testamur. .. . Et nemo ascendit in
caelum, nisi qui descendit de caelo, Filius hominis, qui est in caelo
**
(Io. 3. 11 sqq.). .Deum nemo vidit umquam: unigenitus Filius, qui est
in sinu Patris, ipse enarravit" (Io. 1. 18).

145. Ipse alios legatos mittit, <pti cum dirimi auctoritate ipsius doc­
trinam proponunt. -Sicut misit me Pater, et ego mitto vos“ (Io. 20, 21).
-Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Euntes ergo docete
omnes gentes . . docentes eos servare omnia, quaecumque mandavi
vobis" IMatth. 28. 18 sqq.!. ,Euntes in mundum universum praedicate
evangelium omni creaturae. Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus
erit: qui vero non crediderit, condemnabitur" (Mare. 16, 15 16). Cf. Matth.
21, 43: 24, 14.
Omnibus, qui propter hanc doctrinam persecutionem patiuntur, pro­
mittit vitam aeternam. .Beati estis, cum maledixerint vobis et persecuti
vos fuerint et dixerint omne malum adversum vos, mentientes, propter
me: gaudete et exsultate, quoniam merces vestra copiosa est in caelis"
(Matth. 5, 11 sqq.). Persecutoribus autem gravissimas poenas minatur
(Matth. 10, 14 sqq.: cf. Luc. 6, 20 sqq.).
Recte igitur homines de eo dixerunt: -Numquam sic locutus est
homo, sicut hic homo" (Io. 7, 46), nullus praecedentium doctorum et
prophetarum: valdeque inepte agunt, qui Christum comparant cum
magnis doctoribus. qui etiam inter gentiles exstiterunt, cum Pythagora.
Socrate, Platone etc. Hi enim omnes solum conantur invenire verum,
fatentur multiplicem suam ignorantiam, desperant de corrigendis errori­
bus et vitiis, ipsi in varios errores inciderunt. Sicut Christus nemo
eorum locutus est, cum tanta auctoritate, certitudine, veritate, con­
fidentia. simplicitate, ut cuius doctrina pervia sit omnibus, etiam sim­
plicissimis hominibus, et nihilominus tam alta, ut ab ingeniosissimis
exhauriri nequeat. Unde nisi lesus Christus est vere legatus divinus
eo sensu quo nullus alius, habemus mysterium plane inexplicabile.
Cf. G’. Esser, Jesus der gottliche Lehrer der Menschheit: Religion.
Christentum, Kirche. herausgegeben von G. Esser und J. Mausbach
II. Kempten 1913, 123 sqq.

Prop. IX. Testimonium lesu Christi de legatione sua divina iam
per se fidem meretur.
146. Argumentum. Qui se legatum divinum proponit et propter
hanc dignitatem doctrinae suae absolutam fidem postulat, is aut est
cere legulus divinus, aut est homo scelestus, aut insanit. Itaque qui
testimonio Christi non credit, eum debet aut hominem nequam aut
hominem stultum habere. Sed neutrum rationabiliter dici potest : ergo
Christus dicendus est vere esse legatus divinus.

Sectio 2. Testimonium < liristi do legatione huü divina.

Prop. IX.

]()9

Qui se dicit legatum divinum, cum sciat se non esse, ingens crimen
committit, maxime si multos homines seducit et non solum privatim
sed etiam in publico et coram indice, adiuratus per Dei nomen, hunc
errorem asseverat et usque ad mortem in eo persistit, sicut Christus.
Unde Christus, si sciens et colens tali modo homines fefellisset, inter
nequissimos malefactores computandus esset. Atqui tale quid nemo audet
dicere, cum manifestum sit Christum non solum fuisse bonum hominem,
sed etiam sanctissimum et ab omni iniquitate quam maxime alienum, qui
tuto potuit infensissimos inimicos suos interrogare: „Quis ex vobis arguet
me de peccato?" (Io. 8, 4G), cuius tota vita perféctissimum exemplar sanc­
titatis fuit. Talis autem homo non potuit tam ingens crimen committere.
Porro ne potuisset quidem, etsi voluisset, quisquam tam perfecte
personam legati divini agere, ut nullus inter tot amicos difficiles et
inimicos acerbissimos ullam huius hypocrisis suspicionem haberet, quam­
vis omnes diligenter eum observarent. Verum hodie vix invenietur,
qui audeat dicere lesum hominem fraudulentum fuisse et suo consilio
homines decepisse (cf. Ottif/er, Theologia fund. I 629 sqq.).

147. Porro lesus Christus non laborabat illusionibus, quibus ipse de­
ciperetur. Eum non fuisse mente captum ostendit excellentissima eius
doctrina religiosa et moralis. Sed conantur rationalistae nobis per­
suadere eum fuisse ingeniosum quendam enthusiasten, qui sincere sibi
persuasisset, se esse a Deo inspiratum et legatum divinum. lesus, in­
quiunt, erat homo ingenio praestans, qui. educatus a piis, parentibus
in iis condicionibus externis, quae ingenitae eius inclinationi quam
maxime favebant, mature ideam Dei ut Patris caelestis concepit et
ad summam perfectionem excoluit. Hac igitur idea inflammatus, de
vera iustitia et de regno Dei longe alia ratione sentire coepit atque
reliqui iudaei : et cum in se ipso expertus esset, quantam animi pacem
cognitio et amor Patris caelestis afferret, misericordia motus est erga
fratres suos, qui hinc amore rerum infimarum tenerentur, inde iugo
legis servilis premerentur. Ideo alios quoque suae felicitatis participes
reddere studuit iisque sensus, quos conceperat, magna eloquentia ex­
posuit. Visis autem mirabilibus effectibus, quos orationibus suis inter
omnes hominum ordines et classes producebat, sua quasi sponte factum
est. ut primum suspicaretur, paulatim vero cum perfecta certitudine
sibi persuaderet se esse Messiam a Deo destinatum ad adducendum
populo suo tempus salutis toties a prophetis praedictum. Hac igitur
via sine ullo miraculo, sine ulla psychologica violentia explicatur, quo­
modo lesus, homo cum esset ut ceteri homines, nihilominus divinum
quoddam prae se ferat.*
1 Haec ad verbum fere desumpta sunt ex libro .Religionsphilosophie auf geschichtlicher Grundlage" * von (). P/leMerer Berlin 1884 186 sqq. Qui in tertia editione
1896) ea, quae antea tam confidenter statuerat, omnia quidem delevit ; sed quae
eorum loco posuit 254 sq.), meliora non sunt.

110

Pars I. De Chnsto legato divino.

14s. Haec expositio potest haberi typica ad intellegendum modum,
quo recentes rationalistae testimonium lesu de leyatione sua d irina ex­
plicare student. Praedicant magnum lesu Christi ingenium, efferunt
ardentem eius zelum ad iuvandum miserum genus humanum, dicta et·
facta eius attenuant, pro proprio sensu verborum metaphoricas locu­
tiones supponunt, et sic fingunt se explicasse facta historica, quamvis
ea plane perverterint. Etiamsi admittamus lesum fuisse hominem in­
geniosum et enthusiasticum. numquid ideo liber erit ab insania, si, cum
revera non sit. se legatum divinum dixerit, qui maior sit omnibus
prophetis, cui omnis potestas tradita sit in caelo et in terra, cui
omnes sub poena aeternae damnationis fidem adhibere debeant, sine
quo nemo ad Deum pervenire possit, qui omnibus hominibus sit via
et veritas et vita, pro cuius doctrina pati sit summa beatitudo, qui
cum absoluta certitudine promittat sectatoribus suis bona aeterna?
Sine dubio quilibet alius homo, qui tale quid de se serio effaretur,
ab omnibus censeretur ratione privatus. Itaque pulchris illis verbis,
quibus lesu ingenium praedicant, possunt rationalistae offuscare verum:
at numquam explicabunt, quomodo Christi de se testimonium non fuerit
insanientis, nisi reapse erat legatus divinus. Quod vero rationalistae
fabulantur de divino semine, quod sit in ingenio humano, unde revela­
tiones internae oriantur, est placitum philosophiae pantheisticae, quae
docet Deum esse per modum identitatis in omnibus rebus et manifestare
suam vim praecipue in ingeniosis hominibus. Hoc sensu etiam Pfleiderer,
qui est hegelianus, revelationem admittit, sed quantum hic error distet
a doctrina lesu Christi, explicatione non indiget.

149. Itaque rationalistae paynant contra sanam rationem, si ex una
parte negant Christum fuisse eum, quem se ipse professus est. et ex
altera parte eum laudibus efferunt ut hominem plane admirabilem et
prae omnibus insignem. Ita Renan, qui vocat lesum decus generis
humani ’. Nihilominus quod lesus dicit se Messiam et Filium Dei,
qui venturus est cum angelis ad iudicandos homines, quod se proponit
ut magnum regem ex domo David, similiaque alia sunt purae ex­
aggerationes et illusiones. lesus ipse sciebat haec non esse vera, sed
sese accommodabat praeiudiciis popularium suorum2. Vides igitur,
quomodo rationalistae sanctissimum hominem, qui ipsis fatentibus umquani fuit in hoc mundo, non dubitent simul facere infamem deceptorem,
ne eius verbis fidem adhibere debeant. Uter autem est maiore fide
dignus: lesus Christus, qui dicit se legatum divinum, an eius ca­
lumniatores, qui. licet pulcherrimis verbis utantur, eum declarant
pseudoprophetam ?
1 .Jésus est l'honneur commun de ce qui porte un cœur d'homme' Vie de
Jésus’” cv. .11 a fait faire à la religion un pas auquel nul autre ne peut et pro­
bablement ne pourra jamais être comparé’ ib. 19. ..Jésus a été l'honneur du
peuple d'IsraC·!
*
(ib. 51.
* L. c. *256.

Testimonium Christi ile legatione sua divina.

Prop. X.

Ill

Fuerunt quidem multi pseudoprophetae in mundo: at inauditum
est virum tantae sanctitatis et sapientiae, quantae fuit Christus, se
falso professum esse legatum divinum. Tota enim vita Christi est
maximum miraculum ordinis moralis et per se sola sufficit ad con­
ciliandam fidem professioni, quam ipse de se fecit. Plura vide apud
Das Evangelium vom Gottessohn. Freiburg 1908, 40 sqq.
J. Seif
171 sqq. 290 sqq. Cf. etiam Przywara-Karrer, Newman II (Freiburg
i. Br. 1922) 29 sqq. Blasphemias, quas quidam rationalistae furibundi
contra lesum effutiunt, repetere non libet. Vide de iis, si placet. Felder,
lesus Christus II 19 sqq. vel brevius, Apologet. I 167 sqq.

4

I

Prop. X. Nullius momenti sunt, quae rationalistae contra possi­
bilitatem revelationis divinae a priori obiciunt.
150. Supponimus quidem hic ea, quae in philosophia dicta sunt
(cf. Theod. Meyer, Instit. iuris nat. II 19 sqq.), sed haec applicanda sunt
ad revelationem Christianam, et solvendae obiectiones, quas rationalistae
contra revelationem _absolutae *
',
veritatis
ut aiunt, movere solent.
Ratio principalis, ob quam naturalistae et rationalistae negant Christum
esse legatum divinum, haec est, quod revelationem proprie dictam fieri
posse neyant ; unde'si Christus dicit se velle revelationem divinam cum
hominibus communicare, hoc secundum rationalistas aut omnino fal­
sum, aut saltem sensu improprio intellegendum est. Ergo argumentis
aprioristicis pugnant contra factum, id quod iam per se est absurdum.
Rationalismus, inquiunt, merito postulat, ne quicquam admittatur,
quod humana ratio intellegere non possit, ne in ordine quidem reli­
gioso. Neque enim ulla revelatio vel inspiratio divina fieri potest,
nisi cooperantibus facultatibus humanis: immo nihil est nisi naturalis
quaedam intuitio veritatis religiosae in ingeniosis hominibus. Ubi
autem cooperantur facultates humanae, hoc fit secundum leges psycho­
logicas immutabiles, quibus excluditur omnis revelatio, in qua animus
humanus mere passive se habeat, et homo fiat os, per quod alius lo­
quatur. Si autem homo active concurrit, revelatio non iam est exclusive
divina et absolute vera, sed continet elementa humana et fallibilia. Ideo
numquam adfuit neque adesse potest doctrina revelata absolute immuta­
bilis : sed potius omnia dogmata successu temporum perficiuntur et ex­
coluntur, prout progressus scientiae postulat. Consequenter saepe hodie
negandum erit, quod olim pro divina revelatione habebatur.
Rationalistarum opinionem suam fecerunt modernistae, de quibus
encyclica .PascendU haec habet: Modemistae procedunt ab agnosti­
cisme, docentes Deum non posse ab homine ratiocinando cognosci.
Quomodo ergo religio, cuius obiectum Deus est, explicatur? .Expli­
catio. naturali theologia deleta adituque ad revelationem ob reiecta
credibilitatis argumenta intercluso, immo etiam revelatione qualibet
externa penitus sublata, extra hominem inquiritur frustra. Est igitur

•Λ"

i

112

I

Pars I. De Christo legato divino.

in ipso homine quaerenda ; et quoniam religio vitae quaedam est forma,
in vita omnino hominis reperienda est. Ex hoc iimnanentiae religiosae
principium asseritur. Vitalis porro cuiuscumque phaenomeni, cuiusmodi religionem esse iam dictum est, prima veluti motio ex indigentia
quapiam seu impulsione est repetenda: primordia vero, si de vita
[religiosa] pressius loquamur, ponenda sunt in motu quodam cordis,
qui sensus dicitur. Eam ob rem, cum religionis obiectum sit Deus,
concludendum omnino est tidem. quae initium est ac fundamentum
cuiusvis religionis, in sensu quodam intimo collocari debere, qui ex
indigentia divini oriatur/ Haec indigentia in ,subconscientia" (Unterbewu&tsein) latet et sensum illum peculiarem religiosum commovet,
quo sensu homo realitatem divinam immediate attingit. ,In eiusmodi
sensu modemistae non fidem tantum reperiunt. sed cum fide inque
ipsa fide, prout illam intellegunt, revelationi locum esse affirmant.
Enimvero ecquid amplius ad revelationem quis postulet? Annon re­
velationem dicemus aut saltem revelationis exordium sensum illum
religiosum in conscientia apparentem, quin et Deum ipsum, etsi con­
fusius, sese in eodem religioso sensu animis manifestantem? Subdunt
vero: Cum fidei Deus obiectum sit aeque et causa, revelatio illa et de
Deo pariter et a Deo est: habet Deum videlicet revelantem simul ac
revelatum. Hinc autem affirmatio illa modernistarum perabsurda, qua
religio quaelibet pro diverso adspectu naturalis unâ ac supernata ralis
dicenda est. Hinc conscientiae ac revelationis promiscua significatio“
(Dem. n. 2074 sq.).
Modernistae non magis quam rationalistae protestantes ullam veri­
tatem revelatam immutabilem admittunt. Omnia fluunt excepto Deo
ipso eiusque essentiali ad mundum relatione. Eatenus tantum unitas
aliqua inter successivas evolutiones religiosas admittenda est, quatenus
ex evolutione praecedenti evolutio sequens oritur. Hac ratione tota
religio et doctrina Christiana lesum auctorem habet, quia facta psycho­
logica et religiosa, quae ipse in se expertus est et aliis manifestavit,
similia phaenomena religiosa in eius discipulis crearunt et sic ut causa
in effectibus permanserunt usque ad nostra tempora L
Rationalistarum doctrina de revelatione multiplicem confusionem
continet: quare ante omnia opus est distinctam notitiam revelationis
divinae praemittere. Revelatio supponit Deum personalem, qui ut
persona cum personis agere possit. Qui impugnant revelationem,
plerumque nituntur principiis pantheisticis.

151. Revelatio divina est locutio Dei ad homines, cui locutioni ex parte
hominum respondet fides. Locutio autem intellegitur manifestatio, qua
1 Hanc doctrinam ex modemistarum scriptis exposui in .Theologische Zeitfragen’
IV (Freiburg i. Br. 1908) 39 sqq. Ad doctrinam modernistarum pertinet propositio 20.
in decreto .Lamentabili· die 3 iulii 1907 damnata: .Revelatio nihil aliud esse potuit
quam acquisita ab homine suae ad Deum relationis conscientia" Denz. n. 2020 .

Sectio 2. Testimonium Clirieti do legatioDe sua divina.

Prop. X.

quis ea. (piae habet in mente, cum altero communicat (cf. .8. Thom. 1.
q. 107, a. 1. Saurez, De fide disp. 8, sect. 8). Unde ad locutionem
requiritur, ut quis velit manifestare conceptus suos (indicia sua, sive
formaliter sunt indicia, ut in homine, sive eminenter, ut in Deo); nam
si sine alterius voluntate invenio, quid alter cogitet, nemo dixerit eum
mihi locutum esse. Quare locutio omnis proprie dicta est testificatio,
(pia (piis testatur, quid ipse indicet, ut alter propter hoc testimonium
res communicatas admittat: et consequenter loquens suam auctori­
tatem interponit et vult, ut verbis suis tides adhibeatur (cf. 1 Io. 5, 9).
Itaque cum Deus alicui homini scientiam tantum alicuius rei infundit,
non interposita auctoritate testificationis, haec non est revelatio proprie
dicta, quia non est veritatis, ut est in mente divina, manifestatio.
Quamvis Deus mentem suam etiam per opera creationis manifesta­
verit, et ita loqui possimus de revelatione naturali, tamen, ubi sim­
pliciter sermo est de revelatione divina, intellegitur revelatio super­
naturalis, qua Deus praeter ordinem naturae mentem suam manifestat
(cf.· Cone, vatic., Const, de fide c. 2; Denz. n. 1785). Porro revelatio
supernaturalis dividitur in immediatam et mediatam, prout fit aut a Deo
ipso, nullo interposito nuntio, aut a legato, quem Deus misit. Quaevis
autem revelatio definiri potest: veritatis per divinam testificationem
manifestatio. Revelatio naturalis fit per facta, revelatio supernaturalis
per verba. Per facta etiam res impersonates se manifestant, per verba
vero persona sola.
t

152. Locutio immediata Dei ad homines potest vario modo fieri: per
voces et alia signa sensibilia (cf. 1 Reg. 3, 4). per influxum in sensus
internos (cf. Amos 8. 1: 9, 1. 1er. 1, 13 etc.), per productionem specierum
in intellectu (cf. S'. Thom. 2, 2, q. 173, a. 2, et Contra gent. 1. 3, c. 154).
Sed ad revelationem omnem proprie dictam praeter repraesentationem
rerum, quomodocumque iit: requiritur infusio luminis intellectualis, vi
cuius homo sufficienter intellegat res repraesentatas et indicet has res
sibi a Deo esse manifestatas. Quando autem nuntius intermedius aliis
hominibus divina manifestat, debet certis argumentis (miraculis, pro­
phetiis) probare ea, (piae dicat, esse divinitus revelata (cf. *S. Thorn.

Facile patet Deum posse, si velit, unam tantum veritatem vel
certum numerum veritatum manifestare, alias vero veritates celare.
Quare is. (pii revelationem accipit, non necessario omnia scit cum
certitudine divini testimonii, sed ea tantum, quae revelata sunt. Unde
possunt huiusmodi homines in aliis rebus errare, immo possunt putare
ex divina revelatione procedere, quae de suo ingenio prompserunt.
Ergo legatis divinis eatenus tantum fides adhibenda est. quatenus
certis argumentis possunt ea, quae dicunt, divinitus revelata probare.
Ubi autem habetur vera revelatio, ibi habetur etiam absoluta et im­
mutabilis veritas eius rei, quae revelata est. quia revelatio nihil aliud
Pesch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6,7.

8

114

Pars I. De Christo legato divino.

est nisi manifestatio cognitionis divinae, quae non potest esse falsa
aut mutabilis, quamvis ille, qui revelationem accipit, non necessario
omnia perfecte intellegat, quae Deus per revelationem intendit ; ideo
et ipse et alii in intellectu rerum revelatarum proficere possunt
(cf. 5. Thom. 2, 2, q. 171. a. 4 sqq.).
153. Per revelationem Deus mentem eius, cui aliquid revelat, non
evehit ad essentialiter alium ordinem cognoscendi, prout fit in visione
beatifica, sed signa, quae adhibentur, vel species, quae infunduntur,
pertinent ad ordinem cognitionis, qui convenit viatoribus, atque ita
res divinae repraesentantur conceptibus analogis. Ergo quod ad modum
cognitionis attinet, revelatio non praebet perfectam cognitionem veri,
qualem in altera vita habent beati, sed imperfectam illam, quacum
stat fides. Sed licet modus cognoscendi sit imperfectus, tamen id,
quod cognoscitur per revelationem, est immutabiliter verum. Huc
pertinet, quod Deus ita se hominibus accommodat, ut iis, quae sunt
familiaria et aliunde nota, utatur ad revelationes novas proponendas,
ut cum iudaeis proponitur gentium in regnum messianicum collectio
sub imagine peregrinationis ad montem Sion vel ut ingens amplificatio
urbis lerusalem (cf. Ls. 2, 2: 14, 2; 49, 20; 54; 60, 10 11 etc.), ubi
symbola sensibilia adhibentur ad ideas spirituales illustrandas. Patet
autem his non magis falsum subesse quam cuivis locutioni metaphoricae.

154. Ex his eruitur responsum ad quaestionem, quam partem habeat
subiectiva hominis dispositio in accipienda et promulganda revelatione
divina. Deus enim utitur instrumentis secundum eorum naturam. Unde
singulorum hominum, quos ut instrumenta revelationis suae eligit, pe­
culiarem indolem non destruit, sed ea ita utitur, ut inde veritas de­
trimentum non capiat. Quare inter legatos divinos alii alia lingua,
alio genere dicendi, aliis similitudinibus etc. utuntur. Ergo si quis
dicit ne in revelationibus quidem divinis apparere veritatem absolutam,
respondendum est; Secundum modum, quo res proponuntur, conc.;
quantum ad id, quod revelatur, subdisf.: Non omne verum revelatur.
conc.; id, quod revelatur, non est immutabiliter verum, negox. His
praemissis thesis probatur.
155. Argumentum. Si revelatio divina repugnaret, haec repugnantia
aut esset ex parte Dei, aut ex parte hominis, aut ex parte obiecti
revelandi; atqui nihil horum dici potest; ergo revelatio divina non
repugnat. Sola minor argumenti est probanda.
Non repugnat revelatio ex parte Dei, quia Deus omniscius multa
in mente habet, quae nos ignoramus, et ea. quae nos non ignoramus,
1 Cf. Hettinger, Fundamentaltheologie S 12 sqq.; Denzinger, Vier Bûcher von der
relîgiôsen Erkenntnis I (Würzburg 1856 159 sqq.; .1. r. Schmid, Apologetik ais spekulative Grundlage der Théologie Freiburg 1900) 128 sqq.; J. MuncuniU, Tractatus de
vera religione ' Barcinone 1909) 34 sqq.

I

*r
ï!

Testimonium Christi de legatione sua divina. Prop. X.

11Ô

ipse infinite melius scit. Porro Deo omnipotenti deesse non possunt
viae ad manifestanda ea, quae ipse novit. Haec negare non potest,
nisi qui Deum omniscium et omnipotentem esse negat. Quod homo
homini loqui eique mentem suam manifestare potest, hoc Deo debet;
ergo Deus a fortiori potest, quod ut possint, aliis contulit. Potest etiam
Deus manifestationem veri talibus notis insignire, quibus certo ut divina
cognoscatur, sive ipso miraculoso modo, quo res manifestat, sive aliis
miraculis in confirmationem additis. Cogita e. g. Deum secretas aliorum
cogitationes manifestantem vel res libere futuras praedicentem.

15G. Neque pugnat revelatio cum sapientia divina, ut communiter
rationalistae volunt. Putant enim revelationem ita tantum locum habere
posse, si natura humana ab origine sua non fuerit sufficienter omnibus
instructa, quae ad finem consequendum requirantur. At hoc esse
falsum ex ipsa revelatione Christiana manifestum est. Potest enim
fieri, ut naturae in suo ordine nihil desit, et ut nihilominus Deus in­
finitus, qui libere haec bona dedit, alia bona habeat, quae naturae non
quidem debita, attamen summe convenientia sint. Porro fieri potest,
ut pro sua liberalitate et benignitate ad haec bona homines perducere
velit per revelationem positivam, ut hoc modo singularem suam in ho­
mines caritatem manifestet. Ad hunc autem finem praecipue revelatio
Christiana facta est. Neque igitur per revelationem necessario defectus
naturae supplentur, sed perfectio naturae ad altiorem ordinem evehitur.
Ceterum etiamsi ad defectus removendos revelatio fieri dicatur,
hoc nihil absurdi continet. Nam illi defectus potuerunt oriri ex abusu
Ubertatis, quam Deus hominibus concessit. Omnis enim creata libertas
defectibilis est. Potest igitur Deus prius defectum permittere et dein
ad bonitatem suam eo evidentius manifestandam hunc defectum suo
immediato interventu sanare, sicut parentes et paedagogi saepe quos­
dam defectus puerorum permittunt, quo efficacius eos tollant. Hoc
quidem est illud ipsum, quod rationalistae non concedunt, autonomam
rationem humanam paedagogiae divinae subici debere. Sed haec est
irrationalis arrogantia. Immo ad hanc ipsam arrogantiam reprimendam
Deus permisit ruinam generis humani, quo evidentius appareat homines
omnia gratiae divinae accepta referre.

157. Non repugnat revelatio er parte hominis. Homo enim in se solo
non habet fontem omnis perfectionis intellectualis sibi convenientis.
Ab aliis discere, aliis fidem habere, eorum auctoritati, etiam in cogno­
scendo vero, subici debet. Cur igitur inconveniens est eum Deo subici
et divinae institutioni se docendum committere? Oportet quidem ho­
minem saltem ratione prius, quam Deo credat, intellegere Deum infinite
sapientem et veracem sibi esse locutum. Sed postquam hoc certo scit,
sine dubio non est homine indignum, sed potius maxime rationabile
Deo loquenti fidem habere.
8’

UH

Pars 1. De Christo legato th vino.

Revelatio quidem, qualem rationalistae saepe tingunt, in qua homo
mere passive se habeat, repugnat: nam ne Deus quidem contradictoria
efficere potest. Esset autem contradictorium, quod homo sine actu vitali
aliquod verum perciperet. Ergo homoK quando revelationem accipit,
non minus vitaliter agit quam in omni alia cognitione, sed agit a Deo
illustratus et confortatus, qua illustratione et confortatione tantum
abest, ut vitalitas humana opprimatur, ut per se multum augeatur.
Sicut impressio specierum. quae fit ab obiectis externis in sensus nostros
et in intellectum, activitatem nostram non tollit, ita impressio specierum
a Deo facta non tollit sed supponit et includit nostram vitalitatem.
Lapidi Deus non potest quicquam revelare, neque hominibus posset,
nisi rationales animas haberent (cf. H. Schell, Apologie des Christentums I. ed. 2, Paderborn 1902. 223 sqq.).
Neque ex hac vitali cooperatione hominis sequitur revelatione non
exhiberi veritatem divinam, sed ei admisceri elementa humana. Ele­
menta enim humana non afficiunt id, quod cognoscitur, sed modum,
quo .cognoscitur. In quantum autem imperfectus modus cognoscendi
potest impedire, quominus veritas sufficienter apprehendatur, in tantum
Deus debet supernatural! lumine iuvare intellectum et errorem cavere ;
et sic homo, quamvis cogitationem ut actum vitalem ipse producat,
potest, tamen ad hunc actum vitalem a Deo excitari, confortari, illu­
minari, dirigi, idque multo perfectius, quam inter homines discentes
et docentes fieri potest, quia Deus in ipsa anima exsistit et in eam
immediate influere potest, et sicut lumen rationis dedit, ita illud im­
mediate perficere potest.
158. Tandem non repugnat rerelatio ex patie rei reoelandac. Multa
enim esse possunt, quae homo vel ignorat vel non sufficienter novit.
Omnis autem veritas intellectum perficit ideoque bonum est homini.
Ergo quia homo per testimonium externum multa vera cognoscere
potest, quae per se aut difficulter aut omnino non inveniret, ideo con­
veniens est homini has veritates ab aliis testibus, et maxime a Deo
ut a teste infallibili, addiscere. Ceterum hoc ipsum efficitur ex facto
revelationis Christianae, per quam homines multas veritates religiosas
et morales, antea ignotas aut imperfecte cognitas, didicerunt (cf. Ottiger,
'Theologia fundament. I 58 sqq.).
159. Potest hic per modum confirmationis addi vix non omnes populos
admittere non solum possibilitatem, sed etiam factum revelationis a
Deo cum hominibus communicatae (cf. Liiken, Die Traditionen des
Menschengeschlechts. ed. 2. p. 3 sqq.). Huic autem communi persuasioni
verum subesse nccesse est. Doctrina ecclesiae de hac re habetur in
illo canone Concilii raticani (sess. 3. can. 2 de revel.): .Si quis dixerit
Heri non posse aut non expedire, ut per revelationem divinam homo
de Deo cultuque ei exhibendo doceatur, anathema sit’ (Dees. n. 1807).

Sectio 2. Testimonium (luisti de legatione sua divina.

Prop. XI.

Prop. XL

117

Ne mysteriorum quidem revelationem repugnare pro­

bari potest.

160. Si in revelatione Christiana non aliae veritates docerentur, nisi
quas mens humana etiam per se assequi potest, non multum fortasse
obloquerentur rationalistae. Sed quod haec revelatio multa quoque
continet humanae rationi plane inaccessa, hoc eorum superbiae summ­
opere displicet; unde revelationem Christianam ideo maxime reiciunt.
quia permulta mysteria continet; nam. inquiunt, mysteria revelare,
quae intellegere non possumus, est nihil revelare, sed rationi humanae
vim inferre. Ut haec obiectio refutetur, imprimis explicandum est,
quid sit mysterium.

161. Mgsterium latissimo sensu est quaevis veritas, quae nos latet.
Potest autem veritas multipliciter latere: a) quia non sufficienter po­
tentiae cognoscitivae proponitur, quamquam per se eius vires nequa­
quam superat. Ita dicimus multa esse mysteria in interiore terra vel
in profundo mari vel generarim in tota natura.
b) Quia, quamvis exsistentiam rei cognoscamus, modus, quo res
est secund uni propriam suam rationem, nobis occultus est. Ita Deum
perfectionesque divinas naturaliter cognoscimus, modum tamen pro­
prium divinae exsistentiae, essentiae, perfectionum non assequimur. —
Mysteria, (piae ad has duas classes pertinent, dicuntur naturalia, quia
pertinent ad naturalem cognitionis ordinem.
c) Quia possibilitatem quidem rei cognoscere possumus, at non ex­
sistentiam, quia haec pendet a libera determinatione agentium ratio­
nalium. cuiusmodi res sunt futuri actus liberi creaturarum et decreta
Dei libera. — Haec classis continet mysteria praeternaturalia seu
late dicta.
d) Quia ipsam possibilitatem rei positive intellegere non possumus,
etiam postquam exsistentia eius nobis revelata est. qualia sunt my­
steria Trinitatis et Incarnationis, circa quae possumus quidem ostendere
obiectiones contra ea factas nihil valere, sed non possumus ex internis
rationibus positive demonstrare ea non repugnare, et consequenter sine
divina revelatione eorum exsistentiam cognoscere non possumus. —
Haec sunt mysteria supernaturalia et stricte dicta.

162. De his docet Concilium vaticanum (sess. 3, c. 4): „Hoc quoque
perpetuus ecclesiae catholicae consensus tenuit et tenet, duplicem esse
ordinem cognitionis, non solum principio sed obiecto etiam distinctum,
principio quidem, quia in altero naturali ratione et altero fide divina
cognoscimus: obiecto autem, quia praeter ea. ad quae naturalis ratio
pertingere potest, credenda nobis proponuntur mysteria in Deo abs­
condita. quae nisi revelata divinitus innotescere non possunt. . . . Ac
ratio quidem fide illustrata cum sedulo, pie et sobrie quaerit, aliquam
Deo dante mysteriorum intellegentiam eamque fructuosissimam as-

118

Pai's I· De Christo legato divino.

sequitur, tum ex eorum, quae naturaliter cognoscit, analogia, tum e
mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum tine hominis ultimo; numquam tamen idonea redditur ad ea pej-spicienda instar veritatum, quae
proprium ipsius obieetum constituunt. Divina enim mysteria suapte
natura intellectum creatum sic excedunt, ut etiam revelatione tradita
et fide suscepta, ipsius tamen fidei velamine contecta et quadam quasi
caligine obvoluta maneant, quamdiu in hac mortali vita peregrinamur
a Domino; per fidem enim ambulamus et non per speciem. Verum
etsi fides sit supra rationem, nulla tamen umquam inter fidem et ra­
tionem vera dissensio esse potest, cum idem Deus, qui mysteria revelat
et fidem infundit, animo humano rationis lumen indiderit, Deus autem
negare se ipsum non possit, nec verum vero umquam contradicere
(Dem. η. 1795 sqq. ; cf. n. 1816).
163. Itaque mysterium stricte dictum est veritas, cuius neque exsisten­
tiam ex naturalibus principiis invenire neque possibilitatem ex internis
rationibus positive intellegere possumus. Ideo dicuntur veritates ab­
solute (non solum relative vel secundum modum) supernaturales.
Conceptu igitur rei exposito sequitur argumentum, quo non a priori
probamus mysteria stricte dicta posse revelari, sed repugnantiam huius
revelationis non posse ullam ostendi.

‘l
1
(
I
l
j
£
R

164. Argumentum. Revelatio mysteriorum probaretur impossibilis,
si ostenderetur mysteria non exsistere, aut ea. si exsisterent, cum
homine communicari non posse; atqui neutrum ostendi potest: ergo
revelatio mysteriorum non potest probari impossibilis.
Probari nequit nulla esse mysteria; immo. in quantum agitur de
mysteriis indefinite sumptis, evidens est esse mysteria; nam omnia,
quae ex libero decreto Dei pendent, a nobis cognosci nequeunt nisi
ex revelatione divina.
Praeterea intellectus divinus est simpliciter infinitus et habet obiectum infinitae perfectionis. Atqui in tali intellectu et in tali obiecto
necessario multa insunt, quae-nos assequi non possumus. Nam si
inter varios intellectus, qui gradu tantum distant, unus non omnia
capit, quae capit alius, a fortiori idem valet, ubi distantia non est
finita sed infinita, non secundum gradum sed secundum essentiam.
De qua re S. Thomas: .Duorum, quorum unus alio rem aliquam intel­
lectu subtilius intuetur, ille, cuius intellectus est elevation, multa
intellegit, quae alius omnino capere non potest, sicut patet in rustico,
qui nullo modo philosophiae subtiles considerationes capere potest.
Intellectus autem angeli plus excedit intellectum humanum, quam
intellectus optimi philosophi intellectum rudissimi idiotae, quia haec
distantia inter speciei humanae limites continetur, quos angelicus
intellectus excedit. . . . Multoque amplius intellectus divinus excedit
angelicum quam angelicus humanum. . . . Unde non omnia, quae in

<

·?
%
*
;
*

Testimonium Christi de legatione sua divina.

Prop. XI.

]]i)

se ipso Deus intellegit, angelus naturali cognitione capere potest, nec
ad omnia, quae angelus naturali sua virtute intellegit, humana ratio
sufficit capienda. Sicut igitur maximae amentiae esset idiota, qui ea,
quae a philosopho proponuntur, falsa esse assereret propter hoc, quod
ea capere non potest, ita et multo amplius nimiae stultitiae esset
homo, si ea, quae divinitus angelorum ministerio revelantur, falsa
esse suspicaretur ex hoc, quod ratione investigari non possunt" (Contra
gent. 1. 1, c. 3).
1(15. Ergo constat esse mysteria, quae nostram cognoscendi potentiam
superent, si vocabulum mysterii sumitur indefinite, abstrahendo, utrum
sint mysteria late an stricte dicta. Si vero quaestio ponitur, num
a priori probari possit exsistentia mysteriorum stricte dictorum, quae
sint a nostra cognitione tam remota, ut ne Deus quidem possit per ·
conceptus saltem analogos eorum internam possibilitatem nobis mani­
festare, negative respondendum videtur. Etenim cum eiusmodi mysteria,
quod ad internam eorum cognoscibilitatem attinet, prae nostri intellectus
iudicio non magis habeant rationem entis quam non entis, non apparet,
quomodo intellectus noster a priori aliquid circa tales res statuere .
possit. Antequam a Deo eiusmodi mysteria manifestata sunt, nulli
homini tale quid in mentem venit, neque hucusque allata sunt argu­
menta, quae eorum exsistentiam probent. Nam quod Deus est infinitus,
ostendit quidem nos non posse Deum comprehendere et consequenter
inulta de Deo cognoscibilia nos latere: at non ostendit esse in Deo
aliquam perfectionem, quae ne per divinam quidem revelationem et per
conceptus analogos nobis ut positive possibilis manifestari possit.
Quod autem Deus est actus purus, omnis vero cognitio nostra ali­
quid potentiale, haec ratio est, cur res divinas non attingamus con­
ceptibus propriis. At hoc non sufficit ad statuendum mysterium stricte
dictum. Nam neque exsistentiam, essentiam, perfectiones Dei. quas
naturaliter cognoscimus, secundum modum earum proprium capimus.
Nihilominus nemo dixerit illa omnia esse mysteria stricte dicta, cum
conceptibus analogis eorum internam possibilitatem intellegamus
' Cf. Zeitschrift fiir kathol. Théologie Innsbruck 1886) 497 sqq. Si quis tamen
cupit scire, quomodo tenturi possit probatio philosophica exsistentiae mysteriorum
stricte dictorum, legat Garrigou-Lagrange De revelatione I 340—365), qui studet
ostendere Deum in intima ratione Deitatis necessario esse mysterium, quod conceptibus
analogis cognosci nequeat. Attamen manet haec dubitatio : Cum etiam ea quae per­
tinent ad intimam Deitatem, ut Trinitas, habeant rationem entis, quia secus ne re­
velari quidem possent, et cum omnis ratio entis pertineat ad obieetum adaequatum
intellectus, cur haec Deo intime propria non potest Deus ita revelare et intellectum
creatum ita iuvare, ut hic conceptibus analogis eorum internam possibilitatem co­
gnoscat? Manifestum quidem est non posse intellectum creatum ex medio suo ob­
jective positive cognoscere intimam Deitatis rationem secundum modum Dei pro­
prium, sed hoc valet etiam de exsistentia Dei et de aliis perfectionibus divinis, quae
non sunt mysteria stricte dicta ; ad hoc enim ut aliquid non sit mysterium stricte
dictum, sufficit, ut conceptibus analogicis cognosci possit rei possibilitas. Itaque potius

I

-

L

i

:;
i· Λ

120

Pars I. De Christo legato divino.

Sed ex his ipsis efficitur philosophiam nihil posse a priori obicere
contra exsistentiam mysteriorum stricte dictorum. Nam rei, quae nos
plane latet, neque possibilitatem neque impossibilitatem a priori pro­
bare possumus. Porro a priori probare velle impossibilitatem myste­
riorum. idem est ac dicere nos ens infinitum tam viare perspicere, ut
intellegamus nihil in eo esse, quod naturales facultates simpliciter
transcendat. Hoc autem est absurdum. Ergo impossibilitas myste­
riorum non potest a priori probari.
166. Probari nequit impossibilitas rrrelationis ιιιι/stcrioruin. Nam <[uidquid habet rationem entis et veri, saltem analoge cum obiecto pro­
portionate nostri intellectus convenit. Ergo a priori probari nequit
esse aliquod ens ,et verum, quod a Deo ne conceptibus quidem
analogis nobis manifestari possit. E. g. si quis nos interrogaret:
Possuntne hi conceptus componi: hypostasis, quae propter infinitam
suam perfectionem potest sine ulla sua mutatione alienam naturam
assumere eamque in ratione suppositi supplere? seu breviter: potestne Deus assumere naturam humanam? — deberemus rationabiliter
respondere: Nescio. Unde si Deus revelat hos conceptus componi
posse, non est, cur ratio humana repugnet (cf. Ottiycr, Theol. fund.
1 66 sqq.).

167. .1/, inquiunt, si de mysteriis nihil intellegimus, nihil per eorum
manifestationem discimus, et ita eorum revelatio est inutilis.
Pesp.: Numquid per revelationem mysteriorum SS. Trinitatis. In­
carnationis, ordinis supematuralis nihil didicimus? Numquid nihil discit
homo, si audit se adeo a Deo amari, ut divina persona propter salu­
tem humanam assumpserit nostram naturam et pro nobis passiones
vt mortem subierit? ut Deus velit nos evehere ad immediatam et
• intuiti vani cognitionem divinae essentiae etc.? Itaque per revelationem
non perspicimus quidem internam naturam mysteriorum, sed analogis
conceptibus aliquo modo apprehendimus, quid valeant tum absolute in
se tum relative ad nos sive instruendos in vero sive inspirandos ad
bonum. Si conceptus nostri nullo modo possent illa mysteria repraesen­
tare, revelatio esset inutilis, immo impossibilis. Quia vero hoc dici
nequit, a priori probari non potest sive impossibilitas sive inutilitas
videtur dicendum cum Ottiger: wEx eo iam. quod mysterii proprie dicti nec ratio
nec modus possit positivo modo intellegi, sequitur manifesto, ad illud hor alterum
quoque pertinere. ut eius vel exsistentia vel possibilitas positive et vere philosophice
numquam vel ante vel post acceptam eius revelationem ope solius rationis humanae
demonstrari possit. .. . Atque ex dictis sequitur in hac nostra disciplina mysteriorum
vel exsistentiam vel etiam possibilitatem positive probari non posse“ Theologia funda­
mentalis 1 53 sq.. Ceterum etiam Garrigou-Jxigrange non vult dare demonstrationem
directàm et ostensivam exsistentiae mysteriorum, sed indirectam, seu negativam et
relativam De revelatione 1 341. Fortasse agitur solum de diverso modo concipiendi
et loquendi
*
non de doctrina re diversa.

Sectio 2. Testimonium Christi de legatione sua divina. Prop. ΧΠ.

121

revelationis mysteriorum. Deo igitur relinquendum est, utrum sapien­
tiae eius conveniat talia mysteria revelare necne.
168. Mysterium non pugnat contra nostram rationem, sed eam superat,
et ideo non est, cur adiutorio externi testimonii divini aliquo modo
a nobis apprehendi posse negetur, licet non conceptu per se proprio,
sed conceptu proprio e communibus. Si autem tali modo apprehen­
ditur, etiam aptum est ad perficiendam naturam nostram intellectualem
et moralem .*

Prop. XII.

Revelatio homini

utilis,

immo quadamtenus ne­

cessaria est.

169. Pars /. Revelatio homini utilis est. a) Homo enim ita com­
paratus est, ut debeat ab aliis instrui et via fidei ad plurimas veri­
tates addiscendas pervenire. Sane quivis homo, nullo excepto, esset in
miserabili statu, si nihil admitteret, nisi quod ipse suo marte invenisset.
Eo autem utilior institutio homini est, quo sapientior est magister, qui
eum instruit, quo maioris momenti sunt veritates, quas communicat,
quo efficacior est modus docendi. Deus vero est sapientissimus et in­
fallibilis magister; veritates, quas revelare potest, sunt supremi ordinis;
modus docendi est efficacissimus, quia non solum externis verbis, sed
interno quoque lumine docere potest. Ergo si ipse homines docere
dignatur, haec institutio est homini utilissima.
b) Hoc etiam, immo quam maxime valet de revelatione, mysteriorum.
-Tunc enim solum vere Deum cognoscimus, quando ipsum esse cre­
dimus supra omne id, quod de Deo cogitari ab homine possibile est,
eo quod naturalem hominis cognitionem divina substantia excedit. Per
hoc ergo, quod homini de Deo aliqua proponuntur, quae rationem ex­
cedunt, firmatur in homine opinio, quod Deus sit aliquid supra id,
quod cogitari potest. Alia etiam utilitas inde provenit, scilicet prae­
sumptionis repressio, quae est mater errons. Sunt enim quidam tantum
de suo ingenio praesumentes, ut totam naturam divinam se reputent
suo intellectu posse metiri, aestimantes scilicet totum esse verum,
quod iis videtur, et falsum, quod iis non videtur. Ut ergo ab hac
praesumptione humanus animus liberatus ad modestam inquisitionem
veritatis perveniat, necessarium fuit homini proponi quaedam divinitus,
quae omnino intellectum eius excederent. .. . [Porro] de rebus nobi­
lissimis quantumcumque imperfecta cognitio maximam perfectionem
animae confert. Et ideo, quamvis ea, quae supra rationem sunt, ratio
humana plene capere non possit, tamen multum sibi perfectionis ac­
quirit, si saltem ea qualitercumque teneat fide“ (5. Thom., Contra gent.
1. 1, c. 5). Immo in rebus quoque philosophicis cognitiones nostrae
* Cf. Zeitschrift für kathol. Théologie 1886, 595 sqq.;
gione 53 sqq.

Muncunill,

De vera reli­

122

Pars I. De Christo legato divino.

(e. g. de natura et hypostasi) inulto perfectiores factae sunt revelatione
mysteriorum. Multum quoque valet haec revelatio ad augendam re­
verentiam divinae maiestatis et ad hominem abstrahendum a rebus
terrenis eumque inducendum ad amanda divina.

170. Pars //. Revelatio quadamtenus necessaria est. In hoc ordine
rerum rerelatio moraliter necessaria est, ut omnes homines cognoscant
veritates naturales ordinis moralis cum sufficienti celeritate, ampli­
tudine. certitudine et sine admixtione graviorum errorum. Eo quidem
ipso, quod veritates sunt ordinis naturalis, constat homines habere
physicam facultatem eas cognoscendi, et hoc ecclesia statuit contra
traditionalistas [Dem. n. 1622 sqq. 1649 sqq.). Sed non obstante phy­
sica facultate tot adsunt difficultates, ut homines ad has cognitiones
acquirendas revera non perveniant. Itaque moralem impotentiam sta­
tuimus non pro aliquo particulari homine neque respectu particularis
veritatis, sed pro toto genere humano respectu summae earum veri­
tatum, sine quibus vita moralis et religiosa homine digna non est
possibilis. Huic autem impossibilitati respondet necessitas moralis re­
velationis vel saltem necessitas praeternaturalis influxus Dei: nam
potuit Deus absolute alia via, e. g. per infusionem novi luminis, ho­
mines iuvare. Sed quia via instructionis est ordinaria via et quae
hominis naturae maxime convenit, ideo revelationem moraliter esse
necessariam statuimus.
I

171. Itaque imprimis est factum historicum omnes populos revelatione
i
destitutos incidisse in gravissimos errores morales et religiosos, et conif
sequenter intellectu et voluntate quam maxime corruptos fuisse. Quam|)
vis enim ideam supremi numinis numquam plane amiserint, colebant
tamen idola et deos multos, eosque non raro absurdo et turpi modo
t
confictos. Quam abominabiles erant dii. tam abominabilis cultus eorum:
Γ
nam praeter alias res .non tantum sanguis humanus, sed multo scePlestius pudor humanus tamquam immolatus" interibat (S. Augustinus,
Ep. 91, n. 5; M 33. 315. Cf. S. Pauli Ep. ad Rom. c. 1 et Dollinger,
Heidentum und Judentum, Regensburg 1857. maxime libri 7 et 8). Haec
perdita condicio populorum gentilium est res notissima. Atqui inde
efficitur necessitas revelationis iam ob eam solam rationem, quod nulla
alia via hic morbus moralis reapse curari potuit. Quidquid enim fabu>
lantur de scientia, de philosophia, de aliis remediis naturalibus, certum
est his omnibus non fuisse genus humanum in meliorem condicionem
reductum, sed sola revelatione Christiana meliorem statum generis
humani productum esse.
172. Philosophi inepti erant ad huic malo medendum. Imprimis enim
ipsa eorum doctrina referta erat pessimis erroribus, ut patet ex iis.
quae Plato et Aristoteles tum de Deo. tum de vita morali, matri-

Sectio 2. Testimonium Christi tie legatione sua divina.

Prop. XII.

123

inonio, servitute etc. docuerunt. Praeterea maxima inter eos vigebat
discordia, etiam de gravissimis quaestionibus, et si quid boni docebant,
vita eorum saepissime contradicebat. «Quotus enim quisque philo­
sophorum invenitur, qui ita sit moratus, ita animo ac vita constitutus,
ut ratio postulat? qui disciplinam suam non ostentationem scientiae,
sed legem vitae putet? qui obtemperet ipse sibi et decretis suis
pareat?" {Cicero, Tuse. disp. 2, 4, 11.) «Nihil ponderis habent illa
praecepta, quia sunt humana, et auctoritate maiore, i. e. divina illa,
carent. Nemo igitur credit, quia tam se hominem putat esse, qui
audit, quam est ille, qui praecipit" {Lactantius, Inst. 3, 27, 1 ; M 6,
433). «Omnes cultores talium deorum, mox ut eos libido perpulerit,
,ferventi
*,
ut ait Persius, ,tincta veneno‘ (Sat. 3. 37), magis intuentur,
quid luppiter fecerit, quam quid docuerit Plato vel censuerit Cato1*
{Augustinus, De civ. Dei 2, 7; M 41, 53). Immo ne volebant quidem
philosophi communem populum docere, sed sequebantur illud: «Odi
profanum vulgus et arceo", et coram populo agebant, quasi ipsi com­
muni errore imbuti essent. Valet enim de omnibus, quod Augustinus
de Seneca ait: «Colebat, quod reprehendebat; agebat, quod arguebat:
quod culpabat, adorabat" (De civ. Dei 6, 10, 3: M 41, 192). Unde
divina Cliristi missio ex sola comparatione cum omnibus philosophis,
qui ante et post fuerunt, iam sufficienter suaderi potest (cf. Mu neu nili.
De vera religione 70 sqq.).
173. A priori quoque patet in hoc ordine solani scientificani inquisitionem
■non posse sufficere ad erudiendos homines de rebus ad rectam vitam
et ad salutem necessariis. Nam a) scientifica inquisitio diuturnum
tempus requirit, donec omnes quaestiones cum certitudine definitae
sint: neque vero possunt homines tam diu differre officia religiosa
et moralia. — b) Multi homines vel propter ingenii tarditatem in­
epti vel per alias occupationes impediti sunt, quominus his inquisi­
tionibus vacent. — c) In multis quaestionibus raro ad sufficientem
certitudinem pervenitur, et multi errores admiscentur (cf. 5. Thorn.
1, q. 1, a. 1; 2, 2, q. 2, a. 4; Contra gent. 1. 1, c. 4; De verit.
q. 14, a. 10).
Dicendum quidem est primitivam quandam cognitionem Dei posse
ab omnibus hominibus cum satis magna facilitate et certitudine acquiri,
id quod latius ostendetur in tractatu de Deo uno (Π. n. 3sqq.: cf. Rom.
1, 18 sqq. : Sap. 13, 1 sqq.). At haec primitiva Dei cognitio non suf­
ficit, ut homines ad dignam vitae condicionem in ordine morali et
religioso perveniant; immo nisi Deus interveniat, homines sua malitia
etiam illam primitivam cognitionem perimunt, id quod apostolus (1. c.)
ut factum notissimum gentibus obicit. Itaque «quia in Dei sapientia
[quae relucet in mundi opificio | non cognovit mundus per sapientiam
[humanam] Deum, placuit Deo per stultitiam praedicationis salvos
facere credentes" (1 Cor. 1, 21).

Pars I. De Christo legato divino.

Potest quidem videri is ordo male a Deo institutus, in quo ne
ad cognitiones quidem naturaliter necessarias homines per suas vires
pervenire possunt. Sed si in concreto aspicimus causas huius im­
potentiae, videmus esse malam coluntatcm hominum, concupiscentias,
peccata, quae regnant in mundo. Si rursum quaeritur, quomodo
potuerit talis perversio genus humanum invadere, philosophia quidem
sufficiens responsum non habet, sed ideo debet contenta esse, si ex
revelatione discit ultimam rationem esse illam primitivam apostasiam
generis humani a Deo. quae vocatur peccatum originale.
175. Ex altera parte ne ipsa quidem revelatio omnes errores effica­
citer tollit neque omnem malitiam moralem removet : nam neque ipsa
mutat essentiam hominum neque destruit liberam voluntatem neque
impossibilem reddit abusum eius. Sed ope revelationis omnes homines,
etiam ingenio tardi, facile addiscunt veritates scitu necessarias, et
divina eius auctoritate facile erudiuntur in bonis moribus et moventur
ad bene agendum. Potest enim Deus revelationem talibus notis insignire, ut etiam ab indoctis hominibus revelatio vera a revelatione
falsa facile discerni possit, et praeterea sicut supernaturalem revela­
tionem dare potest, ita potest etiam supernaturali lumine intellectum
iuvare ad has veritates capiendas et supernaturali motione voluntatem
excitare ad eas sequendas.
Sicut evidens est inter gentiles non inventum esse remedium tot
malorum moralium, quibus homines laborabant, ita negari nequit totam
condicionem rerum statim mutatam esse per religionem Christianam.
Itaque, quidquid est de philosophicis speculationibus, revera per solam
religionem Christianam desperata hominum condicio, quae antea fuit,
sanata est, et ideo recte dicimus religionem Christianam fuisse non
solum utilissimam, sed moraliter necessariam, etiam quod attinet ad
veritates per se naturali cognitioni non impervias.

17(>. Pars III. Revelatio absolute necessaria est in hypothesi ordinis
swpernaturalis. Non quidem a priori positive scimus, num possibilis
sit ordo salutis, qui omnem potentiam et exigentiam naturae excedat.
Sed si talis ordo possibilis et a Deo institutus est. id quod Christiana
religio affirmat, necessitas revelationis manifesta est. Nam ordo supernaturalis in eo est, quod homo mediis proportionalis appetere debet
finem, cuius exsistentia ei ex naturalibus principiis plane non potest
esse nota, tum quia institutio huius ordinis pendet a libera Dei volun­
tate. tum quia hic ordo in se est mysterium. Itaque ut homo hunc
finem cognoscat et sciat, qua via ad eum pervenire possit, revelatio
est absolute necessaria.
Etiam ipsas veritates religiosas naturales in hoc ordine homo
apprehendere debet modo supernaturali. quia Deus non postulat ab
homine obsequium pure naturale, sed supernatural
*
. cui respondeat

U*·

$ccti<» 2. Testimonium (’lirinti <le legatione sua divina.

Prop. XIII.

praemium supernaturale. Itaque non potest homo ullum actum meri­
torium ponere, nisi in quantum per hunc actum finem supernaturalem
aliquo modo appetit. .Sicut enim quis faciendo gressus in planitie
non potest ascendere in altum, ita sequendo sola principia naturalia
homo non potest appropinquare lini supernaturali. Qui igitur ex prin­
cipio pure naturali bonum opus facit, non habebit pro hoc actu mer­
cedum supernaturalem. Sed sicut apostolus ait : Justitia Dei revelatur
ex fide in fidem" (Horn. 1, 17), et omnes eatenus mercedem a Deo
accipient, quatenus per bona opera sua supernaturalem „ gloriam et
honorem et incorruptionem quaerunt
*
(Rom. 2, 7). Vita autem fidei
esse nequit sine revelatione. Ergo revelatio est absolute .necessaria.
Sed revelatio, quamvis sit adeo necessaria, est nihilominus vera
gratia, i. e. donum prorsus indebitum. Debitum est quidem homini,
ut Deus aliquo modo ei provideat omnia inedia ad assequendum finem
ultimum (naturalem) necessaria; at finis et media tam excellentia, ut
omnem exigentiam naturae transcendant, non sunt debita. Quia igitur
Deus in hoc ordine non dat media salutis naturae hominis correspondentia, sed essentialiter meliora, totus ordo salutis est vera gratia:
et sic in Deo nulla erat necessitas antecedens et absoluta dandi ho­
minibus revelationem.
Noli tamen oblivisci de his rebus nos ut philosophos non posse
nisi hypothetice loqui, ita scilicet, si vera est revelatio Christiana, quia
sine hac revelatione ne ideam quidem harum rerum haberemus. Quando
vero ideae proponuntur, sana philosophia dicit se non videre ullam
in iis repugnantiam, immo res illas, si possibiles sint, esse quam
maxime utiles et optatas (cf. Ottiger, Theol. fund. I 85 sqq.).

Prop. XIII.

lesus Christus docuit integram suam doctrinam
omnibus hominibus necessario amplectendam esse.

178. Legatus divinus mitti potest ad aliquam particularem tantum
veritatem annuntiandam : quod si fit, legatus ille in reliquis manet
errori obnoxius ut quivis alius homo (cf. 1 Par. 17, 1 sqq.). Unde
quaerendum est. qua amplitudine Christus sibi adseripserit legationem
divinam. Responsum autem ex iis. quae antea dicta sunt, satis elucet.
Christus enim sim· ulla restrictione totam doctrinam suam ut divinam
revelationem proposuit, cui ne in minima quidem re repugnare liceret.
„Qui credit in me. non credit in me, sed in eum. qui misit me. . . .
Ego lux in mundumveni, ut omnis, qui credit in me, in tenebris non
maneat. . . . Qui spernit me et non accipit verba mea, habet, qui
iudicet eum. Sermo, quem locutus sum, ille indicabit eum in novissimo
die. Quia ego ex me ipso non sum locutus, sed, qui misit me. Pater,
ipse mihi mandatum dedit, quid dicam et quid loquar. Et scio, quia
mandatum eius vita aeterna est. Quae ergo ego loquor, sicut dixit
mihi Pater, sic loquor” (Io. 12, 44 sqq.). «Docete omnes gentes . . .

126

Pars 1. De Christo legato divino.

docentes eos servare omnia, quaecumque mandavi vobis" (Matth. 28,
19 20). 9Qui non crediderit, condemnabitur" (Mare. Hi. Hi). nQui ergo
solverit unum de mandatis istis minimis et docuerit sic homines, mi­
nimus vocabitur in regno caelorum; qui autem fecerit et docuerit, hic
magnus vocabitur in regno caelorum" (Matth. 5, 19). „ Omnis ergo,
qui audit verba mea haec et facit ea. assimilahitur viro sapienti, qui
aedificavit domum suam supra petram. . . . Et omnis, qui audit verba
mea haec et non facit ea, similis erit viro stulto, qui aedificavit domum
suam super arenam . .
(Matth. 7. 24 26). Eodem modo discipuli lesu
doctrinam eius intellexerunt (cf. Kom. 3. 22: Gal. 1. 6 sqq.). Itaque
non potest esse dubium, quin lesus Christus integram doctrinam suam
divinitus revelatam et hominibus omnibus datam esse professus sit.
Consequens est reli(jionem a Christo annuntiatam numquam ab·
olendam, numquam mutandam esse. Docebitur haec religio -usque ad
consummationem saeculi" (Matth. 28. 20). .Et praedicabitur hoc evan­
gelium regni in universo orbe, in testimonium omnibus gentibus; et
tunc veniet consummatio" (Matth. 24. 14). Ergo usque ad finem mundi
integra Christi doctrina usque ad minimum mandatum praedicanda
et servanda est. -Caelum et terra transibunt, verba autem mea non
praeteribunt" (Matth. 24. 35)l. Cf. infra n. 270 313 sqq. 391.
: Harnack negat Christum voluisse, ut religio a se annuntiata etiam gentibus
proponeretur. «Siéht man von den Worten ab. die unser erster Evangelist dem
auferstandenen Jesus in den Mund legt. und die sich âhnlich ini unechten Anhang
zum zweiten Evangelium finden. lâfit man femer die Geschichte der Weisen aus
dem Morgenlande nnd gewisse alttestamentliche Zitate, welche der erste Evangelist
in seine Darstellung eingeHochten hat. beiseite — so mufi man anerkennen, dafi
Markus und Matthaus der Versuchung. in die Worte und in die Geschichte Jesu
die Anf&nge der Heideumission einzutragen. fast durchweg widerstanden haben
*
Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten I 2
(Leipzig 1906] 33’. Brevius dixisset: Si omittimus ea. quibus in evangeliis universalitas
religionis Christianae enuntiatur, non iam quidquam de eius universalitate in evan­
geliis scriptum invenimus.
Secundum veritatem res ita se habet: Immediate post sermonem in monte Mat­
thaeus narrat historiam centurionis, de quo lesus ait: .Arnen dico vobis, non inveni
tantam fidem in Israel. Dico autem vobis, quod multi ab oriente et occidente venient
et recumbent cum Abraham, Isaac et lacob in regno caelorum, filii autem regni
eicientur in tenebras exteriores4 Matth. 8. 10 sqq. . Clarius exprimi vix potest vo­
catio gentium et abiectio magnae partis iudaeorum. Idem dicit 21. 43. In ipso ser­
mone in monte Christus dixerat apostolis; Υμείς έστε το φώς του κόσμου (Matth.
5, 14}. Hoc verbum κόσμου Harnack linea subducta effert, ut ostendat quartum
evangelistam ideam universalitatis intulisse in evangelium et ideo dixisse: Ίδε ό
αμνός του θεού ύ αϊριυν την ώυαρτίαν του κόσμου Ιο. 1, 29). Iam si illud του κόσμου
apud loannem significat universalitatem, cur non apud Matthaeum? Nonne Matthaeus
diserte indicaverat beneficium evangelii etiam cum gentibus communicandum (Matth.
4. 12sqq.)? ubi utique habet ,citatum propheticum’, quod non minus valet ad mentem
eius manifestandam quam propria ipsius verba. Porro Christus apostolis praedicit :
.Et ad praesides et a<l reges ducemini propter me in testimonium illis et (/entibus
Matth. 10, 18. Iterum: .Et praedicabitur hoc evangelium regni in universo orbe
(έν 6λη τή ο(κουμένη) in testimonium omnibus gentibus, et tunc veniet consummatio’

•Sectio 3. Do argumentis, quilras Christus testimonium siuim comprobavit.

127

179. Consequenter si legationem suam divinant probavit (quam lucu­
lenter eum probasse mox ostendemus), obligantur omnes homines ad
integram doctrinam tins amplectendam. Quivis enim, cui cum sufficienti
certitudine divina revelatio proponitur ut ad eum pertinens eumque
obligans, *sim dubio eam sequi tenetur, cum homines debeant Deum
eo modo colere, quo Deus vult.
Ex i ure naturae homini officium incumbit hypotheticum amplec­
tendi revelationem, si datur revelatio publica et universalis. Ergo
verificata hac hypothesi ipsa lex naturae dictat homini non licere hanc
revelationem respuere. Immo. ut vidimus (supra n. 169 sqq.), etiam
a priori ratio docet necessitatem quandam revelationis et proinde ho­
mines inducit ad investigandum, num et ubi talis revelatio exsistat.
Quia igitur non potest homo esse indifferens circa ea, quae ad salutem
sunt necessaria, quivis debet revelationem amplecti, si ei cum certi­
tudine offertur, aut, quamdiu sufficientem certitudinem non habet, debet '
inquirere, donec certus fiat. Ergo indifferentismus religiosus et a priori
et maxime post lesu Christi adventum omnino reiciendus est.

SECTIO III.
DE ARGUMENTIS, QUIBIS CHRISTUS TESTIMONIUM SUUM
COMPROBAVIT.

180. Deus. si hominibus revelationem dat, debet eam iis charac­
teribus insignire, quibus cognoscatur esse divina. Hi characteres vo­
cantur notae, quia revelationem ut divinam manifestant; criteria,
quia ex iis vera revelatio a falsa dignoscitur: motiva credibilitatis,
quia revelationem credibilem reddunt. Haec criteria possunt dividi in
interna, quae ex ipsa indole doctrinae, quae proponitur ut revelata,
hauriuntur: externa, quae sunt facta huic doctrinae externa: porro
in negativa, quae ostendunt nihil esse in re proposita, quod divinae
revelationi repugnet; positiva, quae ostendunt doctrinam esse reapse
divinitus revelatam. Itaque, qui se legatum divinum profitetur, debet
Matth. 24. 14: cf. 13. 38. Omitto cetera, cum evangelium Matthaei inde a narra­
tione de magis et de fuga in Aegyptum usque ad illa verba : .Docete omnes gentes
*
28, 19 manifeste doceat iudaeos quidem proxime esse heredes promissionis inessianicae, attamen plurimos eorum per duritiam cordis a salute defecisse, cuius gentes
participes factae sint. Ceterum alii quoque evangelistae idem docent (Mare. 13, 10 27:
14. 9; 16. 15. Lue. 2. 32: 13, 29; 24, 47. Io. 1. 9 12 13; 3, 17; 10. 16; 11, 02;
12. 20 sqq. 46 sq. . Difficultates vero inde surgentes, quod Christus ipse non prae­
dicavit gentibus, quod apostolos non statim ab initio misit ad gentes, aliae, quas
Harnack proponit, facilem habent solutionem et toties iam explicatae sunt, ut iis
immorari necesse non sit. S. Paulus in Epist. ad Galatas ideo effert se non ab
hominibus, sed ab ipso lesu Christo missum esse ad praedicandum gentibus, ut
ostendat se sub hoc quoque respectu parem esse ceteris apostolis. Cf. Der Katholik
1903 I 240 sqq. et M. Mnnertz, Jesus und die Heidenmission Münster 1908), qui
hanc quaestionem copiosissime discussit.

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

ea argumenta afferre, quibus doctrinam eius ut vere revelatam cum
certitudine cognoscere possimus. Hoc Christum fecisse iam ostenden­
dum est (cf. Suarez, De tide disp. 4, sect. 2 sqq.;
B. Becker, Die Weissagungen als Kriterien d. Offenb., Mainz 1890. 9 sqq. ; ,/. Bonniot S. J.,
Le miracle et ses contrefaçons. 3 éd., Paris 1888: etiam germanice
sub titulo: Wunder und Scheinwunder, Mainz 1889: E. Millier, Natur
und Wunder, Freiburg 1892).

ART. I.
DE MIRACULIS CHRISTI.

Prop. XIV. lesus Christus ad probandam legationem suam di­
vinam provocavit ad miracula, quae patravit.
ISI. lesus diserte docuit sibi fidem habendam esse, <piod opera miraculosa patraret, quae ostenderent se revera a Deo esse missum. - Opera,
quae dedit mihi Pater, ut perficiam ea. ipsa opera, quae ego facio,
testimonium perhibent de me. quia Pater misit me" (Io. 5. 36). -Si
non facio opera Patris mei. nolite credere mihi. Si autem facio, et si
mihi non vultis credere, operibus credite" (Io. 10. 37 38). -Pater in
me manens ipse facit opera. Non creditis, quia ego in Patre et Pater
in me est? Alioquin propter opera ipsa credite" (Io. 14. 10 sqq.).
-Si non venissem et locutus fuissem iis. peccatum non haberent : nunc
autem excusationem non habent de peccato suo. ... Si opera non
fecissem in iis. quae nemo alius fecit, peccatum non haberent: nunc
autem et viderunt et oderunt et me et Patrem meum" (Io. 15. 22 sqq.)’.
Quare ad quaestionem, num ipse sit Messias a Deo promissus, -re­
spondens lesus ait illis: Euntes renuntiate loanni. quae audistis et
vidistis: caeci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdi
audiunt, mortui resurgunt, pauperes evangelizantur" (Matth. 11. 4 5).
Antequam Lazarum resuscitaret. .lesus elevatis sursum oculis dixit:
Pater, gratias ago tibi, quoniam audisti me. Ego autem sciebam,
quia semper me audis, sed propter populum, qui circumstat, dixi, ut
credant, quia tu me misisti" (Io. 11. 41 42). Et de sua resurrec­
tione ait: .Generatio mala et adultera signum [missionis meae di­
vinae) quaerit, et signum non dabitur ei nisi signum lonae prophetae.
Sicut enim fuit louas in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus,
sic erit Filius hominis in corde terrae tribus diebus et tribus noctibus"
(Matth. 12. 39 40). Vituperat quidem Christus, quod velint ei prae­
scribere. quale signum debeat facere (cf. Mare. 8. 11), et quod saepe
tardi sint ad credendum et veloces ad postulanda beneficia miraculosa
(Io. 4. 48). sed nequaquam docet miracula esse inutilia vel superflua
1 Quid sint -opera", de quibus Christus toties loquitur, colligitur ex verbis eius:
-Unum opus feci (sanando paralyticum. Io.
1 sqq.], et omnes miramini’ Io. 7. 21 .
Et: -Qui credit in me. opera, quae ego facio, et ipse faciet, et maiora horum faciet"
(lo. 14. 12.

Art. 1. Ιλ· miraculi» Clinati.

Prop. XIV.

129

ad probandam legationem suam divinam. Neque miracula patrat ad
satisfaciendum curiositati hominum vel oh alios fines, qui ad salutem
nihil conferant, sed ad hoc, ut homines credant. Unde homines per­
tinaces in incredulitate sua excluduntur ab hoc beneficio. Ita in urbe
Nazareth „non fecit virtutes inultas propter incredulitatem eorum’
(Matth. 13. 58). Cf. Kleutgen, Theol. der Vorzeit IV. n. 176 sqq.
182. Miracula igitur patrabantur, ut essent ratio, ob quam homines
Christo crederent. ..Multi crediderunt in nomine eius, videntes signa
eius, quae faciebat" (Io. 2, 23). „Et dicebant: Christus cum venerit,
numquid plura signa faciet, quam quae hic facit?’ (Io. 7, 31.) Propterea
evangelistae tantam multitudinem miraculorum lesu Christi narrarunt.
„Multa quidem et alia signa fecit lesus in conspectu discipulorum
suorum, quae non sunt scripta in libro hoc. Haec autem scripta sunt,
ut credatis, quia lesus est Christus, Filius Dei. et ut credentes vitam
habeatis in nomine eius" (Io. 20, 30 31. Cf. Rom. 15, 18; 2 Cor. 12, 12).
Ideo miracula vocantur signa, σημβία, quia sunt argumenta divinae
legationis lesu Christi (e. g. Matth. 12, 38 sq. : Mare. 8, 11 sq. ; Luc.
11. 29 sqq.; Io. 2, 11); appellantur prodigia, τέρατα, quatenus sunt
eventus extraordinarii et mirabiles (e. g. Io. 4, 48), virtutes, δυνάμας,
quatenus sunt effectus potentiae superioris (e. g. Matth. 11. 21 23;
Mare. 6, 2 5; Lue. 19, 37).
183. Miracula in confirmationem alicuius doctrinae ut divinitus re­
velatae patrata testantur divinam originem huius doctrinae. Est enim
miraculum effectus sensibilis, quem extra naturae ordinem Deus pro­
ducit. Effectus est extra naturae ordinem, sive quia res ipsa facul­
tates virium naturalium superat (miraculum supra naturam), ut multilocatio corporum, sive quia modus, quo res fit. est praeter vires
naturales (miraculum praeter naturam), ut si morbus solo verbo sanatur,
sive quia effectus producitur in materia naturaliter inepta (miraculum
contra naturam), ut si mortuus resuscitatur (S. Thorn. 1, q. 105, a. 7:
De pot. q. 6. a. 2; Contra gent. 1. 3, c. 101). Quia igitur effectus est
praeter consuetum naturae cursum, potest miraculum dici effectus in­
solitus (et ideo mirus; unde nomen miraculi); sed hoc non necessario
significat raritatem talium effectuum: «unde, si cotidie caeci illumina­
rentur, nihilominus miraculum esset’ (»8. Thom., In 2, dist. 18, q. 1, a. 3
ad 2). At si hoc fieret secundum constantem ordinem a Deo institutum,
non iam esset miraculum. Effectus debet aliquo modo (saltem me­
diate, ut in scientia infusa) esse sensibilis, quia, si plane insensibilis
est. non ciet admirationem, quam nomen miraculi indicat. Creatio non
solet numerari inter miracula, quia non tam est supra vel praeter vel
contra naturae ordinem quam ante naturae ordinem eumque producens.
Potest Deus angelis quoque vel hominibus uti ad miracula patranda :
quod si fit, angeli et homines non sunt nisi instrumenta in manu Dei.
Pcech, Praelectiones dogmaticae. I. Ed 0/7.

<j

130

l’ars I. De Christo legato iliv. Sectio 3. De argumentis testiin. Christi ipsius.

et ideo effectus Deo adseribi debet (cf. X Thom., De pot. q. 6, a. 4
, q. 178, a. 1 ad I). Ea autem, quae angeli per se efficere
possunt, non sunt miracula stricte dicta; in quantum tamen fiunt sub
providentia divina, moraliter a Deo procedunt, et ideo possunt nobis
esse signa (miracula quoad nos), quibus veritas alicuius doctrinae pro­
batur (cf. N. Thorn. 1. q. 110. a. 4 ad 2). Portenta autem, quae ope
daemonum fiunt, a divina providentia ita tantum permitti possunt, ut
via adsit veram eorum naturam dignoscendi (cf. lîonniot, Le miracle
et ses contrefaçons, pars 1. c. 5; pars 2. c, 8. £ 4; Muncunill, De
vera religione 102 sqq.). Quando interdum magnifica facta ordinis na­
turalis vocantur miracula, miraculum sensu latissimo sumitur, ut est
quaevis res. quae admirationem movet (cf. Ottiger, Theol. fund. I 170 sqq.).
•I
184. Itaque, si vera miracula fiunt ad ostendendum aliquam doctrinam
esse a Deo revelatam, haec miracula doctrinam quodammodo divino
sigillo obsignant eamquc ut divinitus traditam notant. Nam cum mira­
culum a solo Deo fieri possit, homo, qui in confirmationem doctrinae
suae ut revelatae postulat a Deo miraculum, Deum testem invocat
veritatis. Deus igitur, si in his condicionibus miraculum patrat, testatur
doctrinam esse divinitus revelatam et veram. Hunc enim et nullum
alium sensum habet signum, quod Deus efficit, ad hoc ab homine pro­
vocatus (cf. Ottiger, Theol. fund. 1 261 sqq.).
Dicunt quidem nonnulli non posse veritates aeternas et immutabiles
probari factis temporalibus et accidentalibus. At certe qui hoc dicunt,
ipsi sibi contradicunt. Cur enim student verbis et scriptis temporalibus
et accidentalibus docere et probare propositiones aeternas et immuta­
biles, si hoc plane fieri nequit ? Ceterum distinctio est obvia et mani­
festa: Quod est temporarium, non potest esse principium ontologicum
veritatis aeternae, concedo; non potest esse principium manifestativum,
nego. Christus, etsi non fuit legatus divinus, quia miracula patravit,
sed quia a Deo missus est, tamen probatus est a Deo missus per
miracula. Probatio veritatis aeternae, quomodocumque hominibus fit,
semper est res accidentalis et transiens, sicut etiam ipsa cognitio, ad
quum producendam probatio tendit. Sicut igitur quaecumque veritas,
nisi fit intellegibilis in sensibilibus, a nobis cognosci non potest, ita
etiam divina legatio Christi, quae in se est invisibilis, per signa sen­
sibilia nobis manifestanda est, et unus modus huius sensibilis mani­
festationis sunt miracula.
185. Possunt quidem in abstracto excogitari condiciones, in quibus
homo miraculo, quod Deus aliunde iam facere decreverat, abutatur in
confirmationem alicuius mendacii (cf. Suarez, De myst. vita·· Christi
disp. 31, sect. 2). Ita enim Deus non esset testis falsus, cum omnino
non ageret ut testis. At dicendum est hanc suppositionem tantum
non secundum nud<»s conceptus repugnare. Necesse enim est in hoc

f

··

Art, I. De miraculis Cliristi.

Prop. XV.

131

casu homo antecedent©!· sciat Deum patraturum esse miraculum. Deus
autem hoc non revelabit homini, (piem scit ad talem finem abusurum
esse Inu· notitia. >7 guaeris: Nonno potest oh alios bonos fines Deus
homini concedere gratiam sanitatum, quamvis praevideat futurum ab­
usum in confirmationem falsitatis: respondeo: Non potest. Quia Deus,
si permit teret, ut hoc modo suo nomine et auctoritate proponeretur
et confirmaretur mendacium, ut homines non possent rationabiliter
dubitare, a debita providentia deficeret et viam occluderet omni verae
revelationi, id quod admitti nequit. Omnis enim veracitas et certi­
tudo periret, si res. quae ex natura sua sunt signa veritatis, possent
ex occulto line ita usurpari, ut rationabiliter acciperentur ut com­
probatio alicuius asserti, quod est falsum (cf. Muncunill, De vera
religione 135 sqq.). Multo minus concipi potest, quomodo Deus vitam
hominis, qui se legatum divinum mentiatur, possit continua quadam
miraculorum serie insignire et omnipotentiam suam quodammodo eius
arbitrio committere, ut fieri videmus in vita Christi, qui non solum
ipse omnis generis miracula patravit (cf. Io. 3, 2; 7, 31), sed etiam
discipulis suis eandem potestatem contulit. Tandem possunt miracula
eo modo fieri, ut Deus voce vel signo miraculose productis diserte
declaret hunc hominem esse legatum divinum. In his omnibus con­
dicionibus Deus aperte falsus testis exsisteret, nisi talis homo esset
vere legatus divinus (cf. Lugo, De fide disp. 2, sect. 2; Bellarm., De
notis ecclesiae 4, 14; S. Thorn. 2, 2, q. 5, a. 2; q. 178, a. 2 ad 3;
Quodl. 2, q. 4. a. 6 ad 4; Kleutgen, Theol. der Vorzeit IV, n. 20G sqq.;
Bonniot, Le miracle et ses contrefaçons, pars 1, c. 1 et 2; K. Knur,
Christus medicus? Freiburg 1905: L. Cl. Fillion, Les miracles de
N. S. Jésus-Christ. Paris 1910).

18G. Itaque vides, quid valeat obiectio rationalistarum, miracula potius
esse impedimenta fidei quam motiva credibilitatis, cum ipsa sint id,
quod difficillime credatur, utpote repugnantia omni analogiae experimentali. — Haec enim valent pro iis tantum, quibus a priori per­
suasum est Deum non posse patrare miracula, et qui nolunt quicquam
admittere, quod ratione capere non possunt. Numquid fortasse omnes,
qui propter miracula crediderunt et adhuc credunt, fuerunt idiotae, et
soli rationalistae sana ratione et ingenio praediti?

Prop. XV. Nihil valent obiectiones rationalistarum contra possi­
bilitatem et cognoscibilitatem miraculorum J.

187. Pars /. Nihil valent obiectiones contra possibilitatem miraculorum.
Vires enim naturae sunt finitae, Deus est infinitus, liber, omnipotens;
ergo Deus facere potest ea, quae vires naturae transcendunt. Supponitur
utique I>eus personalis, non pantheisticus. ipse caecae necessitati subiectus.
1 Cf. quae de huc re scripsi in /I’heologische Zeitfrugen- V 82 sqq.

!

I

I

•
II

.iI
η

132

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. D<· argumentis test un. Christi ipsius.

Praeterea totus ordo naturae exsistit solum per liberam voluntatem
Dei (ne ea quidem adest necessitas, quae in ordine morali); ergo Deus,
qui hunc ordinem fecit, in singulis casibus et ob debitos lines potest
praeter hunc ordinem agere. Debitus autem tinis est confirmatio re­
velationis, ut dictum est (cf. Η. Haan, Philosophia naturalis, ed. 3,
Friburgi 1906, n. 101 sqq.: T. Peach. Institut, philosophiae nat. II.
ed. 2, Friburgi 1897. n. 653 sqq.; /. Hontheim. Institut. Theodicaeae,
Friburgi 1893, n. 984 sqq. ; H. Felder, Jesus Christus II 291 sqq.).
Neque verum est, quod dicunt adversarii, miraculum supponere
mutationem voluntatis divinae, cum Deus prius leges naturales dederit,
dein eas perrumpat. Deus enim, sicut ab aeterno voluit leges natu­
rales, ita eodem aeterno et immutabili actu voluit suo tempore fieri
exceptiones, quae non sunt mutatio Dei. sed mutatio terminorum, quos
Deus semper immutabili actu voluit cum omnibus eorum mutationibus.
Ergo miracula sunt quidem extra consuetum naturae cursum, non
vero extra ordinem providentiae divinae ab aeterno omnia ordinantis
(cf. & Thom., De pot. q. 6, a. 2: Contra gent. 1. 3. c. 98).
Hoc autem non eo modo intellegendum est, quo volunt quidam
rationalistae. quasi Deus ab aeterno semina effectuum mirabilium causis
naturalibus indiderit, ut miracula suis temporibus necessario fiant et
ab aliis effectibus sola raritate distinguantur. Neque enim semina
miraculorum sunt in causis creatis, sed in aeternis Dei decretis, <iuorum
vi miracula extra ordinem causarum secundarum fiunt (J.. c. Schmid,
Apologetik ais spek. Grundl. der Théologie 283 sqq.). Itaque sicut in
causis physicis operatur, ita Deus miracula praeter causas physicas
operatur, utrumque secundum rationes aeternas, sed utrumque libere,
non ex necessitate. Immo ne lex quidem naturae per miracula per­
turbatur: nam fundamentalis lex est ordo inter effectum et causam,
qui ordo nulla ratione per miraculum tollitur. Ipsa enim lex naturae
postulat, ut causa inferior causae superiori subiciatur (e. g. vires
chemicae et mechanicae principio vitali): ergo, si suprema causa im­
mediate operatur, omnes inferiores causae secundum legem naturalem
ei subiciuntur. Patet autem per hoc neque essentias rerum mutari,
neque formulas illas, quibus leges naturales exprimuntur, falsas fieri,
neque certitudinem cognitionis nostrae in periculum vocari. Sed haec
omnia hoc loco solum in memoriam revocanda sunt, utpote iam in
philosophia tractata et ad Christi miracula applicanda (cf. Ottiger, Theol.
fund. I 196 sqq.: Bonniot, Le miracle et ses contrefaçons, pars 1. c. 3).

188. Pars II. Nihil calent obiectiones contra cognoacibiUtatem mira­
culorum. De miraculo, ut est factum historicum, hic nihil est dicendum,
quia eodem modo quo alia facta historica cognoscitur; sed agitur de
veritate philosophica seu de diiudicanda natura talis facti. Dicimus
igitur Deum posse aliquod factum iis characteribus insignire, quibus
ab omni effectu agentium naturalium distinguatur. Nam omnipotentiae

Dr miraculi
*

Christi.

Prop. XV.

133

et sapientiae divinae deesse non possunt viae, quibus certos non reddat
Deum esse, qui operetur. Quamvis non quilibet homo quodlibet factum
mirabile diiudicare possit, utrum sit miraculum necne, potest tamen
Deus efficere, ut ii. ad quos pertinet, verum aliquod miraculum ut
tale cognoscant.
Principalis obiedio rationalistarum haec est: vires naturae non
sufficienter cognoscimus, ut determinate dicere possimus, quousque
earum efficacia se extendat. Ergo, quantumvis mirabile et inexpli­
cabile sit factum aliquod, semper prudenter dubitamus, an per vires
naturae fieri non possit.
Resp. Haec obiectio pugnat cum cotidiana nostra experientia.
Saepe enim accidit, ut confinia diversarum rerum non possimus exacte
distinguere, quamvis res ipsas optime distinguamus. Ita in spectro
quod vocant optico non possumus determinate dicere, ubi unus color
desinat et alius incipiat: nihilominus nemo negaverit nos omnino di­
versos colores posse cum certitudine distinguere. Similiter theoretica
illa quaestio, quid absolute naturae vires possint et quid non possint,
saepe non potest accurate definiri : sed nihilominus sunt res, quas
omnino cognoscimus vires naturae transcendere. Dic e. g. rationalistae
te nosse medicum, qui possit in distans solo actu voluntatis morbos
curare: te statim irridebit, quia intellegit inter internum actum vo­
luntatis et distantem morbum nullum posse esse naturalem nexum
activitatis. Idem valet de resuscitatione mortuorum, ad quam requiritur
virtus, quae aequivalet virtuti creatrici: de ambulatione hominis super
aquas, quae est contra legem gravitatis: de multis aliis rebus. Porro
si quis serio affirmaret fortasse posse viribus naturae fieri, ut quin­
que panibus satiarentur quinque milia hominum et duodecim cophini
fragmentorum restarent, risu exciperetur. Haec exempla, quae facile
possunt multiplicari, ostendunt illam obiectionem esse vanam decla­
mationem. Quare mirum non est, quod rationalistae practice se ipsos
refutant. quia in communi vita agunt ut homines omnino certi de
legibus naturae. quamvis eas nequaquam omnes positive noverint.
Quo enim venirent, si vellent semper dubitare, annon fortasse vires
hactenus ignotae subito totum consuetum ordinem inverterent? Atqui
si vera certitudo physica exsistit, miracula certo cognosci possunt
(cf. Bonniot 1. c. pars 1, c. 4).
189. Itaque ut regulas quasdam generales statuamus ad diiudicandum,
quid superet vires naturae, haec fere valent :
a) Solus Deus potest agere independenter a subiecta materia, cum
vires naturales alligatae sint materiae et propterea solum per materiam
agere possint. Ideo multiplicatio materiae transcendit vires naturae,
item productio effectus in distans et solo imperio voluntatis.
b) Solus Deus potest cohibere effectum legum naturalium, quamdiu
hae leges exstant, quia entia naturalia solummodo has leges applicant.

!

t

V
I

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

Itaque impedire effectus legum gravitatis, resistentiae etc. solius Dei
est: quare nullae vires naturales possunt efficere vompenetrationem
corporum. Similiter unico momento efficere id. quod secundum leges
naturales longum tempus requirit, ut organicam evolutionem, solus
Deus potest.
c) Agere contra dispositionem materiae solus Deus potest, quia a
dispositione materiae omnis vis naturalis dependet. Huc pertinet mor­
tuos resuscitare, corpus vel membrum morbo plane exhaustum subito
in integrum vigorem restituere.
d) Spirituales effectus producere bruta materia non potest. Unde
si sine interventu creaturae rationalis in aëre sensibilis sermo formatur
vel simile signum, vel si eiciuntur daemones, hoc nequit fieri nisi a
Deo (aut ab angelo sub providentia divina). Neque ulla creatura potest
libere futura praedicere; sed de hac re postea.
e) Effectus, qui, si creaturae permitterentur, ordinem moralem
perturbarent, non possunt fieri nisi a Deo. Etiam sub hoc respectu
revocatio animae e statu termini in statum viae non debet esse in
potestate creaturae. Cogita praeterea, quid fieret, si secundum legem
physicam corpus humanum possit pro nutu voluntatis in altum elevari,
alia corpora penetrare etc. Certe ordo moralis et socialis maximam
iniuriam pateretur.
In his igitur et similibus condicionibus miracula ea sinit. ut e.r
conceptu rei repugnet ea per causas naturales fieri. Si fortasse inter­
dum quid accidit, de quo prudenter dubitatur, utrum per vires natu­
rales fieri possit necne, indicium suspendendum est. Quare prudenter
procedendum est. ubi facta occurrunt, quae cum magnetismo et hypno­
tisme cohaerere possunt. Ceterum ea. quae huc pertinent, non sunt
nisi effectus per operationes mechanicas in nervos aliorum producti,
neque ullam similitudinem habent e. g. cum miraculis Christi, sed
possunt solum fieri inter certas personas et per certas actiones (cf. Bonniot 1. c. pars 2, c. 5 et 6).
V|

”

____1

190. Aliae obiectianes vix sunt consideratione dignae, ut illa : Multo
maior est certitudo, quam habemus de legibus naturalibus, quam certi­
tudo, quam habemus ex testimoniis humanis de facto historico: ergo
testimonium humanum numquam potest esse sufficiens ratio quicquam
admittendi, quod est contra leges naturales.
Resp. Leges naturales nobis indicant, quid vires naturae possint,
non quid Deus immediate efficiat: ergo miracula sunt eius generis
effectus, de quibus leges naturae prorsus tacent. Neque ergo hic
agitur de duabus certitudinibus, quae inter se contradicant, sed de
rebus, quae pertineant ad duplicem ordinem diversum.
Unde apparet, quam absurdum sit, quod quidam obiciunt. nos fidere
legibus naturalibus, quatenus sensibus percipiamus miracula, et simul
reicere leges naturales, quatenus in ipsis miraculis has leges negemus.

De miraculis Christi.

Prop. XV.

135

Nam sensibus percipimus factum historicum, ratione diiudicamus eins
valorem philosophicum, et postquam intelleximus causas naturales non
posse ad tales effectus pertingere, non negamus leges naturales, sed
pro hoc altiore effectu postulamus altiorem causam. Generatim illi,
qui (cum Lessing, StrauÊ, aliis) volunt factum historicum destitui omni
probandi vi, ubi agatur de legibus aeternis, non prudentius loquuntur
quam ille rex indicus, qui fidem negabat testimonio eorum, qui di­
cebant se glaciem vidisse, eo, quod haec res naturae aquae repugnaret.
Sicut enim ille rex negabat veritatem testimonii, quia causae, quas
ipse noverat, tales effectus non producunt, ita adversarii nostri negant
veritatem miraculorum, quia causae, quas naturalis scientia novit, ea
non possunt efficere, quasi praeter has causas non possit alia exsistere.
Praeterea miracula non sunt intema ratio earum veritatum, ad quas
probandas producuntur, sed externum testimonium. Sicut autem propter
externum testimonium aliorum hominum possumus et saepe debemus
multas veritates physicas et metaphysicas admittere, quas non intel­
legimus. ita propter testimonium miraculo confirmatum possumus veri­
tates supernaturales admittere, quas non intellegimus, quamvis earum
internam rationem non capiamus (cf. Ottiger, Theol. fund. I 217 sqq.:
Bouniot, Le miracle et ses contrefaçons, Appendix).

191. Non neglegenda sunt moralia criteria, quae servire possunt ad
cognoscenda vera miracula. Quaecumque enim fiunt, subsunt pro­
videntiae divinae, quae non potest permittere, ut per falsa portenta
ordo moralis perturbetur, id quod fieret, si debita prudentia usi ho­
mines nihilominus possent hac in re decipi. Itaque Deus providebit,
ut vel physicis vel moralibus characteribus miracula vera et falsa inter
se distinguantur.
Ergo si ille, qui se per miraculum vult legatum divinum probare,
veritatibus aliunde certis contradicit, si contra honestatem peccat, si
vana, ridicula, crudelia committit, pro impostore habendus est. Si vero
tum persona thaumaturgi tum opera eius et modus et finis operandi
sanctitatem, decorem, prudentiam, modestiam redolent. non solum
nihil ex hac parte obstat veritati miraculi, sed magna praesumptio
adest pro ventate. Immo potest tanta prudentia et sanctitas adesse,
ut omnis deceptio activa et passiva excludatur, ut supra dictum est
de lesu Christo, qui, cum ipse ad miracula sua provocet, aut deceptor
aut deceptus est, si vera miracula non fecit, quod repugnat. Hoc
examen morale instituitur ex principiis aliunde notis, quae a veritate
miraculi non dependent: unde non fit hic circulus vitiosus (cf. Deut.
13, 1 sqq.; 18, 15 sqq.: Luc. 11. 15 sqq.: Suarez, De myst. vitae Christi
disp. 31, sect. 2, n. 8).
Ex dictis manifestum est, quo iure Cone, vatie. sess. 3 (de fide
can. 4) statuerit: „S. q. d. miracula nulla fieri posse proindeque omnes
de iis narrationes, etiam in S. Scriptura contentas, inter fabulas vel

·'

•*7 *

13G

P^rs 1. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testi m. Christi ipsius,

mythos ablegandas esse; aut miracula certo cognosci numquam posse
nec iis divinam religionis christianae originem rite probari: A. S.“
(Dem. n. 1813).

Prop. XVI. lesus Christus in confirmationem legationis suae
divinae multa opera patravit, quae characteribus verorum miraculorum
insignita sunt.
192. lesus Christus, ut probaret legationem suam divinam, ad mira­
cula sua provocavit. Unde .4 rm/ miracula non patravit, aut deceptor
est aut deceptus; atqui neutrum dici potest (Prop. IX); ergo vera mira­
cula patravit.
Ad haec miracula Christi provocabant omnes praedicatores evangelii ut ad res notissimas (çf. Act. 1. 22; 2. 22 sqq. etc.; Rom. 15, 19;
1 ('or. 15 etc.). Quadratus ad Adrianum imperatorem (117—138)
scripsit apologiam pro christianis, in qua ait: -Servatoris nostri opera
semper conspicua erant, quippe quae vera essent: ii sci., qui morbis
liberati aut qui ex morte ad vitam revocati fuerant. Qui quidem non
solum dum sanabantur, aut dum ad vitam revocabantur, conspecti
sunt ab omnibus, sed secuto deinceps tempore. Nec solum quamdiu
in terris moratus est Servator noster, verum etiam post eius discessum
diu superstites fuerunt, adeo ut nonnulli eorum etiam ad nostra usque
tempora pervenerint
*
(Eusebius, H. E. 4. 3; M 20. 307). Itaque etiam
sub hoc respectu nihil agunt, qui conantur miracula e vita Christi
removere, dicentes evangelia continere mythos et fabulas. Nullum
enim primitivum documentum religionis christianae exstat, in quo vita
lesu alia exhibeatur quam in evangeliis, nullum, in quo miracula a
lesu patrata non narrentur aut supponantur. Immo etiam scripta
veterum adversariorum religionis christianae idem testantur. Ergo cum
miracula lesu Christi essent tam evidentia, ut etiam, quamdiu plurimi
testes vitae lesu vivebant, ubique praedicarentur et a nullo in dubium
vocarentur, sero veniunt rationalistae. qui nunc post tot saecula de­
monstrare conantur illa miracula omnino facta non esse.
193. Est una species miraculorum, (piae circa lesum Christum facta
sunt. Huc pertinent miracula, quae acciderunt tempore nativitatis et
infantiae Christi (Matth. 1 et 2. Luc. 1 et 2), porro apparitiones factae
post baptismum Christi, quae ab omnibus evangelistis narrantur (Matth.
3. 16. Marc. 1, 10. Luc. 3. 21 22. Io. 1. 32). et ea, quae acciderunt
in transfiguratione (Matth. 17. 1 sqq. Mare. 9. 1 sqq. Lue. 9, 28 sqq.).
De qua re S. Petrus scribit: -Non enim doctas fabulas secuti notam
fecimus vobis Domini nostri lesu Christi virtutem et praesentiam, sed
speculatores facti illius magnitudinis. Accipiens enim a Deo Patre
honorem et gloriam, voce delapsa ad eum huiuscemodi a magnifica
gloria: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi complacui: ipsum
audite. Et hanc vocem nos audivimus de caelo allatam, cum essemus

·. » / -

De miraculis Christi.

Prop. XVI.

137

cum ipso in monte sancto” (2 Petri 1. 1(5 sqq.). Alia quoquo occasione
.venit vox de caelo: Et clarificavi et iterum clarificabo4* (Io. 12, 28).
Patet autem lias res non potuisse fieri per brutas naturae vires; ad
daemones autem referri non posse sequitur ex argumento, quo lesus
ipse usus est (Matth. 12. 25 sqq.), et ex sanctitate Christi et doc­
trinae eius. Idem valet de miraculis in morte Christi factis. Ad
eandem speciem miraculorum referri potest resurrectio Christi: sed
de hac postea.
Altera species miraculorum esi, quae Christus ipse patravit.
Fuerunt autem inter haec miracula
a) ea, (piae supponunt operationem independentem a subiecta ma­
teria, ut quod lesus solo imperio voluntatis mutavit aquam in vinum
(Io. 2, 7 sqq.), quod benedictione panes multiplicavit (Matth. 14. 15 sqq.:
15, 32 sqq. Mare. 6, 35 sqq.: 8, 1 sqq. Luc. 9, 12 sqq. Io. 6, 5 sqq.),
quod in distans morbos curavit (Matth. 8, 5 sqq.; 15, 21 sqq. Luc. 7,
1 sqq. Io. 4, 46 sqq. Mare. 7, 24 sqq.).
b) lesus fecit ea, (piae sunt contra leges naturales, ut quando am­
bulavit super aquam (Matth. 14, 25 sqq. Io. 6, 19 sqq.), quando per
clausas ianuas intravit (Io. 20, 19), quando in aëra ascendit (Luc. 24, 51.
Act. 1, 9).
c) lesus fecit ea, quae erant contra dispositionem materiae et sup­
ponunt vim creatricem: id quod maxime apparet in trium mortuorum
resuscitatione: adulescentis in Nairn (Luc. 7, 11 sqq.), tiliae lairi (Matth.
9, 18 sqq. Mare. 5, 22 sqq. Luc. 8. 41 sqq.), Lazari (Io. 11). In hoc
ultimo miraculo notandum est lesum ipsum dixisse Lazarum esse mor­
tuum et a se resuheitatum iri in signum divinae suae legationis
(Io. 11, 14 42).
d) Plurima miracula Christi ea sunt, quae propter instantaneum
operandi modum non possunt per vires naturae et secundum leges
naturales fieri, ut quando lesus unico momento vel solo verbo vel
simul tactu sanavit caecos (Matth. 9, 27 sqq. Mare. 8, 22 sqq. Io. 9,
6 sqq.). surdos et mutos (Matth. 9, 32 sqq. Mare. 7. 32 sqq.), paralyticos
(Matth. 4, 24: 9, 2). leprosos (Matth. 8, 2 sqq. Marc. 1. 40 sqq.), diu­
turno morbo confectos (Io. 5, 5 sqq. Luc. 8, 43 sqq.).
e) Habuit lesus et professus est se habere amplissimam potestatem
in malos daemones (Matth. 8, 28 sqq. : 12. 22 sqq. Marc. 1, 23 sqq.
Luc. 4, 33 sqq.) ’. (Cf. L. Fonck, Die Wunder des Herrn im Evan194.

1 Fillion enumerat 39 miracula, quae Christus patravit (Les miracles de N. S. JésusChrist I 25 sq. . In altero tomo eiusdem operis singula miracula explicat et ex­
plicationes rationalistarum discutit. Haec sunt miracula, quae in evangeliis separatim
narrantur, plurima autem summatim tantum indicantur. .Obtulerunt ei omnes male
habentes, variis languoribus et tormentis comprehensos, et qui daemonia habebant,
et lunaticos et paralyticos: et curavit eos
*
Matth. 4. 24; cf. Marc. 1. 32 sqq. ;
Lue. 7. 21 : Io. 6, 2 sqq. Similiter multis aliis locis).

I
' !

138

l>Ars ’·

Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testing < Inisti ipsius.

gelium. Innsbruck 1907: de obsessis a daemonibus agit ./. Srnit,
De daemoniacis in historia evangelica. Romae 1912: cf. 11. Felder,
lesus Christus II 433 sqq.).

X *· L

195. Haec omnia velle explicare per applicationem legum naturalium
vel occultarum virium physicarum, quarum notitiam lesus habuerit
(unde eam habuit fabri filius?), est frivolus conatus. Neque omittendum
est illud, quod lesus non patrabat miracula raro et certis suppositis
condicionibus et post longas praeparationes, sed saepissime, prout
occasio ferebat, ita ut tota natura, morbi quoque et daemones nutui
eius oboedire viderentur (cf. Matth. 9, 35: 14, 35: 15. 30: Marc. 1,
32 sqq.: Luc. 4. 40 sqq.), Neque umquam faciebat miracula ostenta­
tionis causa et ad satisfaciendum curiositati (cf. Matth. 12, 38; Luc. 23.
8 sqq.). Eius miracula patrata sunt in publico, .neque enim in angulo
quicquam horum gestum est' (Act. 26, 26). coram multis testibus, inter
quos erant homines eruditi et infensissimi inimici lesu. Ne hi quidem
ipsi audebant miracula Christi negare (Io. 11. 47). sed studebant ea in
malam partem vertere (Mare. 4. 22).
Cur iaritur nihilominus adversarii religionis Christianae non admittunt veritatem horum miraculorum, quamvis ea neque rationabiliter
negare neque explicare possint? Quia nolunt, ob nullam aliam ratio­
nem. .Non fiderem oculis meis, si supernaturale miraculum viderem."
Haec verba non quidem sunt in omnium ore, sed in omnium mente,
qui negant miracula Christi1. His autem ostenditur apud eos non esse
amplius sermonem de inveniendo vero, sed de opinionibus suis per fas
et nefas stabiliendis.

Prop. XVII. Speciatim resurrectio lesu Christi a mortuis est
verum miraculum et certum argumentum divinae legationis eius.
196. Pars /. Resurrectionem a mortuis, si reapse facta sit. esse
verum miraculum nemo potest prudenter negare vel in dubium vocare.
Itaque tota quaestio hic est de veritate historica facti. Quia autem
haec quaestio est maximi momenti, imprimis diligenter consideranda
sunt quae fontes historici de hoc eventu narrant.
lesus ipse resurrectionem suam ut rerum miraculum et praecipuum
signum legationis suae divinae praedixit: .Et assumens iterum duo­
decim coepit illis dicere, quae essent ei eventura. Quia ecce ascen­
dimus lerosolymam. et Filius hominis tradetur principibus sacerdotum
1 J. Harnack ait: .Mag der Glaube an die Ersclieinungen Jesu ini Krei.se seiner
Jttnger aucli noch so fest gewesen sein — er war es — : auf Ersclieinungen bin.
die andere gebabt liaben, zu glauben. ist ein Leichtsinn. der sich immer durch aufsteigende Zweifel râchen wird“ Lehrbnch der Dogmengeschichte I4 96. nota). In
ecclesia catholica persuasio resurrectionis lesu Christi a mortuis post 19 saecula
adhuc firmiter stat; hypotheses vero ad evertendam hanc persuasionem excogitatae,
simul atque constructae sunt, sua sponte collahuntur.

|)ι· nurnmlis Christi.

Prop. XVII.

139

et scribis cl senioribus, et damnabunt eurn morte, et tradent eum
gentibus, et illudent ei et conspuent eum, et flagellabunt eum, et inter­
ficient eum, et tertia die resurget
*
(Mare. 10. 32 sqq. Matth. 20, 17sqq.
Luc. 18, 31 sqq.). Alia occasione iudaei ..dixerunt ei: Quod signum
ostendis nobis, quia haec facis? Respondit lesus et dixit iis: Solvite
templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud. . . . Ille autem dicebat
de templo corporis sui
*
(Io. 2, 18 sqq. Cf. Matth. 12, 39 sq.; Luc. 11,
29 sq.). Quare inimici Christi post mortem eius Pilato dicunt: ..Domine,
recordati sumus, quia seductor ille dixit adhuc vivens: Post tres dies
resurgam“ (Matth. 27, 63). Tertia die post crucifixionem suam coepit
lesus apparere discipulis sues et ostendere iis se vere resurrexisse a
mortuis (Luc. 24. 15 sqq. 36 sqq. Io. 20, 19 sqq. Mare. 16. 14).
197. Statim ab initio praedicationis suae apostoli resurrectionem lesu
Christi ut firmissimum argumentum religionis christianae proponebant
(Act. 2, 22 sqq.; 3, 12 sqq.: 4. 33. Rom. 1, 4; 4, 25. 1 Cor. 15 etc.),
et per hanc praedicationem ingentes multitudines hominum ad fidem
adducebant (Act. 2, 41 ; 4,4 etc.). Loquebantur autem apostoli in
publico coram hominibus, inter quos acciderant res. quas testabantur,
coram inimicis Christi, qui iis frustra cum minis et poenis hanc prae­
dicationem interdicebant (Act. 4, 21 ; 5, 40 sqq.), et loquebantur maxima
cum fiducia et sine ulla haesitatione (Act. 2. 32 sqq. : 4, 20. 1 Io. 1.
1 sqq.). Unde mirum non est. quod doctrina de resurrectione lesu
Christi mox ut articulus fidei in symbolum ecclesiae recepta est
(cf. Iren., Adv. haer. 1, 10, 1: .1/ 7, 549. Tertull., De praescript. 13:
3/ 2. 26; De virgin, vel. 1; 3/2. 889; Adv. Prax. 2: 3/2, 157 etc.).
Nihil igitur restat, nisi ut aut resurrectio lesu Christi a mortuis sit
verum factum historicum, aut lesus Christus ipse, apostoli, fideles,
tota ecclesia Christi a prima sua origine usque ad nostra tempora sint
miseri deceptores aut misere decepti. Quod cum sit impossibile, ratio­
nalistae errant, qui nunc post tot saecula statuunt lesum Christum
non resurrexisse a mortuis.

198. Series eventuum, gui in passione Christi et post eam acciderunt,
omnem rationabilem dubitationem excludunt, quin vere mortuus sit et
vere resurrexerit.
Post durissimam agoniam in horto, post tormenta et iiiiurias. quae
per totam noctem pertulerat (Mare. 14, 65. Luc. 22. 63 sqq.), lesus
flagellatus est more romanorum, qui erat crudelissimus nec raro per
se solum mortem afferebat (cf. Cicero, Verres II 5, 54; Flav. loseph., De
bello iud. 6, 5, 3). Huic dirissimae poenae milites addebant coronam
spineam (Matth. 27, 29) et hac ratione lesum in eum statum redigebant,
ut Pilatus videns eum exclamaret: Ecce homo! (Io. 19. 5.) Crucem
suam ipse lesus portabat, donec milites (ne citius moreretur) Simoni
Cyrenaeo illam imponebant (Matth. 27, 32). Crucifixus est lesus more

:
:

140

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

romano, i. e. clavis cruci affixus (Ιο. 20, 25 sqq. Cf. Luc. 24, 39 40).
Per tres horas in cruce pependit, dein -inclinato capite tradidit .spiri­
tum' Ilo. 19, 30). Postea vero .venerunt milites et primi quidem
fregerunt crura et alterius, qui crucifixus est cum eo. Ad lesum autem
cum venissent, ut viderunt eum iam mortuum, non fregerunt eius crura,
sed unus militum lancea latus eius aperuit [λόγχη αύτού την πλευράν
ενυΐε ; ergo magnum vulnus in latere fecit, ut tentaret. utrum Christus
iam esset mortuus, aut eum occideret, si nondum esset mortuus |, et
continuo exivit sanguis et aqua' (Io. 19, 32 sqq.). Hoc ultimum loannes
evangelista valde effert, sive quia hanc rem considerat certissimum
signum mortis, sive quia in eo vidit speciale miraculum. Postea lesus
cum multis unguentis et aromatibus sepultus est in caverna petrae,
cuius ostium saxo claudebatur, ibique mansit a vespera feriae VI usque
ad auroram post sabbatum.
Iam haec omnia non solum mortem lesu quam maxime probabilem
reddunt, sed contrarium impossibile ostendunt. Poterat quidem interdum
fieri, ut crucifixus mature depositus a morte liberaretur {Herod. 7, 194),
sed hoc solum, si diligentissima cura adhibebatur (θεραπεία έπιμελεστάτη,
Flat?. Joseph., Vita 75), quae certo lesu non impensa est. Ergo con­
sideratis his condicionibus esset aliquid plane singulare et stupendum,
si lesus vere mortuus non fuisset. At non est praecipua quaestio,
quid nos nunc ex iis, quae in evangeliis narrantur, de morte lesu de­
beamus iudicare. sed quid indicaverint illi, qui testes rei fuerunt.

199. Iam vero omnes testes unanimiter et sine ulla haesitatione testi­
ficantur lesum esse mortuum. Ita evangelistae (Matth. 27. 50. Mare.
15, 37. Luc. 23. 46. Io. 19, 30: -Et qui vidit, testimonium perhibuit“
Io. 19, 35). ita omnes apostoli, ita milites cum suo centurione, qui
huius rei debebant rationem reddere (Mare. 15. 39 44 45). ita prin­
cipes sacerdotum et pharisaei (Matth. 27. 63), qui utique non ac­
quievissent. quamdiu vel minima dubitatio de morte lesu supererat.
Itaque etsi hi testes nihil aliud dicerent nisi lesum a romanis fuisse
morte affectum, secundum regulas scientiae historicae iis credendum
esset: nam est testimonium de re. quam scire poterant, et quam scire
eorum plurimum intererat, et est testimonium unanime. Unde si huic
testimonio fidem negare liceret, non iam ullum factum historicum in
tuto locatum esset. Quod autem evangelistae tam diligenter circum­
stantias mortis Christi referunt, hoc nequaquam faciunt ad probandum
eum vere esse mortuum, sed ad ostendendum, quanta pro nobis passus
sit (cf. Flav. Joseph., Antiq. 18, 3. 3 [supra n. 138]).

200.

lesus post mortem suam rints apparuit. Hoc testantur omnes
evangelistae. hoc testantur omnes apostoli, qui .virtute magna red­
debant testimonium resurrectionis lesu Christi-1 (Act. 4, 33), neque solum
coram omnibus, etiam infensissimis inimicis, summa cum fiducia as-

Art. 1. De miraculis Christi.

Prop. XVII.

severabant: .Hunc lesum resuscita vit Deus, cuius omnes nos testes
sumus“ (Act. 2, 32), sed ubi agebatur de alio apostolo in locum ludae
adsciscendo. banc normam Petrus statuit: -Oportet ergo ex his viris,
qui nobiscum sunt congregati in omni tempore, quo intravit et exivit
inter nos Dominus lesus, incipiens a baptismate loannis usque in diem,
qua assumptus est a nobis, testem resurrectionis eius nobiscum fieii
unum ex istis" (Act. 1,21 22). Per hanc professionem apostoli summum
odium iudaeorum infidelium in se excitarunt et pro hac fide gravissimas
persecutiones subierunt (Act. 4. 1 sqq. ; 5, 26 sqq.). Testis est Paulus
(1 Cor. 9. 1 ; 15. 8), testes innumerabiles alii homines (ib. 15, 6), testes
milites, testes principes sacerdotum et seniores (Matth. 28, 11 sqq.).
Neque lesus semel apparuit, sed saepe, non uni, sed multis, non noc­
turno tantum sed etiam diurno tempore; neque fuerunt apparitiones
momentaneae, sed diutius durabant; nam lesus locutus est cum di­
scipulis, longos sermones cum iis habuit, comedit cum iis, tactus est
ab iis (Matth. 28, 9 sqq. Mare. 16, 9 sqq. Luc. 24, 13 sqq. Io. 20 et 21.
Act. 10, 40 sqq. 1 Io. 1, 1 sqq.).
Viginti annis post mortem Christi, quando plurimi testes etiamtum
inter vivos erant, mors Christi, sepultura Christi, resurrectio Christi,
apparitiones Christi ut facta indubia in communi traditione ecclesiae
erant. Sic enim scribit Paulus ad Corinthios: -Tradidi enim vobis
in primis, quod et accepi: quoniam Christus mortuus est pro peccatis
nostris, secundum Scripturas, et quia sepultus est, et quia resurrexit
tertia die, secundum Scripturas, et quia visus est Cephae et post hoc
undecim. Deinde visus est plus quam quingentis fratribus simul, ex
quibus multi manent usque adhuc, quidam autem dormierunt; deinde
visus est lacobo, deinde apostolis omnibus; novissime autem omnium
tamquam abortivo visus est et mihi. . . . Sic praedicamus, et sic credi­
distis. ... Si autem Christus non resurrexit, inanis est ergo prae­
dicatio nostra, inanis est et fides vestra. Invenimur autem et falsi
testes Dei, quoniam testimonium diximus adversus Deum, quod susci­
taverit Christum, quem non suscitavit11 (1 Cor. 15, 3—8 11 14 sq.).
Obiciunt quidem adversarii multas contradictiones inveniri in nar­
rationibus evangelistarum, sed hucusque nullam potuerunt ostendere.
Quod enim alii evangelistae alia narrant, alii alia omittunt, non est
contradictio: nullibi enim dicunt se velle omnia narrare, quae facta
sint. Quod Matthaeus ait: -Vespere autem sabbati, quae lucescit in
prima sabbati" (Όψέ bè σαββάτων, τη έπιφωσκούση εις μίαν σαββάτων,
Matth. 28, 1), habet hunc sensum: Postquam transiit ultimus dies heb­
domadae passionis et diluculum factum est primi diei sequentis heb­
domadae. Hoc autem idem est, quod ait Marcus: ,Cum transisset
sabbatum . . . valde mane una sabbatorum" (Mare. 16, 1 2. Cf. Luc.
24. 1 : Io. 20. 1). loannes quidem ait: „Maria Magdalena venit mane,
cum adhuc tenebrae essent, ad monumentum", Marcus vero: -Veniunt
ad monumentum orto iam sole." At cum uterque dicat rem factam

142

Par* I· 0e Chri-sto legato div. Sectio 3. De argumentis testim. ( lu isti ipsius.

esse multo mane, patet utrumque dici posse: fuisse etiamtum tenebras,
et solem iam ortum fuisse, praesertim eum aliquod temporis spatium
praeteriisset ab initio viae usque ad sepulchrum, et in illis regionibus
brevissimum tempus interjacent inter ultimas tenebras noctis et pri­
mam lucem diei. Ceterum etsi evangelistae circa alia discreparent,
vacuum inventum esse sepulchrum et Christum certis hominibus ap­
paruisse omnes testantur.
201. Pars II. Ad explicanda facia evaugelica adrirsurii varias hypo­
theses excogitaverunt.
Prima hypothesis est lesum non fuisse vere mortuum, sed appa­
renter tantum, dein partira vi iuvenilis vigoris, qui ei inerat, partira
virtute unguentorum et tepore sepulchri recuperasse vires, e sepulchro
exiisse et apostolis apparuisse eosque consolatum esse. Ita Gottlob
Paulus (Exeget. Handb. III 785 sqq. 929 sqq.), qui undique colligit
facta, quae ostendant hanc hypothesim non esse plane impossibilem.
At imprimis non quaeritur, quid absolute fieri potuerit, sed quid
reapse factum sit. Iam vero omnes testes, qui rei interfuerunt, dicunt
lesum revera mortuum esse: ergo nihil agit Paulus, si post duodeviginti
saecula contra omnes testes dicit lesum mortuum non esse. Praeterea
etiamsi demus lesum post omnia illa tormenta potuisse absolute vires
recuperare, nihilominus hoc fieri non potuit nisi paulatim et per longum
tempus et diligentem curationem. Atqui lesus statim apparet apo­
stolis in pleno vigore, ambulat cum iis iisque longas habet instructiones
et eos ingenti gaudio et animo replet. Hoc autem nulla ratione ex­
plicari potest per hppothesim doctoris Paulus: ergo haec hypothesis
nullius utilitatis est. Tandem non explicatur, quomodo lesus semi­
mortuus gravem lapidem sepulchri revolverit (dicunt fulgure hoc factum
esse), cur custodes eum non apprehenderint, cur iudaei et romani
eum quietum abire passi sint etc. Itaque facile intellegitur, cur
haec hypothesis hodie communiter relicta sit et ab omnibus ludibrio
habeatur.
Conatum non minus infortunatum quam mirificum comendi hanc
theoriam, comptamque ad textus evangelicos, critice castigatos, appli­
candi fecit Fr. Spitta, Die Auferstehung Jesu. Gottingen 1918. Suf­
ficit rem commemorasse.
202. Secunda hypothesis, hodie satis communis, est apostolos imagi­
natione deceptos esse. Ita Strauli (Das Leben Jesu, krit. bearb. II, ed. 3,
684 sqq.) et multi alii. Crucifixus, inquiunt, resurrexit in fide discipu­
lorum suorum (tertia die!). Quod autem animati hac fide putabant se
lesum, cuius imago mentem eorum plane occupabat, oculis suis videre,
res est psychologice non adeo mira multisque analogiis historicis con­
firmata, cuius miraculosa indoles non est nisi in vi productiva fidei
et amoris fortioris quam ipsa mors.

Ail, 1.

De miruculiH Chnsti.

Prop. XVIL

143

Facile vides in hac hypothesi inultas esse /h/.w.s suppositiones et
assertiones. Ubi enim est vel una -analogia historica", quod inulti
homines non dormientes, sed vigilantes imaginabantur se per quadra­
ginta dies (et postea non amplius) videre resuscitatum a mortuis, audire
eius instructiones, accipere ab eo praecepta, comedere cum eo, tangere
eum, tandem eum oculis suis videre ascendentem in caelos? Huiusne
rei adsunt -innumerabiles analogiae historicae" ? Porro unde habent
illud de tam insigni fide apostolorum? Certe evangelia contrarium
dicunt. Quamvis enim Christus saepe praedixisset resurrectionem suam,
haec tamen doctrina videtur sensum apostolorum plane superasse.
.Nondum enim sciebant Scripturam [vaticinia Veteris Testamenti],
quia oportebat eum a mortuis resurgere" (Io. 20, 9). Hoc dicit Ioannes
de se ipso et Petro, ubi narrat, quomodo cucurrerint ad vacuum se­
pulchrum. Cum mulieres apostolis nuntiassent resurrectionem Christi,
-visa sunt ante illos sicut deliramentum verba ista, et non crediderunt
illis" (Luc. 24, 11). Duo discipuli euntes in Emmaus non exhibent
-creatricem vim fidei et caritatis, quae sint morte fortiores". Immo
cum Christus ipse apostolis apparuisset, nolebant credere, donec mani­
bus palpassent eum (Lue. 24, 36 sqq. Matth. 28, 17). Thomas aliis
apparitionem Christi narrantibus fidem denegat, donec ipse Christi
manus et latus contrectaverit (Io. 20, 24 sqq.). Haec omnia ostendunt,
quantopere apostoli abfuerint ab inanibus imaginationibus et excita­
tionibus. Ceterum istis sobriis et frugi hominibus, qui ex indole sua
naturali vix idearum paulo sublimiorum capaces erant, tantam vim
imaginativam tribuere, ut vigilantes sibi viderentur videre, audire,
tangere, quae numquam acciderunt, est ad minimum valde audax com­
mentum. Nemo in falsis visionibus videtur sibi videre nisi conceptus
suos, quibus praeoccupatus et excitatus est, non vero contrarium
eorum, quae in mente habet. Praeterea quam facile hae omnes visiones
potuissent corrigi ostenso corpore Christi, ad quod remedium iudaei
certe recurrissent. Quomodo tandem apostoli, antea tristes et despe­
rantes, subito visiones fingunt iisque convertuntur in homines fortes
et audentes, qui et ipsi fide resurrectionis Christi miracula patrant?
Vides adversarios nullam absurditatem non admittere, dummodo ne
debeant credere, quae nolunt.
Triste est spectaculum cernere quosdam theologos protestantes,
etiam professores theologiae, confugientes ad ludificationes spiritisticas,
ut hac ratione specie defendant, revera corrumpant narrationes Scrip­
turae de Christo resuscitato. Ita e. g. It. J. Hoffmann, Das Geheimnis
der Anferstehung Jesu, Leipzig 1921. Hic imprimis removet omnia,
quae evangelistae referunt de sepulchro vacuo (Matth. 28, 1 sqq. Mare.
16, 1 sqq. Luc. 24, 1 sqq. Io. 20, 1 sqq.) ut - legendas" seu fabulosas
fictiones, inventas iam a primis Christianis, quibus locus sepulturae
lesu ignotus fuerit (1. c. 20—29). His remotis apparitiones tantum
Christi explicandae remanent, et eae quidem solae, quae vel singulis

I

I
t

Para I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

discipulis vel pluribus simul factae sunt in Galilaea; nam quae a
Luca et loanne narrantur de aliis apparitionibus in urbe lerusalem
vel in ludaea factis, sunt aut plane falsa aut poetice exornata et ad
alios eventus referenda (1. c. 44 52 55 sq.). Ergo evangelistae sunt
testes satis incertae fidei de factis historicis.
Contra vero permulta, quae a spiritistis de ,materialisationibus“
spirituum hominum defunctorum referuntur, solide et stricte ad doc­
trinae praecepta observata et examinata sunt, ut historica veritas
talium apparitionum in dubium vocari nequeat (ib. 73 sqq.). Hinc
valde obvia conclusio: -Mihi dubium non est. quin apparitiones Christi,
de quibus dixi, fuerint materialisationes" (ib. 145). En. simplicissima
explicatio rei ceteroquin inexplicabilis et incredibilis.
At nonne lesus praedixerat se resurrecturum esse (cf. supra n. 196)?
Non praedixit, sed hanc praedictionem alii postea in eius ore posue­
runt {Hoffmann 1. c. 12). Ceterum lesus etiam falsas praedictiones
fecit (ib. 11). Nonne discipuli firmiter crediderunt lesum vere resur­
rexisse a mortuis? Utique, sed ideo tantum, quia nihil sciverunt do
,materialisationibus“ (ib. 150). Sed ad materialisationes requiritur „ me­
dium ex quo spiritus apparens necessariam materiam accipit; lesus
autem sine tali .medio" apparuit. Respondetur: corporeitas lesu
apparentis videtur fuisse substantia abstracta a discipulis praesentibus
(ib. 146). Ex his satis apparet, quo deducat falsa scientia homines,
qui simplici veritati fidem denegant.
203. Tertia hypothesis est totam rem esse fraudem apostolorum, in
qua hypothesi vel supponitur apostolos simpliciter mentitos vel etiam
corpus Christi furatos esse. Hanc ultimam hypothesim maxime ex­
polivit Reiinarus (Wolfenbütteler Fragmente η. 5). At hoc modo apo­
stolis, viris simplicibus et honestis, gratis nequissima fraus affingitur:
praeterea non explicatur magna mutatio moralis, quae in ipsis apo­
stolis accidit: hominibus timidis et morte lesu in desperationem actis
adscribitur ingens audacia, immo res asseritur, quae ob potestatem et
diligentiam inimicorum Christi plane impossibilis erat: tandem, quo­
modo per fraudem apostolorum ingens multitudo hominum potuerit
adduci, ut censerent sibi Christum apparuisse, mysterium manet. Quia
igitur haec hypothesis est tam inane figmentum, hodie ab omnibus
reicitur (cf. StrauS, Leben Jesu, krit. bearb. 11 685).
Ergo, quia omnia, quae ad removendam Christi resurrectionem ab
infidelibus excogitata sunt, vana sunt et ridicula, constat Christum
vere resurrexisse a mortuis et ita dedisse evidentissimum illud divinae
suae legationis signum, quod se daturum esse promiserat. Est igitur
Christus vere et indubie legatus divinus (cf. E. Dentier, Die Auferstehung Jesu Christi nach den Berichten des Neuen Testamentes.
Münster 1910: E. Mangenot, La résurrection de Jésus-Christ. Paris
1910;
Muser, Die Auferstehung Jesu und ihre neuesten Kritiker-,

Art. 1.

I h* niiraculÎH CJinsti.

SchoL

145

Paderborn 1914; 1·λ Jacquier, La résurrection de Jésus-Christ, Pans
1911: Eelder, Jésus Christus 11 473 sqq.).

204. Schol.

De ,,ini raciiiis
*·

fundatorum aliarum religion uni.

Obiciunt non raro contra miracula ut argumenta legationis divinae.
(plod etiam fundatoribus aliarum religionum miracula adscribantur, et
quod hac ratione Christiana religio non differat ab aliis religionibus.
At per se patet non esse quaestionem, num miracula solum facta esse
dicantur, sed num revera facta sint. Ubi de testimoniis hominum
agitur, inquisitio est instituenda, num testes potuerint et voluerint
verum dicere: et si utrumque constat, testimonium est admittendum:
sin contrarium inventum fuerit, testimonium est reiciendum. Cur narra­
tiones miraculorum a priori aut omnes verae sunt aut omnes falsae?
Ceterum paucae tantum religiones .historicae" exstant, i. e. reli­
giones, quae certo alicui homini originem suam debent, scii, praeter
religiones mosaicam et Christianam buddhismus, iainismus, sikhismus,
mohammedanismus. Iam si quis comparaverit, quae de fundatoribus
harum religionum narrantur, facile videbit nullam inde obiectionem
peti posse contra miracula Christi. Mosaicam religionem omittimus,
quia miracula Moysis et prophetarum, quae in Scriptura narrantur, non
minus vera censemus quam miracula Christi. De miraculis vero funda­
torum aliarum religionum duo notanda sunt: a) nullum testimonium
eorum adesse, quod iis condicionibus munitum sit, ut fidem mereatur,
nedum cum certitudine evangelicarum narrationum comparari possit: —
b) miracula, quae narrantur, non raro in se esse absona et indigna.

205. Quod ad buddhismum attinet, iam supra (n. 132) dictum est libros
vitam Buddhae narrantes multis saeculis post mortem Buddliae scriptos
esse. Porro illi inter hos libros, qui magis antiquam traditionem re­
ferunt. multo pauciores res miraculosas narrant1. Omnes eruditi con­
cedunt miracula, quae in posterioribus libris de Buddha narrantur, esse
magnam partem mythos solares ad fundatorem buddhismi applicatos.
Dein vero considerandum est. qualia sint miracula, quae Buddha pa­
trasse dicitur. E. g. ut pugnaret cum rege serpentum, Buddha emisit
fumum e corpore suo et totum corpus suum convertit in ignem (Afahâvagga 1, 15, 4: 3/. Müller, Sacred books of the East 13, 120). Alio
1 „Erst spatere Jahrhunderte, die in ganz auderem Mafistabe als die alte Zeit die
Geschichte Buddhas mit W undem über Wunder ausgestattet haben, wandten sich
mit besonderer Vorliebe dazu, die Gestalt des gebenedeiten Kindes mit den ausschweifendsten Schôpfungen einer schrankenlosen Ph an tasi e zu umgeben* H. Oldenbertf, Buddha 5 99 . -As to the life of the Buddha, not a single contemporary voice
has come down to us, whether of friend or enemy, which should directly and incontrovertibly assure us of a single fact. What we probably do know on the sub­
ject is only by way of inference from authorities, none of which can he proved
to have lived when he lived" Kellogg, The Light of Asia and the Light of the
World, London 1885? 53).
Pesch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6 7
10

;

146

Pats I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testini. Christi ipsius.

tempore misit contra aquam fluminis ollam, quae natabat citius, quam
equus currit, donec veniebat ad verticem, in quem se immergebat et
intrabat palatium regis serpentum (Kelloyy, The Light ot Asia 140).
Aliquando Buddha cucurrit per totum firmamentum caeli a parte orien­
tali usque ad partem occidentalem et interim ex uno oculo mittebat
aquam, ex altero ignem {Kern, Buddhismus 1 184 sq.). Ad refutandos
adversarios construxit magnum aedificium, ut in eo cum adversariis
certatim patraret miracula (ib. 189 sqq.). Num talia merito comparari
possint cum miraculis Christi, quilibet prudens facile videt (cf. Bonniot,
Le miracle et ses contrefaçons pars 2. c. 1).

206. Quâe narrantur de Mahâvira, fundatore iainismi, et de Nanak,
fundatore siÀ-Àismï, sunt plane eiusdem farinae. Mahâvira vixit circa
idem tempus atque Buddha, historia autem eius scripta non est nisi
post Christum. Miracula, quae patrasse dicitur, sunt similia miraculis
buddhisticis (cf. Sacred books of the East 22, 195 sqq.), sicut generatim a priori constabat, qualem agendi rationem omnes monachi in­
dici sequi deberent. Nanak, fundator sikhismi, natus est a. 1469 p. Chr.
Libri sacri (Granth) huius sectae collecti circa a. 1600 nugis referti
sunt1. Ceterum iam ideo absonum est comparare narrationes indicas
cum nostris evangeliis. quia notum est , sensum historicum “ scripto­
ribus indicis plane deesse2.

207. Mohamniedi auctori tribuuntur libri illi, qui vocantur Cortin
(lectio, liber), quos probabiliter ipse litteris non consignavit. In his
libris fatetur se non posse patrare miracula (sura 29, 49), et ad obiectionem. ipsum esse falsum prophetam, cum non possit miracula
facere, respondet ante se fuisse alios, qui fecerint miracula, et nihilo­
minus homines mansisse incredulos (sura 21. 5: 26, 1 sqq.). Censet tamen
ipsum opus suum esse magnum miraculum, et evocat adversarios suos,
ut simile quid producant (sura 2, 22). Utique dicebat se revelationes
caelestes accepisse: sed haec est pura assertio, quam utrum bona an
mala fide fecerit, non facile diiudicari potest. Plerique censent Mohammedem nervorum infirmitate laborasse et imaginatum esse se ha­
bere veras risiones (cf. Sacred books of the East 6, xxi: Sprenyer,
Das Leben und die Lehre des Mohammed I 267 sqq.). Aliquod fac­
tum ex posteriore vita Mohammedis merito suspicionem de bona eius
1 Cher Nanaks Leben war nicht viel bekannt. .was die spâtere Sage dann um
so mehr angetrieben bat. einen ganz neuen Kreis von Mythen zu dichten. uni diese
Ltlcke in der Geschichte Nanaks auszufüllen. . . . Manche kleine Abenteuer. die er
gehabt haben soil, sând so kindisch und teilweise so lâppisch, da& sie nicht der Erwâhnung wert sind* E. Tnnnpp, Die Religion der Sikhs. Leipzig 1881. 7 sq. .
* .It bas become quite a literary commonplace that history, in the ordinary­
sense of the worth is almost unknown in Indian literature* Telang, Sacred books
of the East 8. 1 . Cf. Stimmen aus Maria-Laach XXXI 387 sqq. 504 sqq. Ergünzungshefte XI fast·.· 41 U4 sqq.

i fa* ifci

Art. 1. !>«· miraculis (’hri.sti.

Prop. XVII.

Schol.

147

fide movet. Habebat iam Mohammed novem uxores et plures con­
cubinas. Cum nihilominus aliqua nocte cum quadam serva coptica,
Maria nomine, commercium habuisset, una ex eius uxoribus magnum
tumultum excitavit, quem ut sedaret, cum iuramento promisit se non
iterum accessurum esse ad illam puellam. Nihilominus eum postea
huius rei paenituit. Ut autem se excusaret a periurio, dixit se ha­
buisse revelationem, qua iussus esset Hocci facere querelas uxorum
suarum (Sacred books of the East 6, xl, et 9, 290). Unum ex prin­
cipalibus miraculis, quae Mohammedi adscribuntur, est iter caeleste,
quod quadam nocte instituisse dicitur. Huius rei utique nullum testem
habuit, sed tota narratio fundatur quibusdam obscuris verbis ipsius
(sura 17, 1 62; 53, 1—18). Sed ipsi eius discipuli rem aliter et aliter
explicant, et multi dicunt nihil fuisse nisi somnium (Sacred books of
the East 6, xxi) L Alterum miraculum, quod posteriores eius asseclae
narrant, hoc est, quod Mohammed, rogatus, ut signum faceret, di­
viserit lunam in duas partes eamque coegerit ire per manicam suam
et dein iterum coniunxerit. Haec narratio nititur paucis his Corani
verbis: .Hora prope est, quando luna dividetur in duas partes. Sed
videntes signum avertentur et dicent: Magia transcendens!" (Sura
54. 1.) Secundum communem explicationem Mohammed ibi loquitur
de signis, quae praecedent ultimum indicium (Sacred books of the
East 9, 255).
Haec omnia possunt videri valde otiosa, sed eo melius ostendunt,
quam irrationabilis sit adversariorum religionis Christianae provocatio
ad miracula, quae aliarum religionum fundatores patraverint.
208. Iam saeculis II et III varii philosophi ethnici conati sunt vini
demonstrativam miraculorum Christi eo destruere, quod dicebant si­
milia facta esse a magnis viris ethnicis. Inter haec tentamina maxime
nota est Vita Apollonii Tyanaei, quam saeculo ΠΙ hortante lulia Domna
(uxore Septimii Severi imperatoris) octo libris scripsit Flav. Philostratus,
qui dicit se hausisse omnia e scriptis hominis cuiusdam (Damis), qui fuerit
amicus Apollonii (cf. TF. Christ, Gesch. der griech. Lit., ed. 3, 699 725).
In Vita Apollonii miracula narrantur, quae sunt plane stupenda. At
facile patet, quam insignis falsarius fuerit Philostratus vel auctor eius
Damis. Dicit enim Apollonium Babylone fuisse, et describit magni­
tudinem et splendorem urbis, cum saeculo I post Christum, quando
Apollonius vixit. Babylon vix quicquam esset nisi cumulus parietinarum.
Confundit lacedaemonios et priscos spartiatas, quasi etiamtum rempublicam constituerint: quo tempore Sparta iam romanis subiecta erat,
loquitur de ea ut de republica libera. His et similibus facile patuit
1 .The story is so overlaid with spurious traditional details as to have lost,
to a great extent, its real significance" Palmer, The Qur’an I (.Sacred hooks of the
East 6] xxxx).
*
10

143

Pars I. De Christo legato div. Sectio 8. De argumentis testini. Christi ipsius.

totam rem nihil esse nisi fabulam (cf. Eusrbii Cues. liber contra Hiero­
clem, 3/22, 795 sqq.: ('. L. Kayser, Philostrati opera. Lipsiae 1870.
Praefat.; Bonniot, Le miracle et ses contrefaçons pars 2. c. 3; Diction­
naire de théologie catholique 1 1508 sqq.).
ART. II.
DE VATICINIIS CHRISTI.

Prop. XVIII. Christus vaticiniis quoque probavit se legatum
divinum.
209. Vaticinium non raro eodem sensu accipitur quo prophetia. Nihilo­
minus vocabulum prophetiae habet latiorem sensum; significat enim
quemlibet nuntium, qui per hominem a Deo affertur *, cum vaticinium
sit certa praedictio futuri eventus, qui ex principiis naturalibus prae­
sciri non potest. Obiectum vaticinii sunt res futurae, quae a viribus
occultis et maxime a libere agentibus pendent: quas solus Deus co­
gnoscere potest, et is, cui a Deo revelantur. Huc revocari potest
cardiognosia. qua quis cognoscit secreta cordium soli Deo aperta
(cf. III, n. 374 sqq.).
Possibilitas vaticinii patet ex iis, quae supra dicta sunt de revela­
tione. Deus enim infinite perfectus in cognoscendo novit futura libera
et potest hanc notitiam cum hominibus communicare.
Cognoscibilitas vero vaticiniorum, suppositis debitis condicionibus,
in dubium vocari nequit. Nam cum agitur de futuris actibus liberis,
praedictio eorum triplici modo fieri potest: fortuito, coniecturaliter,
certo. Prima via eo magis excluditur, quo magis multiplicia et de­
terminata sunt, quae praedicuntur. Potest quidem interdum fieri, ut
quis prorsus temerarie neque ullo nixus fundamento praedicat aliquid,
quod postea futurum sit, ut si quis sine ulla ratione dicat: hic vel
ille homo proximo anno iter faciet in Africam, et reapse hoc fiat.
Sed quo magis indicantur omnia minuta adiuncta, eo minus eventus
temerariae praedictioni respondebit, et quo plura et quo magis de­
terminata sunt quae quis temere praedicit, eo certius et saepius falsus
propheta apparebit: nam quae per accidens fiunt, raro fiunt. Hoc
maxime valet de eventibus, qui ab immediata Dei interventione pen­
dent (cf. Ottiger, Theol. fund. I 233 sqq.).
Idem fere dicendum est de coniecturali praedictione futurorum.
Potest quidem interdum homo ex observationibus, quas hactenus in­
stituit. secundum analogiam cum quadam morali certitudine futuram
agendi rationem aliorum conicere, qua in re magnam partem consistit
ars rhetorica, ars politica, generatim ars recte tractandi homines. Sed
haec coniecturalis notitia futurorum ad facta simplicia et nuda neque
adeo tempore remota se extendit. Quid enim homo vel multi homines
Cf. tom. IV. n. 551.

.Art. 2. De vaticiniis (’liristi.

Prop. XVIiL

149

post longum tempus facturi sint, et quidem usque ad minuta adiuncta,
hoc psychologicis conjecturis nemo cum certitudine assequi potest.
Itaque signum certam divinae revelationis habetur, ubicumque cum
certitudine praedicuntur res complexae, tempore remotae, cum adiunctis,
</aac hic et nunc in causis nondum sunt determinata, sed undequaque
r libera voluntate hominum vel Dei pendent (cf. S. Thorn. 2, 2, q. 172,
a, 1. et q. 171, a. 6 ad 2). Quod ad angelos sive bonos sive malos
attinet, possunt quidem naturaliter multa cognoscere, quae homo non
cognoscit, et aliqua praedicere, quae nobis fortasse apparent vaticinia.
Ita varia facta explicanda sunt, quae narrantur de oraculis ethnicorum
(cf. Act. 16, 16 sqq.); quamvis multa in iis fraudi adseribenda sint, ut
iam veteres viderunt, e. g. Cicero (De divin. 2, 56). Sed libera futura cum
certitudine angeli naturaliter praevidere non possunt (cf. III. n. 377), et
praeterea in iis, quae possunt, subsunt providentiae divinae, quae non
patitur homines recta ratione utentes a malis spiritibus seduci in errores
(cf. ./. Becker, Die Weissagungen ais Kriterien der Offenbarung 26 sqq.).

210. Argumentum. Christus multa praedixit, quae ab hominibus
cognosci non possunt nisi per divinam revelationem. Huc pertinent
omnia, quae praedixit de sua passione, morte, resurrectione (Matth.
16, 21; 17. 21 sqq.; 20, 18 sqq. Mare. 8, 31; 9, 30: 10, 33 sqq.
Lue. 9, 22 44: 18, 32 sqq.), de proditione ludae (Matth. 2-6, 21 sqq.
Mare. 14, 18 sqq. Luc. 22, 21. Io. 6, 65 71 72; 13, 21 sqq.), de Petri
negatione (Matth. 26, 34. Mare. 14, 30. Io. 13, 38). Haec enim prae­
dixit cum adiunctis tam determinatis, ut rationalistae inde concludant
haec non potuisse tam accurate a lesu Christo praevideri. Cum autem
constet de historica certitudine illorum vaticiniorum, ex hac assertione
rationalistica efficitur, quam evidens sit eorum indoles supernaturalis.
Praedixit lesus discipulis persecutiones multas et varias (Matth.
10, 16 sqq.: 24, 8 sqq. Mare. 13, 9 sqq.), Petro in specie martyrium
(Io. 21, 18), Magdalenae vero futuram gloriam (Mare. 14.9). Destruc­
tionem urbis lerusalem (quam coniungit cum praedictione ultimi iudicii)
et dispersionem populi iudaici tam accurate describit (Matth. 24. Mare. 13.
Lue. 19, 41 sqq.: 21). ut rationalistae putent se inde posse ostendere
evangelia non esse scripta nisi post excidium urbis lerusalem. Impletionem narrat Flav. foseph., De bello iud. 6 (cf. Euseb., H. E. 3. 5sq.:
.1/ 20, 222). Multa quoque lesus praedixit de futura ecclesiae sorte
(Matth. l(i. 18: 24.1434: 26. 13; 28,20. Luc. 24, 47 etc.). Cf. Fr. Schmid,
Christus ais Prophet, nach den Evangelien dargestellt, Brixen 1892:
Ottiger, Theol. fund. 1 751 sqq. lesus novit etiam secreta cordium
(Matth. 9. 4: 12, 25. Lue. 6, 8; 7, 39 sqq.; 11. 38 sq. Io. 1, 47 sqq.;
24 sq.). De cardiognosia cf. 111. n. 374 sqq.
211. Haec vaticinia sunt argumentum divinae legationis lesu Christi.
Nam Deus. sicut in miraculis omnipotentia sua utitur quasi sigillo,

■

150

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Uhristi ipsius.

quo divinam hominis missionem testetur, ita in prophetiis omniscientia
sua. Eo enim ipso, quod hominem cognitione rerum absconditarum
insignit, ostendit se eum speciali favore prosequi, et hoc eo magis,
quo saepius eiusmodi res accidunt, maxime vero, si hominem habituali
quadam cognitione supernatural! instruit. Talem favorem non potest
impertire falso prophetae. Nam cum nihil efficacius moveat homines
ad fidem alicui habendam, quam si eum viderint a Deo dono pro­
phetiae et miraculorum instructum, Deus pro sua sapientia et sancti­
tate non potest tale donum homini concedere, qui eo abusurus sit ad
errorem spargendum. Vaticinium nihil aliud est nisi species quaedam
miraculi et plane eandem vim probandi habet, sed simili quoque modo
debitis condicionibus, muniri debet, ut certo habeat rationem sigilli
divini (cf. Deut. 13, 1 sqq.: 18. 20 sqq.)1. In Christo non agitur de
una revelatione, quam aliquando accepit, sed de multis vaticiniis, innno
de quodam habituali dono prophetico, quod est certissimum signum
legationis divinae (cf. A-ac. n. 1790). ad quod Christus ipse provocavit
(Io. 13, 19; 16. 4).
ART. III.
DE VATICINIIS MESSIANICIS VETERIS TESTAMENTI.

Prop. XIX. Multis saeculis ante Christum inter iudaeos exstabant
vaticinia, quibus futurus Messias praedicebatur.
Legatus divinus non suis tantum vaticiniis probari potest, sed
etiam aliorum vaticiniis, quibus praedicitur. Nam si Deus annuntiat :
Talis et talis homo veniet et erit legatus meus, eo ipso, quod talis
homo venit, constat eum esse legatum divinum. Iam vero Deus temporibus Veteris Testamenti promisit legatum divinum multaque indicavit,
quibus hic legatus dignosci posset. Itaque si hae notae in Christum
quadrant, Christus est legatus divinus. Ut autem hoc argumentum
valeat, duo probanda sunt: a) eiusmodi vaticinia exsistere, b) haec
vaticinia in Christo impleta esse.
Prior illa quaestio duplici via solvi potest. Cum enim negari non
possit in libris Veteris Testamenti eiusmodi vaticinia inveniri, restat,
ut probetur genuinitas horum librorum. Sed hoc probare longum est
et alibi ex professo tractandum. Propterea alteram viam eligimus, et
1 His duobus locis agitur de veritate vaticinii pro duabus diversis condicionibus
rerum. Si supponitur iam revelatio a Deo facta et certis argumentis stabilita, nullum
vaticinium, quod cum hac revelatione pugnat, verum vaticinium esse neqpe a Deo
procedere potest, sed est aut coniecturalis et fortuita praedictio, aut procedit a
daemone intra sphaeram illarum rerum, quas daemones naturaliter sciunt. Unde
Dent. 13, 1 sqq. dicitur non sequendus propheta, quidquid praedixerit, si velit po­
pulum seducere ad idololatriam. Sin autem propheta non loquitur contra veritates
aliunde notas, tum solum a Deo missus censendus est. cum eventus responderit
vaticinio. Itaque doctrina prophetae debet esse et Deo digna et homini utilis et. in
quantum agitur de vaticinio, eventu comprobata.

“ **

J. '

De vaticiniis inessninicis Veteris Testamenti.

Prop. XIX.

abstrahentes a quaestione de genuinitate singulorum librorum, dicimus
iam multis saeculis ante Christum illa vaticinia adfuisse.
213. Argumentum. Apud iudaeos fuisse exspectationem legati divini,
quem Messiam vocabant, iam Prop. VIII dictum est. Eandem fidem
habebant Samaritani (Io. 4, 25 sqq.); id quod signum est. iam ante
eorum separationem a iudaeis (post 722 ante Christum) hanc fidem
adfuisse. Haec fides praedicatur in multis libris apocryphis ante
Christum vel circa tempus Christi ortis, ut sunt oracula Sibyllina,
liber Henoch, psalterium Salomonis, liber lubilaeorum, liber 4 Esdrae,
et in paraphrasibus chaldaicis Veteris Testamenti (cf. Haneberg, Geschichte der bibi. Offenbarung, ed. 4, 576: Langen, Judentum in
Palfistina, Freiburg 1866, 178 391 446; Schanz, Apologie II, ed. 3,
Freiburg 1905, 796 sqq.: Schürer, Geschichte des jiidischen Volkes im
Zeitalter Jesu Christi II, ed. 3, Leipzig 1898, 496 sqq.: ed. 4, 579 sqq.:
De singulis apocryphis agit in tomo ΠΙ). Immo rumor huius exspec­
tationis apud ipsos gentiles sparsus erat (cf. Flav. Joseph., De bello
iud. 6, 5, 4: Tacit., Hist. 5, 13; Suet., Vespas. 4).

Λ

214. Hanc fidem iudaei hauserant e sacris scrijjfuris Veteris Testamenti.
.Sic enim scriptum est per prophetam". inquiunt sacerdotes ad magos
inquirentes, ubi Messias nasceretur (Matth. 2, 5). «Sicut locutus est
per os sanctorum, qui a saeculo sunt, prophetarum eius" (Luc. 1, 70,
cf. v. 55). «Quem scripsit Moyses in lege et prophetae, invenimus.
lesum" (Io. 1, 45). .Nos audivimus ex lege, quia Christus manet in
aeternum “ (Io. 12, 34). Saepissime legimus in evangeliis (maxime
Matthaei): „Hoc factum est, ut Scriptura impleretur" (Matth. 1, 22:
2, 15 17; 3, 3: 4, 14 etc.). Idem apparet ex traditionibus talmudicis.
e. g. ex libro Sanhedrin cap. Chelek: «Prophetae universi non pro­
phetarunt nisi de diebus Messiae" (Baym. Martini, Pugio fidei fol. 278
532, cf. 599). Ergo evidens est iudaeos diebus Christi supposuisse et
admisisse vaticinia messianica ut antiquitus tradita (cf. A/. dTIerbigny.
Theologia de ecclesia 113 sqq.).

215. Si iam quaeritur, quam diu libri hebraici Veteris Testamenti
exstiterint, ex quibus iudaei exspectationem Messiae hauserant, certum
est hos libros saltem tribus saeculis ante Christum adfuisse. Ratio
est, quia versio graeca LXX saltem medio saeculo II ante Christum
finita est. Nam nepos lesu, filii Sirach, dicit se octavo et trigesimo
anno Ptolemaei Euergetis (circa a. 130 a. Chr.) in Aegyptum venisse
ibique versionem invenisse legis, prophetarum aliorumque librorum,
quae non mediocriter differret a textu hebraico, ideoque sibi visum
esse versionem libri avi sui, i. e. Ecclesiastici, conficere (prolog. Eccli.).
Ergo versio graeca librorum omnium (protocanonicorum) Veteris Testa­
menti tunc iam in communi usu erat in Aegypto.

I

Pars 1. Do Christo legato div. Sectio 3. De argumentis teslim. Christi ipsius.

.J

Aristobulus, iudaeus alexandrinus. qui tempore Ptolemaei Philo­
metoris (181—145 a. Chr.) floruit, huic regi librum dedicavit, quo de­
monstrare conatur Platonem ex Moyse hausisse. Postquam dixit iam
antea nonnulla ex libris mosaicis in linguam graecam translata esse,
addit: .Postea, regis Ptolemaei, cognomento Philadelphi (286—247).
avi tui. tempore, qui omnes hoc in genere studio et magnificentia
superant, integram eorum, quae ad nostras leges pertinent, omnium
interpretationem, praecipue Demetrii Phalerii totum negotium mode­
rantis opera. elaborarunt" (Euseh., Praepar. evang. 13. 12: J/ 21, 1097).
('f. quae de Aristohulo refert Clemens Alexandrinus, Strom. 1, 22;
M 8, 893. Anatolius, et ipse alexandrinus. narrat versionem factam
esse a 70 interpretibus in gratiam Ptolemaei Philadelphi et patris
eius [Euseb., H. E. 7. 32: .1/ 20, 728). Idem testatur (Pseudo-)Mr/itf«is
vel Aristaeus (circa a. 200), qui dicitur fuisse praefectus militum sub
eodem Ptolemaeo Philadelpho (Euseb., Praepar. evang. 8. 1 et 2; J/ 21,
587). Eius quidem narratio multa fabulosa continet neque genuina
censeri potest1: sed cum vetustissima sit et iam Flav. losepho (Contra
Apion. 2. 4) et Philoni (De vita Moys. 2, 5 sqq.) nota ut antiquum
documentum, ostendit vetustissimam traditionem, quae saltem secun­
dum substantiam vera esse censenda est (cf. Comely, Introd. I 338 sqq.).
Ergo certum est non multo post saeculum ΓΠ a. Chr. iam exstitisse
versionem graecam illorum librorum Veteris Testamenti, in quibus
vaticinia messianica insunt. Idem tradunt primi Patres ecclesiae, ut
(vulgatus) lustinus, Cohort, ad Graecos 13: .V 6, 265 sq. : Irenaeus,
Adv. haer. 3, 21. 2: .V 7. 947 sq.: Clemens Alex., Strom. 1, 22:
M 8, 892 etc.
Consequenter vaticinia messianica. quae in versione LXX exstant,
saltem tribus saeculis ante Christum in textu hebraico aderant. Hoc
nobis sufficit, quamvis facile probari possit et ab omnibus concedatur
multos libros Veteris Testamenti multo ante exstitisse.

21«. lesus Christus ipse docuit vaticinia librorum Veteris Testamenti
de se dicta esse. .Scrutamini Scripturas, quia vos putatis in ipsis
vitam aeternam habere: et illae sunt, quae testimonium perhibent de
me.... Nolite putare, quia ego accusaturus sim vos apud Patrem:
est, qui accusat vos. Moyses, in quo vos speratis. Si enim crederetis
Moysi, crederetis forsitan et mihi: de me enim scripsit- (Io. 5, 39
45 4G). .Incipiens a Moyse et omnibus prophetis, interpretabatur
illis in omnibus Scripturis, quae de ipso erant. ... Et dixit ad eos:
Haec sunt verba, quae locutus sum ad vos. cum adhuc essem vobiscum. quoniam necesse est impleri omnia, quae scripta sunt in lege
Moysi et prophetis et psalmis de me. Tunc aperuit illis sensum, ut
intellegerent Scripturas- (Luc. 24. 27 44 45). ,Omnes enim prophetae
1 Cf. Miff»?, P. gr. 15. 53 sqq.

Art. 3. l)<· vaticiniis ineasiniiieis Veteris Testamenti.

Prop. XX.

153

et lex usque ad loannem prophetaverunt" (Matth. II, 13). „Ecce,
ascendimus lerosolymam, et consummabuntur omnia, quae scripta sunt
per prophetas de Filio hominis" (Luc. 18, 31).
Adhuc hoc, quod
scriptum est. oportet impleri in me" (Luc. 22. 37. Cf. Matth. 21, 42:
22. 41 sqq. : Luc. 4, 18; Io. 19, 28). Magistrum suum secuti, apostoli
quoque vaticinia de Christo intellegenda esse docuerunt Icf. Act. 2,
25 sqq. : 3, 18: 7, 52; 28, 23 etc.).

Prop. XX.

Vaticinia messianica breviter explicantur.

217. Possunt vaticinia messianica aut considerari singula in se et
comparari cum singulis factis vitae lesu Christi, aut possunt simul
sumi, in quantum constituunt unam magnam prophetiam futuri eventus,
qui est scopus et finis totius Veteris Testamenti, ad quem prae­
parandum omnes res gestae populi iudaici innata sua vi tendunt. Hoc
altero modo de vaticiniis Veteris Testamenti loquitur lesus Christus
ipse in evangeliis; hoc modo vaticinia considerabantur a iudaeis, qui
ex illis hauserant exspectationem futuri Messiae, in quo benedicerentur
omnes gentes. Neque negari potest in ortu et progressu populi israëlitici manifestari plane singularem educationem, ab aliorum popu­
lorum processu omnino diversam, cuius maturus fructus est religio
Christiana. Unde religio iudaica et religio Christiana non possunt inter
se separari, sed ab initio mundi usque ad nostra tempora unam con­
tinuam seriem eventuum maxime mirabilium complectuntur, cui nihil
par. nihil simile apparet in omnibus reliquis factis historicis. Tota
haec series indolem praeternaturalem tam manifeste prae se fert, ut
eam ex principiis pure naturalibus explicare velle sit coeptum de­
speratum (cf. Newman, Grammar of assent c. 10. § 2, n. 6 sqq.. ed. 4,
London 1874. 432 sqq.). Ut hoc clarius appareat, praecipua vaticinia
messianica. prout successu temporum magis magisque distincta prod­
ierunt, brevi conspectu proponenda sunt. Cf. Adalb. Schulte, Die messianischen Weissagungen des Alten Testamentes, Paderborn 1908:
Muncunill, De vera religione 248 sqq.
PROTO-EVANGELIUM.
(Gen. 3. 15.)

218. Narratio peccati primi hominis (Gen. 3, 1 sqq.) refert vere histori­
cum factum; id quod apparet ex contextu historicarum narrationum,
quae praecedunt et sequuntur. Neque ullum indicium allegoriae adest,
sed omnis allegorica explicatio vim infert verbis et ad metaphoras
inusitatas et contortas confugiat necesse est.
Serpens apparet ut organum alterius agentis, quia per se loquendi
facultatem non habet (Gen. 2, 19 sq.). Malitia vero suggestionis (Gen.
3. 4 5) ostendit illud agens esse malum spiritum, id quod alibi aperte
docetur (Sap. 2, 24. Io. 8, 44). Itaque maledictio Dei (Gen. 3, 14),
quamvis secundum modum loquendi adaptetur externae apparitioni

Pars 1. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testiin. Christi ipsius.

serpentis, primarie cadit in diabolum, qui maledicitur, humiliabitur
(terram comedes, cf. Mich. 7. 17), punietur (conteret caput tuum;
cf. Rom. 16, 20).
Homini lapso, quamvis et ipse severe puniatur (tien. 3, 16 sqq.),
victoria de adversario referenda promittitur: .Inimicitias ponam inter
te [serpentem-diabolum] et mulierem, et semen tuum et semen illius;
ipsa [textas hebr.: ipsum, i. e. semen] conteret caput tuum, et tu in­
sidiaberis [conteresI calcaneo eius" (Gen. 3. 15). Sensus est: Mulier
cum te, diabolo, amicitiam fecit consentiendo tibi, sed ego hanc ami­
citiam convertam in inimicitias et efficiam, ut semen mulieris te penitus
superaturum sit, quamvis ipsum quoque non sine vulnere maneat. Ita­
que pugna quaedam praedicitur inter duos exercitus, quorum unus
constat ex omnibus, qui cum diabolo capite ita uniuntur, ut possint
dici semen eius (cf. Io. 8, 44: Apoc. 12, 7 9): alter constat ex semine
mulieris, i. e. ex humano genere, in quantum sub uno capite pugna­
turum est contra diabolum. Non quidem diserte dicitur, utrum semen
mulieris sit unus aliquis an multitudo. Sed quatenus multitudo signi­
ficatur, intellegitur in unitatem collecta, quae semini diaboli oppona­
tur: sicut apostolus ait: Quia vos estis Christi, qui est semen Abrahae.
ideo et vos semen Abrahae estis (Gal. 3, 16 29). Sed quia hic textus
magis explicatur in tractatu de immaculata conceptione (III. n. 302 sqq.),
haec pauca hic sufficiant.

VATICINIUM NOE.
Gen. 9. 26 27.
219. Sicut in priore prophetia Deus humano generi universo salutem
praedixerat, ita in hac prophetia indicatur specialis illa stirps, ex qua
salus oritura sit. Forma prophetiae est precatoria. sed secundum id.
quod continet, est verum vaticinium: trium enim populorum futurae
sortes describuntur. .Maledictus Chanaan, servus servorum erit fra­
tribus suis.... Benedictus lahve. Deus Sem. sit Chanaan servus eius.
Dilatet Deus laphet. et habitet in tabernaculis Sem. sitque Chanaan
servus eius" (Gen. 9, 25 sqq.).
Unus accipit maledictionem, duo benedictionem, Benedictio Sem
in eo est, quod lahve erit Deus eius peculiari modo ut eius dux et
protector. Hanc enim vim habet illa locutio: Deus alicuius. lahve
est nomen, quo Deus appellatur, quoties cum hominibus foedus et
amicitiam inire dicitur. Unde prophetia idem valet ac: Deus in stirpe
Sem se ut lahve manifestabit.
Benedictio laphet consistit in dilatatione, qua non obstante habi­
tabit in tabernaculis Sem. Quo sensu? Postquam Elohim (i. e. Deus
ut omnipotens gubernator mundi) dilataverit laphet. per Sem laphet
particeps erit illius gloriae, quod lahve erit Deus eius, et ita in Sem
spiritualem benedictionem consequetur post temporalem expansionem.
Rem esse ita intellegendam ostendent sequentes prophetiae. Praeterea

De vaticiniis incssiiuiicis Veteris Testamenti.

de expugnatione terrarum seiniticarum per iaphetidas explicari non
possunt verba (quamvis per se hunc sensum admittant), quia hoc modo
infausta praedicerentur Sem, quod est contra contextum.

PROMISS1ONES ABRAHAM FACTAE.
220. Ex liliis Sem electus est Abrani, ad quem specialiter descenderet
hereditas promissionis patri populi semitici factae. „Dixit autem Do­
minus ad Abram : Egredere de terra tua et de cognatione tua et de
domo patris tui, et veni in terram, quam monstrabo tibi. Faciamque
te in gentem magnam et benedicam tibi et magnificabo nomen tuum,
erisque benedictus. Benedicam benedicentibus tibi, et maledicam male­
dicentibus tibi, atque in te benedicentur universae cognationes terrae"
(Gen. 12, 1 sqq.). Possumus hic quattuor benedictiones distinguere:
a) „Faciam te in gentem magnam1· (cf. Gen. 13, 16; 15, 5: 17. 2 etc.):
b) "Semini tuo dabo terram hanc1* (Gen. 12, 7; cf. 13, 15; 15, 13—21 etc.):
c) .Benedicam tibi et magnificabo nomen tuum1* (cf. Gen. 17. 16; 22,
17: 24. 1: 25, 11: 26. 3 12 24 etc.): d) „In te benedicentur omnes
gentes4 (Gen. 18, 18; 22, 18; 26, 4; 28, 14).
Quia Abram futurus est pater multarum gentium, nomen eius
mutatur in Abraham. Habitudo Abraham ad multas gentes sine dubio
primo loco naturalis est. quatenus posteri eius in magnum populum
excreverunt. Sed praeterea adest alia relatio spiritualis (Rom. 4, 16 sq. :
9, 6 sqq. Gal. 3, 7), quae significatur per illa verba: „ln te bene­
dicentur omnes gentes terrae/ Illud „in te“ ostendit Abraham esse
fontem, unde benedictio ad omnes gentes descendat. Benedictio autem
principalis Abraham erat, quod lahve erat Deus eius, protector eius,
merces eius magna nimis (Gen. 15, 1; 17, 1 sqq.; 18, 19). Haec igitur
benedictio ad omnes gentes descendet, ut omnes per semen Abraham
ad amicitiam Dei redeant. Nam quomodo omnes gentes consecuturae
sint temporalem benedictionem in semine Abraham, vix intellegi pot­
est: immo Abraham videbat multos alios populos abundantes divitiis
et potestate ; et a Deo audierat alios populos a semine suo temporaliter
affligendos esse (Gen. 15, 16 sqq.). Nihilominus omnes alii populi in
semine Abraham benedictos se agnoscent, id quod exprimitur per for­
mam hithpael ’Snsnr", i. e. se benedicent (Gen. 22, 18; 26, 4). Intellegitur ergo benedictio spiritualis.
VATICINIUM LACOB.

221. Ab Abraham benedictio descendit ad Isaac (Gen. 26, 2 sqq.), ab
Isaac ad lacob (Gen. 28, 12 sqq.). In lacob impletum iri promissiones
Dei Balaam praedixit (Num. 23, 8 sqq.). J?«Quam pulchra tabernacula
tua. lacob! . . . Accubans dormivit ut leo et quasi leaenae, quam
suscitare nullus audebit" (Num. 24, 5 sqq.). Dein dicit futurum esse
ducem et regem, qui gloriam domus lacob ad summum adducturus
sit, eumque describit ut post longum tempus venientem sub imagine

4W

15(J

Pars L De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis trstim. Christi ipsius.

sceptri et stellae: ,Videbo eum, sed non modo, intuebor eum. sed
non prope. Orietur stella ex lacob, et consurget virga de Israël"
(Num. 24. 17). Hic omnes hostes superabit. Haec gloria domus lacob
eo magis eminet, quod multis iisque potentissimis populis interitus im­
minet (Num. 24, 20 sqq.). Vaticinium Balaam factum est post exodum
israëlitarum ex Aegypto. Iam multo ante lacob ipse praedixerat, ad
quem filiorum suonim descensura esset promissio.

222. Cum filii lacob accessissent ad patrem moribundum, ut suam
quisque futuram sortem audirent (Gen. 49. 1 sqq.), luda praedicta est
potestas magna, victoria de inimicis, regnum inter fratres (Gen. 49. 8 9).
lacob dein addit: .Non auferetur sceptrum de luda et dux de femore
eius, donec veniat, qui mittendus est, et ipse erit exspectatio gentium“
(Gen. 49. 10). Ergo illa benedictio omnium (/entium, quam Deus prio­
ribus patriarchis promiserat, veniet ex tribu luda.
Regia dignitas posteris Abraham et lacob iam promissa erat (Gen.
17, 6 16: 35, 11). Nequit igitur esse dubium, quin tribui luda haec
regia dignitas praedicatur. Non quidem ipse luda erit rex. sed inter
posteros eius reges erunt; nam lacob praedicit ea. quae multo post
futura sunt -in diebus novissimis
**
(Gen. 49. I). Potestas haec pro­
cedet ex parvis initiis (catulus leonis luda), crescet (ad praedam ascen­
disti). erit insuperabilis (requiescens accubuisti ut leo, quis suscitabit
eum?), perpetua (sceptrum non recedet), eximiam felicitatem adducet
(ligans ad vineam pullum . . . lavabit in vino stolam suam).

223. crpo potest significare aut tribum aut sceptrum. Si prior signi­
ficatio hic admittitur, sensus est: Tribus non deficiet ex luda. Sed
hic sensus non aptus est ad contextum, cum aperte promittatur tribui
luda dominatio inter fratres (adorabunt te filii patris tui). Quare
veteres interpretes vertunt vel : sceptrum non recedet, vel : dux non
recedet. Prior est versio Peschito, Aquilae, Hieronymi; alteram versionem habent LXX. Onkedos, Symmachus, alii. Item pp.“·? vertitur
vel: dux (non recedet dux a luda genitus), vel: insigne regium (quod
inter genua tenebatur). Illa significatio habetur Iud. 5. 14: altera
Ps. 60 (59). 9: 108 (107), 9. Sensus manet idem secundum utramque
significationem: Regnum manebit penes luda. reges de eo orientur.

224. -Donec veniat γτγίβ*. De litteris huius vocis non videtur posse
esse dubium (solus Hieronymus legit ” pro n et vertit : _qui mittendus
est“, a verbo nbœ). Si derivatur a verbo ribuj, sensus est: donec
veniat tranquillitas, prosperitas seu. quia saepe in lingua hebraica
abstracta ponuntur pro concretis: donec veniat pacificator, salutis
auctor. Ita vocem intellexerunt Onkelos et lonathan, qui vertunt
.donec veniat Messias". et Samaritana versio: .donec veniat *pacificus"
.
Etiam alibi in Scriptura Messias vocatur .paxe (Midi. 5. 5. Eph. 2. 14.
Cf. Is. 9. fi). Haec explicatio sine dubio est maxime obvia et simplex.

De vaticiniis inessianicis \ etens Iosta menti.

Alii tamen mutatis vocalibus legunt ïlbri, quod volunt esse abhreviatum ex ib nw». Sic Syrus vertit .Donec veniat, cuius illud
[sceptrum I est”; Aquila et Symmachus ψ άπόκ€ΐται. Idem habet
versio LXX secundum codicem oxoniensem, secundum vulgatam vero
editionem: έως άν έλθη τα άποκέίμ€να αύτώ. Haec lectio et inter­
pretatio generatim multis auctoritatibus fulcitur, quas allegat John
(Einleitung in die Bûcher des A. B. I, Wien 1802. 511 sqq.). Itaque
secundum hanc acceptionem sensus verborum est: Donec veniat is,
cuius est sceptrum, sci. eminenti modo prae omnibus aliis, id quod
optime valet de Messia.
Alii voluerunt sensum esse: Sceptrum non recedet a luda, donec
venerit Siluntem (cf. los. 18, 1), cum luda dux fuerit israëlitarum
contra canaanitas et hac praerogativa se abdicaverit apud urbem Silo.
Sed haec explicatio est impossibilis, quia, cum israëlitae ad urbem
Sjlo venerant, losue, de tribu Ephraim, dux populi erat. luda igitur,
si tunc iam amisit sceptrum, illud numquam habuit. Praeterea haec
explicatio est contra omnes veteres versiones et pugnat cum sequen­
tibus: «Et ipse erit exspectatio gentium" \hebl·.: et ipsi oboedientia
gentium, seu: ipsi oboedient gentes].
Illud verbum « donec “ non significat ablatum iri regiam dignitatem
a luda. quando venerit Shiloh, cum tunc maxime omnes populi praestaturi sint oboedientiam. Ergo tunc demum sensu perfecto regia
potestas erit penes luda. Hic usus vocabuli «donec" est frequens (e. g.
Gen. 28. 15. Deut. 7, 24. 2 Reg. 6, 23. Dan. 1, 21. Matth. 1. 25 etc.).
225. Itaque lacob praedicit fore, ut regia potestas detur posteris luda,
et ut haec potestas totam suam perfectionem adeptura sit, quando venerit
magnus ille pacificator seu magnus ille rex, cui haec potestas prae
ceteris omnibus conveniat, et cui oboedituri sint populi. Facile ex­
plicatur, quomodo secundum hunc sensum impleta sit prophetia. Regia
dignitas eaque aeterna tribui luda simpliciter promittitur. Cum autem
Christus sit rex aeternus de tribu luda, respectu potestatis aeternae
prophetia per Christum impleta est. Sed illud «sceptrum non recedet
a luda, donec Shiloh venerit", ostendit etiam ante Christum iam tribum
luda potituram regia potestate, et hanc dignitatem regiam, saltem se­
cundum ius, amissuram non esse, donec Messias venerit.

226. Alia explicatio minus probabilis. Temporalem dignitatem ablatum
iri a tribu luda eo tempore, quo summam illam dignitatem spiritualem
in Messia consequatur, et non prius, ex textu non potest deduci.
Nihilominus multi SS. Patres textum ita interpretati sunt, neque haec
interpretatio cum verbis prophetiae pugnat. Immo verum est, nisi
Christus sit Messias. sceptrum iam diu ablatum a luda et vaticinium
falsum esse. At valde difficulter explicatur, quomodo secundum hunc
sensum prophetia verificata sit per subséquentes eventus, cum iam

ti

1

I

1

1

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

pluribus saeculis ante Christum regia dignitas ablata sit a tribu luda.
Quare, qui hanc explicationem defendunt, infirmare conantur verba
vaticinii et pro regia dignitate ponunt qualemcumque politicam po­
testatem tribus luda. Dicunt igitur penes tribum luda semper quandam
politicam potestatem fuisse (cf. 1 Esr. 1, 5) et tum demum plane ces­
sasse. cum urbs et templum a romanis destructa essent.
At haec explicatio non videtur valde probabilis. Nam cum iam
prioribus vaticiniis regia dignitas tiliis Abraham et lacob promissa
esset (Gen. 17. 6 IB: 35. 11), et eadem dignitas etiam in sequentibus
vaticiniis efferatur, vix credibile est lacob in illo splendido vaticinio
nihil aliud voluisse praedicere, nisi tribum luda. quamvis subiugatam
et in captivitatem abductam, semper mansuram esse tribum, quae
suas leges et politica instituta sequeretur. Hiccine ille leo, (piem nemo
suscitare audet?
Quidquid igitur est de hac explicatione, lacob certo praedixit ex
tribu luda proditurum esse magnum regem seu pacificatorem, cui
oboedituri sunt populi, seu ex tribu luda venturum esse illud semen,
in quo .benedicentur cunctae tribus terrae". Hoc modo magis magisque
res in proto-evangelio promissa determinatur: Salus veniet ex populo
semitico, ex filiis Abrahae, ex tribu luda (cf. Reinke, Die Weissagung
Jakobs, et Theologische Quartalschrift. Tubingen 1860, 41 sqq.).
P

»

>· - * ‘

Mr

VATICINIA DAVID ET SALOMONI FACTA.
227. Tribus luda iam aliquem principatum habuit (.catulus *leonis 4)
in deserto, quatenus alias tribus numero superabat (Num. 1, 26) et in
itinere primum locum tenebat (Num. 2, 3 9: 10. 13 14). ludas bis belli
dux fuit i lud. 1, 2: 20. 18). Sed gloriam regiam tribus luda consecuta
est per David, ut hic ipse ait: .Elegit Dominus Deus me de universa
domo patris mei. ut essem rex super Israel in sempiternum ; de luda
enim elegit principes" (1 Par. 28. 4).
Cum vero David pace constituta Deo templum aedificare vellet,
Nathan propheta ei nuntiavit: .Haec dicit Dominus: Non aedificabis
tu mihi domum ad habitandum. . . . Annuntio ergo tibi, quod aedi­
ficaturus sit tibi Dominus domum. < 'unique impleveris dies tuos, ut
vadas ad patres tuos, suscitabo semen tuum post te, quod erit de
filiis tuis, et stabiliam regnum eius44 (1 Par. 17. 4 10 11). „Ipse aedi­
ficabit domum nomini meo. et stabiliam thronum regni eius usque in
sempiternum. Ego ero ei in patrem, et ipse erit mihi in filium: qui
si inique aliquid gesserit, arguam eum in virga virorum et in plagis
filiorum hominum. Misericordiam autem meam non auferam ab eo.
sicut abstuli a Saul, quem amovi a facie mea. Et fidelis erit domus
tua et regnum tuum usque in aeternum ante faciem tuam, et thronus
tuus erit firmus iugiter" (2 Reg. 7. 13 sqq.). David moriens filio suo
dixit: .Observa custodias Domini Dei tui. ut ambules in viis eius . . .
ut confirmet Dominus sermones suos, quos locutus est de me. dicens:

Do vaticiniis mcseiaiiiciH Veteria 1 pstninenti.

159

Si custodierint lilii t ui vias suas, et ambulaverint coram me in veritate
in omni corde suo et in omni anima sua, non auferetur tibi vir de
solio Israel” (3 Reg. 2, 3 4).

228. Eadem Deus Salomoni repetit: „Si ambulaveris coram me. sicut
ambulavit pater tuus, in simplicitate cordis et in aequitate et feceris
omnia, (piae praecepi tibi, et legitima mea et indicia servaveris, ponam
thronum regni tui super Israel in sempiternum, sicut locutus sum
David, patri tuo, dicens: Non auferetur vir de genere tuo de solio
Israel. Si autem aversione aversi fueritis vos et filii vestri, non se­
quentes me nec custodientes mandata mea et caerimonias meas, quas
proposui vobis, sed abieritis et colueritis deos alienos et adoraveritis
eos, auferam Israel de superficie terrae, quam dedi iis, et templum,
quod sanctificari nomini meo, proiciam a conspectu meo, eritque Israel
in proverbium et in fabulam cunctis populis" (3 Reg. 9, 4 sqq.). Si­
militer in Ps. 88, 21 29 sqq.: -Inveni David servum meum, oleo sancto
meo unxi eum ... in aeternum servabo illi misericordiam meam et
testamentum meum fidele ipsi. Et ponam in saeculum saeculi semen
eius et thronum eius sicut dies caeli. Si autem dereliquerint filii eius
legem meam et in indiciis meis non ambulaverint, si iustitias meas
profanaverint et mandata mea non custodierint, visitabo in virga iniqui­
tates eorum et in verberibus peccata eorum. Misericordiam autem
meam non dispergam ab eo, neque nocebo in veritate mea [veritati
meae, promissioni meae], neque profanabo testamentum meum, et quae
procedunt de labiis meis, non faciam irrita. Semel iuravi in sancto
meo. si |numquid] David mentiar. Semen eius in aeternum manebit
et thronus eius [immutabilis] sicut sol in conspectu meo et sicut luna
perfecta [perfectus erit] in aeternum, et testis [Deus vel luna] in caelo
fidelis [perpetuus]."

229. Itaque duae promissione® familiae Darid factae sunt: altera condicionata, altera absoluta. Condicionata promissio respicit regnum tem­
porale, quod tenebunt, quamdiu a Deo non defecerint (cf. Ps. 131. 12).
Absoluta promissio est de throno aeterno, quem Deus domui David
promittit non obstante futura eorum malitia. Absolutam perpetuitatem
intellegi patet ex comparatione cum sole et luna et ex illa locutione:
.non auferetur vir de solio Israel", et similibus. Constat igitur magnum
illum -pacificatorem, cui est oboedientia populorum", futurum esse ex
familia David.
Magis describitur hic -Unctus [Messias] Domini |Iahve|“ in Psalmo2
ut superaturus omnes inimicos suos, (pii volunt vincula eius rumpere
et iugum eius abicere. sed Deus irridebit eos et loquetur ad eos: -Ego
unxi regem meum in Sion” (hebr.). Hic vero rex testatur: -Dominus
dixit ad me: Filius meus es tu: ego hodie genui te. Postula a me. et dabo
tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. . . .“

Pars 1. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis toetiin. Christi ipsius.

Item in Psalmo 109 (cf. Matth. 22. 44): B Verbum lahve ad Dominum
meum: Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum
pedum tuorum." Sceptrum huius regis ex Sion est, unde dominabitur
in medio inimicorum suorum. Hic est ille rex, cui per iuramentum
Deus promisit regnum sacerdotale et aeternum. Debebit quidem multas
molestias perferre, sed postea gloriosus victor exaltabit caput suum
(cf. Ps. 44 et 71 ).
VATICINIA DE ABJECTIONE POPULI ISRAEL ET PASTORUM EIUS
ET DE SUSCITATIONE NOVI PASTORIS.
230. Israel condicionem illam, a qua Deus dependentem fecerat tem­
poralem eius gloriam, non implevit, sed a Deo recessit ideoque reiectus
est. At non obstante hac calamitate promissio de aeterno rege, qui
veniet ex Inda, intacta mansit, et iterum iterumque novus ille rex
promissus est. Hae duae res. abiectio populi et pastorum eius et
suscitatio novi pastoris. sunt argumentum, quod saepe a posteris pro­
phetis tractatur.
Ita Ose? propheta cap. 1 tribus actionibus symbol icis repraesentat
populi reiectionem. quia populus recedens a legitimo conubio spirituali,
quod inierat cum Deo, fornicatus est cum diis falsis (2. 2 sqq.). Rursum
tamen Israel misericordiam consequetur (1. 10 11), postquam in cap­
tivitate resipuerit (2. 8 sqq.). «Et percutiam cum iis foedus ... et
sponsabo te mihi in sempiternum
*
(2. 18 19). Postquam dies multos
sederint filii Israel sine rege et sine principe et sine sacrificio et sine
altari et sine ephod et sine teraphim. .post haec revertentur filii Israel
et quaerent Dominum Deum suum et David regem suum" (3, 4 5),
non utique illum David regem, (pii diu mortuus erat, sed illum, qui
ex stirpe davidica promissus erat (Ps. 88). Quia enim David erat typus
Messiae, hic ipse saepe David vocatur (1er. 30. 9. Ez. 34, 23: 37. 24:
cf. infra n. 232 sq.). Haec autem omnia fient „in novissimo dierum"
(Os. 3, 5). In sequentibus peccata et poenas populi propheta describit.
Similiter loci prius proponit terribilia indicia Dei (1, 1 —12), dein
exhortatur ad paenitentiam (1. 13 ad 2, 17). tum promittit restitu­
tionem (2. 18 sqq.). Cap. 3 describit indicium Dei de omnibus populis,
cuius finis ultimus erit, quod Israel cum Deo suo habitabit in aeternum
in monte Sion (3, 16 sqq.).
Idem praedixit Mnios, qui scelera et poenas exponit et finalem
restaurationem promittit: ,Verumtamen conterens non conteram domum
lacob, dicit Dominus. ... In die illa suscitabo tabernaculum David,
quod cecidit ... et reaedificabo illud sicut in diebus antiquis" (9. S 11).
Idem in brevissima prophetia Abdiae, secundum quam regnum Sion
complectetur omnes populos terrae (17), .et ascendent salvatores in
montem Sion ... et erit Domino regnum" (21).

231. Hanc catholicitatem regni messianici pulcherrime exponit Isaias
propheta, qui exhibet omnes populos confluentes ad montem Sion: «Et

De vaticiniis ninssiiinicis Veteris Testamenti.

erit in novissimis diebus praeparatus mons domus Domini in vertice
montium et elevabitur super colles, et fluent ad eum omnes gentes . . ."
(2, 2 sqq.). Praedicit quidem hic quoque propheta omnibus populis terri­
bilia Dei indicia propter peccata eorum, sed magis quam alii prophetae
ostendit, quomodo haec indicia eo tendant, ut populi convertantur et
tandem per Messiam salutem inveniant (4. 2 sqq.; 9. 1 sqq.; 11. 1 sqq.:
12. I sqq.: 14. 1 sqq.; 18, 3 sqq. : 19, 18 sqq. ; 26, 1 sqq. : 30. 18 sqq.;
33. 20 sqq.: 35, 1 sqq.: 40, 1 sqq.: 42, 1 sqq. ; 43, 1 sqq.: 49, 7 sqq.:
51, 3 sqq.: 52, I sqq. etc.). Quare propheta laetitia gestiens exclamat:
.Surge, illuminare, lerusalem, quia venit lumen tuum, et gloria Domini
super te orta est. Quia ecce tenebrae operient terram et caligo populos:
super te autem orietur Dominus, et gloria eius in te videbitur. Et ambula­
bunt gentes in lumine tuo et reges in splendore ortus tui.. .“ (60, 1 sqq.)
De hoc monte Domini Michacun quoque vaticinatus est. qui. post­
quam poenas pro peccatis praedixit, addit: .Et erit: in novissimo
dierum erit mons domus Domini praeparatus in vertice montium et
sublimis super colles, et fluent ad eum populi ... et regnabit Dominus
super eos in monte Sion, ex hoc nunc et usque in aeternum" (4. 1 7).

BBS

232. Malitiam vero pastorum populi israelitici increpat Iwemias et
praedicit eos remotum et novum pastorem institutum iri: .Vae pastori­
bus, qui disperdunt et dilacerant gregem pascuae meae, dicit Do­
minus. . . . Ecce ego visitabo super vos malitiam studiorum vestro­
rum. . . . Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et suscitabo David germen
i ustum, et regnabit rex et sapiens erit et faciet indicium et iustitiam
in terra . . .“ (23, 1 sqq.). .Servient Domino Deo suo et David regi
suo. quem suscitabo iis. . . . Et aedificabitur civitas in excelso suo.
et templum iuxta ordinem suum fundabitur. ... Et erit dux eius ex
eo, et princeps de medio eius producetur. . . . Et eritis mihi in po­
pulum. et ego ero vobis in **
Deum (30. 9 1H 21 22). .Ecce dies venient,
dicit Dominus, et feriam domui Israel et domui lacob foedus novum,
non secundum pactum, quod pepigi cum patribus eorum. . . . Sed hoc
erit pactum, quod feriam cum domo Israel post dies illos, dicit Do­
minus: Dabo legem meam in visceribus eorum, et in corde eorum
scribam eam: et ero iis in Deum, et ipsi erunt mihi in populum"
(31. 31 33). .In diebus illis et in tempore illo germinare faciam David
germen iustitiae. et faciet indicium et iustitiam in terra. In diebus
illis salvabitur Inda, et lerusalem habitabit confidenter: et hoc est
nomen, quod vocabunt eum: Dominus iustus noster1* (33. 15 16). Neque
vero solus Inda habitabit ibi. sed „congregabuntur ad eam | lerusalem |
omnes gentes in nomine Domini in lerusalem1* (3. 17).
233. De malo pastore removendo et de bono pastore mittendo lo­
quitur Ezechii‘1 quoque propheta. Ait enim ad Sedeciam regem: Γιι
autem, profane, impie dux Israel, cuius venit dies in tempore iniquiPesrh. Praelectione
*
doginatimc. I. E<1. t; 7.

11

I

1(52

Pars I. De Christo legato div. Sectio .'J. De argumentis test ini. Christi ipsius.

tatis praefinita, haec dicit Dominiis Deus: Aufer cidarim, tolle coronam;
nonne haec est, quae humilem sublevant et sublimem humiliavit?
Iniquitatem [ruinam], iniquitatem, iniquitatem ponam eam. et hoc non
[nihilum] factum est |i. e. corona seu dignitas non iam erit in familia
David], donec veniret, cuius est indicium |Shiloh?], et tradam ei“
(21, 25 sqq.I. Quis autem sit ille, cuius est indicium, postea dicit:
.Vae pastoribus [regibus] Israel, qui pascebant semet ipsos. . . . Ecce
ego ipse super pastores requiram gregem meum de manu eorum, et
cessare faciam eos. ut ultra non pascant gregem. . . . Salvabo gregem
meum. ... Et suscitabo super eas [oves meas] pastorem unum, qui
pascat eas. servum meum David: ipse pascet eas. et ipse erit iis in
pastorem. Ego autem Dominus ero iis in Deum, et servus meus David
princeps in medio eorum: ego Dominus locutus sum. et faciam cum
iis pactum pacis. ... Et scient, quia ego Dominus Deus eorum cum
iis. et ipsi populus meus domus Israel, ait Dominus Deus" (34. 2 10
22 sqq. 30). Iam antea propheta domum David comparaverat cum
medulla cedri, quam Nabuchodonosor rex transplantaverat in alienam
terram Ί7. 3 4). sed -haec dicit Dominus Deus: Et sumam ego de
medulla cedri sublimis ... et plantabo super montem excelsum et
eminentem ... et erit in cedrum magnam, et habitabunt sub ea omnes
volucres, et universum volatile sub umbra frondium eius nidificabit’
(17. 22 sq.). Ut hoc loco, ita alibi saepe Messias dicitur venturus,
quando de domo Israel non supersunt nisi reliquiae, et quando domus
David est in humili condicione et quasi exstincta (cf. Is. 4. 1: 6, 13:
10. 19: 11, 16: 53. 2: 1er. 23. 3: 30. 7 etc.).

VATICINIA DE MUNERIBUS NOVI PASTORIS REGAM. PROPHETICO,
SACERDOTALI.
A
234. Pastorem illum novum, quem Deus promisit, futurum esse regem
aeternum omnium populorum ostendunt vaticinia praecedentia (cf. Is.
9. 6sq.: Dan. 7. 13 sqq.).
Praeterea erit propheta, i. e. legatus, (piem mittet Deus ad do­
cendos homines. Hoc iam praedixit Mot/tus: -Prophetam de gente
tua et de fratribus tuis, sicut me. suscitabit tibi Dominus Deus: ipsum
audies’ (Deut. 18. 15). Hunc textum ad Messiam referri omnes exegetae
concedunt, cum in Novo Testamento haec prophetia saepe ad Christum
applicetur (Io. 1. 45: 5. 45 sq. : 6. 14. Act. 3. 22 sqq.). Disputant
quidem, utrum exclusive an principaliter tantum de Christo valeat
(cf. Kiiabenbguer, Erkl. des Proph. Is. 4. nota, et Corneli/, Introd. II 2.
276 sq. 278 sqq.). Sed utra explicatio eligitur, sufficit nobis hoc loco
Christum praedictum esse prophetam. Magis idem explicat Isaias:
.Feriam vobiscum pactum sempiternum, misericordias David fideles.
Ecce testem populis dedi eum. ducem ac praeceptorem gentibus’
(55, 3 4). Messias vero de se loquens exhibetur: -Spiritus Domini
super me. eo quod unxerit Dominus me: ad annuntiandum mansuetis

De vaticiniis messianicis Veteris Testamenti.

Prop. XX.

163

ut mederer contritis corde et praedicarem captivis indiligentiam . .
- (61, 1 sqq. Cf. Luc. 4, 21.) Idem 42. 1 sqq.; Mich.
4. 1 sqq. Legatum divinum se probabit multis miraculis: «Tunc aperientur
oculi caecorum, et aures surdorum patebunt; tunc saliet sicut cervus
claudus, et aperta erit lingua mutorum“ (Is. 35, 5 6. Cf. Matth. 11, 5).
Tandem Christus erit sacerdos, et quidem non secundum ordinem
Levi, sed secundum ordinem Melchisedech (Ps. 109. Cf. Gen. 14, 18;
Hebr. 7, 1 sqq.). Sacerdos «iste asperget gentes multas “, ut ait Isaias
(52. 15). Aspersio enim, qua sanctificatur populus, est praecipua quae­
dam pars actionis sacrificalis (Lev. 16, 18 19. Hebr. 9, 14 sqq.). Neque
vero aliam hostiam offeret quam se ipsum: «Vere languores nostros
ipse tulit et dolores nostros ipse portavit. . . . Ipse vulneratus est
propter iniquitates nostras, attritus est propter scelera nostra: disciplina
pacis nostrae super eum, et livore eius sanati sumus. ... Si posuerit
pro peccato animam suam, videbit semen longaevum. ... In scientia
sua justificabit ipse iustus servus meus multos. . . . Ideo dispertiam ei
plurimos et fortium dividet spolia" (Ls. 53, 4 sqq.). Haec doctrina magis
explicabitur in tractatu de Verbo incarnato (IV, n. 538 sqq.). Apud Zacha­
riam typice de Messia haec dicuntur: «Ecce vir, Oriens [i. e. ,germen',
nomen Messiae ut 3, 8] nomen eius, et subter eum orietur, et aedi­
ficabit templum Domino. Et ipse exstruet templum Domino, et ipse
portabit gloriam et sedebit, et dominabitur super solio suo, et erit
sacerdos super solio suo, et consilium pacis erit inter illos duos [inter
potestates regiam et sacerdotalem, aut inter typum et antitypumj"
(6, 12 sqq.). Hic sacerdos instituet novum sacrificium, quod offeretur
a solis ortu usque ad occasum (Mal. 1. 11): sed de hac re plura in
tractatu de eucharistia (VI. n. 853 sqq.).
misit

me,

235. Ex dictis patet, quomodo duo haec concilientur: quod Messias
annuntiatur modo ut rex /loteutissimus, modo ut vir omni miseriae
suhiectus (cf. Ps. 21 cum Ps. 109 et Is. 9, 6 7 cum Is. 53. ‘2 3). Vide­
licet Christus, in quantum se ipsum offeret in sacrificium pro peccatis
mundi, summa mala tolerabit: sed haec ipsa via est. qua perveniat
ad summam gloriam. Propterea illis ipsis locis, ubi Messias patiens
describitur, in fine gloriosus victor exhibetur. Apud Zachariam (9,
9 1(1) humilitas Messiae cum eius universali dominatione immediate
coni ungitur: . Exsulta satis, filia Sion, iubila. filia Jerusalem: Ecce rex
tuus veniet tibi iustus et salvator, ipse pauper et ascendens super
asinam et super pullum filium asinae. Et disperdam quadrigam ex
Ephraim et equum de Jerusalem, et dissipabitur arcus belli, et loquetur
pacem gentibus, et potestas eius a mari usque ad mare et a fluminibus
usque ad fines terrae.- Idem propheta (c. 1 1) praedicit, quomodo Israel
pastorem suum reiecturus et pro hoc crimine gravissimas poenas
daturus sit. ubi v. 12 et 13 habetur vaticinium de triginta argenteis,
quibus Israel venditurus sit pastorem suum (cf. Is. 49 et 50, 4 sqq.'.

1(54

1’ars I. De Christo legato div. Sectio 3. De urganientis testiin. Christi ipsius.

VATHIMA HE TEMPORE A 11 VENTES MESSIAE ET l»E 1.0(0 NATIVITATIS EU S.

236. Populus israeliticus propter delicta sua in captivitatem abductus
et regnum davidicum destructum est i5SS a. ('hr.'. Inter captivos erat
Daniel, quem Deus elegit prophetam ad consolandum et docendum
populum. Cum enim temporale regnum petiisset, eo magis augendum
erat desiderium et spes aeterni regni mess ian ici. Hoc regnum Daniel
praedicit, postquam annuntiavit omnia alia regna destructum iri: „In
diebus autem regnorum illorum (quattuor, quae antea descripsit] sus­
citabit Deus caeli regnum, quod in aeternum non dissipabitur, et
regnum eius alteri populo non tradetur: comminuet autem et consumet
universa regna haec, et ipsum stabit in aeternum" |2. 44). Postquam
enim ablata vidit illa regna, vidit futurum regem uorum, cuius potestati
omnes populi subicerentur in aeternum: .Aspiciebam ergo in visione
noctis, et ecce cum nubibus caeli quasi Filius hominis veniebat et
usque ad Antiquum dierum |Deum| pervenit. Et in conspectu eius
obtulerunt eum. et dedit ei potestatem et honorem et regnum, et
omnes populi, tribus et linguae ipsi servient: potestas eius potestas
aeterna, quae non auferetur, et regnum eius, quod non corrumpetur"
(7, 13 14«. De quattuor illis regnis et eorum symbolis cf. /4 Buzy,
Revue biblique XV (1918) 414 sqq.
237. leremias praedixerat captivitatem duraturam septuaginta annos
(1er. 25. 12: 29. HI). Cumque Daniel rogasset Deum, ut acceleraret
tempus salutis, apparuit ei Gabriel archangelus et nuntiavit ei, (piando
Messius venturas esset: .Adhuc me loquente in oratione, ecce vir Gabriel,
quem videram in visione a principio |S, 16]. cito volans tetigit me
in tempore sacrificii vespertini. Et docuit me et locutus est mihi
dixitque: Daniel, nunc egressus sum, ut docerem te et intellegeres.
Ab exordio precum tuarum egressus est sermo: ego autem veni, ut
indicarem tibi, quia vir desideriorum es: tu ergo animadverte sermonem
et intellege visionem : Septuaginta hebdomades abbreviatae | determi­
natae] sunt super populum tuum et super urbem sanctam tuam, ut
consummetur praevaricatio et finem accipiat peccatum et deleatur in­
iquitas et adducatur iustitia sempiterna et impleatur visio et prophetia
et ungatur Sanctus sanctorum. Scito ergo et animadverte: Ab exitu
sermonis, ut iterum aedificetur lerusalem. usque ad Christum ducem
hebdomades septem et hebdomades sexaginta duae erunt: et rursum
aedificabitur platea et muri in angustia temporum. Et post hebdo­
mades sexaginta duas occidetur Christus, et non erit eius populus, qui
eum negaturus est. Et civitatem et sanctuarium dissipabit populus
cum duce venturo: et finis eius vastitas, et post finem belli statuta
desolatio. Confirmabit autem pactum multis hebdomada una: et in
dimidio hebdomadis deficiet hostia et sacrificium, et erit in templo
abominatio desolationis, et usque ad consummationem et finem per­
severabit desolatio" (9. 21 sqq.).

Art. 3. De viiticiiiiis nn-ssianicis Veteris Testamenti.

Prop. XX.

1 Gi>

Angelus hic a<l Daniel aperte loquitur de ea salute, quam iam
praecedentes prophetae praedixerant, quae coniuncta est cum deletione
peccati, cum finali abrogatione Veteris Foederis et cum institutione
Novi Foederis in iustitia sempiterna. Neque igitur potest esse dubium,
quin sermo sit de tempore messianico, id quod propheta diserte indicat
per illud «usque ad Messiam ducem
.
**
Magnus enim futurus ille dux,
qui simpliciter vocatur Messias, est una determinata persona.

238. Dicit igitur regnum messianicum venturum esse post septua­
ginta hebdomades. Quid sunt hac hebdomades seu septimanae
Imprimis non sunt tempus indefinitum, quia diserte affirmatur .de­
terminatas ** esse septuaginta hebdomadas, et quia hae hebdomadae
dividuntur in 7 -j- 62
1. et singulis periodis determinata facta as­
signantur. Ex altera vero parte non sunt hebdomades septenorum
dierum: nam per 50 dies (9. 25) non potuit urbs rursum aedificari:
neque alia, quae praedicta sunt, spatio 490 dierum fieri potuerunt.
Vocabulum shabûa (sicut septimanus) potest quemlibet cyclum septe­
narium significare : ex usu autem hebraeorum significat aut cyclum
septem dierum aut cyclum septem annorum sicut vox synonyma shabbat
(cf. Lev. 25. 2 8; 26, 34 35 43: 2 Par. 36. 21). Ergo cum hic non
possit esse sermo de septimanis dierum, sermo est de septimanis an­
norum. Hoc inde quoque patet, quod, cum Daniel meditatur de septua­
ginta annis a leremia praedictis (1er. 25, 11 12: 29. 10). angelus ei
apparens loquitur de septuaginta septimanis et praedicit magnam illam
et definitivam salutem futuram esse non post septuaginta annos, sed
post septuagies septem. Itaque sensus est: Quadringenti nonaginta
anni constituti sunt ad perficienda ea. quae 9, 24 praedicuntur, scilicet
ad finiendam praevaricationem, ad expiandum peccatum, ad adducendam
iustitiam, ad implendam prophetiam, ad ungendum Sanctum sanctorum.
Pro illo «Sanctus sanctorum
**
hebraice legitur: .Sanctitas sanctitatum".
Hoc nomine Ezechiel significat regnum messianicum sub figura templi
(Ez. 43, 12; 45. 3. ('f. Zach. 6, 12). Alii censent nomen significare
ipsum Messiam, qui etiam alibi ungendus dicitur (Is. 61. 1. Ps. 44. 8),
quem sensum Vulgata et aliae versiones praeferunt.
239. Iam quaeritur. quis sit terminus, a quo hi anni computent nr.
Ad (piam quaestionem quidam ita respondent: .Ab exitu sermonis, ut
iterum aedificetur Jerusalem", i. e. ab edicto regio, quo iudaeis licentia
dabatur urbem rursus aedificandi. Cyrus (a. 536) dederat iudaeis potesta­
tem redeundi in patriam suam ( 1 Esdr. 1. 1 sqq.); at de reaedificat ione
urbis tunc sermo non erat. Hoc edictum (a. 518) Darius confirmavit.
Artaxerxes I Longimanus a. 7 et a. 20 regni sui iussit urbem denuo
construi (2 Esdr. vel Neh. 2. 1 sqq.), quod opus Nehemias perfecit -in
angustia temporum" (2 Esdr. 3—8). Artaxerxes regnare (cum Xerxe
corregnare) coepit a. 474: ergo decretum alterum factum est a. 454

]6(5

Pars I. De Christo legato tiiv. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

vel potius a. 453. Tempus vitat
*
publicae lesu Christi non est omnino
certum. Quomodocumque computaveris, tempus, quod apud Danielem
praedicitur, incidit in vitam publicam Christi. Christus secundum pro­
phetiam prodibit post 69 hebdomadas, seu a. 483 post illud edictum,
i. e. (453 minus 483 =) circa a. 30 aerae vulgaris; post dimidiam
hebdomadem seu post annos 3‘ 2 cessabit hostia et sacrificium in templo,
i. e. cessabit inde a morte Christi, et per hanc hebdomadem regnum
messianicum erigetur et confirmabitur pactum, i. e. novum foedus cum
multis. Quia iudaeis brevi ante Christum persuasum erat tempus a
Daniele indicatum fini appropinquare, ideo tam viva tunc in iis erat
exspectatio Messiae. Christus ipse testatur Danielem de suo tempore
prophetasse (Matth. 24. 15): ipse quoque ad se applicat nomen illud
.Filii hominis' (Dan. 7. 13). Ita multi veteres et recentes computant,
quos enumerat Knabenbauer, Comment, in Dan. 9, 25 p. 251.
Alii autem negant Artaxerxem iam a. 474 regnasse et totam computationem reiciunt. Neque tamen est magna differentia quoad annum
edicti. Dicunt enim ita: Artaxerxes regnare coepit a. 464‘. Anno
septimo regni eius, i. e. 458. factum est illud decretum, de quo Daniel
loquitur (cf. 1 Esdr. 7. 11 sqq.). Secundum prophetiam mors Messiae
accidet post hebdomadas 69’ 2, i. e. post annos 4861 2 ab illo edicto,
seu anno 29 vel 30 nostrae aerae, quo tempore omnibus fere con­
sentientibus revera Christus mortuus est. Si edictum factum est tem­
pore autumnali anni 458, mors Messiae incidet in tempus vernum a. 30
nostrae aerae, id quod congruit cum sententia communissime recepta.
Ita I. Month cim in .Der Katholik' 1906 II 106 sq. 124 sqq. Cf. Knabenbauer 1. c. 248 sqq.
Schürer (Geschichte des jüdischen Volkes ΠΙ 189) prophetiam
Danielis refert ad tempora Machabaeorum. Hanc sententiam exscribit
K. Marti (Das Buch Daniel, Tübingen 1901), quem ducem sequitur
Lagrange (Revue biblique 1904. 494 sqq., maxime 509 sqq.). Sed Hontheim (1. c. 260 sqq.) ostendit hanc opinionem omni solido fundamento
carere et reiciendam esse. Ipsi illi auctores concedunt, in suppositione
sua Danielis computationem esse falsam et errorem 70 annorum con­
tinere. Cur igitur non sequi expositionem multo magis obviam et com­
munem, secundum quam nullus talis error admittendus est?

240. Cum iudaei ex exsilio rediissent et templum iterum aedificassent.
multi eorum tristes erant, quia templum secundum valde deficiebat
a gloria prioris templi: quare Aggaeus propheta consolatus est eos.
praedicens fore, ut gloria huius secundi templi multo maior esset quam
prioris, cum hoc secundum templum ingressurus esset Messius tam diu
promissus. .Quia haec dicit Dominus exercituum: Adhuc unum mo­
dicum est, et ego commovebo caelum et terram et mare et aridam.
1 Cf. /·’*·. X. Ktiifler, Von Moses bis Paulus Münster i. W. 1922 202 222 sq.

I><· vaticiniis messianicis Veteris Testamenti.

Et movebo omnes gentes, et veniet desideratus cunctis gentibus \hebr. :
•■t venient desiderata seu pretiosa omnium gentium], et implebo domum
istam gloria, dicit Dominus exercituum. Meum est argentum et meum
est aurum, dicit Dominus exercituum. .Magna erit gloria domus istius
novissimae, plus quam primae, dicit Dominus exercituum, et in loco
isto dabo pacem, dicit Dominus exercituum1* (2, 7 sqq.).
Illa universalis commotio tempore Messiae futura etiam ab aliis
prophetis praedicta est (cf. Is. 13, 3 sqq.; 65, 17; Dan. 2, 44; 7. 11:
loel 2. 30: 3, 1 15). Quae quidem commotio partim pertinet ad initium
regni messianici, partim ad eius finem (Hebr. 12, 26). .Desideratus
cunctis gentibus" in textu latino directe significat Messiam. Textus
graecus habet: q£ei τά έκλβκτά πάντων τών έθνών (die Auslese aller
Volker), quod concordat cum iis, quae Isaias praedixit (60. 3 sqq.).
Secundum textum hebraicum gentes cum omnibus suis thesauris venient
et se offerent Domino, et omnes invenient pacem in loco isto, quia
ibi apparebit, qui est ipse pax (cf. Mich. 5, 5: Ps. 71: Is. 9. 6 etc.).

241. Ad secundum templum venturum esse Messiam Malachias quoque
vaticinatus est: „Ecce ego mitto angelum meum, et praeparabit viam
ante faciem meam: et statim veniet ad templum suum dominator,
quem vos quaeritis, et angelus testamenti, quem vos vultis. Ecce
venit, dicit Dominus exercituum- (3, 1). Dominator, quem quaerunt
iudaei, est dux ille et rex David promissus et toties a prophetis prae­
dictus (Is. 9, 6: 11, 1 sqq. 1er. 23, 5. Ea. 21, 27. Dan. 9, 25 etc.):
angelus, quem volunt, est .angelus foederis", i. e. legatus, quem Deus
mittet ad constituendum novum foedus cum populo (Is. 42, 6. 1er. 31, 31.
Os. 2, 19). Ante hunc nangelum foederis" alius legatus divinus praeibit
ad parandas vias eius; tum ipse Messias ad templum veniet.
Ergo stante secundo templo Messias venturus dicitur; et mox post
adventum eius templum in aeternum destruetur et erit abominatio
desolationis usque in finem.
242. Locum, quo magnus hic dominator nasceretur, indicavit Michaeas:
.Et tu Bethlehem Ephrata [cf. Gen. 35, 19. Alia est Bethlehem urbs
tribus Zabulon. los. 19. 15 16] parvulus es in milibus | chiliarchiis)
luda (unter den Stfidten mit 1000 waffenfahigen Mannern); ex te
mihi egredietur, qui sit dominator in Israel, et egressus eius ab initio,
a diebus aeternitatis. Propter hoc | Deus] dabit eos [iudaeos in afflic­
tionem] usque ad tempus, in quo parturiens pariet; et reliquiae fratrum
eius convertentur ad filios Israel, et stabit et pascet in fortitudine
Domini . . ," (Midi. 5, 2 sqq.). Aperte sermo est de Messia, cuius
egressus est ab initio, a diebus aeternitatis, i. e. qui est ab aeterno
et suo tempore veniet ad colligendos omnes populos in regnum suum,
regnum pacis, a quo omnia mala aberunt. Hic igitur rex aeternus
nascetur in Bethlehem, urbe tribus luda (Matth. 2. 6. Io. 7

·. .w·?

JG8

Pan* I. De UliriMo legato <li\. Sectio 3. Ih· iirgiunentÎH tcMtiin. ('liiiHti ipniiw.

Quater in prophetiis sermo est tie matre ( luisti: Gen. Β. |5; Is.
7. 14: 1er. 31. 22 et hoc loco. Set! hi textus explicantur in trac­
tatu de Deo elevante (III. η 802 sipp) et de Verho incarnato (IV.
η. Ô99 sqq.).
De vaticiniis messianicis cf opera Docturis Reinke, Bcitrftge zur
ErklRrung des A. T. : Die Weissagungen Jakobs : Die Messian. l'salmen:
Messian. Weissagungen etc.. Münstei 1838 sqq.. Gieüen 1859 sqq.;
liadr, Die Christologie des A T. Münster 1850 sqq.: Knabmbauvr,
('eminent, in prophetas. Parisiis 1887 sqq.:
Daller, Die Messiaserwartung im Alton Testament. Münster 1911.

243. Conclusio. Itaque apparet, quomodo promissio et exspectatio
futuri Messiae et regni eius totam historiam populi israelitici per­
vadat. ab initio obscurior et paucis lineamentis adumbrata, paulatim
ver·» magis magisque explicata, donec forma Messiae omni ex parte
absoluta proponatur et fidelium iudaeorum animos ad sui desiderium
vehementer inflammet. .Rorate caeli desuper, et nubes pluant iustuni:
aperiatur terra et germinet Salvatorem’ (Is. 45. 8). .Utinam dirum­
peres caelos et descenderes !" i Is. 64. 1.) Haec erat mens omnium
honorum israelitarum. qui exspectabant consolationem et redemptionem
Israel (Lue. 2. 25 38).
I

244.

Sed quaeris; 1'ndr constat illa omnia vaticinia loqui de una
iudim<ini persona ' < ’um vnim multis saeculis inter se distent et in
variis libris inveniantur, nonne rationabiliter admit iimus de aliis et

aliis eventibus esse sermonem?
*//5'. a a) Plurima
vaticiniis talia sunt, ut non possint de diversis
hominibus intellet/i. I bi enim promittitur rex ex familia David pro­
cedens. cuius jjotestati subiciemli sint omnes populi, et cuius regnum
mansurum sii in aeternum, ex natura rei unus tantum intellegi potest.
Idem valet de aliis universalibus prophetiis, ut quod veniet, in quo bene­
dicentur omnes gentes, qui satisfaciet pro peccatis omnium hominum,
qui destruet regnum iniquitatis et fundabit regnum pacis aeternum.
b) Prophetae posteriores non raro rei diserte rei tarife respiciunt
priora niliciniti, ut (piando David dicit in se impletam esse prophetiam
tribui Inda factam, quando prophetae dicunt Deum suscitaturum e
stirpe David regem promissum. Generatim prophetiae tam naturali
nexu inter se cohaerent, ut quaelibet e serie avulsa rationabilem fere
sensum non iam admittat. Deus enim ab initio promittit omnibus
hominibus restitutionem in integrum, dein haec universalis salus dicitur
ventura ex stirpe Abraham. tribu Inda, familia David: David vero
accipit promissionem de rege aeterno e posteris suis prodituro, qui
regnum salutis initiaturus sit. Posteriores prophetae universalitatem,
splendorem, durationem Imius regni describunt, viam ostendunt, qua
praeparetur hoc regnum, indicant, quando et quomodo hoc regnum

Ia· viiticiiiiiH ιικΜΜίιιΐιίι ΐκ VoUtîh Testamenti.

Prop. XXI.

instil natur, Potest fortasse de uno nlterove vaticinio dubium CSSP
utrum sil messinnicum necne, sed si ea lanium consideraverimus, quae
nullum alium sensum admittunt, videbimus rem plane non mutari.
e) Nisi vaticinia, (pine antea allegatu sunt, imum eundemque Mes­
siam respicerent, per accidens solum fieri potuisset, ut omnia in eum
lam ben·· quadrarent et ita relate ad Christum csKcni ratiriaia fortuita.
Iam linge varios artifices fecisse independents· inter se partes statuae,
imum fecisse manum, secundum brachium, tertium pedem quartum
caput, iin porro: numquid ulla ratione probabile est fore, ut. si hae
partes inter se coniungantur, statua fiat perfecte una et quasi ab uno
artificii facta? Atqui ita russe haberet, si vaticinia per accidens tan­
tum in Christo velificarentur, et illa disiecta membra inter se unita
repraesentarent hominem, cui Christus ad amussim responderet. Ergo
haec suppositio admitti nequit.
I nus eventus fortuito praedictus potest per accidens velificari in
aliquo determinato homine: hoc fieri de duobus eventibus determinatis
fortuito praedictis multo minus est probabile. Quo nero mapis uugcrilur
prurilictioacs fortuitae, co m<t</ix improbabile fit cas creatu comprobatum
iri; neque adeo multae requiruntur. ut a priori moraliter certum sit
reni non esse eventuram. Cogita e. g. populum aliquem subactum esse
al» inimicis. Praedicit aliquis mere fortuito vel conjecturaliter: Populus
hic post multa saecula liberabitur. Praedicit secundus: Liberator veniet
ex hac familia. Tertius: Nascetur in hac urbe. Quartus: Veniet isto
determinato tempore. Supponamus itu viginti eventus fortuito praedici,
et probabilitatem contra quemlibet eventum in se esse It) contra 1 :
iam in duobus eventibus simul sumptis prit 100 contra I. in tribus
1000 contra 1. in viginti 100000000000000000 000 contra 1 i. e.
probabilitas est nulla, Cum igitur de lesu Christo plus qmun viginti
determinata facta praedicta et impleta sint, repugnat praedictionem
fuisse fortuitam: ergo erant vera, vaticinia, et consequenter Christus
a Deo legatus divinus praedictus est. Restat solum, ut ostendamus
illa vaticinia in Christo impleta esse.

Prop. XXL

Vaticinia Messianica Veteris Testamenti in Christo

impleta sunt.
245.
Ct melius appareat, (plot determinatae res de lesu Christo prae­
dictae et impletae sint, singula per ordinem enumerabimus :
1. lesus Christus est semen patri arc-harum populi israelitici (Mai th.
1. 1. Luc. 3. 34). ex tribu luda (Matth . 1. 3. Luc. 3. 33. Ilebr.
Hom. I. 3.
ex familia David (Matth. I. 1. Lue. I. 32: 2, 4
Art. 13. 23). Hoc iudaei agnoscebant I.Malth. 20. 30 31 : Ί. 9. Luc.
|H. 38), m-(pie miKpiam inimici eius negarunt.
2. Venit lesus. (piando de israelii is reliquiae I Hilt IIIII prioris po­
testatis (tres Iribus ex duodecim) supererant, et (piando domus David
totam gloriam suam amiserat.

1 7()

Pars 1* De Christo legato tliv. Sectio 3. De argumentis testini. ( luisti ipsius.

3. Venit lesus tempore a Daniele praedicto, quando templum se­
cundum etiamtum stabat, et brevi antequam destructum est.
4. Ante Christum praecessit loannes. legatus Dei. ad praeparandas
vias eius (Luc. 1, 76; 3. 1 sqq.).
5. Natus est lesus in Bethlehem luda (Matth. 2. 1. Lue. 2, 4).
6. Docuit lesus praecipue in Galilaea (Matth. 4. 15), ut praedixit
Isaias propheta (9, 1 2).
7. In conversando cum peccatoribus et inimicis maximam semper
benignitatem et mansuetudinem ostendit (Is. 42, 1 sqq.).
8. Ingreditur urbem lerusalem eo modo, quo Zacharias praedixit
(Zach. 9, 9 10. Matth. 21, 1 sqq.).
9. Triginta argenteis a luda venditus, pecunia in templum proiecta eaque ager figuli emptus est (Zach. 11. 12. Matth. 26, 15;
27. 3 sqq.).
10. Cum sceleratis reputatus est (Is. 53. 12. Mare. 15, 28. Luc. 22. 37).
11. Indicis sententia capitis damnatus est petente populo, qui eum
negabat (Is. 53. 8 sqq. Dan. 9, 26f.
12. Hoc accidit annis tribus et dimidio postquam Christus in medium
prodiit (Dan. 9. 27).
13. Flagellatus, alapis caesus, consputus est (Is. 50. 6).
14. Foderunt manus eius et pedes eius. Haec verba leguntur in
psalmo 21. qui tam exacte describit passiones Christi, ut statim ap­
pareat eum esse messianicum: Christus ipse eum ad se applicavit
(Matth. 27, 46).
15. -Ego sum venais et non homo: opprobrium hominum et abiectio plebis. Omnes videntes me deriserunt me. locuti sunt labiis et
moverunt caput: Speravit in Domino, eripiat eum. salvum faciat eum.
quoniam vult eum" (Ps. 21. 7 sqq. Matth. 27. 39 43. Mare. 15. 29).
16. .Diviserunt sibi vestimenta mea et super vestem meam miserunt
sortem- (Ps. 21. 19. Matth. 27. 35. Io. 19. 23 24).
17. .Aruit tamquam testa virtus mea. et lingua mea adhaesit
faucibus meis- (Ps. 21. 16). „Et in siti mea potaverunt me aceto"
(Ps. 68, 22. Matth. 27. 48. Io. 19, 28 29).
18. «Aspicient ad me, quem confixerunt" (Zach. 12, 10). «Unus
militum lancea latus eius aperuit" (Io. 19. 34 37).
19. Destinaverant ei sepulchrum cum malefactoribus, sed sepultus
est in sepulchro divitis (Is. 53. 9. Matth. 27. 57 sqq.).
20. Non derelictus est in inferno, nec caro eius vidit corruptionem,
sed gloriosus resurrexit (Ps. 15. 10. Act. 2. 24 sqq.).
21. Christus regnum universale instituit, quod conspicuum est toti
mundo, et ad quod omnes gentes confluunt.
22. Ab ortu solis usque ad occasum est magnum nomen Domini,
et sacrificatur ei omni loco.
23. Vetus Foedus solutum est, defecit hostia et sacrificium: civi­
tatem et sanctuarium dissipaverunt romani, et in loco sancto vastitas

Art. 4. |)ι
*

mirabili propagatione doctrinae Christi-

Prop. XXII.

est et desolatio. Populus israeliticus recessit, a Deo, et non iam est
eius, donec in fine mundi convertatur.
24. Magna regna antiquorum temporum interierunt, et solum regnum
Christi immobile stat inter omnes mutationes temporum.

246. Itaque patet, quomodo omnia illa vaticinia in uno Christo ad
amussim impleta sint, et quomodo in vanum laborent rationalistae, qui
student varia vaticinia ad alios et alios eventus referre. Neque enim
hoc sine vi fieri potest, ut cum dicunt servum illum Dei, qui doloribus
et morte sua satisfacturus sit pro peccatis totius mundi, esse populum
iudaicum, et similia; neque hac ratione explicatur, quomodo omnia
vaticinia tam exacte in solum Christum quadrent, et quomodo israelitae
propter illa vaticinia iam multo ante Christum exspectaverint Messiam,
qui esset unus determinatus homo. Rationalistae non alia ratione
nituntur, nisi quod vaticinia proprie dicta a priori repugnent, et ad
hanc arbitrariam normam omnia facta historica detorquent.
Qui vero talibus praeiudiciis praeoccupati non sunt, fateri debent :
.Quia hic est vere propheta, qui venturus est in mundum" (Io. 6, 14).

•3

247. Schol. De modo loquendi prophetico.
Notandum est prophetas saepe totam historiam regni niessianici sub
una quasi imagine proponere, licet agatur de rebus tempore valde
distantibus; e. g. cum adventu Messiae statim ultimum indicium et
finalem gloriam regni eius describunt (cf. Is. 66, 10 sqq.; loel 3,
14 sqq. etc.). Itaque non omnia, quae simul praedicta erant, simul
quoque implenda erant, sed paulatim ita fient, ut tum demum, cum
gloriosum Christi regnum in caelis perfecte constitutum fuerit, omnia
vaticinia plenum effectum habitura sint. De his et aliis proprietatibus
dictionis propheticae cf. Knabe.nbauer, Erklârung des Propheten Isaias
9 sqq., et Comely, Introd. II 2, 288 sqq.
ART. IV.
DE MIRABILI PROPAGATIONE DOCTRINAE CHRISTI.

Prop. XXII.

Mirabilis modus, quo doctrina Christi propagata
est, divinitatem huius doctrinae comprobat.

248. Doctrina lesu Christi per talia media et cum tali effectu pro­
pagata est, ut inter effectum et media considerata ut pure humana
nulla sit proportio, ideoque res explicari nequeat nisi per miraculosum
interventum Dei. Si vero J)eus mirae.uloso modo Christi opus adiuvif,
novum argumentum est hoc opus esse vere divinum. Hac ratione iam
arguit .S. Augustinus: „ Ipse modus, quo mundus credidit, si consideretur,
incredibilior invenitur. Ineruditos liberalibus disciplinis et omnino,
quantum ad istorum doctrinas attinet, impolitos, non peritos grammatica. non armatos dialectica, non rhetorica inflatos, piscatores

II

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

Christus cum retibus fidei ad mare huius saeculi paucissimos misit,
atque ita ex omni genere tam multos pisces et tanto mirabiliores
quanto rariores, etiam ipsos philosophos cepit. ... Si vero per apo­
stolos Christi, ut iis crederetur, resurrectionem atque ascensionem
praedicantibus Christi, etiam ista miracula facta esse non credunt, hoc
nobis unum grande miraculum sufficit, quod eam terrarum orbis sine
ullis miraculis credidit’ (De civ. Dei 22, 5; M 41, 755).
Sicut autem religio Christi mirabili modo orta et propagata, ita
aeque mirabili modo usque ad nostra tempora conservata est, ut sit
ipsa miraculum, quod characteres divinae originis prae se fert et sola
sua exsistendi ratione sufficiens motivum credendi praebet, ut idem
Augustinus ait: -Me attendite, vobis dicit ecclesia, me attendite, quam
videtis, etiamsi videre nolitis. Qui enim temporibus illis in iudaea
terra fideles fuerunt, ex virgine nativitatem mirabilem ac passionem,
resurrectionem, ascensionem Christi, omnia divina dicta eius et facta
praesentes praesentia didicerunt. Haec vos non vidistis, propterea
credere recusatis. Ergo haec aspicite, in haec intendite, haec, quae
cemitis. cogitate, quae vobis non praeterita narrantur, nec futura prae­
nuntiantur. sed praesentia demonstrantur. An vobis inane vel leve
videtur, et nullum vel parvum putatis esse miraculum divinum, quod
in nomine unius crucifixi universum genus currit humanum ?" (De fide
rerum, quae non videntur 4. 7; .V 40, 176.) Haec mirabilis sors reli­
gionis Christianae sine dubio nunc est unum e praecipuis motivis credibilitatis (cf. Cone, catic. sess. 3, c. 3: Dem. n. 1794). Ut autem haec
res melius intellegatur, consideranda sunt haec.

249. Pars I. Effectus doctrinae. Christi fuit singulariter grandis,
quia per eam celerrime permulti homines e vitiorum caeno et superbia
saecularis sapientiae ad humilem, pauperem, castam vitam conversi
sunt, quae naturalibus instinctibus quam maxime opposita est. Saepe
gentiles opponebant christianis eos esse miseram sectam ante breve
tempus ortam. Ad hanc obiectionem. quam etiam Celsus movit, re­
spondet Origenes: .Ad id. quod dicit illum [ChristumJ ante paucos
annos exortum esse, sic respondeo: An lesus suam disseminare doctri­
nam volens, sine Deo potuit paucis his annis tantum perficere, ut in
multis huiusce nostri orbis locis multos graecos et barbaros, multos
sapientes et ignaros ad suam doctrinam alliceret et ita persuaderet,
ut. quod de alia religione numquam auditum est. ad mortem certare
pro christianismo quam illum eiurare mallent? . . . Quodsi quis haec
prudenter recogitans concesserit nihil boni sine Deo hominibus ac­
cidere. quanto fidentius id de lesu affirmabit, cum eorum, qui Christi
doctrinae adhaeserint, pristinos cum novis mores comparabit animadvertetque. quantis spurcitiis, quantis iniustitiis, quantis cupiditatibus
dediti fuerint, antequam, ut Celsus suique similes loquuntur, decepti
hancque amplexi essent doctrinam, quae illorum indicio est humanae

De mirabili propagatione doctrinae Christi.

Prop. XXII.

vitae pernicies; (pianto autem, ex quo illi doctrinae se dociles prae­
buere, aequiores, gratiores constantioresque sint redditi, ut eorum
quidam cum eximiae puritatis amore, tum, ut castius ad divinum
cultum accedant, venereis voluptatibus, etiam lege permissis, abs­
tineant. Haec qui secum reputaverit, is lesuin et maiora humanis
viribus ausum esse et, quae ausus est, perfecisse intelleget. Nam vel
ab initio nemo non impedire conatus est, quominus lesu doctrina per
totum orbem spargeretur, reges cuiusque aetatis, exercituum praefecti
et duces, quicumque, ut verbo dicam, aliqua potestate praediti fuerunt,
praeterea qui in urbibus auctoritate pollebant, milites, populi. Hos
omnes vicit, quippe quae doctrina Dei erat et natura huiusmodi. quae
nec impediri posset et adversarios omnes superaret. Graeciam omnem,
maiorem barbararum gentium partem subegit innumerasque animas ad
Dei cultum, quem docebat, adscivit“ (ContraCels. 1. 26 27: J/ll. 71OsqJ.
Magnam et celerem propagationem religionis christianae testantur
iam libri Novi Testamenti, e. g. Act. 2, 41 : 4, 4; 5. 14: 11, 26; 13. 49:
14. 20 sqq. et multis aliis locis (Rom. 1. 8. Col. 1. 6 23. 1 Thess. 1. 8.
1 Tini. 3, 16. 1 Petri 1, 1) et generatim epistulae apostolorum ad
cbristianos tot variarum regionum missae. Idem testantur e primo
saeculo non christiani tantum sed etiam gentiles scriptores, ut Tacitus
et Plinius (supra n. 139 sq.).
Saeculo secundo S. lustinus Jf. haec Tryphoni proponit: -Nullum
omnino genus est sive graecorum sive barbarorum, sive quolibet no­
mine appellentur, vel hamaxobiorum [scytharum]. qui in plaustris
degunt, vel nomadum, qui domibus carent, vel scenitarum (èv σκηναίς
οίκούντων), qui pecora pascentes habitant in tentoriis, nullum, inquam,
eiusmodi genus est, in quo non per nomen crucifixi lesu preces et
gratiarum actiones (βύχαριστίαι) Patri et Creatori universorum fiant"
(Dial. n. 117: Ji 6, 747 sq.).
S. Irenaeus: -Ecclesia, per universum orbem usque ad fines terrae
seminata, et ab apostolis et discipulis eorum accepit eam fidem, quae
est in unum Deum. . . . Nam etsi in mundo loquelae dissimiles sunt,
sed tamen virtus traditionis una et eadem est. Et neque hae, quae
in Germania sunt fundatae ecclesiae, aliter credunt aut aliter tradunt :
neque hae. quae in Hiberis (Ίβερίαις) sunt, neque hae, quae in Celtis,
neque hae, quae in oriente, neque hae. quae in Aegypto, neque hae.
quae in Libya, neque hae. quae in medio mundi constitutae: sed sicut
sol. creatura Dei, in universo mundo unus et idem est, sic et lumen,
praedicatio veritatis, ubique lucet et illuminat omnes homines, qui
volunt ad cognitionem veritatis venire4 (Adv. haer. 1, 10. 1 2: .1/ 7.
550 sqq.).
Haec sint exempli causa allegata: nam multa alia similia dicta
exstant : et quamquam interdum aliquid locutioni rhetoricae tribuendum
est, non potuerunt tamen scriptores tam confidenter loqui, maxime
ad adversarios refutandos, nisi factum magnae propagationis religionis

174

Pars '·

Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

christianae omnibus notum fuisset. Initio saeculi quarti circiter 1500
sedes episcopales in mundo erant. Plura de hac re docet historia
ecclesiastica.

250. His suppositis tria consideranda sunt: a) Doctrina Christi erat
sublimissima, naturae contraria, ethnicorum principiis e diametro op­
posita. quae iudaeis esset, scandalum et gentibus stultitia (1 Cor. 1, *23).
b) Propagatio doctrinae facta est celerrime, ut Tertullianus ait: .Hesterni
sumus et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia,
conciliabula. castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum ;
sola vobis reliquimus templa’ (Apol. c. 37: .1/ 1, 462 sq.: cf. Ad
Nationes 1. 8; Ad Scapulam 2 5: Adversus Iudaeos 7: .1/ 1, 570 sq.
700 sq.; 2. 610 sq.). Quamquam autem plurimi erant de communi
plebe, magnus tamen erat inter eos numerus hominum cultiorum. De
qua re Arnobius: .Nonne vel haec saltem fidem vobis faciunt argu­
menta credendi . . . quod tam magnis ingeniis praediti oratores, gram­
matici, rhetores, consulti iuris ac medici, philosophiae etiam secreta
rimantes, magisteria haec expetunt, spretis quibus paulo ante *
fidebant?
lAdv. gent. 2, 5; .1/5. 816.) Exemplo sint Sosthenes. Apollo. Crispus
(1 Cor. 1, 1. Act. 18. 8 24). Sergius Paulus proconsul, Dionysius
Areopagita (Act. 13. 12: 17, 341, Flavius Clemens et Domitilla (Phil.
4, 3 22), lustinus. Athenagoras etc. c) Tanta efficacia homines imbuti
sunt doctrina Christiana, ut ad normam eius totam vitam instituerent
et parati essent ad mortem pro ea subeundam (cf. supra n. 139 sq.:
Thorn., Contra gent. 1. 1. c. 6; Ottiger, Theol. fund. I 850 sqq.).
Cum igitur, ut experientia testatur, res difficillima sit unum ho­
minem convertere ad sententiam, a qua abhorret, vere singularis et
grandis effectus erat tot homines omnis condicionis ad tam difficilem
doctrinam tanta constantia amplectendam tam brevi tempore convertere.
251. Media, quibus haec res efficiebatur, erant plane improportionata,
si humano modo considerantur. Auctor huius doctrinae erat iudaeus:
iudaei autem romanis erant .despectissima pars servientium’, -tae­
terrima gens’ (Tacitus, Hist. 5, 8: cf. ib. c. 5), .gens contumelia numi­
num *insignis (Plinius, Hist. nat. 13, 9), gens .foetentium iudaeorum
et *tumultuantium (Ammian. Murr.ell. 22, 5)’. Christus, morte turpissima
affectus, hac doctrina proponebatur Deus colendus. Viri, qui primi
hanc doctrinam praedicabant, erant inter ipsos iudaeos despecti, non
docti homines sed pauperes piscatores. Non armorum vi. non auri
corruptione, non propositis sensuum illecebris, non honoris exspecta­
tione nec generatim ullius terreni lucri promissione homines alliciebant,
sed potius eos, qui his rebus tota mente inhaerebant, ad vitam novam.
‘ ludie ia veterum scriptorum ro manorum de iudaeis collegit Hhulau in FDer
*
Katholik
1903 I 202 sqq.

pauperem, humilem, castam invitabant, idque non .in sublimitate ser­
monis aut. sapientiae1* (1 Cor. 2. 1), sed .per stultitiam praedicationis’
(1 Cor. 1, 18 sqq.).

ut subverteretur tota religio ethnica, quae religio cum vita publica
et privata populorum gentilium artissime nexa erat. Nam quod a
maioribus acceperant, quod semper tamquam sanctum coluerant, re­
linquere iubebantur. Qui Christianus fiebat, non iam poterat interesse
ludis, pompis, spectaculis publicis; a communi festivitate, a ritibus,
(pii adeo placebant inferiori homini. abstinere debebat. Praeterea
idolorum cultus censebatur pars reipublicae et ab eius bono insepara­
bilis. Gloriam imperii deorum cultui imprimis acceptam referebant
(cf. Cicero, De nat. deor. 3, 2). Quare philosophi omni studio cona­
bantur despectam reddere religionem christianam. Ita Celsus, Philostratus. Hierocles, Porphyrins etc. Vocabant eam .exitiabilem super­
stitionem** [Tacitus, Ann. 15, 44), .amentiam** (Plinius 1. 10, epist. 96
[oi. 97] ad Trai. imp.), .furiosam opinionem1* (Min. Felix, Octav. 11;
ed. Halm 15; 3/3, 266), quae aliena esset a scientia, arte, ingenii
cultura ideoque homine graeco vel romano indigna. Quantopere sacer­
dotum gentilium interfuerit impugnare religionem christianam, per se
patet. Summi vero pontifices romanorum erant imperatores, qui et
ipsi ut dii colebantur. Hi igitur non patienter ferebant sibi a Chri­
stianis hanc auctoritatem et hunc honorem denegari, sed dirissimis
persecutionibus per tria saecula religionem christianam exstinguere
conabantur. At exitus harum omnium persecutionum erat latior in
dies divulgatio christiani nominis. Totum hoc argumentum eleganter
tractat S'. loannes Chrysost. homilia .Quod Christus sit Deus** (M 48,
813 sqq.). Cf. Fr. Scyna, De ecclesiae Christi constitutione et regimine,
Romae 1900, c. 3 4. p. (il sqq. Obiectiones vide apud Muncunill, De
vera religione 359 sqq.
253. Pars II. In specie considerandum est testimonium martyrum.
Ingens enim multitudo hominum omnis aetatis, generis, condicionis
non dubitaverunt pro religione Christiana omnia bona temporalia,
immo vitam ipsam amittere, ut ait S. Instituts, et ipse martyr: .Dum
enim gladio percutimur, dum crucifigimur, dum feris tradimur et vin­
culis et igni et omnibus aliis tormentis, a confessione, ut manifestum
est, non discedimus. Sed quanto magis magisque talia nobis infliguntur,
eo p lures alii per nomen lesu fideles et pii fiunt’ (Dialog, cum Try­
phone n. 110; .1/ 6, 730). Non subitanea excitatione commoti martyres
mortem subierunt, non pro subiectiva opinione sed pro lesu Christo
eiusque doctrina ; eadem principia, quae per vitam secuti erant, glo­
riosa morte coronabant. Illis temporibus tota vita Christianorum erat

176

Pars 1. Dr Christo legato div. Sectio 3. Dr argumentis testi in. Christi ipsins.

perpetuis vexationibus obnoxii erant et cotidie ad patiendum et mo­
riendum parati esse debebant. Hinc videmus eos non ad modum fana­
ticorum. sed pacatis animis nec sua fortitudine, sed Dei ope fretos
ad pugnam procedere et saepe per multos annos in carceribus et
metallis infracta semper patientia perseverare. Ad hoc autem non
movebantur ulla spe lucri neque ulla inani· gloria; nam quoties patie­
bantur in occulto, omnibus ignoti neque generatim ulla temporalis
emolumenti exspectatione.' Nihil igitur aliud eos movebat, ut ipsi
fatentur, nisi finna persuasio divinitatis doctrinae Christianae, quam
tot miraculis physicis et moralibus probatam viderant.
Vetustissima et genuina -Acta martyrum’ sunt Martyrium Polycarpi (inter opera Patrum apostol.). Acta Carpi, Papyli et Agathonices
(ultima ed. Harnack in Texte und üntersuchungen III 433 sqq.; Kirch,
Enchir. n. 78 sqq..1. Acta lustini et (6) sociorum(Migiit·. P. (i. 6. 1565 sqq.),
Epistula ecclesiarum viennensis et lugdunensis (fragmenta tantum apud
Ensebiinn ab initio libri 5 H. E.). Acta martyrum (12) scilitanorum
(Analect. Bolland. VIII 5 sqq.; Kirch, Enchir. n. 71 sqq.). Acta S. Apol­
lonii (Texte und Üntersuchungen XV 91 sqq.). Acta Perpetuae et Felici­
tatis (et trium aliorum: J/. P. L. 3, 13 sqq.)1. Acta S. Pionii (apud
Ruinait'. Cf. fiartEnhenrr, Patrologie. ed. 3, 200 sqq. Postea multa
martyria conscripta sunt, partim fabulosa, partim genuina2. Ad haec
ultima pertinet e. g. Eusebii Cars, liber -De martyribus Palaestinae",
seu ut titulus graecus habet: TTepi τών κατ’ αυτόν μαρτυρησάντων,
i. e. de iis (84). qui Eusebii aetate martyrium subierunt ( J/ 20. 1457 sqq.).
Alia de persecutione Diocletiani narrat 1. 8 H. E. (J/ 20. 739), alia
commemorat variis locis H. E. Ut non genuinum a criticis reicitur
e. g. martyrium Clementis Romani. Itaque fidem tum tantum variis
relationibus habere licet, cum earum genuinitas sufficienter probata
est. Posterioribus temporibus, quando sollemnis canonizatio instituta
est. diligenter in factum et circumstantias martyriorum inquisierunt.
Sed proxime hic loquimur de primis saeculis religionis Christianae, ex
parvis initiis tam splendide se expandentis et maximas difficultates
tam gloriose superantis.
Quod ad nmneriini martyrum attinet, quidam exaggerantes statim
loquuntur de decies centenis milibus martyrum; alii, in oppositum de­
fectum incidentes, paucissimos martyres fuisse volunt. (Habetur de
hac re dissertatio apud Ruinart, Acta martyr, praef. S 2 et £ 3, n. 63.)
Audiamus quaedam, quae Eusebius in libro octavo H. E. de sua aetate
narrat. Dicit iam ante universalem persecutionem Christianos saepe
ob fidem vexatos esse, praecipue milites. .Ex quibus pauci admodum
non modo dignitatem verum etiam vitam amittere pro defensione
1 Novam editionem paravit Fntnrhi fb Curalieri. in ROmische QuartaIschrift fflr
christl. Altertumskunde, Supplementheft V 103 sqq.
• Genuina Acta martyrum usque ad nostra tempora collegit et gaIlice edidit
//. /.*·</♦/·*·./. fjes Martyrs. Paris ls‘.'2sqq.

Ari

1. De mirabili prupiigatione doctrinae Christi.

Prop. XXΠ.

pietatis sustinuerunt, cum is, qui religioni nostrae struebat insidias,
parce adhuc et raro sanguinem quorundam fundere auderet, deterritus,
ut credibile est, multitudine fidelium. et universis simul bellum inferre
formidans. Verum ubi apertius se ad bellum accinxit, dici non potest,
quot et quantos Christianos martyres in omnibus locis atque urbibus
passim cernere licuerit" (c. 4; J/ 20, 750). Narrato singulorum quorun­
dam martyrio pergit: „Vix iam iniri numerus potest omnium, qui de­
inceps in singulis provinciis passi sunt martyrium. ... Et quosdam
quidem illorum in Palaestina claruisse, quosdam vero apud Tyrum
urbem Phoenices. Quos quis est qui, cum videret, non admiratus sit
innumerabiles ictus flagrorum et in iis perferendis constantiam illorum
revera illustrium Christianae fidei athletarum; et post verbera cer­
tamen cum bestiis humanum sanguinem lambere assuetis, atque in eo
certamine incursus pardorum et ursorum immanium, aprorum etiam
et taurorum, quos admoto igne et candenti ferro adversus illos in­
citabant; admirabilem denique fortissimorum martyrum in singulis
bestiis sustinendis patientiam. Quae cum gererentur, nos ipsi prae­
sentes aderamus. . . . Tandem denique post multiplices et horrendos
bestiarum incursus cuncti gladio confossi sepulchri loco marinis gur­
gitibus commendati sunt4 (c. 6, 7; M 20, 755 sq.). „Sed et illos
aegyptios, qui domi | i. e. in Aegypto] martyrium perpessi sunt, merito
quis admiretur. Ulic enim viri prope innumerabiles cum uxoribus et
liberis pro servatoris nostri doctrina temporalem hanc vitam aspernati
varia mortis genera sustinuerunt ; alii quidem post ungulas ac fidiculas,
post crudelissima verbera et varios, etiam dictu horrendos, cruciatus
flammis absumpti: alii vero in mare demersi: alii carnificibus capita
sua amputanda alacri animo praebuerunt. Nonnulli tormentis ipsis
immortui: quidam fame consumpti; alii denique in crucem acti. Pars
eo modo, quo malefici vulgo suffigi solent : pars atrocius capite deorsum
verso clavis confixi et vivi eo usque servati, quoad in ipsis patibulis
fame interiissent4 (c. 8; J/ 20, 758 sq.). „Verum omnem dicendi copiam
superant cruciatus illi ac dolores, quos apud Thebaidem martyres per­
tulerunt, acutis testis vice ungularum adhibitis toto corpore ad mortem
usque lacerati. Mulieres vero, altero pede religatae sublimes, capite
deorsum vergente, machinis quibusdam in altum sublatae, nudisque ac
prorsus intectis corporibus, foedissimum simul atque inhumanissimum
spectaculum cunctis intuentibus praebuerunt. Alii rursus ad ramos
et arbores alligati interiere. Nam cum robustissimos ramos inflexos
machinamentis quibusdam in unum coire fecissent, martyrum cruribus
utrimque ad eos religatis, ramos in proprium ac naturalem situm re­
verti sinebant, ut membra eorum, adversus quos haec excogitaverant,
uno simul impetu discerperentur. Atque haec omnia non paucis diebus
nec exiguo temporis spatio sed prolixo aliquot annorum curriculo con­
tinue perpetrata sunt: cum nunc deni, interdum viceni et amplius,
nonnumquam ad triginta usque et sexaginta, quandoque et centeni
Pesch. Praelectiones dofnuaticae. 1. Ed. 6 7

17H

l* ars L

Ohrist» legate div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

viri simul ac mulieres uno die interficerentur, variis ac per vices
alternatis suppliciis addicti. Nos quoque cum in illis partibus de­
geremus. quamphirimos acervat ini uno die alios quidem capite trun­
catos, alios vero flammis traditos vidimus, adeo ut gladii ipsi hebeta­
rentur. ipsique carnifices, viribus fatiscentes, sibi invicem succederent “
(c. 9; .1/20. 759). Exponit ibidem, quanta fortitudine et constantia
christiani martyrium
subierint. Laudat inter alios Phileam. Thmueos
*
episcopum, ex cuius epistula varia excerpit, quae ipsius narrationem
corroborant (c. 10: .1/ 20, 763). Narrat combustionem integrae urbis
in Phrygia .cum viris et mulieribus et parvulis. Christum omnium
Deum invocantibus" (ib. c. 11).
Haec expositio, quae ad unam persecutionem refertur, satis ostendit
plurimos Christianos pro fide maximas poenas tolerasse et mortem
subiisse. Sed Eusebius in Historia multa narrat similia de aliis prae­
cedentibus persecutionibus. Secundum Tacitum sub Nerone .multitudo
ingens" Christianorum periit, quibus .pereuntibus addita ludibria, ut
ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus affixi,
aut flammandi atque, ubi defecisset dies, in usum nocturni luminis
urerentur" (Annal. 15, 44; cf. Suetonius, Nero 16). De qua persecutione
Sulpicius Severus scribit: .Paulus [apostolus] Romam deductus est
Nerone imperante, qui. non dicam regum sed omnium hominum et vel
immanium bestiarum sordidissimus, dignus exstitit, qui persecutionem
in christianos primus inciperet......... Hic primus Christianum nomen
tollere aggressus est: quippe semper inimica virtutibus vitia sunt, et
optimi quique ab improbis quasi exprobrantes adspiciuntur" (Chronie.
2, 28: .1/20. 144 sq.). Sulpicius usque ad Constantinum novem per­
secutiones romanorum imperatorum numerat, de quarum ultima ait:
,Qua tempestate omnis fere sacro martyrum cruore orbis infectus
est" (ib. c. 32: .1/ 20. 147). Iam multo ante Tertullianus gentiles
sic alloquitur: .Consulite commentarios vestros. Illic reperietis primum
Neronem in hanc sectam [christianam ]. cum maxime Romae orientem,
Caesariano gladio ferocisse. Sed tali dedicatore damnationis nostrae
etiam gloriamur. Qui enim scit illum, intellegere potest non nisi grande
aliquod bonum a Nerone damnatum. Tentaverat et Domitianus, portio
Neronis, de crudelitate", sed mox destitit (Apologeticus 5: .1/ 1. 292sq.).
Nihilominus populi odium in christianos erat concitatum. .Adversus
sanguinem innocentium conclamant, praetexentes sane ad odii defensio­
nem illam quoque vanitatem, quod existiment omnis publicae cladis,
omnis popularis incommodi christianos esse in causa. Si Tiberis ascendit
in moenia, si Nilus non ascendit in arva, si caelum stetit |non pluit],
si terra movit, si fames, si lues, statiin: Christianos ad leonem!" (Ib. 40:
.1/ 1, 479 sq.) De persecutionibus Neronis et Domitiani loquitur etiam
Mei ito Sard, apud Euseb. (H. E. 1. 4. c. 26: .1/20, 395).
Origenes quidem scribit paucos fuisse martyres usque ad suam
aetatem: sed attendendum est. quo sensu hoc dicat. Contra Celsum

•s ·. ίίjk'λ '** ζ· λ .

’

£1

I)p mirabili propagatione doctrinae Christi.

Prop. XXII.

ostendit christianos non esse seditiosos homines, innno eos non pugnare
armis contra hostes suos, sed a Deo protegi, ne pereat religio Christiana.
..Id a Deo consecuti sunt, qui semper pugnavit pro illis et opportunis
temporibus compescuit eos, qui in christianos insurgerent et eos inter­
ficere in animo haberent. Nam recordationis gratia (ut paucis pro reli­
gione agonizantibus videntes firmiores fierent mortemque spernerent)
pauci per intervalla temporum et facile numerabiles pro Christiana
religione mortem obierunt. Sed eorum gentem prorsus exstingui numquam permisit Deus: innno consistere voluit et universam terram salu­
tari illa et piissima doctrina repleri" (Contra Celsum 3, 8: M 11, 930).
Origenes haec scripsit temporibus Philippi Arabis imperatoris, qui non
erat Christianis infestus, et quocum Origenes epistularum commercium
habuit *. Sensus igitur illorum verborum est : In comparatione magni
numeri Christianorum, qui supervixerunt, pauci morte affecti sunt.
Fuisse autem mentem romanorum prorsus delere christianum nomen,
Origenes in eodem libro testatur: rAd christianos quod spectat, senatum
romanum, imperatores diversis temporibus, milites. populos, ipsos
eorum, qui credebant, parentes, in eorum doctrinam conspirasse, ut
tot undique hostium insidiis circumvallata, haud dubie oppressa fuisset,
nisi divina virtute sustentata, non modo evasisset atque emersisset,
sed etiam universum orbem vicisset, vel in se coniuratum" (ib. 1, 3:
.1/ 11. 662). Et alio loco: .Convenerunt reges terrae, senatus populus­
que et principes romani, ut expugnarent nomen lesu et Israel simul.
Decreverunt enim legibus suis, ut non sint christiani. Omnis civitas,
omnis ordo Christianorum nomen impugnat" (In los. hom. 9, 10:

S. Irenaeus ait: .Ecclesia omni in loco ob eam, quam habet erga
Deum, dilectionem, multitudinem martyrum in omni tempore praemittit
ad Patrem44 (Adv. haer. 4, 33. 9: J/ 7, 1078). Idem testantur alii,
ut Athenagoras (Legat, n. 34), Cyprianus in libro de mortalitate,
Lactantius vel alius De mortibus persecutorum. Clemens Hom. loquitur
de martyrio apostolorum Petri et Pauli, et de .magna electorum
multitudine", qui .suppliciis multis et tormentis44 aggregati sunt apo­
sqq J sermo
stolis (6, 1). Imino iam in prima Petri epistula (4
est de iis, qui gravissimis persecutionibus premuntur, quia christiani
sunt; et in Apocalypsi S. loannes videt „ animas interfectorum propter
verbum Dei et propter testimonium (μαρτυρίαν), quod habebant" (6. 9).
.animas decollatorum propter testimonium (τήν μαρτυρίαν) lesu et
propter verbum Dei, et qui non adoraverunt bestiam44 (20. 4: cf. 17, 6).
Unus ex illis martyribus fuit Antipas. qui Pergami ut testis fidelis
'o μάρτυς μου ό πιστός μου) occisus est (2, 13). Hinc nomen martyrii
derivatum est. Omnes quidem dici possunt martyres, qui testimonium
reddunt evangelio Christi (Luc. 24, 48. Act. 1. 8) : paulatim autem
1 < ’f. EwbhiSj II. E. G, 36: 3/ 20. 598.

11

I '
ï !

I

3 j|

Sl

ISO

Pars I. De Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testim. Christi ipsius.

haec appellatio (apud latinos) reservata est iis, qui pro confessione
fidei sanguinem fuderunt, quorum primus fuit S. Stephaniis (τύ αίμα
Στέφανου τού υάρτυρός (Του. Act. 22. 20) ’.
254. Potest martyrium imprimis considerari ut testimonium humanum,
quatenus statim ab exordio religionis Christianae adest continua series
testium, qui indubitanter testantur exsistentiam illorum supernaturalium
tactorum, quibus nititur Christiana religio, et ob quae ipsi martyres
tam firmiter crediderunt (cf. 1 Cor. 15. 12 sqq.).
Sed martyrium est etiam testimonium divinum, quatenus solus Deus
speciali adiutorio ad tam heroicam confessionem confortare potuit.
Quamvis enim fanatismus. superbia, pertinacia unum alterumve ho­
minem interdum impellere possint ad tormenta fortiter subeunda,
nullum tamen principium naturale assignari potest, quod sufficiens sit
ad tot homines omnis condicionis impellendos ad gravissima patienda
cum tanta constantia, quiete, fortitudine. .Latrones et robusti cor­
poris viri eiusmodi lacerationes perferre non queunt: exclamant et
gemitus edunt: vincuntur enim dolore, quia deest illis inspirata pa­
tientia. Nostri autem, ut de viris taceam, pueri et mulierculae tortores
suos taciti vincunt, et exprimere illis gemitum nec ignis potest. . . .
Ecce sexus infirmus et fragilis aetas dilacerari se toto corpore urique
perpetitur, non necessitate, quia licet vitare, si velint, sed voluntate,
quia confidunt Deo’ [Lactantius, Inst. 5. 13: ed. Vind. 441: M 6. 592).
Iam vero Deus, si mirabili modo iuvit martyres, doctrinam, quam
testabantur, veram esse et ipse testatus est. Saepe etiam Deus apertis
miraculis adfuit martyribus. Filius martyris et ipse dira pro fide
perpessus, Origenes, de hac re ait: .In omni orbe terrarum, in omni
Graecia atque universis exteris nationibus innumeri sunt et immensi,
qui relictis patriis legibus et his, quos putabant deos, ad observantiam
Moysis legis et discipulatum se Christi cultumque tradiderunt, et hoc
non sine ingenti odio adversum se commoto eorum, qui simulacra
venerantur, ita ut ab his frequenter et cruciatibus affligantur, non­
numquam etiam agantur in mortem: amplectuntur tamen et cum omni
affectu custodiunt doctrinae Christi sermonem. Et est videre, quo­
modo brevi tempore ipsa religio crevit, poenis cultorum mortibusque
proficiens, sed et bonorum direptionibus atque ab his omni genere
suppliciorum tolerato. ... Ex quo dubium non est hoc humanis viribus
aut opibus non agi. ut cum omni credulitate et potestate sermo Christi
lesu apud omnium mentes atque animos convalescat. Nam et prae1 De conceptu et condicionibus martyrii agitur in tomo VI. n. 424 sqq. et in
tomo IX. n. 62 sqq. De historicis quaestionibus huc pertinentibus agunt Paul Allard,
Histoire des persécutions, tomi 5 Paris 1885 sqq. : Id., Le christianisme et l'empire
romain4 Paris 1898: cf. Revue des Questions historiques. lui. 1905. 235 sqq...
Callriraert in Revue d’histoire ecclésiastique 1901 1902. Der Katholik 1879
1 55 sqq. ('..KnAlrr in Stimmen aus Maria-Laach XXXII 1887 et LV 1898 .

Art. ΰ. !>«· criteriis internis doctrinae Christi.

Prop. XXIII.

ixl

dicta esse ab eo haec ipsa et divinis ab eo responsis confirmata mani­
festum est" (De principiis 4, 1 2; M 11, 343 sq.). Similia habet Hippo­
lytus (Comm, in Dan. 31 : ed. Bonuetsch 80).
Potest igitur tertio considerari martyrium ut impletio vaticinii Christi.
qui et persecutiones et constantiam martyrum praedixit (Matth. 10.16 sqq.
Lue. 21, 15 sqq. Io. 15, 18; 16, 2 33).
Quae cum ita sint, martyrium tam evidens est indicium divinitatis
religionis Christianae, ut hac sola ratione convicti plurimi gentiles hanc
religionem amplexi sint, ut saepe testantur acta martyrum. .Plures
efficimur, quoties metimur a vobis: semen est sanguis Christianorum"
(Tertullianus, Apol. c. 50; J/ 1, 435). Cf. Ottiger, Theol. fund. I 877 sqq.

255. Neque vero ab initio tantum religionis Christianae, sed etiam
per subsequentia saecula apparent eadem mirabilia facta. Numquam
enim deerant martyres, numquam miracula aliaque signa specialis
illius protectionis divinae, quam Christus usque ad finem mundi pro­
misit (Matth. 16, 18: 28, 20). Sine dubio in historia religionis Chri­
stianae multa cernuntur vitia humana: sed haec sunt novum argu­
mentum divinitatis eius. Nam si opus humanum esset, haec religio
diu periisset, non ex sola persecutorum rabie sed multo magis ex
malitia multorum asseclarum suorum. Cum vero neque externa neque
interna pericula eam potuerint pessumdare, sed hodiedum firmissima
stet, signum est eam non esse opus humanum sed divinum.
De quibusdam obiectionibus cf. S. Thom., Contra gent. 1. 1. c. 6:
Hurter, Compend. I. n. 91; Balm es, Briefe an einen Zweifler. Regens­
burg 1852, 99 sqq.
ART. V.
DE CRITERIIS INTERNIS DOCTRINAE CHRISTI.

Prop. ΧΧ1Π. Interna quoque criteria divinitatem doctrinae Christi
suadent.
256. Cum criteria interna nihil aliud sint nisi eae proprietates doc­
trinae. quae eam divinitus revelatam esse suadeant, potest duplex
genus argumentandi ex criteriis internis distingui.
Primo negative nihil debet esse in doctrina, quod Deo indignum sit.
ergo nihil falsum, pravum, nihil, quod pugnet cum veritatibus aliunde
certis vel cum bonis moribus. Deus enim, qui est auctor utriusque
luminis, rationis et revelationis, non potest secum pugnare. Ergo si
quid evidenter falsum vel inhonestum in doctrina continetur, certum
est hanc doctrinam non esse a Deo revelatam. Aliud tamen est contra
lod doctrina mysteria
uno est indicium alieum non ea tantum
satis facile inveniat,
illam doctrinam ad-

182

rs
*
P

·· Dl’ Christo legato div. Sectio 3. De argumentis testiin. ('luisti ipsius.

mittendam esse, priusquam congruentiam eius cum recta ratione posi­
tive perspexerimus (cf. ihnziinpr, Vier Bûcher von der relig. Erkenntnis
II 291: Kleutgen, Theol. der Vorzeit IV. n. 192). Si enim ex criteriis
externis certo constat doctrinam esse divinitus revelatam, eo ipso con­
stat illam esse veram. — Interna veritas vel dignitas doctrinae postea
intellecta potest quidem suo modo hanc persuasionem confirmare: at
necessarium esse tale praevium examen, antequam doctrina admittatur,
prorsus negandum est. Hac enim ratione non solum impediretur fides
mysteriorum, quae positive intellegi nequeunt, sed etiam tota utilitas
revelationis destrueretur, cum revelatio ideo necessaria sit, quia com­
muniter homines non possunt sufficienter in internam veritatem in­
quirere neque ab aliis hominibus efficaciter doceri : ergo requiritur re­
velatio, quae tale praevium examen non postulat. Praeterea fides
tollitur eo ipso, quod homines nolunt quicquam admittere, nisi quod
et quatenus ipsi intellexerint. Itaque merito damnata est doctrina
Georgii Hermes statuentis dubium positivum esse basim omnis in­
quisitionis theologicae, et rationem humanam, quatenus positive intel­
legat internam veritatem dogmatum, esse unicum medium assequendi
cognitionem supematuralium veritatum {Denz. n. 1618 sqq.). Ceterum
doctrinas revelatas non pugnare cum ratione humana ostenditur per
totum decursum theologiae dogmaticae. S. Thomas ad hoc ostenden­
dum scripsit quattuor libros _De veritate catholicae fidei contra gen­
tiles" (cf. 1. 1. c. 9 et J. c. Schmid, Apolog. ais spek. Grundl.
176 sqq.).
257. Si doctrina, quae ut revelata proponitur, etiam positive concordat
cum rationi-, hoc quidem non statim probat hanc doctrinam esse re­
velatam, quia multa vera intellectus humanus per se invenire potest.
Nihilominus potest doctrina esse tam excellens, ut ex condicionibus
naturalibus origo eius explicari nequeat ideoque ad divinam revela­
tionem recurrendum sit. Talis autem fuit doctrina Christi; nam tam
alta dogmata, tam insignia praecepta moralia, tam efficacia motiva
et media cum tanta certitudine, simplicitate, efficacia proponit, ut
nulla doctrina umquam ab hominibus inventa possit cum ea aequiparari. Hoc patet, si comparatur theologia Christiana cum theologia
gentili, ethica Christiana cum ethica gentili, vita bonorum Christianorum
cum vita etiam optimorum gentilium, familia Christiana cum familia
gentili, societas civilis Christiana cum societate gentili. Itaque cum
haec doctrina non solum infinite superet philosophiam gentilem, sed
etiam plurima contineat prioribus hominum opinionibus plane con­
traria, nulla eius ratio sufficiens assignari potest nisi divina revelatio.
Quamvis autem non facile sit hac via divinitatem religionis Christianae
cum certitudine demonstrare, multum tamen iuvat hoc argumentum
ad mentes hominum disponendas, ut facilius divinam eius originem
admittant.

!>e criteriis internis doctrinae Christi.

Prop. XXIII.

183

criteria potest illa quoque interna experientia re­
vocari, (pia is. qui doctrinam Christi theoretice et practice sequitur,
in se sentiat optimos et mirabiles eius effectus, animi quietem, studium
virtutis, taedium rerum mundanarum, desiderium rerum caelestium,
imminutionem malarum passionum, augmentum humilitatis, castitatis,
patientiae, caritatis, pacem, quae exsuperet omnem sensum. Si e
contrario sine hac religione omnia tenebrescunt et ad ima feruntur,
passiones convalescunt, virtus desperatur: utique hoc indicium est
non leve doctrinam illam habere Deum auctorem. Hac autem interna
experientia doctrinam Christi probari permulti homines testati sunt,
et unusquisque idem periculum facere potest, dummodo serio conetur
vitam suam instituere ad normam huius doctrinae (cf. Suarez, De
iide disp. 4, sect. 6, n. 4: Kleutgen, Theol. der Vorzeit IV. n. 190 sqq.:
J. r. Schmid 1. c. 226 sqq.).

259. Nihilominus longe a vero aberrant multi protestantes, qui reiectis
omnibus aliis criteriis solum „testimonium spiritus" admittunt et ex
solis animi motionibus divinitatem doctrinae Christianae diiudicandam
esse docent. Facile quidem intellegitur, cur protestantes ad hanc rem
confugerint. Cum enim Lutherus eiusque discipuli déclarassent rationem
humanam peccato originali adeo corruptam esse, ut in quaestionibus
religiosis non possit nisi errare (cf. Mohler, Symb., ed. 8, § 6, p. 66 sqq.),
quid lutheranis remanebat ad stabiliendam divinitatem religionis Chri­
stianae nisi recursus ad internam experientiam et sensum pietatis? Sed
hoc critérium se solo non esse aptum nullo negotio efficitur. Nam
homines, qui nondum sunt christiani, carent illa experientia, et nihilo­
minus doctrinam Christi ut divinitus revelatam amplecti debent. Ergo
requiritur aliud critérium. Praeterea christiani ipsi non omnes neque
semper easdem habent experientias internas. Omnes autem semper
debent dignoscere posse revelationem ut divinam; ergo illud critérium
non sufficit. Cum illae internae motiones sint res satis ambigua, vaga,
variabilis, mirum non est. quod illi, qui has motiones duces unicos se­
quuntur, inconstantes sunt et in diversas partes abeunt nec raro doc­
trinas prorsus oppositas hac ratione ut divinitus revelatas vendunt.
Itaque non tam incerto duci Deus homines commisit, sed revela­
tionem obiectivis criteriis insignivit, quae omnibus hominibus sufficiant
avi intellegendum doctrinam a Christo propositam divinitus revelatam
ideoque credibilem et credendam esse.

PADS SECUNDA.

DE ECCLESIA CHRISTI.

•{
♦

260. lesum Christum esse legatum divinum eiusque doctrinam omnibus
hominibus necessario amplectendam esse hactenus probavimus. Quia
vero Christus non permansit in terra, ut ipse per se omnes homines
instrueret, oritur quaestio, ubi eius doctrina inveniatur. Potuit quidem
Christus ad doctrinam suam conservandam et propagandam varias vias
inire et e. g. ad modum veterum prophetarum ea. quae a Deo acceperat,
scriptis consignare, sed maluit instituere vivum magisterium, quod
doctrinam revelatam viva voce hominibus traderet. Hoc imprimis
nobis demonstrandum est.
Tum inquirendum est in naturam et proprietates huius magisterii,
et videndum, quomodo distingui possit ab aliis institutis humanis, ubi
terrarum inveniatur. quomodo potestatem a Christo sibi traditam
exerceat. Ecce obiectum et partitionem huius tractatus de ecclesia
Christi. Quod ad fontes attinet, notandum est nos praeter evangelja uti
aliis scriptis Novi Testamenti, sed interim abstractione facta ab eorum
apostolica origine, simpliciter ut vetustissimis documentis religionis
Christianae, quae simul cum scriptis primorum Patrum unicos fontes
constituunt, ex quibus vel nos vel adversarii nostri notitiam illorum
temporum haurire possumus. Ceterum genuinitas omnium librorum
Sacrae Scripturae probatur in introductione in Sacram Scripturam.

SECTIO I.
DE IXSTITITIOXE ECCLESIAE.

Prop. XXIV. Christus instituit vivum magisterium apostolicum
ad doctrinam suam conservandam et propagandam.
261. Argumentum. Christus elegit <x discipulis suis duodecim,
'pios apostolos, i. e. legatos, vocavit, quos misit ad praedicandum, et
quibus dedit potestatem patrandi miracula, ut hoc modo legationem
suam divinam probarent. ,Vocavit ad se. quos voluit ipse, et vene­
runt ad eum. et fecit, ut essent duodecim cum illo, et ut mitteret
eos praedicare" (Mare. 3. 13 14). .Factum est autem in illis diebus,

ί.~ ’ 2

Sectio 1. De
* institutione ecclesiae.

Prop. XXIV.

18θ

exiit in montent orare, et erat pernoctans in oratione Dei. Et cum
dies factus esset, vocavit discipulos suos et elegit duodecim ex ipsis,
quos et apostolos nominavit" (Luc. 6, 12 13). „Convocatis autem duo­
decim apostolis, dedit illis virtutem et potestatem super omnia dae­
monia. et ut languores curarent. Et misit illos praedicare regnum
Dei et sanare infirmos" (Lue. 9, 1 2). Nomen .apostoli" legitur
praeterea Matth. 10, 2: Mare. 6, 30: Lue. 9. 10: 11. 49; 17. 5: 22. 14:
24, 10: Io. 13. 16; in Actibus et Epistulis S. Pauli saepissime. De
variis significationibus huius nominis cf. Batiffol, L'Eglise naissante,
ed. 2, Paris 1909, 46 sqq.

262. Misit quidem Christus etiam alios discipulos missione temporaria
et limitata „in omnem civitatem et locum, quo erat ipse venturus"
(Luc. 10, 1), sed prae ceteris potestatem praedicandi duodecim apostolis
commisit, hos secum retinebat (Mare. 3, 14. Luc. 8, 1) et ipse eos spe­
cialiter educabat (Matth. 10, 1 sqq.; 13, 10 sqq. 51 sq. Io. 6, 67 sqq.:
15, 15), his brevi ante mortem suam longas instructiones dedit de
munere apostolico recte gerendo (Io. 13 sqq.). Post resurrectionem saepe
undecim apostolis apparuit, locutus est iis de futuro eorum munere et
officium praedicandi iis solis in perpetuum contulit, et hoc quidem vi
potestatis, quam sibi datam esse dicebat in caelo et in terra.
.Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Euntes ergo
docete (μαθητεύσατε) omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris
et Filii et Spiritus Sancti, docentes (διδάσκοντες) eos servare omnia,
quaecumque mandavi vobis" (Matth. 28, 18 sq. Mare. 16, 15). Voluit
tamen, ut exspectarent, donec Spiritum Sanctum promissum (Io. 14. 26)
recepissent (Luc. 24, 49 sqq. Act. 1, 4). , Accipietis virtutem super­
venientis Spiritus Sancti in vos, et eritis mihi testes in lerusalem et
in omni ludaea et Samaria et usque ad ultimum terrae" (Act. 1. 8).
263. Cum autem ludas defecisset e numero apostolorum, hi invocato
Spiritu Sancto sorte elegerunt in eius locum Matthiarn, qui simul cum
aliis accepit Spiritum Sanctum et „annumeratus est cum undecim
apostolis" (Act. 1, 26). Postea Christus Dominus etiam Paulo (Saulo)
apparuit eumque apostolum constituit: .quoniam vas electionis est
mihi iste, ut portet nomen meum coram gentibus et regibus et filiis
Israel" (Act. 9. 15). Ipse Paulus testatur se a lesu Christo accepisse
munus apostolatus (Act. 22. 3 sqq. Gal. 1. 12), et ab aliis apostolus
agnitus est (Gal. 2, 9. Act. 9, 27) ’.
1 Cum saepius eodem modo cum Paulo nominetur Ifarnalxis Act. 13. 2 sqq. :
14. 13: 15. 22. multi concluserunt eum esse apostolum eodem perfecto sensu. quo
sunt illi duodecim et Paulus (cf. 0. Braunsberger, Der Apostel Barnabas, Mainz 1876,
37 sqq. : alii vero hoc negant et titulum apostoli latiore tantum sensu ei attribui
volunt cf. Hefcle, Das Sendschreiben des Apostels Barnabas. Tübingen 1840. 1 . Ea.
quae de Barnaba occurrunt in Sacra Scriptura e. g. Act. 14. 11 : 1 Cor. 9. 6; Gal. 2. 9 .

·*«·

1st;

Pars II. De ecclesia Christi.

264. Apostoli munus annuntiandi doctrinam Christi (κήρυγμα) prae­
cipuum munus suum semper putaverunt illudgue strenue exercuerunt.
.Illi autem profecti praedicaverunt (έκήρυίαν) ubique" (Mare. 1(>, 20).
.Non possumus, quae vidimus et audivimus, non loqui" (Act. 4. 20).
.Omni die non cessabant in templo et circa domos docentes et evangelizantes Christum lesum" (Act. 5. 42). .Non est aequum nos de­
relinquere verbum Dei et ministrare mensis. . . . Nos orationi et mini­
sterio verbi (διακονία τού λόγου) instantes erimus" (Act. 6. 2 4).
ton
enim misit me Christus baptizare, sed evangelizare" (1 Cor. 1. 17). Sic
nos existimet homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum
Dei" (1 Cor. 4. 1). .Si evangelizavero. non est mihi gloria: necessitas
enim mihi incumbit, vae enim mihi est. si non evangelizavero" (1 Cor.
9. 16). Fides enim hominibus necessaria est ad salutem, praedicatio
autem est via ordinaria, qua ad iidem perveniant. .Quomodo credent
ei. quem non audierunt ? Quomodo autem audient sine praedicante
(χωρίς κηρύσσοντας)? Quomodo vero praedicabunt, nisi mittantur?"
(Rom. 10, 14 15.)
Itaque evidenter patet Christum instituisse vivum magisterium,
cuius munus proprium esset conservare et propagare doctrinam per
Christum revelatam. Erant autem apostoli legati, testes, praecones,
doctores.

Prop. XXV. Magisterium a Christo institutum praerogativa infallibilitatis in tradenda Christi doctrina insignitum est.

I*

265. Argumentum. Christus omnes homines obligavit sub poena
aeternae damnationis ad doctrinam apostolorum fideliter recipiendam.
.Qui [vobis praedicantibus] crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit:
qui vero non crediderit, condemnabitur" (Mare. 16. 16). Atqui Christus
non potuit sub poena aeternae damnationis obligare homines ad cre­
dendam doctrinam, quae fortasse esset falsa. Ergo hoc praeceptum
necessario supponit magisterium apostolorum esse infallibile. Quare
Christus dicit apostolorum doctrinam recipere idem esse ac Dei doc­
trinam recipere. .Qui accipit, si quem misero, me accipit ; qui autem
me accipit, accipit eum. qui me misit" (Io. 13. 20. Matth. 10. 40.
Lue. 10. 16). Apostoli docere et fideles admittere debent omnia, quae­
cumque Christus mandavit (Matth. 28. 20).

266. Ut apostoli huic muneri pares essent. Christus promisit iis per­
petuam sitam assistentium. Postquam enim iussit eos docere omnia,
addit: .Et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad con­
summationem saeculi“ (Matth. 28. 20). Mittit enim Christus homines
magis favent sententiae affirmativae: similiter alii veteres testes qui quidem pauci
sunt. Sed cum iidem fere, qui Baruabam apostolum esse volunt, ei epistulam, quae
Barnabae dicitur, abiudicent. res haec non est magni momenti. Ceterum missio divina
immediata, quae ad apostolatum stricte dictum requiritur, in Barnaba non desideratur.

De institutione ecclesiae.

is;

indoctos et naturaliter incapaces ad docendas omnes gentes. Itaque
cum evidens esset eos per se solos hoc mandatum exsequi non posse,
promittit iis specialem suam assistentiam. Assistentia autem, quae
datur ad doctrinam Christi integram tradendam, ea est, qua apostoli
al> erroribus in hac doctrina tradenda immunes sint, quia inducere
homines in errores certe non est tradere, quae Christus mandavit.
Ergo per assistentiam Christi in munere suo exercendo immunes sunt
ab errore. „In me loquitur Christus
*
(2 Cor. 13, 3).

267. Ad eundem finem Christus apostolis promisit Spiritum Sanctum.
i. e. supernatural© quoddam auxilium, quo illustrarentur ad omnem
veritatem a Christo revelatam recte cognoscendam et tradendam. „Ego
rogabo Patrem, et alium Paraclitum dabit vobis, ut maneat vobiscum
in aeternum, Spiritum veritatis. . . . Paraclitus autem Spiritus Sanctus,
quem mittet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia et suggeret
vobis omnia, quaecumque dixero vobis", ύπομνήσει υμάς πάντα, ά είπον
ύμίν (Ιο. 14. 16 17 26); οδηγήσει υμάς εις τήν αλήθειαν πάσαν (Ιο. 16, 13).
Hoc loco non inquirendum est in naturam et proprietates Spiritus
Sancti, sed sufficit nobis statuere Christum promisisse apostolis super­
naturale donum, quo possent omnem veritatem revelatam intellegere
eamque docere. ..Ille [Spiritus Sanctus| testimonium perhibebit de me.
et vos [ab eo instructij testimonium *
perhibebitis (Io. 15, 26 27).
Testimonium autem, quod reddunt apostoli virtute doni supernaturalis
dati ad recte docendum, non potest esse mendax et falsum; Spiritus
enim, quem recipiunt, est Spiritus Sanctus et Spiritus veritatis. Ergo
apostolis promissa est infallibilitas in tradenda doctrina Christi. Quod
Christus promisit, hoc praestitit die pentecostes, ut ex hac die apostoli
essent quodammodo libri vivi doctrinam Christi ubique circumferentes
(cf. S. Io. Chrysost., In Matth. horn. 1, n. 1: M 57, 13 sqq.). Paulus
vero apostolus postea donum Spiritus Sancti accepit (Act. 13, 4). „Puto
(δοκώ), quod et ego Spiritum Dei *
habeam (1 Cor. 7, 40: cf. 2, 10 sqq.).
268. Apostoli ut authentici testes et legati doctrinam Christi praedicabant
et doctrinae suae absolutam fidem postulabant. „Nos sumus testes horum
verborum [quae Christus fecit et docuit ] et Spiritus Sanctus, quem
dedit Deus omnibus oboedientibus sibi“ (Act. 5, 32; cf. 15, 28). Unde
resistere doctrinae apostolorum est resistere ipsi Deo, ut Paulus ad
Elymam ait: -0 plene omni dolo et omni fallacia, fili diaboli, inimice
omnis iustitiae. non desinis subvertere vias Domini rectas [ quaerens
avertere a fide]. Et nunc ecce manus Domini super te, et eris caecus
*
(Act. 13, 10 11). Accipere doctrinam apostolorum est oboedire Deo
(Act. 6, 7). -Paulus servus lesu Christi, vocatus apostolus, segregatus
in evangelium Dei. . . . Per quem [Christum] accepimus gratiam et
apostolatum. ad oboediendum fidei in omnibus gentibus pro nomine
eius" (Rom. 1. 1 5), i. e. ut fidei oboedientiam exigamus inter omnes

L

188

Pars II. De ecclesia Christi.

gentes per auctoritatem lesu Christi. .Non enim audeo aliquid loqui
eorum, quae per me non efficit Christus in oboedientiam gentium,
verbo et factis, in virtute signorum et prodigiorum, in virtute Spiritus
Sancti' (Rom. 15. 18 sq.). -Non secundum carnem militamus ... in
captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium Christi, et in
promptu habentes ulcisci omnem inoboedientiam' (2 Cor. 10. 3 5 sq.).
.Cum accepissetis a nobis verbum auditus Dei | verbum, quod a Deo
per nos audistis], accepistis illud non ut verbum hominum, sed. sicut
est vere, verbum Dei. qui operatur in vobis, qui credidistis' (1 Thess.
2, 13). Doctrina apostolorum est doctrina lesu Christi ipsius „in
Hamma ignis dantis vindictam iis. qui non noverunt Deum, et qui non
oboediunt evangelio Domini nostri lesu Christi' (2 Thess. 1. 8). Quare
.licet angelus de caelo evangelizet vobis, praeterquam quod evangelizavimus vobis, anathema sit' (Gai. 1, 8).
269. Confirmarunt apostoli doctrinam suam multis miraculis (cf. Act.
2. 43; 3. 1 sqq.; 4. 29 sqq.: 5. 12 sqq.; 9, 32 sqq. ; 19, 11 12 etc.).
Cum igitur apostoli integrae doctrinae suae fidem postularent et Deus
miraculis ostenderet hanc postulationem esse iustam. sequitur apostolos
non potuisse errare in docendo, cum Deus errorem miraculis con­
firmare non possit.
270. Videntur quidem in Sacra Scriptura lupi nonnulla, quae cum
infallibilitate apostolorum conciliari nequeant.
a) Videntur apostoli credidisse secundum adventum Christi iam
prope, immo proximum esse (Rom. 13. 11 12. 1 Thess. 4. 14 16 etc.).
Sed notandum est apostolos de tempore futuri indicii nullam revela­
tionem a Christo accepisse ideoque bene scivisse tempus esse prorsus
incertum, sed simul cum Christo monuerunt omnes debere semper esse
paratos (Matth. 24. 36 sqq.). Itaque possumus admittere eos dubios
fuisse, quam prope instaret dies indicii. sed noluerunt homines ideo
neglegere officia sua. quasi non iam operae pretium esset terrena curare,
cum mox terrena cuncta peritura essent, sed semper inculcarunt propter
rem incertam officia certa non esse neglegenda (cf. 1 Thess. 5, 1 sqq.;
2 Thess. 3, 6 sqq.). Ipsi quoque futurae ecclesiae sorti diligenter pro­
viderunt, quia nesciebant, utrum ipsis viventibus Christus venturus
esset necne (cf. 2 Cor. 5. 3 8: Phil. 1. 23 sqq.: Act. 14. 22: 20, 28:
I Tim. 5, 22; 2 Tim. 4. 6: Tit. 1. 5)1.
b) Paulus Petrum vituperat, quod gentes coegerit iudaizare (Gal. 2.
II sqq.). Sed quia de hac re latius agitur in tractatu de lege divina
positiva (V, n. 530 sqq.). hic notasse sufficiat Petrum diserte docuisse
gentibus non licere iudaizare. iudaeis vero interim licere observare
1 Cf. Tract, de Verbo incantato IV. n. 272: CorWy, Comment, in Rom. 13. 12:
Comment, in 1 Cor. 6. 14: 7. 26: 15. 52.

I)·· institutione ecclesiae.

189

mores suos patrios, dummodo in solo Christo spem ponerent (Act. 15).
Ipse igitur cum iudaeus esset, poterat iudaice vivere, sed quia An­
tiochiae prius cum Christianis gentilibus conversatus fuerat, dein vero,
ue iudaeos offenderet, ab eorum societate abstinuerat, hac agendi ratione
practice coegit gentes iudaizare. Quare Paulus eum vituperat, non
quod non recte docuerit, sed quod non recte ambulaverit. De qua re
Tertullianus: „Si reprehensus est Petrus, quod, cum convixisset ethnicis,
postea se a convictu eorum separabat personarum respectu, utique con­
versationis fuit vitium, non praedicationis" (De praescr. 23; .V 2. 36).

271. Observandum est apostolos eo, quod erant infallibiles in doc­
trina Christi proponenda, non fuisse exemptos ab omni errore in aliis
rebus, quae ad doctrinam fidei et morum non pertinent. Ita Paulus
miletanis dixit: -Et nunc ecce ego scio, quia amplius non videbitis
faciem meam" (Act. 20. 25). Nihilominus postea iterum Mileti fuit,
ubi reliquit Trophimum (2 Tim. 4. 20); hoc enim factum est in posteriore
itinere, nam in priore itinere Tropliimum secum duxerat lerosolymam
(Act. 21. 29). Ceterum Paulus ipse dixerat se ignorare, quae sibi ven­
tura essent, nisi quod persecutiones se manerent.

Prop. XXVI. Christus apostolis contulit potestatem iurisdictionis,
i. e. potestatem legislativam, iudicialem, coactivam.

272. Per se quidem hoc loco nobis sufficit ea sola tractare, quae
a Christo instituta sunt ad doctrinam suam conservandam et pro­
pagandam. Postquam enim hac via ad infallibile magisterium eccle­
siasticum pervenerimus, non difficile erit ab hoc magisterio discere
omnia alia, quae praeter munus doctrinale Christus apostolis contulit.
Nihilominus ad geneticum, ut aiunt, conceptum ecclesiae parandum
utile erit iam hic videre, quae fuerit amplitudo potestatis apostolis
a Christo collatae. Itaque imprimis dicimus Christum apostolis non
nudam tantum facultatem docendi, sed etiam potestatem regendi dedisse,
quae potestas solet vocari potestas iurisdictionis.

273. Ipsum magisterii munus, quod Christus apostolis dedit, non est
nuda docendi facultas, qualem habere potest privatus quoque homo, sed
est munus publicum, quod certa officia et iura annexa habet. Apostoli
enim non possunt tantum praedicare evangelium, sed etiam debent,
et quia debent, etiam ius habent, in quo iure exercendo a nullo
homine impediri possunt. Quare cum principes iudaeorum apostolis
denuntiassent. -ne omnino loquerentur neque docerent in nomine lesu,
Petrus et loannes respondentes dixerunt ad eos: Si i ustum est in
conspectu Dei vos potius audire quam Deum, indicate. Non enim
possumus, quae vidimus et audivimus, non loqui" (Act. 4, 18 sqq.).
Itaque imprimis apostoli habebant strictum et inviolabile ius omnibus
hominibus praedicandi evangelium. Ii autem, qui apostolorum doctrinam

ars

ut divinitus revelatam receperant, eo ipso auctoritati apostolorum subiciehantur et obligabantur ad oboediendum in omnibus, quae ab apostolis
proponebantur ut ad doctrinal). lesu Christi pertinentia. Neque solo
iure naturae fideles obligabantur ad admittendam apostolorum doc­
trinam. sed apostoli habebant potestatem hanc oboedientiam imperandi
et inoboedientiam puniendi, .in captivitatem redigentes omnem intel­
lectum in obsequium Christi et in promptu habentes ulcisci omnem
inoboedientiam’ (2 Cor. 10. 5 6). .Quodsi quis non oboedit verbo
nostro per epistulam, hunc notate, et ne commisceamini cum illo. ut.
confundatur’ (2 Thess. 3. 14).
Itaque magisterium apostolis commissum duas res continet : a) po­
testatem infallibiliter proponendi doctrinam Christi (elavem scientiae),
b) potestatem hanc infallibilem doctrinam omnibus praedicandi eamque
fidelibus sub poena tenendam intimandi (elavem potestatis). Priori
potestati ex parie audientium respondet actus internus fidei divinae:
alteri potestati ex parte fidelium respondet actus externus oboedientiae
ecclesiasticae. Haec igitur altera potestas aliquid addit ad infallibilitatem in docendo per se consideratam, videlicet praeter ius prae­
dicandi evangelium potestatem jurisdictionis. qua per viam oboedientiae
fideles in rebus fidei et morum diriguntur (cf. Franzelin, De ecclesia
54 sqq.). Per hanc potestatem veritas doctrinae non definitur, sed
auctoritative proponitur et communitu)·.
Attamen jurisdictio apostolis concessa no)) restringitur ad solam
auctori tativam intimationem doctrinae revelatae, sed etiam ad alia
obiecta extenditur.

274. lesus promisit apostolis potestatem legiferam, iudieiariam, eo~
activam. Loquens enim de homine, qui alterum offendit et reconciliari
renuit, ait: .Dic ecclesiae: si autem ecclesiam non audierit, sit tibi
sicut ethnicus et publicanus. Arnen dico vobis: Quaecumque alliga­
veritis super terram, erunt ligata et in caelo, et quaecumque solveritis
super terra))), erunt soluta et in caelo’ (Matth. 18. 17 18). Iam vero
his verbis Christus promisit apostolis potestatem legiferam. Quid enim
est ligare et solvere? Sane non agitur de materiali ligatione vel
solutione, sed de morali. Moraliter autem ligatur vel solvitur homo
per praecepta superiorum. Ergo Christus promisit apostolis auctori­
tatem dandi praecepta. Propterea qui ecclesiae, i. e. illis, qui auctori­
tatem habent in ecclesia, non vult oboedire, censendus est publicanus
et ethnicus, i. e. publicus peccator: talis autem censendus est. quia
auctoritatem a Deo institutam inoboedientia contemnit (cf. Knabenbauer,
Comm, in Matth. II. ed. 3. 128 sqq.).
Hoc inde quoque patet, quod potestas ligandi et solvendi est po­
testas clavium (Matth. 16. 19). Potestatem clavium habet, qui potest
ita claudere, ut non possit quilibet aperire, aut ita aperire, ut non
quilibet possit claudere (Is. 22. 22. Apoc. 3. 7). Unde moraliter habere

: -■

Sectio L De institutione ecclesiae.

Prop, XXVI.

191

potestatem clavium est morale vinculum inicere aut removere posse,
id quod tit per potestatem praecipiendi seu. ubi haec potestas communitatem respicit, per potestatem legiferam. Haec potestas modo
indeterminato promissa est apostolis: .quaecumque ligaveritis", .quae­
cumque solveritis" ; ergo ipsis promissa est potestas legifera universalis
(cf. Knabenbauer 1. c. II 66 sqq.). Plura infra n. 293 sqq.
275. Quod ante moftem suam apostolis promiserat, hoc post mortem
suam Christus iis dedit, quando dixit: .Sicut misit me Pater, et ego
mitto vos" (Io. 20, 21), ubi similitudo maxime in eo est, quod, sicut
Christus venit cum plena auctoritate Patris, ita apostoli personam et
auctoritatem Christi repraesentant. De potestate enim sermonem esse
ostendunt verba sequentia: .Quorum remiseritis peccata ..." Christus
autem habuit potestatem legislativam universalem: ergo eandem habent
apostoli, in quantum requiritur ad finem, ad quem mittuntur.

276. Praeterea ex plurimis locis evangeliorum constat Christum co­
luisse in hac terra verum quoddam regnum spirituale instituere, id
quod mox magis explicabitur. In omni autem regno debet esse su­
prema quaedam regendi auctoritas. Ergo talem auctoritatem Christus
etiam in regno suo instituit.
277. Cum potestate legifera suprema necessario nexa est potestas
iudiciaria et coactiva; nam potestas legifera, quae de laesione prae­
ceptorum non potest indicare neque cogere subditum ad servandam
legem neque transgressionem legis punire, est potestas vana et inutilis.
Propterea Christus Matth. 18, 17 ecclesiae tribuit potestatem indi­
candi et puniendi inoboedientiam subditorum. Ecclesia autem ibi intel­
legitur auctoritas ecclesiastica, i. e. apostoli: nam causam, cur in­
oboediens tamquam publicanus et ethnicus seu tamquam ab ecclesia
exclusus haberi debeat, hanc affert, quia, quodeumque apostoli liga­
verint, erit ligatum. Ceterum quomodo haec verba Christi intellegenda
sint, etiam clarius ex modo agendi apostolorum patet: ipsi enim in­
fallibiliter intellexerunt, qualem sensum verba Christi haberent (cf. Pas­
sagl ia, De ecclesia 3, 19).
278. Apostoli varias leges dederunt et potestatem legiferam, judicia­
riam , coactivam sibi adseripserunt. Ita in concilio hierosolymitano
apostoli gentilibus Christianis inter iudaeos viventibus legem dederunt,
ut abstinerent _ab immolatis simulacrorum et sanguine et **
suffocato
(Act. 15. 29), ad quam abstinentiam christiani neque lege naturali
neque lege divina positiva obligabantur: ergo obligatio imposita est
per legem ecclesiasticam. „Cum autem pertransirent civitates | Paulus
et Timotheus], tradebant iis custodire dogmata | praecepta]. quae erant
decreta ab apostolis et senioribus, qui erant lerosolymis" (Act. 16, 4).
Imprimis S. Paulus hanc potestatem sibi diserte adseribit: .Laudo vos.

ï
•‘'W

192

Pars U. De ecclesia Chrinti.

fratres, quod, sicut tradidi vobis, praecepta mea tenetis“ (1 Cor. 11. 2).
Cuius generis fuerint haec praecepta, quae Paulus Corinthiis tradidit,
patet ex sequentibus, ubi iubet viros detecto capite, mulieres vero
velato capite orare, esurientes domi manducare, non vero opulentam
cenam cum aliorum scandalo in publico conventu ecclesiastico sumere:
.cetera autem, cum venero, disponam" (1 Cor. 11. 34). In epistulis
ad Timotheum et Titum varia alia praecepta dat.
In Corinthium incestuosum (1 Cor. 5. 3 sqq.) et in Hymenaeum et
Alexandrum il Tim. 1. 19 20) sententiam tulit eosque punivit. Corin­
thios interrogat: .Quid vultis? In virga veniam ad vos an in cari­
tate et spiritu mansuetudinis?" (1 Cor. 4. 21.) .In promptu habentes
ulcisci omnem inoboedientiam" (2 Cor. 10. 6). .Praedixi et praedico,
ut praesens et nunc absens, iis. qui ante peccaverunt, et ceteris om­
nibus. quoniam, si venero iterum, non parcam. . . . Ideo haec absens
scribo, ut non praesens durius agam secundum potestatem, quam Do­
minus dedit mihi in aedificationem et non in destructionem" (2 Cor.
13, 2 10).

I

»!

279. Schol. 1. De extensione potestatis coactivae apostolorum.
Potest hic quaeri, utrum potestas coactira apostolorum complectatur
solas poenas spirituales an etiam temporales. Ad hoc respondendum
est hanc potestatem esse universalem et complecti omnia, quae ad
tinem spiritualem conducere possunt. Unde in quantum poenae tem­
porales servire possunt ad finem spiritualem, nulla est ratio dubitandi,
quin hae poenae sint obiectum potestatis apostolis a Christo concessae
(cf. 1 Cor. o. 5: 2 Thess. 3, 14: 1 Tim. 5. 20). Plura vide apud Palmieri,
De Rom. Pontif.. ed. 2. 131 sqq. et .V. d'Herbignyt De ecclesia I 181 sqq.
280. Schol. 2. Praerogativae muneris apostolatus stricte dicti.
Munus apostolatus stricti- dicti continet tres praerogativas:
a) immediatam missionem a Christo vel a Deo (Gal. 1, 1).
b) infallibilitatem personalem in proponenda doctrina Christi,
c) universalitatem et independent!am potestatis, sive relate ad locum
sive relate ad homines sive relate ad functiones (cf. Passaglia, De
ecclesia Christi 3. 9).

Prop. XXV11. Christus apostolis contulit potestatem ordinis seu
potestatem sanctificandi homines per ritus religiosos a Christo institutos.
281. Haec quoque thesis ideo tantum statuitur, ut nihil omittatur
eorum, quae Christus statim ab initio instituit. Itaque dicimus Christum
praeter potestatem docendi et regendi dedisse apostolis etiam potestatem
sanctificandi homines per certos ritus religiosos, qui vocantur sacra­
menta. Ipsa quidem doctrina ipsumque regimen sacrum etiam valent
ad homines sanctificandos, sed eatenus tantum, quatenus homines
auditis doctrina et praeceptis cooperantur ex sua parte per fidem et

J.

Sectio 1. De inatitutione ecclesiae.

Prop. XXVII,

193

oboedientiam. Ritus vero illi, qui sunt obiectum potestatis ordinis,
in se habent eam efficaciam, ut rite applicati sanctificationem efficiant.
Hoc autem loco nondum inquirimus in modum huius efficientiae nec
in ambitum huius potestatis, quia haec inquisitio alibi instituetur, sed
sufficit nobis generatim indicasse talem potestatem apostolis collatam
esse. Hanc potestatem vocari potestatem ordinis, quod sacramento
ordinis alligetur, ex alibi dicendis patebit.
282. Argumentum. lesus loquens de via, qua homines in regnum
suum pervenire possint, ait: „Nisi quis renatus fuerit ex aqua et
Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei“ (Io. 3, 5). Potestatem
autem homines spiritualité!· regenerandi ex aqua et Spiritu Sancto dedit
apostolis: .Euntes . . . baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii
et Spiritus Sancti“ (Matth. 28, 19).
Rursum dixit: „Nisi manducaveritis carnem Filii hominis et biberitis
eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis" (lo. 6, 54). Potestatem
autem dandi hominibus carnem et sanguinem suum contulit apostolis
in ultima cena (Lue. 22, 19 20).
Post resurrectionem suam apparens apostolis ,insufflavit et dixit
iis: Accipite Spiritum Sanctum; quorum remiseritis peccata, remittuntur
iis. et quorum retinueritis, retenta sunt“ (Io. 20, 22 23).
Per quadraginta dies apparens iis, locutus est iis multa de regno
suo (Act. 1, 3). Quae autem fuerint hae instructiones, apparet ex iis.
quae postea apostolos videmus agentes.

283. Apostoli non solum docent et leges dant, sed etiam per externos
quosdam ritus homines sanctificant. Baptismo peccata delent et homines
in ecclesiam recipiunt (Act. 2. 38 41. Rom. 6, 3. Gal. 3. 27. Eph. 5.
25 sqq.). Per impositionem manuum dant Spiritum Sanctum (Act. 8. 17 ;
19, 6) et episcopos constituunt (2 Tim. 1, 6). Deserviunt altari (1 Cor.
9, 13) benedicentes calici, qui est .communicatio sanguinis Christi",
et frangentes panem, qui est ,participatio corporis Domini" (1 Cor.
10, 16: cf. 11. 23 sqq.). Verbis igitur et factis ostendunt apostoli se
esse missos ad sanctificandos homines, „ad consummationem sanctorum
in opus ministerii, in aedificationem [mystici | corporis Christi, donec
occurramus omnes in unitatem fidei et agnitionis Filii Dei, in virum
perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi" (Eph. 4, 12 sq.).
284. Ex hisce illud quoque manifestum est, quomodo potestas ordinis
a potestate iurisdictionis differat. Illa enim immediate respicit internam
sanctificationem hominum per ritus quosdam ad hoc a Christo in­
stitutos (immediatus effectus in homine est sanctificatio ex opere
operato): haec doctrinis et praeceptis dirigit hominem ad recte agen­
dum et se ipsum sanctificandum (ultimus finis est sanctificatio hominis
ex opere operantis). In quantum igitur omnis veri nominis potestas.
Peach, Praelectione
*

dogmaticae. 1. Ed. 6/7.

jJJ

Pars II. De ecclesia Christi.

quae non immediate hominem interne sanctificat, sed per externas
doctrinas auctoritative dirigit ad finem spiritualem, recte vocatur po­
testas iurisdictionis. in tantum tota potestas, quam apostoli praeter
potestatem ordinis acceperunt, recte vocatur potestas iurisdictionis.
Quia nihilominus alio modo dirigitur homo per infallibilem doctrinam
divinitus revelatam et alio modo per leges ecclesiasticas, potestas
iurisdictionis secundum totum ambitum sumpta recte dividi potest in
potestatem iurisdictionis stricte dictae et potestatem infallibilis magi­
sterii (cf. Framelin, De ecclesia thes. 5. p. 46).

Prop. XXVIII.

In collegio apostolorum Petro primatus iuris­
dictionis in universam ecclesiam a Christo promissus est

285. Apostoli non fuerunt duodecim separati homines, nullo vinculo
inter se nexi, quorum unusquisque separarim constitutus erat legatus
divinus. sed potius erant unum corpus morale, unum collegium magi­
steria!?. Appellantur enim nomine collegiali. et collegialiter ab aliis
distinguuntur. Post electionem vocantur oi δώδεκα (Matth. 10. 1 : 11,1:
20, 17 24. Mare. 3. 14; 4. 10: 6. 7. Luc. 8, 1:9. 1 12. Io. 6, 68.
Act. 6. 2): post mortem vero Indae modo vocantur oi ένδεκα (Matth.
28. 16) modo οι δώδεκα (Io. 20. 24). quia sci. ex voluntate Christi
debebant esse collegium τών δώδεκα. Ipsi ut collegium distinguuntur
ab aliis illa locutione: oi ένδεκα καί oi λοιποί vel oi ένδεκα καί oi σύν
αύτοίς (Luc. 24. 9 33). Petrus vero, ubi agebatur de electione novi
apostoli in locum ludae, dixit: -Oportet ex his viris, qui nobiscum
congregati sunt in omni tempore . . . testem resurrectionis eius nobis­
cum (σύν ήμίν) fieri unum ex istis . . . accipere locum ministerii huius
et apostolatus" (Act. 1. 21 sq. 25). .Et cecidit sors in Matth i am, et
annumeratus est cum undecim *apostolis
·
(Act. 1. 26). Apostolis Christus
dixit: -Vos dixi amicos, quia omnia, quaecumque audivi a Patre meo.
nota feci vobis. Non vos me elegistis, sed ego elegi vos et posui
vos. ut eatis et fructum afferatis et fructus vester maneat" (Io. 15,
15 16). .Hos duodecim misit lesus, praecipiens iis . . . euntes prae­
dicate . . . qui recipit vos, me recipit" (Matth. 10, 5 7 40). Ergo non
potest esse dubium, quin apostoli fuerint unum corpus morale, unum
collegium apostolicum.

286. Iam quaestio oritur, utrum apostoli fuerint collegium aequalium
au collegium hierarchicum, in quo unus primatum habuerit. Quamdiu
Christus ipse erat cum apostolis, ipse erat visibile caput eorum et
unicus magister. .Magister vester unus est Christus“ (Matth. 23. 10).
Nihilominus, quamvis ipse in perpetuum mansurus esset supremus
eorum magister, a quo omnis eorum potestas descenderet, significa­
verat tamen Christus se pro tempore, quo non iam visibiliter cum
iis futurus esset, aliud visibile caput iis constituere velle (cf. infra
n. 303 396). Hinc explicatur illa disputatio inter apostolos, quis eorum

futurus esset maior (μ€ίίων), praecessor (ήγούμ€νος), primus (πρώτος)
iu regno Christi (Matth. 20, 24 sqq. Mare. 9. 33 34: 10. 42—45.
Lue. 22, 24 sqq.). Hauserant igitur ex (Christi sermonibus hanc ideam:
futurum esse unum ex ipsis maiorem et praecessorem. Christus quidem
eorum ambitionem reprehendit, neque tamen negat quemquam illorum
futurum esse maiorem, linmo clare indicavit, cui hanc dignitatem ali­
quando collât urus esset. Cum Andreas fratrem suum Simonem ad­
duxisset ad lesum. .intuitus eum lesus dixit: Tu es Simon, filius lona:

verba addit S. loannes. Idem factum referunt reliqui evangelistae
(Matth. 10, 2. Mare. 3, 16. Luc. 6, 14). Ergo lesus mutavit nomen
Simonis et vocavit eum Cepham. quod est vocabulum aramaicum et
significat saxum, iàx (hebraice
quantum scimus, numquam ante
fuit nomen proprium ullius hominis1 : unde cum Christus illud Simoni
imposuerit, sine dubio voluit hoc nomine significare aliquam specialem
dignitatem, quam ipse daturus esset Simoni (cf. Gen. 17, 5: 32, 28 etc.).
Quae autem esset haec dignitas, postea clarius enuntiavit.
287. Pars /. Petrus, petra ecclesiae. Postquam Petrus confessus est
fidem: „Tu es Christus, Filius Dei vivi“. respondit lesus: .Beatus es
Simon. Bar [filius] Iona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed
Pater meus, qui in caelis est. Et ego dico tibi, quia tu es Petrus
(Cephas), et super hanc petram [Cepham] aedificabo ecclesiam meam,
et portae inferi non praevalebunt adversus eam. Et tibi dabo claves

et in caelis, et quodeumque solveris super terram, erit solutum et in
caelis” (Matth. 16, 17—19).
Mirum est. quomodo quidam dubitaverint haec dicta esse ad solum
S. Petrum. Verba enim Nudentur tam perspicua, ut dubitationem non
admittant. Adversarii autem argumentantur ita: Petrus locutus est
nomine omnium: ergo Christus quoque Petrum alloquens loquitur ad
omnes. Sed imprimis Petrum locutum esse nomine omnium gratis
asseritur. Ad priores quidem interrogationes Christi omnes apostoli
responderunt : .at illi dixerunt“ ; ad ultimam vero Christi interroga­
tionem solus S. Petrus respondet. Sed hoc transmisso, ad solum Petrum
1 In Sacra Scriptura Deus ut firmissimum adiutorium hominum vocatur petra.
Neque tamen hoc sensu legitur keph sed alia synonyma: eben (Gen. 49, 24. Zach.
3. 9), zur (Deut. 32, 4 18 31), sela (2 Sam. 22, 2. Ps. 18. 3). F. Haase (Der Katholik
1917 I 340 sqq. desiderat inquisitionem eruditam nominis Petri. De qua re conferri
potest Zeitschrift für neutestam. Wissensehait XV Giefien 1914) 14 sqq., ubi reiectis
aliis sententiis (e. g. nomen Petri esse formam contractam ex Petronio) statuitur iam
primo saeculo appellationem Petri fuisse communem. Scriptor huius dissertationis.
J. De//, ad hanc conclusionem pervenit Matth. 16. 17 19 esse verba a Matthaeo
scripta, non tamen a lesu dicta, sed collecta ex popularibus phantasiis de nomine
Petri 1. c. 49; Quae conclusio theologi protestantes, etsi circumdata multa eruditione,
non tamen est nisi coniectura opinabilis, nullo solido fundamento nixa.

196

Pars 11. Do ecclesia Christi.

Christus loquitur: ,Beatus es Simon, Bar lona." Quomodo enim pos­
sunt haec verba dicta esse ad omnes? Similiter (piae sequuntur: .Et
ego dico tibi, quia tu es Cephas", non valent nisi de solo Simone,
quia illi soli Christus praedixerat eum vocatum iri Cepham. Nunc
igitur Christus implet, quod tunc promiserat. Iam 5. lustinus J/.,
agens non de dignitate Petri sed de divinitate Christi, ait: ,Unum ex
discipulis suis, qui eum revelante ipsius Patre Filium Dei Christum
esse agnoverat, Petrum appellavit, cum prius Simon vocaretur" (Dial,
cum Tryph. n. 1OO: Jf 6. 710). Non allegat ipsa verba Scripturae,
sed solum factum refert, quod Matth. 16. 16—18 narratur. Eum ad
Scripturam respicere patet ex n. 106: .Quod autem unum ex apostolis
mutato nomine Petrum appellasse dicitur, atque in apostolicis com­
mentariis id quoque refertur" (J/ 6. 7*23).
Similiter S’. Irenaeus: .Quo­
modo Petrus ignorare potuit | veritatem revelatam], cui Dominus testi­
monium dedit, quoniam caro et sanguis non revelavit ei. sed Pater,
qui in caelis est?" (Contra haer. 3. 13, *2: M 7, 912.) .Ut quid autem
beatum dicebat Petrum, quod eum cognosceret esse Filium Dei vivi",
nisi vere esset Filius Dei? (3, 21. 8; M 7. 953.) Huic filiationi di­
vinae non obstat eius passio. .Et ipse autem Dominus manifestum
facit eum, qui est passus. Cum enim interrogasset discipulos: ,Quem
me homines esse dicunt filium hominis?
*
Petrus, cum respondisset:
.Tu es Christus Filius Dei vivi
*,
et cum laudatus esset ab eo : ,Quoniam
caro et sanguis non revelavit ei. sed Pater, qui est in caelis4, mani­
festum fecit, quoniam filius hominis hic est Christus Filius Dei vivi. . . .
Ipse, qui est agnitus a Petro Christus . . . dixit semetipsum oportere
multa pati et crucifigi", et Petrum vituperavit passionem eius aversantem (3. 18. 4: J/ 7, 934). Intermedia verba: .Et super hanc
petram" etc. Irenaeus non allegat, quia ad eius propositum non per­
tinebant (cf. 3. 19. 2: 3/ 7. 94(1): videtur autem alludere ad ea in
fine eiusdem expositionis, ubi loquitur de haereticis, qui .effugientes
fidem ecclesiae . . . digne in omni volutantur errore. ... Non enim
sunt fundati super unam petram sed super arenam, habentem in se
ipsa multos lapides" (3, 24. *2; 3/ 7. 967). Nam cum Irenaeus in prae­
cedentibus toties recurrat ad Matth. 16. 16 sqq., etiam hic unam petram
videtur intellegere eam. de qua Christus ibi loquitur. Cf. J. Hoh, Die
Lehre des hl. Irenaus fiber das N. T. *22, Anm. 2.
288. Itaque Christus ad Simonem dixit: Tu es Cephas, et super hunc
Cepham aedificabo ecclesiam meam." Quod scriptor graecus secundo
loco Cephas vertit πέτρα, ideo factum est. quia haec erat vox usitata
ad significandum saxum: nihilominus priore loco ponit vocabulum πέτρος
(quod rarius significat saxum), quia propter genus masculinum aptius
est ad appellandum virum *. Unde haec diversa forma nominis nulla
1 In lingua aramaica kepha est generis feminini, ergo graece et latine verba,
quae Christus ad Petrum dixit, recte verti possunt: .Tu es petra, et super hanc

Sectio 1. De institutione ecclesiae.

Prop. XXVIII.

197

ratione significat diversum subiectum. Cum enim Christus dixerit:
.Tu es Cephas, et super hunc Cepham aedificabo“, est contra sanam
rationem lingere prius illud Cephas significare aliud subiectum quam
secundum Cephas. Praeterea cur Christus Simonem appellavit saxum,
nisi haec appellatio aliquid speciale in Simone significet? Quid autem
hoc sit. non apparet, nisi sit illud, quod super Simonem aedificanda
est ecclesia ; sapiens enim homo, ut Christus ipse docet, aedificat domum
suam super saxum (Matth. 7, 24). Itaque si super Simonem aedificanda
est ecclesia, facile intellegitur, cur ipse vocetur Cephas. — Contra
vero, si illum Cepham, super quem vult aedificare ecclesiam suam,
alium intellexit atque Simonem, e. g. se ipsum, tota concinnitas ser­
monis perit. Quis enim ferre potest hanc interpretationem verborum
Christi : Beatus es Simon. Bar Iona, quod me confessus es Filium Dei :
et ego dico tibi : Tu es saxum : at non super te. sed super saxum,
quod ego sum, aedificabo ecclesiam meam? Certe haec non esset
paraphrasis, sed depravatio verborum Christi. Neque tamen ideo ne­
gamus Christum esse petram principaliter et per se, Simonem vero
non ex se sed virtute primae petrae, a qua soliditatem accepit. At
hic non quaeritur, quae sit causa efficiens, quae Simonem fecerit
petram, sed quaeritur, sitne Simon vere petra. Ceterum sermo tam
planus: .Tu es Cephas, et super hunc Cepham aedificabo", non re­
quirit ullam paraphrasin aut explicationem, quod attinet ad construc­
tionem grammaticalem.
289. a) His etiam excluditur opinio eorum, qui oolunt Christum dixisse:
Fides tua est petra, et super hanc petram aedificabo. Christus enim
hoc non dixit, sed dixit: Simon, Bar Iona, tu es Cephas, et super hune
Cepham aedificabo. Ob quam rationem Christus elegerit Simonem, ut
sit Cephas, super quem aedificanda sit ecclesia, hic non venit in quae­
stionem (potest enim recte dici fuisse fides Petri); sed quaestio est.
quis sit ille Cephas, super quem aedificabitur ecclesia, et quae sit ratio
formalis, qua ipse constituatur Cephas (cf. Knahenbauer, Comment, in
Matth. Π. ed. 3, 58 sqq.).
Scribit quidem S. Augustinus: -Dixi in quodam loco de apostolo
Petro, quod in illo tamquam in petra fundata sit ecclesia . . . sed
scio me postea saepissime sic exposuisse, quod a Domino dictum est:
Tu es Petrus etc., ut super hunc intellegeretur, quem confessus est
Petrus. . . . Non enim dictum est illi: Tu es petra, sed tu es Petrus:
petra autem erat Christus. . . . Harum autem duarum sententiarum
quae sit probabilior, eligat lector" (Retract. 1. 21: 1; M 32, 618).
Quia indicium relinquit lectori, eius auctoritas non potest contra nos
invocari; iam enim demonstravimus non posse petram ad Christum re­
ferri. Dein recte notat Bellarminus: -Augustinum ex sola ignorantia
petram ..." In lingua hebraica keph est generis masculini, quae tamen vox in
Vetere Testamento non legitur nisi in forma plurali lob 30. 6: 1er. 4. 29\

198

Pars II. De ecclesia Christi.

linguae hebraeae esse deceptum: nam argumentum ipsius est, quia non
est idictum: Tu es petra, sed tu es Petrus.... At si advertisset Cepham
nihil aliud significare quam petram, et Dominum dixisse: Tu es petra,
et super hanc petram, nihil dubitasset de veritate nostrae sententiae"
(De Rom. Pont. 1. 10). (’f. Ottiger, Theologia fundam. 11, 157 sqq.:
.1/. dHerbigng. De ecclesia I 258 sq.
Reliqua, quae e Patribus afferuntur contra nostram expositionem,
non sunt explicationes textus, sed morales applicationes, ut si 0/7genes dicit quemlibet imitatorem Christi esse petram. super quam
aedificetur ecclesia. Hoc sine dubio aliqua ratione verum est. at
non est sensus verborum Christi (Palmieri, De Rom. Pont. 317 sqq.).
Ceterum SS. Patres unanimiter textum nostro modo intellexisse videre
est apud Bellarminum 1. c. : Petachnn, De ecdesiast. hierarchia 3. 7, 9:
Passaglia, De praerogativis B. Petri 400 408sqq.: Palmieri 1. c. 307 sqq.
E. g. Tertullianus: .Latuit aliquid Petrum, aedificandae ecclesiae petram
dictum, claves regni caelorum consecutum et solvendi et alligandi in
caelis et in terris potestatem?" (De praescr. 22 ; J/2. 34.) Cgprianus:
.Petrus, quem primum Dominus elegit, et super quem aedificavit ec­
clesiam suam" (Epist. 71. c. 3: H 2. 773). Origenes: „Vide magno illi
ecclesiae fundamento et petrae solidissimae, super quam Christus fun­
davit ecclesiam, quid dicatur a Domino: modicae, inquit, fidei, quare
dubitasti?" (In Ex. hom. 5, n. 4: M 12. 329.) De S. Cgrilli Ales.
sententia cf. Zeitschrift fur kath. Théologie 1919. 543sqq.; de S’. loannis
JJamasc. doctrina ib. 78 sqq. Apparet igitur ex una parte, quam im­
merito contra nos ad SS. Patres provocent, ex altera vero parte, quam
solidum argumentum primatus S. Petri in illo textu habeatur, cum
haec unica ratio sit. cur protestantes nullum lapidem non moveant ad
illum textum pervertendum (cf. de eorum abortivis conatibus Passaglia
1. c. 2, 4).
Multo simpliciorem viam ineunt recentissimi protestantes, qui audacter
negant Christum illa verba dixisse1. Fortasse, quia textus est critice
1 Die Herrenworte Matth. 16. 18 und 18, 17 gehSren erst dem 2. Jahrhundert
[in ed. 3 et 4: .einer spâteren Zeit‘] an' Harnack, Dogmengeschichte I 69, nota 1;
in ed. 4 p. 89. nota 1 . Hanc assertionem quibusdam argumentis stabilire conatus
est J. Resch Paralleltexte zu Matthüus und Markus. Leipzig 1894. 187 sqq. . Sed
quam infirma sint haec argumenta, ostendit ('. Λ. Kndler Stimmen aus Maria-Laach
L [1896] 129 sqq. 288 sqq. 375 sqq.'. Idem multa alia testimonia antiquissima, sed
minus nota, collegit in DerKatholik 1901 II 331 sqq. 443 sqq. 481 sqq. Cf. A. Michie/s,
L’origine de l’épiscopat 20 sqq.
Nuper Harnack rursus in hanc rem inquisivit: .Der Spruch ûber Petrus ais den
Felsen der Kirche Matth. 16. 17 sq..* Sitzungsherichte der preufiischen Akademie
der Wissenscliaften. phil.-hisf. Kl. XXXII 1918' I 637—654. Secundum hanc in­
quisitionem pericope Matth. 16, 13 19, si ut totum quid consideratur, antiquissimae
originis aramaicae est et nota genuinitatis insignitur. Sola verba: .Et super hanc
petram aedificabo ecclesiam meam* sunt suppositicia, tempore Adriani imperatoris
117—138 a Christianis romanis adiecta. Textus genuinus erat: Κώγώ bë σοι λέγω
ϋτι σύ ei Κηφάς καί πϋλαι Αώου οϋ κατισχύσουσίν σου. Cetera omnia, ut nunc

De institutione ecclesiae.

Prop. XXVIII.

199

dubius? Minime vero! sed quia secus theoria eorum esset falsa, id
quod videlicet repugnat.
b) (Senuinitateiu textus testantur omnes codices et omnes versiones,
etiam antiquissimae, ut syriaca, quam /*'. Cruicford Burkitt a. 1904
edidit. In codice syro sinaitico prima tantum verba adsunt, dein deest integrum folium, cuius spatium sufficiens est ad recipienda ea, quae
in syro curetoniano leguntur. Textum exhibent etiam versiones copticae, bohairica et sahidica. item vetus latina. Quare mirum non est
textum sine ullo signo dubitationis receptum esse in omnes editiones
criticas usque ad ultimas, ab Herui, v. Soden et H. J. Vogels paratas.
Quaeri potest, cur Marcus (8, 27 sqq.) et Lucas (9, 18 sqq.) textum
non habeant. De Luca non videtur esse specialis difficultas, quia hic,
ut alibi saepe, recipit narrationem Marci. Cur autem Marcus textum
omittat, Eusebius Caesar, ita explicat: Marcus „cum ad illum locum
historiae venisset, ubi lesus interrogavit, quem se homines esse di­
cerent, ipsique sui discipuli quam de se opinionem haberent, subiunxissetque Petrus tamquam de Christo, nihil illi respondentem lesum
aut dicentem describit, sed illis comminantem dumtaxat, ut nemini de
ipso dicant. Non enim interfuit Marcus iis, quae a Christo dicta sunt;
ac ne Petrus quidem, quae ad ipsum ac de ipso dicta sunt ab lesu.
proprio testimonio proferre aequum putavit. Quae autem illa sint, quae
ad ipsum Petrum dicta sunt, Matthaeus his indicat verbis [refert in­
tegrum locum Matth. 16, 15—19: dein pergit:] Cum haec tam multa
dicta sint Petro ab lesu, Marcus nihil horum commemorat, propterea
quod ne Petrus quidem, ut verisimile est. talia in suis enarrationibus
enuntiavit- (Demonstr. evang. 1. 3, c. 5: J/22, 215 sq.).
Non obstante hoc testimonio tam diserto (et alio non minus diserto
De resurrectione 2: 3i 24, 1111) quidam rationalistae dicunt Eusebium
habuisse codices, in quibus textus non legeretur, cum variis locis
textum non integrum proferat. Infirmum sane argumentum, quia illis
locis non agit de S. Petro neque textum exponit, sed quaedam tantum
verba allegat ad ostendendam ecclesiae perennitatem, e. g. quando ait:
Servator ,de impiorum quidem templo dixerat: .Relinquitur vobis domus
vestra deserta: et non manebit in loco lapis super lapidem, qui non
disturbetur/ De ecclesia autem: .Supra petram aedificabo ecclesiam
ineam, et portae orci non praevalebunt adversus eamitt (De laudib.
f
leguntur in editionibus criticis. sunt genuina. Portae inferi sunt regnum mortis: mors
autem non praevalebit adversus Petrum, quia Petrus non morietur (quae utique fuit
falsa praedictio Christi . Hanc praedictionem esse puram fictionem facile intellegitur,
ut explicatur a C. J. KnéUer, Zeitschrift für kath. Théologie Innsbruck 1920) 147 sqq..
qui simul ostendit totum contextum postulare aliain omnino praedictionem, quae re­
spondeat confessioni Petri de divinitate Christi ; omnia optime cohaerere, si retineatur
lectio: .Et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam", reiecto nutem hoc inciso
nativam sententiarum seriem perrumpi : hanc lectionem etiam convenire cum iis, quae
alibi in evangeliis de Petro dicuntur, non vero praedictionem immortalitatis Petri.

2lX>

Pars II. Dv ecclesia Christi.

Constant. 17: .1/20, 1434). Qui ex talibus dictis conatur ostendere
Eusebium non legisse verba praecedentia, ostendit se praefracte velle
rem desperatam defendere.
Neque melior est argumentatio, quam struunt '.c commentario
S. Ephraem i in Diatessaron Tatiani. Ephraem enim solet pauca verba
ex evangelio recitare et dein addere brevem expositionem. Ita ex
Matth. 16. 13 sqq. haec refert: .Quid de me dicunt homines, quod sit
filius hominis? Respondent ei: Nonnulli dicunt, quod sit Elias, alii,
quod sit leremias. Vos autem quid dicitis de me. quod sim? Simon
locutus est: Tu es Christus. Filius Dei vivi. Et respondit: Beatus
es. Simon. Et portae inferi te non vincent. Tu es petra." Si quis
concludit Ephraem non legisse plura verba, est conclusio nimis tetra,
quam quae seriam considerationem mereatur. Hoc ipso loco ait: „Cum
Dominus ecclesiam suam aedificaret, aedificavit turrim, cuius funda­
menta omnia, quae erant superaedificanda, portare possent." Et Petrus
est .illa petra, quam erexit, ut satanas in eam offenderet" (Evangelii
concordantis expositio, in latinum translata ab /. B. Aucher, edita a
G. Moesinger, Venetiis 1876, 153 sq ). Alibi vero celebrat Petrum:
.Beatus es. Simon, caput discipulorum, quia Filius Dei beatum te
dixit ... et claves regni tibi tradidit . . . cuique dedit virtutem et
potestatem divinitus ligandi atque solvendi. . . . Beatus es, o Petre,
quia Filius Dei te posuit in fundamento ecclesiae, ut portares pondus
totius creaturae. . . . Beatus es. o Simon, quia super te aedificata est
ecclesia, decora lucis sponsa, cui promisit Filius portas inferni contra
eam non praevalituras" i Hymni et Sermones, ed. Lamy, Malines 1882
ad 1902, IV 682 sqq.). Similia saepe repetit (ib. I 374 412 534;
II 186: IV 534 738: cf. Ottigrr, Theol. fundam. II 150:
de la Brière,
Études CXIX. Paris 1909. 585 sqq. : CNN. 1910. 55 sqq.).
Seb. Euringer, Der locus classicus des Primates (Matth. 16. 18) und
der Diatessarontext des hl. Ephrâm (Festgabe für A. Ehrhard, Bonn
u. Leipzig 1922) 141 sqq. accuratissima investigatione commentarii
Ephraemi in Matth. 16, 13 sqq. studet eruere, quidnam S. Ephraem
in suo Diatessaron legerit, quod correspondent nostro Matth. 16, 18.
Conclusio eius haec est: .S. Ephraem legit Matth. 16, IN in suo Dia­
tessaron propemodum eodem modo, quo legitur in nostro textu ca­
nonico. nempe: Tu es petra, et super hanc petram aedificabo ecclesiam
meam, et vectes inferni non praevalebunt adversus eam" (1. c. 179). In
commentario Ephraem comparat aedificationem ecclesiae cum turri,
cuius fundamenta sufficiunt ad omnia in iis superstruenda: similiter
comparat cum monte Dei, in cuius cacumine erat paradisus. Undae
infernales, vectes suos perrumpentes et contra hunc montem irruentes,
neque montem evertere neque eos, qui in eius cacumine habitant, in
perniciem trahere possunt (1. c. 147 sqq.). Alio quidem loco (Com. in
Is. 54. 17) Ephraem ait: .Vectes inferi te non vincent." Unde Harnack
infert sensum esse: .Vectes inferi adversus te Simonem non prae-

S'cctio 1. De institutione ecclesiae.

Prop. XXV|]f.

201

valebunt/ At hoc non ita est; nam eo loco sermo est non de Simone
sed de Sione, et pronomen te est generis feminini (1. c. 170 sqq.). Cum
constet Matth. 16, 18 secundum nullum testem Christum alloqui ec­
clesiam. illa permutatio verborum ,adversus eam“ in verba: «adversus
te“ est simplex artificium rhetoricum Ephraemi (1. c. 173 176). De
immortalitate Petri nihil dicitur in commentario.
Rationalistae ideo omni vi student textum ex evangelio expungere,
quia rident et concedunt illis verbis exprimi verum primatum Petri
eumque perpetuum et in ecclesia mansurum. Quia autem secundum eorum
dogma talis primatus non exsistebat nisi exeunte saeculo II. textus non
potest esse genuinus. Eo ipso nobiscum consentiunt conatus priorum
protestantium e verbis eliminandi conceptum veri primatus esse irritos.
De genuinitate textus multa disserit J/. d’Herbigny, De ecclesia I 232 sqq.

290. Cum evidens sit Christum voluisse, ut Simon Petrus esset petra,
super quam aedificaretur ecclesia, quaeritur. quo sensu super Petrum
ecclesia aedificetur. Ecclesia est societas eorum, qui in Christum cre­
dunt. ut mox magis explicabitur. Itaque Petrus dicitur in hac societate
esse id. quod fundamentum est in aedificio: nam Christus utitur meta­
phora domus aedificandae: saxum autem, super quod domus aedificatur,
est fundamentum aedificii, i. e. reale principium stabilitatis et firmitatis
(Matth. 7. 24 25). Ulud autem, quod est reale principium stabilitatis
et firmitatis in societate, est auctoritas seu potestas efficaciter diri­
gendi ad finem socialem assequendum, quae est potestas iurisdictionis.
Ergo Petrus, quia est reale principium stabilitatis et firmitatis in ec­
clesia. habet potestatem iurisdictionis in ecclesiam, eamque talem,
qualem nemo praeter ipsum habet, seu habet primatum iurisdictionis
in universam ecclesiam: ipse enim solus neque ullus alius a Christo
designatus est futurum fundamentum ecclesiae.

291. Quo vero absurditatis protestantes nonnulli processerint ad hanc
partem verborum Christi pervertendam, ostendunt haec verba cuius­
dam Christiani Stock (Clavis linguae sanctae N. T. s. v. Πέτρος):
-Πέτρος, lapis, qui proici vel provolvi vel quacumque ratione e loco
in locum moveri potest. ... Ex hoc nomine appellativo Simon, lonae
filius, sortitus est cognomen proprium, quia, ut Erasmus Schmidius
ait. officio suo futurus erat lapis in omnes mundi partes proiciendus,
in (pias eius confessio una cum ipsius obiecto, nempe Christo lesu,
Salvatore mundi, divulganda erat.“ Ergone super lapidem volitantem
Christus aedificium ecclesiae exstruxit? Paulo rationabilior est alia
explicatio, secundum quam Simon dictus est Cephas, quia eligendus
erat, ut omnium primus iudaeis et gentibus evangelium praedicaret
et ita firmum initium ecclesiae poneret1. At ne haec quidem ex1 fta Carolus Hase: .Das Recht der romischen Auslegung [Petrus sei der Pels]
ergibt sich scbon ans dem Wortspiele mit dem Namen Petrus, d. h. des Felsen-

u

J

I

(I

202

Pai's IL De ecclesia Christi.

plicatio admitti potest. Christus enim verbis maxime sollemnibus Petro
in renumerationem confessionis annuntiasset rem relative parvam,
scilicet eum tempore primum praedicaturum esse. Dein vero ipsa
metaphora, qua Christus utitur, hanc explicationem non admittit.
Quamvis enim omnes apostoli ratione doctrinae, quam praedicaverunt,
et aliquo modo ratione muneris, quod in ecclesia perseverat, vero sensu
dici possint fundamentum ecclesiae (Eph. 2, 20). tamen hic agitur de
speciali praerogativa S. Petri. Nam nulli apostolorum dictum est: Tu
es petra, super quam aedificabo ecclesiam meam. Super solum Petrum
tota ecclesia aedificata est : apostoli sunt singuli lapides fundamentales,
proxime huic communi petrae cohaerentes. (De differentia inter πέτραν
et θεαέλιον cf. .1/. d Herbigny, De ecclesia I 255 sq.) Solus Petrus est
commune principium stabilitatis pro tota ecclesia et pro omnibus et
singulis partibus eius. Ergo tota ecclesia et reliqui quoque apostoli
auctoritati Petri subiciuntur. Atqui sola prioritate praedicationis Petrus
non est tale principium, quia metaphora petrae significat stabilem in­
fluxum. non actum transeuntem. Hoc etiam magis patet ex verbis
Christi, quae sequuntur (cf. Ottiger, Theologia fundam. II 88 sq.).
292. Christus, postquam dixit Petrum esse fundamentum, super quod
aedificanda esset ecclesia, statim addit: „Et portae inferi non prae­
valebunt adversus eain." Quae verba clare indicant futurum esse, ut
inimicae potestates impugnent ecclesiam, sed ita. ut eam non possint
destruere. Ratio autem, cur ecclesia non possit destrui, est, quod
supra Petrum ut petram firmissimam est aedificata. Christus enim in
illis verbis quodammodo gerit personam architecti dicentis : Aedificabo
domum super petram, neque ullae adversae potestates subvertent eam.
Quicumque talia verba audit, non potest nisi cogitare inter duo membra
locutionis esse hunc nexum causalem : Ne domus subvertatur, aedificabo
eam super petram: et quia aedificabo super petram, domus non sub­
vertetur. Hic igitur sensus verbis Christi subest. Revera, si Petrus
habet primatum jurisdictionis in ecclesiam, facile intellegitur, quo sensu
dicatur firmum fundamentum, quo ecclesia muniatur ad sustentandas
inimicas impugnationes.
“Αιδης significat vel in genere locum, quo congregantur omnes
mortui, qui beatitudinis participes non sunt (Act. 2, 31. Apoc. 6, 8),
vel in specie habitaculum damnatorum (Luc. 16. 22). quod etiam vo­
catur abyssus et est locus proprius daemonum et sociorum eorum (Luc.
8, 31. Apoc. 20, 3), ubi igne cruciantur (Matth. 25, 41). Hic locus
repraesentatur ut civitas, quae habet portas, quae clavibus clauduntur
mannes; nui derselbc kann ais der Felsen gemeint sein, auf <len Christus seine
K i relie gründen will. ... Er hat. wie es Christus von ihm erwartet batte, die
Mutterkirche in Jerusalem gegründet, nach der Apostelgeschichte auch ihre Übergânge zu den Heiden vermittelt, und in den ersten Jahren steht er überall. zumal
der Gefahr entgegen. voran’ Polemik7 [Leipzig 1900] llBsq..

(Apoc. 9, 1). Inediae huius civitatis pugnant contra regnum Christi
(1 Petri 5, 8. Apoc. 12, 7 sqq.). Unde cum Christus repraesentet
πύλας όίδου conantes praevalere contra ecclesiam suam, respicit hoc
inimicum regnum et potestatem eius; portae enim significant potentiam,
(piia in portis fiebat indicium (lob 5, 4. Is. 29, 21. Prov. 22, 22):
portae pro regno ipso dicuntur (Gen. 22, 17. Is. 38, 10), sicut etiam
nunc loquimur de ..Alta porta", i. e. regno turcico. Ergo portae inferi
pugnantes contra regnum Christi sunt diabolicae potestates seu diaboli
ipsi eorumque adiutores. quibuscum asseclis Christi est continua col­
luctatio (Eph. 6, 12). Sed ecclesia Christi per Petrum tantam habebit
stabilitatem, ut acerrimi hi inimici non possint praevalere adversus
eam : non utique per Petrum, secundum quod est ex se. sed in quantum
a Christo fundamentum constituitur et soliditatem a Christo parti­
cipatam cum ecclesia communicat. Haec non posse intellegi de transeunte actu Petri, sed referri ad permanens eius munus, evidens videtur.
Ergo recte concludimus Christum per illa verba Petro promisisse pri­
matum iurisdictionis, promisisse, inquam, nondum dedisse, cum dicat:
,aedificabo". Quare Petrus interim nondum fuit fundamentum ecclesiae,
sed factus est post mortem Christi. Nihil igitur sunt ad rem, quae
cum quadam specie veri videntur proferri posse contra stabilitatem
Petri ex eo tempore, quo nondum munus suum actu acceperat, e. g.
ex iis, quae Petrus fecit tempore passionis Christi (cf. Knabenbauer,
Comment, in Matth. II. ed. 3, 63 sqq.).

Regnum caelorum hic est idem atque ecclesia Christi; ergo Christus,
sicut antea dixit Petrum futurum esse fundamentum ecclesiae, ita
hic dicit eum futurum esse clavigerum ecclesiae, penes quem sit potestas
efficaciter solvendi et ligandi ‘. Quamvis regnum caelorum possit signi­
ficare ecclesiam Christi tum exsistentem in hac terra tum regnantem
1 Christus Petrum alloquens utitur tribus distinctis metaphoris: Prima est meta­
phora petrae, quae est fundamentum, super quod Christus aedificabit ecclesiam suam.
Secunda est metaphora clavium regni caelorum, qua significatur suprema potestas in
regno Christi. Tertia est metaphora solvendi et ligandi omnia, qua significatur uni­
versalitas iurisdictionis. Hae tres metaphorae nullo modo ita inter se continuantur.
ut secunda imago sit explicatio primae, vel tertia sit explicatio secundae ; nam aliud
est secundum figuram locutionis esse petram, aliud est habere claves regni, aliud
est ligare et solvere, quamvis ad eandem potestatem significandam omnes tres meta­
phorae referantur. Ergo mire aberrant a recta cognitione, qui obiciunt ab homine
semitico non potuisse explicari imaginem clavium per imaginem ligationis et solu­
tionis, sed hunc nexum manifeste factum esse ab homine graeco, qui vim meta­
phorarum semiticarum non bene perspexerit. At tota haec confusio non exsistit nisi
in imaginatione eorum, qui per fas et nefas argumentantur ad ostendendum verba
illa non esse a Christo dicta cf. Ottiger, Theologia fundam. Il 93\ De metaphora
ligandi et solvendi cf. V. Brander, Der Katholik 1914 II 116 sqq.; 1916 I 220 sqq.
287 sqq. et K. Adam, Theolog. Quartalschrift 1914. 49 sqq. 161 sqq.

204

Pars II. De ecclesia Christi.

in beatitudine, patet tamen in ecclesia gloriticata non iam esse locum
ligationis et solutionis, ideoque hic regnum caelorum, directe signi­
ficatum, esse ecclesiam Christi, prout in terra exsistit (cf. Palmieri,
De Rom. Pont. 260). Ergo in ecclesia Petrus habebit claves ad ape­
riendum et claudendum, i. e. potestatem iurisdictionis in universam ec­
clesiam. ut. quodeumque decreverit. Deus ratum habeat. Christus
quidem per se est supremus Dominus ecclesiae, .qui habet elavem
David, qui aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit" (Apoc. 3, 7.
Cf. Is. 22. 22): at ipse cum Petro hanc potestatem communicat, ut
Petrus suprema vicaria potestate in ecclesiam utatur. Traditio enim
clavium alicuius loci, maxime apud orientales, semper significabat tra­
ditionem vel agnitionem potestatis supremae, saltem vicariae, in eum
locum (cf. Wiseman, Die vomehmsten Lehren und Gebrauche der katholischen Kirche, ed. 3. Regensburg 1867. 289 sqq.).

294. Acceperant quidem etiam reliqui apostoli potentat ent solvendi et
ligandi (Matth. 18. 18), et eatenus etiam aliquam potestatem clavium.
At magna differentia adest inter hoc factum et illud, quod in c. 16
narratur: Matth. 18 Christus loquitur ad omnes apostolos iisque pro­
mittit potestatem, quae omnibus sit communis: Matth. 16 loquitur ad
solum Petrum eique in renumerationem confessionis suae specialem
praerogativam promittit: ergo Petrus, quamvis habeat communem illam
potestatem cum reliquis apostolis. praeterea specialem potestatem
habet, quae nulli alii apostolo convenit. Ibi Christus promittit apo­
stolis potestatem ligandi et solvendi in genere, quae est potestas
clavium intra ecclesiam : hic Petro dat non quomodocumque potestatem
ligandi et solvendi, sed claves regni, i. e. supremam potestatem cla­
vium super totam ecclesiam. Apostoli igitur ut apostoli inter se erant
pares et independentes. sed omnes erant Petro subiecti. quia, qui­
cumque sunt in regno, subiecti sunt ei. qui habet claves regni. Itaque
Petro soli promissa sunt dignitas fundamenti ecclesiae et claves regni
caelorum : ergo ipsi promissus est primatus iurisdictionis in universam
ecclesiam (cf. Palmieri 1. c. 270 sqq.: Knabenbauer, Comment, in Matth.
II. ed. 3, 130 sq.: Concit Collect. Lacensis VII 275 b c).
Apostoli ab initio vim primatus Petro promissi non magis intel­
lexerunt quam praedictam passionem et mortem Christi variasque alias
res, et ideo disputabant de primo loco obtinendo, sed post diem pente­
costes intellegentiam rei habuerunt, ut ait S. Ioan. CJiry.sostomus, loquens de rixa eorum circa primatum: -Npndum enim Spiritum Sanctum
acceperant. Sed postea non tales fuerunt: ubique enim primas Petro
concedunt et ad conciones publicas illum praeferunt, quamvis ceteris
rudior rideretur" (In Matth. 14. 30. hom. 50. n. 2: Jf 58. 506). Et in
Matth. 20. 24: .Viden’. qùantum imperfecti omnes essent, tum hi, qui
decem illos praecedere tentabant. tum decem illi, qui duobus invidebant.
Sed. ut dixi, post haec ostende illos mihi, et videbis omnibus his

affectibus vacuos. Audi, quomodo hic ipse loannes, qui nunc hac de
causa accessit, primas semper Petro cedat et concinnanti et miracula
edenti in Actibus apostolorum . . . illumque sibi praeponit" (ib. hom. 65,
n. 4; M 58. 621 sq.). Tunc enim perspexerunt vim verborum: Tu es
Petrus. . . . -Quae uni Deo sunt propria, nempe peccata solvere, ec-

|||H

II 97 sqq.
•

295. Petrus non accepit promissionem primatus, ut erat persona pricata, sed in utilitatem ecclesiae. Quare recte SS. Patres docent ipsam
ecclesiam in Petro accepisse claves, et clavium potestatem non cessasse
cum Petri morte, ut montanistae et novatiani putabant. E. g. S. Augustinus: -Propter ipsam personam, quam totius ecclesiae solus gestabat.
[PetrusJ audire meruit: Tibi dabo claves regni caelorum: has enim
claves non homo unus, sed unitas accepit ecclesiae" (In nat. ss. apost.
Petri et Pauli serm. 295, c. 2. n. 2: Jf 38, 1349. Cf. Tract. 124 in
Io. n. 5; Jf 35, 1973: Serm. 149. c. 6, n. 7: M 38, 802). His igitur
non negatur Petrum verum primatum iurisdictionis accepisse, sed statuitur eum hanc potestatem non sibi soli, sed ad utilitatem universae
ecclesiae accepisse (cf. Ofliger, Theologia fundam. II 250 sqq.).
•

Schol. 1. S. Petri auctoritas comparata cum auctoritate veli(piorum apostolorum.
Si Petri auctoritas cum potestate reliquorum apostolorum comparatur,
Petrus vi illius promissionis a Christo acceptae erat caput non communium tantum fidelium, sed etiam ipsorum apostolorum; atque ideo
poterat iis praecepta dare, poterat eorum leges solvere, ab iis dispensare, alias substituere. Patet quidem hanc potestatem primis ternporibus. maxime quatenus respiciebat infallibiles apostolos, vix non
semper mansisse in actu primo. Nihilominus aliqua manifestatio huius
potestatis apparet in modo, quo S. Petrus agit in electione novi apostoli. Haec enim erat res. quae ex natura sua non pertinebat ad
munus apostolatus ut tale, sed ad supremum regimen ecclesiae. Quare
solus S. Petrus totum hoc negotium dirigendum suscipit (Act. 1,
15 sqq.). Tandem notandum est apostolatum sensu stricto fuisse
institutum extraordinarium et transiens: quare post apostolos non
venerunt alii eadem potestate iisdemque praerogativis instructi : sed
Petri primatus erat munus ordinarium, quod perpetuo mansurum
erat in ecclesia (cf. Palmieri 1. c. 380 sqq., item supra n. 289 et
Denz. n. 496).

296.

m tüi

Il II
11 I
11 I
II ]
Il I
II I
Illi

IIU
II I

I |
I I

| I
HI

I
||
■
g

|
I
II
II
|
I
I I
||
I

206

Pars II. De ecclesia Christi.

297. Schol. 2. Titilli, qui Petro a SS. Patribus tribuuntur.
Ex dictis facile intelleguntur tituli, quibus SS. Patres Petrum hono­
rare solent. Appellatur enim «ecclesiae petra" (Tertullianus, De praescript. 22: .1/ 2, 34): .ecclesiae fundamentum et petra solidissima,
super quam Christus fundavit ecclesiam' [Origenes, In Ex. hom. 5, n. 4:
.1/ 12. 329): .ecclesiae firmamentum" (Ambrosius, De virg. 16, 105:
.][ 16. 292): .caelestis regni ianitor" {Hilarius, In Ps. 131. n. 4:
.1/9, 730): .apostolorum princeps" (Origenes, lu Luc. hom. 17: M 13,
1845): ό κορυφαιότατος και πρωτοστάτης τών αποστόλων (Cyril!. Hierosol., Catech. myst. 2. 19: .1/33. 408). .S’. Basilios: .Petrus ecclesiae
aedificationem in se ipsum recepit' (Adv. Eunom. 1. 2. n. 4: .1/ 29. 579).
S’. Gregorius Xaz.: .Hic petra vocatur, et ecclesiae fundamenta ei
committuntur" (Or. 32, n. 18; .1/36, 194). X. Gregorius Xgss.: .Hic
firma et solidissima petra est. super quam salvator ecclesiam aedificavit"
(Or. in S. Steph. .1/ 46. 734). Permulta alia similia exstant (cf. supra
n. 289 et quae habentur in Breviario rom. diebus festis S. Petri, die
18 ianuarii et die 22 februarii: Ottiger, Theologia fundam. II 145 sqq.).

»·
I*

298. Schol. 3 (dogmaticum). De aequalitate Petri et Pauli.
Ex dictis porro intellegitur, cur ab Innocentio X die 29 ianuarii
1674 reiecta sit doctrina Antonii Arnauld de aequalitate apost olor uni
Petri et Pauli: .Sanctissimus . . . propositionem hanc: S. Petrus et
S. Paulus sunt duo ecclesiae principes, qui unicum efficiunt, vel : sunt
duo ecclesiae catholicae coryphaei ac supremi duces, summa inter se
unitate coniuncti. vel: sunt geminus universalis ecclesiae vertex, qui
in unum divinissime coaluerunt, vel : sunt duo ecclesiae suipmi pastores
ac praesides, qui unicum caput constituunt, ita explicatam, ut ponat
omnimodam aequalitatem inter S. Petrum et S. Paulum sine subordinatione et subiectione S. Pauli ad S. Petrum in potestate suprema
et regimine universalis ecclesiae, haereticam censuit et declaravit"
(Denz. n. 1091).
Sanctus quidem Paulus missionem suam immediate a Christo accepit,
non a S. Petro, sicut et reliqui apostoli (Gal. 1. 1): at debebat ipse
quoque aedificari super fundamentum universae ecclesiae et clavigero
regni caelorum subici. De conatibus ostendendi ex dictis quorundam
Patrum vel scriptorum alios apostolos Petro aequiparari vel praeferri
cf. Ottiger, Theologia fundam. II 198 sqq.

Prop. XXIX. lesus Christus post resurrectionem suam Petro
primatum promissum contulit.
299. Pars /. Petrus pastor ocium. Cum lesus Christus Petro pri­
matum promisisset, certum est eum Petrum vere primatem ecclesiae
fecisse, etiamsi huius rei nulla umquam mentio fieret. Christus enim,
quidquid promisit, ad effectum perduxit. At in evangelio suo S. loannes
nobis diserte testatur, quando Petrus promissam dignitatem acceperit.

De institutione ecclesiae.

2(17

scilicet in illa apparitione, (pia lesus se manifestavit discipulis suis ad
mare Tiberiadis.
J’uin ergo prandissent, dicit Simoni Petro lesus: Simon loannis,
diligis me plus his? Dicit ei: Etiam, Domine, tu scis, quia amo te.
Dicit ei: Pasce agnos meos! Dicit ei iterum: Simon loannis, diligis
me ? Ait illi : Etiam, Domine, tu scis, quia amo te. Dicit ei : Pasce
agnos meos! Dicit ei tertio: Simon loannis. amas me? ... Et dixit
ei : Domine, tu omnia nosti : tu scis, quia amo te. Dixit ei : Pasce
oves meas!" (Io. 21. 15—17.)1
Christum hic loqui ad solum S. Petrum. quamvis nonnulli protestantes negaverint, manifestum est. Evangelista hoc affirmat: Dicit
Simoni Petro “ ; Christus hoc verbis exprimit: .Simon loannis. diligis
me?“ Immo diserte eum ab aliis distinguit: .Diligis me plus his1*
apostolis sci. praesentibus? Ergo etiam illud verbum Christi „pasce"
soli Petro dicitur, sicut ad solum Petrum pertinent quae statim se­
quuntur de futura morte Petri: .Amen, amen. dico tibi: Cum esses
iunior ..." (cf. Passaglia, De praerogat. S. Petri 1. 2, c. 15, n. 223 sqq.).
Λ

300. Christus dicit Petro: Βόσκε τά άρνία μου, ποιμαίνω τα πρόβατά
Iuou. Quod ad lectiones variantes attinet, illud άρνία μου, quod primo
loco ponitur, est critice plane certum. Secundo et tertio loco variantur
lectiones inter πρόβατα et προβάτια. Quidquid est de hac differentia.
Christus nominans agnos et oves indicat sine dubio totum (/regem suum.
Grex autem Christi sunt fideles, qui omnes pertinent ad unum ovile,
cuius ipse est pastor (Io. 10, 14 sqq.). Cum ipse distinguat inter agnos
et oves (vel o\riculas), recte infertur eum indicasse in ovili suo esse
aliquam inaequalitatem, quatenus ibi sint inferiores et superiores, ut
per illa verba: .pasce agnos, pasce oves“, omnium inferiorum et su­
periorum cura Petro tradatur, ipseque constituatur omnium pastor.
Βόσκειν et ποιμαίνειν in textu ut synonyma adhibentur, et utrumque
simpliciter minius pastorale erga fideles Christi significat. Pastorem
hominum esse apud veteres scriptores, tum profanos (cf. Homerus, qui
reges vocat ποιμένας λαών) tum sacros (e. g. 2 Reg. 5. 2 : Is. 44. 28 :
Matth. 2. 6 graece), idem est atque regere homines seu potestatem
jurisdictionis in eos habere. Quare Christus, qui supremam in fideles
iurisdictionem habet, se ipsum vocat pastorem, cuius vocem oves suae
audiant (Io. 10, 26 27).
301. Cum igitur hoc loco Christus soli Petro conferat iurisdictionem,
necessario intellegitur primatus iurisdictionis; nam communem illam
iurisdictionem, quae apostolatui annectitur, Petrus una cum reliquis
' Textus est critice certus. Omnes codices et versiones eum habent. Lectiones
variantes substantiam rei non afficiunt. Etsi verbis 20, 30 sq. finis imponitur evan­
gelio, potuit tamen loannes c. 21 postea addere ob certas causas, de qiiihns vide
KiKtlifiiliaiui·, Commentar, in lo.2 589 sq. vel alios exegeras catholicos.

208

Pars 11. De ecclesia Christi.

apostolis accepit (Io. 20. 21); hic autem agitur de speciali praerogativa,
(piam solus Petrus a Christo accepit, postquam specialem in eum amorem
professus est. Praeterea Petrus regendum accipit integrum gregem
Christi, omnes, quotcumque designantur istis terminis: τα άρνία μου,
τά πρόβατά uou = η εκκλησία μου. ergo ipsos quoque apostolos, qui
inter se sunt aequales et praepositi inferioribus fidelibus. Itaque si
comparantur haec verba cum absoluta promissione primatus (Matth. 16),
dubium esse nequit, quin Christus hic impleverit, quod tunc promisit,
et Petrum universae ecclesiae primatem constituerit.
Hunc sensum his verbis subesse veteres scriptores omnes intel­
lexerunt. Ita Leo .1/. (Serai. 4. c. 2: M 54. 149 sq.): -De toto mundo
unus Petrus eligitur, qui et universarum gentium vocationi et omnibus
apostolis cunctisque ecclesiae pastoribus praeponatur, ut. quamvis in
populo Dei multi sacerdotes sint multique pastores, omnes tamen proprie
regat Petrus, quos principaliter regit et Christus/ S. Ambrosius:
Petrus, .quia solus profitetur ex omnibus, omnibus antefertur. . . .
Denique tertio Dominus non iam .diligis me?‘ sed .amas me?’ inter­
rogavit: et iam non agnos, ut primo, quodam lacte vescendos, nec
oviculas, ut secundo, sed oves pascere iubetur perfectiores, ut per­
fectior gubernaret' ( In Luc. 1. 10. n. 175 sq. : M 15. 1*48).
S. Bernardus:
-Cui. non dico episcoporum, sed etiam apostolorum sic absolute et
indiscrete totae commissae sunt oves? Si me amas. Petre, pasce oves
meas’ (De consid. 1. 2. c. 8, n. 15; J/ 182, 751). Itemque multi alii
(cf. Passaglia, De praerog. S. Petri 1. 2. c. 15, n. 227 sq. ; Ottiger, Theo­
logia fundam. II 178 sqq.). Cf. Knabenbauer, Comm, in Io. 21. 15 sqq..
p. 595 sqq.

302. Pars II. Petrus in collegio apostolorum. Supposito primatu
Petri facile intellegitur singularis illa condicio, quam S. Petrus obtinet
in evangeliis et aliis libris Novi Testamenti.
a) S. Petrus in catalogis apostolorum semper primo loco ponitur,
quamvis reliquorum apostolorum ordo permutetur (Matth. 10. 2. Mare.
3, 16. Luc. 6, 14. Act. 1. 13). A S. Matthaeo diserte dicitur -primus'
inter apostolos. Atqui non est primus, quia primus vocatus est ad
apostolatum, cum duo alii ante eum vocati sint (Io. 1. 35 sqq.): neque
quia aetate maxime provectus erat, cum nihil tale evangelistae in­
dicent neque ordinem aetatis in catalogis servent. Non dicitur: Primus
Petrus, qui senior erat; sed: -Primus Simon, qui dicitur Petrus' : ergo
ratio primatus in eo est. quod Simon est Petrus. Neque illud n prunus1*
apud Matthaeum habet rationem enumerationis, cum non addatur: se­
cundus, tertius. . , .
Adsunt locutiones, quae satis directe proponant Petrum ut caput
collegii apostolici. ut illae: ό Σιμών και οί μετ’ αύτού (Marc. 1. 36),
ό Πέτρος και οί συν αύτώ (Luc. 9, 32), ύ Πέτρος σύν τοίς ένδεκα (Act.
2. 14), ό Πέτρος και οι λοιποί απόστολοι (Act. 2. 37). ύ Πέτρος καί οί

απόστολοι (Act. ύ, 29). Iu aliis quibusdam textibus videtur quidem
hic ordo non servari; at 1 Cor. 1, 12 est gradatio a Paulo, qui de
se loquens infimo loco se ponit, ad Apollo, ad Petrum, ad Christum.
Similiter 3, 22 et 9, 6. In unico textu, qui revera alium ordinem
exhibet (Gal, 2, 9), lectio non est certa, cum inulti codices et Patres
legant primo loco Cephas. Ceterum merito, ubi sermo est de iis,
qui lerosolymis in honore erant, lacobus, episcopus huius civitatis,
poterat primo loco poni.
b) Petrum Christus speciali modo honorat. Nam soli Petro novum
nomen indidit, quod ei mansit (Mare. 3, 16), in domo Petri habitare
Luc. 4, 38), e Petri nave docebat (Luc. 5, 3), Petro in specie dixit eum
futurum piscatorem hominum (Luc. 5, 10). Miraculoso modo Christus
affert staterem, quem Petrus solveret pro Christo et pro se ipso (Matth.

quis eorum futurus esset maior in regno caelorum (Matth. 18, 1).
Christus speciatim pro Petro orat (cf. infra n. 509). Post resurrectionem
Christi mulieres ab angelis mittuntur: „Dicite discipulis eius et Petro'
(Mare. 16, 7). Christus Petro apparet, cum hic erat solus (Luc. 24, 34.
1 Cor. 15, 5).
c) Petrus, quando apostoli sunt simul, semper praesidet et omnium
nomine loquitur. Ita in electione Matthiae (Act. 1), ita die pentecostes
(Act. 2), ita coram principibus et senioribus iudaeorum (Act. 4); ipse
primus gentes ad ecclesiam admittit (Act. 10), ipse primus rem definit
in concilio apostolorum (Act. 15). ipse universas ecclesias visitat et
confirmat (Act. 9. 32 sqq.).
Haec omnia ostendunt Petri condicionem fuisse prorsus singularem
in primitiva ecclesia. Quae autem fuerit ratio huius honoris, nisi erat
primatus iurisdictionis. non apparet.
303. Schol. 1 (dogmaticum). Doctrina Vaticani de primatu Petri.
Ex dictis efficitur, quam iuste cone, vatie, declaraverit: .Docemus
et declaramus iuxta evangelii testimonia primatum iurisdictionis in
universam Dei ecclesiam immediate et directe beato Petro apostolo
promissum atque collatum a Christo Domino fuisse. Unum enim Si­
monem, cui iam pridem dixerat: Tu vocaberis Cephas, postquam ille
suam edidit confessionem inquiens: Tu es Christus, Filius Dei vivi,
sollemnibus his verbis allocutus est Dominus: Beatus es Simon. Bar
Iona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus, qui in
caelis est: et ego dico tibi, quia tu es Petrus, et super hanc petram
aedificabo ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt advôrsus
eam: et tibi dabo claves regni caelorum: et quodeumque ligaveris
super terram, erit ligatum et in caelis: et quodeumque solveris super
terram, erit solutum et in caelis. Atque uni Simoni Petro contulit
lesus post suam resurrectionem summi pastoris et rectoris jurisdictionem

210

Pars 11. De ecclesia Christi.

in totum suum ovile dicens: Pasce agnos meos, pasce oves meas. Huic
tam manifestae Sacrarum Scripturarum doctrinae, ut ab ecclesia catho­
lica semper intellecta est, aperte opponuntur pravae eorum sententiae,
qui constitutam a Christo Domino in sua ecclesia regiminis formam
pervertentes, negant solum Petrum prae ceteris apostolis, sive seorsum
singulis sive omnibus simul, vero proprioque iurisdictionis primatu
fuisse a Christo instructum; aut qui affirmant eundem primatum non
immediate directeque ipsi beato Petro sed ecclesiae et per hanc illi
ut ipsius ecclesiae ministro delatum fuisse. Si quis igitur dixerit
beatum Petrum apostolum non esse a Christo Domino constitutum
apostolorum omnium principem et totius ecclesiae militantis visibile
caput, vel eundem honoris tantum, non autem verae propriaeque juris­
dictionis primatum ab eodem Domino nostro lesu Christo directe et
immediate accepisse. A. S.” (Denz. n. 1822 sq.). Petrus eiusque suc­
cessores sunt visibile caput ecclesiae ut vicarii Christi, qui est unum
caput principale, sed non iam visibiliter in terra exsistens (cf. .1/. (VHerbigny, De ecclesia 1 99 sq.).

3G4. Schol. 2. Obier,tiones contra primatum Petri.
Quae ab ad cervariis ar S. Scriptura contra primat mu Petri pro­
feruntur, pleraque statim apparent omni vi probandi destituta. Quod
e. g. Petrus communi apostolorum consilio mittitur in Samariam (Act.
8. 14). quod iudaizantes ei obiciunt admissionem gentilium ad ecclesiam
(Act. 11. 2 sqq.). quod Paulus in munere praedicationis se aequiparat
Petro (Gal. 2. 7). haec omnia aperte primatum Petri relinquunt intactum.
Paulo maioris momenti videri potest, quod Paulus dicit se Petro
in faciem restitisse (Gal. 2. 11). Vituperavit igitur Paulus Petrum;
unde videtur colligi Petrum non fuisse Pauli superiorem. At duplex
est correptio: auctoritatis et caritatis. Auctoritatem autem Paulum
habuisse in reliquos apostolos nemo prudens dixerit: ergo fuit cor­
reptio fraterna, quae servatis servandis potest etiam ab inferiore
superiori adhiberi. Nam si superioris agendi ratio scandalum parat,
sive cum eius culpa sive sine eius culpa, inferior, qui convenienter
potest, debet eum monere, etiam coram aliis, si hoc requiritur. Itaque
cum Petri agendi modus reapse scandalum creasset. licet sine eius
culpa, neque hoc malum aliter curari posse videretur. Paulus, qui ut
apostolus gentium et collega Petri hoc ex omnibus convenientissime
poterat, merito Petro coram aliis restitit.
Ceterum, quae dicit Paulus in epistula ad Galatas, tantum abest
ut destruant primatum Petri, ut eum confirment. -Post annos tres
veni lerosolymam videre Petrum (ίστορήσαι Πέτρον) et mansi apud
eum diebus quindecim. Alium autem apostolorum vidi neminem nisi
lacobum. fratrem Domini” (Gal. 1. 18 19). Cur ascendit ad videndum
Petrum, nihil curans de visitatione aliorum apostolorum? Cur dicit
ίστορήσαι Πέτρον? .Non dixit ibeîv Πέτρον, sed ίστορήσαι Πέτρον,

De institutione eccleHiiic.

quomodo loqui solent, qui magnas splendidasque urbes invisunt co­
gnoscendi gratia. Adeo indicabat operae pretium esse, etiam virum
dumtaxat videre. . . . Nam et virum honore prosequitur et prae om­
nibus diligit: neque enim propter alium quemvis ex apostolis, sed
propter ipsum solum se venisse scribit" (S. Io. Chrysost., In Gal. 1, 18;
.1/61. 631 )’. Praeterea tanta erat auctoritas Petri, ut. quamvis Paulus
diserte doceret gentibus non esse judaizandum, tamen sola conversatio
Petri, (piae contrarium innuere videbatur, sufficeret ad omnium animos
perturbandos (Gal. 2, 13 14). Multo igitur maior erat auctoritas Petri
(piam Pauli (cf. Zeitschrift f. kath. Théologie VIL Innsbruck 1883. 489:
tract, de lege divin, posit. V. η. 530).

Prop. XXX.

Christus eo, quod instituit collegium apostolicum
sub Petro primate ad homines docendos, regendos, sanctificandos,
factus est auctor societatis religiosae supernaturalis, quam vocavit
ecclesiam suam.

305. Pars I. Christus instituit societatem religiosam. Societas sensu
stricto est coniunctio moralis et constans hominum sub communi
auctoritate communem finem appetentium. Haec notio ex philosophia
supponitur. Itaque cum homines tali modo iuncti ad Deum debito
modo colendum conspirant, habetur societas religiosa (cf. G. Wilmers,
De Christi ecclesia, Ratisbonae 1897, 1 sqq.).
Iam vero Christus auctor est coniunctionis moralis et constantis ho­
minum eosque communi auctoritati subierit. Eo enim ipso, quod misit
apostolos ad homines docendos, regendos, sanctificandos, homines in
unum coetum coniunxit iisque auctoritatem constituit. Ergo Christus
societatem instituit. Utrum autem haec societas sit civilis an re­
ligiosa. ex fine pendet.
Finem proximum appetendum Christus huic societati sanctificationem
hominum proposuit. Nam voluit, ut homines crederent revelationem
divinam, ut paenitentiam agerent de peccatis suis, ut parati essent
ad mandata sua servanda, ut sic dispositi baptismo sanctificarentur
et in ecclesiam adunarentur. «Euntes docete omnes gentes, bapti­
zantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, docentes eos
servare omnia, quaecumque mandavi vobis" (Matth. 28. 19 sq.). «Qui
crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit: (pii vero non crediderit,
condemnabitur" (Mare. 16. 16). Oportet «praedicari in nomine eius
paenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes" (Luc. 24. 47).
Sic apostoli docuerunt et egerunt. Petrum praedicantem multi inter­
rogaverunt: «Quid faciemus, viri fratres? Petrus vero ad illos: Paeni­
tentiam. inquit, agite, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine
lesu Christi in remissionem peccatorum vestrorum : et accipietis donum
1 Quod attinet ad Chrysostomi doctrinam de primatu Petri, cf. The Dublin Review
1903, 73 sqq.

i

h

Pais IL De ecclesia Christi.

te

1«»
11 *

·

k» i J
i ··

Spiritus Sancti.... Qui ergo receperunt sermonem eius, baptizati
sunt: et appositae sunt in die illa animae circiter tria milia
*
(Act. 2,
37 sqq.). , Christus dilexit ecclesiam et se ipsum tradidit pro ea. ut
illam sanctificaret, mundans lavacro aquae in verbo vitae, ut exhiberet
ipse sibi gloriosam ecclesiam, non habentem maculam aut rugam aut
aliquid huiusinodi. sed ut sit sancta et immaculata" (Eph. 5, 25 sqq.;
cf. 4. H sqq. et supra n. 178). Ut postea in tractatu de Verbo in­
carnato dicetur, proximus tinis adventus Christi est redemptio et sancti­
ficatio hominum ! IV. n. 390 sqq.). Ecclesia autem est societas, in qua
finis a Christo intentus obtineri debet applicatione meritorum et satis­
factionum Christi. Ergo sanctificatio hominum est finis proximus so­
cietatis ecclesiasticae a Christo institutae. Quare Christus orat Patrem:
.Sanctifica eos in veritate. . . . Sicut tu me misisti in mundum, et
ego misi eos in mundum. Et pro iis ego sanctifico me ipsum, ut sint
et ipsi sanctificari in veritate. Non pro iis autem rogo tantum, sed
et pro iis. qui credituri sunt per verbum eorum in me„ ut omnes unum
sint, sicut tu. Pater, in me et ego in te. ut et ipsi in nobis unum
sint" (Io. 17. 17 sqq.).
Ultimus autem, finis ecclesiae est glorificatio Dei per debitum cultum
Dei in hac terra et in regno caelesti. Cum glorificatio Dei in caelis
sit ultimus finis totius ordinis revelati, sufficit dicere de glorificatione
Dei per cultum Deo exhibitum ab ecclesia in his terris constituta.
Intellegitur cultus sensu latissimo, quatenus consistit in professione
fidei, in exercitio caritatis et aliarum virtutum, in Dei adoratione, brevi
in omnibus iis actibus, quibus Deus vere glorificatur. Non quaeritur,
num singuli homines praecise ut hi individui homines tales actus
exercere debeant, sed num ecclesia, ut est societas, sit instituta ad
Deum glorificandum. Atqui hoc ex dictis est evidens. Nam ecclesia
instituta est ad doctrinam a Deo revelatam conservandam et pro­
pagandam (supra n. 2G1 sqq.). ad dirigendos homines, ut secundum
voluntatem Dei vivant et salutem consequantur (n. 272 sqq.). ad ex­
ercendos illos ritus sacros, quorum Christus auctor est (supra n. 281 sqq.).
Atqui his omnibus glorificatur Deus. Et haec quidem omnia ita com­
parata sunt, ut separata singulorum actione perfecte obtineri ne­
queant. sed necessario requirant societatem ecclesiasticam et socialem
eius actionem, quatenus in hac societate alii praesunt, alii subditi
sunt, alii docent, alii discunt, alii leges dant, alii oboediunt, alii ritus
sacros applicant, alii recipiunt. Itaque ecclesia, ut omnis vera societas,
est organismus moralis, cuius singula membra functiones suas habent :
sed differt ab aliis societatibus, quatenus totum corpus et membra ut
membra conspirant ad Deum glorificandum. De qua re ait S. Paulus
apostolus: .Sicut corpus unum est et membra habet multa, omnia
autem membra corporis, cum sint multa, unum tamen corpus sunt, ita
et Christus. Etenim in uno Spiritu omnes nos in unum corpus baptizati
sumus" (1 Cor. 12. 12 sq.). .Inum corpus et unus spiritus, sicut vocati

estis in una spe vocationis vestrae. Unus Dominus, una tides, unum
baptisma. Unus Deus et Pater omnium, qui est super omnes et per
omnia et in omnibus nobis. Unicuique autem nostrum data est gratia
secundum mensuram donationis Christi. ... Et ipse dedit quosdam
quidem apostolos, quosdam autem prophetas, alios vero evangelistas.
alios autem pastores et doctores; ad consummationem sanctorum in
opus ministerii, in aedificationem corporis Christi, donec occurramus
omnes in unitatem fidei et agnitionis Filii Dei, in virum perfectum,
in mensuram aetatis plenitudinis Christi “ (Eph. 4, 4 sqq.). „Cum autem
subiecta fuerint illi omnia, tunc et ipse Filius subiectus erit ei, qui
subiecit sibi omnia, ut sit Deus omnia in omnibus" (1 Cor. 15. 28).
Hic igitur est ultimus tinis ecclesiae, finis utique religiosus. Ergo ec­
clesia est societas religiosa, _genus electum, regale sacerdotium, gens
sancta, populus acquisitionis, ut virtutes annuntietis eius, qui de tene­
bris vos vocavit in admirabile lumen suum" (1 Petri 2. 9). Plura vide
apud Straub, De ecclesia Christi I 247 sqq.: M. d’Herbigny, De ec­
clesia I 52 sqq.
Hunc esse sensum ipsius ecclesiae patet ex verbis Leonis XIII
(Encycl. .Satis cognitum" 29 lunii 1896): .Hoc sine ulla dubitatione
est officium ecclesiae: Christianam doctrinam tueri eamque propagare
integram atque incorruptam. Sed nequaquam in isto sunt omnia :
innuo ne finis quidem, cuius causa est ecclesia instituta, officio isto
concluditur. Quandoquidem ut lesus Christus pro salute humani generis
se ipse devovit atque huc. quae docuisset quaeque praecepisset, omnia
retulit, sic iussit ecclesiam quaerere in veritate doctrinae, quo homines
tum sanctos efficeret tum salvos. Verum tanti magnitudinem atque
excellentiam propositi consequi sola fides nullo modo potest: adhiberi
ïiecesse est cum Dei cultum iustum ac pium, qui maxime sacrificio
divino et sacramentorum communicatione continetur, tum etiam sancti­
tatem legum ac disciplinae. Ista igitur omnia inesse in ecclesia
oportet. . . . Quapropter mortales lesus Christus, quotquot essent et
quotquot essent futuri, universos advocavit, ut ducem se eundemque
servatorem sequerentur, non tantum seorsum singuli sed etiam con-

exsisteret iure sociatus, fidei, finis, rerum ad finem idonearum com­
munione unus, uni eidemque subiectus potestati* (cf. Denz. n. 1957 sqq.).

306. Hanc societatem Christus rocarit regnum suum. Regnum aeternum
messianicum iam vaticiniis Veteris Testamenti saepissime promissum
erat, id quod prop. XX (praecipue n. 231 sqq.) vidimus. Ad haec
vaticinia respiciens angelus, qui Christi nativitatem annuntiabat, dixit
ad Mariam: ,Ecce, paries filium, et vocabis nomen eius lesum; hic
erit magnus et filius Altissimi vocabitur, et dabit illi Dominus Deus

214

if.

1’

fi' ...

Pars IL De ecclesia ( Inisti.

sedem (τόν θρόνον) David patris eius, et regnabit in domo lacob in
aeternum, et regni eius non erit tinis" (Luc. I. 31 sqq.). Pii homines
illis temporibus erant exspectantes regnum Dei (Marc. 15. 43). Unde,
ubi lesus in publico apparere et docere coepit, omnes invitabantur,
ut se huic regno adiungerent. ,Paenitentiam agite; appropinquavit
enim regnum caelorum" (Matth. 3. 2)1: nam .lex et prophetae usque
ad loannem. ex eo regnum Dei evangelizatur" (Luc. 16. 16). „Et circuibat lesus omnes civitates et castella, docens in synagogis eorum et
praedicans evangelium regni" (Matth. 9. 35). Cum vero multi iudaei
nollent se adiungere regno Dei. sed vellent regnum construere seeundum suas ideas praeconceptas. Christus ait iis: .Dico vobis, quia
auferetur a vobis regnum Dei. et dabitur genti facienti fructus eius"
(Matth. 21. 43). Boni vero iudaei Christo acclamabant: .Benedictus,
qui venit in nomine Domini, rex Israel" (Io. 12. 13). .benedictum, quod
venit, regnum patris nostri David" (Marc. 11. 10). Christus coram
Pilato fatetur: .Rex sum ego’ (Io. 18. 37). sed simul monet regnum
suum non esse terrenum ad instar aliorum regnorum: .Regnum meum
non est de hoc mundo" (Io. 18. 36). Quomodo non sit de hoc mundo,
explicat discipulis suis: .Si de mundo fuissetis, mundus, quod suum
erat, diligeret: quia vero de mundo non estis, sed ego elegi vos de
mundo, propterea odit vos mundus" (Io. 15. 19). Hoc regnum simile
est arbori, in cuius ramis multae aves habitant (Matth. 13, 31 sqq.),
simile est familiae regis (Matth. 18. 23). simile est vineae cum multis
operariis IMatth. 20. 1 sqq.); hoc regnum continet in se bonos et malos,
sicut sagena missa in mare colligit omnis generis pisces (Matth. 13, 47).
vel sicut ager, in quo crescunt triticum et zizania (Matth. 13, 24 sqq.);
sed in fine mundi angeli colligent de hoc regno omnia scandala, i. e.
.eos. qui faciunt iniquitatem, et mittent eos in caminum ignis“ (Matth.
13. 41 sq.). Itaque non potest esse dubium, quin regnum Christi sit
societas visibilis in hac terra, ideoque simpliciter falsum est. quod
volunt nonnulli protestantes, ecclesiam nulla ratione esse regnum Dei2.
In textibus citatis simpliciter poni potest nomen ecclesiae Christi pro regno
Dei. non vero salus supernaturalis. De metaphoris civitatis, domus, templi
deque parabolis, quibus Christus naturam ecclesiae illustravit, cf. PasSaglia, De eccl. 1. 3: J. Schafer, Das Reich Gottes. Mainz 1897. 109 sqq.
307. Sine dubio regnum Dei rei regnum caelorum non absolvitur ter­
rena ecclesiae forma, sed extenditur ad alteram ritam ibique sub alia
1 Solus Matthaeus loquitur de .regno caelorum*, i. e. de regno messianico a
Deo per prophetas promisso. Ceteri evangelistae pro pagano-christianis scribentes
loquuntur de .regno Dei*, qui terminus a gentilibus facilius intellegebatur. Ceterum
ipse quoque Matthaeus saepe dicit .regnum Dei* 12. 28; 21, 31 etc. .
a II. Cremer Würterbuch der neutestam. Grâzitât s. v. βασιλεία: .Nach alieni
erscheint das Reich (lottes in erster Linie ais Heilsgut. nicht als Gemeinweseu, mid
ist als solches Besitz und zugleich Hoffnung dec Gemeinde. ... In keinem Faile ist
die Kirelie als Erscheinuugsform des Reiches Gottes zn fassen.*

In· institutione ecclesiae.

forma perficitur. Qui status perfectus indirecte saltem semper respuitur, (piando sermo est de regno caelorum, Saepe quoque directe
significatur status alterius vitae, ut si Christus ait: Multi ab oriente
et occidente venient et recumbent cum Abraham et Isaac et lacob in
regno caelorum: lilii autem regni eicientur in tenebras exteriores
*
”
(Matth. 8. 11 12). At idem est regnum in terra in statu imperfecto,
quod postea in caelo sub alia forma habebit totam suam perfectionem.
Quia vero differentia specifica huius regni a regnis mundanis consistit
in charactere spirituali et supernatural!, ideo Christus iudaeis, ex­
spectantibus regnum Dei ad modum regnorum huius saeculi, respondet:
„Non venit regnum Dei cum observatione, neque dicent: Ecce hic,
aut ecce illic! Ecce enim regnum Dei intra vos est
** (Luc. 17, 20 21),
i. e. nolite exspectare aliud regnum, nisi quod iam videtis intra vos
in me et discipulis meis. Hic igitur non excluditur externa societas,
sed inculcatur principalitas interni spiritus. Sicut lesus Christus ipse
non est de hoc mundo (Io. 8, 23), ita regnum eius non est mundanum,
sed supramundanum et supernaturale (cf. infra n. 285).

··>

308. Comparat Christus hoc regnum suum eum grege collecto in unum
ovile. Illum enim novum pastorem, qui in vaticiniis erat praedictus,
Christus se ipsum exhibet: „Ego sum pastor bonus ... et alias oves
habeo, quae non sunt ex hoc ovili [iudaico], et illas oportet me ad­
ducere, et vocem meam audient, et erit unum ovile et unus pastor1*
(Io. 10, 11 sqq.). Vicarios vero pastores Petrum et sub eo reliquos
apostolos instituit, id quod etiam praedictum erat per prophetas: „Et
dabo vobis pastores iuxta cor meum, et pascent vos scientia et **
doctrina
(1er. 3, 15; cf. 23, 4).
s

309. Pars II. Christus hanc societatem vocavit ecclesiam. Quia no­
mina regni, ovilis, vineae etiam ad instituta humana applicantur,
Christus nomen, quod societati a se fundatae proprium esset, elegit illud
ecclesiae. Hoc quidem nomen ipse bis tantum in evangeliis usurpavit
(Matth. 16, 18 et 18. 17); at iam ab apostolis Christiana societas hoc
nomine ut proprio appellari solet (Act. 5, 11: 8, 3; 20. 28. 1 Cor.
10, 32; 11. 16 22: 14. 12; 15. 9. Gal. 1, 13). Per se solum nomen
significat universam societatem Christianam (Eph. 1, 22: 3, 21; 5, 23 sqq.
1 Tim. 3, 15), cum addito vero aut in numero plurali significat etiam
particulares coetus Christianos (1 Cor. 4. 17; 14. 33. Act. 15, 41).
Interdum significat publicum fidelium conventum (1 Cor. 11, 18), poste­
rioribus vero temporibus materiale quoque aedificium, in quod fideles
conveniunt ad peragenda sacra mysteria (postea τό κυριακόν οίκείον, ut
in edicto Maximini apud Eusebium, Η. E. 9, 10; M 20, 833). Cf. Ba­
tiffol, L’Eglise naissante 87 sqq.
Â'ocabulum ecclesiae in Septuaginta plerumque ponitur pro hebraico
et significat totum populum israeliticum ut coetum Deo dedicatum

B
S i 5f
Ibi
1 ./!
i i 11

II. De ecclesia Christi.

(Deut. 23. 2 sq. 1 Par. 28. 8. Neh. 13. 1. Mich. 2. ;’>). Vocabulum n-r
plerumque vertitur συναγωγή, quamvis haec duo vocabula interdum ut
synonyma adhibeantur. In Novo autem Testamento communitas fidelium
Veteiis Testamenti solet vocari synagoga, communitas vero fidelium
Novi Testamenti vocatur ecclesia (cui regulae non obstant Hebr. 10.
25 et lac. 2. 2. Cf. Franzelin. De ecclesia 7. nota: M. d'Herbigny,
De ecclesia I 34 sq.). Quamvis igitur ecclesia vi vocis (= evocatio
seu coetus eorum, qui vocatione collecti in unum convenerunt) possit
quemlibet conventum, sive sacrum sive profanum, significare, in sacris
tamen libris Novi Test amenti et apud scriptores Christianos significat
universitatem eorum, qui sub auctoritate apostolica christianam reli­
gionem profitentur, quia hi ad Deum colendum a Christo per apostolos
vocati in unum corpus morale convenerunt (cf. ./. Schafer, Das Reich
Gottes 1 sqq.).
Potest igitur definiri ecclesia: coetus hominum, qui eiusdem fidei
professione et eorundem sacramentorum communione sub apostolicis
pastoribus eormnque primate regnum Christi in terris constituunt
(cf. Bellarm., De eccl. 3. 1: Suarez, De relig. tr. 7. 1. 1. c. 2. n. 2).
Hac definitione omnia elementa. quae prioribus propositionibus ex
Christi institutione ad ecclesiam pertinentia probavimus, continentur.

Il·

310. Schol. 1. De variis placitis protestantium recentium.
Per ea. quae diximus, refutata sunt varia placita protestantium
recentium, qui ecclesiam, ut a Christo instituta est. veram societatem
hierarchice ordinatam fuisse negant. Volunt igitur Christum ab initio
docuisse tantum homines rectum modum colendi Deum ut Patrem
caelestem et se praeparandi ad futurum regnum Dei. sectatores vero
Christi postea necessitate adactos in externos quoque coetus coiisse
et ad hos formandos elementa practica ex republica roman a. elementa
vero doctrinalia ex philosophia graeca mutuatos esse. Ex hac conipositione ortam esse ecclesiam catholicam, quae a Christo fundata
non sit1.
Non negamus, idque multo ante hos pseudotheologos notum erat,
ecclesiam tum ex philosophia gentili tum ex institutis civilibus multa
transsumpsisse. quia rationi congruit, rationabilia, ubicumque inveniuntur,
agnoscere et in usum convertere: neque enim admittimus, quod hi
rationalistae volunt, fidem christianam ab initio fuisse irrationabilem
<7

C?

1 Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte 11 48 51 57 sq. 81 sqq. Haud multum
dispar est opinio cuiusdam theologi catholici, qui extenuata iuridica institutione ec­
clesiae a Christo facta, communitatem Christianorum caritate mutua, interna novae
vitae experientia, nativa quadam necessitate se ipsam formasse in ecclesiam sine
speciali Christi mandato tam audacter affirmat, ut dicat eos qui alio sensu loquantur
.de actu fundationis ecclesiae*, .adulterare historiam*. Videlicet aliter loquitur magi­
sterium ecclesiasticum, quod contrariam doctrinam semper ut catholicam proposuit,
immo saepius sollemniter definivit. Cf. H. Tinctona nn in Zeitschrift für kath. Théo­
logie 192*2. 680 eqq.

Sectio I. De institutione* ecclesiae.

Prop. XXX.

Sc.hol. 1 2.

217

quendam enthusiasmum sine ullis firmis doctrinae principiis, sed dici­
mus eam semper fuisse rationabile obsequium (Rom. 12, 1) et amicam
sanae rationis, cuius servitium non respuebat, sed requirebat et Sup­
ponebat. Negamus Christum ipsum non instituisse ecclesiam hierarchicam. sed eam sine intentione et mandato Christi ex rerum adi unctis paulatim formatam esse. Contrarium probavimus ex evangeliis.
neque adsunt ullae rationes, ob quas textus, ex quibus doctrinam
nostram probavimus, sint critice dubii. Neque adversarii indicare
possunt tempus, quando ecclesia hierarchica nondum exstiterit. Dicunt
quidem temporibus Cypriani hierarchiam perfectam esse, sed simul
debent agnoscere iam Callistum pontificem auctoritati suae fortiter
institisse; at. inquiunt, haec fuit pura arrogantia; debent agnoscere
Tertullianum et Irenaeum iam apostolicam successionem episcoporum
ut vinculum unitatis et firmamentum veritatis praedicasse ; at. inquiunt,
haec est contradictio contra reliquam eorum doctrinam : debent agno­
scere in orientali ecclesia e. g. Clementem Alexandrinum visibilem
ecclesiam docuisse ; at. inquiunt, hoc polemice docuit contra haereticos,
non thetice ut articulum fidei christianae.
Ita student levissimis effugiis singula testimonia enervare; dein
recurrunt ad quaedam scripta anonyma vel etiam apocrypha, quae
plerumque de rebus plane diversis tractant, et si ibi doctrinam de
ecclesia hierarchica non inveniunt expositam, statim concludunt illis
temporibus hanc doctrinam nondum exstitisse. Tandem suas proprias
hypotheses ut theses proponunt, et quidem eo maiore fiducia, quo
debiliora, immo nulla habent argumenta, hisque praestitis se gerunt,
quasi totam doctrinam catholicam egregie confutaverint et suam
opinionem solide stabiliverint. Itaque dummodo ne quis se obrui
sinat ostentatione eruditionis, quae persaepe plane non est ad rem, de
qua agitur, sed poscat vera argumenta et veras ' solutiones nostrorum
argumentorum, statim videbit istas theorias, quas iactant. esse inania
figmenta et mera spectra scientifica. Plura in progressu tractatus
videbimus.
Similes theorias atque Harnack proponunt Harnackii magister
J. Ritschl (Die Entstehung der altkatholischen Kirche, ed. 2. Bonn 1857).
T. Kostlin (Realenzyklopadie fiir protest. Theol. X. ed. 3. 315 sqq.).
Hatch (Die Gesellschaftsverfassung der christ-lichen Kirchen im Altertum, übersetzt von Harnack, Gielàen 1883). 7. HéviUe (Les origines
de l’épiscopat. Paris 1894). alii. At hi, quamvis in neganda divina
institutione ecclesiae unanimes sint, in ponendis propositionibus quam
maxime inter se dissentiunt. (Cf. infra n. 356.)
311. Schol. 2 (dogmaticum). Quomodo ecclesia ab initio mundi
exstiterit.
Ecclesia Christi, si secundum amplissimam notionem accipitur, recte
dici potest iam exstitisse ab initio mundi. Nam cum post primum pec-

Pars 11. Dr ecclesia Christi.

catum homines salvi fieri non iam possent nisi per merita Christi,
ideoque Christus esset, saltem implicite, obiectum fidei et cultus
eorum, patet eos omnes, qui ab initio mundi fideles fuerint, aliquo
vero sensu fuisse membra ecclesiae Christi : ,Sancti ante legem, sancti
sub lege, sancti sub gratia, omnes hi perficientes corpus Domini,
in membris sunt ecclesiae constituti
*
(Gregorius J/. 1. 5, ep. 18:
.1/ 77. 740. Cf. Euseb.. Η. E. 1. 4: J/ 20. 75sq.: S'. Leo, Serin. 3, c. 4:
.V 54. 147: Auctor incert. De voc. gent. 2, 5: JZ 51. 691: N. August.,
In Io. tract. 45, n. 9: .1/ 35. 1722. et Retract. 1. 13. 3: .1/ 32, 603:
S. Thorn,. 3. q. 8, a. 3: Suarez, De fide disp. 9. sect. 2. n. 3). Ea de
causa in Sacra Scriptura Abraham exhibetur pater omnium credentium,
et omnes populi praedicuntur confluxuri ad montem Sion et aedificaturi
civitatem sanctam lerusalem (supra n. 231 sqq.). Sive enim in oeconomia
praeparationis sive in oeconomia perfectionis, omnes credentes uniuntur
in uno capite Christo. Idem valet de oeconomia expiationis in pur­
gatorio et de oeconomia glorificationis in caelo: ,Una civitas Dei.
cuius pars in nobis peregrinatur, pars in illis [beatis] opitulatur
*
*. August., De civ. Dei 10. 7: M 41. 284). Quia per Christum. novum
(.S
caput, omnia restituuntur, quae per Adam, primum caput, perierant,
haec restitutio vocatur άνακίφαλαίωσις (Eph. 1, 10). quae suo modo
etiam angelos respicit (Col. 1. 18 sqq. Hebr. 12. 22 sqq. Cf. S. August.,
Enchir. 61 62: .V 40. 260 sq. : In Ps. 36. serm. 3: J/ 36. 383). Haec
est ecclesia Christi, in quantum est Communio Sanctorum, cuius membra
omnia sub hoc respectu uno quidem vinculo internae gratiae (saltem
fidei), non vero eadem extern a auctoritate coniunguntur. ideoque non
est id. quod intellegimus, quando de ecclesia ut de societate a Christo
instituta loquimur (cf. Framdin, De eccl. thes. 2).

312. Quamvis etiam in Vetere Testamento vero aliquo sensu fuerit
ecclesia Christi, tamen synagoga ab ecclesia Christi simpliciter dicta
multis modis distinguitur. Synagoga enim erat non sacer tantum coetus,
sed etiam civilis: ecclesia nulla ratione est regnum huius mundi.
Synagoga erat societas nationalis. ecclesia est societas universalis.
Synagoga erat typus, ecclesia est antitypus. Synagoga conferebat
sanctitatem legalem, ecclesia confert sanctitatem internam. Synagoga
erat quidem status perfectior, comparata cum lege naturae quam
vocant: in hac enim lege coniunctio membrorum ad unam ecclesiam
erat laxior, cum tota auctoritas religiosa, qua homines in unum con­
jungerentur. esset penes capita familiarum seu patriarchas, quorum
iudicio pro rerum condicione cultus divinus determinabatur. In lege
autem mosaica cultus divinus unus erat pro toto populo, una auctoritas
religiosa, a Deo determinata. (Cf. V. n. 464 sqq.) Nihilominus haec
omnia a Deo instituta erant non ratione sui. sed ut typus essent
futurorum bonorum, quae propria sunt ecclesiae Christi. Quapropter
omnia erant imperfecta: sacrificia, sacramenta, magisterium, et propter

-

De institutione ecclesiae.

suam imperfectionem abolenda erant per institutionem Novi Foederis
et ecclesiae Christi proprie dictae (cf. Franzelin 1. C. thes. 3 et 4).

Prop. XXXI. Christus voluit, ut ecclesia a se instituta morte
apostolorum non interiret, sed usque ad finem mundi permaneret.
313. Pars /. Cum societas possit institui aut ad tempus aut in
perpetuum, quaeritur, utrum Christus societatem temporariam an per­
ennem instituerit. Christus roluit, ut ecclesia esset societas perennis.
Dixit enim se venisse ad implenda ea, quae in Vetere Testamento
praedicta erant. Atqui praedictum erat regnum aeternum et foedus
perpetuum. Ergo regnum a Christo institutum est regnum aeternum
(e. g. Ps. 2 88 109: Mich. 4. 1 sqq.; Is. 55. 3sq.: Dan. 2. 44: 7. 14).
(2uare angelus de Christo annuntiat: «Regnabit in domo lacob in
aeternum, et regni eius non erit finis" (Luc. 1.32 sq. Cf. Hebr. 12. 27 28).
Porro Christus diserte docuit regnum suum duraturum esse usque ad
ultimum indicium. Tunc enim et non prius separabuntur omnes mali
homines, qui vivunt in ecclesia cum bonis, et deinceps in regno Christi
soli iusti erunt (Matth. 13. 40 41 49). Ergo ecclesia usque ad finem
mundi permanebit: ideo Christus ait: «Et portae inferi non prae­
valebunt adversus eam" (Matth. 16. 18). Cf. supra n. 178.
314. Eandem doctrinam rariis modis apostoli proponunt. Ecclesia
enim est corpus Christi. Christus vero caput eius (1 Cor. 12, 12 sqq.):
Eph. 1. 22 23: Col. 1. 18 etc.). Atqui corpus Christi non peribit, sed
debet continuo aedificari. «donec occurramus omnes in unitatem fidei
et agnitionis Filii Dei. in virum perfectum, in mensuram aetatis pleni­
tudinis Christi“ (Eph. 4. 13). Similiter Christus est sponsus, qui numquarn relinquet ecclesiam, sponsam suam (Eph. 5. 22 sqq. Cf. Os. 2.
19 20). Quare illa verba Aggaei prophetae (2, 7): «Adhuc
semel, et
TT
ego movebo non solum terram sed et caelum “ (Hebr. 12, 26). ex­
plicantur de abrogatione Veteris Foederis et de institutione Novi
Foederis: «Quod autem ,adhuc semel· dicit, declarat mobilium trans­
lationem tamquam factorum, ut maneant ea. quae sunt immobilia.
Itaque regnum immobile suscipientes habemus gratiam“ (Hebr. 12, 27 28).
Ecclesia enim instituta est. ut per eam omnes homines ad fidem et
salutem ducantur. Ergo tamdiu permanere debet, quamdiu adsunt
homines ad fidem et salutem ducendi: nam Deus _omnes homines vult
salvos fieri et ad agnitionem veritatis *venire' (1 Tim. 2. 4).

315. Idem censuit christiana antiquitas; ideo ab omnibus semper
postulavit hanc fidem: .Credo unam sanctam ecclesiam/ Hic autem
non posset esse articulus fidei, nisi ecclesia semper permaneret. Quare
S. Ambrosius ait: «Ecclesia tempora sua habet, persecutionis videlicet
et pacis. Nam videtur sicut luna deficere, sed non deficit. Obumbrari
potest, deficere non potest" (Hexaem. 4.
.1/ 14. 190). N’. Hier-

onymus: ,Super quam | petram] fundata ecclesia nulla tempestate
concutitur, nullo turbine ventisque subvertitur" (In Is. 4. 6; M 24, 74).
S. Augustinus: .Non vincetur ecclesia, non eradicabitur, nec cedet
quibuslibet tentationibus. donec veniat huius saeculi tinis" (In Ps. 60.
n. 6; Jf 36, 726. Cf. in Ps. 103. serm. 2. n. 5: .1/ 37, 1353). Hoc
etiam valet de magna illa persecutione et discessione, quae in tine
mundi futura est (Matth. 24. 12 24. Lue. 18. 8. 2 Thess. 2, 3. 1 Tini.
4, 1). Tunc enim, ut hi ipsi textus indicant, quamvis multi defecturi
sint, electi tamen in fide et caritate persistent.

316. Pars 11. Christus coluit, ut perenne esset ministerium apo~
stolicum. Mittens enim apostolos suos ad homines docendos, regendos,
sanctificandos, promittit iis: .Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus
usque ad consuminutioiiem saeculi" (Matth. 28, 20). Vobiscum sum in
exercendo illo munere, ad quod misi vos. ut debito modo eo funga­
mini, et quidem continuo usque ad consummationem saeculi. Ή συν­
τέλεια τού αίώνος est finis illius temporis, quod praecedit secundum
adventum Christi seu ultimum indicium (Matth. 13. 40 49; 24. 3).
Ut autem apostoli munere suo bene fungerentur. Christus promisit
et dedit illis Spiritum Sanctum, sicut iam praedictum erat in Vètere
Testamento: ,Hoc foedus meum cum üs. dicit Dominus: Spiritus meus,
qui est in te. et verba mea, quae posui in ore tuo. non recedent de
ore tuo et de ore seminis tui, et de ore seminis seminis tui. dicit
Dominus, amodo et usque in sempiternum“ (Is. 59. 21). De hoc Spiritu
Christus dicit: .Ego rogabo Patrem, et alium Paraclitum dabit vobis.
ut nia neat vobiscum in aeternum, Spiritum veritatis" (Io. 14. 16 17.
Cf. Io. 7, 38 39).
Apostolus, postquam narravit institutionem sacramenti corporis et
sanguinis Christi, addit: .Quotiescumque enim manducabitis panem
hunc et calicem bibetis, mortem Domini annuntiabitis, donec veniat [ad
iudicium]8 (1 Cor. 11. 26). Ergo, donec veniat Christus, sacramenta
ab eo instituta in ecclesia celebranda sunt.
Ut igitur ministerium apostolicum perpetuaretur, instituerunt apo­
stoli successores (Act. 14. 22. 1 Tim. 1. 3 18; 4, 14. Tit. 1. 5), iis
contulerunt potestatem regiminis (1 Tim. 5, 7 19 20. Tit. 2. 15), iis
iniunxerunt, ut alios post se instituerent (Tit. 1. 5)1. De qua re
('leniens Jioiu. scribit: .Apostoli nobis evangelii praedicatores facti
sunt a Domino lesu Christo. . . . Itaque acceptis mandatis .. . egressi
sunt annuntiantes regni Dei adventum. Per regiones igitur et urbes
verbum praedicantes, primitias earum spiritu cum probassent, con­
stituerunt episcopos et diaconos eorum, qui credituri erant
*
(1 Cor. 42).
.Constituerunt praedictos ac deinceps ordinationem dederunt, ut, cum
1 Apollonium, qui scripsit circa finem saeculi II. .tamquam ex veterum traditione
haec refert: Dominum apostolis suis praecepisse, ne intra duodecim annos Hiero­
solymis excederent* 'Eumcbium, H. E. 5. 18; 5/20. 479'.

Sectio 1. De institutione ecclesiae.

Prop. XXXI,

221

illi decessissent, ministerium eorum alii viri probati exciperent" (ib. 44).
X. Irenaeus: «Habemus annumerare eos, qui ab apostolis instituti sutit
episcopi et successores eorum usque ad nos“ (Adv. haer. 3. 3, 1;
.1/ 7, 848). Idem docuerunt alii, ut non possit esse dubium, quin inde
ab apostolis semper perpetuatum sit munus apostolicum in ecclesia,
idque ob mandatum a lesu Christo acceptum.
317. Pars HI. Christus voluit, ut perennis esset primatus in ecclesia.
Ideo enim primatum instituit, ut hoc firmissimo fundamento ecclesia
solidaretur ad impetus portarum inferi sustinendos. Cum igitur ex
una parte aedificium sine fundamento nullam habeat soliditatem, ex
altera vero parte ecclesia semper impugnationi inferi resistere debeat.
Christus utique voluit, ut ecclesia semper solidaretur illa firmitate,
quae ei ex primatu ut fundamento accedit. Nullibi enim Christus
aliud remedium indicavit, quo ecclesia, priore fundamento remoto,
firmanda et stabilienda esset : sed dicit se velle supra Petrum aedificare
totam ecclesiam suam, τήν εκκλησίαν μου. Illa igitur suprema potestas
docendi et regendi, qua Petrus est fundamentum ecclesiae, tamdiu durare
debet, quamdiu durat ipsa ecclesia, i. e. usque ad finem mundi.
Similiter Christus Petro pascendum, i. e. instruendum et regendum
tradidit integrum gregem suum : Ποίμαινε τα πρόβατά μου. Integer
autem grex Christi non iis tantum constituitur fidelibus, qui tem­
poribus S. Petri vivebant, neque his tantum pastoralis cura impen­
denda erat sed omnibus, qui in posterum in Christum credituri erant
(Io. 17, 17 sqq.). Unius gregis unus debet esse pastor supremus, estque hoc munus ordinarium, ad gregem bene servandum necessarium.
Petrus igitur, qui hoc munus a Christo accepit, non accepit ut extra­
ordinarium et temporarium, sed ut ordinarium et perpetuum, i. e. pro
se et successoribus suis.
Primatus Petri institutus est ad constituendam ecclesiam perfecte
iinam. Perfecta autem unitas semper convenire debet ecclesiae, si­
quidem semper ..corpus unum est“ (1 Cor. 12, 12 sqq.); ergo principium
huius unitatis, i. e. primatus, semper in ecclesia exsistere debet.
Neque enim vere una esset ecclesia, si singulis tantum particularibus
ecclesiis praeessent episcopi (cf. Bellarm., De Rom. Pont. 2. 12: Pal­
mieri, De Rom. Pont. thes. 7).

318. Testatur hanc fidem antiquitas christiano, sed quia plurima ar­
gumenta postea afferenda sunt, pauca interim sufficiant. *$ ’. Ambrosius:
„Ubi Petrus, ibi ecclesia“ (In Ps. 40, n. 30: M 14, 1082). S. Cyprianus:
«Deus unus est et Christus unus et una ecclesia et cathedra una super
Petrum Domini voce fundata" (Ep. 43, n. 5: II 2. 594). <S. Petrus
Chrysologus: r Beatus Petrus, qui in propria sede et vivit et praesidet,
praestat quaerentibus fidei veritatem" (inter Epist. Leonis M. Ep. 25:
.1/ 54. 743). S. Leo M: «Beatus Petrus in accepta fortitudine petrae

Pars 11. De ecclesia ( hristι.

perseverans suscepta ecclesiae gubernacula non reliquit “ (Sermo 3.
c. 3: 3/54. 146). Cf. supra n. 297 et Petar., De eccl. hierarch. 3. 16.
319. Itaque primatus Petri est quidem praerogativa personalis, qua­
tenus illi praeter reliquos apostolos data est. non vero quasi cum illo
exstinguenda sit. Etsi dignitas a postulatus stricte dicti cum apostolis
cessavit, quia, quae ad ecclesiam primum fundandam necessaria erant,
non iam requirebantur. postquam ecclesia fundata erat, tamen, quae
pertinent ad internam constitutionem ecclesiae, ut fundamentum ad
domum et pastor ad gregem, permanere necesse est. Ipsi protestantes,
qui primatum Petri vel saltem perennitatem huius primatus negant,
suo exemplo ostendunt, quam misere in sectas et conventicula dila­
batur societas supremo unitatis principio orbata. Tam miserum autem
statum dissensionis et discordiae certe ecclesiae suae Christus noluit
esse proprium. Modernistarum doctrina de mutabilitate ecclesiae merito
damnata est (Denz. n. 2091 2094) ; nam ecclesia non vere permanet,
si continenter alias et alias essentialiter formas constitutionis, regiminis,
fidei, cultus accipit.
Novatores omnes, sive provocant ad novas revelationes supernaturales, sive ecclesiam reformare student secundum placita rationis
suae naturalis, manifeste contradicunt iis. quae Christus et eius
apostoli de perennitate ecclesiae docuerunt (cf. 3/. d'H>rbigny. De
ecclesia I 76 sqq.).

SECTIO II.
DE NATURA ET PROPRIETATIBUS ECCLESIAE

QUOMODO HAEC SECTIO CUM PRIORE COHAEREAT.
320. Illis ipsis argumentis, quibus probavimus lesum Christum in­
stituisse ecclesiam, multa quoque didicimus de natura huius societatis.
Nihilominus conceptus ecclesiae magis expoliendus est, ut naturam et
proprietates eius penitus intellegamus. Quamvis enim Christus ipse
omnia essentialia ecclesiae instituerit, et quamvis haec institutio in
evangeliis clare proponatur, tamen et ipsum opus a Christo institutum
et cognitio huius operis progressu temporis magis evoluta sunt. Unde
non sufficit considerasse ea. (piae in evangeliis narrantur, sed praeter­
ea examinanda sunt documenta, quae exstant e primis saeculis
religionis christianae. ut ex iis discamus effectum institutionis Christi.
Nam quod Christus ut legatus divinus instituit, non potuit sine effectu
manere. Sicut ex institutione Christi possumus a priori concludere,
(pialis effectus reapse secutus sit. ita ex examine effectus magis patebit,
quae fuerit voluntas Christi in instituenda ecclesia.
321. Din ijiiiihin protestantes conati sunt ostendere temporibus medii
aeri opus a Christo institutum plane corruptum nt t*ius loco subrogatum

esse aliud opus, per ambitiosos homines ad instar civilis potestatis
formatum et externo regimine instructum, quod a mente Christi quam
alienissimum sil. Ita omnes protestantes sentiebant de primatu, plu­
rimi etiam de episcopatu et de sacro regimine generatim (cf. Mohler,
Symbolik S 45 50). At multi recentiores protestantes, evidentia hi­
storica adacti, concedunt ecclesiam catholicam cum tota sua hiérarchie
adfuisse inde a medio sacculo III, attamen dicunt eam non a Christo
institutam, sed per tria prima saecula, variis causis cooperantibus.
paulatim ortam esse1.
Itaque ostendendum est ecclesiam semper fuisse essentialiter eandem,
eiusque causam non aliam esse nisi institutionem Christi. Argumenta­
bimur praecipue ex documentis trium primorum saeculorum, neque vero
neglegemus documenta posteriorum temporum, quia nostrum est non
solum adversarios refutare, sed etiam verum ostendere. Quodsi in hac
sectione nonnulla documenta afferemus, quae directe referuntur ad
ecclesiam romanam, non ideo hoc fit, ut hic iam probemus ecclesiam
romanam esse veram ecclesiam Christi (hoc enim in sectione III fiet),
sed solum ut explicemus notionem ecclesiae Christi ut societatis hierarchicae et monarchicae, et ut quaestiones dogmaticas affines absolva­
mus. ne postea ad eandem rem redeundum sit.

Prop. XXXII.

Ecclesia est societas visibilis.

322. Priusquam incipimus agere de singulis proprietatibus ecclesiae
a Christo institutae, ante omnia quaestio solvenda est. possimusnc de
ecclesia Christi, prout hic cf nunc exsistit, aliquid scientifice cognoscere
et probare. Hoc quidem protestantes saepe negarunt, dicentes veram
ecclesiam Christi esse invisibilem et soli Deo notam. Lutherus enim et
tot saecula Christus potuisset relinquere ecclesiam suam in gravissimis
erroribus, respondebant Christum non reliquisse ecclesiam suam, at
non eam esse veram ecclesiam Christi, quae extrinsecus appareret,
sed eam, quae oculis hominum occulta Deum recto modo coleret2.
Nihilominus cum contra Lutherum alii haeretici exstitissent et dé­
clarassent se quoque Spiritum Dei habere nec quicquam curare de
communione cum lutheranis, Lutherus subito intellexit externam quo­
que ecclesiam esse necessariam, ut veri fideles a perturbatoribus (den
1 ,Man darf sagen. dati die Reichskirche in dem Momente fertig geworden ist,
in welchem Diokletian die grotie Reorganisation des Reiches untemahm. . . . Der
Katholizismus war nun fertig“ (Harnack, Dogmengeschichte I4 455 sq. .
• .Die Gemeinde odor Sammlung heisset aller dorer, die im rechten glatiben.
hofthung und lieb leben. also das der christenheit wesen. leben und natur nicht sei
leiblich versammlunge, sondern eine versammlung der hertzen in eineni glauben'
Luther, Vom Bapsttliumb.
Symbolik S 46. (Έ Hettinger, Fundamentalthéologie3 161 sqq. .

&
j*.

:ν·Λ*'>

- ·>*Λ.ί·>· Vf

Pars II. he ecclesia Christi.

B

fei Λ

Scliwarmgeistern) dignosci possent ‘. Itaque hic ut alibi saepe Lutherus
non dubitabat, prout opportunitas requirere videbatur, contradictoria
statuere. Similiter posteriores protestantes semper ancipites haerebant
inter conceptum ecclesiae invisibilis, qui iis utilissimus erat in im­
pugnanda doctrina catholica, et inter doctrinam ecclesiae visibilis, qua
se non plane carere posse intellegebant. Immo usque ad nostra tem­
pora de hac re acerbissime inter se dimicant, aliis omni vi conantibus
confortare .auctoritatem ecclesiasticam" et constituere aliquam liierarchiam ad exemplar hierarchiae romanae, aliis e contra negantibus
religionem Christianam, ut quae sit aliquid pure internum et personale,
indigere talibus fulcris periculosis potius quam utilibus.
Multi protestantes student hanc litem eo modo componere, ut admittant
duplicem ecclesiam, alteram invisibilem, alteram visibilem, quarum illa
hac contineatur, quarum illa complectatur solos praedestinatos vel
solos iustos, haec eos omnes, qui Christianam tidem profiteantur et
rectum usum sacramentorum habeant: quarum illa deficere non possit,
haec vero possit. Alii aliter rem explicant. Qui pleniorem ideam
« huius confusionis babylonicae acquirere cupit, legat e. g. quae habet
Patricias Murray in tractatu De eccl. disp. 5, sect. 1, n. 15 sqq.
(I 553 sqq.). Cf. Bellarm., De conciliis et eccl. 3. 11. et Suarez, Defens. contra reg. angi. 1. 7. Ex recentibus protestantibus : ΤΓ. Kahl,
Bekenntnisgebundenheit und Lehrfreiheit, Berlin 1897. J. Agricola,
Bekenntnisgebundenheit und Lehrfreiheit unter dem Gesichtspunkt des
Rechts, Eisenach 1898. Secundum modernistes distinguendum est inter
ecclesiam .officialem" externam, et veram ecclesiam invisibilem, quacum sola communio ad salutem est necessaria (cf. Carbone, De modemistarum doctrinis 242).

323. Nos igitur dicimus ecclesiam esse risibilem, et quidem ecclesiam
reduplicative sumptam, i. e. ut veram ecclesiam Christi : neque enim
ulla secta haeretica tam stultam doctrinam tradet, ut dicat se ne
materialiter quidem esse visibilem, cum societas humana concipi non
possit, quae sit plane invisibilis. Sed quaestio est. sitne ecclesia ex
institutione Christi talis, ut in ratione ecclesiae Christi sit visibilis.
Eam autem esse visibilem nihil aliud significat nisi eam nobis esse
cognoscibilem, seu eam se eo modo manifestare, ut mediis cognitionis,
quae nobis praesto sunt, eam ut ecclesiam cognoscere et ab omni alio
1 Ita contra sacrameutarios (qui negabant realem Christi praesentiam in eucha­
ristia) scribit: ,Welches Zeugniû der ganzen heiligen christl i ch en Kirche (wenn wir
schon nichts mehr hâtten soli uns allein genugsam sein, bei diesem Artikel zu
bleiben und daruber keinen Rottengcist noch zu huren noch zu leiden : denn es geführlich ist und erschrecklich, etwas zu huren und zu glauben wider das eintnlchtige
Zeugnili. Glauben und Lehre der ganzen heiligen christlichen Kirchen, so sie von
Anfang her nun ûber 1500 Jalire in aller Welt eintrlchtiglich gehalten hat
*
Brief
an den Herzog Albrecht von Preufien. Mohler, Symbolik § 48, nota 2 .

b"er'

t

♦

·/ Γ

manifestandi, obiectum autem, quod manifestatur, nequaquam secundum
omnia sua constitutiva est immediate sensibile. Ad ecclesiam enim
essential iter pertinent multae res spirituales et supematurales, quae
non possunt per se videri, ut Spiritus Sanctus et dona eius, quae ubi
desunt, certe ibi non est ecclesia Christi, et tamen in se sunt invisi­
bilia. Nihilominus sicut homo, quamvis habeat partem invisibilem,
i. e. animam, tamen dicitur visibilis, quia externa sua exsistendi et.
agendi ratione manifestatur ut homo, ita ecclesia est visibilis, quia
certis quibusdam proprietatibus sensibilibus manifestatur ut ecclesia
Christi. Et hae quidem proprietates, quibus ecclesia est sensibilis seu
visibilis, sunt essentialia eius constitutiva; nam si ecclesia esset in se
invisibilis et solum per accidentales effectus quosdam externos se
manifestaret, simpliciter dicenda esset invisibilis sicut Deus, qui. quam­
quam ex effectibus sensibilibus cognoscitur, tamen simpliciter invisibilis
est. Ergo possumus recte ita dicere: Visibilitatem ecclesiae constituunt
quaedam eius proprietates sensibiles, quae eam ut ecclesiam Christi
manifestant. Cum ecclesia sit corpus mysticum Christi seu quodam­
modo Christus continuatus, in ecclesia, sicut in ipso Christo, ea. quae
extrinsecus visibilitate immediata apparent, ab iis, quae intrinsecus
latent et solum mediate visibilia sunt, ita informantur, ut, sicut Christus
est unum suppositum physicum, totum quidem, sed non secundum
totum visibile, ita ecclesia sit unum suppositum morale, totum quidem
visibile, sed non secundum totum. Ergo vides ecclesiam non dici eo
sensu visibilem, quod mere sensibili perceptione apprehendatur ut
ecclesia; hoc enim est absurdum, sed quod sensibilia, quae exhibet,
ea sunt, ex quibus ratio (gratia illustrata) possit veram eius naturam
cognoscere et intellegere hanc esse illam societatem, quam Christus
instituerit ad homines docendos, regendos, sanctificandos.

324. Argumentum. Deus, si voluisset religionem Christianam ita
instituere, ut non esset coetus visibilis, sed esset tantum numerus fidelium
debito modo Deum colentium sine sociali colligatione, soli Deo notus,
ipse immediata revelatione doceret singulos homines eosque dirigeret
in rebus religiosis. Atqui hunc agendi modum, utpote non convenientem
naturae humanae, numquam secutus est in religione positiva instituenda:
sed sicut in Vetere Testamento legatos suos ad homines misit, ita
etiam in Novo Testamento misit visibilem legatum eumque visibilibus
signis legatum suum demonstravit. Porro hic legatus divinus alios
magistros humanos elegit et iis officium docendi, regendi, sanctificandi
homines per media visibilia imposuit, et hoc munus apostolicum perenne
esse voluit. Iam vero hoc visibile magisterium et regimen, quod
mediis humanae cognitioni perviis sese ut legitimum probat, imprimis
intellegitur, quando ecclesia dicitur visibilis. Eo enim ipso, quod hoc
magisterium ut authenticum cognoscunt, homines vident ecclesiam

Pars il. De ecclesia Christi.

Christi. Quart· Christus ecclesiam suam appellat nominibus, quae visi­
bilem societatem significant, ut sunt nomina ovilis, vineae, familiae,
alia, quae supra (n. 306 308) consideravimus.
Reapse nihil aliud intendebant haeretici statuendo ecclesiam invisi­
bilem nisi hoc externum magisterium et imperium reicere et oboedientiam
ei debitam negare et ad internum, quod praetendebant, spiritus testi­
monium se recipere. Cum igitur probatum sit Christum instituisse magiste­
rium et imperium externum et perenne, probata est ecclesia visibilis.
Si iam magis singillatim inquiris. yz/ô? sit risibile in ecclesia, ita
responderi potest : Visibiles apostoli a Christo visibili modo instituti
sunt, et ab ipsis visibili modo alii instituti sunt, et ab his rursum
alii, et ita usque ad nostrum tempus. Tota igitur haec res absolvitur
obiectis et argumentis sensibilibus et historicis. Similiter visibile est.
qui homines per visibilia media a Christo instituta ecclesiae adiuncti
sint et visibili magisterio adhaereant et ei oboedientiam profiteantur.
Eodem enim modo, quo cognosci potest, num quis se profiteatur civem
regni germanici vel angi ici. cognosci quoque potest, num se profiteatur
membrum ecclesiae Christi. Itaque ex elementis, quae constituunt ec­
clesiam Christi, visibilia sunt, et quidem formaliter ut elementa con­
stituentia ecclesiae Christi: magisterium authenticum, unitas praedica­
tionis et professionis, imperium sacrum cum suis legibus, indiciis et
sanctionibus et correspondens disciplina ecclesiastica, sacerdotium cum
visibilibus ritibus sacris et fructu sanctitatis etiam visibili. Haec omnia
Christus in sua ecclesia adesse voluit: haec extra ecclesiam Christi
nuspiam inveniuntur: haec, ubi adsunt, etiam annexa habent invisi­
bilia elementa, sine quibus ecclesia Christi esse nequit : gratiam, vir­
tutes etc. Unde, sicut scio animam adesse, cum video hominem agentem,
ita. ubi triplex illud ministerium apostolicum video exerceri, scio dona
interna adesse, quae quodammodo animam ecclesiae constituunt. Ergo
haec interna sunt mediate visibilia per illa externa.

325. Est autem canum effugium vpioriiudain protestant ium, qui dicunt
utique non posse umquam cultores religionis Christianae exsistere sine
ulla externa communione, sed hanc externam communionem esse solum
,massam ecclesiasticam' et se habere accidenta!iter ad veram eccle­
siam Christi invisibilem et posse a veritate fidei deficere et reapse saepe
defecisse (cf. Murray, De eccl. I 258 sqq.).
At nonne mirum est Christum numquam de illa invisibili ecclesia
locutum esse neque umquam dixisse: Doctrinam meam tradam sine
doctore. regam et sanctificabo homines sine externo regimine et sacer­
dotio: sed semper locutum esse de illa externa ecclesia, de collegio
apostolorum et primatu Petri, de potestate, quam habeant, docendi,
ligandi, solvendi, de oboedientia ipsis debita etc.? Hoc signum est
Christum unam ecclesiam eamque visibilem instituisse, illam vero alteram·
ecclesiam invisibilem esse commentum haereticorum.

De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXII.

lain ridirinia Veteris Tcstaufenti, quae ab illis protestantibiis ad­
mittuntur, eos erroris convincunt. Visibilitas enim futuri regni messianici magna cum emphasi effertur, cum ecclesia Christi describatur
ut mons excelsus et sublimis super omnes montes, ad quem omnes
populi continent, ut signum levatum in nationes (Is. 2. 2: 11. 12).
Varia haec vaticinia .SX. Patres coniungunt cum verbis Christi:
.Non potest civitas abscondi supra montem posita" (Matth. 5, 14), et.
dicunt illum montem et hanc civitatem esse ecclesiam Christi omnibus
hominibus conspicuam. E. g. S. Basilitts: .Quomodo enim tunc mons
Domini fiet conspicuus? Quo item pacto domus Dei collocabitur in
montium cacuminibus? . . . Domus Dei in montium cacuminibus sita
ecclesia est iuxta apostoli sententiam. Sciendum est enim, inquit,
quomodo oporteat versari in domo Dei. quae est ecclesia Dei viventis
|1 Tini. 3. 151, cuius fundamenta sunt in montibus sanctis: est enim
aedificata supra fundamentum apostolorum et prophetarum" (In Is.
n. 66: .1/ 30. 234). S. Io. Chrysost. de illis verbis .Erit in illis
diebiis manifestus mons Domini” ait: .Manifestus. Id nulla deinceps
interpretatione indiget, sic ipsa rerum natura tuba clariorem emittit
vocem, splendorem ostendens ecclesiae. Etenim neque sol ita splen­
didus neque eius lux ita clara est. ut sunt της έκκλησίας τά πράγματα.
Nam domus Dei supra verticem montium" (In Is. c. 2. n. 2: .1/56. 29).
.S’. Augustinus: .Numquid sic | ut digito lunam | ostendimus ecclesiam,
fratres mei? Nonne aperta est? Nonne manifesta? Nonne tenuit
omnes gentes? . . Ecce mons implens universam faciem terrae, ecce
civitas, de qua dictum est: Non potest civitas abscondi super montem
constituta. . . . Erit in novissimis diebus manifestus mons domus Do­
mini. paratus in cacumine montium (Is. 2. 2). Quid tam manifestum
quam mons? Sed sunt et montes ignoti, quia in una parte terrarum
positi sunt. Quis vestrum novit Olympum montem? quomodo ibi qui
habitant. Giddabam nostrum non norunt. In partibus sunt isti montes.
Ille autem mons non sic. quia implevit universam faciem terrae, et
de illo dicitur: .Paratus in cacumine montium.' Mons est super cacu­
mina omnium montium" (In epist. Io. ad Partii. tract. 1. n. 13: M 35.
1988. Multa alia vide apud Murray, De eccl. I 284 sqq.). Quae clare
ostendunt, quantopere distet illa doctrina de invisibili ecclesia a sensu
antiquitatis christianae

.

327. . 1/, inquiunt protestantes: Quomodo ecclesia credi potest, si ri~
detur ? Respondeo, quia nihil impedit, quominus idem sub una ratione
credatur, quod sub altera videtur. Nonne Christus a multis hominibus
visus est? et tamen ab omnibus credi debuit. Visus, i. e. cognitus est.
etiam ut legatus divinus et Filius Dei, quatenus per visibilia signa
1 _ Auf die verzweifelte Idee einer uiisiditbaren Kirche ist mail (in den ersten
Jiilirhnnderten] nicht verfallen* Ib-rnm-k. Dogmengeschichte 1 1 415, nota 5'.

228

Pars II. De ecclesia Christi.

hominibus se ostendit et. quem 'se esse professus erat, probavit.
Creditus est et creditur, quatenus est obieetum revelationis Dei, qui
de eo testimonium perhibuit. Similiter ecclesia, in quantum est visi­
bilis. a nobis scitur et scita praebet motivum credibili tatis; in quantum
a Deo revelata est. pertinet ad obiecta materialia fidei et ob auctori­
tatem Dei assensum nostrum postulat. Responsum hoc difficultatem
plane solvit iis. qui admittunt idem posse sub alia et alia ratione esse
obieetum scientiae et fidei. Qui aliud sentiunt, viderint ipsi. Certe
non placet haec distinctio: illud, quod sit visibile in ecclesia, sciri,
illud vero, quod sit divinum, credi. Nam scire debemus ecclesiam
esse divinum institutum, priusquam ei fidem, quam postulat, adhibere
possimus, et ex altera parte etiam ea. quae sunt visibilia in ecclesia,
credi debent.
Quod interdum obici unt non posse a nobis cognosci, num homines
habeant internam fidem et characterem baptismalem, sine quibus nemo
possit esse membrum ecclesiae, non est ad rem. Hic enim non quae­
ritur. num hic vel ille homo possit videri pertinere ad ecclesiam, sed
num ecclesia, ut est societas religiosa a Christo instituta, videri possit.
Si ecclesia videtur, eo ipso constat in illo coetu non deesse interna
elementa, sine quibus ecclesia Christi esse non potest.
Neque textus illi Scripturae (Matth. 13. 44. Luc. 17, 20 21. Eph. 5,
25 27. Hebr. 12. 18 22 23. 1 Petri 2. 5), quibus spiritualis natura
ecclesiae et idealis eius perfectio exprimitur, sunt contra nostram
thesim: nam spiritualia non negamus, sed dicimus ea non esse sine
visibili corpore, et concedimus ecclesiam adducendam esse ad statum
perfectum, in quo corpus eius non erit quidem ablatum, sed glorificatum.
328. Schol. (dogmaticum). De membris ecclesiae.
Cum quaestione de visibilitate ecclesiae cohaeret quaestio de mem­
bris eius; nam ecclesia non potest esse visibilis, nisi adsit norma, qua
possimus distinguere eos, qui sunt membra eius, ab iis. qui non
sunt. Membrum enim esse est idem atque actu ad visibile corpus
pertinere.
Duae tamen quaestiones hic non sunt confundendae: prior, num
generatim cognosci possint membra ecclesiae; altera, num speciatim
constet hunc vel illum hominem esse membrum ecclesiae. Hae enim
sunt duae res valde diversae : sicut in civili quoque societate sine dubio
generatim constat, qui sint cives alicuius regni, et tamen possunt esse
singuli homines, de quibus dubium est.
Itaque ille sine dubio est membrum ecclesiae, qui triplici illi po­
testati, (piam Christus instituit, se subierit: et magisterio quidem in­
fallibili per verae fidei professionem, ministerio sacro per baptismi re­
ceptionem. regimini ecclesiastico per debitam oboedientiam. Nam fide
et baptismo homo ingreditur ecclesiam (Mare. 16, 16. Act. 2, 41: 8.
12 36: 18. 8. Eph. 4. 5): sine oboedientia autem nemo potest manere

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. ΧΧΧΠ. Schol.

229

in ecclesia (Matth. IK, 17). Ex debita sublectione sub potestatem ec­
clesiasticam oritur illa coniunctio membrorum inter se, quae requiritur
ad unitatem corporis socialis (1 Cor. 1. 10). Cf. Denz. n. 696 895.

329. Sequitur manifeste non baptizatos et notorios haereticos et schis­
maticos et iuste excommunicato# non esse membra ecclesiae. Notandum
autem est in iis, qui nondum possint sua voluntate esse aut fideles
aut inoboedientes, ut sunt infantes, alia via suppleri, quod deest ex
parte voluntatis eorum. Dummodo igitur hi rite baptizati sint, sunt
membra ecclesiae {Denz. n. 869); sed si, postquam adoleverunt, volun­
tarie ecclesiae resistunt, ab ipsa separantur et, non obstante valido
baptismo, non manent membra ecclesiae.
Quia vero homines baptizati, sed in haeresi educati possunt bona
fide errare, quaeritur, num tales accensendi sint membris ecclesiae.
Respondeo non esse, cum desit visibile vinculum cum ecclesia. Nihilo­
minus in voluntatis proposito manent membra ecclesiae, cuius auc­
toritati implicite se subiciunt (cf. 3/. d’Herbigny, De ecclesia II 252 sqq.).
E contra si quis serrat externam cum ecclesia coni unctionem, mem­
brum ecclesiae manet, quamvis intus sit haereticus et in voluntatis pro­
posito ab ecclesia defecerit. Hoc quidem negant nonnulli, ut Suarez
(De fide disp. 9, sect. 1. n. 23 sqq.); sed Bellarminus (De eccl. milit.
3, 10), Palmieri (De Rom. Pont. 43 sqq.), alii communius affirmant.
Et merito; nam omnibus fatentibus episcopus vel parochus occulte
haereticus retinet iurisdictionem; immo si quis concedit absolute fieri
posse, ut summus pontifex sit occulte haereticus (contrarium saltem
non est certum), debet concedere occulte haereticum posse esse caput
ecclesiae. Atqui vi muneris iurisdictionem in ecclesia habere et a
fortiori caput ecclesiae esse nemo potest, qui non sit membrum ec­
clesiae h Ergo occulte haereticus manet membrum ecclesiae. Hoc
qui negaverit, visibilitatem ecclesiae in periculum vocat (cf. Straub,
De ecclesia Christi II 1292 sqq.).
Quid, si quis censetur baptizatus et in communione ecclesiae virif,
sed revera sine sua culpa non est baptizatus? Respondet Innocen­
tius III (potius Innocentius II) „de presbytero non baptizato" : .Pres­
byterum, quem sine unda baptismatis extremum diem clausisse signi­
ficasti, quia in sanctae matris ecclesiae fide et Christi nominis confession»·
perseveraverit, ab originali peccato solutum et caelestis patriae gau­
dium adeptum asserimus incunctanter" {Denz. n. 388). Quibus verbis
videtur innui talem hominem esse membrum ecclesiae, cuius rei ratio
est, quia non sola interna gratia baptismi voto obtinetur, sed externa
* Non negatur posse per auctoritatem ecclesiasticam ex speciali ratione etiam
iis, qui ab ecclesia separati sunt, iurisdictionem concedi, sicut e. g. ecclesia dat
omnibus sacerdotibus, etiam nominatim excommunicatis, facultatem moribundos ab­
solvendi. Sed in textu dicitur, quid per xc et quasi ex natura rei fiat. Cf. Codex
iurix can. can. 2261.

•λ'

230

îWtà··

Pàrs 1!. De ecclesia Christi.

quoque coniunctio per subiectionem hominis ab auctoritate ecclesiastica
agnitam perficitur. Haec est differentia a catechumenis, qui nondum
agnoscuntur perfecte ecclesiae uniti (cf. Straub 1. c. n. 1304 s<jq.). Alii
tamen aliter sentiunt, ut e. g. Bellarminus (1. c. 3. 10), Wilmers (De
Christi ecclesia 627). Palmieri (1. c. Prolog. >; 11. n. 4). Billot (De ec­
clesia Christi I. Romae 1898, 295 sq.).

330. Etiam in illis, qui actu non sunt membra ecclesiae, est tamen,
quamdiu in hac ritu sunt, aliqua relatio ad ecclesiam. Soli damnati
ab ea sunt plane separati. Omnes homines viatores in hoc ordine
rerum voluntate Dei salvifica destinantur ad ecclesiam (1 Tim. 2. 1 4).
Porro ii. qui characterem baptismalem habent, subiecti sunt iuris­
dictioni ecclesiasticae, licet forte hoc invincibiliter ignorent. Nam hi
homines indelebili modo consecrati sunt cultui Dei. qui in sola ecclesia
secundum institutionem divinam peragitur. Etiam propinquiorem ad
ecclesiam relationem ii habent, qui solum excommunicati sunt, quia
hi ad tempus tantum pro poena a communione ecclesiastica separantur,
ut hac re territi ad meliorem frugem redeant. Immo nonnulli dicunt
eos manere membra ecclesiae (Suarez 1. c. disp. 9. sect. 1. n. 14), sed
alii melius hoc negant (Bellarm. 1. c. 3, 6).
331. Similiter de catechumenis dissentiunt theologi, quia alii dicunt
eos voto tantum et potentia proxima esse membra ecclesiae (Bellarm.
1. c. c. 3). alii volunt esse membra actualia (Suarez 1. c. disp. 9.
sect. 1. n. 18), cum iis ab auctoritate ecclesiastica paenitentiae et
poenae imponantur et consequenter tractentur ut actualia ecclesiae
membra. Sed certum est ab auctoritate ecclesiastica non considerari
quemquam coniunctum corpori ecclesiae nisi per baptismum (saltem
praesumptum), per quem solum homo iurisdictioni ecclesiasticae subicitur [Corn·, forent, deer, pro Arm.: Denz. n. 696. Cone. Trid. sess. 14.
De paen. c. 2: Denz.n. 895). Itaque paenitentiae. quas subire debent
catechumeni. iis imponuntur per legem divinam, ut acquirant dis­
positionem requisitam ad baptismum recte suscipiendum : ex parte
ecclesiae vero nihil tit. nisi ut haec lex divina iis proponatur et ex­
plicetur. Poenae, quae catechumenis pro criminibus imponuntur, sunt
dilatio vel negatio baptismi. Haec igitur impositio paenitentiarum
vel poenarum non ostendit catechumenos actu esse membra ecclesiae.
Ex altera autem parte catechumeni habent actum fidei supernaturalis.
unde possunt pervenire ad actum perfectae caritatis et per hunc iustificari. Omnis autem fidelis et multo magis omnis iustificatus particeps
est illius principii vitae supernaturalis. quod dicitur anima ecclesiae,
et quod per se ibi tantum adest, ubi est corpus ecclesiae, per acci­
dens vero etiam extra hoc corpus. Ergo catechumeni non sunt sim­
pliciter dicendi membra ecclesiae, quia vocabulum membri proxime
ad corpus refertur, sed dicendi sunt actu pertinere ad animam ec-

clesiae. voto vero ft potentia proxima ad corpus ecclesiae (cf. Strarib
I. c. n. 1279 sqq.) *.

332. Prorsus vero falsum est dicere omnes et solos i ustos rei prae­
destinatos pertinere ad ecclesiam; nam possunt esse praedestinati, in
quibus adhuc omnia desiderantur, quibus homo, constituitur membrum
ecclesiae (cf. 1 Cor. 6, 9 sqq.): et possunt esse vera membra ecclesiae,
quae in peccatis moriuntur et damnantur. Similiter dicendum est de
iustis et peccatoribus, quamvis nunc nemo possit esse iustus, qui non
voto saltem pertineat ad corpus ecclesiae. Peccatores inveniri in ec­
clesia ostendunt parabolae Christi de decem virginibus, de zizaniis in
• agro etc., idem supponitur in epistulis apostolorum (cf. 1 Cor. 11. 30:
Gal. 6, 1 : 2 Tim. 2. 2(1 etc.). Contraria doctrina saepius damnata est
(cf. Denz. n. 627 629 631 632 646 1422 sqq. 1515). Nihilominus non
eodem perfecto sensu peccatores pertinent ad ecclesiam quo iusti. quia
vinculum gratiae, quo cum Christo capite et cum aliis membris coniungantur. deest. Quia autem hoc vinculum non est unicum, manent
uniti vinculis fidei et sublectionis ecclesiasticae, et sic pertinent ad
Christum et ad mysticum corpus eius: peccato autem separati sunt
a Christo et facti sunt quodammodo membra diaboli. Porro potest
quis membrum alicuius societatis esse et tamen vero eius spiritu non
informari, et de tali homine recte dicitur: Non est verum membrum
huius societatis. Eodem modo possumus de eo. qui profitetur quidem
fidem catholicam, spiritum tamen catholicum non habet et postea de­
ficit. dicere: Ille numquam verum membrum ecclesiae fuit (cf. 1 Io.
2. 19). Similes locutiones non simpliciter intellegendae sunt, sed sub
certo illo respectu, qui subintellegitur, sicut dicimus: Hic non est verus
miles, hic non est verus germanus, vel alia similia. In his enim lo­
cutionibus idealis potius status respicitur, qui debet esse, quam realis
status, qui actu est. Hac ratione intelleguntur quaedam dicta apud
S. Augustinum frequentia: malos videri esse in ecclesia, reapse esse
foris, et cetera, de quibus vide Palmieri, De Rom. Pont. 47 sqq.:
Straub, De ecclesia Christi Η. η. 1235 1241 1249 sqq.
Totam hanc quaestionem de membris ecclesiae dogmatice egregie
tractat Franzelin, De eccl. thes. 22 23. Latius idem exponunt Murray,
De eccl. I 143sqq.: Passaylia, De eccl. 3. 33sqq.: Straub 1. c. n. 1229 sqq.
Communissime receptae censeri possunt illae sententiae, quas proponit
Bellarminus, De eccl. milit. 3. 2—10.

Prop. XXXIII.

Ecclesia est societas hierarchica.

333. A’idimus Christum potestatem docendi, regendi, sanctificandi
homines solis apostolis dedisse et omnes homines sub poena aeternae
1 Coflea· iuris can. can. 1239. § 1 : -A<1 sepulturam ecclesiasticam non sunt ad­
mittendi qui sine baptismo decesserint.* § 2: -Catechumeni, qui nulla sua culpa
sine baptismo moriantur, baptizatis accensendi sunt."

Pars 11. De ecclesia Christi.

damnationis obligasse officio se illis subiciendi. Cum praeterea Christus
nullo signo indicaverit societatem a se institutam postea in aliam
mutandam esse, sed potius eam perennem esse voluerit, constat ec­
clesiam ex Christi institutione esse societatem hierarchicam.
334. Hiérarchie est sarer principatus ; ideo ecclesiam esse societatem
hierarchicam nihil aliud significat nisi eam esse societatem inaequalem,
in qua ex institutione divina sint alii praepositi, alii subditi, alii
auctoritative docentes et praecipientes, alii ex obligatione audientes
et oboedientes, quamvis, ut in omni alia societate fieri solet, iiiem,
qui praesunt sub una ratione, sub alia ratione subiecti sint et sic per­
tineant simul et ad ecclesiam docentem et ad ecclesiam audientem
Sacer (ίερός) dicitur hic principatus, quia ex positiva institutione Dei
ortus est et circa obiecta sacra versatur.
Cum dicta evangeliormn iam examinaverimus, restat, ut in reliqua
scripta primae aetatis Christianae, sive libris sacris accensentur sive
non accensentur. inquiramus et rideamus, quid de constitutione eccle­
siae doceant. Nam si in omnibus libris primitivae aetatis religionis
christianae ecclesia apparet hierarchice constituta, inane est supponere
eam umquam non fuisse hierarchicam. aut hanc constitutionem a Christo
intentam non esse.

335. Testimonia S. Scripturae.
In omnibus scriptis Xori Testamenti ridemus eam divisionem fidelium
(piam iam ex ecantjeliis probavimus, in praepositos et subditos. Paulus
comparat coniunctionem fidelium cum corpore organizato, cuius „ omnia
membra non eundem actum habent", sed alia ad alias functiones
serviunt. Ita in ecclesia sunt, quorum munus est docere, exhortari,
praeesse (προϊστάμενοι) in sollicitudine (Rom. 12. 4 sqq.). Monentur
fideles: .Mementote praepositorum (ηγουμένων) vestrorum, qui vobis
locuti sunt verbum Dei. . . . Oboedite praepositis vestris et subiacete
iis: ipsi enim pervigilant, quasi rationem pro animabus vestris reddituri
**
(Hebr. 13. 7 17). Et iterum: .Rogamus autem vos. fratres, ut nove­
ritis eos. qui laborant inter vos et praesunt vobis in Domino et monent
vos, ut habeatis illos abundantius in caritate propter opus illorum,
pacem habete cum iis" (1 Thess. 5. 12 sq. Cf. 1 Tim. 5. 17). Prae­
positis vero ipsis dicitur: .Pascite, qui in vobis est. gregem Dei. pro­
videntes non coacte, sed spontanee secundum Deum, neque turpis lucri
gratia, sed voluntarie, neque ut dominantes in cleris, sed forma facti
gregis ex animo“ (1 Petri 5. 2 3).
1 Excipitur solus romanus pontifex, qui caput est ecclesiae nulliqhe subiectus.
Nihilominus ipse quoque veritate revelata et definitionibus dogmaticis astringitur,
ipse quoque per sacramenta a Christo immutabiliter instituta sanctificari debet et in
foro conscientiae confessario subicitur.

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIII.

233

336. Est autem dist in(/nendum ordinarium munus docendi et regendi
ab extraordinariis charismatis, revelationibus, prophetiis, dono scientiae
aliisque, quae ab initio ecclesiae Deus saepe concessit Christianis ; haec
enim tunc dabantur „in signum8 ut ait S. Paulus, i. e. ad probandam
et confirmandam veritatem doctrinae christianae sive fidelibus sive
infidelibus (1 Cor. 14, 22). De his charismatis loquitur S. Paulus maxime
in epistula 1 ad Corinthios (12 sqq. Cf. Eph. 4, 11). Numquam quidem
talia charismata in ecclesia plene defuerunt; sed eo minus necessaria
sunt, quo magis ordinarium magisterium et regimen ecclesiae perfecte
constitutum est, ideoque postea non iam tanta abundantia concessa
sunt, quanta in prima ecclesia (cf. Dollinger, Christentum und Kirche
296 sqq.). Omissis igitur his extraordinariis donis ridendum est de
muneribus ordinariis.
337. Erant semper in ecclesia munera ordinaria, quae a Spiritu Sancto
non immediate sed mediantibus hominibus conferebantur. Ita apostoli
constituebant per singulas ecclesias presbyteros vel episcopos et iubebant alios eorum successores institui (cf. Act. 11, 30: 14, 22: Tit. 1, 5).
Institutio fiebat per sensibilem ritum impositionis manuum cum ora­
tione (Act. 14, 23 graece. 1 Tim. 4, 14; 5, 19 22. 2 Tim. 1.6. De
χειροτονία cf. VII, n. 570 601 sqq. 607 sqq. 615 sqq. 623 sqq., et Petar.,
De eccl. hier. 1, 8, 10; 2, 6, 6 sqq.), et illi, qui ita instituti erant, non
habebant ut apostoli iurisdictionem in universalem ecclesiam, sed in
illam particularem ecclesiam, cui praepositi erant (Act. 14. 22: 20, 28.
1 Thess. 5, 12. Tit. 1, 5 sqq. 1 Petr. 5, 2). Sic in primis capitibus
apocalypsis septeni ecclesiis Asiae minoris septem ridemus praepositos
fuisse .angelos8, i. e. episcopos, quorum munus esset servare doctrinam
ab apostolis acceptam, arcere doctrinas contrarias et falsos doctores.
vigilare et confirmare fideles in vera doctrina (Ape. 2. 2 14 15 20:
3. 2 3 9).

338. Horum praepositorum tria nomina occurrunt; vocantur enim
episcopi, presbyteri, diaconi. Numquam primis temporibus appellationes
iudaicae sacerdotum et levitarum applicantur ad ministros ecclesiae,
id quod sine dubio factum est, ut ipsis iam nominibus ostenderetur
haec munera non esse continuationem veteris sacerdotii. Postea vero,
cum omne periculum talis suspicionis remotum esset, frequenter Chri­
stianorum quoque ministri sacri vocati sunt sacerdotes et levitae. re­
tentis tamen simul prioribus nominibus. Nomina autem episcopi et
presbyteri occurrunt iam in versione Septuaginta, et inde videntur
esse transsuropta in religionem christianam. Sanctus enim Petrus verba
Psalmi 108, 8 applicat ad ludam: Τήν έπισκοπήν αύτοΰ λαβέτω έτερος
(Act. 1, 20), ubi notandum nomen έπισκοπής non inveniri apud profanos
scriptores. ’Επίσκοπος est inspector, praefectus, praeses (cf. Num. 4, 16:
31. 14: lud. 9. 28; 4 Ileg. 11. 15 18 etc.). Πρεσβύτερος est senior

Pars 11. Do fcrioia Christi.

(cf. Lue. 15. 25: 1 Tim. 5. 2: presbytera) vices gerens populi (Ex. 19.
7 sq.: cf. 3. 16 18: 4. 29 sqq.). membrum collegii electi ad re­
gendum populum (Num. 11. 16). membrum synedri i iudaici (cf. Dan.
13. 28 61. graece ante u. 1: ludith 10. 6: 1 Maeli. 12. 6 35: Lue.
22. 66. <’f. Hundhausen, Erster Brief Petri 429. nota 2). Ex usu
igitur versionis Septuaginta utrumque nomen significat munus publi­
cum. cui jurisdictio quaedam est annexa. Diaconi autem nomen signi­
ficat ministrum.

tei?

339. lam si rem ips.im aspicimus, quae his numinibus in Novo Testa­
mento indicatur, episcopi praepositi sunt gregi suo ad regendam ec­
clesiam Dei (Act. 20. 28). ad praedicandum, ad faciendum opus evangelistae. i. e. ad explicandam et inculcandam rectam doctrinam (1 Tim.
4. 16. 2 Tim. 4. 2 sqq. Tit. 1.9). ut dirigant publicum cultum (1 Tim. 2).
ut administrent sacramenta (1 Tim. 5. 22). brevi, ut in rebus ecclesia­
sticis sint προεστώτες, laborantes in verbo et ministerio sacro (1 Tim. 5.17).
ut. si opus sit. etiam indicent et arguant (1 Tim. 5. 19 20. Tit. 1. 5 13:
2. 15). Dehent igitur in sua ecclesia exercere tria illa munera, quae
apostoli acceperant pro toto mundo.
Diaconi vero constituti sunt ad iuvandos episcopos in functionibus
suis, maxime quidem in negotiis temporalibus (Act. 6). sed etiam in
praedicando evangelio (Act. 6. 8 sqq.) et in administrando sacramento
baptismi (Act. 8. 5 sqq.).
, .
Maior difficultas est de presbyteris, quia in libris Novi Testamenti
nullus textus invenitur, ex quo cum certitudine deduci possit, quae
distinctio intercedat inter episcopum et presbyterum. Posteriora vero
documenta ecclesiastica diserte testantur presbyteratum esse ordinem
intermedium inter episcopatum et diaconatum, et hunc quoque ordinem
a Christo Domino esse institutum. Ita oritur quaestio. quomodo
intellegendi sint illi textus S. Scripturae, in quibus vocabula episcopi et
presbyteri synonyma esse videntur.

340. Inter omnes convenit episcopos saepe noniine presbyterorum appel­
latos esse. Ita e. g. Act. 20. 17 28: [Παύλος ] μετεκαλέσατο τούς πρεσβυτέρους της εκκλησίας . . . ειπεν αύτοίς . . . Προσέχετε. . . τψ ποιμνίψ,
έν ώ υμάς τό πνεύυα τό άγιον έθετο έπισκόπους ποιααίνειν τήν εκκλησίαν
τού Θεού. Similiter 1 Petr. 5. 1 : Tit. 1.5 7.
Idem usus τούς επισκόπους vocandi presbyteros etiam apud quosdam
posteriores scriptores animadvertitur. Ita S. Irenaeus ait: .Iis, qui
in ecclesia sunt, presbyteris obaudire oportet, his. qui successionem
habent ab apostolis, qui cum episcopatus successione charisma veritatis
certum secundum placitum Patris acceperunt" (Adv. haer. 4. 26. 2:
.V 7. 1053). Cf. Epist. ad Florimini. in qua suos praedecessores vocat
presbyteros (ib. 1227), et Epist. ad Victorem papam, ubi romanos pon­
tifices vocat presbyteros (ib. 12301.

De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXlli.

841. ('uni igitur certum sit episcopos vocatos esse presbyteros, non
convenit inter doctos, num in S. Scriptura simplices ijaoyue presbyteri
rorati sint episcopi. Duo loci, qui dubitationem habent, sunt Act. 20. 17.
ubi sermo est de episcopis Ephesi, et Phil. 1. 1. ubi Paulus salutat
episcopos, qui sunt Philippis. Videntur igitur in una urbe plures fuisse,
(pii vocabantur episcopi. Suntne hi omnes episcopi, an hoc nomine
etiam veniunt presbyteri?
Prima opinio est Petarii, qui censet nomen episcopi numquam
datum esse simplicibus presbyteris, sed temporibus apostolorum in
una eademque urbe plures episcopos fuisse institutos, ut semper parati
essent. qui possent ad alias provincias vel urbes recens conversas
mitti (Dissert, eccl. 1. 2. <’f. tamen De éccl. hier. 2. 5 et 4. 1). Sed
haec opinio est singularis neque ullo exemplo historice noto confirmatur,
cum ubique unius civitatis unus appareat episcopus, ut e. g. in primis
capitibus apocalypsis. Innuo veteres scriptores diserte docent unius
civitatis unum tantum posse esse episcopum (cf. S. Ignat., Ad philadelph.
n. 4: Cyprian., De unit. eccl. n. S: HI. 216). Itaque haec sententia
relinquenda est.
342. Sententia secunda est simplices presbyteros vocatos esse epi­
scopos. Hanc plures e SS. Patribus defendunt, ut S. Joannes Chryso­
stom us (In Phil. 1. 1:4/ 62. 183): Οί πρεσβύτβροι τό παλαιόν έκαλουντο
Επίσκοποι. Theodoretus in eundem locum (4/ 82, 56Ô): ’Επισκόπους δέ
τούς πρεσβυτέρους καλΕΪ' άμφότερα γάρ ειχον κατ’ εκείνον τόν καιρόν τα
ονόματα. .8, Hieronymus: .Idem est presbyter, qui et episcopus" (In
Tit. 1,5: 4/26.562). Similiter Oecumenius, Theophylartus, Ambrosiaster,
S. Thomas 2. 2. q. 184. a. 6 ad 1. Secundum hanc sententiam facile
explicatur, cur in S. Scriptura numquam conumerentur episcopi, pres­
byteri, diaconi, sed episcopi tantum et diaconi (e. g. 1 Tim. 3). Si enim
nomen episcopi sacerdotes primi et secundi ordinis significat et plane
identicum habetur cum nomine presbyteri, non possunt haec duo no­
mina adhiberi ad significandas duas classes distinctas. Potest haec
sententia eo confirmari, quod apostolus in epistula ad philippenses
prius salutat omnes episcopos, qui sunt Philippis, et postea imum
alloquitur ut collegam : γνήσιε σύνίυγε (4. 3). Hic igitur, cui epistula
tradita, esse videtur, speciali modo erat apostoli collega, i. e. erat
ceteris episcopis seu sacerdotibus praepositus et ita sensu pleno epi­
scopus. Sed sensus illorum duorum vocabulorum est incertus.
.1. Midi ieis contendit omnes illos, qui primo saeculo dicuntur epi­
scopi, non fuisse nisi simplices sacerdotes: sacerdotes vero primi ordinis
tunc nondum habuisse nomen proprium neque sedes fixas, sed ad instar
apostolorum fuisse missionarios (prophetas, evangelistas). Apostolos
vero vel eorum socios missionarios munus regendi ecclesias a se fun­
datas tradidisse collegio sacerdotum simplicium et interim supremam
jurisdictionem sibi reservasse. Paulatim vero singulis ecclesiis prin-

236

Pars IL De tveksia Christi.

cipalibus praepositum esse unum virum plena potestate ordinis et
jurisdictionis praeditum ad illam particularem ecclesiam regendam:
ad hos viros inde a saeculo secundo nomen episcoporum exclusive
transiisse (L’origine de l’épiscopat 167 sqq. ‘210 sqq.). Addit con­
cilium tridentinum de hac quaestione exegetica et historica nihil de­
finivisse.
Simile systema proponit /*. Batiffol (Revue biblique IV. 1895, 473 sqq.
et Études d'histoire et de théologie positive 1. ed. 5, Paris 1907.
225 sqq. ‘258 sqq.), sed cum hac differentia, quod secundum eum nomen
presbyteri ab initio erat nomen honoris tantum, quod iis tribuebatur,
qui primi religionem christianam receperant. Ex his veteranis Chri­
stianis praecipue sumebantur viri, qui ordinarentur sacerdotes ad re­
gendas ecclesias, et presbyteri ita electi et ordinati vocabantur πρεσβύτεροι έπισκοπούντες, ηγούμενοι, προϊστάμενοι, προεστώτες, ποιμένες.
Hi ab initio collégialité!· ecclesias regebant: sed apostolis paulatim
disparentibus haec quoque organizatio temporanea disparuit, et ecclesiae
regimen transiit ad episcopos, i. e. primi ordinis sacerdotes.
Hae sunt coniecturae plus minusve fundatae textibus neque multis
neque perspicuis, quae servire possunt ad solvendas certas quaestiones
historicas et exegeticas. non possunt ad iaciendum firmum funda­
mentum apologeticum.

343. Tertia sententia negat nomen episcopi umquam commune fuisse
simplicibus presbyteris, quamvis unius civitatis semper unus tantum
fuerit episcopus. Ut igitur solvant difficultatem, quomodo Mileti et
Philippis plures episcopi commemorentur, dicunt priore loco sermonem
esse non de solo episcopo Mileti, sed etiam de episcopis proximarum
civitatum, id quod iam Irenaeo placuit: „In Mileto convocatis epi­
scopis et [!] presbyteris, qui erant ab Epheso et a reliquis proximis
civitatibus- (Adv. haer. 3. 14. ‘2: 3/7. 914). Hanc explicationem re­
centes exegetae amplectuntur, ut Felten, Belser, Knabenbauer. Quod vero
ad Phil. 1, 1 attinet, censent epistulam hanc non ad solos philippenses.
sed ad omnes Macedoniae ecclesias fuisse destinatam. Cum simile
quid certum sit de aliis epistulis apostoli (cf. 2 Coi·. 1,1: Coi. 4. 16),
bare opinio est probabilis, et hoc modo probabiliter explicantur duo
illi textus, qui soli insinuare videntur etiam simplices presbyteros
vocatos fuisse episcopos. Ita post alios Franzelin (De eccl. t.hes. 16.
n. 3). Cur tamen putet catholicum neminem posse post concilium
tridentinum sententiam S. Chrysostomi defendere, non intellego. Nam
argumenta conciliorum non sunt definitiones: praeterea concilium tri­
dentinum (sess. 23, c. 4: Denz. n. 960) non ex nomine episcoporum
argumentatur, sed ex eo. quod episcopi dicuntur positi a Spiritu Sancto
regere ecclesiam Dei. Sufficit igitur, ut inter eos, qui Act. 20 con­
vocati dicuntur, fuerint veri episcopi (miletanus et ephesinus), ad quos
haec verba dirigebantur, licet forte nomen episcoporum etiam datum

Sectio 2. De nature et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIII.

237

sit simplicibus presbyteris. Immo etsi omnes illi erant simplices pres­
byteri, admonitiones, (pias illis dedit apostolus, non minus valent pro
episcopis ’.

344. Testimonia historica antiquitatis Christianae.
Quia distinctio presbyteratus ab episcopatu ex Sacra Scriptura
cum certitudine erui nequit, recurrendum est ad alia documenta eccle­
siastica. Iam vero ex (pio tempore memoria ecclesiasticae hiérarchisé
nobis tradita est, numquain d nullibi exstitit ecclesia, cui non praeesset unus episcopus d sub eo presbyteri- d diaconi. Cum de pres­
byteris et diaconis non possit dubitari, sunt tamen inter protestantes,
qui negent primis saeculis singulis ecclesiis episcopum fuisse prae­
positum, et qui putent tunc ecclesias a collegio presbyterorum fuisse
administratas (ita presbyteriani et alii).
At quam falsum hoc sit, patet ex iis, quae Eusebius narrat de
Hegesippo, qui vixit circa medium saeculum II: Hegesippus „scribit
se, cum Romam proficisceretur, plurimos episcopos adiisse et ab om­
nibus unam eandemque audivisse doctrinam. Idem, postquam de Cle­
mentis ad Corinthios epistula quaedam commemoravit, haec addit, quae
nos, si placet, audiamus: Et Corinthiorum quidem, inquit, ecclesia in
recta fide permansit usque ad Primum, eiusdem loci episcopum, quocum familiariter collocutus sum, dum Romam navigarem. . . . Romam
vero cum venissem, catalogum feci (διαδοχήν έποιησάμην) usque ad
Anicetuni [f 166], cuius tum diaconus erat Eleutheriis. Post obitum
dein Aniceti successit (διαδέχ£ται) Soter [f 175], quem excepit Eleu­
therus [γ 189]. In singulis autem episcoporum successionibus (έν
έκαστη διαδοχή) et per singulas urbes eadem manent, quae per legem
ac prophetas et a Domino ipso praedicata sunt“ (H. E. 4, 22; M 20.
378). Διαδοχήν έποιησάμην vertitur in vulgata versione: ,mansi ibi
usque ad AnicetunU, sed falso; nam διαδοχή significat successionem
principatus, ut immediate post recte vertitur. Sensus igitur est: Ut
investigarem continuam traditione mapostolicam, inquisivi in successio­
nem episcoporum, quia per hanc omnia manent sicut tradita sunt.
Ergo medio saeculo II Hegesippus testatur munus episcopale multo
ante exstitisse, ut iam tum operae pretium esset catalogos episcoporum
singularum ecclesiarum conficere1
2.
1 Cf. The Dublin Review (July 1897) 50 sqq.. ubi E. C. lintler examinat opiniones
Dr. llort, Duchesne, Weizsàcker, et Theologische Revue Münster 1902' n. 17 sqq.,
ubi H. Koch simile examen instituit de aliis recentibus scriptoribus.
2 Quidam volunt lectionem διαδοχήν esse mendosam et legendum esse διατριβήν.
De qua re Lightfoot ait: ΓΔιατριβήν is not found in a single MS. It is a pure con­
jecture of Savile founded upon Rutinus. ... It is quite clear that Eusebius himself
did not read διατριβήν, for he says elsewhere 4, 11 that Hegesippus visited Rome
in the time of Anicetus and remained there till the time of Eleutherus* (The Apo­
stolic Fathers. Part I: Clement of Rome [London 1S90] 154. Cf. 328, nota Γ. Hurnack de interpretatione : διαδοχήν έποιησύαην = feci catalogum episcopalium suc-

•*

·

s

340. Idem patet ex epistula, quam circa a. 195 Pohjeruhs, episcopus
ephesinus. ad Victorem papam de quaestione paschali dedit. Ut enim
sententiam quartodecimanorum defendat, provocat ad priscos episcopos,
ad Polycarpum, episcopum smyrnensem. aliosque complures. Dein ad­
dit: .Ego quoque, omnium vestrum minimus. Polycrates, ex traditione
cognatorum meorum, quorum quosdam etiam | in munere episcopali |
secutus sum: septem enim ex cognatis meis erant episcopi, ego autem
octavus. Et semper diem celebrarunt cognati mei. quando populus
|iudaeorum| removebat fermentum. Ego igitur, fratres, sexaginta
quinque annos habens in Domino ..." [Ensch., H. E. 5. 24: J/ 20. 495).
Itaque Polycrates, (piando factus est episcopus (utique multis annis
antequam epistulam scripsiB, iam habuit inter cognatos suos septem
episcopos, ex quorum traditione didicit: id quod ostendit initio saeculi II
episcopale munus in ecclesia fuisse. Immo quia dicit Polycarpum fuisse
episcopum, etiam testatur inde ab apostolorum temporibus in ecclesia
fuisse munus episcopale.
346. Idem testatur Irenut-iis. qui contra haereticos ad traditionem
provocat: -Traditionem itaque apostolorum in toto mundo manifestatam
in omni ecclesia adest respicere omnibus, qui vera velint videre: et
habemus annumerare eos. qui ab apostolis instituti sunt episcopi, et
successores eorum usque ad nos. . . . Valde enim perfectos et irreprehensibiles in omnibus eos volebant esse, quos et successores relinquebant, suum ipsorum locum magisterii tradentes: quibus emen­
date agentibus tieret magna utilitas, lapsis autem summa calamitas.
Sed quoniam valde longum est in hoc tali volumine omnium eccle­
siarum enumerare successiones, maximae et antiquissimae et omnibus
cognitae, a gloriosissimis duobus apostolis Petro et Paulo Romae fun­
datae et constitutae ecclesiae, eam. quam habet ab apostolis, tradi­
tionem et annuntiatam hominibus fidem, per successiones episcoporum
pervenientem usque ad nos indicantes, confundimus [haereticos | omnes."
Dein catalogum texit a temporibus apostolorum usque ad Eleutherinn.
cessionum, ait: .Aber kann διαδοχή (liesen Sinn haben?" Neque vult concedere
paritatem cum alio verbo Eusebii: την διαδοχήν έπισκόπων . . . παραθέμενυς(5, 5, 9:
cf. 5. 12. cum priore loco non addatur επισκόπων, et cum ποιεισθαι non sit παρατίθεσθαι. Quae duae rationes non sunt tam urgentes, nt suadeant illam antiquam
corruptionem textus, quam in suppositione Haniackii debemus admittere. Eusebius
dicit Hegesippum usque ad Eleutherum. non usque ad Anicetum. Romae mansisse
Η. E. 4. Il: .W 20. 330. .Eusebius scheint hier freilich ans Flüchtigkeit in einen
Irrtum geraten zu sein’ Die Chronologie der altcbristl. Literatur [Leipzig 18971
180 sqq.. Haec non sufficiunt ad illam lectionem tam certam in dubium revocandam,
ut inter alios ostendit Bardniheicrr, Gesehichte der altkirchl. Literatnr I- 389 sqq.
Cf. Michida, L’origine de Γ épiscopat 309 sqq. K. Schtcartz in ed. Eusebii t. II. p. 2,
ccxxv. not. 3 censet locum Eusebii esse .desperate corruptum". Haec assertio non
nititur ulla critica consideratione codicum, sed praeiudicio dogmatico non fuisse ante
Soterem Romae episcopatum monarcbicum. ut ipse ibidem exponit.

Set tiii 2.

He imtuia et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIII.

239

qui „nunc duodecimo loco episcopatum ab apostolis habet" (Adv. haer.
3. 3. I sqq. : .1/7. 848).
Eusebius ex veteribus documentis excerpsit hos catalogos epi­
scoporum saeculorum 1 et II a) alexandrinorum : post Marcum evangelistam Annianus, Abilius, Cerdo, Primus, lustus, Eumenes. Marcus.
Celadion. Agrippinus, lulianus, Demetrius (H. E. 2, 24; 3, 14 21:
4. 1 4 5 11 19: 5, 9 22 : .1/ 20, 206 250 255 304 307 310 33()
378 454 490): b) antiochenorum : Evodius a Petro apostolo institutus.
Ignatius, Hero, Cornelius, Eros, Theophilus, Maximinus, Serapio (ib.
3, 22 36: 4, 20 24: 5. 19; J/ 20, 255 287 291 378 390 482):
c) ierosolymitanorum : .Primus fuit lacobus, is qui Domini frater
vocabatur, secundus Simeon, tertius lustus, quartus Zachaeus, quintus
Tobias, sextus Beniamin, septimus loannes. octavus Matthias, nonus
Philippus, decimus subrogatus est Seneca, cui successit undecimus
lustus. Post quem Levi duodecimus ordine fuit. Ephres dein secutus
est. post haec loseph. Omnium postremus [ex hebraeis fidelibus) fuit
ludas, ordine quintus decimus. Atqui hi omnino sunt Hierosolymorum
episcopi, qui iam inde ab apostolis usque ad ludam et ad illa, quae
designavimus tempora [finem saeculi Π |. omnes ex circumcisione fue­
runt/ (Η. E. 4. 5: .V 20. 310). .Et cum ecclesia eiusdem loci [qui
tum Aelia vocabatur] ex gentibus coaluisset, primus post episcopos
ex circumcisione sacerdotium illius civitatis suscepit Marcus" (ib. 4. 7 :
.1/ 20. 315). Secuti sunt dein episcopi Cassianus, Publius. Maximus,
lulianus. Caius, Symmachus. Caius. lulianus. Capito. Maximus. Antoninus.
Valens. Dolichianus, Narcissus (ib. 5. 12:
20. 458 sq.). Variae
quaestiones, quae de hoc catalogo moveri possunt, ad rem nostram
non pertinent (cf. MïcJriels, L’origine de l'épiscopat 349 sqq.): sufficit
nobis illud testimonium (probabiliter ex Hegesippo haustum), secundum
quod inde a temporibus apostolorum lerosolymis episcopi fuerunt. In
hac enim parte ille catalogus, loquens de lacobo et Simeone, rationa­
biliter in dubium vocari nequit, quidquid est de multis ex sequentibus
nominibus. Similem catalogum exhibet Eusebius pro ecclesia romana,
de quo postea. Quodsi addiderimus septem angelos ecclesiarum Asiae
in apocalypsi. qui non possunt esse nisi episcopi, sine dubio constat
episcopatum ,monarchicum". ut loquuntur, iam primo saeculo exstitisse,
et iam tum fuisse episcopos in fixis sedibus constitutos (cf. Scgiia,
De eccl. Christi constit. 201 sqq.). Falsum igitur est. quod protestantes
volunt, episcopatum ortum non esse nisi medio saeculo II. et usque
ad id tempus ecclesiis praefuisse collegium presbyterorum. Itaque his
ex historia praemissis videamus, quid vetustissimi scriptores de digni­
tate et officio episcoporum et aliorum ordinum ecclesiasticorum doceant.
Non possumus quidem doctrinam de episcopatu a presbyteratu distincto
cum certitudine haurire ex scriptis S. Ignatio martyre prioribus. Nihilo­
minus vetustissima illa scripta, in quantum de nostra quaestione
■ loquuntur, audienda sunt.

240

347.

I»»
9 ♦
*CI |.'

Pars 11. De ecclesia Christi.

Dicta SS. Patrum.

Clemens Romanus (circa finem sacculi I) scripsit epistulam ad Co­
rinthios. quorum nonnulli contra praepositos ecclesiasticos rebellabant,
dicentes reliquis praeferendos esse eos, qui essent potentes in enar­
randa cognitione, sapientes in sermonum diiudicatione, qui excellen­
tiora dona haberent (48, a). Erat igitur pugna ingenii contra legi­
timum munus seu rebellio ingeniosorum laicorum contra praepositos
ecclesiasticos forte minus ingeniosos. Unde intellegitur, cur Clemens
neque episcopum neque diaconos Corinthiorum in specie nominet, sed
potius generalioribus nominibus utatur, et eos, quorum res agebatur,
vocet πρ^σβυτέρους, προηγουμένους vel ηγουμένους, a quibus distinguit
diaconos (1, 3: 21. 6). .Turpia, fratres, turpia valde auditu sunt et
christiana vivendi ratione indigna, quae competimus: firmissimam et
antiquam Corinthiorum ecclesiam propter unum aut alterum hominem
seditionem movere contra presbyteros" (47, 6). Dicit munera eccle­
siastica apostolica successione ad praesentes possessores venisse (supra
n. 316). .Itaque qui constituti sunt ab illis [apostolis] vel deinceps
ab aliis viris eximiis consentiente universa ecclesia . . . hos indicamus
munere suo non iuste deici. Non enim leve erit peccatum nostrum,
si eos, qui sancte et sine reprehensione munera [sacrificium] obtulerunt,
episcopatu eicimus" (44. 3 4). „Vos igitur, qui seditionis fundamenta
iecistis, in oboedientia subditi estote presbyteris et correctionem sus­
cipite in paenitentiam" (.57, 1). Itaque distinguit Clemens diaconos, pres­
byteros et .viros eximios", a quibus presbyteri instituti sint. Et alludens
ad instituta Veteris Testamenti, quae typus sint Novi, manifeste indicat
triplicem ordinem hierarchicum : .(.’uncta ordine debemus facere, quae
nos Dominus statutis temporibus peragere iussit. . . . Domini enim man­
data sequentes non aberrant. Summo quippe sacerdoti sua munera tri­
buta sunt, sacerdotibus locus proprius assignatus est, et levitis sua mi­
nisteria incumbunt. Homo laicus praeceptis laicis adstringitur
*
(40, 1
4 5). Comparatio hierarchiae ecclesiasticae cum hierarcbia levitica fre­
quens est apud Patres, qui episcopum aequiparant cum summo sacerdote,
presbyteros et diaconos cum sacerdotibus et levitis (cf. Const, apost. 8,
46: .1/ 1, 1156: Hieroni., Ep. 52, n. 7: M 22, 534: .S'. Leo, Serm. 59
(al. 57), c. 7; .1/54. 341). Cum iis, quae Clemens dicit de apostolica
succesione episcoporum, plane consentiunt, quae modo audivimus ex
Irenaeo et quae narrat Eusebius (H. E. 3, 37: J/ 20, 291).
Quia autem apud Clementem primo occurrit appellatio laicorum,
notandum est iam primis temporibus usurpatam esse divisionem in
clericos et laicos. Quia enim ii. qui pertinent ad ordines hierarchicos,
segregantur a communi plebe christiana et singulari modo Deo di­
cantur. ideo vocantur κλήρος (κληρικοί), i. e. sors Domini, sicut levitae
quoque Veteris Testamenti specialis sors Domini fuerant (Num. 8, 13 14).
Huic ordini simplices fideles ut λαός (λαϊκοί) opponuntur, qui interdum
ώιώται, i. e. homines privati, appellantur.

1

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIII.

.34
*
Non Corinthi tantum, sed etiam in aliis ecclesiis videtur fuisse
inclinatio pluris aestimandi eos, qui donis sive naturalibus sive supernaturalibus excellebant, quam eos, qui muneribus ecclesiasticis ex
officio fungebantur. Nam in Doctrina duodecim apostolorum (circa
a. 70—KO) hoc monitum habetur: „Ne contemnatis eos (episcopos
et diaconos); ipsi enim sunt honorati inter vos una cum prophetis
et doctoribus" (15, 2). Quid autem principale episcoporum et dia­
conorum munus sit, patet ex praecedentibus. Postquam enim sermo
fuit de sacrificio missae, statim pergitur: „Constituite igitur vobis
episcopos et diaconos dignos Domino,, viros mansuetos et argenti
non cupidos et veraces et probatos; vobis enim ministrant et ipsi
ministerium prophetarum et doctorum" (15, 1). Offerre dona esse
munus episcoporum et diaconorum iam Clementem dicentem audivimus
(44, 4). Idem scribit Justinus M. in Apologia, ubi dicit praepositos
ecclesiasticos (προεστώτας) publicam liturgiam peragere: .Ei, qui
fratribus praeest (προεστώτι), panis affertur et poculum aquae et vini,
quibus ille acceptis laudem et gloriam universorum Parenti per nomen
Filii et Spiritus Sancti emittit. . . . Postquam vero is, qui praeest.
preces absolvit et populus omnis acclamavit, qui apud nos dicuntur
diaconi, panem et vinum et aquam, in quibus gratiae actae sunt, uni­
cuique praesentium participanda distribuunt et ad absentes deferunt"
(Apol. 1, n. 65; M 6, 427). ,Ac solis, ut dicitur, die omnium sive
urbes sive agros incolentium in eundem locum fit conventus, et com­
mentaria apostolorum aut scripta prophetarum leguntur, quoad licet
per tempus. Deinde ubi desiit qui legit, is qui praeest (προεστώς)
admonitionem verbis et adhortationem ad res tam praeclaras imi­
tandas suscipit. . . . Qui abundant et volunt, suo arbitrio, quod quis­
que vult, largiuntur, et quod colligitur, apud eum, qui praeest, de­
ponitur, ac ipse . . . omnium indigentium curam suscipit" (ib. n. 67 :
3/ 6, 430). Ergo episcopi est sacrificare, praedicare, egentium
curam agere.
In Pastore Hermae nominantur episcopi, presbyteri, diaconi (Vis. 2.
c. 4, n. 2 3; Vis. 3, c. 5; Similit. 9. c. 26, n. 2; c. 27, n. 2). Sed
quia textus sunt obscuri, eos omittimus (cf. Michieis, L’origine de
l'épiscopat 322 sqq.). Secundum Harnack temporibus Hermae etiamtum in hierarchia ecclesiastica erant non soli episcopi, presbyteri,
diaconi, sed etiam apostoli et prophetae. Sed
Dorsch ostendit hanc
opinionem nullo niti solido fundamento; apostolos, de quibus loquatur
Hermas, esse duodecim apostolos, iam diu defunctos (cf. Sunii. 9,
c. 15 16 17 25), prophetas autem illa aetate viventes non pertinuisse
ad hierarchiam ecclesiasticam (Zeitschrift für kath. Théologie, Innsbruck 1904. 250 sqq.).

349. Ex Patribus apostolicis luculentissime de muneribus ecclesiasticis loquitur S. Ignatius M., ut oh hanc ipsam rationem olim multi
Peer h, Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 8/7.
16

•À

942

Pars M· De ecclesia Christi.

genuinitatem epistularum negaverint. At solida argumenta numquam
protulerunt, et maxime post editionem doctoris Lightfoot genuinitas
extra omnem rationabilem dubitationem posita videtur (cf. etiam
F. X. Funk, Die Eehtheit der Ignatiusbriefe, Tübingen 1883). Epi­
stulas iam laudat S. Polgcorpus ad philippenses scribens (13, 2), et
post eum maxime Eusebius (H. E. 3, 36; M 20, 287). Itaque se­
cundum Ignatium munera gerunt in ecclesia episcopi, presbyteri,
diaconi: .episcopo praesidente loco Dei et presbyteris loco senatus
apostolici et diaconis mihi suavissimis concreditum habentibus mini­
sterium lesu Christi4 (Magn. 6. 1). .Ut in oboedientia una per­
fecti, subiecti episcopo et presbyterio, per omnia sanctificari sitis4
(Eph. 2, 2). .Decet vos in episcopi sententiam concurrere, quod et
facitis. Nam memorabile vestrum presbyterium, dignum Deo, ita co­
aptatum est episcopo, ut chordae citharae' (Eph. 4, 1). .Quemcum­
que enim paterfamilias [Christus] mittit ad gubernandam familiam
suam, hunc ita accipere debemus ut illum ipsum, qui mittit. Mani­
festum igitur est, quod episcopum respicere oporteat ut ipsum Do­
minum' (Eph. 6, 1). Laudatur Zotio diaconus, .quia subditus est
episcopo ut benignitati Dei et presbyterio ut legi lesu Christi'
(Magn. 2). Et licet episcopus iunior sit. fideles et presbyteri ei ob­
oedire debent, .non ei autem, sed Patri lesu Christi, omnium episcopo'
(Magn. 3. 1). .Studete igitur confirmari in doctrinis Domini et apo­
stolorum . . . cum dignissimo episcopo vestro et digne contexta
spirituali corona presbyterii vestri et cum diaconis Deo placentibus4
(Magn. 13, 1). .Cuncti revereantur diaconos ut lesum Christum, sicut
et episcopum, qui est typus Patris, presbyteros autem ut senatum Dei
et concilium apostolorum. Sine his ecclesia non vocatur" (Trail. 3. 1).
i A talibus [haereticis] vos custodite. ' Hoc autem fiet, si nec inflati
nec avulsi fueritis a Deo lesu Christo et episcopo et praeceptis apo­
stolorum. Qui intra altare est. mundus est: qui vero extra altare
est. non est mundus: hoc est. qui sine episcopo et presbyterio et
diaconis quidpiam agit, is non est mundus in conscientia' (Trail. 7:
cf. 12. 2: 13. 2). Verum episcopum .non a se ipso neque per ho­
mines neque ob inanem gloriam, sed caritate Patris et Domini lesu
Christi obtinuisse ministerium regendi' (Philad. 1. 1). .Quotquot Dei
et lesu Christi sunt, hi sunt cum episcopo' (Philad. 3, 2). .Clamavi
inter eos, quibus loquebar, magna voce. Dei voce: Episcopo oboedite
et presbyterio et diaconis4 (Philad. 7. 1). .Omnes episcopo obtem­
perate. ut lesus Christus Patri, et presbyterio ut apostolis, diaconos
autem revereamini ut Dei mandatum. Separarim ab episcopo nemo
quicquain faciat eorum, quae ad ecclesiam spectant. Valida eucha­
ristia habeatur illa, quae sub episcopo peragitur vel sub eo. cui ipse
concesserit. . . . Non licet sine episcopo neque baptizare neque agapen
celebrare, sed quodeuinque ille probaverit, hoc et Deo est beneplacitum'
(Smyrn. 8).

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIII.

243

350. Smyrnaeorum, ad quos has ultimas sententias scripsit Ignatius,
primum episcopum ab ipsis apostolis institutum fuisse Polycarpum
testatur Irenaeus, discipulus eius (Adv. haer. 3, 3, 4; M 7, 851).
Polycarpus autem in epistula sua eodem modo loquitur quo Ignatius:
Omnes fideles subesse debent „ presbyteris et diaconis tamquam Deo
et Christo“ : ύποτασσόμενοι τοΐς πρεσβυτεροις καί όιακόνοις ώς θεώ και
Χριστώ (5, 3). Notant quidem adversarii Polycarpum se non vocare
episcopum, at inscriptio epistulae: Πολύκαρπος καί οί σύν αύτώ πρεσβύτεροι, dignitatem eius satis clare indicat, et Ignatius M. in epistula
ad eum data ita eum alloquitur: ’Ιγνάτιος, ό και θεοφόρος, Πολυκάρπω,
έπισκόπψ εκκλησίας Σμυρναίων, μάλλον έπισκοπημένψ ύπό Θεού πατρός
καί κυρίου ’Ιησού Χριστού, πλείστα χαίρειν.
Itaque Patres apostolici testantur etiam primis illis temporibus
singulis ecclesiis praefuisse episcopum, cuius esset regere ecclesiam,
eius bona temporalia dispensare, sacrificium offerre, sacramenta ad­
ministrare, rectam doctrinam conservare et propagare. Cf. W. Moran,
The Government of the Church in the first century, Dublin 1913.

351. Ex posterioribus Patribus iam audivimus eos, quorum testimonia
affert Eusebius, dein lustmum et Irenaeum (n. 316 346 348). Huius
tamen iuverit addere haec verba: „ Omnes ii [haeretici] valde poste­
riores sunt quam episcopi, quibus apostoli tradiderunt ecclesias. . . .
Eorum autem, qui ab ecclesia sunt, [una est] semita, circumiens
mundum universum, quippe firmam habens ab apostolis traditionem
et videre nobis donans omnium unam et eandem esse fidem ... et
eandem figuram eius, quae est erga ecclesiam, ordinationis [i. e. ean­
dem regiminis ecclesiastici formam] custodientibus. . . . Qui ergo
relinquunt praeconium ecclesiae, imperitiam sanctorum presbyte­
rorum arguunt, non contemplantes, quanto pluris sit idiota religiosus
a blasphemo et impudente sophista“ (Adv. haer. 5, 20.1 sq. : 3/ 7, 1177).
352. Ad apostolicam episcoporum successionem Tertullianus quoque
provocat contra haereticos: „Edant ergo [haeretici] origines eccle­
siarum suarum : evolvant ordinem episcoporum suorum, ita per suc­
cessiones ah initio decurrentem, ut primus ille episcopus aliquem
ex apostolis vel apostolicis viris, qui tamen cum apostolis per­
severaverit. habuerit auctorem et antecessorem. Hoc enim modo ec­
clesiae apostolicae census suos *deferunt
·
(De praescr. c. 32: M 2, 44).
.Dandi quidem [baptismum] habet ius summus sacerdos, qui est
episcopus: dehinc presbyteri et diaconi, non tamen sine episcopi
auctoritate propter ecclesiae honorem, quo salvo salva pax est’
i De bapt. c. 17: 3/1. 1218). Quod vero Tertullianus, apostata
factus, contra auctoritatem ecclesiasticam
rebellaverit et ea dixerit,
«
quae cum priore eius doctrina non cohaereant, utique mirum
non est.
16*

Pars 11. De ecclesia Christi.

*r '· 2

Clemens Alexandrinus nullibi quidem de industria tradit doc­
trinam de ecclesiastica hierarchia. at obiter de ea ita loquitur, ut
non possit esse dubitatio de mente eius. Dicit enim posse quemlibet
christianum. dummodo .gnosticus". i. e. perfectionis studiosus sit,
eandem gloriam in caelis assequi, quam apostoli et presbyteri et dia­
coni assequantur, licet ordines nullos acceperit. .Hic vere presbyter
ecclesiae est et diaconus verus voluntatis Dei. si faciat et doceat prae­
cepta Domini, non ab hominibus ordinatus, neque quia presbyter, ideo
iustus reputatus, sed quia iustus, in presbyterio conumeratus; et quamvis
hic in terra primaria cathedra non honoretur, in viginti quattuor thronis
sedebit, indicans populum, ut in apocalypsi ait loannes. . . . Nam ii
qui hic in ecclesia sunt gradus episcoporum, presbyterorum, diaconorum,
imitationes sunt, nisi fallor, angelicae gloriae et illius oeconomiae, quae
secundum Scripturas manet eos. qui insistentes vestigiis apostolorum
in perfectione iustitiae secundum evangelium vixerunt' (Strom. 6, 13:
J/ 9, 327 sq.). .Inter officia, quae hohiinibus praestantur, alia sunt,
quibus meliores fiunt, alia, quibus iis ministerium exhibetur [exempla
affert medici, qui reddit homines meliores, et famulorum, qui ministrant].
Similiter in ecclesia officiorum, quae reddunt homines meliores, formam
servant presbyteri, ministerii vero formam diaconi' (Strom. 7. 1 : M 9,
406). Illa caelestis philosophia, quae homines meliores reddit, per
apostolicam successionem ad nos pervenit, a qua haeretici recesserunt,
sed .gnosticus, apostolicam et ecclesiasticam servans dogmatum recti­
tudinem, rectissime vivit secundum evangelium" (Strom. 7. 16: .V 9, 543).
„Quae cum ita sint, manifestum est ex antiquissima et verissima ec­
clesia has recentiores . . . fuisse innovatas adulterinae notae haereses"
(Strom. 7. 17; Jf 9. 551). .Plurima autem praecepta, quae ad per­
sonas electas pertinent, in sacris litteris scripta sunt, alia presbyteris,
alia episcopis, alia diaconis, alia viduis" (Paedag. 3. 12; M 8, 675).
,Nos enim ecclesiarum praepositi pastores sumus ad imaginem boni
pastoris, vos [simplices fideles] autem oves" (Paedag. 1. 6: J/8, 295).

#1

t

354. Clementis discipulus Origenes eodem modo quo magister suus
saepe loquitur de hierarchia ecclesiastica. Ita in libello De oratione
n. 28. postquam exposuit vanorum hominum officia, addit: .Praeter
haec omnia, quae magis ad universos pertinent, est aliquod debitum
viduae, cuius ecclesia curam gerit: item aliud diaconi, aliud presbyteri,
episcopi denique officium gravissimum est. quod nisi reddatur, iudicio
repetet totius ecclesiae Salvator' (M 11. 523). Sicut in singulis civi­
tatibus sunt praesides civiles, ita suum quaeque ecclesia habet anti­
stitem (άρχοντα έκκλησίας). qui virtute excellere debet (Contra Ceis. 3. 30;
11. 959). Nam .nos, qui scimus in singulis civitatibus aliam esse
patriam a Verbo Dei constitutam, eos. qui potentes sermone et quorum
mores sani sunt, ad regendas ecclesias advocamus. Qui dignitates
amant, eos repudiamus, cogimus vero illos, qui prae multa modestia

»

<«<’ -

•Τ­

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIIi.

245

communem ecclesiae Dei curam in se facile recipere nolunt. Itaque
qui nobis sapienter praesunt, id illi coacti faciunt, coacti, inquam, a
magno illo rege, (piem Dei Filium Deumque Verbum esse nobis per­
suasum est" (Contra Cels. K, 75; M 11, 1630). «Nos, qui putamur
aliquid esse, i. e. qui in clericatus vobis ordine praesidemus in tantum,
ut quidam de minore gradu |laicorumj ad hunc locum cupiant per­
venire. nosse debetis non statim in eo esse salvandos, quia clerici
sumus: multi enim et presbyteri pereunt et laici beatissimi reperiuntur....
Plus a me | presbytero | exigitur quam a diacono, plus a diacono quam
a laico. Qui vero totius ecclesiae arcem obtinet [episcopus], pro omni
ecclesia reddet rationem" (In 1er. hom. 11, n. 3; J/ 13, 370 sq.).
A primo igitur saeculo usque ad medium saeculum III continuam
seriem testium audivimus. De subsequentibus autem temporibus nihil
est dicendum, quia quilibet in historia ecclesiastica vel mediocriter
versatus novit inde a medio saeculo ΙΠ ecclesiasticam hierarchiam citra
dubium exstitisse \ Quare unus tantum addatur testis, qui verbis maxime
disertis causae examinandae finem imponat.
355. S. Cyprianus iam in prima epistula sua {11 2, 465) docet clericos
constituere statum distinctum a laicis: .Singuli divino sacerdotio hono­
rati et in clerico ministerio constituti non nisi altari et sacrificiis de­
servire et precibus atque orationibus vacare debent ... qui divinis
rebus et spiritualibus occupati ab ecclesia recedere et ad terrenos et
saeculares actus vacare non possunt. . . . Quod episcopi, antecessores
nostri, religiose considerantes et salubriter providentes censuerunt. ne
quis frater excedens ad tutelam vel curam clericum nominaret" (η. 1 2).
De diacono contra episcopum rebellante scribit: „Meminisse diaconi
debent, quoniam apostolos, i. e. episcopos et praepositos, Dominus
elegit, diaconos autem post ascensum Domini in caelos apostoli sibi
constituerunt episcopatus sui et ecclesiae ministros. Quodsi nos ali­
quid audere contra Deum possumus, qui episcopos facit, possunt et
contra nos audere diaconi, a quibus fiunt. Et ideo oportet diaconum,
de quo scribis, agere audaciae suae paenitentiam, ut honorem sacer­
dotis agnoscat, et episcopo praeposito suo plena humilitate satisfacere"
(Ep. 3, n. 3; 11 2, 471). Presbyteri sunt «cum episcopo sacerdotali
honore coniuncti" (Ep. 61, n. 3: H 2, 697). Presbyteri «offerunt [sacri­
ficium] singuli cum singulis diaconis" (Ep. 5, n. 2; 11 2, 479). Sunt
tamen episcopis subiecti: «Quod enim non periculum metuere debemus
de offensa Domini, quando aliqui de presbyteris nec evangelii nec loci
sui memores, sed neque futurum Domini indicium neque nunc sibi
praepositum episcopum cogitantes, quod numquam omnino sub ante1 «Seit dem Ausgang des 2. Jahrhunderts wareu die BischOfe die Lehrer, die
Oberpriester, die Richter. . . . Von dem Verhalten der Bischofe hing in der zweiten
Hâlfte des 2. Jahrhunderts Wohl und Wehe der Gemeinden fast ganz ab“ 'Huniark,
Mission und Ausbreitung des Christentums Is 369).

ι

246

V*·
η

Pars II. De ecclesia Christi.

cessoribus factum est. cum contumelia et contemptu praepositi totum
sibi vindicent" (Ep. 16, n. 1:2/2, 517). Principium unitatis in sin­
gulis ecclesiis est episcopus: .Etsi 'contumax ac superba obaudire
nolentium multitudo discedat, ecclesia tamen a Christo non recedit,
et illi sunt ecclesia: plebs sacerdoti adunata et pastori suo grex ad­
haerens. Unde scire debes episcopum in ecclesia esse et ecclesiam
in episcopo, et si quis cum episcopo non sit, in ecclesia non esse, et
frustra sibi blandiri eos, qui pacem cum sacerdotibus Dei non habentes
obrepunt et latenter apud quosdam communicare se credunt, quando
ecclesia, quae catholica et una est. scissa non sit neque divisa, sed
sit utique conexa et cohaerentium sibi invicem sacerdotum glutino
copulata" (Ep. 66. n. 8; II 2, 733). Sed etiam ipse episcopus .epi­
scopatum tenere non posset, etiam si episcopus prius factus a coepiscoporum suorum corpore et ab ecclesiae unitate descisceret" (Ep. 55.
n. 24: 222, 643).
Itaque ab apostolicis temporibus constitutio ecclesiae semper erat
hierarchica. Id testantur, quotquot ex primis saeculis hanc quaestionem
attigerunt, sine ulla exceptione. Neque agitur de privatis opinionibus
horum vel illorum scriptorum, sed de facto historico, cui omnes illi
testimonium dant. Ecclesia Christiana non hierarchice ordinata in
fontibus historicis illorum temporum nusquam apparet, sed in opinione
tantum adversariorum nostibrum versatur. Patet quidem apostolos
non statim, quotiescumque aliquo loco nonnullos ad fidem converterant,
integram ibidem hierarchiam instituisse. Sicut nostra aetate in terris
missionum exterarum sunt communitates christianae, quibus non praeest nisi catechista, et regiones vel regna, in quibus nullus est epi­
scopus. sed .praefectus apostolicus", ita ab initio quoque erant .ecclesiae
domesticae" sine ullo sacerdote, vel ecclesiae urbanae et regionales
cum solis sacerdotibus, qui ecclesias illas communi concilio regebant.
De hac re non est quaestio, sed quaestio est. utrum ab initio idea
ecclesiae perfecte constitutae ea fuerit, ut deberet esse coniunctio
hominum nulli auctoritati humanae sublectorum. an vera societas vin­
culo auctoritatis colligata, et porro utrum haec auctoritas deberet in
singulis ecclesiis esse penes collegium aliquod, an penes unum, cui
omnes alii subicerentur. Volunt igitur adversarii non ad tempus tan­
tum ecclesias aliquas potuisse esse sine hierarchia. sed ecclesiam ex
ipso primitivo conceptu suo fuisse communionem non hierarchicam.
hierarchiam vero et maxime .episcopatum monarchicum" esse elemen­
tum humanum ad ecclesiam ex evolutione rerum vel ex consilio ho­
minum additum. Haec autem opinio est nova et tam contraria per­
suasioni priscorum illorum virorum, Hegesippi, Polycratis. Ignatii.
Irenaei, aliorum. quorum dicta audivimus, et totius communitatis
christianae, ut illis temporibus ne vestigium quidem dubitationis cer­
natur. sitne hierarchia ecclesiastica a Christo instituta necne. Ergo,
si quaestiones historicae historice sunt solvendae, probavimus, quod

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIII. Schol. 1.

probandum erat, ecclesiam ex institutione Christi esse societatem
hierarchical!) (cf. !>e Smedt, L’organisation des églises chrét. jusqu’au
milieu du 111" siècle. Congrès scient, internat. 1888 II 297—338;
(lior. Semeria, Dogma, gerarchia e culto nella Chiesa primitiva. Roma
1902, Letture xi xii; Μ. d'Herbigny, De ecclesia II 263 sqq.).

*
Reiciiintui
356. Schol.
siasticae recens excogitatae.

theoriae de origine hierarehiae eccle-

Cum in praecedentibus proposita sint documenta, quae nobis praesto
sunt ad diiudicandum, qualis fuerit constitutio ecclesiae primis saeculis
post Christum, nulla difficultas est in aestimanda nova theoria originis
hierarehiae ecclesiasticae, quam excogitaverunt A. Hitschl, Hatch, Har­
nack-, alii rationalistae recentes, qui iactant se posse ostendere totam
hierarchiam ad humanam institutionem et naturalem rerum pro­
gressum referendam esse (cf. supra n. 310; Ottiger, Theologia fundam.
II 295 sqq. ; M. d’Herbigny, De ecclesia I 41 sqq.).
Sicut volunt Christum nulla dogmata tradidisse nullamque ecclesiam
instituisse, ita dicunt Christi asseclas ab initio non constituisse proprii
nominis societatem neque ulla alia re inter se iunctos fuisse nisi com­
muni enthusiasmo, quem Christi praedicatio et exemplum in iis ac­
cenderat, nullosque alios fuisse primitivos doctores nisi discipulos prae
ceteris enthusiasticos et spiritu Christi inflammatos. Numero autem
fidelium aucto, necessitas oriebatur nonnullorum munerum publicorum.
Singulae enim communitates Christianorum opes quasdam collegerant
ad iuvandos pauperes et ad alios fines communes prosequendos. Horum
igitur thesaurorum administratores constituerunt, quos vocabant epi­
scopos, quorum adiutores erant diaconi. Praeterea in singulis com­
munitatibus illi, qui aetate et prudentia eminebant et ideo presbyteri
vocabantur, speciali honore fruebantur ut consiliarii et duces. Hi igitur
non munus aliquod habebant, sed naturalem quendam primatum honoris.
Itaque inter primos Christianos erant tres classes virorum honoratorum :
a) charismatic! doctores, b) oeconomi opum communium, c) aetate pro­
vecti. Nullis ex his publica auctoritas sed saepe magnus influxus
moralis conveniebat. Cum vero numerus virorum grandaevorum maior
factus esset, quam ut omnes ad consiliandum convenire possent, pauci
ex iis in concilium presbyterorum electione populi evocati sunt. Hac
via ortus est ordo presbyteratus, i. e. virorum, quibus partim ob
aetatem, partim ob mandatum praefectura quaedam morum com­
petebat. Sua tamen sponte factum est, ut praecipue ex presbyteris
(liiidam assumerentur ad functiones oeconomorum et alias similes et ita
fierent πρεσβύτεροι προϊστάμενοι; immo episcopi, i. e. oeconomi, etiamsi
non erant aetate provecti, tamen ad concilium seniorum ratione mu­
neris adsciscebantur, unde orta est distinctio inter episcopos et diaconos.
Iam sensim sine sensu prior enthusiasmus emoriebatur, doctores
*
que charismatic! disparebant: quid magis consequenter fieri poterat,

y?

Pans 11. Pe ecdesia Christi.

quam ut illi, qui iam aliis muneribus fungebantur, officium quoque
praedicandi assumèrent? Ita oeconomi facti sunt doctores, in locum
charismatis successit munus publica auctoritate collatum: sic perfecti
sunt episcopi sensu ecclesiae catholicae. Haec igitur est via, qua
contra id, quod Christus voluerat, orta est ecclesiastica hierarchia, et
ecclesia ad modum societatis civilis composita est l.
Forte quaeris any Minenta, quibus hac assertiones fulciantur. Sed
adest via procedendi multo simplicior sine ullis argumentis, videlicet
ita: Divide omnia scripta primorum temporum in duas classes, et ea,
quae nihil continent de hierarchia ecclesiastica, dic esse antiquiora, ea
vero, quae aliquid de hierarchia continent, affirma esse aetate inferiora.
Statim evidens erit hierarchiam postea ortam esse. Si vero in scriptis,
quae antiquiora esse apud omnes in confesso est. forte quidpiam in­
veniatur, quod cum hac theoria pugnat, ut e. g. Matth. 16, 18 et
28. 18 sqq.. pronuntia tales textus non esse genuinos, sed ad posterius
saeculum pertinere. Si quis quaerit, cur hoc contra omnes testes
criticos dicas, provoca ad tuum .sensum historicum
*·,
et eum, qui hoc
non capit, .sensus historici" expertem declara. Praeterea multas
minutas inquisitiones, sive ad rem pertinentes sive non pertinentes,
melioris ostentationis gratia institue. Certe multis aliis, fortasse et
tibi ipsi, persuadebis te insigniter rem probasse, quamvis ne speciem
quidem veri argumenti proposueris.
Haec methodus ponendi assertiones et hypotheses pro argumentis,
et discernendi textus antiquos a recentioribus et genuinos a non
genuinis, non secundum obiectiva criteria sed secundum sensum subiectivum. est sine dubio satis simplex. Sed haec ipsa agendi ratio
etiam ostendit, quam firma sit catholica doctrina, quippe quae im­
pugnari nequeat nisi vim inferendo testimoniis historicis et subiectivum
arbitrium nonnam veri statuendo.
Constructiones suhiectivae continuas mutationes vel requirunt vel
admittunt, quam rem iam a. 1890 effert Loofs (Studien und Kritiken.
Gotha 1890. 619 sqq.). Praeterea hac via alii rationalistae alias con­
stitutiones ecclesiae primitivae invenerunt, quorum assertiones saepe
vix ullum realem valorem habent: ideo Loofs censet poenam fore
imponere homini obligationem legendi omnia, quae de constitutione
veteris ecclesiae in Germania scripta sint (Theol. Literaturzeitung 1896,
*206 sqq.). Sta nisi, ron Dunin-Borkotrski in libro: Die neuern Forschungen über die Anfange des Episkopats. Freiburg i. Br. 1900,
circiter 100 scriptores acatholicos et eorum theorias recenset. Alia
habentur apud Batiffol. L’Eglise naissante.
Discipulus Hamackii. Hans ron Soden, nuper edidit libellum de
primitivae religionis Christianae ad ecclesiam catholicam progressu.
(Vom Vrchristentum zum Katholizismus. Leipzig-Berlin 1919). Vult
Harnack, Die Wire (1er zwülf Apostel Leipzig 1884 57 sq. 109 sq. 142 147 sq.

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae. Prop. XXXIII. Schol. 2.

249

ecclesiam pugnando maxime contra gnosticismum ad statum illum
definitum et firmum pervenisse, quo potuerit victoriose sustinere tum
religionis gentilis tum potestatis politicae aggressiones.
Sed duobus tantum annis elapsis suum de Marcione opus Harnack
in lucem dedit (supra n. KO nota), in (pio declarat alia omnino via ac
ratione, (piam usque adhuc factum sit, explicandum esse transitum
primitivae, religionis Christianae ad ecclesiam catholicam ; nimium
tributum esse in hac re influxui gnosticismi, cui revera modestior
tantum pars debeatur; ..ecclesiam antiquam esse effectum antitheticum
et syntheticum influxus Marcionis in christianismum postapostolicum**
(247 nota). Sensus est: Marcion primus est, qui nixus doctrina novi
sui testamenti, omnes societates Christianas in realem communionem
et unitatem collegit, et ita factus est auctor ecclesiae universalis.
Episcopi autem catholici hoc opus Marcionis damnabant quidem, sed
nihilominus ad illud tamquam exemplar respicientes, constitutionem
hierarchicam perfecerunt.
Ad quae H. v. Soden respondet nequaquam tantum ponderis operi
Marcionis tribuendum esse, eius opus potius mediocritatis theologicae
(theologischer Dilettantismus) quam profundioris religionis notam prae
se ferre: Marcionem fuisse criticum sine arte critica, qui barbaro
modo necessitates aetatis suae ignoraverit: ecclesiae episcopis gratias
habendas esse, quod eius conatum tam efficaciter suppresserint (Zeit­
schrift fur Kirchengeschichte XL. Gotha 1922, 205 sq.).
Longe plurimae theoriae, quae his quadraginta annis ut historia
critica originis hierarchiae ecclesiasticae praedicabantur, obsoleverunt
et oblivioni traditae sunt. De tota hac quaestione populari modo agit
Fr. Meffert, Das Urchristentum, M.-Gladbach 1920.
Schol. 2 (dogmaticum). Refutantur aliae falsae opiniones de
constitutione ecclesiae.
Cum secundo decennio saeculi XIV acerrima pugna exorta esset
inter Ludovicum Bavarum et loannem XXII, ille in auxilium vocavit
quosdam theologos, qui pro se contra summum pontificem scriptis
libris pugnarent. Inter hos theologos eminebat Mansilius Patavinus,
qui una cum loanne de landuno librum composuit, quem .Defensorem
pacis" nominavit. Xon aliam concedit praepositis ecclesiasticis iuris­
dictionem, nisi quam a populo Christiano, in quo omnis jurisdictio
ecclesiastica ultimatim resideat, vel a représentante populi, i. e. ab
imperatore, acceperint : totam hierarchiam vult esse institutum huma­
num. quod hominum voluntate mutari et abrogari possit. Quod sy­
stema ut manifeste haereticum a loanne XXII damnatum est (Dem.
n. 495 sqq.). Huic errori nonnihil favebat schola parisiensis tempore
magni schismatis.
Marsilii doctrinis haeresiarchae saeculi X17 adhaeserunt. Ita Lut herus
in libro -De missa privata" ait: Christianum populum esse simplicem.

357.

Pars II. De ecclesia Christi.

250

in quo prorsus nulla secta, nulla differentia personarum. nullus clericus,
nullus laicus. nullus unctus, nullus rasus, nullus monachus esse debeat.
Similiter Calrinus (Instit. 4, 3 4) et alii. Hi igitur dixerunt christianos
omnes aequaliter esse sacerdotes, magistratus autem ecclesiasticos non
Christi institutioni, sed populi electioni ortum suum debere. Nam cum
integer populus non possit vacare praedicationi et administration i rerum
religiosarum, quosdam a populo vel a principibus saecularibus ad hoc
munus eligi, et ex hac tantum vocatione auctoritatem ministrorum
sacrorum derivari. Contra hos errores catholicam doctrinam exponit
cone. trid. sess. 23. c. 4 {Denz. n. 960) et can. 7 (Denz. n. 967).
Similem errorem propugnavit Edmundus Richer, gallus, qui docet
Christum Dominum plenitudinem potestatis omnibus episcopis et pres­
byteris simul sumptis tradidisse. Singula membra hierarchiae ut
ministri ab ecclesia deputati certum ambitum potestatis habent. Sum­
mus quoque pontifex nihil est nisi caput ministeriale ecclesiae, qui
nullam potestatem habet super concilium universale vel totam hierarchiam. sed tenet primum locum honoris et potestatis exsecutivae.
Ceterum potestas inhaerens singulis episcopis et presbyteris plane
eadem est. et omnis diversitas ex deputatione ecclesiae oritur. Ita in
libello .De ecclesiastica et politica potestate’ (a. 1611), qui libellus
praeterea multos alios errores continet (cf. Puyol, Etude historique et
critique sur la rénovation du Gallicanisme, Paris 1876). Richeri theo­
riam adoptaverunt ran Espen, Febronius, i. e. Nicolaus de Hontheim,
episcopus auxiliaris trevirensis, synodus pistoriensis, gallicani omnes
et iosephinistae. eamque saepius damnarunt summi pontifices (Denz.
n. 1503). (’f. Collect. Lucensis VII 607 sqq.

358. Provocant adversarii ad antiquam praxim ecclesiae, qua populo
chridiano concessum fuerit eligere episcopos. Ad quod breviter respon­
dendum est: Numquam populus potestatem habuit eligendi episcopos
ita. ut hac electione iura episcopalia collata sint: sed saepe indicium
populi rogabatur de dignitate episcopi eligendi et de favore populari,
quo fruebatur.
In sacris litteris invenimus apostolos instituentes episcopos et alios
ministros sacros (Act. 14. 22. Tit. 1, 5 etc.). Ipsi tamen apostoli ro­
gaverunt interdum indicium populi de bona fama instituendorum (Act.
6, 3). Post mortem apostolorum electio episcoporum erat plerumque
penes episcopos provinciae (cf. Clem. Rom., Ep. 1 ad Cor. 44, 1 sqq.;
supra n. 316 347). Ius suifragii proprie dicti numquam populo con­
cedebatur, saepe vero ius testimonii et optionis1. De qua re agit
Cyprianus in Ep. 67, ubi sermo est de depositione episcoporum Basi­
lidis et Martialis, qui .libellis idololatriae commaculati" erant. Monet
1 Omitto textus plane indeterminatos, ut Doctr. 12 apost.
quibus nullum certum argumentum fieri potest.

supra n. 348

FRANCISCAN FATHERS
L i B R ARY

.MW»

ex

Sectio 2. I><■ natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. ΧΧΧΙΠ. Schol. 2.

251

igitur Cyprianus cum aliis episcopis: .Plebs obsequens praeceptis do­
minicis et Deum metuens a peccatore praeposito separare se debet
nec se ad sacrilegi sacerdotis sacrificia miscere, quando ipsa maxime
habeat potestatem vel eligendi dignos sacerdotes vel indignos recusandi.
Quod et ipsum videmus de divina auctoritate descendere, ut sacerdos
plebe praesente sub omnium oculis deligatur et dignus atque idoneus
publico indicio ac testimonio comprobetur. [Citat Num. 20, 25 26, ubi
certe nullum ius suffragii populo adscribitur; dein concludit:] Coram
omni synagoga iubet Deus constitui sacerdotem, i. e. instruit et ostendit
ordinationes sacerdotales non nisi sub populi assistentis conscientia
fieri oportere, ut plebe praesente vel detegantur malorum crimina vel
bonorum merita praedicentur et sit ordinatio iusta et legitima, quae
omnium suffragio et iudicio fuerit examinata. Quod postea secundum
divina magisteria observatur in actis apostolorum [1, 15; 6, 2] . .. quod
utique idcirco tam diligenter et caute convocata plebe tota gerebatur,
ne quis ad altaris ministerium vel ad sacerdotalem locum indignus
obreperet. . . . Propter quod diligenter de traditione divina et apostolica observatione servandum est et tenendum, quod apud nos quo­
que et fere per provincias universas tenetur, ut ad ordinationes rite
celebrandas ad eam plebem, cui praepositus ordinatur, episcopi eiusdem
provinciae proximi quique conveniant, et episcopus deligatur plebe
praesente, quae singulorum vitam plenissime novit et uniuscuiusque
actum de eius conversatione perspexit" (Ep. 67, 3 4 5; H 2. 737 sqq.).
Ecce, ad quid reducatur „iuS suffragii “ vel electionis, quod populus
tunc habuisse dicitur. Neque putandum est Cyprianum docere lege
divina necessarium esse hunc eligendi modum, quia nihil tale innuunt
textus, quos citat, sed provocat ad exempla electionum, quae in Scriptura
occurrunt, ut ostendat, quomodo convenienter hoc negotium peragatur.
Cum vero in his electionibus populus interdum tumultuasset vel
principes saeculares plus aequo sibi arrogassent, plura concilia inter­
ventum populi et principum reiecerunt. Ita post cone, laodic. can. 12
et 13 et nicaen. J can. 4, conc. constantinop. IV post act. 10 can. 22
statuit: .Promotiones atque consecrationes episcoporum, concordans
prioribus conciliis, electione ac decreto episcoporum collegii fieri haec
sancta et universalis synodus definit et statuit: atque iure promulgat
neminem laicorum principum vel potestatum semet inserere electioni
vel promotioni patriarchae vel metropolitan! aut cuiuslibet episcopi,
ne videlicet inordinata hinc et incongrua fiat confusio vel contentio,
praesertim cum nullam in talibus potestatem quemlibet potestativorum
vel ceterorum laicorum habere conveniat, sed potius silere et attendere
sibi, usquequo regulariter e collegio ecclesiae suscipiat finem electio
futuri pontificis" (cf. Palmieri, De Rom. Pont. 63 sqq.).

359. Saeculo IX in occidente usus investiturae vigere coepit, quae
quidem ab initio erat episcopi iam canonice electi in possessionem

Pars II. De ecclesia Christi.

rerum temporalium introductio, sed paulatim ita excrevit, ut penes
principes saeculares esset episcopos eligendi potestas. Contra quem
abusum, cum simonia non raro coniunctum, summi pontifices et maxime
Gregorius ΥΠ omni vi pugnarunt. Concilium vero lateranense 1 ma­
xime ad abolendam investituram et simoniacas episcoporum institu­
tiones convocatum est (Dens. n. 359 sqq.).
Inde a saeculo XII ius eligendi episcopum datum est capitulo ec­
clesiae cathedralis (Decret. Greg. IX 1. 1. tit. 6, c. 14 et aliis cap. eiusdem
tituli. Cone, lateran. Π can. 28). Postea tamen principibus saecularibus
varia privilegia facta sunt circa electiones episcoporum, at non quasi
manantia ex eorum nativo iure, sed ex mero induito sedis apostolicae.
Secundum ius commune nostra aetati· .eos [episcopos] libere nominat
romanus pontifex" (Cod. iur. can. can. 329, J; 2): sed hoc ius commune
in variis regionibus varias modificationes patitur, de quibus videndum
est ius canonicum.

360. Schol. 3 (dogmaticum). Reicitur error <le aequalitate episcopo­
rum et presbyterorum.
Presbyteros episcopis aequales esse medio saeculo IV Aerius, pres­
byter arianus, docuit, de quo Epiphanias haec refert: .Aerius quidam
ingenti damno in mundum introductus est. . . . Fuit hic Eustathii,
Sebastiae episcopi, sodalis. Ambo enim monasticum vitae genus am­
plexi sunt. Cum autem Eustathius ad episcopatum esset evectus.
Aerius, etsi id magnopere cuperet, eo tamen pervenire non potuit.
Hinc simultas ex aemulatione conflata. . . . Est autem illius dogma
supra hominis captum furiosum et immane. Imprimis enim: Quanam,
inquit, in re presbytero episcopus antecellit? Nullum inter utrumque
discrimen est. Est enim amborum umts ordo, par et idem honor ac
dignitas. . . . Adversus quae, ubi paucis disputaverimus, missum illum
faciemus. Enimvero totum illud stoliditatis esse plenissimum prudens
quisque facile perspicit . . . siquidem episcoporum ordo ad gignendos
patres [presbyteros] praecipue pertinet. Huius enim est patrum in
ecclesia propagatio. Alter cum patres non possit, filios ecclesiae, re­
generationis lotione producit, non tamen patres et magistros. Quinam
vero fieri potest, ut is presbyterum constituat, ad quem creandum
manuum imponendarum ius nullum habeat? Aut quomodo presbyter
episcopo dici potest aequalis?" (Haer. 75. n. 1 3 4: M 42, 503 sqq.)
De eadem re agit Augustinus (De haeres, n. 53: M 42. 39).

361. Doctrinae catholicae de episcoporum superioritate a Christo in­
stituta videtur etiam contradicere Hieronymus, qui in epist. 146 ad
Evangelum (4/ 22. 1193) scribit: .Apostolus perspicue docet eosdem
esse presbyteros, quos episcopos." Et postea: .Alexandrine a Marco
evangelista usque ad Heraclam [t circa 2461 et Dionysium episcopos
presbyteri semper unum ex se electum in excelsiore gradu collocatum

· —*— -

.

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae. Prop. XXXIII. Schol. 3.

253

episcopum nominabant, quomodo si exercitus imperatorem faciat, aut
diaconi eligant de se, quem industrium noverint, et archidiaconum
vocent? In Tit. 1, 5 (J/26, 562) haec scribit: „Idem est ergo pres­
byter, qui et episcopus; et antequam diaboli instinctu studia in reli­
gione lièrent et diceretur in populis: ,Ego sum Pauli, ego Apollo, ego
autem Cephae' (1 Cor. 1, 12), communi presbyterorum consilio ecclesiae
gubernabantur. Postquam vero unusquisque eos, quos baptizaverat.
suos putabat esse, non Christi, in toto orbe decretum est. ut unus de
presbyteris electus superponeretur ceteris, ad quem omnis ecclesiae
cura pertineret, et schismatum semina tollerentur. . , . Sicut ergo
presbyteri sciunt se ex ecclesiae consuetudine ei, qui sibi praepositus
fuerit, esse subiectos, ita episcopi noverint se magis consuetudine quam
dispositionis dominicae veritate presbyteris esse maiores et in commune
debere ecclesiam regere, imitantes Moysen, qui, cum haberet in potestate
solum praeesse populo Israel, septuaginta elegit, cum quibus populum
indicaret. “1
Haec verba S. Hieronymi non solum ab haereticis allegantur ad
ostendendum episcopatum esse iuris humani, sed etiam quidam catholici,
ut Michael Medina et Vazquez (Disp. 140, c. 1, η. lô), censent Hierony­
mum a communi doctrina ecclesiae recessisse. Quod quidem absolute
fieri potuit, et si factum esset, non esset multum curandum de unius
Hieronymi opinione contra omnes pugnantis. Sed aliis persuasum est
eius verba posse in rectum sensum explicari, si detrahatur quaedam
rhetorica exaggeratio, qua non raro Hieronymus utitur, maxime quando
paullo iratior scribit.
Imprimis Hieronymus non loquitur de potestate ordinis; nam in
eadem epistula ad Evangelum ita argumentatur: „Quid facit, excepta
ordinatione, episcopus, quod presbyter non faciat ?" Ergo concedit
solum episcopum habere potestatem ordinandi (cf. Adv. loannem lerosolymit. n. 37 ; M 23, 389).
Loquitur igitur de potestate iurisdictionis tantum. Quod autem ait:
„Idem est presbyter, qui et episcopus1*, ipse proxime explicat de nomine,
ut sensus sit : Tanta est dignitas presbyterorum, ut saepe etiam episcopi
appellati sint. „Episcopum et presbyterum unum esse, et aliud aetatis,
aliud esse nomen officii. . . . Eosdem episcopos illo tempore, quos et
presbyteros appellabant; propterea indifferenter de episcopis quasi de
presbyteris est locutus [Paulus]. “ Provocat ad varios textus, maxime
Phil. 1. 1, et ait: „Certe in una civitate plures, ut nuncupantur, epi­
scopi esse non poterant" (In Tit. 1, 5; M 26, 563)1
2.
Ab initio „communi presbyterorum consilio ecclesias gubernatas esse
**
concedi potest, dummodo ne dicatur par fuisse omnium auctoritas : sed
1 De historia huius doctrinae cf. Histor. Jahrbuch (München 1900) 221 sqq.
2 Eodem sensu
Augustinus ad Hieronymum scribit: .Secundum honorum vo­
cabula, quae iam ecclesiae usus obtinuit, episcopatus presbyterio maior est* Ep. 82,
n. 33; .V 33. 290).

!

?

i:

• <
I

Pars Π. De ecclesia Christi.

fuit, ut ipse ait, commune consilium tale, quale fuit Moysis et septuaginta virorum, (pii certe auctoritate non erant pares cum Moyse. Vel
ut in epistula citata ait: -l’t sciamus traditiones apostolicas sumptas
de Vetere Testamento: quod Aaron et lilii eius atque levitae in templo
fuerunt, hoc sibi episcopi et presbyteri et diaconi vindicent in ecclesia" (Ad
Evangelum n. Cf. Epist. 14. n.8, adHeliodor.; M22. 352, et infra n. 433).
Quod autem ex una parte dicit Hieronymus occasione factionum
Corinthiacarum unum institutum esse episcopum in singulis civitatibus
et hoc dein observatum esse in toto orbe terrarum, et quod ex altera
parte vult magis primitivam aequalitatem episcoporum et presbytero­
rum inveniri in epistulis ad Titum et ad philippenses, haec inter se
non cohaerent, cum epistula ad Corinthios ante has scripta sit. Cete­
rum historia testis est iam a primis temporibus fuisse unum episcopum
in singulis ecclesiis, ut supra vidimus (n. 346). et ut ipse Hieronymus
saepius testatur (cf. De viris illustribus 2 9 15 16 17: .1/ 23. 610 sqq.:
In Matth. 25. 26 sqq. 1. 4, c. 26: M 7, 188).
Quod narrat Hieronymus dc ecclesia alexandrina, explicandum est
de electione episcopi, quae a solis presbyteris et ex solo presbyterorum
collegio fiebat, .ne, aliis hunc, aliis illum postulantibus, in populo
iurgia et contentiones exsisterent" [Epiphan., Haer. 49. n. 11; M 42,
219). Cf. Petar., De eccl. hierarch. 2. 5; Bellarm., De cler. 1, 14 sq.;
Palmieri, De Rom. Pont, proleg. S 14. n. m, p. 85 sqq.: Jfichiels,
L’origine de l’épiscopat 420 sqq.; Fr. Segna, De ecclesiae Christi con­
stitutione et regimine n. 83 sqq. 107 sqq.
Latius illa Hieronymi dicta exponit L. Sanders, Etudes sur St. Jé­
rôme, Bruxelles-Paris 1903. 296sqq., qui ad hanc conclusionem venit:
Secundum Hieronymum illud commune presbyterorum consilium, quod
primis temporibus ecclesias gubernabat, erat collegium episcoporum,
quorum nullus aliis erat praepositus, sed qui omnes erant aequales,
omnes habebant potestatem ordinandi, omnes pari iurisdictione prae­
diti erant, indiscriminatim episcopi et presbyteri appellabantur. Sed
exortis litibus et factionibus unus in singulis civitatibus episcopus
monarchicus electus est, cui deinceps adiutores additi sunt presbyteri,
potestate ordinandi carentes. De qua theoria Sanders hoc fert indicium
(p. 327 sq.): ,Ceterum probabiliter hic non agitur de re sed de imagi­
natione » Hieronymi : neque enim putamus factam esse illam mutatio­
nem, quam indicat. Propter certos textus Scripturae docet initio
omnes presbyteros fuisse episcopos. Cum vero ipsius aetate non iam
ita esset, requirit spatium, ubi ponatur haec mutatio, quae necessario
iam pridem facta erat, cum eius vestigium in traditione non inveniatur.
Eligit igitur ut occasionem maxime opportunam schisma et dissen­
siones Corinthiorum."
Expositionem suam Sanders dextere et erudite commendat eaque
varias difficultates facile removet. Nihilominus dicta Hieronymi non­
nihil torquere videtur. Modo, inquit. Hieronymus loquitur de episcopis

Sectio 2. De initura et proprietatibus eccleaiac.

Drop. XXXIli. Schol. 4.

255

*suat aetatis et negat tales ab initio fuisse, modo loquitiii
*
de episcopis
primorum temporum et dicit eos sub se non habuisse minores pres­
byteros; modo objective vult exponere verba Scripturae, modo magis
.subjective ex condicionibus suae aetatis illa vetera tempora aspicit:
modo ut cxegeta negat olim fuisse episcopatum monarchicum. modo
ut historicus illum, quasi non advertens, iam primis temporibus as­
signat.
Ostendit quidem Sanders 21 locis ex operibus Hieronymi citatis
eum admisisse distinctionem inter episcopos et presbyteros (p. 313).
At hoc non sufficit ad Hieronymum gravi errore liberandum, si docuit
episcopatum monarchicum non esse divinae institutionis.
Annotasse iuverit a Sanders examinari propositiones doctoris Michiels
de doctrina Hieronymi p. 320 sqq.; item discuti quaestionem de epi­
scopatu ecclesiae alexandrinae, de quo Hieronymus tam miro modo
loquitur, p. 330 sqq.; denique p. 335 sqq. indicari 130 auctores, qui de
origine episcopatus scripserint ab a. 1752 ad 1903.
Aliter rem explicat M. d’Herbigny (De ecclesia II 280sqq.): In
Aegypto temporibus persecutionis una sola erat sedes episcopalis
alexandrina. Alexandriae episcopus unus erat, sed ei assistebant plures
viri episcopali dignitate praediti, qui ex origine presbyteri vocabantur.
Ili ad instar „ vicariorum apostolicorum“ nostrae aetatis mittebantur
ad exercendas functiones episcopales in vastissimis regionibus sedi
alexandrinae subditis. Ex his viris successor episcopi mortui eligebatur.
Ergo episcopatus alexandrinus erat stricte monarchicus: nam ceteri
episcopi erant solum adiutores patriarchae neque ullam iurisdictionem
ab eo independentem habebant. Aliae sedes episcopales in Aegypto
institutae sunt initio saeculi tertii. Illos „ presbyteros “ fuisse episcopos
probatur ex Hieronymo (ep. 146; 3/22, 1194), Epiphanie (Haer. (59. 1:
.1/ 42. 220), Athanasio (Apol. 85: M 25. 400). Institutio aliarum sedium
episcopalium narratur ab Eutychio (Annales ad a. 983: .V 111, 982).
Sic igitur cuncta, quae ab Hieronymo vel aliis dicta sunt de ecclesia
alexandrina, et inter se et cum praxi universalis ecclesiae facile
conciliantur.
Haec explicatio vitat quidem illud incommodum, quod in collegio
alexandrino presbyterorum, i. e. episcoporum, omnes parem iuris­
dictionem habebant, et ita non erat episcopatus monarchicus: sed sic
perfecte solutas esse difficultates cunctas, quas Hieronymi dicta creant,
vix omnes theologi concedent.
362. Schol. 4 (dogmaticum). De gradibus hierarchicis ah ecclesia
institutis.
Praeter tres ordines hactenus commemoratos exsistunt in ecclesia
catholica alii inferiores ordines: subdiaconatus, acolythatus. exorcistatus, lectoratus, ostiariatus, quibus praemittitur tonsura, qua (piis
recipitur in statum clericalem.

256

Pars II. De ecclesia ( luisti.

Horum ordinum nullum restigium apparet nisi rirra medium sarcu­
lum III. Nam quod lustinus 3/. dicit : παυσαμένου τού αναγιγνώσκοντος
(Apol, 1. η. 67: Μ 6, 429), non potest afferri argumentum pro ex­
sistentia levtoratus. Plus videtur inesse in verbis Tertulliani loqueirtis
contra haereticos: .Ordinationes eorum temerariae, leves, inconstantes....
Alius hodie episcopus, cras alius: hodie diaconus, qui cras lector:
hodie presbyter, qui cras laicus: nam et laicis sacerdotalia munera
iniungunt" (De praescr. 41 : 3/2. 56). At ex his verbis non apparet,
utrum lectores pertinuerint ad statum clericalem an ad statum laicalem,
quia toto illo loco Tertullianus haereticis obicit. quod distinctionem
inter clericos et laicos non observarent. Ubi vero ministros ecclesiae
de industria enumerat, solos episcopos, presbyteros, diaconos nominat
(De bapt. 17: 3/ 1. 1218) eosque solos laicis opponit: .Cum ipsi
auctores, i. e. ipsi diaconi, presbyteri et episcopi fugiunt, quomodo
laicus intellegere poterit, qua ratione dictum sit: .Fugite de civitate
in civitatem4?* (De fuga 11; 3/2, 113. Cf. de monog. 11 : 3/ 2, 943).
Exstiterunt i ero ordines minores temporibus Cornelii papae (f 253),
qui de Novato (Novatiano) schismatico scribit: -Ille evangelii vindex
ignorabat unum episcopum esse oportere in ecclesia catholica [loquitur
de ecclesia urbis Romae], in qua tamen sciebat (quomodo enim illud
nescire potuisset?) presbyteros quidem esse quattuor et quadraginta,
septem autem diaconos totidemque subdiaconos. acoluthos duos et
quadraginta, exorcistas et lectores cum ostiariis quinquaginta duos
*
(Euseb.r Η. E. 6, 43: 3/ 20. 622). Cum his comparari possunt, quae
leguntur in Libro pontificali de Fabiano (t 250) praedecessore Cor­
nelii: .Fabianus, natione romanus . . . regiones [urbis Romae] divisit
diaconibus et fecit septem subdiaconos, qui septem notariis immine­
rent, ut gesta martyrum in integrum fideliter colligerent" (3/10, 176;
Liber pontificalis, ed. Duchesne I 148). Ex his non improbabiliter
concluditur a Fabiano factam esse munerum ecclesiasticorum distribu­
tionem et variorum ordinum institutionem, quia antea nulla umquam
eorum mentio fit. Sine dubio antea aderant, qui ianuas custodirent,
legerent aliisque modis clerum iuvarent: sed quaestio est, ex quo
tempore haec munera in certum ordinem redacta, et. qui iis funge­
bantur. in numerum clericorum relati sint.
Cyprianus nominat subdiaconos (Ep. 8, 1 : // 2, 485) vel hypodiaconos (Ep. 9. 1: II 2, 489). exorcistas et lectores (Ep. 23: Η 1,
536). acoluthos (Ep. 7: II 2. 485); solum ostiariatum non com­
memorat. Ceterum praeter haec nomina interdum quaedam alia oc­
currunt. Ita Pseudo-Ignatius (saec. IV vel V) scribit: .Saluto sanctum
presbyterium. Saluto sacrosanctos diaconos. ... Saluto subdiaconos.
lectores, cantores (ψάλτας). ostiarios, laborantes (κοπιώντας), exorcistas
atque confessores. Saluto custodes sanctarum portarum diaconissas....
Saluto . . . virgines . . . Saluto pudicissiraas viduas. Saluto plebem
*
(Ad autiochens. 12). Cantores etiam occurrunt in canonibus aposto-

■

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIII. Schol. 4.

licis (ll'efele, Konziliengesch. I' 793 sqq.), can. 27, in cone, laodic.
can. 23 (Hefcle 1. c. I 765), in libro octavo Constitutionum apostolicaruni (c. 2k ; M 1, 1123 sqq. Cf. 3, 11), in canonibus, qui adscribebantur cone, carthag. IV, can. 10 [l)e.nz. n. 158). In ecclesiis orientali­
bus ordines minores inultum differunt a nostris ordinibus minoribus
(cf. Goar, Eucholog. 238 sqq.: Denzinger, Rit. orient. I 116). Quae
omnia suadent ordines alios praeter episcopatum, presbyteratum, dia­
conatum esse ecclesiasticae institutionis, non vero sacramenta a Christe
instituta.

363. Cum in hierarchia ordinis tres sint gradus divinitus instituti:
episcopatus, presbyteratus, diaconatus, in hierarchia iurisdictioniif duo
tantum ex divina institutione sunt gradus: primatus summi pontificis
et episcopatus. Quicumque igitur praeter hos habent jurisdictionem
in ecclesia (sive ordinariam sive delegatam), eam non habent vi ordi­
nationis divinae, sed vi legis vel consuetudinis ecclesiasticae. De qua
re ait Codex i uris canonici, can. 108, § 3: „Ex divina institutione sacra
hierarchia ratione ordinis constat episcopis, presbyteris et ministris:
ratione jurisdictionis pontificatu supremo et episcopatu subordinate:
ex ecclesiae autem institutione alii quoque gradus accessere." Ita
e. g. parochi non vi legis divinae sunt in ecclesia, cum primis saeculis
parochi nulli fuerint in ecclesia, et cum nunc quoque possit res ita
institui, ut solus episcopus sit parochus totius dioecesis, alii autem
omnes sacerdotes adiutores eius ab eo delegati et ad nutum amovibiles. Hoc notandum est contra gallicanos et iansenistas, qui puta­
bant episcopos nihil posse sine consensu parochorum; quae doctrina,
a synodo pistoriensi proposita (Prop. IX X XI), a Pio VI damnata
est (Denz. n. 1509 sqq.). Ergo parochi non sunt iudices iure proprio
(cf. Palmieri, De Rom. Pont. 113).
Aliter autem censendum est de episcopis: nam non posset summus
pontifex per se solum totam ecclesiam gubernare sine episcopis ordi­
nariam iurisdictionem habentibus, quia hoc esset contra Christi in­
stitutionem. Nam Christus .ipse dedit quosdam quidem apostolos .. .
alios autem pastores et doctores" (Eph. 4, 11). -Vos Spiritus Sanctus
posuit episcopos regere ecclesiam Dei" (Act. 20. 28). Septem stellas,
quas Christus in dextera sua habet (Apoc. 1, 16), sunt -angeli [episcopi]
septeni ecclesiarum" (Apoc. 1, 20). Propter haec et alia dicta, quae
supra (n. 337 339) iam indicata sunt, sancti Patres docent episcopos
vi divinae institutionis esse in ecclesia (supra n. 316 349 sqq. 354 sqq.).
Id ecclesia semper agnovit, ut in concilio raticano sess. 4, prooem. :
Christus .quemadmodum apostolos, quos sibi de mundo elegerat, misit,
sicut ipse missus erat a Patre, ita in ecclesia sua pastores et doc­
tores usque ad consummationem saeculi esse voluit" (Denz. n. 1821).
Et sess. 4. c. 3: .Tantum abest, ut haec summi pontificis potestas
officiat ordinariae ac immediate illi episcopalis Jurisdictionis potestati.
PôHCh, Praelectiones dogmaticae. !.. Ed. 6/7,

17

I

1

A

Pars 11. De ecclesia Christi.

qua episcopi, qui positi a Spiritu Sancto, in apostolorum locum suc­
cesserunt. tamquam veri pastores assignatos sibi greges singuli sin­
gulos pascunt et regunt, ut eadem a supremo et universali pastore
asseratur, roboretur ac vindicetur" [Denz. n. 1828). Lea XI/1 in
encyclica .Satis cognitum" die 29 iunii 1S96 de episcopis ait: ,Quam­
quam neque plenam neque universalem ii neque summam obtinent
auctoritatem, non tamen vicarii romanorum pontificum putandi, quia
potestatem gerunt sibi propriam, verissimeque populorum, (pios regunt,
antistites ordinarii dicuntur." Pius X in encyclica .Pascendi" (ed.
Herder 112) monet: .Omnibus sacerdotibus animo ne excidant, quae
Leo X/1I (Eneycl. .Nobilissima
*
die 10 febr. 1884) gravissime com­
mendavit: Sancta sit apud sacerdotes antistitum suorum auctoritas:
pro certo habeant sacerdotale munus, nisi sub magisterio episcoporum
exerceatur, neque sanctum nec satis utile neque honestum futurum."
(Cf. infra n. 433 et Palmieri 1. c. 109 sqq.)
Gradus vero episcopatu altiores. ut sunt archiepiscopatus. patriarchatus aliique, non minus (piam gradus inferiores sunt institutionis
ecclesiasticae, quia iure divino nulla inaequalitas inter episcopos statuta
est, sed omnes pariter soli summo pontifici subiecti sunt. Illi vero
gradus superiores partim naturali quodam progressu. partim legis­
latione ecclesiastica orti sunt et consequenter a summo pontifice ab­
rogari, immutari, restringi possunt.

Prop. XXXIV.

Ecclesia est societas monarchica.

Pars L Proponuntur argumenta apologetica.
364. Vidimus ecclesiam ex divina institutione non esse societatem
democraticam. in qua potestas radicaliter sit penes omnes et ab his
committatur quibusdam ut ministris rei publicae, sed esse potius
sacram hierarchiam, in qua quidam sint praepositi, alii vero subiecti.
Oritur nunc quaestio, utrum ii. (pii hierarchiam constituant, omnes
pari modo sacri principatus participes sint, seu utrum forma regiminis
ecclesiastici sit aristocraties. an potius ex iure divino supremum re­
gimen sit penes unum, et forma regiminis sit monarchica.
Iam probavimus Christum in ecclesia sua unum primatem insti­
tuisse eiusque primatum perennem esse voluisse (Prop. ΧΧλ’ΠΙ XXIX
XXXI. η. 317 sqq.). Ergo Christus dedit ecclesiae suae fonnam monarchicam.
Successorem S. Petri in primatu esse episcopum romanum postea
ostendemus (Prop. XLV). Hoc loco imprimis conceptus monarchiae
ecclesiasticae paullo magis explicandus est. ut postea eo expeditius
quaestiones historicas absolvere possimus.

365. Itaque successor Petri est verus monarchs, si penes eum est
plenitudo iurisdirtionis in supremo yradu, ut omnes ei subiciantur,
ipse vero nulli sit subiectus. Imprimis igitur nihil potestatis eccle-

sinst irae uspiam in ecclesia exsistere potest, quod non sit in successore
Petri vi muneris seu per modum ordinariae iurisdictionis. Dein vero
omnis alia potestas ab ipso dependet: ipse vero a solo Deo. Ipsius
jurisdictio immediate respicit omnes fideles, ut iure suo in omnes et
singulos sine interventu episcoporum possit exercere potestatem legi­
feram. iudiciariam, coactivam ut in proprios subditos. Statim hic
addere liceat, nondum probationis sed expositionis gratia, hunc esse
conceptum, quem ecclesia catholica de primatu habet, ut patet e. g. ex
definitionibus concilii raticani, secundum quod successor Petri est
verus ('lu isti vicarius, totius ecclesiae caput et omnium Christianorum
pater et doctor; ipsi in beato Petro pascendi, regendi ac gubernandi
universalem ecclesiam a Domino nostro lesu Christo plena potestas
tradita est; ipse super omnes ecclesias obtinet primatum iurisdictionis
idque immediate, ei omnes alii pastores officio hierarchicae subordinationis veraeque oboedientiae obstringuntur, non solum in rebus fidei et
inorum sed etiam in omnibus, quae pertinent ad disciplinam eccle­
siasticam. Ipse est supremus index in ecclesia, ad ipsum in omnibus
causis ad examen ecclesiasticum spectantibus recurri potest: ab ipsius
autem indicio ad nullum aliud tribunal appellari potest, cum sedis apostolicae tribunal sit omnium supremum (sess. 4. c. 3: Denz. n. 1826 sqq.).

366. Hunc autem conceptum esse verum inde probatur, quod Christus
Petro ea ratione tradidit iiirisdictionem in nnirersnm gregem sniun. ut
Petrus per hanc iurisdictionem sit fundamentum firmum ecclesiae et
totius ecclesiae claves habeat omniumque fidelium pastor exsistat.
Ergo omnes fideles ei ut proprio pastori subiecti sunt, omnesque causae
ecclesiasticae ad eius claves pertinent. Quicumque ab eo non habet
firmitatem, est extra ecclesiam, ut quae tota quanta aedificata sit super
hoc fundamentum : quicumque ei non oboedit, est extra regnum Christi,
quia huius regni claves habet Petrus; quicumque hunc pastorem non
sequitur, non est ex ovibus Christi (cf. Palmieri, De Rom. Pontif. 441 sqq.).
367. Necessitatem communionis cum sede romana iam Patres ecclesiae
vehementer inculcant (cf. supra n. 318). Ita saepissime Cyprianos:
.Deus unus est et Christus unus et una ecclesia et cathedra una super
Petrum Domini voce fundata. Aliud altare constitui aut sacerdotium
novum fieri praeter unum altare et unum sacerdotium non potest.
Quisquid alibi collegerit, spargit" (Ep. 43. n. 5: // 2. Ô94). -Una
ecclesia a Christo Domino nostro super Petrum origine unitatis et
ratione fundata" (Ep. 70. n. 3; II 2. 769). .Petro primum Dominus,
super quem aedificavit ecclesiam, et unde unitatis originem instituit
et ostendit, potestatem istam dedit, ut id solveretur, quod.ille sol­
visset" (Ep. 73. n. 7: II 2 783). Schismatici (novatiani) vero .eccle­
siam scindentes et contra pacem atque unitatem Christi rebelles cathe­
dram sibi constituere et primatum assumere et baptizandi atque offerendi

I ·

«

!

licentiam vindicare conantur
*
(Ep. 69, η. 8; H 2, 7;>7). Ideo vocat
romanam ecclesiam, in qua est Petri cathedra (Ep. 55, n. 8: II 2, 630).
.ecclesiae catholicae matricem et radicem", cuius .communicatio est
catholicae ecclesiae unitas" (Ep. 48, n. 3: H 2, 607). Cyprianus,
etsi aliis locis et sub alio respectu universalem ecclesiam vocat
matricem et radicem, tamen hoc loco ita vocat ecclesiam romanam
ratione primatus. Nam scribit ad Cornelium pontificem, cui sine dubio
persuasum erat romanam ecclesiam tenere primatum in omnes ecclesias,
et qui necessario hoc sensu verba Cypriani intellegebat: et scribit qui­
dem. ut eos. quibus litteras tradidit, moneret sequendum esse eum, qui
vere esset episcopus romanus. non eum. (pii schisma faceret. Quare
verba semper intellecta sunt de dignitate romanae ecclesiae, neque
aliter interpretati sunt nisi quidam nostris temporibus, qui student,
quantum possunt, subvertere testimonia primorum saeculorum, quibus
asseritur primatus romanus. Plura de hoc textu vide apud Ottiffer,
Theol. fundam. II 659 sqq.: Straub, De ecclesia Christi II. n. 1410;
A. KneUer, Der hl. Cyprian und das Kennzeichen der Kirche, in
115. Ergiinzungsheft zu den .Stimmen aus Maria-Laach
.
*
Freiburg i. Br.
1914. 33 sqq.. et Zeitschrift für kath. Théologie XXXV, Innsbruck
1911. 253 sqq.
In libro De unitate ecclesiae c. 4 (H 1, 212: cf. infra n. 389) in
quibusdam codicibus et editionibus haec verba leguntur: „ Loquitur
Dominus ad Petrum: Ego dico tibi, quia tu es Petrus. . . . Eidem
post resurrectionem suam dicit: Pasce oves meas. Super illum aedificat
ecclesiam et illi pascendas oves mandat. Et quamvis apostolis omni­
bus parem tribuat potestatem et dicat: Sicut misit me Pater, et ego
mitto vos: accipite Spiritum Sanctum: si cui remiseritis peccata, re­
mittuntur illi, si cuius tenueritis, tenebuntur — tamen, ut unitatem
manifestaret, unam cathedram constituit et unitatis originem atque
rationem sua auctoritate disposuit. Hoc erant utique et ceteri apo­
stoli, quod fuit et Petrus, pari consortio praediti et honoris et po­
testatis: sed exordium ab unitate proficiscitur, et primatus Petro
datur, ut una Christi ecclesia et cathedra una monstretur. Et pastores
sunt omnes, sed grex unus ostenditur, qui ab apostolis omnibus un­
animi consensione pascatur. Hanc Petri unitatem qui non tenet,
tenere se fidem credit? Qui cathedram Petri, super quem fundata
ecclesia est, deserit, in ecclesia se esse confidit?" Hunc textum pro­
testantes multi falsificationem papisticam declararunt. Sed Chapman
ostendit eum iam citari saeculo VI a papa Pelagio II, et praeterea
illa verba de primatu Petri, quibus protestantes offendebantur, scripta
esse ab ipso Cypriano, qui ea addiderit, quando tractatum de unitate
ecclesiae, iam prius scriptum. Romam miserit ad componendum schisma
Novatiani (Revue bénédictine XIX et XX | H»O2 et 1903]: Les inter­
polations dans le traité de St-Cyprien sur l’unité de (’Église). Plurimi
critici, etiam protestantes, censent Chapman probasse thesim suam.

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop.

λλλΠ.

261

Ceterum in epistulis quoque Cyprianus clare loquitur de primatu
cathedrae Petri seu romanae. etsi fatendum est in mente Cypriani
conceptum huius primatus fuisse satis indeterminatum. Ipse plerum­
que considerat unitatem singularum ecclesiarum, quarum membra suis
quaeque episcopis subiecta esse debeant. Praeterea vero docet epi­
scopos debere esse in communione cum romano pontifice, neque quem­
quam posse manere catholicum, qui a sede romana sit separatus. Ad
hanc unitatem designandam dicit Christum prius instituisse Petri cathe­
dram et postea constituisse ceteros apostolos „pari consortio praeditos
et honoris et potestatis
.
*
Non de temporali tantum antecessione lo­
quitur, sed de „una ecclesia et de cathedra una super Petrum Domini
voce fundata
*
et de ratione unitatis, qua ecclesia supra Petrum est
fundata. Itaque apostoli parem atque Petrus potestatem habebant,
sed ita tantum, si coniuncti cum Petro ut principio unitatis manebant.
Similiter episcopi in suis ecclesiis parem quidem atque romanus epi­
scopus potestatem habent, dummodo cum ecclesia romana coniuncti
maneant. Hanc ecclesiam vocat „ ecclesiam principalem, unde unitas
sacerdotalis [episcopalis] exorta est" (Ep. 59, n. 14: //2, 683), ^ecclesiae
catholicae matricem et radicem". Cum huius ecclesiae communicatio
sit ecclesiae catholicae unitas, extra ecclesiam est, qui hac communione
privatur. Sed ad conceptum perfectum iurisdictionis huius ecclesiae
super alias ecclesias Cyprianus non videtur pervenisse, sed vaga qua­
dam idea primatus ecclesiae romanae ad unitatem totius ecclesiae ne­
cessarii contentus fuisse. Potest etiam videri in fervore disputationis
de rebaptizandis haereticis oblitus esse ea, quae alibi ipse docuerat.
Nihilominus quidam protestantes, ut Watson (The Journal of theological
studies V 436). immerito censent se ad defendendum _ system a epi­
scopale" posse etiam ad Cyprianum provocare: nam secundum Cypriani
principia manifesta et constantia episcopi anglicani sunt extra veram
ecclesiam (cf. Bernh. Poscltmann, Die Sichtbarkeit der Kirche nach der
Lehre des hl. Cyprian. Paderborn 1908. 12 sqq.: Batiffol, L’Église
naissante 440 sqq.).
His ultimis annis tot scriptores in Cypriani doctrinam de primatu
romani pontificis inquisierunt, ut vel eorum nomina et dissertationes
enumerare longum sit. Quare sufficiat indicare unum librum, in quo
ceterorum nomina, scripta, opiniones proponuntur: J. Ernst, Cyprian
und das Papsttum, Mainz 1912. Omnibus perpensis hic auctor censet
Cyprianum esse , testem valde bonum principatus ecclesiastici, divinitus
fundati, non nominalis tantum sed realis, episcopi romani" (p. 3 sq.).
Cf. Th. Spaeil, Die neueste Literatur zur Cyprianfrage, in Zeitschrift
für kath. Théologie XXXVII, Innsbruck 1913, 604 sqq.
Optatus Milevit. ita alloquitur Parmenianum donatistam:
égaré
non potes scire te in urbe Koma Petro primo cathedram episcopalem
esse collatam. in qua sederit omnium apostolorum caput Petrus, unde
et Cephas appellatus est. in qua una cathedra unitas ab omnibus

Pars II. De ecclesia Christi.

servaretur, ne veteri apostoli singulas sibi quisque defenderent, ut
iam schismaticus et peccator esset. qui contra singularem cathedram
alteram collocaret· (De schism, donat, contra Parmen. 1. 2. n. 2 sqq.:
.1/ 11, 947). Gregarius Ayxs. ait: .Per Petrum |Christus| episcopis
dedit elavem caelestium honorum' (De castigat.: 3/ 46. 311). In con­
di io ephesino (a. 4311 Philippus, apostolicae sedis legatus, consentienti­
bus Patribus dixit: .Nulli dubium, immo saeculis omnibus notum est.
quod sanctus beatissimusque Petrus, apostolorum princeps et caput
fideique columna et ecclesiae catholicae fundamentum, a Domino nostro
lesu Christo. Salvatore humani generis ac Redemptore, claves regni
accepit, solvendique ac ligandi peccata potestas ipsi data est: qui ad
hoc usque tempus et semper in suis successoribus vivit et indicium
exercet' (cone. eph. act. 3: Dem. n. 112: cf. De Verbo incarnato
IV. ed. 4 5. n. 573). Quae verba a concilio vaticano in definitionem
suam recepta sunt (sess. 4. c. 2: Dem. n. 1824). Praeterea tum in
veteribus monumentis pictis vel sculptis tum in scriptis SS. Patrum
Petro apostolo is locus et gradus attribuitur in Novo Testamento,
quem Moyses habuit in Vetere Lege *. Ergo S. Scriptura et antiquitas
Christiana docent constitutionem ecclesiae esse stricte monarchicam.
Pars Π. Solvuntur quaedam quaestiones dogmaticae annexae.
368. Haec interim sufficiant ad hanc thesim positive stabiliendam.
lTt autem conceptus monarchiae ecclesiasticae magis explicetur, iuvat
quaestionem quondam dogmaticam hic statim subiungere. unde summus
pontifex suam iurisdictionem accipiat, et quomodo ad eam se habeat
iurisdictio episcoporum. Imprimis notandum est non agi de designa­
tione personae: nam praeter apostolos non designavit Christus im­
mediate ullas personas, quibus conferenda esset iurisdictio ecclesia­
stica-. Neque Christus ullum specialem modum definivit, quo eligendae
essent personae ecclesiasticae, sed hanc determinationem reliquit ec­
clesiae. Cum autem leges ecclesiasticae non sint immutabiles, mirum
non est, quod variis temporibus alii et alii nwdi electionis in usu
fuerunt3. Neque hic agitur de potestati
*
ordinis. Haec enim potestas,
ut in tractatu de sacramentis ostenditur, confertur infusione charac­
teris supernaturalis. Talem autem characterem solus Deus producere
potest: ergo dubium non est. quin potestas ordinis immediate a Deo
conferatur. Agitur ergo hoc loco de sola potestate iurisdictionis, quae
a potestate ordinis est distincta et separabilis, ita ut e. g. per elec­
tionem canonice factam et acceptatam aliquis possit esse summus
1 Cf. Stimmen aus Maria-Laach LX 1896 237 sqq.
• Non loquimur de revelationibus privatis, quae hac in re fortasse
quia hae solummodo servire possunt ad dirigendos eos. quibus munus
cumbit. nulla vero ratione ad impediendum exercitium ordinarii regiminis
a Ultima de hac re constitutio est Pii X /Vacante Sede Apostolica
*
1904. Est documentum I in appendice Codicis iuris canonici.

factae sunt,
eligendi in­
ecclesiastici.
die 25 dec.

Sectio 2.

De natura et proprietatihuf* ecclesiae.

Prop. XXXIV.

263

pontifex cum primatu iurisdictionis, qui nondum habeat potestatem
ordinis. De qua re ait Nicolaus Ii (conc. lateran. a. 1059): .Electus
sicut verus papa obtineat auctoritatem regendi romanam ecclesiam et
disponendi omnes facultates illius, quod beatum Gregorium | Magnum |
ante suam consecrationem fecisse cognovimus" (l)ecr. Gratiani Pars I,
dist. 23. c. 1, S 6). Itaque si persona est sufficienter designata, nihil
deest. quominus statim iurisdictionem accipiat, cum per iurisdictionem
fori externi nullus effectus producatur, qui a potestate ordinis pendeat.

370. Aliter res se habet de episcopis. Est enim in ecclesia is, qui ut
primas habeat totam plenitudinem iurisdictionis in universam ecclesiam
et omnes partes eius, et qui consequenter possit ex plenitudine suae
potestatis conferre aliis iurisdictionem in quamlibet partem ecclesiae.
Atqui ubi adest causa secunda sufficiens ad effectum producendum,
non est rationi consonum recurrere ad immediatam actionem causae
primae. Ergo, quia romanus pontifex potest aliis iurisdictionem con­
ferre, ratio suadet iurisdictionem episcopalem revera ab eo conferri,
non vero immediate a Deo. Si vero iurisdictionem confert, facile intel­
legitur. quomodo romanus pontifex possit cuiuslibet episcopi potestatem
amplificare, restringere, tollere.
Hanc sententiam docuerunt summi theologi ut S. Thomas: „Papa.
qui est loco S. Petri, habet plenariam potestatem, alii vero ab ipso"
(Γη Matth. 16. 2: cf. Contra gent. 4, 76), Bellarminus (De Rom. Pontif.

WÎ55SÎ

369. Certum est inter catholicos romanam pontificem accipere potestatem
iurisdictionis immediate, a Deo, seu unicam causam efficientem huius
iurisdictionis esse permanentem illum actum voluntatis, quo Christus
Petro eiusque successoribus primatum contulerit (cf. Suarez, De leg.
4. 3. n. 10 sqq.). Nam ut pontifex ab alio iurisdictionem acciperet,
debuisset Christus aliquem vel aliquos constituere, qui romano pontifici
potestatem conferrent. Atqui neminem ad hoc constituit, sed ipse
Christus iurisdictionem immediate contulit Petro: Petri vero successores
eo ipso, quod eius successores erant, semper habiti sunt summi ponti­
fices. Soli gallicani. iansenistae aliique, quos antea (n. 357) nominavimus,
hoc in dubium vocaverunt, eo tantum argumento nixi, quod Christus
ratione prius toti ecclesiae potestatem tradidisset, ut ab ecclesia daretur
potestas summo pontifici, id quod falsum esse iam diximus. Quia igitur
praeter successorem Petri nullum subiectum adest, cui Christus po­
testatem pontificiam tradiderit, nullum adest subiectum, quod hanc
potestatem conferre possit. Hinc cone, florent i num in decreto unionis
definivit: successorem Petri „verum Christi vicarium totiusque ecclesiae
caput et omnium Christianorum patrem ac doctorem exsistere, et ipsi
in beato Petro pascendi, regendi ac gubernandi universalem ecclesiam
a Domino nostro lesu Christo plenam potestatem traditam esse" (Denz.
. n. 694).

264

Pare II. De ecclesia Christi.

4. 24k Suarez (De leg. 4, 4), multi alii, quos Mazzcllu citat (De eccl.
n. 1007). Quare Benedictus XIV merito ait : Haec sententia ,et rationi
et auctoritati conformior videtur" (De syn. 1. 4. n. 2). Concedunt hi
doctores episcopatum in genere esse ab ipso Christo institutum, sub­
stantiam potestatis episcopalis esse a Christo determinatam, ex prae­
cepto Christi episcopatum debere perennem esse in ecclesia, consequenter
episcopos non habere potestatem delegatam tantum ut vicarios papae,
sed potestatem ordinariam ut vicarios Christi in particulari aliqua
ecclesia. Nihil igitur aliud volunt nisi actualem iurisdictionem epi­
scopalem huic determinato homini conferri iniunctione summi ponti­
ficis, Christi vero voluntatem non esse causam proximam sed ultimam
huius particularis iurisdictionis.

371. Nihilominus multi alii hanc sententiam negarunt et docuerunt
actualem iurisdictionem cuiuslibet episcopi immediate a Christo con­
ferri in ordinatione episcopali, a summo vero pontifice dependere de­
signationem personae et exercitium iurisdictionis in actu secundo. Non
est putandum hac sententia destrui primatum romani pontificis; nam
etiam secundum hos doctores episcopi subsunt potestati papae: sicut
• apostoli, quamvis immediate a Christo iurisdictionem accepissent, tamen
super Petrum ut fundamentum aedificati et eius jurisdictioni subiecti
erant. Hanc sententiam in Hispania maxime propugnaverat celeberrimus
magister Francisais fle Victoria. Unde factum est, ut in concilio trident,
prae ceteris episcopi hispani hanc opinionem tuerentur (cf. Grisar,
lacobi Lainez disput. trid. I 31 *). Quibus longa disputatione se opposuit
lacobua Lainez, praepositus generalis S. 3. Quamvis autem Lainii sen­
tentia postea longe communior facta sit. fuerunt tamen usque ad
nostra tempora, qui iurisdictionem episcoporum immediate a Deo con­
ferri censerent. Ita Vasguez (II, disp. 125. c. 3. n. 28), Xeubauer
(Wirceb., De legibus, n. 103), Phillips (Kirchenrecht I 186 sqq.), alii non
pauci. Argumentantur ex eo, quod apostolis iurisdictio immediate a Christo
data est; ergo etiam eorum successoribus. At hoc non sequitur, cum
multa data sint apostolis, quae non data sunt eorum successoribus,
sicut iurisdictio indefinita in quoslibet fideles. Quia igitur hi theologi
concedunt non omnes praerogativas apostolorum transiisse in episcopos,
haec argumentatio vi caret. Praeterea argumentantur ex illis verbis:
.Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus Sanctus posuit
episcopos regere ecclesiam Dei" (Act. 20. 28), et: .Ipse dedit quosdam ...
pastores et doctores" (Eph. 4. 11). At hi textus probant quidem a Deo
instituta esse munera ecclesiastica et specialem providentiam esse circa
haec munera; sed non probant a Spiritu Sancto immediate iurisdic­
tionem conferri sine interventu causae humanae. Porro argumentantur
ex eo, quod in consecratione episcopis immediate a Deo episcopatus
confertur; ad episcopatum autem pertinet iurisdictio: ergo haec quoque
ab ipso Deo in consecratione confertur. At certum est vi solius conse-

t

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXIV.

265

crationis episcopum nullam iurisdictionem habere, cum per consecra­
tionem subditos non accipiat, ut evidens est in episcopis, qui dioecesim
non habent. Iurisdictio autem sine subditis repugnat. Cum e contra
etiam iis. (pii non sunt episcopi, possit iurisdictio episcopalis conferri,
probabilius est causam proximam huius iurisdictionis esse voluntatem
summi pontificis-, nam secus duplex fons iurisdictionis episcopalis ad­
mittendus est. id quod sine ratione diceretur. Si olim in quibusdam
ecclesiis episcopis iurisdictio dabatur a patriarchis, non prius inter­
rogato summo pontifice, cum patriarchatus non sit institutum divinum,
sed humanum, haec potestas patriarcharum non potuit venire nisi a
iure humano, i. e. tandem aliquando a summo pontifice, qui saltem
tacite hunc modum approbavit. Alia argumenta adversariorum vide a
Patre Lainez proposita et refutata (G rixar, lacobi Lainez disput.
trid. I 190 sqq.).
Ceterum Pius VI brevi .Super soliditate", d. 28 nov. 1786, quo
damnatur libellus Eybelii .Quid est papa?" diserte propugnavit doc­
trinam iurisdictionem omnem episcopalem dari a summo pontifice:
-Qua [in apostolica] sede constitutam Patres unanimi sensu cathedram
eam coluere,
qua in una unitas ab omnibus servaretur, e qua in reli*
quas omnes venerandae communionis iura dimanant: ad quam necesse
sit omnem ecclesiam, omnes, qui undique sunt, fideles convenire. Non
ille [Eybel] veritus est fanaticam turbam appellare, quam prospiciebat
ad aspectum pontificis in has voces erupturam: hominem eum esse,
qui claves regni caelorum cum ligandi solvendique potestate a Deo
acceperit, cui non alius episcopus exaequari valeat, a quo ipsi episcopi
auctoritatem suam recipiant, quemadmodum ipse a Deo supremam
suam potestatem accepit, eundem porro vicarium esse Christi, caput
ecclesiae visibile, indicem supremum fidelium. An ergo, quod horribile
dictu, fanatica fuerit vox ipsa Christi claves regni caelorum cum
ligandi solvendique potestate Petro pollicentis, quas claves communi­
candas ceteris, post Tertullianum. Petrum solum accepisse Optatus
Milevitanus profiteri non dubitavit?" [Denz. n. 1500.) Cum praeterea
multa concilia, provincialia nostris temporibus hanc doctrinam professa
sint, ea nunc communiter recepta censenda est (cf. Wernz, Ius Decret. II.
n. 737 sqq.: Wilmers, De Christi eccl. 355 sqq.).
372. Si de modo quaeritur, quo summus pontifex episcopis conferat
iurisdictionem. dicunt hanc collationem fieri iniunctione. Intellegitur
autem iniunctio actus voluntatis, quo superior alicui imponit curam
regendi alios. Duo igitur facit pontifex, quando episcopo confert
iurisdictionem : ipsi episcopo munus regendi imponit cum annexis
oneribus et juribus. subditis vero praecipit oboedientiam erga epi­
scopum. seu illum facit principem ecclesiasticum, fideles vero alicuius
territorii facit subditos eius. Itaque quod vi iniunctionis facit, papa
facit ut summus princeps ecclesiae, cuius est alios inferiores principes

π

i

tirs II.

Pe ecclesia

constituere. Sic igitur distinguitur iniunvtio a consecratione vel ordi­
natione, in qua effectus non producitur voluntate consecrantis. sed
voluntate Dei. In consecratione minister adstringitur certis ritibus,
quibus debito modo positis effectus sequitur ex opere operato, in in­
junctione vero nullus determinatus ritus necessarius est. sed princeps
quemlibet convenientem modum eligere potest (cf. Grisar, lacobi Lainez
disput. trid. I 254 sqq.).
373. Sicitf singuli episcopi, itu omnes simul, etiam in concilium con­
gregati. summo pontifici sublecti sunt et ah eo iurisdictionem in uni­
versam ecclesiam habent, eorumque decreta ante confirmationem a
papa acceptam non sunt definitiva et absoluta. Semper enim verum
manere debet solos successores Petri habere claves regni et omnes
eorum solvendi et ligandi potestati subiacere: argumenta enim, quae
probant iurisdictionem papae in singulos episcopos, non minus pro­
bant eius iurisdictionem in totum corpus episcoporum (cf. Zeitschrift
für kath. Théologie. Innsbruck 1877. 287 sqq.).
Erraverunt igitur gallicani docentes pontificem subesse decretis a
maiore parte synodi oecumenicae factis et ideo licere a papa appellare
ad concilium. Saepius contraria doctrina ab ecclesia statuta est. ut
a Learn· X bulla .Pastor aeternus” in concilio lateran. V a. 1516 edita:
.Solum romanum pontificem pro tempore exsistentem tamquam auc­
toritatem super omnia concilia habentem . . . nedum ex S. Scripturae
testimonio, dictis SS. Patrum ac aliorum romanorum pontificum etiam,
praedecessorum nostrorum, sacrorumque canonum decretis, sed propria
etiam eorundem conciliorum confessione manifeste constat" {Denz.
n. 740). De appellationibus vero a papa ad concilium factis Pius II
bulla .Exsecrabilis" statuit: -Huiusmodi provocationes damnamus et
tamquam erroneas ac detestabiles reprobamus" {Denz. n. 717). Eadem
repetit concilium ratic. sess. 4. c. 3 [Dmz. n. 1830): item Codex i uris
canonici can. 228. s 2.
Gallicani provocabant ad decreta concilii const.antirnsis, quae, si
auctoritatem haberent, sine dubio eorum doctrinam probarent. At
decreta, de quibus agitur, numquam a summis pontificibus agnita, sed
potius reiecta sunt (cf. Denz. n. 657. nota). Martinus V approbavit
quidem concilium constant., sed quoad ea tantum decreta, quae facta
sunt contra Widif. Hus. Hieronymum de Praga. porro decretum de
communione sub una specie et salvum conductum haereticis datum.
Nam de his solis sermo est in duabus bullis Martini V .Inter cunctas"
et -In eminentis" (febr. 1418). Loquuntur quidem nonnulli de alia
confirmatione, quam dederit Martinus V die 22 aprilis post sessionem 45.
dicens se approbare ea. .quae in materia fidei conciliante!· statuta
erant, et non alia nec alio modo". His verbis, quae accidental iter
occasione alicuius tumultus exorti dicta erant, certe non continetur
novum decretum, quo omnia, quae umquam in illa synodo statuta

S<<ti<> 2.

!)<· nntiini et propnetntjbos ecclesiae.

Prop. XXXIV.

erant, com probentur. Sed de hac re agitur in historia ecclesiastica
(cf. Palmieri, De Rom. Pontif. 474 sqq.).
374. Sicut non subest conciliis, ita summus pontifex non lupitur ullis
decretis rei canonibus pure ecclesiasticis eo modo, ut ralor actuum eius
<·χ iis pendeat. Dico .pure ecclesiasticis", nam iuri divino, sive na­
turali sive positivo, sine dubio etiam papa subicitur. Si vero canones
sunt pure ecclesiastici, aut processerunt a summo pontifice (sive solo
sive cum concilio) aut ab aliis inferioribus praepositis. Si ab inferio­
ribus, certe hi non possunt ligare pontificem, cum nullam in eum
auctoritatem habeant. Sin ab auctoritate pontificia processerunt, per
hanc auctoritatem potest tolli, quod per eam factum est. Praeterea
illa auctoritas, quam Petrus a Christo accepit, nullis limitibus cano­
nicis circumscripta erat; ergo, si postea talibus limitibus circumscribitur,
mutatur. lamvero nullus homo potest mutare, quod Christus instituit,
nec limitare, quod Christus illimitatum dedit. Ideo merito damnatus
est articulus tertius gallicanus: . Apostolicae potestatis usum moderan­
dum per canones Spiritu Dei conditos et totius mundi reverentia
consecratos ..." {Denz. n. 1324). Potest igitur papa leges ecclesia­
sticas authentice interpretari, eas mutare et abrogare, in iis dispensa­
tiones et privilegia concedere (cf. Phillips, Kirchenr. V 42 sqq. 95 sqq.
147 sqq.).
Canones ecclesiastici pro summo pontifice eim directiram tantam
habent, i. e. recte munere suo fungitur papa, si ad normam horum
canonum ecclesiam regit. Immo non licite ageret, si vellet leges
ecclesiasticas flocci facere vel plane arbitrarie et sine ulla ratione
eas mutare aut abrogare. Nam tali agendi ratione bonum ecclesiae
regimen perverteretur. Nihilominus haec obligatio non oritur ex
oboedientia erga ullam iurisdictionem ecclesiasticam sed ex lege
naturali. Secundum hanc explicationem facile intellegitur, quomodo
saepe pontifices negaverint se posse contra canones statutos agere:
videlicet id indiscriminatim facere esset illicitum, quia in detrimentum
disciplinae ecclesiasticae cederet (cf. Palmieri 1. c. 496 sqq.).
De stipulationibus a futuro pontifice ante electionem factis Pius A
haec statuit: .Interdicimus, ne Cardinales, antequam ad electionem
deveniant, capitula conficiant seu quaedam communi consensu statuant,
ad quorum observantiam sese adstringant, si ad pontificatum assu­
mantur; quae item, si de facto intervenerint, etiam iuramento adiecto.
nulla et irrita declaramus
*
(.Vacante Sede Apostolica." In appendice
Codicis iuris can. Document. I. Cap. VI. η. 83). Sic igitur finita est
haec quaestio olim disputata.
Immo non posset pontifex, etiamsi vellet, se subicere ulli potestati
coactivae, e. g. concilio, sed solum directivae. quia nemo potest se
ipsum cogere; cogeret autem se ipsum pontifex, si tali modo se
subiceret, quia omnis talis potestas ah ipso descenderet : neque pot-

2(>8

Pars II. De ecclesia Christi.

est divinam constitutionem ecclesiae mutare, qua pontifex ab omni
jurisdictione humana in rebus spiritualibus eximitur (cf. Beltarm., De
cone. 1. 2, c. 13 sqq.). Itaque .patet protecto sedis apostolicae, cuius
auctoritate maior non est. indicium a nemine fore retractandum, neque
cuiquam de eius liceat indicare indicio" (Nicolaus /ad Michael, imperat,
a. 865: Drnz. n. 333. Cone, ratic. sess. 4. c. 3: Henz. n. 1830).
Contra vero possunt ad summum pontificem cx toto orbe terrarum appellationrs fieri a <juocunuptr infr riore indict’ ecclesiastico, ut
locis modo citatis docent Nicolaus I et concilium vaticanum. Cum
enim pontifex habeat claves regni et possit in regno Christi omnia
ligare et solvere, dubium non est. quin possit inferiorum indicum sen­
tentias ad examen revocare easque. si opus sit. corrigere. (Historicas
difficultates, quas contra hanc doctrinam proposuerunt, vide apud
Palmieri, De Rom. Pont. 490 sqq. Cf. Phillips 1. c. λ’ 115 sqq.: Ot­
tiger. Theologia fundam. II 751 sqq.).

*

376. Est igitur ecclesia monarchia simplex (non mixta vel repraesentativa). solis legibus divinis temperata, quae tamen adiuncta habet
elementa aristocraticum et democraticum : aristocrat ieum, non quatenus
suprema potestas divisa est inter plures. sed quia summus pontifex ex
institutione Christi debet episcopos .in partem sollicitudinis vocare":
democraticum, quatenus ex omni populo et condicione viri apti ad­
mitti possunt ad (juasvis dignitates ecclesiasticas [Bella rm. 1. c. 1. 3.
Mazzella, De eccl. n. 536 sqq.).
Mento Gregorius M. titulum oecumenici episcopi non solum in
loanne leiunatore damnavit, sed etiam a se repudiavit eo sensu, quod
unus possit ita dici universalis episcopus ut aliorum episcoporum
jurisdictio ordinaria et iure divino instituta negetur (cf. 1. 5. ep. 18:
.V 77. 758). Ceterum omnes esse summo pontifici subiectos idem
sanctus doctor saepissime repetivit. Nam de sede apostolica ait:
.Quae omnium ecclesiarum caput est" (Ep. 1. 13. ep. 45: J/ 77.
1298): de sede autem constantinopolitana: .Quis eam dubitet sedi
apostolicae esse subiectam?" (Ep. 1. 9. ep. 12: J/ 77. 957: cf. ib.
962 995 1047 etc.). Plura apud Palmieri 1. e. 523 sqq.: Ottiger 1. c.
II 621 sqq.; cf. 863.

377. SchoL / (dogmaticum). De potestate summi pontificis circa
ius divinum.
Cum tantam et tam universalem potestatem a Christo acceperit,
potest quaestio fieri, num summus pontifex ulirjuid possit circa ius
dirininn. Ad hanc quaestionem solvendam duplex ius dirinum distin­
guendum est: alterum, quod ipse Deus per se absolute statuit, sive
lege naturali sive lege positiva: alterum, quod Deus ex actione ho­
minis quodammodo acquirit, quando homo aut per votum vel iura-

Sectio 2. De natura et proprietatibus ecclesiae. Prop. XXXIV. Schol. 1 2.

269

mentum vel contractum Deo aliquid vel directe vel indirecte promittit
aut peccando debitum culpae et poenae coram Deo contrahit. Illud
potest vocari ius divinum obiectivum. hoc ius divinum subjectivum.
Circa ius dirinum obieetirum summus pontifex non habet potestatem
nisi authenticae interpretationis, non vero abrogandi, mutandi, dis­
pensandi. quia neque Deus talem potestatem ecclesiae diserte dedit,
neque eam postulat bonum ecclesiae, neque umquam ecclesia dictis
vel factis ostendit se quicquam in hac re posse. Unde mirum non
est. quod unanimis fere theologorum consensus dispensandi facultatem
in iure divino obiectivo ecclesiae inesse negat. Hoc de singulis ma­
teriis, ut de sacrificio, sacramentis etc., alibi ostenditur.
Aliter res se habet circa ius dirinum subiecticum. Nam quod
attinet ad debitum ex peccato contractum, certum est ecclesiam posse
hoc debitum judicialiter remittere, et hanc potestatem, ut est potestas
iurisdictionis, in summo gradu esse penes summum pontificem et ab
eo cum aliis communicari. Hoc ostenditur in tractatu de sacramento
paenitentiae. De promissionibus vero, quae Deo per votum vel iuramentum fiunt, statuendum est eas quoque subiacere iurisdictioni eccle­
siasticae : ecclesia ënim a Christo universalissimam potestatem accepit
dirigendi homines in iis, quae sunt ad vitam aeteinam. Unde si bonum
commune postulat, ut in quibusdam condicionibus eiusmodi promissiones
condonentur, ecclesia dicenda est habere potestatem ab iis dispensandi
vel eas commutandi. Hoc confirmatur ex praxi ecclesiae. Idem di­
cendum est de unico contractu intrinsecus sacro, qui fit inter homines
christianos. scilicet de matrimonio, quamdiu hic contractus ultra limites
actus voluntatis ad externum effectum (copulae carnalis) deductus non
est. Nam hunc effectum utique ecclesia rescindere nequit, et hic effectus
propter specialem significationem, quam habet in Novo Testamento,
ipsum quoque contractum reddit absolute indissolubilem (cf. Suarez,
De relig. tr. 6. 1. 6. c. 9, et De let»·. 1. 10. c. 6 et c. 7, n. 1).
378. Schol. 2 (historico-dogmaticum). De decretalibus PseudoJsidorianis.
Non raro a protestantibus, Febronio aliisque affirmabatur magnam
illam potestatem, quam catholici summo pontifici adscriberent. referendam esse ad falsificationes Pseudo-Isidore. Cum vero hodie, postquam
quaestio haec historica diligenter investigata est, haec obiectio iam
vix proferatur nisi forte ab iis. qui sunt aut plane peregrini in rebus
historicis aut aperte malae fidei, huic rei non diu immorandum est.
Illa igitur collectio canonum orta est circa medium saeculum IX in
regno francico. quando ibi sub Ludovico Pio eiusque filiis res omnes
civiles et ecclesiasticae in summa perturbatione erant. Cui malo ut
mederetur, Benedicius quidam Levifa, ut satis communiter censent,
vel alius ignotus, leges ecclesiasticas in unum corpus collegit et ita
disciplinam ecclesiasticam hominibus in mentem revocavit. Non novam

II

270

Pars II. De ecclesia Christi.

disciplinam excogitant, sed eam. quae lune vigebat. multis falsis
decretalibus confirmare studuit easque vel ipse vel alius, a quo ipse
hauserat, pontificibus et conciliis primum saeculorum adscripsit et
totum opus Isidoro (Hispalensi) tribuit. Paucisinm vere nova (de
appellationibus) statuit, et haec in usum recepta non sunt ; plurima
autem, quae affert, sunt reapse leges ecclesiasticae, licet ad alios
auctores referendae sint, atque quibus ipse eas adscribit. Quod ad
primatum summi pontificis attinet, plane nihil profert Pseudo-lsidorus.
quod non multo ante ab munibus christianis agnitum erat. Quam
verum hoc sit. patebit inspicienti disputationem illam, quam Lainez
in concilio tridentino de iurisdictione episcopali habuit: nam si omissis
falsatis decretalibus (quae in editione Patris Grisar minoribus typis
impressae sunt) genuina tantum testimonia retinentur, totum argu­
mentum pro potestate summi pontificis stat invictum (cf. Grisar 1. c.
I 97 sqq.). Quantum ad singulas praerogativas papae, (piae per PseudoIsidorum introductae esse dicuntur. Palmieri ostendit eas iam multo
ante exstitisse 11. c. 530 sqq.). De collectione Pseudo-Isidori inter alios
scripserunt Môhbr iGesamm. Schriften I 268 sqq.). Phillips (Kirchenr.
IV 61 sqq.). Paul Fournier (De l’origine des fausses décrétales. Congrès
scientifique internat.. Paris 1889. 403 .sqq.). alii non pauci.

Prop. XXXV. Ecclesia est societas perfecta.
379. Societates omnes dividuntur in perfectas et imperfectas seu in
independentes et dependentes. Nam cum societas sit coniunctio ho­
minum ad communem finem prosequendum, societas ut societas est per­
fecta, si perferius est finis eius, et si habet omnia media necessaria ad
finem assequendum. Finis autem is est perfectus, qui non est sub­
ordinates alteri humano fini, sed in suo ordine summus est. lamvero
duplex est ordo distinctus: naturalis et supernaturalis. In ordine
naturali ea societas est perfecta, cuius finis est integrum bonum natu­
rale hominis, non hoc vel illud particulare bonum, et quae habet in se
omnia media necessaria ad hunc finem assequendum. Talis autem societas
est sola societas (respublica) civilis. quae est suprema omnium et sibi sub­
ordinates habet omnes inferiores societates naturales easque tamquam
organicas partes in unum magnum organismum coniungit, cuius est
omnia bona naturalia prosequi. Ahae vero societates, ut familiae et
municipia, sunt societates imperfectae, quia ex natura rei destinatae
sunt, ut cum multis aliis tamquam partes in maiorem societatem coale­
scant et in hac unione omnia vitae commodo necessaria sibi comparent.
In ordine supernatural! particulares ecclesiae vel ordines religiosi
non sunt perfectae societates, cum sibi solae non sufficiant, sed suam
sufficientiam ab altiore societate, cuius sunt partes, obtineant. Independentiae internae. quae societati perfectae convenit. respondet
independentia externa : nam societas, quae in ratione finis et mediorum
sibi sufficit, ab alia societate non dependet in ordine suo.

De natura et proprietatibus ecclesiae.

380. Argumentum. Hïtclesiam esse societatem perfectam inde ef­
ficitur, quod linis eius est per rectum cultum Dei perducere omnes
homines ad aeternam salutem, quo altior finis excogitari nequit. Porro
ecclesiae Christus dedit universalissimam potestatem docendi, regendi,
sanctificandi homines, (piae sunt media ad illum finem necessaria. In
quantum vero ecclesia indiget rebus temporalibus, lex divina providit,
ut subditi ecclesiae pro beneficiis spiritualibus, quae recipiunt, susten­
tent ecclesiam rebus temporalibus (1 Cor. 9, 4 sqq. Gal. 6, 6). Has
res temporales iure suo potest ecclesia a subditis suis poscere, quam­
vis praeferat voluntarias collationes ex sola caritate factas (cf. IX,
n. 371 sqq.). Nihil igitur est, quod in suo ordine ab alia societate
cam accipere necesse sit. Nam inferiores societates religiosae omnia
ab ecclesia accipiunt, societates vero naturales nihil per se possunt in
ordine supernatural!. Neque enim Christus alii societati, e. g. civili,
dedit potestatem spiritualem, ut ab illa ecclesia accipiat, sed totam
potestatem immediate dedit apostolis eorumque successoribus, ut de­
monstratum est.
Quare videmus apostolos non adeuntes auctoritatem civilem, ut ab
illa potestatem necessariam accipiant (cf. Gal. 1. 1 sqq.; Eph. 4, 11 etc.),
sed potius potestate sua propria nixos omnem interventum potestatis
civilis reicientes (Act. 4. 19; 5, 29 42 etc.) et hac in re sequentes
doctrinam, quam ab ipso Christo acceperant (Matth. 10. 17 sqq.).
381. Eundem videmus esse sensum ecclesiae per omnia saecula. Ita
•S’. Gregorius Naz. alloquitur principes et praefectos: „Vos quoque im­
perio meo et throno lex Christi subicit. Imperium enim nos quoque
gerimus, addo etiam praestantius et perfectius" (Sermo 17 ad cives
nazianzenos n. 8: M 35, 975). S'. Athanasius: „Si illud episcoporum
decretum est. quid illud attinet ad imperatorem? sin imperatoriae
minae sunt, quid opus hominibus, qui vocantur episcopi? Quandonam
a saeculo res huiusmodi audita est? Quandonam ecclesiae decretum
ab imperatore accepit auctoritatem aut pro decreto illud habitum est ?
Multae antehac synodi coactae sunt, multa prodiere ecclesiae decreta,
sed numquam Patres res huiusmodi imperatori suasere, numquam im­
perator ecclesiastica curiose perquisivit" (Hist. Arian, η. 52 : Μ 25. 755).
Hosius Cord uh. ad Constantium imperatorem: ,Ne te rebus misceas
ecclesiasticis, neque nobis his de rebus praecepta mandes, sed a nobis
potius haec ediscas: tibi Deus imperium tradidit, nobis ecclesiastica
concredidit" (ib. n. 44;
25, 746). Ambrosius: „ Tributum Caesaris
est. non negatur: ecclesia Dei est, Caesari utique non debet ad­
dici, quia ius Caesaris esse non potest Dei templum. . . . Imperator
intra ecclesiam, non supra ecclesiam est" (Epist. 21 contra A usent,
n. 35: .V 16, 1018). Alia apud Palmieri, De Rom. Pont. 118 sqq.;
Hergenrother, Kirche und Staat 375 sq. : Ottiger. Theologia fundam. II
312 sqq.

h

382. (Confirmatio dogmatica.) Idem saepius declararunt summi ponti­
fices. Ita, ut alios omittamus. Pius IX damnavit hanc propositionem
(19. Syllabi): .Ecclesia non est vera perfectaque societas plane libera,
nec pollet suis propriis et constantibus iuribus sibi a divino fundatore
suo collatis. sed civilis potestatis est definire, quae sint ecclesiae iura
ac limites, intra quos eadem iura exercere **
queat
(Dem. n. 1719).
Leo vero XIII in cncyclica .Immortale Dei" ait: Ecclesia .distinguitur
et differt a societate civili, et quod plurimum est. societas est genere
et ime perfecta, cum adiumenta ad incolumitatem actionemque suam
necessaria voluntate beneficioque conditoris sui omnia in se ac per se
ipsa possideat" (cf. Drm. n. 1869). Mirum igitur non est. quod inde
a primis saeculis ecclesia maluit gravissimas persecutiones subire quam
libertatem et independentiam suam arbitrio potestatis civilis prodere
(cf. Mazzella, De ecclesia n. 553).
I

ÎF
U

383. Praecipua difficult αχ in hac parte est. quod ecclesia non habet
propnum territorium neque subditos, qui non ratione prius subiecti
sint societati civili. At hoc fortasse aliquid probaret, si ecclesia esset
societas naturalis, quia non facile intellegitur, quomodo vi solius legis
naturalis in eodem territorio et cum iisdem subditis duae societates
supremae et inter se imb-pendentes possint oriri. Sed t >ta difficultas
nulla est. ubi agitur de societate, quae positivae institutioni Dei ortum
suum debet, quaeque habet finem et media a ratione societatis civilis
toto genere diversa, ut conflictio inter utramque potestatem non possit
oriri nisi vitio hominum, ratioque componendi litem numquam desit.
Deus enim, qui lege naturae potestati civili in suo territorio dedit
auctoritatem independents in rebus temporalibus, dedit lege positiva
ecclesiae jurisdictionem in rebus spiritualibus per totum orbem ter­
rarum. Itaque totus orbis est territorium ecclesiae, non quantum ad
dominium proprietatis, sed quantum ad potestatem spiritualis iuiisdictionis. neque ulla auctoritas civilis habet ius in suo territorio ec­
clesiae interdicendi usum huius iurisdictionis: sed independenter a con­
sensu auctoritatis civilis ecclesia ubique legitime exsistere et munere
suo fungi potest. Ille enim, cui data est omnis potestas in caelo et in
terra, provocans ad hanc suam potestatem dixit apostolis: .Euntes
in mundum universum praedicate evangelium omni creaturae1* (Mare.
IG. 15). Possunt quidem homines persequi ecclesiam, at earn suae
iui isdictioni subicere numquam possunt. Ceterum facile apparet, (piam
conveniens sit. quod Deus nobilissimam societatem, quam ipse fundavit,
non subiecit tot. tam diversis, tam variantibus potestatibus civilibus,
quae saepe ne christianae quidem sunt sed infideles et paganae (cf. Taripiini, Ius eccl. pubi., ed. 7. 3G sqq.: Wilmers, De Christi ecclesia 134sqq.).

381. Si imperatores priorum saeculorum, maxime graeci. se non raro
interposuerunt rebus ecclesiasticis, aut dicendi sunt solum confirmasse

I)<· mitnni <4 propnQtatibtiH ecclesiae,

Prop. XXXVI.

decretis suis leges ab ecclesia factas aut ex mandato auctoritatis ec­
clesiasticae egisse. Interdum vero auctoritatem sibi arrogarunt. quam
... i habebant, (piare merito ab ecclesiastica auctoritate saepe monita
acceperunt, ut ab hoc coepto desisterent. E. g. S. Ambroxius ait:
.Quando audisti, dementissime imperator, in causa fidei laicos de
episcopo iudicasse? Imperator intra ecclesiam, non supra ecclesiam
est: bonus imperator quaerit auxilium ecclesiae, non refutat" (Ep. 21.
η. 3b ; ,1/ 16, 1018).

385. Verba autem Optati Milcritaui , ad quae interdum adversarii
nostrae doctrinae provocant, non sunt ad rem. Ait quidem Optatus:
.Non est respublica in ecclesia, sed ecclesia in republica est" (De
schism. Donat. 3, 3: M 11, 999). Haec verba proxime intelleguntur
de civili inexsistentia ; mox enim addit: .id est in imperio romano".
Vult autem dedocere donatistas, qui .meditabantur potestatibus et
regibus iniuriam facere", et monet pro regibus potius orandum esse:
.Sic enim docet beatus apostolus Paulus: Rogate pro regibus et po­
testatibus, ut quietam et tranquillam vitam cum ipsis agamus." Quia
ecclesiae pax adeo pendet e potestate civili, pro imperio romano
orandum est, .ubi et sacerdotia sancta sunt et pudicitia et virginitas,
(piae in barbaris gentibus non sunt, et si essent, tuta esse non possent".
Neque igitur docet S. Optatus ecclesiam esse partem imperii romani
neque eam intra limites huius imperii includit, sed dicit in imperio
romano ecclesiam meliore condicione frui quam in regionibus bar­
barorum. Iam multo ante Tertullianus scripserat: Oramus pro im­
peratore: .cum enim concutitur imperium. concussis etiam ceteris
membris eius, utique et nos, licet· extranei a turbis, in aliquo loco
casus invenimur" (Apol. c. 31; J/ 1. 446). Plura vide apud Ottiger
(Theologia fundam. II 227 sqq. 256sqq.), Straub (De ecclesia Christi II.
n. 1074 sqq.). M. rVHcrbigng (De ecclesia I 101 sqq.).
De mutua relatione inter ecclesiam et societatem civilem agitur
in iure canonico1. Interim cf. prop. Syllabi 19 20 26 sqq. 41 42 44 54
(bem. n. 1719 sqq.).

Prop. XXXVI.

Non est nisi unica ecclesia Christi.

386. Cum prat extant ixmus nequaquam sit una quaedam societas, sive
unitas doctrinae sive unitas regiminis spectatur, sed in permultas
sectas divisus sit. sua sponte oriebatur dubitatio, quomodo haec
vel illa secta in angulo mundi exsistens posset esse illa ecclesia
Christi, cuius amplitudo tam magnificis verbis saepe in Scriptura prae­
dicatur. Ab hac difficultate ut. se extricarent, multi protestantes ex­
cogitaverunt illam theoriam, secundum quam omnes vel saltem prae­
cipuae societates religiosae Christianorum sint rami magnae arboris.
1 fox. Laurentius, Institutiones iuris ecclesiastici 3 Fnburgi 1914 n. 1132 sqq.
Peneii, Praelectioni·» dogmaticae. I. Ed. 6·'7·

18

Pars II. De ecclesia ( hnsti.

quae sit ecclesia Christi (Branch-Churches), vel sorores, filiae eius­
dem matris (Schwesterkirchen), vel similia. Ita secundum ritualistas
anglicanos tota ecclesia Christi constat ex ecclesiis romana, graeca,
anglicana. quae quidem eo solo vinculo contineantur, quod eosdem
essentiales articulos fidei teneant, quamvis in multis accidentalibus
articulis inter se discrepent (cf. Murray, De eccl. I 395 sqq.). Contra
hos igitur negamus posse plures ecclesias Christi esse, et dicimus
unicam tantum esse veram Christi ecclesiam, alios vero coetus im­
merito sibi hanc appellationem attribuere.

387. Argumentum 1. Supposito eodem fine unitas societatis maxime
consistit in unitate regiminis; regimen enim est vinculum reale uniens
homines in unam societatem. lamvero nihil potest esse magis evidens
quam Christum unum regimen pro tota sua ecclesia instituisse. Omnes
enim fideles subiecit collegio apostolorum eorumque successoribus, et
huic collegio ut principium perfectae unitatis praefecit Simonem Petrum
et sequentes summos pontifices. Unum ovile esse voluit (Io. 10, 16)
et unum pastorem, cui omnes suas oves commisit (Io. 21, 17). Super
unum fundamentum primatus integram ecclesiam suam aedificavit, et
uni dedit claves regni caelorum (Matth. 16, 18). Numquam Christus
loquitur de ecclesiis suis, de regnis suis, de ovilibus suis, sed de una
ecclesia, de uno regno, de uno ovili.
If
»

- r-t

•·
I

μ

388. Argumentum 2. Apostoli hanc unitatem ecclesiae saepe in­
culcant, Ecclesia enim est unica sponsa Christi : unde Christianorum
matrimonium, quia debet coniunctionem inter Christum et ecclesiam
repraesentare, debet esse inter unum et unam (Eph. 5, 23sqq.) *. -Unum
corpus et unus spiritus, sicut vocati estis in una spe vocationis vestrae.
Unus Dominus, una fides, unum baptisma, unus Deus et Pater omnium,
qui est super omnia et per omnia et in omnibus nobis’ (Eph. 4. 4 sqq.).
Nam cum ecclesia sit corpus Christi (Eph. 1. 22 sq.). quomodo potest
Christus habere plura corpora? et quidem corpora tam inter se
opposita, quam sunt varii illi coetus, ex quibus protestantes volunt
constitui ecclesiam Christi? Aut quomodo hoc cohaeret cum iis, quae
Paulus scribit ad Timotheum (1 Tim. 3. 15): -Haec tibi scribo, ut
scias, quomodo oporteat te in domo Dei conversari, quae est ecclesia
Dei vivi, columna et firmamentum veritatis" ?

389. Argumentum 3. Neque minus SS. Patres hanc unitatem
ecclesiae efferunt. Clemens Alex.: _Ex iis, quae dicta sunt, mani­
festum esse censeo unam esse veram ecclesiam, eam. quae vere est
antiqua, in cuius catalogum referuntur ii, qui sunt iusti ex pro­
posito. ... In unius ergo naturae sortem cooptatur ecclesia, quae
1 Cf. De Verbo incarn. IV. n. 11; De matrim. VII. n. 699 sqq. De historia con­
ceptus Sponsae Christi agit .4. AUgeier, Der Katholik 1917 I 145 sqq.

Sectio 2.

De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXVI.

est una, quam conantur haereses in multas discindere" (Strom. 7, 17;
M 9, 551). Cyprianus; „Super unum [Petrum Christus] aedificat
ecclesiam. ... Ut unitatem manifestaret, unitatis eiusdem originem
ab uno incipientem sua auctoritate disposuit. . . . Quam unam eccle­
siam etiam in Cantico canticorum [6, 8] Spiritus Sanctus ex persona
Domini designat et dicit: Una est columba mea, perfecta mea, una
est matri suae, electa genetrici suae. Hanc ecclesiae unitatem qui
non tenet, tenere se fidem credit? qui ecclesiae renititur et resistit,
in ecclesia se esse confidit? quando et beatus apostolus Paulus hoc
'idem doceat et sacramentum unitatis ostendat dicens: Unum corpus...
[Eph. 4, 4 sq.]. Quam unitatem tenere firmiter et vindicare debemus,
maxime episcopi, qui in ecclesia praesidemus, ut episcopatum quoque
ipsum unum atque indivisum probemus. . . . Ecclesia una est, quae
in multitudinem latius incremento fecunditatis extenditur, quomodo
solis multi radii, sed lumen unum, et rami arboris multi, sed robur
unum tenaci radice fundatum, et cum de fonte uno rivi plurimi de­
fluunt. numerositas licet diffusa videatur exundantis copiae largitate,
unitas tamen servatur in origine. Avelle radium solis a corpore,
divisionem lucis unitas non capit: ab arbore frange ramum, fractus
germinare non poterit; a fonte praecide rivum, praecisus arescit. Sic
et ecclesia Domini luce perfusa per orbem totum radios suos porrigit;
unum tamen lumen est, quod ubique diffunditur, nec unitas corporis
separatur; ramos suos in universam terram copia ubertatis extendit,
profluentes largiter rivos latius pandit, unum tamen caput est et
origo una et una mater fecunditatis successibus copiosa- (De unitate
eccl. 4 5; Il 1, 212 sqq.). Hoc contra Novatianum, qui et ipse voluit
ramum separatum ecclesiae plantare, vehementer urget (Ep. 55. n. 24;
H 2, 642; Ep. 69, n. 2; Ή 2, 750). Principium vero huius unitatis
est una illa Petri cathedra, quam Christus in ecclesia sua posuit, ut
iam antea (n. 367) a Cypriano audivimus. Optatus Mi/erif.: .Christus
sponsus est unius ecclesiae- (De schism. Don. 1. 1. η. 10: Μ 11, 900).
Basilius Μ. in illa verba .Adorate Dominum in aula sancta eius- ait:
.Necessaria est adoratio, non ea autem, quae fit extra ecclesiam,
sed quae in ipsa aula Dei perficitur. Ne mihi, inquit, privatas aulas
aut ecclesias excogitetis. Una est aula sancta Dei" (In Ps. 28, n. 2:
M 29. 287). Ambrosius verba illa .congregentur aquae- allegorice
ita exponit: .Hanc imitemur aquam et unam congregationem Domini,
unam ecclesiam noverimus. ... Ex omni valle congregatus est populus
catholicus. Iam non multae congregationes sunt, sed una est con­
gregatio, una ecclesia" (Hexaem. 3, 1, n. 2 et 3: M 14. 156). Alia
vide apud Hurray, De eccl. I 477 sqq.
Similiter in omnibus symbolis professio fidei fit non in ecclesias
sed in ecclesiam : τήν εκκλησίαν, είς μίαν και υόνην εκκλησίαν, in unam
sanctam ecclesiam (cf. Denz. n. 2 sqq. 86). Merito igitur Bins IX reiecit propositionem (18. Syllabi): . Protestantism us non est aliud quam
*
18

;

. 276

1’ars 11. De ecclesia Christi.

diversa verae eiusdem christianae religionis forma, in qua aequo ac
in ecclesia catholica Deo placere datum est’ (Ihu:. n. 1718). Con­
gregatio
Officii ad episcopos Angliae die 16 sept. 1864: Anglican!
docent -tres Christianas communitates: romano-catholicam, graecoschismaticam et anglicanam. quamvis invicem separatas ac divisas,
aequo tamen iure catholicum nomen sibi vindicare . . . utpote quae,
ut supponitur, ecclesiam catholicam omnes simul iam constituunt'.
Haec doctrina .divinam ecclesiae constitutionem susque deque vertit....
Ecclesia igitur catholica una est. . . . Nec alia est ecclesia catholica,
nisi quae super unum Petrum aedificata, in unum conexum corpus
*
atque compactum unitate fidei et caritatis assurgit' \I)oi'. n. 1685sq.).
Leo XIII in rncyclica .Satis cognitum' die 29 iunii 1896: .Ecclesiam
lesus Christus non talem tinxit formavitque, quae communitates plures
complecteretur genere similes sed distinctas neque iis vinculis alli­
gatas. quae ecclesiam individuam atque unicam efficerent, eo plane
modo, quo Credo unam eccle^tiaw in symbolo fidei profitemur. . . .
Quaecumque praeter hanc cogitetur alia, cum non sit per lesum Chri­
stum condita, ecclesia Christi vera esse non potest" (Denz. n. 1955).

I

390. Obiertimiex protestantium omnes fere ad hoc redeunt, quod
potest in aliqua societate essentialis unitas servari, licet dissensiones
exsistant et ad tempus externa communio interrumpatur. Sic censent
conandum quidem esse, ut perfecta unitas inter varias ecclesias re­
stituatur. interim vero sufficere essentialem illam unitatem, quae con­
sistat in professione eiusdem symboli apostolici et in unitate baptismi
(cf. Slurraij 1. c. I 506 sqq.).
Resp.: Non quaevis dissensio inter membra et partes ecclesiae
solvit unitatem: quamdiu enim omnes agnoscunt unum supremum re­
gimen et parati sunt ad se subiciendos decretis eius, unitas societatis
sine dubio servatur. Sin nullam supremam et communem auctoritatem
agnoscunt, sed pertinaciter oboedientiam detrectant, non iam potest
rationabiliter sermo esse de una societate. Tamdiu igitur dissensiones
inter membra ecclesiae non obsunt unitati, quamdiu magisterium et
regimen a Christo institutum theoretice et practice agnoscitur, quod
cum protestantes non faciant, frustra conantur ostendere se pertinere
ad unam Christi ecclesiam. Provocant quidem ad facta quaedam
priorum saeculorum, ut quaestionem de die paschatis. quae agitabatur
inter Victorem papam et ecclesias Asiae minoris, ad disputationem
S. Cypriani cum Stephano papa de rebaptizandis haereticis aliaque
similia, et dicunt tunc quoque varias ecclesias recessisse a communione
ecclesiastici regiminis, nec tamen ideo habitas esse extra communio­
nem ecclesiae universali
Sed difficile non est intellegere magnam
differentiam. quae intercedit inter spiritum illarum ecclesiarum et
spiritum protestantismi. Tunc enim nonnulli episcopi opiniones quidem
sequebantur a doctrina sedis romanae diversas, st-d semper docebant

I

*·

Sectio 2.

!><· natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop, XXXVU.

non posse esse nisi unam ecclesiam unumque regimen ecclesiasticum,
putabant autem quaestiones, de quibus agebatur, nondum esse sufficienter
elucidatas et definitas, ideoque, sperabant fore, ut sententia sua tandem
aliquando ut vera agnosceretur. Interim autem studebant servare uni­
tatem ecclesiae et parati erant ad se subiciendos. ubi primum quae­
stiones ab ecclesia definitae essent. Illi igitur non dubitabant circa
quaestionem i uris, sed dubitabant et interdum errabant circa quae­
stionem farti. Protestantes vero circa ipsum ius errant et docent posse
diversas ecclesias exsistere, quae detrectent oboedientiam supremo
regimini ecclesiastico et tamen sint partes verae ecclesiae Christi; hoc
autem illi SS. Patres semper diserte negarunt. Singulae vero illae quae­
stiones historicae alibi tractantur (cf. Mazzella, De eccl. n. 666 sqq.).

Prop. XXXVII. Ecclesia Christi omnibus hominibus ad salutem
consequendam necessaria est.
391. Pars /. Ecclesiam esse hominibus ad salutem necessariam nihil
aliud est nisi neminem posse salvum fieri, qui sciens et rolens extra
ecclesiam rirat et moriatur, seu omnem hominem, cui doctrina Christi
sufficienter proposita est, obligari ad ecclesiam ingrediendam. Ratio
est positiva voluntas Christi, qui ecclesiam instituit unicum medium
obtinendae salutis et consequenter omnibus hominibus adultis prae­
ceptum dedit amplectendi doctrinam ecclesiae, recipiendi baptismum,
oboediendi regimini ecclesiastico (Mare. 16, 16. Io. 3. 5. Matth. 10,
14 15 40; 18, 17. Luc. 10, 16). Per baptismum autem, professionem
fidei, oboedientiam ecclesiasticam homo est membrum ecclesiae. Ergo
ex voluntate Christi quilibet debet esse membrum ecclesiae, ut salutem
consequatur. Propterea in epist. ad Tit. (3, 11) de haeretico, i. e. de
homine, qui defecit ab ecclesia, dicitur: _Subversus est. qui eiusmodi
est. et delinquit, cum sit proprio indicio condemnatus.’
’ *
392. Hic fuit sensus ecclesiae inde ab initio, quae haereticos et schisma­
ticos tamquam damnationi obnoxios semper considerabat. 5. Ignatius M.:
.Quotquot Dei et lesu Christi sunt, hi sunt cum episcopo. ... Ne er­
retis, fratres mei. si quis schisma facientem sectatur, regni divini
hereditatem non consequitur’ (Philad. 3, 2 3). Secundum *S. Irenaeum:
.Qui sunt extra ecclesiam, sunt extra veritatem.® Propterea .qui
schismata operantur, sunt inanes, non habentes Dei dilectionem’ (Adv.
haer. 4. 33. 7; 3/7. 1076. Cf. 3. 11, 9: 4, 26. 2 etc.). Origen f»:
.Nemo se ipsum decipiat: Extra hanc domum, i. e. extra ecclesiam,
nemo salvatur. Nam si quis foras exierit, mortis suae ipse fit reus’ (In
los. hom. 3. 5: 3/12. 841. Cf. De princip. 4. 2. 2: 3/11. 345). 5. Cypria­
nus: .Quisquis ab ecclesia segregatus adulterae iungitur, a promissis
ecclesiae separatur nec perveniet ad Christi praemia, qui reliquit ec­
clesiam Christi. Alienus est. profanus est, hostis est. Habere non
potest Deum patrem, qui ecclesiam non habet matrem. Si potuit

Pais II. De ecclesia Christi.

evadere, quisquis extra arcam Noe fuit, et qui extra ecclesiam foris
fuerit, evadit" (De unit. eccl. 6: H 1, 214). ,Nemo nos, tiatres, errare
a Domini viis faciat, nemo nos christianos ab evangelio Christi rapiat,
nemo filios ecclesiae de ecclesia tollat. Pereant sibi soli, qui perire
voluerunt, extra ecclesiam soli maneant, qui de ecclesia recesserunt"
(Ep. 43, 5; H 2, 594 et similia passim). S. Augustinus contra donatistas schismaticos: .Quid prodest, si Deum confiteris, Deum honoras,
ipsum praedicas. Filium eius agnoscis, sedentem ad Patris dexteram
confiteris, et blasphemas ecclesiam eius? . . . Tenete ergo, carissimi,
tenete omnes unanimiter Deum Patrem et matrem ecclesiam" (In Ps. 88
sermo 2, n. 14: M 37. 1140). Alia apud Murray, De ecclesia 1 737 sqq.

Μ

à»

393. (Confirmatio dogmatica.) Idem postea saepius definitum est.
Cone, lateran. IV adversus albigenses: ,Una est fidelium universalis
ecclesia, extra quam nullus omnino salvatur" (Dem. n. 430). Cone,
florent, decr. pro iacobit.: .Firmiter credit, confitetur et praedicat
nullos intra ecclesiam non exsistentes, non solum paganos, sed nec
iudaeos aut haereticos atque schismaticos aeternae vitae fieri posse
participes . . . tantumque valere ecclesiastici corporis unitatem, ut
solum in ea manentibus ad salutem ecclesiastica sacramenta proficiant
et ieiunia. eleemosynae ac cetera pietatis officia et exercitia militiae
Christianae praemia aeterna parturiant. Neminemque, quantascumque
eleemosynas fecerit, etsi pro Christi nomine sanguinem effuderit, posse
salvari, nisi in catholicae ecclesiae gremio et unitate permanserit"
(Dem. n. 714). Pius IX d. 10 aug. 1863 encyd. ad episcopos Italiae:
,Notissimum est catholicum dogma neminem scilicet extra catholicam
ecclesiam posse salvari" (Dem. n. 1677).

394. Pars II. His non obstantibus ecclesia catholica numquam docuit
neque docet non posse fieri, ut quisquam, qui extra risibilem communio­
nem ecclesiae moriatur, saleus fiat. Huic enim rei obstat altera doc­
trina, secundum quam quivis homo adultus actu perfectae caritatis
potest statum gratiae sanctificantis acquirere et quivis monens in
statu gratiae sanctificantis salvatur. Neque ulla contradictio est inter
has duas doctrinas. Necessitas enim se adiungendi ecclesiae aut
inde oritur, quod ecclesia est medium salutis: sed actus caritatis
supplet defectum inculpabilem omnis alius medii. Aut oritur ex
praecepto Christi; violati autem praecepti nemo reus est, qui illud
sine sua culpa ignorat. Ergo inculpabilis ignorantia ab observantia
huius praecepti excusat. Ille igitur, qui ex una parte laborat hac
inculpabili ignorantia, ex altera vero parte fide formata, i. e. actu
caritatis, iustificationem acquirit et in hoc statu moritur, salvus erit.
Nihilominus talis homo non plane alienus est ab ecclesia neque
omnino deest praecepto ingrediendi ecclesiam. Actu enim in se
habet illud principium vitae supernaturalis. quod est quodammodo

De natura et proprietatibus ecclesiae.

Prop. XXXVII.

279

anima 1 societatis ecclesiasticae, quia Christus hanc visibilem societatem
fundavit ad fovendam vitam supernaturalem, et omnia elementa vitae
supernal m alis primo et per se huic societati tamquam eius principium
vitale indidit. Quare quicumque habet in se gratiam supernaturalem,
recte dicitur pertinere ad animam ecclesiae. At simul etiam aliquo
modo ad corpus ecclesiae, i. e. ad ipsam visibilem societatem pertinet.
Quomodo enim posset actum caritatis erga Deum elicere, nisi in om­
nibus voluntati Dei obsecundare vellet? Voluntas autem Dei ab eo
postulat, ut ecclesiam ingrediatur; ergo proposito voluntatis implicito
seu roto, ut aiunt, pertinet eiusmodi homo ad ecclesiam, et ideo tantum
ecclesiam actu non ingreditur, quia praeceptum Dei inculpabiliter
ignorat. Ergo actu esse vel fieri membrum ecclesiae pro quolibet
homine adulto est de necessitate praecepti, voto esse membrum ec­
clesiae est de absoluta necessitate medii, a qua necessitate nulla igno­
rantia excusat, quia quivis adultus debet habere voluntatem in omnibus
sequendi praecepta divina, saltem quae sub gravi obligant.
Infantes utique praeceptum ingrediendi ecclesiam non obligat: sed
quia actu caritatis iustificari nequeunt, ipsis ingressus in ecclesiam
per baptismum est absolute necessarius necessitate medii. Adulto
autem, qui ob aliquam rationem actu ingredi ecclesiam nequit, aliud
medium praesto est, votum (saltem implicitum) ingrediendi ecclesiam.
Itaque vides, quomodo ecclesia sit omnibus ad salutem necessaria, et
quomodo nihilominus adultus aliquis salvari possit, qui non sit actu
membrum visibilis ecclesiae (cf. Chr. Pesch, Theologische Zeitfragen
V, Freiburg 1908, 22 sqq., in editione italica [H dovere della fede,
Roma 1910], 25 sqq.; Bainvel in Études CXXXH, Paris 1912, 289 sqq.:
L. Capéran, Le problème du salut des infidèles, Essai historique, Essai
théologique, Paris 1912; M. d’Herbigny, De ecclesia I 123 sqq.).

395. Hanc doctrinam ecclesia semper professa est, ad quod osten­
dendum sufficit pauca ex veteribus et recentioribus temporibus afferre.
Et veteres quidem Patres saepe docent catechumenos, qui fidem et
caritatem habeant, salvari, etiamsi moriantur, antequam per baptismum
ingressi sint in ecclesiam. Notissimum exemplum est S. Ambrosii „Con­
solatio de obitu Valentiniani", qui catechumenus occisus est, quem
sanctus doctor censet sine dubio participem factum esse gloriae cae­
lestis, quia „hunc sua pietas abluit et voluntas" (De obitu Val. 53:
Af 16, 1374 sqq.). De talibus catechumenis S. Augustinus ait: „Tunc
impletur invisibiliter [effectus baptismi], cum ministerium baptismi
non contemptus religionis, sed articulus necessitatis excludit" (De
1 Cum anima hic accipiatur sensu translato, anima ecclesiae vocari potest tum
principium creatum inhaerens, i. e, imprimis gratia sanctificans, tum principium increatum non inhaerens, sed inhabitans per modum formae assistentis et causae ef­
ficientis. i. e. Spiritus Sanctus, de qua re statim quaedam dicemus. Haec duo sunt
inter se inseparabiliter nexa.

1
e1

2*0

I

b· vw

Pars 11. De etvlvsia Chrisîi.

ba pt. 4. 29: M 43. 173). lam multo ante scriptor .De rebaptismate
*
.
Cypriano coaevus, loquens de Cornelio centurione et eius familia (Act.
10, 44 sqq.), ait : Atque hoc non erit dubium, in Spiritu Sancto liomines posse sine aqua baptizari, sicut animadvertis baptizatos hos,
priusquam aqua baptizarentur . . . quandoquidem emundatis cordibus
eorum Deus per fidem ipsorum etiam remissionem peccatorum simul
iis largitus sit
*
(Opera Cypriani [ed. Harteï] III 75).
De haereticis vero, qui inculpabiliter errant. SS. Patres docent eos
non esse proprie haereticos.
Augustinus: «Qui sententiam suam,
quamvis falsam atque pervellam, nulla pertinaci animositate defendunt,
praesertim quum non audacia praesumptionis suae pepererunt. sed a
seductis atque in errorem lapsis parentibus acceperunt, quaerunt autem
cauta sollicitudine veritatem, corrigi parati, cum invenerint, nequaquam
sunt inter haereticos deputandi
*
(Ep. 43, al. 162. n. 1: J/33, 160:
cf. Tract. 45 in Io; M 37. 1719, et De utilitate credendi 1: M 42, 65).
Comparat s. doctor ecclesiam secundum externam constitutionem et
internam gratiam .cum homine exteriore et interiore, quae cum sint di­
versa. non tamen dici duos homines
*
(Brev. coll, cum Donat., coli, diei 3,
10, 20: .1/ 43. 635). Inde theologi mutuati sunt, quae docent de corpore
et anima ecclesiae (cf. Bellarm., De eccl. 3. 2. .Notandum autem est
*).
Temporibus medii aevi eadem erat sententia theologorum, cum do­
cerent hominem posse triplici baptismo iustificari: fluminis, flaminis,
sanguinis. Baptismum enim flaminis nihil aliud intellegebant nisi
actum perfectae caritatis. Quare docebant etiam hominem educatum
in silvis, qui nihil umquam audiisset de ecclesia < 'hristi. posse cum auxilio
gratiae Dei ad justificationem pervenire, dummodo faceret, quod esset in
se (cf. «S. Them. 3, q. 66, a. 11 et q. 68, a. 2: De verit. q. 14. a. 11 ad 1).
Nostris temporibus Pius IX saepius eandem doctrinam proposuit.
Ita in allocut. d. 9 dec. 1854: .Tenendum ex fide est extra apostolicam romanam ecclesiam salvum fieri neminem posse, hanc esse unicam
salutis arcam, hanc qui ingressus non fuerit, diluvio periturum. Sed
tamen pro certo pariter habendum est. qui verae religionis ignorantia
laborent, si ea sit invincibilis, nulla ipsos obstringi huius rei culpa
ante oculos Domini
*
(Denz. n. 1647). Item in encycl. ad episcopos
Italiae d. 10 aug. 1863: .Notum nobis vobisque est eos. qui invincibili
circa sanctissimam nostram religionem ignorantia laborant. quique
naturalem legem eiusque praecepta in omnium cordibus a Deo insculpta
sedulo servantes ac Deo oboedire parati honestam rectamque vitam
agunt, posse, divinae lucis et gratiae operante virtute, aeternam con­
sequi vitam, cum Deus . . . minime patiatur quempiam aeternis puniri
suppliciis, qui voluntariae culpae reatum non habeat
*
(Denz. n. 1677).
396. Schol. (dogmaticum). De ecclesia, corpore Christi mystico.
. Ratio, cur Christus omnes homines velit ingredi ecclesiam, haec
est. quod totum fructum satisfactionis et meritorum suorum in ecclesia

Sectio 2.

De natura et proprietatibus ecclesiae.

rop. XXXVIί.

2H1

deposuit. Ecclesia enim est corpus (’hristi mysticum, i. e. societas,
cuius caput est Christus (Eph. 1. 22; 4, 15; cf. supra n. 286), non eo
tantum modo, (pio in reliquis societatibus ii. qui supremam auctoritatem
habent, sunt caput corporis moralis, sed ideo, quod omnes gratiae ec­
clesiae in Christo sunt secundum totam plenitudinem et ex Christo in
membra ecclesiae derivantur, unde ex Christo .totum corpus compactum
et conexum per omnem iuncturam subministrationis, secundum opera­
tionem in mensuram uniuscuiusque membri, augmentum corporis facit
in aedificationem sui in caritate" (Eph. 4, 16). Aliis verbis: illa interna
vita, quae consistit in gratia et reliquis donis supernaturalibus, a Christo
descendit in singulos homines per ministeria ecclesiastica, quae Christus
ad hunc finem instituit, ut sint iuncturae inter caput et membra, per
(pias vita supernaturalis in totum corpus defluat illudque conservet et
augeat usque ad perfectam mensuram (Eph. 5, 23 sqq.).
Quia vero effectus supernaturales in hominibus appropiiantur Spiritui
Sancto (cf. II 563 639 sq. 657), Spiritus Sanctus recte roratur anima
ecclesiae, utpote principium eius vivificans. Ita a Leone XIII in encycl.
.Divinum illud", 9 maii 1887: .Hoc affirmare sufficiat, quod, cum
Christus sit caput ecclesiae. Spiritus Sanctus sit eius anima" (Acta
S. Sedis XXIX 650). Spiritus Sanctus aggregat materiam corpori
ecclesiae adducendo homines ad fidem et baptismum, conservat ecclesiae
unitatem, reddit magisterium infallibile, ordinem hierarchicum stabilit,
per sacramenta et fidelium merita gratiam omnem producit et ecclesiam
efficit sanctam (cf. J/ d'Ilerbigny, De ecclesia Π 235 sqq.).
Christus est caput ecclesiae secundum humanam suam naturam,
quia caput oportet homogeneum esse corpori. Humanitas Christi est
instrumentum coniunctum divinitatis, ei convenit plenitudo gratiae, quae
ex capite in membra descendit, ideoque gratia capitis vocatur (cf. IV.
n. 294: VI. n. 143 sq. 218). Ut Deus autem Christus non minus est
anima ecclesiae quam Spiritus Sanctus: sed quia Spiritus Sanctus
personaliter est amor sanctus (cf. II, n. 563—566). ideo opus sancti­
ficationis ecclesiae ei speciali modo attribuitur, et supernaturalis vitalitas
ecclesiae ad eum ut ad animam refertur.
Ergo qui extra ecclesiam est, est extra hanc supernaturalem ■vitali­
tatem, est ibi, ubi per se non sunt gratiae, sed regnum peccati et
potestas diaboli (Matth. 18, 17. 1 Cor. 5, 5). Mirum igitur non est,
quod, qui volens et sciens extra ecclesiam manet, salutem non con­
sequitur. Ex altera autem parte omnipotentia et misericordia Dei non
artatur, ut non possit iis, qui sine culpa fons sunt, gratiam et salutem
donare sine ministerio ecclesiastico: at gratia per se et tamquam per
proprium canalem non venit ad homines nisi per ecclesiam, et in
ecclesia sola tota eius plenitudo abundat. Ceterum de ecclesia ut cor­
pore Christi et sponsa eius cf. «S. Thomas 3. q. 8. a. 1 et 6: Franzelin,
De eccl. 296 sqq.: Passacjlia, De eccl. II 804 sqq.: Tract, de Verbo incarn. IV, n. 294: Wilmers, De (’hristi ecclesia prop. 14 sqq. pag. 80sqq.:

282

*1

μ

h

Pars IL De ecclesia Chnsti.

Hurter, Opuscula SS. Patrum XXVII, Oeniponti 1874, 1 sqq,; Lingens,
Die innere Schônheit des Christentums, ed. 4. Freiburg 1914; Straub,
De ecclesia Christi I, n. 332 sqq.
Ecclesia adhuc in terra degens solet vocari ecclesia militans. Ita
in concilio vaticano sess. 4. c. 1 : -Si quis igitur dixerit beatum Petrum
apostolum non esse a Christo Domino constitutum . . . totius ecclesiae
militantis visibile caput ... A. S.' (Dem. n. 1823). Ecclesia vero bea­
torum caelestium vocatur ecclesia triumphans. Terminos explicat catcchisDius romanus: .Ecclesiae autem duae potissimum sunt partes, quarum
altera triumphans, altera militans vocatur. Triumphans est coetus
ille clarissimus et felicissimus beatorum spirituum et eorum, qui de
mundo, de carne, de iniquissimo daemone triumpharunt et ab huius
vitae molestiis liberi ac tuti aeterna beatitudine fruuntur. Militans
vero ecclesia est coetus eorum fidelium, qui adhuc in terris vivunt;
quae ideo militans vocatur, quod illis cum immanissimis hostibus,
mundo, carne, satana, perpetuum sit bellum’ (Pars 1, c. 10. n. 5).
Interdum tertia pars additur: ecclesia patiens in purgatorio, sed com­
munius duo tantum illa membra commemorantur.
S. Thomas, exponens, cur Isaias loquatur et de templo et de domo
Domini (Is. 6, 1 4). ait: .Propheta significat per domum ecclesiam
triumphantem . . . per templum ecclesiam militantem’ (In Is. 6, 1).
,Ecclesia militans imitatur triumphantem’ (In 4, dist. 9, q. 1. a. 3, sol. 3.
obiect. 3: vel Suppi, q. 20, a. 3. obiect. 2). .Regnum Dei . . . dupliciter
dicitur: quandoque congregatio eorum, qui per fidem ambulant; et sic
ecclesia militans regnum Dei dicitur; quandoque autem illorum collegium,
qui iam in fine stabiliti sunt; et sic ipsa ecclesia triumphans regnum
Dei dicitur’ (In 4, dist. 49, q. 1. a. 2, sol. 5). Albertus 3/. in verba „Bene­
dicta tu inter mulieres’ (Luc. 1. 42) ait: .Hoc quidem dixerat angelus,
dicit et Elisabeth. Angelus in persona ecclesiae triumphantis, quam
Virgo reparavit; Elisabeth in persona ecclesiae militantis, quam mor­
tuam sua benedictione Virgo resuscitavit’ (Comment, in Evang. Lucae:
Opera omnia, edit. Paris.. 22. 119). Petrus Lombardus: Ecclesiae
„pars triumphat in caelis, pars militat in terris’ (In Ps. 146, 2;
3f 191, 1273).
Apud SS. Patres haec distinctio non videtur inveniri. S'. Augustinus
e. g. rem quidem proponit, sed non iisdem plane terminis. In verba
.Proteges eos in tabernaculo tuo’ (Ps. 30. 21. n. 8) quaerit: .Quod
est tabernaculum ? Ecclesia huius temporis. Tabernaculum dicit ur,
quia adhuc in terra peregrinatur. Tabernaculum enim habitaculum
est militum in expeditione positorum. Ipsa dicuntur tabernacula.
Domus non est tabernaculum. Pugna in expeditione peregrinus, ut
salvus factus in tabernaculo, gloriosus recipiaris in domum’ (3f 36,
252 sq.). Communius distinguit ecclesiam, quae peregrinatur in terra,
et ecclesiam beatam in caelo, quae peregrinanti opitulatur. (In
Ps. 41, 5. 9 sq.; 3/ 36. 469 sqq.: item in Ps. 137. 2. n. 4; 149, 2,

Sectio 3. De notis ecclesiae.

283

n. 5; Enchirid. 56; Breviculus collationis cum Donatistis c. 6, n. 16:
c. 16 sqq.)
Ceterum ideam ecclesiae militantis et triumphantis ipsa S. Scriptura
exhibet. . Labora sicut bonus miles Christi lesu. Nemo militans Deo
implicat se negotiis saecularibus. . . Nam et qui certat in agone, non
coronatur, nisi legit ime certaverit . . . Fidelis sermo ... si sustinebimus
et couregnabimus" (2 Tim. 2, 3 4 5 11 12).
Annotat autem catechismus romanus (1. c. n. 6) non esse duas ecclesias
Christi, sed unam, quae habeat duas partes, alteram, quae caelesti
patria iam potiatur, alteram, quae in dies sequatur, donec cum Salva­
tore coniuncta in aeterna felicitate conquiescat. Quae duae partes in­
time unitae sunt inter se, altera cultum exhibendo et invocando, altera
auxilium constanter praestando, omnes constituendo corpus Christi
mysticum, a Christo capite accipientes gratias sive viae sive patriae.

SECTIO III.
DE NOTIS ECCLESIAE.
Prop. XXXVIII.

Sunt aliquae notae, quibus vera Christi ec­

clesia manifestatur.

397. Quoniam probavimus ecclesiam omnibus hominibus esse neces­
sariam ad salutem, quaeritur, quomodo ecclesia Christi inveniri possit.
Variae enim sunt societates, quae se ecclesiam Christi dicunt. Cum
autem ecclesia Christi non sit nisi unica, obligatio ingrediendi veram
ecclesiam supponit ecclesiam Christi veram ab omnibus societatibus,
quae falso sibi hoc nomen attribuunt, discerni posse. Revera ecclesia
qua talis est visibilis. Unde necessario in ecclesia est aliquid, quod
hanc societatem ut veram ecclesiam Christi visibiliter manifestat. Hoc
autem est id, quod solent vocare- notam ecclesiae.
39S Xota enim est signum seu res, quae cognita ducit in alterius
rei cognitionem, Attamen non omne signum est nota, cum unum
subiectum possit esse signum alterius subiecti, non vero manifestet
subiectum suum proprium. Ita liquatio glaciei est signum tepidioris
aëris, lineamenta vero oris sunt nota alicuius hominis. Nota igitur
est proprietas inhaerens, quae subiectum reddit cognoscibile, Quia
autem ecclesia essentialiter est cognoscibilis, debet habere essentiales
aliquas proprietates, quibus dignosci possit. Potest igitur nota definiri:
proprietas necessaria, quae soli verae ecclesiae convenit eamque ut
ecclesiam Christi visibiliter manifestat.
Est autem notandum hic non agi de dignoscenda ecclesia ut cul­
trice verae religionis a coetibus non christianis. Probavimus enim
Christum esse legatum divinum, cuius doctrina necessario omnibus
hominibus admittenda sit; unde patet nullum coetum, qui Christum

Pars II. De ecclesia Christi.

eiusque doctrinam non agnoscat, posse in quaestionem venire, ubi
agatur de ineunda via. quae ducat ad salutem; sed quaestio sola est,
quis inter tot coetus, qui christiano nomine gloriantur, sit vera ecclesia
Christi. Supponitur igitur notitia ecclesiae in abstracto et quaeritur,
•pute sit ecclesia Christi in concreto. Hoc rursum non est quaerere,
qua via singuli homines ad ecclesiam perveniant, sed est quaerere,
quid obiective in ecclesia sit id. quo ecclesia habeat suam essentialem
visibilitatem. Potest aliquis ad ecclesiam adduci re plane accidentali,
quae ad exsistentiam ecclesiae nequaquam necessaria est. ut miraculo,
quod Deus in eius favorem patrat: sed id. quod requiritur, ut ecclesia
sit societas visibilis, necessario semper adest, quamdiu ecclesia exsistit,
quia ecclesia semper debet esse visibilis: unde patet notam ecclesiae,
quamvis sit aliquod motirum cretiibilitatis, non tamen simpliciter idem
esse, quia multa possunt credibilitatem ecclesiae ostendere, quae non
sunt notae eius. Quia autem ecclesia debet esse visibilis omnibus
hominibus, non doctis tantum, sed etiam indoctis, notae aliquae debent
esse tam facile visibiles, ut quilibet de vulgo possit per eas veram
ecclesiam cognoscere, etsi non scientifice. tamen cum certitudine relative
sufficienti. Nihilominus hoc loco agitur de scientifica demonstratione.
Auctor notarum est ipse auctor ecclesiae, qui ecclesiam suam quodam
charactere seu sigillo
insignivit,
ut omnibus manifesta sit.
O
o

399. Ecclesiam quasdam notas habere, quibus agnosci possit, etiam
protestantes concesserunt : .Habet [ecclesia] externas notas, ut cognosci
possit" (Apol. confess, august, art. VIII. ύ:
T. Müller, Die symb.
Bûcher, ed. 11. 152)1. Attamen eae. quas communiter ponunt, sunt notae,
prorsas ineptae. Quamvis enim alii alias notas recensuerint, solent
eas communiter ad duas revocare: puri verbi Dei praedicationem et
rectam sacramentorum administrationem. _ Ubicumque enim verbum
Dei sincere praedicari atque audiri, ubi sacramenta ex Christi instituto
administrari videmus, illic aliquam esse Dei ecclesiam nullo modo
ambigendum est" (Calr., Inst. 4. 1. 9). Idem docet confessio august,
art. VH (Muller 1. c. 40).
lam has notas esse ineptas nullo negotio probatur; nam veritas
doctrinae et legitima administratio sacramentorum sunt res per se
invisibiles, (pias per aliud manifestari oportet. Ontologice quidem
hae res cum vera ecclesia Christi sunt inseparabiliter conexae: at
hic quaeritur, quo signo ecclesia logice dignosci possit. Omnes sectae,
quantumvis inter se oppositae, iactant rectam verbi praedicationem
et sacramentorum administrationem. Ergo nisi alia .norma adsit, qua
recta doctrina et administratio a mala discernatur, omnes sectae
dicendae essent vera ecclesia Christi. quod est absurdum. Veram
1 Paginarum numeri in illo libro udem manserunt aupie in prioribus editionibus
inde a quarta.

Sectio 3. De notis ecclesiae.

Prop. ΧΧλΙλ.

285

ecclesiam Christi inquirimus, ut veram doctrinam Christi ibi invenia­
mus et eam sequi possimus, quia minus nota est interna veritas
doctiinae quam externum magisterium. Qui autem quaerenti, ubi
sit i<l. quod est magis notum, respondet per id, quod est minus
notum, inepte agit. Xota igitur non potest esse nisi proprietas.
»piae facilius cognoscitur quam res manifestanda, et quae huic rei
ita propria est. ut ei non sit cum re diversa communis. Neutrum
autem valet de vera verbi Dei praedicatione et recta sacramentorum
administrat ione.
I
Mittunt nos protestantes ad textus Scripturae, quibus recta fides
et sacramentorum usus ut proprietates ecclesiae indicantur (Matth. 18. 20.
Mare. 16, 16. Eph. 5, 26): sed non quaeritur, quae sint proprietates
ecclesiae, sed quae proprietates sint notae ecclesiae. Si S. Augustinus
contra donatistas dicit ex Scriptura discendum esse, ubi sit vera
ecclesia (De unit. eccl. 2. 3; 3/43. 392). sensus non est ibi esse veram
ecclesiam, ubi Sacra Scriptura habeatur, cum donatistae quoque eam
admitterent, sed sensus est ex Scriptura discendas esse notas, quibus
vera ecclesia distinguatur, id quod nos quoque dicimus (cf. Bellarm.,
De eccl. 4. 2).
'·
Schismatici quoque orientales agnoscunt suas ecclesiae convenire
notas: sed maxima est inter eos opinionum diversitas, quae sint hae
notae. Multi dicunt unicam notam esse immobilem conservationem
doctrinae septeni primorum conciliorum, quae assertio est contra
doctrinam in illis conciliis propositam: .Credo in unam, sanctam,
catholicam et apostolicam ecclesiam." Praeterea si illa concilia fuerunt
infallibilia, posteriora autem concilia oecumenica non iam sunt in­
fallibilia. maxima facta est mutatio in constitutione et doctrina eccle­
siae. Quod autem attinet ad insignem quam etiam ut notam pro­
ponunt .caritatem" ecclesiae olim imperialis russiacae, vix sunt
tetriores partes in historia ullius populi christiani. Cf. 3/. d’Herbigny,
De ecclesia II 22 sqq.

Prop. XXXIX. Recte quattuor notae ecclesiae statuuntur: apostolicitas, unitas, catholicitas, sanctitas.
4(10. Si quis consideraverit ea. quae Sacra Scriptura docet de constitutione ecclesiae Christi, facile varias proprietates inveniet, quae
sunt ecclesiae essentiales et eam ut veram ecclesiam Christi mani­
festant. quas proprietates poterit in plures vel pauciores species di­
videre. Ex quo factum est. ut reapse alius nunierns notarum ab aliis
theologis proponatur. Ita e. g. BeUarminus enumerat quindecim notas
(De eccl. 4. 3 sqq.). sed addit: .Quas, si quis velit, poterit aliquo
modo revocare ad illas quattuor", quas scilicet communiter theologi
statuunt, sequentes symbolum, quod profitetur fidem in .unam, sanc­
tam. catholicam et apostolicam ecclesiam". Omnis enim proprietas
ecclesiae potest referri aut ad eius originem, quae est apostolica, aut

1

;

I J·
U!.

286

Pars Π. De ecclesia Christi.

ad eius constitutionem, qua est hierarcbia monarehica, principium
unitate, aut ad eius efficientiam extensivam et externam, quo pertinet
catholicitas, aut ad eius efficientiam intensivam et internam, cuius
fructus est sanctitas.
U
Dicimus igitur has quattuor proprietates esse verae ecclesiae essen­
tiales. unice proprias et externe visibiles \ Est vero quantum ad visi­
bilitatem memoria tenendum, quod supra dictum est, posse aliquid
esse visibile,- quamvis non secundum totum sit visibile. Ita sanctitas
interna per se non est risibilis. sed externae operationes sanctae sunt
visibiles. Hoc igitur modo intellegimus notas esse visibiles, quatenus
illae proprietates visibiliter apparent. Iam videamus de singulis.

401. Apostolicitas. Ecclesia Christi essentialiter est apostolica. Christus
enim ecclesiam super apostolos fundavit, quatenus eos primos magistros
et rectores ecclesiae suae fecit voluitque. ut hoc sacrum magisterium
et regimen ab apostolis ad successores transmitteretur et ab his ad
alios usque ad finem mundi. Unde magisterium et regimen ecclesiae
est apostolicum ratione originis et successionis ; quantumvis enim po­
steriores doctores et rectores tempore distent ab apostolis, si legitime
missi sunt, tandem aliquando eorum series ascendit usque ad apo­
stolos. .Quomodo praedicabunt, nisi mittantur?" (Rom. 10, 15.) Quia
igitur semper in ecclesia manet illud magisterium, cui Christus infallibilitatem promisit, semper manet eadem doctrina, quam apostoli
tradiderunt, et sic ecclesia est apostolica etiam ratione doctrinae.
Sed triplex haec apostolicitas continetur in sola legitima successione
apostolica.
402. SS. Patres inde a primis temporibus contra haereticos nullo
argumento frequentius utuntur quam hoc: Ubi sunt legitimi succes­
sores apostolorum, ibi est vera doctrina et vera ecclesia Christi. Ita
Optatus MiIerit anus donatistas alloquitur: .Vestrae cathedrae vos ori­
ginem reddite, qui vobis vultis sanctam ecclesiam vindicare “ (De
schism. Donat. 2. 3: .V 11. 949). Nam. ut Hieronymus ait, -in illa
ecclesia permanendum est. quae ab apostolis fundata usque ad hanc
diem durat" (Dial. adv. Lucif. n. 38: M 23. 181). quia constat μίαν
είναι τήν αληθή εκκλησίαν τήν τώ όντι άρχαίαν, ut testatur Clemens
Alex. (Strom. 7. 17: Μ 9, 551). Quare Tertullianus de haeresibus
1 De his notis Congretiiil io S. Officii ad episcopos Angliae catholicos die 16 sept.
1864 haec scripsit: ,\tni lesu Christi ecclesia quadruplici nota, quam in Symbolo
credendam asserimus, auctoritate divina constituitur et dignoscitur; et quaelibet ex
his notis ita cum aliis cohaeret, ut ah iis nequeat seiungi. Hinc fit ut. quae vere
est et dicitur catholica, unitatis simul, sanctitatis et apostolicae successionis prae­
rogativa debeat effulgere
*
Dene. n. 1686 . Haec dicta sunt contra eos anglicanos.
qui affirmabant : Ecclesia auglicana. si non est catholica, est tamen apostolica ; et
si forte non apostolica. tamen sancta. Una autem nota sufficit cf. Neicman, Apo­
logia. Loudon 1874. 106 sqq. 114 sqq. 148 sqq. .

Sectio 3. De notis ecclesiae.

Prop. XXXIX.

287

scribit : .Si quae audent interserere se aetati apostolicae, ut ideo
videantur ab apostolis traditae, quia sub apostolis fuerunt, possumus
dicere: Edant ergo origines ecclesiarum suarum, evolvant ordinem
episcoporum suorum, ita per successiones ab initio decurrentem, ut
primus ille episcopus aliquem ex apostolis vel apostolicis viris, qui
tamen cum apostolis perseveraverit, habuerit auctorem et antecessorem.
Hoc enim modo ecclesiae apostolicae census suos [origines suas] de­
ferunt, sicut Smyrnaeorum ecclesia Polycarpum ab loanne collocatum
refert, sicut romanorum Clementem a Petro ordinatum edit; proinde
utique et ceterae exhibent, quos ab apostolis in episcopatum consti­
tutos apostolici seminis traduces habeant" (De praescr. c. 32; 31 2, 44).
Ubi recte Tertullianus notat esse cum apostolis perseverandum; nam
si quis ab apostolis recesserit, legitima successio interrumpitur, et
mere materialis conexio cum apostolis remanet. Ergo sicut ille, qui
a legitima auctoritate non instituitur, sed se ipsum intrudit, non est
legitimus successor, ita non magis successionem suam iactare potest,
qui a legitima auctoritate defecit. Unde SS. Patres nullam succes­
sionem agnoscunt, quae non permaneat in coniunctione cum legitima
auctoritate. Irenaeus: -Quapropter iis, qui in ecclesia sunt, presbyteris
obaudire oportet, his, qui successionem habent ab apostolis, sicut
ostendimus, qui cum episcopatus successione charisma veritatis certum
secundum placitum Patris acceperunt: reliquos vero, qui absistunt a
principali successione et quocumque loco colligunt, suspectos habere ....
Qui vero crediti quidem sunt 'a multis esse presbyteri [i. e. legitimi
successores apostolorum], serviunt autem suis voluptatibus et non
praeponunt timorem Dei in cordibus suis, sed contumeliis agunt reli­
quos et principalis concessionis tumore elati sunt et in absconsis agunt
mala ... ab omnibus talibus absistere oportet, adhaerere vero his.
qui et apostolorum, sicut praediximus, doctrinam custodiunt et cum
presbyterii ordine sermonem sanum et conversationem sine, offensa
praestant ad confirmationem et correptionem reliquorum" (Adv.
haeres. 4, 26, 2 3 4: 31 7, 1053 sqq.). Potest quidem haec legitima
successio cognosci ex coniunctione cum reliquis ecclesiis, sed certis­
simum signum teste Irenaeo est unio cum ecclesia romana: .ad hanc
enim ecclesiam propter potentiorem principalitatem [quia ibi est
cathedra Petri] necesse est omnem convenire ecclesiam" (ib. 3, 3. 2;
J/ 7, <849). _Ubi Petrus, ibi ecclesia", inquit S. Ambrosius (In Ps. 40,
n. 30: 31 14. 1082).

403. Simpliciter igitur dicere licet eam ecclesiam esse apostolicam,
piae eum Petri cathedra debito modo coni angat u r ; nam qui a legitimo
successore Petii mittitur, eo ipso cum apostolico collegio a Christo
instituto coniungitur. Unde efficitur hanc proprietatem esse verae
ecclesiae esclusire propriam et per se cognoscibilem. Nam et successio
summorum pontificum est historice cognoscibilis, et sine dubio videri

2ss

Pars II. De ecclesia Christi.

potest, qui profiteantur subiectionem erga primatem ecclesiae. Immo
in sola ecclesia primatiali. i. e. romana. immediata successio apostolica permansit, ut aliae ecclesiae non iam possint esso apostolicae
nisi hac mediante (cf. Xtaplehm. Controv. t. 1. 1. 4. c. 3). In omni­
bus coetibus non apostolicis quasi digito ostendi potest locus vulneris,
quo abscissi sunt a visibili capite ecclesiae et consequenter a reliquis
membris eius. Ergo apostolicitas. prout est nota ecclesiae, consistit
in eo, quod praepositi ecclesiae sub successore Petri constituunt con­
tinuatum magisterium apostol icum.

404.

r'

Ex apostolicitate sua sponte nascuntur aliae notae ecclesiae.
unde ontologie·· apostol iritas est nota primaria, aliae vero secundariae,
quamvis logice alia nota, et imprimis sanctitas. possit potiorem partem
obtinere in manifestanda hominibus vera ecclesia Christi.
Ex apostolicitate ecclesiae finit eius unitas, non -ea tantum, qua
ecclesia est distincta ab omni alia societate, sed ea quoque, qua ecclesia
est indivisa in se, quae duae unitates realiter idem sunt et iisdem
argumentis probantur (cf. supra n. 386 sqq.). Nam societas cessat
esse unica, si non iam vinculo eiusdem auctoritatis unitur, sed in
plures factiones inter se independentes dividitur. E contra vero unum
magisterium infallibile et unum regimen necessario efficiunt unitatem
socialem, quae consistit in subordination membrorum sub auctoritate
et in organico nexu membrorum inter se. unitatem fidei et professionis
eius, unitatem cultus. Haec triplex unitas debet adesse de iure. quia
Christus eam voluit, et necessario adest de facto, quia causa unitatis,
quam Christus instituit, non potest manere sine effectu. .Pater sancte,
serva eos in nomine tuo. quos dedisti mihi, ut sint unum, sicut et
nos. — Non pro iis autem rogo tantum, sed et pro iis. qui credituri
sunt per verbum eorum in me. ut omnes unum sint, sicut tu. Pater,
in me et ego in te . . . ut sint consummati in unum, et cognoscat
mundus, quia tu me misisti" Ilo. 17. 11 20 21 23). «Unus Dominus,
una fides, unum baptisma" (Eph. 4. 5). -Etenim in uno Spiritu omnes
nos in unum corpus baptizati sumus" (1 Cor. 12. 13).
Ad hanc unitatem non requiritur, ut omnes explicite credant omnes
articulos fidei, dummodo parati sint ad credenda quae ecclesia docet,
et ad reicienda quae ecclesia damnat. Neque requiritur, ut omnibus
omni tempore et omni loco eaedem leges ecclesiasticae praescribantur:
nam in quovis regno pro variis rerum condicionibus variis hominibus
variae leges imponuntur, prorsus intacta unitate regni. Sic in ecclesia
possunt alii habere alias leges et alios ritus, dummodo servent ea.
(piae Christus pro omnibus instituit, et subiecti sint supremo regimini
ecclesiae. Itaque haec quoque proprietas melius et efficacius non ser­
vatur nisi per agnitionem primatus summi pontificis. Sed hoc ipsum,
quod omnia membra ecclesiae summo pontifici sunt subiecta et ita
constituunt indivisam unitatem, est proprietas essentialis, unice pro-

pria, manifeste visibilis, ideoque vera nota ecclesiae Christi. Nam
per unitatem magisterii et regiminis fit, ut ab ecclesia excludantur,
qui faciunt haereses vel schismata (cf. 1 Tim. 1, 19 20), et ut qui
(piae societas religiosa non agnoscit potestatem et officium haereticos
et rebelles excludendi, eo ipso unitas eius de iure destructa est et de
facto non diu durabit. Neque quicquam iuvat distinctio, quam pro­
testantes faciunt inter articulos fundamentales et non fundamentales,
ad unitatem servandam ; nam imprimis inter se dissentiunt, qui arti­
culi sint fundamentales, qui non sint: dein vero maxime fundamentale
est. ut quivis se subiciat in omnibus magisterio et regimini a Christo
instituto (Matth. 18. 17). et ut hoc magisterium omnia a Christo tradita
integra servet (cf. Gal. 1. 6 sqq.). Neque umquam ante protestantisnnim illa distinctio eo sensu audita est. quasi magisterio et regimini
ecclesiastico oboedientiam detrectare liceret. Ubi vero primum in­
vecta est, nulla doctrina iam in tuto fuit, quia pro suo quisque in­
genio, quidquid ei non placebat, accidentale declarabat.
405. Catholicitas. Apostoli missi sunt a Christo ad omnes gentes, ad
omnem creaturam in universo mundo (Matth. 28, 19. Mare. 16, 15). ut
annuntiarent evangelium usque ad ultimum terrae (Act. 1.8) et usque
ad finem temporum. Ergo ecclesia destinatione est catholica, i. e. uni­
versalis. non ecclesia particularis vel nationalis. At haec destinatio
divina non potest effectu carere. -Elegi vos, ut eatis et fructum
afferatis et fructus vester maneat" (Io. 15. 16). -Praedicabitur hoc
evangelium regni in universo orbe in testimonium omnibus gentibus,
et tunc veniet consummatio" (Matth. 24. 14). Et «multi ab oriente et
occidente venient et recumbent cum Abraham, Isaac et lacob in regno
caelorum" (Matth. 8. 11). Haec universalitas regni messianici iam prae­
dicta erat multis vaticiniis Veteris Testamenti (cf. Ps. 2: Ps. 71 alia,
quae supra allata sunt n. 220 231 240). Ceterum haec non physice
sed moraliter intellegenda sunt, cum Christus ipse toties innuat semper
futuram esse pugnam inter ecclesiam et mundum, i. e. eos. qui nolunt
ingredi ecclesiam (cf. Matth. 10). Semper enim homines liberam volun­
tatem retinent et ea abuti possunt ad gratiae Dei resistendum. Debet
igitur ecclesia ita in mundo exsistere, ut ubique visibilis sit et ab iis.
qui bonae voluntatis sunt, inveniri possit. Immo ne hoc quidem subito
fiet, sed progressu temporum, cum Christus velit, ut hominum opera
mandatum suum perficiatur. Ergo tanta erit singulis temporibus catho­
licitas ecclesiae, quanta ex cooperatione hominum cum gratia Dei sine
extraordinario interventu divino esse potest.
406. Ecclesia dicitur absolute catholica, quatenus ita per orbem ter­
rarum propagata est. ut ubique visibilis sit: dicitur relatire catholica,

290

Pars II. De ecclesia Christi.

reticum vel schismaticum visibiliter superat. Haec altera catholicitas
videtur recte iam inde deduci, quod gratia Dei sidi verae ecclesiae
adest eiusque labores fructuosos reddit ultra id. quod vires humanae
per se possunt. Patet in utraque significatione notam catholicitatis sup­
ponere et includere notam unitatis: nam si diversi coetus sunt, quorum
alius hic. alius vero alibi exsistit, nullus ex his potest dici universalis.
.Dissensio quippe vos et divisio facit haereticos; pax vero et unitas
facit catholicos" X. Αι/gust., ('’entra litt. Petii. 2. 95, 219: .1/ 43. 333).
407. Vocabulum .catholicae" ecclesiae primo occurrit apud S’. Ignalimii J/.; .Ubi fuerit Christus lesus. ibi catholica est ecclesia" (Smyrn.
-8. 2). Dein in inscriptione epistulae ecclesiae smyrnensis de martyrio
Polycarpi: .Omnibus ubique. terrarum sanctae et catholicae ecclesiae
paroeciis" (cf. ib. 16. 2i. Item in Martyrio Polycarpi 8, 1. ubi Polycarpus exhibetur orans pro .tota ecclesia catholica" (cf. 19. 2). Hoc
nomen adhibebatur ad veram ecclesiam distinguendam a coetibus
haereticis, e. g. apud Tertullianum: .Ubi time Marcion? . . . ubi
Valentinus? . . . Nam constat illos neque adeo olini fuisse et in catho.licae primo doctrinam credidisse" (De praescr. c. 30 : M 2. 42). .Quod
enim Ihaeretici) catholica ecclesia posteriora sua fecerint conciliabula,
non est opus multis probare. . . . Solam esse dicimus antiquam et
catholicam ecclesiam." Ita Clemens Alex. (Strom. 7, 17: M 9. 547
551). Quare X. Cgrillns Bieros. catechumenos instruit: -Si quando
peregrinatus fueris in civitatibus, ne simpliciter requiras, ubi sit do­
minicum |das Gotteshaus j : nam et ceterae impiorum sectae atque
haereses suas ipsorum speluncas dominicorum nomine honestare ni­
tuntur: neque ubi sit simpliciter ecclesia, sed ubi sit catholica ecclesia,
hoc enim proprium nomen est huius sanctae et matris omnium no­
strum. quae quidem et sponsa est D. N. lesu Christi" (Catech. 18,
n. 26: .V 33. 1047). Saepe quidem haeretici conabantur sibi hoc
nomen asserere, sed frustra, ut testatur Augustinus: .Velint nolint,
ipsi quoque haeretici et schismatum alumni. quando non cum suis
sed extraneis loquuntur, catholicam nihil aliud quam catholicam vo­
cant. Non enim possunt intellegi, nisi hoc eam nomine discernant,
quo ab universo orbe nuncupatur" (De vera relig. n. 12: .V 34, 128).
Idem hodie valet: Haeretici, qui se catholicos appellant, irridentur,
cum omnes rationabiles homines hoc nomen uni tantum ecclesiae tri­
buant. .Christianus mihi nomen est. catholicus vero cognomen. Illud
me nuncupat, istud ostendit: hoc probor, inde significor" (S. Padanus,
Ep. 1 ad Sympronian. n. 4: 3/ 13, 1055).
408. Habet quidem hoc nomen apud Patres varias significationes.
Ita ecclesiam vocant catholicam, quia multos coetus in unum totum
colligit, quia omnibus temporibus exsistit, quia totam doctrinam Christi
docet, quia omnes homines suscipit, similia (e. g. ('grill. IHeros.,

Sct tio 3. De notlH ecclesiae.

291

n. 23: M 33. 1043). Nihilominus praecipuus apud eos
est hic vocabuli usus, secundum (piem ecclesia est catholica, quia per
totum orbem diffusa. Ita ('gritlus Iliri
.
*
(1. c.) primo loco cafholicitatem ita explicat: καθολική καλείται δια το κατά πόσης είναι τής
οικουμένης. Optatus Miter.: .Probavimus eam esse ecclesiam catho­
licam. quae est in toto terrarum orbe diffusa" (Contra Parmen. Donat.
1.2. n.2: .1/ 11, 946). Augustinus: .Probe omnis pagina [Scripturae]
nihil aliud sonat quam Christum et ecclesiam toto orbe diffusam"
(Sermo 46 al. 165 [de tempore’], n. 33: M 38. 289). Hanc extensionem ecclesiae proponunt ut signum veritatis eius, quo ab haeresibus
distinguatur. .Non omnes haeretici per totam faciem terrae, sed
tamen haeretici per totam faciem terrae. Alii hic. alii ibi, nusquam
tamen desunt: ipsi se non norunt. Alia secta in Africa, alia haeresis
in oriente, alia in Aegypto, alia in Mesopotamia verbi gratia. Di­
versis locis sunt diversae. . . . Sed tamen illa [catholica | omnes novit,
tpiia cum omnibus fusa est. Verbi gratia est in Africa pars Donati,
eunomiani non sunt in Africa, sed cum parte Donati est hic catho­
lica. Sunt in oriente eunomiani. ibi non est pars Donati, sed cum
eunomianis ibi est catholica. Illa sic est tamquam vitis crescendo
ubique diffusa: illi sic sunt tamquam sarmenta inutilia agricolae falce
praecisa merito sterilitatis suae, ut vitis putaretur, non ut ampu­
taretur. Sarmenta ergo illa, ubi praecisa sunt, ibi remanserunt. Vitis
autem crescens per omnia et sarmenta sua novit, quae in illa man­
serunt. et iuxta se. quae de illa praecisa sunt" (1. c. n. 18: M 38, 280).
Optatus Miler.: .Per tot innumerabiles insulas et ceteras provincias,
ubi vos [donatistae] non estis. |ecclesia] non erit?" (Contra Parmen.
Donat. 1. 2. n. 1 : J/ll. 942.) Cum hac doctrina Patrum non concordat,
quod quidam theologi volunt. ecclesiam mansuram esse catholicam,
etiamsi ad unam provinciam redigeretur (e. g. Bellarni., De eccl. 4, 7).
Patet igitur catholicitatem absolutam et relativam esse proprie­
tatem ecclesiae essentialem. unice propriam. visibilem (cf. Ottiger,
Theologia fundam. II 433 sqq.).

409. Sanctitas. Finis, ob (piem Christus apostolos misit ad omnes
homines, est sanctificatio hominum (cf. Eph. 5, 26 sqq. : Tit. 2. 14).
Est igitur ecclesia sancta ratione originis et finis. Media autem ad
hunc finem Christus non doctrinam tantum sanctam et regimen sanctum
dedit, sed ritus quoque sacros efficientes sanctificationis, quae vocantur
sacramenta, et Spiritum Sanctum et gratias creatas internas (Io. 15).
Ergo ecclesia est sancta ratione doctrinae, regiminis. subsidiorum
salutis. Porro haec omnia non possunt sine effectu manere: nam
.omnis arbor bona bonos fructus facit" (Matth. 7. 17). Neque sine effectu
Christus oravit, .ut sint ipsi sanctificati in veritate" (Io. 17, 19).
Debent praeterea in ecclesia exsistere, qui ea sequuntur, quae Christus
non per modum praecepti, sed per modum consilii proposuit (Matth.
19*

292

Pai's I!. De ecclesia Christi.

19. 11 21. 1 Cor. 7. 25). Ergo semper in ecclesia erunt membra
sanctitate conspicua. Tandem hanc sanctitatem sequentur etiam illa
charismata, quae Christus fidelibus promisit (Mare. 16. 17. Io. 17,22.
1 Cor. 12). Haec excellens sanctitas saepissime praedicta est in Vetere
Testamento (Ps. 71. 7. Is. 62. 3).

i

>

410. Secundum S. Ci/riUmn Hi'ros. ideo quoque ecclesia vocatur ca­
tholica, quia omni modo est sancta: «Catholica enim vocatur . . . etiam
eo. quod omne hominum genus recto cultui subiciat. principes et pri­
vatos. doctos et imperitos. Ac denique quia generaliter quidem omne
peccatorum genus, quae per animam et corpus perpetrantur, curat et
sanat: eadem vero omne possidet, quovis nomine significetur, virtutis
genus, in factis et verbis et spiritualibus cuisvis speciei *donis
(Catech. 18. 23: 3/ 33. 1043).
Augustinus: «Sanctam ecclesiam,
matrem vestram, tamquam supernam Jerusalem. sanctam civitatem
Dei honorate, diligite, praedicate. Ipsa est. quae in hac fide, quam
audistis, fructificat et crescit in universum mundum, ecclesia Dei viri,
columna et firmamentum veritatis, quae malos in fine separandos, a
quibus interim discedit disparilitate morum, tolerat in communione
sacramentorum" (Sermo 214, 11: 3/ 38. 1071).
Irenaeus: «Ubi
ecclesia, ibi et Spiritus Dei. et ubi Spiritus Dei. illic et ecclesia et
omnis gratia" lAdv. haer. 3. 24. 1: M 7. 9661. Idem haereticis
obicit. quod tantum abest, ut possint miracula patrare, ut negent ea
fieri posse. Sed aliter in vera ecclesia, .quemadmodum Dominus ex­
citavit [mortuos] et apostoli per orationem: et in fraternitate saepis­
sime propter aliquid necessarium ea. quae est in quoque loco, ecclesia
universa postulante per ieiunium et supplicationem multam, reversus
est spiritus mortui, et donatus est (έχαρίσθη) homo orationibus sanc­
torum" (ib. 2. 31, 2: M 7. <824 sq.). S. Augustinus: Non sic accipiendum est. quod dixi, ut nunc in nomine Christi miracula fieri non
credantur. Nam ego ipse, quando istum librum scripsi, ad mediolanensium corpora martyrum [Gervasii et Protasii] in eadem civitate
caecum illuminatum fuisse iam noveram et alia nonnulla, qualia tam
multa etiam istis temporibus fiunt, ut nec omnia cognoscere nec ea,
quae cognoscimus, enumerare possimus" (Retract. 1. 13: )f 32. 604).
Quamvis haec charismata non semper sint aeque frequentia, numquam
tamen plane abesse possunt.
Ex his intellegitur, quomodo sanctitas non solum sit essentialis
proprietas ecclesiae, id quod haeretici quoque concedere solent, sed
quomodo etiam sit visibilis proprietas et ecclesiam visibiliter mani­
festans.

Schol. De praescriptione theologica.
Cum fieri possit, ut ad ostendendam apostolicitatem alicuius doc­
trinae praesto non sint documenta, quae usque ad apostolica tempora

411.

De notis ecclesiae.

Schol.

‘293

ascendant et ita directe notam apostolicitatis exhibeant, potest tamen
etiam in hoc casu indirecte apostolicitas ostendi argumento, quod
dicitur praescriptionis.
mini praescriptio titulas iuris, qui fun­
datur in diuturna et continuata possessione. Sicut igitur in litibus,
quae versantur circa bona externa, ipsa diuturna possessio habetur
pro argumento iustae possessionis et removet actionem, quae securi­
tati possessoris obest, ita in quaestionibus, quae versantur circa
possessionem spiritualem, hoc genus argumenti saepe iam a veteribus
scriptoribus, ut ab Irenaeo et post eum maxime a Tertulliano, contra
novatores usurpatum est. Ait Tertullianus de suo, quem de prae­
scriptionibus edidit libro: -Libellus hunc gradum sustinebit adversus
haereticos etiam sine retractatu doctrinarum revincendos, quod hoc
| revicti J sint de praescriptione novitatis
*
(Adv. Marc. 1, ‘2; 3/2. 248).
Nam cum in Christiana religione non agatur de novis doctrinis ex­
cogitandis sed de doctrina Christi conservanda, recte contra quam­
libet innovationem praescriptio invocatur, et hoc quidem dupliciter:
a) Negat i re. Si agitur de duabus doctrinis oppositis, quae revelatae
dicuntur, illa non potest esse vera, quae est posterior, quia vera doc­
trina revelata venit ab apostolis, et consequenter, ex duabus doctrinis,
quarum altera est antiquior, altera recentior, haec recentior non
potest esse vera, quia non est apostolica. Ex quo quidem argumento
non statim efficitur antiquiorem esse veram, quia etiam haec fortasse
fuit innovatio: attamen ex ipsa maiore antiquitate iam aliquam pro­
babilitatem habet.
b) Positive. Doctrina apostolorum, et non alia, semper traditur
in ecclesia. Unde si constat aliquam doctrinam diu in ecclesia moraliter tota viguisse, haec doctrina non potest non esse apostolica.
Novae enim doctrinae, quae ad fidem et mores pertinent, non possunt
in universam ecclesiam eo modo introduci, ut ii. qui ex officio curare
debent, ne quicquam doceatur nisi quod traditum est. innovationem
non advertant. Unde conspiratio in deceptionem universalem fit im­
possibilis. Itaque si adversarii non possunt ostendere, a quo. quando,
quomodo aliqua doctrina, quae universaliter admittitur, primum intro­
ducta sit. opportet concedere talem doctrinam habere apostolicam ori­
ginem. et sic. licet directe ostendi non possit haec doctrina in scriptis
libris, qui ex apostolicis temporibus supersunt, tamen omnis exceptio
contra eam praescriptionis argumento removetur.
Varia opuscula, quae de hoc praescriptionis argumento agunt illudve
proponunt, exstant apud Migne in tomo I Cursus theologiae.

412. Ut res haec exemplo illustretur, audiatur Tertullianus: Si sup­
ponamus. inquit, haereticos posteriores verum invenisse, quid tunc?
.Quoque modo sit erratum, tamdiu utique regnavit error, quamdiu
haereses non erant. Aliquos marcionitas et valentinianos liberanda
ventas exspectabat. Interea perperam evangelizabatur, perperam

294

Pars II, Dr ecclesia ( Inisti.

credebat in·, tot milia milium perperam tincta, tot opera fidei perperam
administrata, tot virtutes, tot charismata perperam operata, tot sacer­
dotia. tot ministeria perperam funeta, tot denique martyria in vacuum
coronata. Aut si nec perperam nec in vacuum . . . ante christiani
quam Christus inventus, ante haeresis quam vera doctrina? Sed
enim in omnibus veritas imaginem antecedit, post rem similitudo suc­
cedit. . . . Ubi tunc Marcion. ponticus nauclerus, stoicae studiosus?
Ubi Valentinus, platonicae sectator?" (Pe praescr. 29 30; .1/2.41.
Cf. Zeitschrift fiir kathol. Théologie. Innsbruck 1881, 71 sqq.)

Prop. XL.

Quattuor notae verae ecclesiae Christi in ea sola
ecclesia inveniuntur, in qua romanus pontifex primatum gerit.

413. Possunt omnes coetus eorum, qui s< christianos rorant, in quat­
tuor magnas classes ditidi. Exsistunt enim: a) ecclesia romano-catholica: b) ecclesiae schismaticae orientales, quae ab ecclesia roman a
recesserunt, non proxime ob differentes doctrinas, sed quia nolebant
oboedire romano pontifici. Mox tamen variae falsae doctrinae non
solum de primatu ecclesiae, sed etiam de aliis rebus (ut de pro­
cessione Spiritus Sancti e solo Patre) in eas irrepserunt. Quia vero
hucusque principalis differentia non est dogmatica, sed disciplinaris,
solent vocari ecclesiae schismaticae. Sunt autem praecipue ecclesia
russiaca. ecclesia graeca. cuius patriarcha Constantinopoli residet, et
ecclesia regni graeci: cl sectae haereticae orientales: nestoriani et
monophysitae : d) protestantes, qui ortum suum ducunt a novatoribus
saeculi XVI.
Xumerantur catholici ultra 300000900. graeci schismatici (cum
russis) 127000000. monophysitae (iacobitae, armeni gregoriani, copti.
aethiopes) circiter 7000000, nestoriani 200000(?). protestantes circiter
2200000001. Sicut autem schismatici, ita protestantes in plurimas
partes, maxime inter se oppositas, dividuntur. Praecipuae sectae sunt :
lutherani. anglicani, evangelici uniti (in Borussia), calvinistae. methodistae. presbyteriani. baptistae. Attamen non est putandum vel sin­
gulas ex his sectis constituere veram aliquam unitatem. Ita e. g.
methodistae dividuntur in Weslevan Methodists. Methodist New Connexion. Primitive Methodists. Bible Christians. United Methodist Free
Churches. Independent Methodists. Wesleyan Reformers. Anglicani
sunt asseclae variarum partium, quae vocantur High Church. Broad
Church. Low Church. Praeterea inter eos inveniuntur, qui volunt esse
protestantes, alii vero, qui hoc nomen plane respuunt. Ad illos per­
tinent qui vocantur Evangelicals: ad hos. qui dicuntur Ritualistae.
In Anglia sola exsistunt circiter 300 sectae protestantes. Similiter
in ecclesiis schismaticis plurimae sectae ortae sunt, ut in ecclesia
’ Ex ultimis annis accurati numeri praesto non sunt: cf. e. g. Patio Manna, Ui
conversione del mondo infedele Milano 1920. post pag. 370.

Sectio 3. De notis ecclesiae.

Prop. XI

295

russiaca : slrigolnicenses duchoborcenses. molokani, raskolnicenses.
qui se vocant starowierzi, i. e. veteres fideles, etc. De his cf. D'ôllinycr, Kirche und Kirchen: Zeitschrift fiir kathol. Theol.. Innsbrack 1*90.
416 sqq.; Kirchenlexikon t. X (Freibui g 1897) s. v. Raskolniken : M. d’ Ilerbiyny, De ecclesia II 4 sqq.
His praemissis prius probandum erit quattuor notas ecclesiae romanocatholicae convenire, dein easdem in aliis coetibus schisînaticis vel
haereticis non inveniri.
Pars /. Quattuor notae conveniunt ecclesiae romano-catliolicae.
414. Ecclesia romana-cat halica est apostal ica. Romana enim ecclesia
ab apostolis fundata est. Haec ecclesia eiusque episcopi successione
numquam interrupta usque ad nostra tempora perseveraverunt, et
antequam ullus ex hodiernis· coetibus schismaticis et haereticis ex­
sisteret. ecclesiae romanae legitima successio semper habita est firmis­
simum argumentum doctrinae apostolicae. S. Irenaei aliorumque Patrum
testimonia iam audivimus (n. 346 sqq. 367). quibus addi possunt multa
alia. Ita e. g. Tertullianus: -Age iam. qui voles curiositatem melius
exercere in negotio salutis tuae, percurre ecclesias apostolicas. apud
quas ipsae adhuc cathedrae apostolorum suis locis praesident. ... Si
Italiae adiaces, habes Romam, unde nobis quoque auctoritas praesto
est. Ista quam felix ecclesia! cui totam doctrinam apostoli cum san­
guine suo profuderant. . . . VideamWs, quid didicerit, quid docuerit, cum
africanis quoque ecclesiis contesserarit (al. contestetur. contesseratur)"
(De praescr. 36: M 2, 49). S. Cyprianus ad Cornelium papam scribit:
.Nos singulis [Romam] navigantibus, ne cum scandalo ullo navigarent,
rationem reddentes, nos scimus hortatos esse, ut ecclesiae catholicae
matricem et radicem agnoscerent ac tenerent. . . . Placuit, ut . . . per
omnes omnino istic [in Numidia et Mauritania] positos litterae fierent,
sicuti fiunt, ut te universi collegae nostri et communicationem tuam,
i. e. catholicae ecclesiae unitatem pariter et caritatem, probarent fir­
miter ac tenerent. Quod divinitus evenisse et consilium nostrum pro­
videnter processisse gaudemus" (Ep. 48, 3; /7 2.607). Idem ad An­
tonianum: .Scripsisti, ut exemplum earundem litterarum ad Cornelium,
collegam nostrum, transmitterem, ut deposita omni sollicitudine iam
sciret te secum. hoc est cum catholica ecclesia, sentire" (Ep. 55. 1 :
II 2. 624). S. Ambrosius de Satyro, fratre suo. baptismum petente
scribit: -Advocavit ad se episcopum, nec ullam veram putavit nisi
verae fidei gratiam [baptismalem]. percontatusque ex eo est. utrum­
nam cum episcopis catholicis, hoc est cum romana ecclesia, conveniret"
(De excessu Satyri 1. 47: J/16. 1306). Alia vide apud Schrader, De
unitate romana 1. 4 sqq. 79 sqq.
415. Quae vero fuerit series romanorutn pmitificum inde ab apostolicis
temporibus usque ad nostros dies, notum est: neque istorum legitima

Ii

29(5

Pars 11. De et'desia Christi.

successio in dubium vocari potest. Fuerunt quidem interdum schis­
matici. qui contra legitimam cathedram conati sunt aliam erigere, ut
iam Cypriani temporibus Xovatianus. sed hi ab ecclesia reiecti sunt,
neque eorum successores ulli exstant. Fuerunt quoque aliquoties dubi­
tationes et disputationes in ecclesia, quis ex variis .praetendentibus
*
sit legitimus successor in sede romana. Sed semper hae disputationes
per legitimam auctoritatem compositae sunt, ut de legitima succes­
sione ullius pontifidis. qui universaliter agnitus est. dubitari non possit.
Ergo constat Pium XI esse legitimum successorem eius, qui ab apostolis
primus romanus episcopus constitutus est. Revera si romana suc­
cessio non est legitima, nulla iam est in toto mundo, quae cum ulla
probabilitate possit dici apostolica. Aliae enim ecclesiae omnes ab
apostolis ipsis fundatae iniuria temporum interierunt, ut ierosolymitana. alexandrina. antiochena. Corinthiaca. Sola romana inter omnes
casus semper perseveravit.

»

•r

•116. Inde efficitur ea/w ecclesiam esse reram ecclesiam Christi, quaerum sed<· romana communionem habeat, id quod sequitur, etiamsi abs­
trahamus a primatu romani pontificis. .Sicut enim Patres Irenaeus.
Tertullianus. Cyprianus, alii communionem cum qualibet ecclesia, quae
esset vere apostolica. argumentum apostolicitatis et veritatis esse
docuerunt, ita idem valet hodie de communione cum sede romana.
Haec enim sedes cessaret esse apostolica. si cum illegitimis coetibus
schismaticis vel haereticis communionem servaret : unde nihil remanet,
nisi ut aut concedatur ecclesiam romano-catholicam esse veram ec­
clesiam Christi, aut ostendatur, quando et quomodo romana sedes
ab apostolica successione defecerit. Plurimi protestantes, qui plus
quam merum nomen Christianorum servaverunt, concedunt ecclesiam
romano-catholicam esse aliquam veram ecclesiam Christi, sed simul
volunt praeter eam exsistere alias quoque ecclesias Christi, id quod
iam refutavimus et mox alio modo refutabimus. Alii vero, qui negant
ecclesiam romano-catholicam esse veram, debent ostendere, quando
sedes romana ab apostolica successione defecerit et ob hanc defectio­
nem a vera ecclesia Christi exclusa sit. At nihil tale ostendere pos­
sunt. quamvis alii alia tentamina fecerint (cf. Bella rm., De eccl. 4. 5 8).
A saeculo enim I usque ad saeculum XIII nullum tempus est. quo
non unus alterve protestans voluerit factam esse apostasiam romanam
(cf. Hurter, Comp, theol. 1 n. 32’2. nota 2). Haec dissensio manifestat
eos protulisse (pridem affirmationes, neque vero ullas probationes. Ceterum
hodie multi protestantes concedunt saltem a fine saeculi III romanam
ecclesiam semper fuisse eandem, quae hodie est. Atqui tunc ab integra
ecclesia agnoscebatur eius apostolicitas. Ergo haec etiam nunc ei convenit.

417. Praeterea vero iam multo ante schismata et haereses, quae hodie
exsistunt, episcopus romanus ab omnibus chrisfianis agnoscebatur sue-

Sectio 3. De notis eccleeiac.

Prop. XI

297

cessor Petri et primas universalis ecclesiae, (pia in re non potuit uni­
versa ecclesia errore decipi. Ergo quia in ecclesia romana successio
legitima usque ad nostra tempora permansit, etiam Pius XI est suc­
cessor S. Petri et primas ecclesiae. Nam nisi ipse esset, nullus esset,
et primatus esset exstinctus, id quod repugnat. Inepte igitur agunt
protestantes illi (anglicani), qui concedunt romanum pontificem esse
legitimum episcopum, et negant eum esse primatem. Aut neutrum est
aut utrumque. Cum illis vero protestantibus, qui plane non admittunt
Christum ecclesiam fundasse, hic, ubi de invenienda vera ecclesia Christi
in concreto agitur, non disputamus. Ceterum romanum pontificem esse
legitimum successorem S. Petri in primatu postea magis probabimus.
Cum igitur ex una parte apostolicitas originis et successionis sit
nota verae ecclesiae Christi, ex altera vero parte in sede romana haec
apostolicitas originis et successionis visibiliter adsit, constat ecclesiam
romano-catholicam esse reram ecclesiam Christi. Quia autem vera ec­
clesia Christi est infallibilis in tradenda doctrina Christi, ecclesia ro­
mana etiam est apostolica ratione doctrinae. Hoc igitur loco non ex
apostolicitate doctrinae probatur apostolicitas ecclesiae, sed e contrario
apostolicitas ecclesiae proponitur ut nota, ex qua cognoscamus apostolicitatem doctrinae eius (cf. Mazzélla, De eccl. n. 736 sqq.). Ceterum
eo ipso, quod ecclesia romano-catholica sibi semper adscripsit infallibilitatem, ostendit se esse veram ecclesiam Christi; nam nulla alia
secta ausa est, saltem constanter, sibi infallibilitatem attribuere, vera
autem ecclesia Christi est infallibilis et debet se profiteri infallibilem.
Ergo ecclesia romano-catholica, cum sola constanter sibi hanc infalli­
bilitatem vindicet, est unica vera ecclesia Christi.
418. De unitate ecclesiae romano-catholicae vix est quod dicamus.
Omnes enim catholici profitentur omnem doctrinam, quae a magisterio
ecclesiastico definitivo modo proponitur, et profitentur oboedientiam
ecclesiasticam in rebus disciplinaribus, et omnis, qui pertinaciter vel
doctrinae ecclesiae vel regimini repugnat, excluditur. In multis quidem
rebus ecclesia libertatem opinandi et agendi permittit, sed hoc non
obest unitati, quia omnes debent parati esse ad se subiciendos sen­
tentiae auctoritativae, quando fertur. Quomodo ex unitate magisterii
et regiminis sequatur unitas cultus et communionis, nullo negotio intellegitur. Haec nota tam evidens est in ecclesia romano-catholica.
ut ipsi adversarii saepe admiratione affecti eam magnificis verbis
praedicaverint eamque imitari conati sint frustra. Quodsi haeretici
interdum obiciunt etiam inter catholicos esse differentias opinionum,
respondendum est: In opinionibus differunt, in definitis dogmatis con­
sentiunt. Catholicus quocumque terrarum venit, ubique audit eandem
praedicationem, eadem sacramenta invenit, idem sacrificium, idem re­
gimen ecclesiasticum; in haereticorum aedibus iisdem non raro vespere
refutatur, quod mane praedicatum est, nedum in eadem magna urbe

298

Pars II. De ecclesia Christi.

vel in integra provincia eadem tides vigeat. Caecus est, qui hanc
differentiam inter catholicos et haereticos non videat. Hanc unitatis
notam iam S. Irenaeus valde effert: , Ecclesia enim per uni versum
orbem usque ad tines terrae seminata et ab apostolis et a discipulis
eorum accepit eam fidem, quae est in unum Deum [sequuntur articuli
symboli ]. Hanc praedicationem cum acceperit et hanc fidem, quemad­
modum praediximus, ecclesia, et quidem in universum mundum disse­
minata. diligenter custodit, quasi unam domum inhabitans, et similiter
credit iis. videlicet quasi unam animam habens et unum cor, et con­
sonanter haec praedicat et docet et tradit, quasi unum possidens os. Nam
etsi in mundo loquelae dissimiles sunt, sed tamen virtus traditionis una
et eadem est. Et neque hae. quae in Germania sunt fundatae, ecclesiae
aliter credunt aut aliter tradunt, neque hae. quae in Hiberis [Hispania]
sunt, neque hae. quae in Celtis, neque hae. quae in oriente, neque hae,
quae in Aegypto, neque hae. quae in Libya, neque hae. quae in medio
mundi constitutae: sed sicut sol. creatura Dei. in universo mundo unus
et idem est. sic et lumen, praedicatio veritatis ubique lucet et illu­
minat omnes homines, qui volunt ad cognitionem veritatis venire"
(Adv. haer. 1. 10. 12; M 7. 550 sqq.).

4-19. Neque minore luce splendet ecclesiae catholicitas, quia una ecclesia
ubique est. quo pro humanis viribus patet aditus. Licet alibi plures,
alibi pauciores catholici sint, nulla tamen pars habitabilis orbis est,
ubi ecclesia plane desit. Ita a. 1910 in Europa sunt circiter 190000000
catholici, in Mexico. America meridionali et centrali ultra 70000000,
in America septentrionali et Canada circiter 22000000 \ in Africa
20000008, in Australia et Polynesia circiter 1250000. in Asia 13900000.
Ergo ubique ecclesia romano-catholica eo modo exsistit, ut a volen­
tibus inveniri possit: et praeterea numerus asseclarum eius continuo
crescit. Ante haereses saeculi XVI ecclesia non numerabat multo ultra
100000000 fidelium, nunc vero ultra 300000000. Neque ecclesia oblita
est mandati Domini: Praedicate evangelium omni creaturae, et eritis
mihi testes usque ad ultimos fines terrae. Semper enim et ubique
conatur expandere regnum Dei. idque cum fructu longe maiore quam
ullus alius coetus Christianus. Itaque constat ecclesiam romano-catholicam excellere catholicitate absoluta.
4-20. At non minus insignis est catholieitate relativa prae omnibus
aliis coetibus christianis, id quod evidens est. si singuli coetus per
1 Secundum censum publicum ecclesiasticum, quem exhibet 'Die Catholic Dirertonj
(New York 1920. in .Statibus Unitis" Aniericae septentrionalis sine coloniis numera­
bantur 17 735553; in Canada ultra 4000000.
2 Omissis Europaeis qui in Africa habitant : cf. Die kath. Missionen Freiburg
i. Br. 1922' 46: B. .Irens, Handbuch der kath. Missionen ib. 1920 lSOsq.. ubi soli
conversi e gentilismo indicantur.

Sectio 3. De notis ecclesiae.

Prop. XL.

299

se considerantiif, quod fieri debet, saltem quantum ad eos, qui nullo
nexu inter se cohaerent. Latissimus inter omnes est coetus russorum
et graecorum schismaticorum, qui numerantur circa 127000000, et
hi ipsi in multas sectas scinduntur1.

421. Quod autem nunc valet, semper valebat, quare hoc argumento
frequenter utuntur SS. Patres, quod coetus haeretici vel schismatici
in uno angulo mundi exsistentes ecclesia Christi esse nequeunt. Potest
quidem videri temporibus aria nae haeresis contrarium obtinuisse: scribit
enim Hieronymus: «Ingemuit totus orbis et arianum se esse miratus
est” (Adv. Lucif. n. 19; M 23. 172). At sufficit nosse historiam rei.
ad quam Hieronymus hanc rhetoricam phrasim adhibet, ut statim
appareat nihil obesse nostro argumento. S. Athanasius, qui catholi­
corum contra arianos pugnantium non minima pars erat, his haereticis
continuo obicit relativam paucitatem episcoporum, qui eorum errori
adhaereant: «Vos, o novi iudaei et Caiphae discipuli, quos demum
assertionum vestrarum patres ostendere valetis? Ne unum quidem
e prudentibus et cordatis nominare potestis; cuncti vos aversantur
praeter unum diabolum, qui nempe solus vobis huius vestrae defectionis
pater et auctor exstitit. . . . Nam fides, quam synodus [nicaena] scripto
confessa est, ipsa vere est catholicae ecclesiae, quam ut tuerentur,
placuit beatis Patribus ita scribere arianamque haeresim condemnare"
(De decret, nie. syn. n. 27 ; M 25, 466. Cf. De sent. Dion. n. 1 sqq.
et n. 27: M 25. 479 et 519. Orat. 1 contra arian. n. 10; M 26, 31.
De syn. n. 28: 3/26, 739). Iam vero ita s. doctor loqui non potuisset,
si maior pars episcoporum fuissent antinicaeni. Res autem, de qua
loquitur S. Hieronymus, ita se habet: Ut lis inter catholicos et arianos
componeretur, Constantius imperator synodum Ariminum convenire
i usserat (359), in qua longe maior pars episcoporum catholicae sen­
tentiae adhaerebant. His ariani ambiguam formulam proponebant, cui
ut catholici subscriberent, imperator omni genere violentiae conabatur
extorquere. Tandem, partira dolo circumventi partira metu territi, etiam
nonnulli catholici subscripserunt, quorum tamen aliqui paulo post de­
clararunt se sensum haereticum formulae non cognovisse. De hac re
dicit Hieronymus orbem non quidem fuisse arianum, sed miratum esse,
quod censeretur arianus (cf. Hefele, Konziliengesch. I 714).
422. Ecclesia romano-catholica est sancta illa conspicua sanctitate,
quae est nota verae ecclesiae Christi. Sancta enim est doctrina eius,
qua vitia corripiuntur, virtutes commendantur, homines ad perfectionis
studium excitantur, nec sola ea, quae per modum praecepti sed etiam*IX.
1 Quid futurum sit brevi ante finem mundi, exponitur in tractatu de Novissimis
IX. n. 678 sqq. . E statu plane singulari religionis christianae. qui tunc erit, non
licet concludere posse forsitan aliis quoque temporibus accidere, ut nota catbolicitatis
evanescat cf. 3/. d'Herbigny, De ecclesia II 82).

300

Pani IL

quae per modum consilii a Christo et apostolis hominibus proposita
sunt (Matth. 19, 11 12 22. 1 Cor. 7. 2.’) 40), enixe commendantur.
Hanc sanctam doctrinam ecclesia semper cum magna libertate defendit,
neque umquam ratione utilitatis vel damni temporalis veritatem venalem
habuit (cogita de Syllabo et similibus, quae tantam ecclesiae invidiam
apud multos crearunt). Sanctitatem spirant cultus et sacramenta et.
reliqua media, quibus ecclesia vitam spiritualem promovere solet.
423. Porro haec bona arbor semper protulit fructus sanctitatis. Nam
in ecclesia post apostolos numquam defuerunt viri et feminae sancti­
tatis studiosi, martyres, virgines, eremitae, insignes christianae cari­
tatis cultores. Revera communiter vix aliud quicquam tam efficaciter
movet homines ad admirationem ecclesiae, quam quod vident ex eius
membris tot viros et feminas nobiles et divites cotidie renuntiantes
commodis saecularibus, ut totos se servitio Christi et proximorum
impendant. Quam rem protestantes nostris temporibus saepe omni
modo conati sunt imitari, at plerumque tam infeliciter, ut non raro
suis essent ludibrio. Fructus et documenta sanctitatis sunt etiam tot
magnifica templa, nosocomia, xenodochia, alia multa insignia opera,
quae caritas catholica sine intermissione producit, Cura pauperum.
aegrotorum, orphanorum ecclesia semper excellebat.

424. Semper produxit et producit ecclesia sanctos, qui vere heroico
gradu sanctitatis eminent, ut patet ex longa serie eorum, qui post
diligens examen vitae eorum ut conspicua exemplaria sanctitatis
christiano populo ab ecclesia ad imitationem propositi sunt. Ipso
saeculo XVI. quo novatores de maxima corruptione ecclesiae quere­
bantur eamque causam suae rebellionis praetendebant, tales insignes
sancti in ecclesia exstiterunt, quales sunt Pius V. Carolus Borromaeus,
Philippus Neri. Ignatius. Franciscus Xaverius. Franciscus Borgia.
Stanislaus Kostka. Aloysius. Caietanus Thienaeus, Hieronymus Aemilianus. Teresia. loannes a Cruce, permulti alii. Neque nostris tem­
poribus heroicum horum virorum sanctorum genus exstinctum est
(Perboyre. Don Bosco. Clemens Hoffbauer etc.). Cf. Ottiger, Theologia
fundam. II 973 sqq.. ubi enumerantur circiter 140 sancti, de quibus
diplomata pontificia in Bullario exstant: Const. Kempf, Die Heiliukeit
der Kirche im 19. Jahrhundert. ed. 7, Einsiedeln 1921.

Tandem numquam in ecclesia 'defuerunt charismata- illa, quae
ecclesiae suae Christus promisit (Mare. 16. 16 17 : cf. 1 Cor. 12). Quamvis
enim dona charismatica non iam tam crebra sint quam primis tem­
poribus. ubi necessaria erant in signum infidelibus (1 Cor. 14. 22 sqq.),
tamen quo magis vivida est fides, eo saepius fiunt, Student quidem
infideles oculos claudere et ea. quae luce meridiana clarescunt, non
videre. At hoc non impedit, quominus miracula vere fiant. Sufficit

De notiB ecclesiae.

Prop. XI

301

in memoriam revocare miracula, quae prope Lourdes facta et tot medi­
corum diligenti examine probata sunt. Xota est summa diligentia,
quae ad hanc rem examinandam exhibetur in canonizatione sanctorum.
Haec omnia S. Augustinus sic complectitur : „Multa sunt, quae in
ecclesiae catholicae gremio me justissime teneant. Tenet consensio
populorum atque gentium | unitas ]; tenet auctoritas miraculis incohata.
spe nutrita, caritate aucta, vetustate firmata [sanctitas]; tenet ab ipsa
sede Petri apostoli, cui pascendas oves suas post resurrectionem Do­
minus commendavit, usque ad praesentem episcopatum successio sacer­
dotum [apostolieitas]: tenet postremo ipsum catholicae nomen, quod
non sine causa inter tam multas haereses sic ista ecclesia sola obtinuit,
ut. cum omnes haeretici se catholicos dici velint, quaerenti tamen
peregrino alicui, ubi ad catholicam conveniatur, nullus haereticorum
vel basilicam suam vel domum audeat ostendere. Ista ergo tot et
tanta nominis Christiani carissima vincula recte hominem tenent cre­
dentem in catholica ecclesia" (Contra ep. Manich. c. 4: M 42, 175).

i

Pars 11. Hae notae nulli alii coetui Christiano conveniunt.
42G. Apostolieitas non invenitur in protest'antismo ; nam ante sae­
culum XVI protestantes nulli erant. Protestantismes non ab apo­
stolis fundatus est, sed in Anglia ortum suum ducit ab Henrico VIII
et Elisabeth regina, in Germania a Luthero, in Helvetia a Calvino et
Zwinglio. Hi omnes rebellarunt contra legitimam auctoritatem eccle­
siasticam tunc exsistentem; ad hoc autem coeptum se missos esse a
Deo neque miraculis neque vitae sanctitate probarunt. Praeterea inter
se vehementissime pugnarunt et damnarunt. Lutherus tam bene in­
tellexit se non esse legitime missum, ut intra annos 24 sententiam
de missione sua quaterdecies mutaverit [Dollinger, Die Reformation.
Regensburg 1851 sqq., ΠΙ 213 sqq.). Propterea desperatam illam ideam
ecclesiae invisibilis fabricati sunt.
427. Neque ecclesia graeca schismatico insignitur apostolicitat e. Xam
aut ecclesia graeca ante Photium erat apostolica, quod si ita est, ab
ea defecerunt posteriores graeci; aut non erat apostolica, unde igitur
hodierni graeci derivant suam successionem? Prior ecclesia graeca
agnovit primatum romani pontificis ut successoris S. Petri. Ergo aut
prior ecclesia graeca erravit aut posterior. In neutro casu ecclesia
graeca habet legitimam apostolicam successionem. Efficitur autem
ex iis, quae iam diximus, priorem habuisse, posteriorem non habere.
Postea quoque in conciliis lugdunensi et fiorentino graeci agnoverunt
primatum romani pontificis, et nihilominus rursum defecerunt; ergo
non est apud eos perpetua et constans traditio.
428. Minime omnium ecclesia russiara est apostolica; nam totam eius
constitutionem mutavit imperator Petrus qui dicitur Magnus. Hic

I

Hl

302

Pars 11. De ecclesia Christi.

I

enim suppressit Patriarchatum et eius loco .Sanctam Synodum" in­
stituit et postulavit atque impetravit, ut episcopi imperatorem ut
summum caput ecclesiae agnoscerent, idque membra .Sanctae Synodi"
iuramento affirmabant. Cum quidam ei obicerent patriarchatum russiacum cum consensu patriarchae constantinopolitani fundatum esse,
imperator pectus suum percudens: .Hic", inquit, .est patriarcha,
vester." Ipse quoque scripsit .Regulationem spiritualem", secundum
quam ecclesia russiaca administranda erat. Ita unio cum reliqua ecclesia
graeca plane soluta et novum regimen ecclesiasticum ab imperatore,
qui nullam ad hoc habebat iurisdictionem, institutum est. caesaropapismus (1721), qui cessavit civili seditione anni 1917. Nunc videtur
esse chaos.
Similiter ecclesia regni graeci a. 1833 sese a patriarcha eonstantinopolitano emancipant, et gubernium civile .Permanentem Synodum" ut
supremum regimen ecclesiasticum instituit. Recentissime simile quid
factum est in aliis regnis. Itaque illa pars ecclesiae graecae, quae
saltem speciem quandam externam successionis materialis servavit,
i. e. constantinopolitana. iam ad valde angustos limites redacta est
(cf. De Groot, De eccl. 170 sqq.).
Quod de schismaticis orientalibus interdum indicia valde diversa
a theologis catholicis proferuntur, vir diu in Oriente commoratus et
in theologia orientalium bene versatus, M. Jugit' ita explicat: _Ces
divergences ont leur source dans une information insuffisante et aussi
dans la fausse idée qu'on se fait généralement de l’Église gréco-russe.
On la conçoit plus ou moins sur le modèle de l’Église catholique.
On veut à tout prix lui trouver une doctrine officielle sur des questions
où elle ne peut en avoir, et on se laisse tromper par ses théologiens,
qui omettent rarement de présenter leurs opinions particulières comme
l’expression de la plus pure .orthodoxie
*.
Or. il ne faut pas oublier
que l’Église orientale, depuis sa séparation d'avec Rome, loin d’avoir
enrichi l'acquis dogmatique des huit premiers siècles, n'a pas même
réussi à le garder intact partout et toujours. Et cela se comprend,
vu qu'elle est dépourvue en fait de tout magistère infaillible, de toute
autorité centrale capable de dirimer les controverses" (Echos d’Orient
XVII [1914] 5).
■
Eadem magis in specie explicat F. Wiercinski in .Stimmen der
Zeit" XCV (1918) 11 sqq.
*249.
Quod ad unitatem et catholicitatmi attinet, aut coetus protestantes
omnes simul sumuntur, et absolute nulla inter eos est unitas: autsinguli per se considerantur, et ne minimam quidem speciem catholicitatis prae se ferunt. Uniti borussi non sunt nisi in Borussia : anglicana ecclesia intra limites fere dominationis britannicae continetur.
Immo plurimi ex coetibus protestanticis volunt esse ecclesiae natio­
nales: ergo ne appetunt quidem catholicitatem. Dein quam diversa

Sectio 3. De notu» ecclesiae.

Prop. XI

303

elementa in unam talem ecclesiam nationalem sunt congregata, ut ne
de maxime fundamentalibus quidem doctrinis christianis inter eos con­
veniat ! Orthodoxi, qui dicuntur, fidem Trinitatis, divinitatis Christi,
inspirationem Scripturae similiaque ut essentialia considerant, liberales
haec omnia audacter reiciunt. Notae sunt lites de his rebus inter
protestantes germanos, nec minus eiusmodi disputationes dilacerant
ecclesiam anglicanam. Plerique ex his coetibus solum tamdiu non
dilabantur, quamdiu per potestatem civilem continentur1.

430. Idem fere cedet de ecclesiis schismaticis et. haereticis orientalibus.
Hae enim quomodo catholicae dici possint, non apparet. Quod vero
ad unitatem attinet, in multas partes scissae sunt, et hae partes in
se habent causas dissolutionis, id quod quam maxime evidens est in
ecclesia russiaca. in qua plurimi sectaiii (ultra 20 000 000) contra
caesaropapismum rebellantes sola bruta vi cohibebantur. Ceterum haec
dissolutio ex ipso principio haeresis et schismatis naturaliter fluit.
Quod enim licuit Luthero, hoc licet cuilibet lutherano; privatum
indicium ab auctoritate divmitus instituta emancipatum non potest
rationabiliter se subicere auctoritati humanae. .Libertas evangelica"
impatiens est unitatis.
431. De sanctitate protestantisme aux est cur dicamus. Lutherus,
Hern icus rex. monachi et sacerdotes mulierosi et principes bonis
ecclesiasticis diripiendis inhiantes fuerunt patres eius minime sancti.
Necessitatem bonorum operum ad salutem, libertatem voluntatis nega­
runt. aliasque doctrinas bonis moribus inimicas statuerunt. Qui fructus
secuti sint, historia docet, λ’ϊχ non omnes articulos fidei Christianae
paulatim protestantes abiëcerunt et libertinismo pessimo vias straverunt.
Primum sanctum protestant!cum mundus adhuc exspectat. Miracula fieri
posse plurimi protestantes negant, certe ipsi nulla umquam patrarunt.
432. De schismaticis et haereticis orientalibus vix meliora dici pos­
sunt. Qualis enim fuerit Photius. qui ob crimina sua a synodo VHI
damnatus est. qualis Caerularius. qualis Petrus Magnus, patres coetuum
schismaticorum, ex historia notum est. Ecclesia graeca. antea fertilis
mater sanctorum, post schisma nullum sanctum, nullum virum sancti­
tate magnum protulit. Si credimus ea. quae communiter a testibus
de clero schismatico, de monachis et monialibus. maxime in regno
russiaco, circumferuntur, hi omnes maximam partem sunt in statu
pessimae corruptionis et ignorantiae, imprimis ebrietati dediti. Sane
non magnam fidem inveniret, qui vellet ecclesiam russiacam ob sancti­
tatem eius commendare. Neque tamen negandum est posse inter haere1 (’f. de congressu mksionariorum protestantium totius mundi anno 1910 Edinburgi habito Stimmen aus Maria-Laach LXXIX 1910) 253 sqq.

- V f·

304

• 1

Pars II. De ecclesia ( hristi. Sectio 4. De subjecto activo magisterii eccles.

ticos et schismaticos esse homines, qui pro sua bona fide et pietate
bonam vitam agant : at aeque certum est Deum, si quem velit ad
magnam
sanctitatem adducere, non relicturum esse hominem in statu
w
ignorantiae, licet inculpabilis, sed eum adducturum esse ad veram
ecclesiam, id quod ex exemplis multorum ad ecclesiam conversorum
constat. Si de defectu notae sanctitatis apud haereticos et schisma­
ticos plura desideras, invenies apud ItiiUinger, Die Reformation;
Denifle, Luther und Luthertum: C rixar, Luther: Kampschulte, Joh.
Calvin: Hergenrother, Photius; Ottiger, Theologia fundam. II 98osqq.
Itaque quattuor notae verae ecclesiae Christi in sola ecclesia
romano-catholica inveniuntur, et consequenter haec sola est vera ecclesia Christi.

SECTIO IV.
DE SLBIECTO ACTIVO MAGISTERII ECCLESIASTICI.
ART. 1.
DE EPISCOPIS.

Prop. XLI. Successores apostolorum in magisterio et regimine
ecclesiastico sunt episcopi.

433. Postquam invenimus eam societatem, cui Christus commisit doc­
trinam suam, cui promisit assistentiam perpetuam et donum Spiritus
Sancti, ut conservet et tradat omnem veritatem revelatam omnibus
hominibus usque ad finem mundi eosque dirigat ad aeternam salutem,
iam quaeritur, qui sint illi in hac societate, yitibux docendi et regendi
auctoritas competat, seu qui sint successores apostolorum.
Cum apostoli ad hoc constituti sint a Christo, ut docerent, rege­
rent . sanctificarent homines. ii recte dicuntur eorum successores,
quibus ipsi apostoli hoc triplex munus tradiderunt, ut hi rursum hoc
munus aliis successoribus traderent. Atqui probavimus ab apostolis
institutos esse episcopos et ab his rursum alios ad hoc triplex munus
• gerendum (supra n. 344 sqq. 363). Ergo episcopi sunt successores
apostolorum in ordinario magisterio et regimine ecclesiastico. Vidimus
autem episcopos vocari eos. qui singulis particularibus ecclesiis cum
suprema et ordinaria iurisdictionis potestate praesint et adiutores
habeant presbyteros et diaconos. Quare Cyprianus ecclesiam definit:
est .plebs sacerdoti adunata et pastori suo grex adhaerens" (Ep. 66.
n. <S: H 2, 733). Ergo etsi episcopi ab initio vocati non essent suc­
cessores apostolorum, recte iis hoc nomen tribueremus. At iam primis
temporibus saepius ita vocati sunt, ut audivimus (n. 3Ô1 sqq. 40
*2),
ab
Irenaeo, Tertulliano, Cypriano (cf. Ep. 66. n. 4: H 2. 729). ab Euxebio,
(pii antiquissimorum scriptorum testimoniis nixus, ut ipse ait, -aposto­
lorum successionis (αποστόλων διαδοχής)" catalogos exhibet (cf. Η. E.
3, 4: .V 20. 219). -Denique et episcopi apostoli nominantur" (Parianus,

Art. 1. De episcopis.

Prop. XLI.

305

Ep. 1 ad Sympron. n. 6; M 13, 1057). „Apud nos apostolorum locum
episcopi tenent" {Hieronym., Ep. 41 ad Marcellam n. 3; 3/22,476).
-Horum | apostolorum | profecto nunc in ecclesia locum episcopi tenent"
Ci regor. M., In evang. hom. 26, n. 5 ; 3/
’ 76.
" 1200). Ergo non est quid
novi, quod cone. trid. sess. 23, c. 4 de episcopis ait: -qui in aposto­
lorum locum successerunt" [Denz. n. 960). Leo XIII: -Quomodo Petri
auctoritatem in romano pontifice perpetuam permanere necesse est,
sic episcopi, quod succedunt apostolis, horum potestatem ordinariam
hereditate capiunt, ita ut intimam ecclesiae constitutionem ordo epi­
scoporum necessario attingat
**
(Encycl. de unit, ecclesiae die 29 iunii
1896; cf. Denz. n. 1962). Idem docet cone, vatie, sess. 4 {Denz. n. 1821).
<’f. Segna, De eccl. constit. 25 sqq. Damnatus est hic modernistarum
error: -Seniores, qui in Christianorum coetibus invigilandi munere funge­
bantur. instituti sunt ab apostolis presbyteri aut episcopi ad provi­
dendum necessariae crescentium communitatum ordinationi, non proprie
ad perpetuandam missionem et potestatem apostolicam" {Denz. n. 2050).
434. Clerici cero episcopo inferiores regiminis ecclesiastici eatenus
tantum participes sunt, quatenus ab episcopis deputantur. Ita docent
S. Ignatius 3/., Tertullianus, S. Cyprianus, alii multi (supra n. 349 sqq.).
Neque ad concilia generalia presbyteri convocabantur nisi pauci electi,
qui aderant ut consiliarii vel scribae vel vicarii episcoporum absentium
(cf. Jlefele, Konziliengeschichte I. ed. 2, 15 sqq.; Phillips, Kirchenrecht
II 231 sqq.). Quare Theodosius imperator scribens ad synodum ephesin.
ut notissimum principium proponit: -Nefas est, qui sanctissimorum
episcoporum catalogo adscriptus non est, illum ecclesiasticis negotiis et
consultationibus sese *immiscere
'
{Hardoitin I 1346). Cf. Denz. n. 1509.
435. Nihilominus magna est differentia inter potestatem singulorum
episcoporum et singulorum apostolorum. Nam quivis apostolus indeter­
minate missus erat ad omnes homines et ubique poterat Jurisdictionem
exercere, id quod ex eorum agendi ratione manifestum est. Contra
vero episcopi ab apostolis singulis ecclesiis assignabantur, ut in sua
ecclesia residerent et eius curam gererent: „cum constituissent per
singulas civitates *
·
presbyteros
(Act. 14. 22). -Attendite vobis et uni­
verso gregi, in quo vos Spiritus Sanctus posuit episcopos, regere
ecclesiam Dei" (Act. 20, 28). -Rogavi te, ut remaneres **
Ephesi
(1 Tim. 1, 3). -Huius rei gratia reliqui te Cretae, ut ea. quae de­
sunt, corrigas et constituas per singulas civitates presbyteros, ut et
ego disposui tibi : Si quis sine crimine est . . . oportet enim episcopum
sine crimine esse" (Tit. 1, 5 sqq.). rPascite, qui in vobis est, gregem
Dei“ (1 Petr. 5, 2). Unde loannes loquitur de angelo Ephesi eccle­
siae, de angelo Smyrnae ecclesiae . . . (Apoc. 2). Patrum dicta iam
allata sunt supra in Prop. ΧΧΧΙΠ. Cf. cone. trid. De reform, sess. 6.
c. 1, et sess. 23, c. 1; cone. ratic. Const. 1 de eccl., c. 3 {Denz. n. 1828).
Pesrh. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

20

305

Pare II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subjecto activo magisterii eccles.

Ideo semper solebat nominibus episcoporum nomen sedis addi, ut
patet ex epistulis et ex subscriptionibus conciliorum.
436. Alterum essentiale discrimen est. quod apostoli a Christo electi
erant, ut novas revelationes acciperent et cum hominibus communi­
carent. Sed episcopis a se institutis apostoli inculcant, ut depositu ut
acceptum sine itlla immutatione custodiant. ..Formam habe sanorum
verborum, quae a me audisti. . . . Bonum depositum custodi. . . .
Quae a me audisti per multos testes, haec commenda fidelibus homi­
nibus, qui idonei erunt et alios docere. ... Tu assecutus es meam
doctrinam. . . . Permane in iis, quae didicisti et credita sunt tibi,
sciens, a quo didiceris” (2 Tim. 1, 13 14; 2. 2; 3, 10 14).
Ea de causa saepe audivimus .85. Patres provocantes ad legi­
timam successionem ut ad certissimum argumentum apostolicae tra­
ditionis. .Quod invenerunt [episcopi] in ecclesia, tenuerunt; quod
didicerunt, docuerunt; quod a patribus acceperunt, hoc tiliis tradi­
derunt” (S. August.. Contra lulian. 2. 34: J/ 44. 698). Ideo ecclesia
semper reiecit haereticos dicentes se novas revelationes accepisse
vel apostolos non recte doctrinam Christi intellexisse vel non omnia
tradidisse, ut patet ex disputationibus cum gnosticis. marcionitis
aliisque. .Putaverunt semet ipsos plus invenisse quam apostolos"
{Irenaeus, Adv. haer. 3. 12. 12: M 7. 906). .Aliquos marcioriitas et
valentinianos liberanda veritas exspectabat !" [Tertull., De praescr. 28:
M 2. 41). .Latuit aliquid Petrum? . . . Latuit et loannem aliquid?"
(Ib. 22; M 2, 34). Itaque etiam hoc sensu ecclesia est .immobile
regnum” (Hebr. 12, 27), quod qui sunt in ea doctores. non nova in­
veniunt. sed ea, quae semel tradita sunt, conservant. .Depositum
custodi, i. e. quod tibi creditum est. non quod a te inventum: quod
accepisti, non quod excogitasti ; res non ingenii, sed doctrinae, non
usurpationis privatae, sed publicae traditionis” (Vinrent. Lirin., Commonit. 22: .1/ 50, 667). Consequenter episcopi inspirationes divinas
et alia charismata, quae ad revelationes recipiendas easque primum
proponendas pertinent, vi muneris non habent.

437. Itaque quod episcopi dicuntur successores apostolorum, accipien­
dum est de munere docendi, regendi, sanctificandi seu de ordinario
munere pastorali. Nam munus pastorale ex institutione Christi esse
perpetuum in ecclesia probavimus (supra n. 316 363). Sed extra­
ordinaria dona, quibus apostoli excellebant, nulli particulari ordini
ecclesiastico quasi vi muneris annexa promissa sunt : et apostolis
concessa fuisse non ex illis verbis probari potest, quibus iis in communi
Christus tradidit magisterium et regimen ecclesiasticum. Praerogativae
apostolorum ut apostolorum aliunde probantur et cum ipsis defecerunt.
Neque, excepto romano pontifice, singuli episcopi eo modo sunt
successores apostolorum, ut quilibet episcopus alicui determinato apo-

·*

Art. 1. De epiacopiH.

Prop. XLII.

307

stolo successerit, puta Andreae vel Bartholomaeo potius quam alii,
sed hoc tantum modo, ut potestas docendi, regendi, sanctificandi vi
muneris, quae primum fuerat in apostolis, postea transierit in epi­
scopos. Sicut igitur, quantum attinet ad hoc triplex munus, apo­
stoli omnes erant aequales, ita episcopi hac ratione omnes sunt inter
se aequales. «Episcopatus unus est, cuius a singulis in solidum pars
*
tenetur
(Cyprian., De unit. eccl. 5; H 1, 214). Cf. Suarez, De
leg. 4. 4, 21 sqq.

Prop. XLII. Non singuli episcopi separatim spectati sunt magistri
infallibiles.

438. Cum probatum sit episcopos esse successores apostolorum in
munere eorum ordinario, iam inquirendum est in singulas partes pote­
statis eorum. Sed quid episcopi vi potestatis ordinis possint, docetur
in tractatu de sacramentis ; quid vero possint vi potestatis legislativae,
iudiciariae, exsecutivae, exponitur in iure canonico. Unde hic nihil
restat, nisi ut videamus de eorum potestate magisteriali, quae quidem
disceptatio etiam ideo hoc loco principalis est, quia quaerimus illud
magisterium, a quo doctrinam a Christo revelatam discere possimus.
Porro cum in hoc ipso magisterio distinguere oporteat infallibilem testi­
ficationem, cui respondet fides divina, et auctoritativam intimationem,
cui respondet oboedientia ecclesiastica, hoc loco principaliter quaeritur
de priore parte potestatis magisterialis seu de „clave *
.
scientiae
Nam
cum primum infallibile magisterium invenerimus, ex iis, quae antea
probata sunt, statim efficitur hoc infallibile magisterium posse fidelibus
ex potestate iurisdictionis praecipere, ut suis definitionibus oboediant.
Cum iam ostensum sit episcopos esse successores apostolorum in
magisterio (supra n. 339 344 346 349 351 sq. 436), hoc tantum dubium
esse potest, utrum singuli episcopi per se sint infallibiles magistri
an solum omnes simul ut collegium apostolicum. Apostolis quidem
Christus infallibilitatem promisit (Prop. XXV); nihilominus ex verbis
Christi non possumus colligere, utrum apostoli singuli an collegialiter
tantum fuerint infallibiles, sed hoc concludimus maxime ex modo, quo
ipsi suam infallibilitatem intellexerunt, et ex speciali condicione primae
praedicationis, quae infallibilitatem singulorum apostolorum requirebat1.
Eadem ratione ex indicio, quod ecclesia tulit de subiecto infallibilitatis,
discendum est, quomodo episcopi sint infallibiles; nam infallibilis
ecclesia debet scire, qui sint infallibiles doctores, et quomodo infallibilitas iis conveniat. Porro inde quoque haec res diiudicanda est,
quid necessitas ecclesiae et promissio Christi postulent.
1 Μ. <Γ Herbiffny censet quidem non certo constare de infalJibilitate personali
singulorum apostolorum (De ecclesia I 166 sq.), sed rationes, quibus sententiam com­
muniter receptam infirmare conatur, non videntur esse valde graves; quod eum prae­
cipue movet est, ut hac ratione melius ostendat «momentum unitatis in ecclesia et
identitatem continuam collegii apostolico-episcopalis .
20·

308

Pars H. De üccles.a Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii ecckw.

439. Argumentum. Iam vero evidens est wry/a· ad cerificandas
promissiones Christi neque ad conscreandam integram doctrinam eius
necessariam esst iufallibilitatem singulorum episcoporum, cum sub utro­
que respectu sufficiat infallibilitas collegialis. Neque enim episcopi
religionem Christianam primum fundare sed fundatam conservare de­
bent. ad quod infallibilitas totius corporis episcopalis sufficit, a quo
corpore singuli episcopi doctrinam accipere possunt.
Ipsi apostoli episcopos a sc institutos non tractarunt ut personali
infall ibilitate praeditos. Ita Paulus alloquitur episcopos, quos Miletum
vocaverat: .Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus
Sanctus posuit episcopos, regere ecclesiam Dei. . . . Ex vobis ipsis
exsurgent viri loquentes perversa, ut abducant discipulos post se"
(Act. 20, 28 30). Ad Timotheum scribit: .Ineptas et aniles fabulas
devita, exerce autem te ipsum ad pietatem. . . . Attende lectioni,
exhortationi et doctrinae" (1 Tim. 4. 7 13). .Stultas autem et sine
disciplina quaestiones devita" (2 Tim. 2. 23). Similiter ad Titum
(2. 7: 3. 9).
Iam inde a primis saeculis ecclesiae episcopi fuerunt, qui palam
in haeresim rei schisma inciderunt et ab ecclesia exclusi sunt, ut
Paulus Samosatenus, Nestorius, tot episcopi ariani. Inimo inter eos.
qui semper fuerunt fideles ecclesiae asseclae, nonnulli errores docuerunt,
ut e. g. Cyprianus et alii episcopi africain de rebaptizandis haereticis.
Propterea Cyprianus monet ibi tantum esse veritatem, ubi est ecclesia
.conexa et cohaerentium sibi invicem sacerdotum glutino copulata"
(Ep. 66, n. 8: II 2. 733): eos autem episcopos nequaquam esse se­
quendos. qui a ceterorum communione se separaverint: .Nec sibi
plebs blandiatur, quasi immunis esse a contagio delicti possit cum
sacerdote peccatore communicans et ad iniustum atque illicitum prae­
positi sui episcopatum consensum suum commodans" (Ep. 67. n. 3;
H 2. 737).
440. Quamvis autem non sint infallibiles, tamen singuli episcopi in
sua dioecesi sunt authentici magistri et indices fidei, non ad definienda
dogmata, sed ad ea. quae tradita et definita sunt, conservanda. Ipsi
enim vi muneris potestatem et obligationem habent veritatem revela­
tam propagandi et cavendi. ne quis eam subvertat. Quivis igitur
episcopus legitime constitutus praesumendus est tradere doctrinam
apostolicam. quamdiu contrarium non probatur, et consequenter doc­
trina, quam vi muneris proponit, ab eius subditis admittenda est ut
vera doctrina Christi, nisi aliunde constet contrarium obtinere. At ne
tunc quidem a suis subditis, sed a superiore episcopus indicandus est.
Aliter res se habet quantum ad ea. quae ut doctor privatus proponit,
e. g. scribendo tractatus theologicos. Talia enim impugnari possunt
eodem modo quo ea. quae ab aliis doctoribus catholicis proponuntur.
Porro indicio quoque episcopi, quod tulit in subditum, sive ratione

Art. 1. De episcopi».

Prop. XLIil

309

doctrinae sive in alia causa, standum est, quamvis recursus pateat ad
tribunal summi pontificis. Habet enim episcopus veram potestatem
magisterialem et iurisdictionem pastoralem et specialem gratiam Dei
ad hoc munere recte fungendum. Unde fideles servare debent moni­
tum illud: .Oboedite praepositis vestris et subiacete iis: ipsi enim
pervigilant quasi rationem pro animabus vestris reddituri, ut cum gau­
dio hoc faciant et non gementes; hoc enim expedit vobis" (Hebr. 13, 17).
Ad alios vero inferiores ministros, ut ad parochos ceterosque verbi
divini praecones et sacramentorum administratores, idem eatenus ap­
plicandum est. quatenus cum episcopis coniunguntur et ex eorum man­
dato agunt. Cf. Codex iur. can., can. 329, § 1 ; 334, § 1 ; 335 sq.

Prop. XL11I.

Episcopi in oecumenicum concilium collecti sunt
infallibiles in definienda doctrina revelata.

Pars I. Concilia oecnmenica sunt infallibilia.
441. Haec thesis non tam probatione quam explicatione indiget/’Nam
cum magisterium ecclesiae sit infallibile, et cum episcopi, qui hoc
magisterium constituunt, singuli non sint infallibiles, necessario se­
quitur eos saltem collegialiter esse infallibiles. Ergo si episcopi con­
veniunt et collégialité!’ definiunt aliquam doctrinam esse admittendam
aut reiciendam, in hoc indicio infallibiles sunt, quia secus magisterium
a Christo institutum careret speciali illo auxilio, quod Christus eccle­
siae suae in perpetuum promisit ad conservandam et propagandam
veritatem. In errorem inducto integro magisterio ecclesiastico iam
praevaluissent contra ecclesiam portae inferi, recessisset ab ea Spiritus
veritatis, cessasset ecclesia esse columna et firmamentum veritatis
(1 Tim. 3. 15). Quod cum fieri non possit, constat de infallibilitate
concilii oecumenici.

442. Hanc persuasionem semper fuisse in ecclesia abunde probatur
ex omnibus illis dictis SS. Patrum, quibus unanimis doctrina epi­
scoporum proponitur ut firmissimum argumentum doctrinae revelatae
(cf. supra n. 344 sqq.). Etenim si umquam hoc argumentum fieri potest,
certe tum cum episcopi ad hoc ipsum conveniunt, ut de doctrina indicium
ferant. Quare mirum non est, quod statim post prima concilia habita
SS. Patres eodem modo de conciliis loquantur, quo priores Patres de
auctoritate collegii episcoporum generatim. Ita 5. Athanasius decretum
concilii nicaeni vocat ρήμα τού κυρίου: ,, Domini verbum per oecumenicam synodum nicaenam prolatum in aeternum manet" (Ep. ad Afr.
n. 2; J/ 26. 1031). S. Ambrosius de doctrina conciliabuli ariminensis
ait: -Hoc scriptum est in ariminensi synodo, meritoque illud exhorreo,
sequens tractatum concilii nicaeni. a quo me nec mors nec gladius
poterit separare" (Ep. 21, n. 14; J/ 16, 1005). «S’. Leo M. saepe monet,
ne, quae in concilio oecumenico semel statuta sunt, rursum in dubium
vocentur, quia Deus haec -universae fraternitatis irretractabili fir-

310

)

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii vectos.

mavit assensu" (Ep. 120, c. 1; 3/. 54, 1047), .Detestandum ergo nobis
est perseveranterque vitandum, quod traus haeretica nititur obtinere,
nec in aliquam disceptationem pie et plene delini ta revocanda sunt,
ne ad arbitrium damnatorum ipsi de his videamur ambigere, quae
manifestum est per omnia propheticis et evangelicis atque apostolicis
auctoritatibus consonare. Unde si qui sunt qui ab his, quae caelitus
sunt constituta, dissentiant, suis opinionibus relinquantur et ab unitate
ecclesiae eum ea, quam elegerunt, perversitate discedant" (Ep. 162.
c. 2: 3f 54. 1144). Quare ad Marcianum imperatorem scribit : «Synodus
ephesina Nestori um cum dogmate suo merito iusteque damnavit, et
quisquis in illo errore persistit, ad nullius potest spem remedii per­
tinere. . . . Quae olim maiorum sunt auctoritate damnata, redivivis
non permittatis conatibus excitari ilhidque potius iubeatis. ut antiquae
nicaenae synodi constituta remota haereticorum interpretatione per­
maneant" (Ep. 90: 3/ 54, 933 sq.). S’. Greg. )L: «Sicut sancti evan­
gelii quattuor libros, sic quattuor concilia suscipere et venerari me
fateor: nicaemim scilicet, in quo perversum Arii dogma destruitur,
constantinopolitanum quoque, in quo Eunomii et Macedonii error con­
vincitur. ephesinum etiam primum, in quo Nestorii impietas indicatur,
chalcedonense vero, in quo Eutychis Dioscorique pravitas reprobatur,
tota devotione complector, integerrima approbatione custodio, quia in
his vel ut in quadrato lapide sanctae fidei structura consurgit, et cuius­
libet vitae et actionis exsistat, quisquis eorum soliditatem non tenet,
etiamsi lapis esse cernitur, tamen extra aedificium iacet. Quintum
quoque concilium pariter veneror. . . . Cunctas vero, quas praefata
veneranda concilia personas respuunt, respuo: quas venerantur, am­
plector. quia, dum universali sunt consensu constituta, se et non illa
destruit, quisquis praesumit aut solvere, quos religant, aut ligare, quos
Solvunt Quisquis ergo aliud sapit. anathema sit" (1. 1 ep. 25: Μ 77.
478). Alia apud Bella rm., De conc. 2. 3.

443. Eandem persuasionem ipsa concilia semper de sua infallibilitate
habuerunt; alioquin non potuissent anathema dicere et damnare eos.
qui definitiones suas non reciperent. Hoc autem fecerunt concilia inde
a primo nicaeno, quod de arianis dicit : Τούτους αναθεματίζει ή καθολική
και άποστολική έκκλησία (Denz. n. 54), usque ad nostra tempora (cf. ib.
113 sqq. etc.). Quod enim apostoli de suo conventu ierosolymitano
dixerunt: «Visum est Spiritui Sancto et nobis" (Act. 15, 28). idem
concilia de se sentiebant. Christi et Spiritus Sancti assistentiam sibi
numquam deesse. Ita e. g. Patres concilii chalcedonensis aiunt: «Caelestem
sponsum inter nos cernere putabamus epulantem. Si enim, ubi sunt
duo vel tres congregati in nomine ipsius, ibi se ait esse in medio eorum
(Matth. 18, 20), quantam circa quingentos viginti sacerdotes familiari­
tatem monstrabit" (inter Leonis 3f. Ep. 98, c. 1: 3/ 54, 959). Sine
dubio Christus et Spiritus Sanctus, si concilia oecumenica reliquissent.

Art. 1. De episcopis.

Prop. XLTII.

311

ipsam ecclesiam reliquissent, quae semper conciliorum definitiones ut
veram Christi doctrinam summa veneratione amplexa est.

444. Objectiones, quae ab adversariis contra hanc doctrinam moventur,
non sunt magni momenti. Afferunt enim verba S. Gregarii Naz.: -Ego,
si vera scribere oportet, ita animo affectus sum, ut omnem episcoporum
conventum fugiam, quoniam nullius concilii finem laetum et faustum
vidi, nec quod depulsionem malorum potius quam accessionem et in­
crementum habuerit“ (Ep. 130 ad Procop.;
37, 226). At sufficit
recordari, de quibus conciliis Gregorius loquatur, ut verba eius statim
intellegantur. Nam post concilium nicaenum multi conventus facti sunt,
in quibus episcopi ariani et semiariani vel vi vel fraude conabantur veram
fidem a concilio nicaeno definitam pervertere et contra catholicos episcopos
machinari. Quo pertinent conventus seleuciensis, tyrensis, ariminensis,
mediolanensis etc. Hos igitur conventus respiciens S. Gregorius in­
vitationem imperatoris ad novam synodum declinabat. Nam cum propter
imperatorum haereticis faventium interventum legitimum concilium con­
vocari non posset, id quod etiam S. Basilius testatur in epistula ad
Athanasium, recte S. Gregorius niliil boni ab illis conventibus exspectabat.
445. Alia obiectio petitur ex rerbis S. Augustini dicentis: PIpsa con­
cilia. quae per singulas regiones vel provincias fiunt, plenariorum con­
ciliorum auctoritati, quae fiunt ex universo orbe Christiano, sine ullis
ambagibus cedunt: ipsaque plenaria saepe priora posterioribus emen­
dantur, cum aliquo experimento rerum aperitur quod clausum erat, et
cognoscitur quod latebat" (De bapt. 2, 3, n. 4; M 43, 128). Ut haec
verba recte intellegantur, memoria tenendum est ante Augustini mortem
duo tantum oecumenica concilia habita esse, nicaenum primum (325)
et constantinopolitanum primum (381), nisi tertium velis computare sardicense (343). Iam sardicense nihil de fide definivit, sed solum statuit
omnino sufficere symbolum nicaenum; ideo hoc concilium communiter
non computatur ut secundum, sed consideratur ut continuatio et con­
firmatio concilii nicaeni. Concilium vero constantinopolitanum non re­
vocavit aut correxit ullam doctrinam nicaeni, sed illam confirmavit et
simul diserte divinitatem Spiritus Sancti contra macedonianos definivit.
Itaque Augustinus, si hoc concilium respexit, emendationem nihil aliud
intellexit nisi magis explicitant definitionem; quo sensu utique posteriora
concilia convocantur, ut priora emendent, i. e. ea, quae antea dubia
relicta erant, explicent. Sed quia dicit saepe emendationes fieri, videtur
potius prae oculis habuisse illos conventus, de quibus iam diximus
(n. 444), qui eatenus recte vocantur concilia plenaria, quia ad ea multi
episcopi non ex una tantum provincia sed ex orientali et occidentali
ecclesia conveniebant (cf. infra n. 460). Ex his autem conciliis posteriora
revera congregata sunt ad emendanda priora, donec tandem omnes for­
mulae falsae et ambiguae remotae essent. Cf. Codex iur. can., can. 281 sq.

• / >

.

S.

312

Pars 11. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii cedes.

Alias obiectiones vide apud Bellarminum, De cone. 2, 7 8, qui
ostendit errores, qui conciliis obiciuntur ab adversariis, aut non esse
errores aut commissos esse ab iis synodis, quae non erant oecumenicae.
Synodos enim non oecumenicas errare posse omnes catholici admittunt,
ut e. g. constat de synodo carthaginensi, quae habita est sub Cypriano
ab episcopis africains in causa rebaptizandorum haereticorum. Unde
hic iam oritur quaestio, quid requiratur, ut concilium sit oecumenicum.

Pars 11. Quid requiratur, ut concilium sit oecumenicum.
446. Ut concilium sit oecumenicum, non requiritur, ut ad unum omnes
episcopi orbis terrarum (τής οικουμένης) conreniant. Neque enim sup­
ponendum est Christum ita tantum velle magisterium ecclesiasticum
esse infallibile, si omnes nullo excepto suffragium ferant, quia hoc
modo praerogativa infallibilitatis plerumque evadet inutilis, cum vix
non semper aliqui inter tot homines impediantur morbis vel aliis im­
pedimentis. Ex altera vero parte haec physica universalitas non est
necessaria ad finem concilii. Episcopi enim non conveniunt, ut ingenio·
suo novas res excogitent, sed ut testes sint doctrinae a Christo ac­
ceptae et per ecclesiam traditae. Ergo si tot episcopi conveniunt,
ut moraliter adsit totum magisterium ecclesiasticum et per eos ut re­
praesentantes testimonium reddat, eo ipso constat de sensu totius
ecclesiae et consequenter de vera doctrina Christi (de conceptu reprae­
sentationis cf. Denz. n. 657 1502 sq. 1510).
Si quaeritur, quot episcopi concentre debeant, ut possint censeri re­
praesentare totam ecclesiam docentem, recte respondet Bellarminus,
.non posse istam quaestionem solvi melius quam ex consuetudine
ecclesiae, ex iis conciliis, quae omnium consensu generalia fuerunt,
qualia sunt quattuor prima" (De cone. 1. 17). In primo concilio
nicaeno aderant episcopi 318, plerique orientales: nomine Sylvestri
papae aderant Vito et Vincentius presbyteri, ex Hispania Hosius, ex
Africa Caecilianus, ex Calabria Marcus, ex Dalmatia Bunius. ex Pan­
nonia Domnus, ex Gallia Nicasius. aliique pauci episcopi occidentales
(Sardouin I 312 320). In concilio constantinopolitano primo vix unus
alterve occidentalis fuit (ib. 818). Idem valet de concilio ephesino.
In concilio chalcedonensi soli legati Leonis papae ex occidente aderant :
episcopi tamen Galliarum consensum suum scriptis ad Leonem litteris
manifestarunt (Leonis Ep. 102: M 54. 985). Iam evidens est has
synodos, si numerus tantum episcoporum ex variis regionibus prae­
sentium respiciatur. non posse omnes dici univei
*saleS.
Cum nihilo­
minus ab ecclesia, (piae hac in re non potest incidere in errorem, inter
universalia concilia recenseantur, videndum est. quotuplici sensu possit
concilium vocari universale. Ad hoc autem intellegendum distinguenda
sunt conciliorum convocatio, celebratio, confirmatio.

447. Quod ad con location em attinet, ea synodus est universalis, ad.
quant omnes episcopi iurisdictionem habentes incitantur. Nam si episcopi

Art. 1. De episcopis.

Prop, λ LI II.

313

alicuius provinciae tantum vel nationis convocantur, ut alii non possint
suo iure accedere, habetur synodus provincialis vel nationalis, non vero
occunienica. Non tamen necessario singuli datis litteris vel alio modo
invitandi sunt, sed sufficit, ut invitatio universalis eo modo promul­
getur. ut omnibus innotescere possit. Si per accidens ad unum alterumve
non pervenit, hoc non obstat, quia a talibus accidentibus, quae evitari
vix possunt, exercitium magisterii ecclesiastici pendere nequit. Itaque
ut concilium iam ratione convocationis sit oecumenicum, ex toto orbe
terrarum invitandi sunt episcopi, qui actu constituunt magisterium et
regimen ecclesiasticum, i. e. omnes episcopi iurisdictionem propriam
habentes (etiam nondum ordinati). Alii vero, qui iurisdictionem non
habent, ut sunt episcopi titulares, iure suo invitandi non sunt, quia
potestas docendi fluit ex iurisdictione, quare summus pontifex etiam
illos vocare potest, qui non habent ordinem episcopalem, sicut in aliis
quoque rebus iis iurisdictionem episcopalem concedere potest {Suarez
*
De fide disp. 11. sect. 1. Canus, De loc. theol. 5, 2).
448. Iks convocandi est penes summum pontificem eumque solum, quia
nullus alius habet ius convocandi episcopos totius orbis iisque con­
ferendi iurisdictionem in universam ecclesiam. Potest autem hoc nego­
tium aliis demandari, ut e. g., quamdiu imperatores christiani aderant,
his imperatoribus interdum demandatum est, ut eo efficacius convocatio
fieret; potest etiam, si ab aliis negotium per fas vel nefas incohatum est.
pontifex postea consensum dare. Sed quamdiu consensum denegat, non
potest concilium oecumenicum convocari, quotquot episcopi conveniunt,
quia sine suo capite non exsistit magisterium a Christo constitutum.

449. Quodsi obiciunt hoc de nonnullis conciliis oecumenicis non
valere, dicendum est aut illa concilia non fuisse ab initio universalia,
sed universalia facta esse ob sequentem acceptationem et approba­
tionem, aut. si ab initio erant universalia, sufficientem convocationem
ex parte summi pontificis numquam defuisse. Ad priorem classem
pertinet e. g. constant i nopolitanum I, quod evectum est ad dignitatem
universalis concilii propter sequentem approbationem Damasi papae
et consensum episcoporum occidentalium, sed solum quod attinet ad
partem dogmaticam, non canones disciplinares (cf. Hefele, Konziliengeschichte II 30 sqq.). Ad alteram classem pertinet concilium chalcedonense. Hoc quidem concilium a Marciano imperatore convocatum est.
At iam saepius Leo M. papa rogaverat, ut convocaretur. Ita in epistula
ad Theodosium imperatorem: -Omnes partium nostrarum ecclesiae,
omnes mansuetudini vestrae cum gemitibus et lacrimis supplicant
.sacerdotes, ut . . . generalem synodum iubeatis intra Italiam celebrari “
(Ep. 44. c. 3; M 54, 826). Quod votum saepius repetivit (cf. Ep. 45.
c. 2; 54 55 56 57 58). Theodosio mortuo Marcianus successit, qui
mox ad Leonem scripsit se eius desiderio consentire, ^quatenus omni

i

I
I

I *I

3J4

I

»*
a

»

*

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii occles.

impio errore sublato per celebrandam synodum te auctore (σού
αύθ^ντούντος) maxima pax circa omnes episcopos fidei catholicae fiat"
(Ep. 73; -V 54. 899). Similiter S. Pulcheria Augusta ad S. Leonem
scribit se desiderare, ut concilium convocetur, ut episcopi «sicut fides
et Christiana pietas exigit, te auctore (σού αύθ^ντούντος) decernant"
(Ep. 77: Jf 54, 907). In eadem epistula imperatrix et in praecedente
(Ep. 76: 3/54, 903) imperator Leonem rogaverant, ut. si fieri posset,
ipse veniret, ut eo praesente facilius et securius omnia componerentur.
At S. Leo interim scribebat ad imperatorem: «Synodum fieri, ut
meminit clementia vestra, etiam ipsi poposcimus. Sed sacerdotes pro­
vinciarum omnium congregari praesentis temporis necessitas nulla
ratione permittit, quoniam illae provinciae, de quibus maxime sunt
evocandi, inquietatae hello ab ecclesiis suis eos non patiuntur abs­
cedere. Unde opportuniori tempori, propitiante Domino, cum firmior
fuerit restituta securitas, iubeat vestra clementia reservari" (Ep. 83,
c. 2: M 54, 920). Sed antequam haec epistula ad Marcianum per­
venisset. hic iam indicaverat concilium, provocans ad litteras S. Leonis.
Dolebat quidem Leo. quod ita factum erat, cum melius videretur dif­
ferri concilium ad opportunius tempus, _ut evocatis de cunctis pro­
vinciis sacerdotibus vere possit esse universale1 concilium" (Ep. 89:
4/54. 930), sed post factum consentiebat: .Quia vos amore catho­
licae fidei congregationem
nunc fieri voluistis, ne devoto obviare vi7 S·/
derer arbitrio, fratrem et coepiscopum meum Paschasinum de ea pro­
vincia, quae videtur esse securior, evocatum, qui vicem praesentiae
meae possit implere, direxi" (ib.).
Ex his dictis Leonis duo apparent : a) secundum eius mentem ad
oecumenicum concilium ex omnibus provinciis convocandos esse epi­
scopos: b) falsum esse, quod nonnulli volunt, convocationem concilii
chalcedonensis factam esse independenter a summo pontifice, immo
contra eius voluntatem, et nihilominus concilium semper habitum esse
universale (cf. Zeitschrift fûr kath. Theol.. Innsbruck 1885, 67 sqq.;
1903. 1 sqq.). Ipse Leo ait in epistula ad Patres concilii chalcedo­
nensis: .Generale concilium et ex praecepto Christianorum principum
et ex consensu apostolicae sedis placuit congregari" (Ep. 114, c. 1:
M 54, 1029). De modo, quo convocata sint prima concilia, agitur
in historia ecclesiastica. Hic notandum est argumentum ex silentio
solo non esse magnae efficaciae, neque ullam explicationem posse esse
veram, quae cum primatu summi pontificis pugnet.
Diligentissime hanc quaestionem de convocatione conciliorum per­
tractavit C. A. Kneller (Zeitschrift fiir kath. Theol. 1903. 1 sqq. 391 sqq.;
1904, 58 sqq. 519 sqq. 699 sqq.; 1906. 1 sqq. 408 sqq. : 1907, 51 sqq.).
Contra quem scripsit F. X. Funk (Abhandlungen und Untersucliungen
HI 143 sqq. 406 sqq.). Conclusionem ex ista disputatione Kneller colligit
hoc modo: Funk quattuor theses proponit: 1. Imperatores veteres
reapse omnia concilia orientalia convocarunt. 2. Adscripserunt sibi

ri

·ι i· A·

Art. 1. De opiscopis.

Prop. ΧΙΛΓί.

315

ius huius convocationis. 3. Hoc ius imperatores ita exercuerunt, ut
stricte loquendo pontiiic.es romani nullas activas partes in hac con­
vocatione habuerint. 4. Prima octo universalia concilia ratione con­
vocationis non fuerunt universalia, sed imperialia (Reichssynoden). —
Kneller concedit theses primani et secundam; thesim quartam censet
historice non probari, theologice non requiri. Thesim vero tertiam reicit
et ait etiam ab antiquis christianis ius imperiale convocandi synodos
indicatum esse dependens ab auctoritate ecclesiastica (1. c. 1908, 75 sqq.).
Obiectiones Funkii singulas discutit (ib. 80 sqq.). Cum quaestiones illae
potius sint historicae quam dogmaticae, haec indicasse satis fuerit.
450. In celebratione concilii non debent necessario omnes episcopi
convocati adesse, sed ad eius universalitatem sufficit, ut totus orbis
catholicus vere repraesentetur. Ut autem magisterium a Christo insti­
tutum adsit, debet ei praeesse caput eius, summus pontifex, sive per
se sive per legatos suos. Ita in nicaeno nomine pontificis praeside­
bant Hosius, Vito, Vincentius1 ; in ephesino Cyrillus Alex., Arcadius,
Proiectus, Philippus. De chalcedonensi scribit Leo ad Marcianum :
.Nec me quoque, ut voluit vestra clementia, ab illo credatis abesse
concilio, cum in his fratribus, quos direxi, i. e. Paschasino et Lucentio
episcopis, Bonifatio et Basilio presbyteris, sed et in fratre meo luliano,
quem eorum volui esse participem, etiam mea sit aestimanda prae­
sentia “ (Ep. 90, 2: J/ 54, 934). At quia summus pontifex non potest
suam auctoritatem cum aliis communicare, eatenus tantum legati eum
repraesentant, quatenus eius instructiones sequuntur, non in iis, quae
fortasse suo marte faciunt (cf. Mazzélla, De eccl. n. 1028). Imperatores
si interdum conciliis intererant, habebant ex induito aliquem primatum
honoris, non vero ullam iurisdictionem ecclesiasticam, ut scribit chalcedonense ad S. Leonem: „Quibus [episcopis] tamquam caput membris
praepositus eras per eos, qui tuam continent vicem, rectum consilium
demonstrans. Principes autem fideles ad ornatum praesidebantL (inter
Ep. Leonis 98, 1; J/ 54, 959). Alia apud Bellarm., De cone. 1, 19:
Palmieri, De Rom. Pontii. 670 sqq. : Ottiger, Theologia fundam. II 719 sqq.

451. Sicut episcopi non debent necessario omnes ad concilium con­
venire, ita non debent necessario omnes, qui convenerunt, unanimiter
consentire, ut concilii definitio sit infallibilis. Nam cum singuli epi­
scopi non sint infallibiles, potest accidere, ut inter eos diversae sint
sententiae. Dicendumne fortasse est in hoc casu non posse fieri de­
finitionem? At haec saepe necessaria est, ut in causa arianorum et
nestorianorum, ubi agebatur de fundamentali dogmate religionis Chri­
stianae. Si in tali re ecclesia ignoraret, quae esset vera doctrina
Christi, iam victa esset a potestatibus adversis et a Christo derelicta,
1 Cf. Stimmen ans Maria-Laach LXXVII (1909) 503 sqq.

*Γα*'

31 β

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii cedes.

id quod fieri nequit. Ergo etiam in diversitate opinionum concilium
debet terre posse sententiam. Quaenam igitur ex oppositis partibus
censenda est docere verum? Sine dubio ea. quaeuni stat summus
pontifex; nam ibi est infallibile magisterium, ubi est collegium apostolicum cum suo capite Petro; et pastor debet regere oves, non oves
pastorem. Hoc indicant Patres concilii septimi, qui dicunt in synodo
sexta patriarchas alexandrinum. antiochenum. ierosolyinitanuin non ad­
fuisse. .sed nullum ex hoc sanctae adhaesit synodo praeiudiciuni . . .
praecipue cum sanctissimus et apostolicus papa romanus concordaverit,
et in ea inventus sit per apocrisiarios suos" (Mansi XII 1133).

ί

452. Dissentientes episcopi in multis conciliis adfuerunt. In concilio
nicaeno Secundus et Theonas episcopi noluerunt subscribere, eusebiani
subscripserunt quidem, at solo metu imperatoris, quare postea priorem
errorem iterum docuerunt (Hefele, Konziliengeschicbte I 317). In con­
cilio constant inopolita nn I triginta sex macedoniani obstinati discesse­
runt ; a nihilominus vera fides definita et ab ecclesia acceptata est
(Socrates, H. E. 5, 8; .V 67, 175). Ut autem ex recentioribus tempo­
ribus exemplum afferatur: in concilio tridentino ob rationes dogmaticas
plus 50 patribus decretum de invaliditate matrimoniorum clandesti­
norum displicuit, .sed subsecuta comprobatio romani pontificis, cui
omnes legati et complures ex patribus adversantibus se remiserant,
dubitationem omnem sustulit" (Pallae., Hist. conc. trid. 23, 9, 5; cf. 6,
11, 8; 6, 16, 4; 16, 4. 19). In concilio raticano, quando agebatur
de definienda infallibilitate sumnd pontificis, non solum duo episcopi
respondebant: .Non placet", sed antea iam 88 idem votum dederant,
et 55 scribebant ad summum pontificem se non interfuturos publicae
sessioni, ne deberent .palam et in facie patris dicere: Non placet"
(Coll. Lac. VH 487 994). Nihilominus definitio facta et etiam ab epi­
scopis prius dissentientibus tamquam vera definitio concilii oecumenici
acceptata est (ib. VII 955 sqq.). Itaque haec quaestio nunc soluta est.
si umquam res dubia fuit: at revera non fuit, ut constat ex unanimi
doctrina priorum theologorum, qui definitionem validam esse cense­
bant. etiamsi minor tantum pars episcoporum cum summo pontifice
consensisset (cf. Canus, De loc. theol. 5, 5, 9 sq. : Bellarm., De conc.
1. 18; Benedict. XIV, De syn. 13. 2. 3: .Der Katholik" 1871 I 149).

453. Obiciunt, et in ipso concilio vaticano quattuor episcopi (Coli.
Lac. VII 974sq.) obiecerunt, verba Vincent ii Lirinensis: .In ipsa catho­
lica ecclesia magnopere curandum est. ut id teneamus. qtiPd ubique,
quod semper, quod ab omnibus creditum est“ (Commonit. 1.2 : M 50, 640).
At mirum est, quomodo, qui verba in contextu legerit, ad ea in nostra
quaestione appellare possit. Dicit enim Vincentius non esse audiendos
haereticos, qui contra id. quod semper, quod ubique, quod ab omnibus
creditum est. novas doctrinas conentur invehere. Statuit igitur nonnam

Art. 1. De episcopia,

Prop. XLI1J.

317

positivam: Quod ubique, quod semper, quod ah omnibus creditum est,
id verum est; non vero normam exclusivam : Hoc solum est verum.
Id patet magis ex sequentibus eius verbis. Ait enim: Quamdiu omnes
idem sentiunt, sequamur universitatem; si diversae opiniones oriuntur,
sequamur antiquitatem; si inter ipsos antiquos sunt diversae sententiae,
.paucorum temeritati vel inscientiae universalis ecclesiae decreta prae­
ponat": si nullum decretum exsistit, adeat «probabiles magistros", et
quidquid communiter tenent, sequatur. Itaque obiectio ex verbis Vincentii petita non est ad rem (cf. Kleutgen, Theol. der Vorzeit I. n. 44).

454·. Porro concilium in formandis definitionibus non adstringitur ulli
certae formulae rerborum, quae nisi adhiberetur, sententiae non essent
definitivae: sed sufficit quilibet modus loquendi, quo citra rationabilem
dubitationem significat aliquid esse credendum vel reiciendum. Hoc
quidem per se evidens est, quia neque Christus tali condicioni subiecit
exercitium infallibilis magisterii ecclesiastici, neque natura rei tale
quid postulat. Nihilominus haec res est notanda, quia nonnulli dubita­
verunt, utrum soli canones concilii tridentini continerent doctrinam de­
finitam an etiam capita ; nec defuerunt, qui censerent solis canonibus
proponi indicia peremptoria. Quam opinionem Scheeben vocat ab­
surdam (Dogmatik I. 1. 1, η. 562), Kleutgen plane arbitrariam, ipso
modo procedendi conciliorum manifeste refutatam (Theol. der Vorzeit I,
n. 50), omnes theologi hodie ut falsam reiciunt. Pugnat enim cum
factis indubitatis. Nam non solum in cotidiano exercitio magisterii,
in quo etiam est infallibilis, ecclesia nullo anathemate utitur, sed etiam
in multis et sollemnibus definitionibus, quae ab omnibus ut tales agno­
scuntur, haec forma non est servata. Symbolum nicaeno-constantinopolitanum est sine dubio definitio, quamvis, sicut generatini symbola,
nullum anathema additum habeat. Numquid non debemus credere
doctrinam symbolorum, et quidem propter ipsa symbola? Idem valet
de epistula dogmatica Leonis papae, recepta a synodo chalcedonensi
(Denz. n. 143 sq.), idem de epistula dogmatica Agathonis papae, re­
cepta a synodo sexta (Denz. n. 288), idem de decretis concilii floren­
tin) (Denz. n. 691 sqq.) etc. Ergo cum ecclesia diversis formulis usa
sit in definitionibus suis, mirum est, quomodo potuerit nonnullis theo­
logis in mentem venire in concilio tridcntino solos canones habere
valorem dogmaticum. Potius dicendum est exsistere canones, qui non
contineant dogmata (Denz. n. 935 953 954), et adesse capita, quae
contineant dogmaticas definitiones. Neque ullius momenti est, quod
in concilio tridentino nonnulli theologi dicuntur rogasse, ut declararetur
certa quaedam capita non continere definitiones. Concilium enim mentem
definiendi doctrinam catholicam in ipsis quoque capitibus diserte de­
clarant. Ita legimus in prooemio decreti de iustificatione (sess. 6):
Synodus „exponere intendit omnibus Christifidelibus veram sanamque
doctrinam ipsius justificationis, (piam sol iustitiae Christus lesus, fidei

318

*

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii eccles.

nostrae auctor et consummator, docuit, apostoli tradiderunt et catho­
lica ecclesia Spiritu Sancto suggerente perpetuo retinuit, districtius
inhibendo, ne deinceps audeat quisquam aliter credere, praedicare aut
docere, quam praesenti decreto statuitur ac declaratur". Ergo credere
debemus, quae decreto proponuntur. In tine decreti idem repetitur:
.Post hanc catholicam de iustificatione doctrinam, quam nisi quisque
tideliter firmiterque receperit, iustiticari non poterit, placuit sanctae
synodo hos canones subiungere, ut omnes sciant, non solum quid
tenere et sequi, sed etiam quid vitare et fugere debeant” (Dene. n. 810).
Ergo decreta docent, quid tenendum, canones, quid fugiendum sit.
Item in prooemio decreti de s. eucharistia (sess. 13, quod deest apud
Dem.): .Sacrosancta synodus sanam et sinceram illam de venerabili
hoc et divino eucharistiae sacramento doctrinam tradens, quam semper
catholica ecclesia ab ipso lesu Christo D. X. et eius apostolis erudita
atque a Spiritu Sancto, illi omnem veritatem in dies suggerente, edocta
retinuit et ad finem usque saeculi conservabit, omnibus Christi fidelibus
interdicit, ne posthac de s. eucharistia aliter credere, docere aut prae­
dicare audeant, quam ut est hoc praesenti decreto explicatum et de­
finitum." Post decretum sequitur similis declaratio atque supra (Dem.
n. 882). Initio sess. 14 dicit se velle de sacramento paenitentiae
„exactiorem et pleniorem definitionem tradere, in qua catholica veritas
perspicua et illustris fieret" (deest apud Dem.); concludit vero rursum
simili declaratione (Dem. n. 910). Eodem modo loquitur in sessionibus
21 22 23. Haec autem clarius, quam ullis aliis verbis etiam ana­
themate apposito fieri potest, ostendunt concilium voluisse in illis
capitibus dogmaticas definitiones proponere. Itaque dicendum est con­
cilium tum definire ut supremum magisterium, cum hoc perspicuis
verbis significat. Mens enim concilii, sicut cuiuslibet indicis, principa­
liter ex verbis perspicuis sententiae latae discenda est. Ideo theologi
communiter docent argumenta, obiter dicta similiaque alia, quae in
actis conciliorum occurrunt, non esse infallibiles definitiones; nam argu­
mentari et aliquid obiter dicere non est auctoritative definire.
Audiatur e. g. Bellarminu
*
(De conciliis 1. 2, c. 12. .Quartum est"):
.In conciliis maxima pars actorum ad fidem non pertinet. Xon enim
sunt de fide disputationes, quae praemittuntur, neque rationes, quae
adduntur, neque ea. quae ad explicandum et illustrandum afferuntur,
sed tantum ipsa nuda decreta, et ea non omnia, sed tantum quae pro­
ponuntur tamquam de fide. Interdum enim concilia aliquid definiunt
non ut certum sed ut probabile, ut concilium viennense, quod decrevit
tenendum ut probabilius infantibus in baptismo infundi gratiam et
virtutes, ut habetur Clementina una de summa Trinitate et fide catho­
lica. Quando autem decretum proponatur tamquam de fide, facile
cognoscitur ex verbis concilii. Semper enim dicere solent se explicare
fidem catholicam, vel haereticos habendos, qui contrarium sentiunt,
vel. quod est communissimum, dicunt anathema et ab ecclesia excludunt

Art. 1. De episcopis.

Prop. XLÏII.

319

eos, (pii contrarium sentiunt, Quando autem nihil horum dicunt, non
est certum rem esse de fide, Denique in ipsis decretis de fide non
verba, sed sensus tantum ad fidem pertinet; non enim est haereticum
dicere in canonibus conciliorum aliquod verbum esse supervacaneum
aut non recte positum, nisi forte de ipso verbo sit decretum formatum,
ut cum in concilio nicaeno decreverunt recipiendam vocem όμοούσιον et
in ephesino vocem Θεοτόκον/ (Cf. Wilmers, De Christi ecclesia 394 sqq.)
455. Tandem confirmatio concilii a summo pontifice fieri debet, quia
episcopi docentes sine suo capite non sunt illud magisterium, cui
Christus infallibilitatem promisit. De synodo II iam dictum est (n. 449):
synodus III scripsit ad Coelestinum papam, ut eius consensum impetraret
[Hardouin I 1503). In concilio IV S. Leo ea, quae fidem spectabant,
iam per epistulam et legatos suos satis declaraverat; quoad alia vero
(can. 28 de praerogativa sedis constantinopolitanae) synodus confirma­
tionem quidem pontificis rogavit (Ep. 98, c. 4; 3/ 54, 962), at non
impetravit (Ep. 105, c. 3; J/ 54, 1000). Quare canon 28 numquam
vim obtinuit (cf. infra n. 504; Bellarm., De conc. 2, 11; Zeitschrift
für kath. Théologie, Innsbruck 1885, 86 sqq.). Alia apud jMazzella, De
eccl. n. 1032.

456. Potest autem summus pontifex concilia multiplici modo confirmare:
a) ferendo sententiam in ipso concilio, sive per se sive per litteras
sive per legatos, qui determinatam pontificis sententiam deferre debent· :
b) postea addendo decretis concilii consequentem et disertam con­
firmationem: c) simpliciter recipiendo et promulgando acta concilii
(cf. Mazzella 1. c. n. 1033: Bellarm. 1. c. : .Der Katholik" 1893 1 38
112 249 385 511).
Ex confirmatione summi pontificis possunt etiam decreta concilii,
quod per se non fuit universale, recipere vim obligandi pro universa
ecclesia, ut dictum est de constantinopolitano I et valet de milevitano II et arausicano II. quae per consequentem acceptationem totius
magisterii ecclesiastici et imprimis per confirmationem pontificis adepta
sunt dignitatem doctrinalem conciliorum universalium (Denz. ante
n. 101 et 174).
457. Constat igitur, quando et quo sensu concilium sit oecumenicum.
Concilium autem oecumenicum est infallibile per se, nullo modo ob con­
sensum ecclesiae audientis, ut voluerunt iansenistae et febroniani et
tempore concilii vaticani Dollinger (Coll. Lac. VII 1502 sqq.) et alii.
Ecclesia enim audiens a Christo non est constituta ad docendum et
indicandum sed ad discendum et oboediendum. Propterea in con­
cilium numquam vocabantur neque in eo suffragium habebant nisi
qui pertinerent ad magisterium a Christo institutum; neque umquam
putavit ecclesia audiens sibi licere indicare de decretis conciliorum et

i

320

Pars

ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii cedes.

considerare, utrum recipienda essent necne, sed semper omnes, qui ea
nolebant recipere, habebantur haeretici, id quod historia concilii Vati­
cani denuo confirmatum est. Potest quidem ex tide ecclesiae audientis
disci doctrina revelata, at solum tamquam ex subiecto passivo in­
fallibilis magisterii, non tamquam ex subiecto activo infallibilitatis
(cf. Dens. n. 1502 1510).
458. Concilium est infallibib · propter assistentiam Spiritus Sancti, quam
Christus ecclesiae promisit: ergo per donum supernaturale. Neque
enim viri, licet docti et ingeniosi, naturaliter umquam eam habere
possunt infallibilitatem in rebus moralibus et religiosis, ut omnes
homines rationabiliter obligare possint ad suam doctrinam simpliciter
et sine ulla dubitatione recipiendam: ergo Christus, quia fidelibus
talem obligationem erga magisterium ecclesiasticum imposuit, de­
buit huic magisterio dare talem infallibilitatem. qualis pro natura
rerum hominibus competere non potest (cf. Palmieri, De Rom. Pontif.
168 sqq.).
Ex altera vero parte magisterium ecclesiasticum non accipit novas
revelationes ut apostoli, sed debet conservare doctrinam traditam.
Unde debet inquirere in ipsam traditionem, ut hoc modo cognoscat,
quae sit doctrina apostolica. Ad hoc autem requiritur studium et
inquisitio in documenta traditionis. Hoc igitur est elementum huma­
num et naturale, quod requiritur ad exercitium magisterii ecclesiastici.
At non hoc studium humanum est fundamentum infallibilitatis et ratio,
quae nos movet ad subiciendum intellectum nostrum, sed assistentia
Spiritus Sancti, qui episcopos in illa inquisitione ita iuvat. ut verum
inveniant, nec permittit, ut ad definitionem procedant, priusquam
verum invenerunt. Itaque rationes scientificae. ob quas magisterium
ecclesiasticum indicat aliquam doctrinam, contineri in traditione, habent
solum rationem condicionis: ipsa vero causa infallibilitatis est assi­
stentia Spiritus Sancti. Propterea concilium potest simpliciter doc­
trinam sequendam proponere nullis additis lationibus, ob quas illa
definitio facta sit. quia non est necesse fidelibus in has rationes in­
quirere, sed debent legitimo magisterio se subicere. Sive igitur illae
rationes fuerunt certae et indubiae sive probabiles, dummodo con­
cilium definiat, definitio eius indubitanter recipienda est. quia Spi­
ritus Sanctus non permittit definitionem nisi absolute veram. licet
rationes, ob quas singuli episcopi in veritatem consenserint, fortasse
non fuerint certae. Quare ecclesia non vult sibi credi, quantum argu­
menta a se forte prolata probant, sed quantum infallibilis auctoritas
sua postulat.
Quod ad totum hunc tractatum de conciliis attinet, cf. praeter
doctores iam citatos Phillips, Kirchenr. II: Hefele, Konziliengesch. I,
introduct. : Das okumenische Konzil, Stimmen aus Maria-Laach 1870:
Palmieri 1. c. thes. 28, 666 sqq.

··Λ

Art. 1. De episcopis.

Prop. XL1II.

Schol. 1.

321

459. Schol. 1. Quomodo deiinitioiies conciliorum se habeant ad ma­
gisterium summi pontificis.
1. Ex dictis patet cooperationem summi pontificis esse absolute ne­
cessariam ad celebrationem concilii universalis. Consequenter vacante
sancta sede non potest celebrari concilium, quod ipsa actione sit uni­
versale : potest tamen concilium, quod eo tempore celebratur, posteriore
confirmatione pontificis fieri universale.
2. Cum concilium possit esse duplici modo universale, a) quatenus
repraesentantes totius ecclesiae docentis adsunt: b) quatenus habet
potestatem obligandi universam ecclesiam, hanc alteram rationem, si
cui concilio per se non insit, summus pontifex supplere potest, quia
ipse per se solum totam ecclesiam obligare potest. Ex quo fit, ut
concilia quoque provincialia a summo pontifice ita approbari possint,
ut vim obligandi universam ecclesiam habeant et hac ratione (formaliter, non materialiter) evadant universalia (cf. Palmieri, De Rom.
Pontif. 702 sq.). Non tamen omnia concilia, quae sic confirmata sunt,
recensentur inter universalia, quia, ut dicantur concilia universalia,
saltem aliqua maior sollemnitas requiritur.
3. Cum supposita doctrina de infallibilitate summi pontificis, quam
postea probabimus, nullum sit essentiale discrimen inter definitionem
pontificiam et definitionem conciliarem, dubitatio oritur·, quamnam
utilitatem habeant concilia oecumenica. Respondeo imprimis omnes
episcopos simul esse aptiores ad veritatem revelatam investigandam
quam solum pontificem. Nam cum assistentia Spiritus Sancti non
liberet ab onere inquirendi in traditionem, diligentia humana necessaria
est, et quidem eo magis, quo res est difficilior. Ad hunc autem finem
medium valde efficax est episcoporum totius orbis conventus ad rem
inter se deliberandam. Secundo, ipsi episcopi pleniorem rerum fidei
notitiam hauriunt et paratiores fiunt ad dogmata proponenda et tuenda.
Tertio vero, ipsum indicium cum maiore sollemnitate fertur ab omni­
bus episcopis simul quam a solo pontifice et ex natura rei maiorem
vim habet ad procurandam pacem et unitatem ecclesiae et ad ad­
versarios profligandos, cum magis ad oculos demonstret sensum totius
ecclesiae et perpetuitatem traditionis. Licet igitur non maior infallibilitas vel vis obligandi insit in definitione conciliari quam in defini­
tione pontificia, est tamen in illa maius quoddam robur externum ex
natura rei accrescens et impedimenta removens. Sic intellegendum
est, quod interdum legimus apud veteres scriptores, sententiam ponti­
ficis confirmatam esse assensu concilii.
Sequitur concilia oecumenica non esse absolute necessaria neque a
Christo praescripta, quandoquidem tribus prioribus saeculis nulla habita
sunt, posse tamen esse secundum quid necessaria ad aliquam quae­
stionem melius investigandam et pacem ecclesiae efficacius procurandam.
Quae dicta sunt de potestate definiendi dogmata fidei, facile ap­
plicantur ad potestatem ferendi leges disciplinares pro tota ecclesia.
Pescli. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6 7.

pars IL De ecclesia Christi. Sectio 4. De sublecto activo magisterii eccles.

i
u

•*n

de qua re plura vide apud Palmieri 1. c. 695 sqq.. qui etiam solvit
difficultatem, quae e sancto Augustino peti potest.
4. Inter omnes catholicos convenit episcopos in conciliis esse indice»
et was ferre sententias (cf. Canus, De loc. theol. 5, n). Id tum quo­
que valet, cum agitur de re iam antea definita (cf. Ihnz. n. 288 sqq.
428 sqq. 877). Quod semel definitum est. non potest quidem iterum
in dubium vocari, at potest nova sententia confirmari, ut res magis
inculcetur et in clariore luce ponatur. -Ipsa quoque veritas et clarius
renitescit et fortius retinetur, dum. quae fides prius docuerat, haec
postea examinatio confirmant. Multum denique sacerdotalis officii
meritum splendescit, ubi sic summorum servatur auctoritas, ut in
nullo inferiorum putetur imminuta libertas" (X. Leo, Ep. 120, c. 1 :
M 54. 1048). Distinguitur ergo etiam hac in re auctoritas episcoporum
ab auctoritate theologorum, quia illi auctoritative definiunt, hi vero non
ex auctoritate indicant neque sua sententia fideles obligare possunt.
5. At non ita conçois est loquendi modus inter catholicos theo­
logos. quod attinet ad quaestionem, utrum unum an duplex subi edum
magisterii infallibili.··· ecclesiastici admittendum sit, seu utrum episcopi
eatenus tantum sint infallibiles, quatenus infallibilitas summi pontificis
in reliquos episcopos derivetur, an etiam collegio episcopali cum summo
pontifice ut suo capite conveniat infallibilitas. quae sit independens
ab infallibilitate summi pontificis ex cathedra loquentis. Priorem sen­
tentiam sequitur Palmieri (1. c. 637 sqq.i. qui vult unum solum esse
subiectum immediatum infallibilitatis. summum pontificem. Alteram
sententiam sequuntur Franzelin (De Trad, et Script., ed. 3. 117).
Fchueemunn (Die kirchl. Lehrgewalt 198 sq.). alii, qui admittunt duo
subiecta infallibilitatis inadaequate distincta. Haec altera sententia,
videtur praeferenda. Nam al distinctae sunt promissiones infallibili­
tatis. quae dantur a Christo collegio apostolorum ut collegio, et quae
dantur Petro ut primati. Unde sicut duplex adest subiectum pro­
missionum. ita adest duplex subiectum infallibilitatis. non adaequate
sed inadaequate distinctum, quia episcopi non sunt infallibiles, nisi in
quantum sub suo primate constituunt collegium apostolicum. Neque
igitur considerandi sunt episcopi, ut opponuntur papae (quem con­
siderandi modum proxime prae oculis habet Palmieri), sed ut coniuncti sunt cum papa. Sed sic consideratum hoc collegium esset in­
fallibile. etiamsi summus pontifex non haberet per se infallibilitatem.
sicut in cotidiano magisterio neque singuli episcopi neque summus
pontifex separatim sunt infallibiles, sed episcopi simul sub suo capite,
pontifice romano. Ergo falsum est argumentum tempore concilii Vati­
cani a nonnullis prolatum: Nisi papa esset infallibilis, ne concilium
quidem esset infallibile: nam concilium ideo est infallibile, quia papa
in concilio definiens est infallibilis. In magisterio cotidiano, quando
nulla tit definitio ex cathedra, collegium apostolicum. per orbem
dispersum, est infallibile in proponenda et explicanda doctrina revelata

*· ■'·

' y I? ^532

ut statini videbimus. I») (Juin nondum esset definita infallibilitas summi
pontificis, immo a multis in dubium vocaretur, omnes tamen vere
catholici pro certo habebant concilia oecumenica esse infallibilia. Itaque
cum illa infallibilitas posset sine haeresi negari, haec non posset, videtur
concludendum aliud esse subiectum illius infallibilitatis, aliud huius,
c) Idem videtur effici ex doctrina concilii raticani. Docet enim (sess. 4,
c. 4) summum pontificem „ea infallibilitate pollere, qua divinus redemptor
ecclesiam suam in definienda doctrina de fide et moribus instructam
esse voluit" (Denz. n. 1839). Comparatur igitur infallibilitas ponti­
ficis ex cathedra definientis cum infallibilitate ecclesiae (collegii epi­
scopalis) definientis: haec supponitur et ut terminus comparationis
assumitur: illa formaliter declaratur et illustratur. Si autem solus
summus pontifex in ecclesia definiente per se esset infallibilis, idem
per idem declararetur: Pontifex definiens ea infallibilitate pollet, qua
pontifex definiens pollet, d) Tandem adde, quod illud simplex /Placet"
summi pontificis, quod solum requiritur, cum ipse praesens est in con­
cilio. vix apte dici potest semper esse definitio cathedralis; et quod
in nostra sententia melius intellegitur, quomodo episcopi sint veri
iudices fidei et uti potuerint illa formula antiquis consueta : .Definiens
subscripsi" (cf. Hefele, Konziliengeschichte I 18 sqq.)1.
Ergo haec sententia nequaquam eadem est atque illa, quam Pal­
mieri de industria impugnat, scilicet episcopos esse infallibiles etiam
sine summo pontifice, id quod falsum esse concedimus, licet addendum
sit non posse in ecclesia fieri, ut (moraliter) omnes episcopi stent pro
una sententia et solus summus pontifex pro opposita. Unde e com­
muni consensu episcoporum concludi potest, quid summus pontifex
sentiat, et ita ex unanimi doctrina omnium episcoporum in concilio
cognosci potest veritas, etiam ante continuationem pontificiam, licet
sententia episcoporum sine hac confirmatione nondum sit sententia
definitiva et obligatoria. Aliud enim est talem consensum esse medium
cognoscendae veritatis, et aliud eum esse legem obligantem.
6. Ut difficultas in doctrina infallibilitatis vitetur, notandum est
infallibilitatem non esse donum inhaerens per modum habitus, sed esse*i

■

i

1 Proponit quidem Straub De ecclesia Christi 11 1062 contra hanc sententiam
quasdam obiectiones, sed adeo debiles, ut vix immorari iis opus sit: nam confundit
haec duo: collegium episcoporum non habere infallibilitatem independentem a romano
pontifice, et collegii sub romano pontifice constituti infallibilitatem derivari ab in­
fallibilitate romani pontificis per se sumpti. Propterea proponit illam sententiam
tamquam objectionem contra infallibilitatem summi pontificis, quam sententia nostra
omnino intactam relinquit. In concilio vaticano episcopus Gasser, loquens de in­
fallibilitate decretorum concilii universalis confirmati a papa, ait: .Causa huius rei
non ea est. quae ex hoc ambone aliquoties, dolens dico, indicata fuit, ac si omnis
infallibilitas ecclesiae sit sita in solo papa, et a papa derivetur in ecclesiam et illi
communicetur. .. . Vera ratio ... ex eo repetenda est, quod Cliristus hanc infalli­
bilitatem toti ecclesiae magisterio, i. e. apostolis simul cum Petro promiserit* (Collect.
Lac. VI1 403.

'zZ·· «

324

Pars II·

wlesia Christi. Sectio 4. De suhiecto activo magisterii ecclee.

externam assistentiam Spiritus Sancti, quam Christus ex una parte
apostolis omnibus et eorum successoribus ut collegio organ iz.a to, et
ex altera parte S. Petro et eius successoribus per se sumptis pro­
misit. Itaque iufallibilitas concilii non est ita concipienda, quasi habitus
infallibilitatis insit in solo pontifice, et vi huius habitus a pontifice
doctrina, de qua agitur, transferatur e statu fallibilitatis in statum
infallibilitatis. et ita episcopi pontifici adhaerentes etiam ipsi sint in­
fallibiles. Potius ita res se habet: Christus infallibilitatem promisit
toti collegio, i. e. promisit se canturum, ne hoc collegium doctrinam
falsam ecclesiae proponeret. Episcopi per se non sunt totum illud
collegium, cui haec promissio Christi facta est, sed pars; ergo non
sunt totale subiectum infallibilitatis, sed partiale. Si accedit caput ad
hoc collegium, iam habetur totale subiectum. Quia tamen infallibilitas
non efficitur per novam revelationem, Spiritus Sanctus episcopos ita
in investigando vero dirigit, ut ex iis simul cum pontifice exsistat
illud collegium, quod infallibiliter docet verum. Ideo fieri nequit, ut,
ubi agitur de definitione facienda, omnes episcopi sentiant aliter quam
pontifex, quia secus iam cessasset illud collegium, cui promissio in­
fallibilitatis facta est.

0’
‘T

»

4(>0. Schol. 2. Nomina concilii cf synodi saepissime promiscue usur­
pantur. Iam Tertullianus ait: ,Aguntur per Graecias illa certis in
locis concilia ex universis ecclesiis, per quae et altiora quaeque in
commune tractantur, et ipsa repraesentatio totius nominis christiani
magna veneratione celebratur
*
(De ieiun. c. 13: M 2, 972). In ca­
nonibus apost. c, 38 occurrit σύνοδος τών έπισκόπων.
Η
Praeter concilia universalia (generalia, oecumenica) distinguuntur
concilia plenaria et provincialia. Synodus vero dioecesana non vocatur
concilium, quia, quamvis multi conveniant, tamen non conciliariter sen­
tentia fertur, sed solus episcopus in ea habet ius sententiae, alii vero
solum conveniunt ad episcopi instructiones accipiendas.
Non quilibet conventus episcoporum sunt concilia, sed ad haec certae
formalitates et sollemnitates requiruntur. Quidquid in aliis conventibus
episcoporum constitutum est, eatenus tantum in singulis dioecesibus
vim obligandi habet, quatenus ibidem per episcopum proprium pro­
mulgatur.
De conciliis et synodis haec statuuntur in codice i uris canonici:
a) De oecunienico concilio: Can. 222, § 1. .Dari nequit oecumenicum
concilium, quod a romano pontifice non fuerit convocatum." S 2. ,Eius­
dem romani pontificis est oecumenico concilio vel per se vel per alios
praeesse, res in eo tractandas ordinemque servandum constituere ac
designare, concilium ipsum transferre, suspendere, dissolvere, eiusque
decreta confirmare?
Can. 227. „Concilii decreta vim definitivam obligandi non habent,
nisi a romano pontifice fuerint confirmata et eius iussu promulgata?

Art. 1. he episcopis.

Prop. ΧΙΛΗ.

Schol. 2.

Prop. XLIV.

325

(an. 228, § 1. «Concilium oecumenicum suprema pollet in universam
ecclesiam potestate/ § 2. «A sententia romani pontificis non datur
ad concilium oecumenicum appellatio/
('an. 229. «Si contingat romanum pontificem, durante concilii cele­
bratione, e vita decedere, ipso iure hoc intermittitur, donec novus
pontifex illud resumi et continuari iusserit/
b) />r conciliis plenariis et provincialibus: Can. 281. «Ordinarii
plurium provinciarum ecclesiasticarum in concilium plenarium convenire
possunt, petita tamen venia a romano pontifice, qui suum legatum de­
signat ad concilium convocandum eique praesidendum/
Can. 283. «In singulis provinciis ecclesiasticis celebretur provinciale
concilium vicesimo saltem quoque anno/
Can. 291, § 1. Absoluto concilio plenario aut provinciali, praeses
acta et decreta omnia ad sanctam sedem transmittat, nec eadem antea
promulgentur, quam a sacra congregatione concilii expensa et recognita
fuerint; ipsimet autem concilii Patres designent et modum promulga­
tionis decretorum et tempus, quo decreta promulgata obligare incipiant/
§ 2. -Decreta concilii plenarii et provincialis promulgata obligant in
suo cuiusque territorio universo, nec ordinarii locorum ab iisdem dis­
pensare possunt, nisi in casibus particularibus et iusta de causa/
c) De synodo dioecesana: Can. 356,.§ 1. «In singulis dioecesibus
celebranda est decimo saltem quoque anno dioecesana synodus, in qua
de iis tantum agendum, quae ad particulares cleri populique dioecesis
necessitates vel utilitates referuntur/
Can. 362. «Unicus est in synodo legislator episcopus, ceteris votum
tantum consultivum habentibus; unus ipse subscribit synodalibus con­
stitutionibus; quae si in synodo promulgentur, eo ipso obligare in­
cipiunt, nisi aliud expresse caveatur/

Prop. XLIV. Magisterium ecclesiasticum, etsi non in concilium
collectum sed dispersum per orbem terrarum, infallibile est in pro­
ponenda doctrina Christi.
461. Christus ecclesiae suae infallibilitatem eo modo promisit, ut eam
non redderet dependentem e determinata ratione doctrinam investi­
gandi et proponendi; neque enim dixit: Ecce ego vobiscum sum, ego
mittam vobis Spiritum Sanctum in concilium collectis; sed infallibilitas
simpliciter et sine ulla restrictione promissa est. Immo quia dixit se
adfuturum ecclesiae «omnibus *diebus'
,
non autem omni die concilia
haberi possunt, evidens est promissionem Christi pertinere ad extraconciliarem quoque doctrinam. Hoc natura et finis ecclesiae postulant,
ut non in extraordinariis tantum condicionibus, sed in ordinario statu
sit infallibilis, quia semper debet homines ad agnitionem veritatis ad­
ducere et intellectualem oboedientiam et fidem postulare et haereses
arcere. Propterea ecclesia sibi semper ius attribuit de haeresibus
definitive indicandi extra concilium oecumenicum, ut constat de tribus

345»^

326

Pars b- bc ecclesia Christi. Sectio 4. De subieeto activo magisterii cedes.

primis saeculis et de multis haeresiarchis posteriorum temporum (ut
sunt Pelagius, Berengarius, lansenius). Immo saepe haeretici contra
suam damnationem ad concilium provocantes ab ecclesia reiecti sunt,
quare iam N. Augustinus pelagianis dicit ad eorum damnationem nullum
requiri concilium (Contra duas ep. Pelag. ad Bonifatium 4. 12, n. 34:
3/44, 637).

462. Consensus ecclesiae dispersae circa doctrinam potest multiplici
modo apparere. Est enim aut expressus aut tacitus. Expressus con­
sensus potest iterum vario modo manifestari : a) eo quod episcopi
decretum alicuius concilii particularis acceptant ; b) eo quod episcopi
sententiam, rogati a summo pontifice, promunt, qui modus proxime
accedit ad actionem conciliarem (cf. ea, quae facta sunt ad prae­
parandam definitionem immaculatae conceptionis); c) eo quod exorta
controversia episcopi doctrinam fidelibus suis proponunt; d) eo quod
edi iubent vel approbant libros doctrinam continentes, ut sunt catechismi. libelli precatorii etc. Multo facilius etiam hic consensus circa
aliquam doctrinam erui potest ex decretis conciliorum provincialium,
quae in variis mundi partibus habita sunt. Quare collectiones horum
conciliorum sunt insignes fontes theologici, ex quibus in multis quae­
stionibus efficacia argumenta hauriri possunt.
Tacitus consensus habetur, si episcopi sciunt doctrinam communiter
tradi in suis dioecesibus, neque ei ullo modo se opponunt, id quod
debent facere, si eam censent falsam. Quamvis enim in aliqua par­
ticula ecclesiae error ex prudenti dispensatione tolerari possit, hoc
fieri non potest, si error coepit tam late serpere, ut, nisi ei resistatur,
veritatem obruat (cf. & August., Ep. 55, c. 19. n. 35: 3/ 33, 221:
Canus, De loc. theol. 5. 4. conci. 6).

463. Ceterum non solum ubi agitur de definitionibus plus minusve
formalibus, ecclesia dispersa est infallibilis sed etiam in cotidiano
exercitio magisterii ecclesiastici : in contionibus aliisque instructionibus,
quae ad populum habentur. Si enim aliquando fieret, ut ubique populo
christiano proponeretur doctrina verae doctrinae ('hristi opposite,
ecclesia in errorem incidisset, id quod est impossibile. Ecclesia enim
praecipue in cotidiano magisterio implet praeceptum Christi; .Euntes
docete omnes gentes" ; ergo Christus praecipue in hoc magisterio
verificare debet promissionem suam: .Et ecce ego vobiscum sum
omnibus diebus usque ad consummationem saeculi/ Quare Pius EX
d. 21 dec. 1863 ad archiepiscopum monachiensem scribit: .Etiamsi
ageretur de illa subiectione, quae fidei divinae actu est praestanda,
limitanda tamen non esset ad ea. quae expressis oecumenicorum
conciliorum et romanorum pontificum buiusque apostolicae sedis de­
cretis definita sunt, sed ad ea quoque extendenda, quae ordinario
totius ecclesiae per orbem dispersae magisterio tamquam divinitus

-

■'

-

■ ■

Ait. 2. De romano pontifice.

Prop. XLV.

327

revelata traduntur, ideoque universali et constanti consensu a catholicis
theologis ad fidem pertinere retinentur” (Denz. n. 1683). Concilium
raticanum definivit : „Porro fide divina et catholica ea omnia credenda
sunt., quae in verbo Dei scripto vel tradito continentur et ab ecclesia
sive sollemni indicio, sive ordinario et universali magisterio tamquam
divinitus revelata credenda proponuntur” (sess. 3, cap. 3; Denz. n. 1792).
Iam supra, ubi de perpetuitate magisterii ecclesiastici, de hierarchia
ecclesiastica, de apostolicitate ecclesiae sermo erat, ostensum est, quo­
modo SS. Patres semper efferrent consensum episcoporum, prout ap­
paret in cotidiano exercitio magisterii, ut certissimum signum veri­
tatis. E. g. S. Ignatius M.: .Anteverti vos admonere, ut uniamini in
sententia Dei |in doctrina a Deo revelata]. Etenim lesus Christus,
inseparabilis vita nostra. Patris est sententia, sicut et episcopi, per
tractus terrae constituti, in lesu Christi sententia sunt : unde oportet
vos in episcopi sententiam concurrere. quod et facitis” (Eph. 3, 2 sqq.).
Episcopi enim habent .charisma veritatis certum", ut ait Irenaeus
(Adv. haer. 4, 26, 2; M 7. 1053). Lege Franzclin, De trad. thes. 8—11.
Ilie consensus ecclesiae docentis est traditio active spectata: doctrina
vero hoc modo tradita est traditio passive sumpta.
ART. II.
DE ROMANO PONTIFICE.

Prop. XLV. Romanus pontifex est successor S. Petri in primatu.
464. Postquam probatum est Christum Dominum primatum instituisse
cumque perennem esse voluisse, nullo negotio probatur primatus ro­
mani pontificis. Nam aut romanus pontifex est primas, aut nemo est;
atqui aliquis debet esse primas; ergo romanus pontifex. Maior est
■evidens, quia nullus· praeter rpmanum pontificem umquam in ecclesia
agnitus est successor S. Petri in primatu.
465. Praeterea non solum per multa saecula ecclesia unirersa pri­
matum romani pontificis agnovit, sed etiam multa concilia inde ab
«phesino usque ad vaticanum sollemni modo eandem rem definiverunt.
Cum ecclesia in hoc fundamentali articulo non possit enare, sequitur
romanum pontificem esse successorem S. Petri. luvat haec argumenta
prae oculis habere, ut statim ab initio appareat, quam frustra laborent
adversarii, qui historica argumenta, quae pro primatu e primis saeculis
afferuntur, infirmare conantur, putantes ex his argumentis unice pendere
veritatem huius doctrinae. Quod quam falsum sit. iam inde efficitur,
quod multi theologi, qui speciales tractatus de romano pontifice
scripserunt, ne inquirunt quidem in quaestionem. Romaene S. Petrus
fuerit. Revera etsi hoc nullis historicis documentis probari posset,
staret tamen immota doctrina de primatu romani pontificis, quia in

i;

b» *

. ·

328

I>ars M- 9® ecclesia Christi. Sectio -1. De subieeto activo magisterii eceles.

sola sede roniana invenitur id. quod correspondet institutioni Christi1.
Innno absolute fieri potuisset, ut S. Petrus nullam sibi sedem episco­
palem eligeret, sed ante mortem suam indicaret tantum illam sedem,
cui in posterum dignitas primatialis annexa esset. Ergo ad veritatem
primatus romani probandam sufficit tria haec demonstrasse: a) Christum
instituisse primatum, b) voluisse, ut primatus esset perennis in ec­
clesia. c) ecclesiam in sola sede roniana primatum agnovisse. Duo
priora supra probata sunt, tertium vero per tot saeculorum doctrinam
et praxim probatur, ut ipsi adversarii concedant longe ultra mille
annos ecclesiam semper agnovisse primatum romanum. et ut nullum
tempus indicare possint, quo primo haec persuasio orta sit. Ergo
per se recte agunt illi theologi, qui hoc argumento contenti sunt ad
probandum primatum romanum. ut e. g. Palmieri (De Rom. Pontif.
398 sqq.). Cf. Ottiger, Theologia fundam. II 805 sqq.
Quamvis autem, si solus finis dogmaticus spectatur, quaestiones
de variis factis, quae ad hanc rem pertinent, tuto relinqui possint,
historiae ecclesiasticae, iuverit tamen hoc quoque loco brevem quendam
conspectum testimoniorum dare inde a primo saeculo usque ad ea.
tempora, quibus omnibus consentientibus traditio firma et universalis
aderat. Ut autem facilius tota haec res aspectui subiciatur et magis
appareant varia momenta, quae in hanc quaestionem concurrant, omnia
in distincta capita redigemus.
1. S. PETRIS ROMAE FUT 1B1QUE MORTUUS EST.
466. Pliniani dubitationem de roniana commoratione S. Petri post
icaldenseS IDovit Marsilius Patavinus in .Defensore pacis“ (cf. Phillips,
Kirchenr. III 312), dein multi inter protestantes, ut imprimis Ulricas
retenus (Tractatus, quo 18 argumentis asseritur Petrum numquam
Romae fuisse. 1520) et Fridericiis Spanheim (Dissertatio de ficta
Petri apostoli in urbem Romani profectione. 1679). At quaestio
maxime agitata est nostro saeculo. Asseclae „scholae *
tubingensis
protestanticae (Baur, Schireglcr, Zeller, Straub) querebantur, quod
hucusque ob defectum .altioris criticae" nulla vera historia duorum
primorum saeculorum religionis christianae scribi potuisset. Quare hoc
opus aggressi et illa .altiore critica" usi, omnia fere scripta primi
saeculi suppositicia declarabant, ut ita omni impedimento remoto ex
1 Etsi haec toties iam a theologis catholicis inculcata sunt, nihilominus anno 191(>
.1. Bauer, professor in universitate vindobonensi, postquam conatus est ostendere
Petrum et Paulum Romae martyrium non subiisse Wiener Studien. Zeitschrift für
klassische Philologie XXXVIII [1916| 305', in fine scribit 307 : .Die Vertreter eines
konfessionellen Glaubens. fiir den Petrus das von Jesus eingesetzte Haupt der Kirche
ist, kOnneu um des Ansehens und der weltlichen Machtstellung ihrer Kirche willen
niemals zugeben. dali ihr Glaube auf «ner Fiktion und nicht auf Tatsachen beruht.“
Vides, quomodo etiam professori historiae critico accidere possit, ut vanis imagina­
tionibus abduci se sinat et ne statum quidem quaestionis rei. de qua agitur, intellegat.

suo ingenio historiam construerent. Dein ex epistulis paulinis osten­
debant post mortem Christi mox ortas esse duas formas religionis
christianae, paulinismum et petrinismum, illam gentilium, hanc iudaeoruni conversorum. Duae illae factiones inter se acerrime pugnabant
scriptis quoque libris, inter quos eminent homiliae et recognitiones
clementinae, in quibus tubingenses volunt sub nomine Simonis a Petro
impugnari et superari Paulum eiusque doctrinam. Sed, inquiunt,
paulatim vehementia disputationis deferbuit, et ad animos conciliandos
scripti sunt libri, in quibus duo illi apostoli apparent unanimes ean­
dem doctrinam tradentes (Actus apostolorum). Fructus huius con­
ciliationis fuit ecclesia catholica (circa medium saeculum II), in qua
coniunctio animorum etiam eo exprimitur, quod ex quadam conven­
tione fundatio nobilissimae ecclesiae, i. e. romanae, duobus apostolis
Petro et Paulo pariter adseribitur. Ita orta est fabula de epi­
scopatu romano S. Petri (cf. H. Hagemann, Die rom. Kirche, Frei­
burg 1864, 630 sqq.).
Duae res statim primo aspectu in hac procedendi ratione apparent
prorsus arbitrariae : a) quod tot scripta, pro quorum genuinitate omnia
criteria interna et externa pugnant, sine ulla specie sufficientis rationis
ut suppositicia reiciunt, et contra scriptis tam miris, quam sunt homiliae
et recognitiones clementinae, summam vifn tribuunt; b) quod fingunt
primam ecclesiam Christianam tamquam coetum hominum nulli rei
magis quam fraudibus intentorum, quorum libri vix non omnes sint
causidicorum declamationes et veri adulterationes.
Propterea alii protestantes studuerunt via magis scientifica ad
eundem finem pervenire, inter quos eminet Richardus Albertus Lipsius
(Chronologie der romischen Bischofe, Kiel 1869, 162 sqq. ; Die Quellen
der romischen Petrus-Sage, Kiel 1872). Sed hic quoque scriptor maxime
argumentatur ex scriptis Pseudo-Clementis, quae non apta esse ad
quaestiones historicas solvendas ipsi protestantes concedunt.
467. Quo animo ducantur in hac quaestione illi impugnatores primatus
romani, sincere prodidit Lipsius, qui, si Petrus, inquit, Romae fuit,
primatus romani pontificis fundamento historico non caret: atqui hoc
protestantes concedere non possunt ; ergo intellegitur, cur protestantes
omni vi conentur hoc fundamentum evertere *. De quibus verbis
alius rationalista. Adolf Hilgenfdd, qui constanter defendit Petrum
Romae fuisse, haec scribit: Quaestiones historicae diiudicandae non
sunt secundum partium studium, sed ex amore veri, licet hoc iis non
placeat, qui praeiudiciis ducuntur2. Simili modo loquuntur Harnack
(Patres apostol. 1 not. ad Clem. 1, o), Weizsàcker (Apostolisches Zeitaltcr. ed. 2, 467 sq.), alii. Sicut olim centuriatores magdeburgenses,
1 Lipsius, Jahrbücher fûr protest. Théologie (Leipzig 1876) 486 508.
Hilgenfdd, Zeitschrift fur wissenschaftliche Théologie Leipzig 1877 486 508.

■A\^R

330

i
. %

Pars B- He ecclesia Christi. Sectio 4. De subieeto activo magisterii ecdes.

dein Scaliger, I sher, Grotius, Newton, alii protestantes concedebant
Petrum Romae fuisse, ita nostra aetate idem docuerunt Mynster,
Gieseler. Olshausen. Credner, \\ ieseler. Jaffé etc. Generatim haec
veritas etiam a protesta nt ibus magis magisque admittitur.
E theologis protestantibus saeculi 20. anno 1915 //. Lietzmaun.
qui ceteroquin non paucis dictis prae se fert rationalismuni more Harnackii, edito libello .Petrus und Paulus in Rom" diligenter examina­
vit documenta historica, quorum auctoritate haec quaestio solvenda
est. Finis inquisitionis est hic: Sepulchrum Petri principio erat in
Vaticano, sepulchrum Pauli in Via Ostiensi ; anno 258 die 29 iunii ossa
apostolorum translata sunt _ad catacumbas" (in ecclesiam S. Sebastiani). Quando vero sub Constantino imperatore et eius successore
aedificatae erant basilicae S. Petri in Vaticano et S. Pauli ad Viam
Ostiensem, reliquiae apostolorum reportatae sunt ad loca priora, ibique usque ad nostra tempora manserunt. Testimonia veterum docu­
mentorum de communi sepulchro apostolorum ad S. Sebastiani eccle­
siam confirmata sunt fossionibus, quae sub directione Pauli Styger in
illa ecclesia factae sunt Rômische Quartalschrift 1915, 73 sqq.: cf. Zeit­
schrift für kath. Théologie 1921, 549sqq.; Stimmen der Zeit NC 555sqq.).
Sed praeter testimonia, quae sepulchra apostolorum spectant, sunt alii
vetustiores testes (1 Petri. Clemens Rom.. Ignatius M.), qui loquuntur
de Petro Romae commorante eiusque martyrio. .Summa: Omnia testi­
monia antiquissima fontium ex tempore circiter anni 100 provenien­
tium perspicua fiunt et facile intelleguntur, quadrant in contextum
et optime inter se cohaerent, si admittimus, quod ipsa aperte signifi­
cant. Petrum Romae commoratum et ibidem martyrium passum esse.
Omnis alia coniectura de morte Petri difficultates difficultatibus addit,
neque umquam vel unius fontis testimonium positivum pro se proferre
potest. Quae cum ita sint, non capio, quomodo quis dubitare possit,
quae sit legitima conclusio." Ita Lietzmann 1. c. p. 171.
Hoc tamen nimium visum est Adolfo Bauer (de quo supra n. 465
nota): quare indubitanter contrarium statuit: „Ad quaestionem, num
Petrus et Paulus Romae martyrio obierint, negative respondendum
■est’ (1. c. 305). Et quae est ratio huius negationis? Quia circa annum 200
demum e mundo hellenistico Romam introductus est cultus heroum :
antea christiani nihil curabant de martyribus neque de eorum sepulchris.
Bauer pro hac assertione non habet nisi obiectiones et hypotheses iam
saepe discussas et refutatas. Plura de hac re exponit /■>’. Bbminghaus
(Stimmen der Zeit XCV 251 sqq.). qui censet dissertationibus, qualis
est illa Baueri, non quidem ecclesiae catholicae, sed bonae famae doc­
trinae historicae periculum creari (1. c. 266).
Ceterum ne acerrimi quidem impugnatores huius facti historici
negant circa finem saeculi II in ecclesia iam firmam et universalem
traditionem romanae commorationis et episcopatus S. Petri exstitisse.
Ft igitur hanc traditionem explicent, varias hypotheses tingunt, qua-

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLV.

331

rum altera altera est absurdior, et altera alteram destruit. Hoc autem
ostendit eos pugnare contra veritatem historicam (cf. Stimmen aus
Maria-Laach II. 1872, 480 sqq.).
His igitur praemissis iam audiamus singulos testes ordine chronologico.

468. Primum testimonium, utique indirectum, hauriri potest rjr evani/elio S. Marci. Hoc enim evangelium ex una parte scriptum est pro
ecclesia romana. ex altera parte ad S. Petrum refertur. Marcus saepius
ponit nomina romana pro graecis: έκατοντάρχης apud eum est κεντυρίων
(15. 39 etc.), κοδράντης (quadrans) ponitur pro λεπτά δύο (12, 42).
loquitur de Rufo ut de homine lectoribus suis noto (15, 21: cf. Rom.
1G. 13). De Petro vero et eius familia saepius in hoc evangelio
sermo est quam in ullo alio, sed ita, ut praerogativa Petri taceatur,
abnegatio vero eius exactissime referatur. Ceterum hoc indirectum
testimonium fit directum, si adduntur testimonia veterum de origine
huius evangelii. Testatur enim Papias Marcum Petri praedicationem
litteris consignasse, et Clemens Alexandrinus dicit hoc Romae factum
esse, id quod confirmat Irenaeus (supra n. 120 sq.). Quare Eusebius
ut veterem traditionem refert Marcum Romae evangelium scripsisse,
quod ibidem Petrus praedicaverat. Loquens enim de romanis ait:
,Tantus veritatis fulgor emicuit in mentibus eorum, qui Petrum au­
dierant, ut parum haberent semel audiisse nec contenti essent cae­
lestis verbi doctrinam viva voce, nullis traditam scriptis, accepisse,
sed Marcum, Petri sectatorem, cuius hodieque exstat evangelium,
enixe orarent, ut doctrinae illius, quam auditu acceperant, scriptum
aliquod monumentum apud se relinqueret. Nec prius destiterunt, quam
hominem expugnassent auctoresque scribendi illius quod secundum
Marcum dicitur evangelii exstitissent. Quod cum Petrus per revela­
tionem Sancti Spiritus cognovisset, delectatus ardenti hominum studio
librum illum auctoritate sua comprobasse dicitur, ut deinceps in
ecclesiis legeretur. Refertur id a Clemente in sexto Institutionum
(ύποτυπώσεων) libro. Cui testis etiam accedit (συνεπιμαρτυρεΐ δ’ αύτψ)
Papias, hierapolitanus episcopus6 (Η. E. 2, 15: M 20. 171). Patet igitur,
quantopere enent illi protestantes, qui numquam intuiti librum Papiae
dicant Papiam nihil dixisse de romana praedicatione S. Petri, cum
Eusebius asserat eum idem testari, quod Clemens scripserat.
469. Eodem loco Eusebius refert secundum traditionem priorem Petri
epistulam Romae scriptam esse. Huius quidem epistulae genuinitatem
tubingenses et alii negarunt, at quam impudenter, efficitur ex eo. quod
vix ullum scriptum Novi Testamenti est, cui tot et tam diserta testi­
monia antiquitatis suffragentur quam priori Petri epistulae .*
1 De qua re in commentario protestantico (Huthcr-Kiïhl) haec dicuntur: .Der
erste Petrusbrief ist miter allen Schriften des Neuen Testamentes wohl am hesten

332

Pars H· I,t' ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii cedes.

470. In hac epistula Petrus scribit: ,Salutat vos ecclesia, quae est in
Babylone coelecta (ή έν Βαβυλώνι συνεκλεκτή), et Marcus, illius meus'
(1 Petri 5, 13). Marcum autem cum Petro Romae fuisse ostenditur
testimoniis iam allatis (cf. Coi. 4. 10: Philoni. 24). Babylonem esse nomen
symbolicum pro urbe Roma testantur omnes veteres nullo excepto:
Papias, Clemens Alexandrinus. Eusebius (H. E. 2. 15: 3/ 20, 174),
Hieronymus (De vir. ill. 8) etc., consentiunt omnes fere catholici
exegetae. plurimi protestantes, inter quos ipse Zeller (Zeitschrift fur
wissenschaftl. Théologie 1876, 35) b Xec solum in apocalypsi (14 sqq.)
haec appellatio occurrit, sed etiam in veteribus scriptis iudaicis et libris
sibyllinis (cf. Hundhausen, Das erste Pontitikalschreiben des ApostelfQrsten Petrus, Mainz 1873. 86). Praeterea haec Babylon non potest esse
alia urbs nisi Roma. Babylon enim ad Euphraten iam tempore nativi­
tatis Christi erat urbs deserta, cuius erat ή έρημος ή πολλή {Strabo f
Geogr. 16,1,5), de qua nihil supererat nisi parientinae {Pausan., Arcad. 33.
Plin., Hist. nat. 6. 26. losephus, Antiq. 18. 9. 8). Etsi autem ibi forte
fuisset hominum sufficiens numerus, nihil in tota antiqua traditione
notum est de profectione Petii in illam urbem, quod eo minus ex­
plicari posset, si ipse Petrus in epistula sua hanc rem testatus esset.
Idem valet de castello Babylone in Aegypto (cf. Corneli/, Introduct.
III 621 sq. : Ottiger, Theologia fundam. II 533 sqq.).
Quodsi obici tint mirum esse talem tropum in epistula, responden­
dum est in tota epistula S. Petrum non uti ieiuno sed sollemniore
dicendi genere. Statiin ab initio Christianos vocat -electos advenas
(έκλεκτοίς παρεπώήμοις). -Sicut modo geniti infantes rationabile sine
dolo lac concupiscite' (2, 2), et multa similia (cf. 1, 18 sqq.; 2, 4 sqq.:
3, 18 sqq.; 5, 8sqq.).

471. Ergo rerum non est Sacram Scripturam nihil dicere de romana
commoratione S. Petri. Quod autem Actus apostolorum de hac re
tacent, nihil probat; secus dicendus esset S. Petrus post ea, quae
Act. 15 narrantur, nusquam fuisse, quia non iam ulla fit mentio eius.
Ceterum probent adversarii, si possunt, illa verba: Petrus -abiit in
alium locum' (Act. 12, 17), non esse intellegenda de eius prima pround bestimmtesten bezeugt. Es darf kaum geleugnet warden, dafi er schon dem
Klemens Romanus genau bekannt war. ... Er ist von Polykarp aufs ausgiebigste
benutzt, indem zusammenhângende Stellen buchstablich reproduziert werden : auch
von Papias erzâhlt uns Eusebius, dafi er den ersten Petrusbrief in den λογιών
κυριακών βηγήσος benutzt habe. Irenaus, Tertullian. Klemens Alex., Origenes,
Cyprian zitieren ôfters Stellen aus dem Briefe mit namentlicher Anfiihrung desselben.
und zwar ohne auch nur im geringsten darauf hinzudeuten. dafi irgend ein Zweifel
an seiner Echtheit gehegt werde: auch findet er sich in der Slteren Peschito, die
nur drei katholische Briefe enthâlL Eusebius zâhlt ihn mit Recbt zu den Homolo gumen en. Dafi Spâtere ihn für unecht gehalten haben. kommt hier nicht in BetrachC (Kritisch-exegetisches Handbuch Tiber den ersten Brief Petri, Einl. 56 sq.).
1 Cf. Hort, Judaistic Christianity 155.

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLV.

lectione romana a. 42 (cf. Hnndhausen 1. c. 16)’. Quod autem Paulus
in epistula ad romanos eum non salutat neque in aliis epistulis Borna
scriptis eum commemorat, ad summum probat, si quid probat, Petrum
tunc (a. 58) non fuisse Romae: neque nos dicimus Petrum Romam
profectum semper ibi mansisse, sed inde (a. 50) abiit lerosolymam et
iterum Antiochiam, dein probabiliter profectus est in Asiam minorem,
imperatore N<;rone Romam rediit (a. 63) ibique martyrium passus est
a. G7 [Hundhausen 1. c. 22 sqq.). Ceterum concedimus multo minus
certum esse, quibus annis Petrus Romae fuerit, quam eum omnino
Romae fuisse et mortuum esse. Illud enim cum certitudine ex fontibus
erui nequit, hoc autem ex unanimi testimonio veterum constat. Iam
Paulus testatur ante suum adventum Romae fundatam fuisse ecclesiam,
cuius tides annuntiabatur in universo mundo (Rom. 1, 8), et excusat se.
quod audacius iis scripserat (15, 15), quia eatenus non consueverat
super alienum fundamentum aedificare sed iis potius praedicare, quibus
nondum annuntiatum erat evangelium (15. 20 21). -Nunc vero ulte­
rius locum non habens in his regionibus, cupiditatem autem habens
veniendi ad vos ex multis iam praecedentibus annis, cum in Hispaniam
proficisci coepero, spero, quod praeteriens videam vos et a vobis deducar
illuc, si vobis primum ex parte fruitus fuero“ (15, 23 24). Paulus
igitur testatur Romae fundamentum ab alio positum esse, sed a quo?
472. Saeculo I (inter a. 95 et 97) Clemens Romanus Corinthiis (5, 1
ad 6, 1) varia exempla patientiae proponit ex Vetere Testamento, dein
pergit: -Sed ut vetera exempla relinquamus, ad proximos athletas
veniamus, saeculi nostri (τής γενεάς ημών) exempla proponamus. Propter
zelum et invidiam, qui maximae et iustissimae columnae erant, per­
secutionem passi sunt et usque ad mortem certaverunt. Ponamus nobis
ante oculos bonos apostolos: Petrum, qui propter zelum iniquum non
unum aut alterum sed plures labores sustulit atque ita martyrium passus
in debitum gloriae locum discessit. Propter zelum et contentionem
Paulus patientiae praemium exhibuit . . . summum patientiae exemplar
exsistens-. Viris istis sancte vitam agentibus magna electorum multi1 Nihil tamen ex hac quaestione pendet, et sunt eGam catholici, qui hoc negant,
ut Semeria (Dogma, gerarchia e culto 160 sqq.).
2 Quia cum quaestione, ubi Petrus mortuus sit, cohaeret altera quaestio, ubi
Paulus mortuus sit. quidam ex verbis Clementis : Παύλος . . . δικαιοσύνην διδάϊας
δλον τόν κόσμον και έπί τό τ^ρμα τής δύσεως ίλθών καί μαρτυρήσας ίπΐ τών
ήγουμένων, ούτως άπηλλάγη τοΰ κόσμου καί εις τόν άγιον τόπον έπορεύθη Cor.
7)
hanc conclusionem fecerunt: Paulus, teste Clemente, in Hispaniam profectus et ibi
martyrio mortuus est. Sed tum verba τό τ^ρμα τής δύσεως tum verbum μαρτυρήσας,
tum nexus huius verbi cum contextu ab aliis alio modo exponuntur. De qua re
librum edidit E. Ihiltmrj/, Klemens von Rom über die Reise Pauli nach Spanien
Freiburg i. Br. 1914), qui ait: „Dem Tode'Pauli werden also drei Handlungen vorangesetzt. namlich die Unterweisung der ganzen Welt in der Gerecbtigkeit, das Kommen
bis an das τ. τ. δ. und die Ahlegung des Zeugnisses. Über den rtumlichen und

334

l’ars R·

ecclesia Christi. Sectio 4. De subjecto activo magisterii eccles.

tudo aggregata est. qui suppliciis multis et tormentis, propter zelum
passi, exemplar optimum inter nos exstiterunt." Ad (’or. 5, 4 Fnnk
notat: .Petrum Romae mortuum esse Clemens hic non expressis quidem
sed satis perspicuis verbis dicit. Duo praesertim consideranda sunt.
Cum Paulus, altera ecclesiae columna, ut nemo negat. Romae mortem
subierit, verisimile est Petrum a Clemente Romano ideo simul cum eo
nominatum esse, quia ipse quoque in illa urbe martyrium passus est.
Accedit, quod auctor c. 6 de Christianorum persecutione per Neronem
Romae facta satis aperte loquitur, et cum hoc capitulum artissime
cum antecedente cohaereat, etiam Petrus Romae decessisse putandus
est. . . . Harnark ad h. 1. dicit : Lis sub indice adhuc non esset, nisi
critici fabulis illis Pseudodementis vel judaizantium Christianorum plus,
quam par est. auctoritatis tribuerunt." Praeterea noli praeterire illa
duo: τής 'fevtdç ημών et év ήμίν. Haec enim satis clare indicant Petrum
aetate Clementis cum aliis illis romanis martyribus, quos Clemens
enumerat. Romae passum esse.

473. 5'. Ignatius Martyr (t 107) ad romanos scribit: .Non ut Petrus
et Paulus vobis praecipio" (Rom. 4. 3), ubi aperte innuit Petrum non
minus quam Paulum romanis praecepta dedisse. Id quod certe in­
tellegi non potest de evangelii· praedicatione ab iis fortasse alibi facta:
nam sic non magis iis praecepta dedissent quam alii apostoli. Prae­
terea constat Paulum romanis praedicasse : ergo, quia Petrus in eadem
linea cum eo ponitur, hunc quoque romanis praedicasse Ignatius testatur.

474. Duo testimonia ex saeculo II (praeter Papiam et Clementem
Alexandrinum, quos iam allegavimus n. 468) Eusebius exhibet, alterum
Caii (Gaii), presbyteri romani (circa finem saeculi II). alterum Dionysii,.
Corinthiorum episcopi (circa 170): .Ac Paulus quidem Romae capite
truncatus. Petrus vero cruci suffixus fuisse eodem [Nerone] regnante
traduntur. Quam quidem narrationem abunde confirmant Petri Paulique
nomine insignita monumenta, quae in urbis Romae coemeteriis etiamnunc visuntur. Sed et Cains quidam, vir ecclesiasticus, qui Zephyrini.
romanae urbis episcopi, temporibus floruit, in eo libro, quem scripsit
.Adversus *Proclum
,
patronum sectae cataphrygarum, de loco, in quo
praedictorum apostolorum sacra corpora deposita sunt, ita loquitur:
.Ego vero', inquit, .apostolorum tropaea Ιτά τρόπαια τών αποστόλων)
possum ostendere. Nam sive in Vaticanum sive ad ostiensem viam
pergere libet, occurrent tibi tropaea eorum, qui ecclesiam illam fundazeitlicben Zusimmienhang dieser Einzelhandlungen imtereinander sowie zu dem Endereignis ist uber niebts ausgesagt" p. 37 . Certe contextus verborum apud Clementem
non postulât, ut dicamus secundum eum Paulum in Hispania mortuum esse, et cum
côteroquin nullum vestigium talis traditionis adsit, sed omnes testes, qui de Pauli
morte loquuntur. Romam Clocum mortis assignent. exnositin de martyrio hispr.nîca
Pauli excluditur.

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLV.

335

*vcrunt.
Porro ambos uno eodemque tempore martyrium subiisse
Dionysius, Corinthiorum episcopus, ad romanos scribens testatur his
verbis: ,Ita et vos
*,
inquit, ,tanta admonitione vestra (respondet ad
epistulam Soteris papae | Eusebius, H. E. 4, 23; 3/ 20, 387]) sementem,
(piae Petri et Pauli satione succreverat, romanos scilicet et Corinthios,
simul commiscuistis. Ambo enim illi in urbem nostram Corinthum in­
gressi sparso evangelicae doctrinae semine nos instituerunt, et in
Italiam simul (όμόσβ) profecti eodem tempore martyrium pertulerunt.’
Atque haec idcirco rettuli, ut rei gestae memoria magis ac magis
**
firmaretur
(Η. E. 2, 25; .1/ 20, 207 sq.; cf. 3, 31). Itaque centum
circiter annis post factum, de quo quaeritur, non solum in ecclesiis
occidentali et orientali haec res indubitanter admittebatur, sed etiam
monumentis illustrabatur, sive illa tropaea erant sepulchra sive lapides
tantum memoriales. Reapse sermonem esse de sepulchris apostolorum
ostendit Joh. Schmid (Petrus in Rom, Luzern 1892, 37 sqq.), qui de
variis quoque translationibus corporis C. Petri agit (1. c. 49 sqq.)1.
475. Cum Hegesippus (supra n. 344) testetur se Romae in succes­
sionem episcoporum inquisivisse eo tempore, quo haec successio ibi
sine dubio nota erat, et cum Eusebius, qui opera Hegesippi prae ma­
nibus habuit, constanter seriem rom anorum episcoporum a Petro in­
cipiat, non est dubium, quin ita Hegesippus testatus sit. Circa idem
tempus (a. 177) Romam venit Irenaeus, qui in id maxime incumbebat,
ut traditionem et successionem episcoporum perspectam haberet. Iam
vero is saepius testatur Petrum Romae fuisse, ut iam antea audivimus
(n. <81: cf. Schmid 1. c. 16 sqq.). Tertullianus contra haereticos ad hanc
rem ut ad factum notissimum provocat: „Videamus . . . quid etiam
romani de· proximo sonent, quibus evangelium et Petrus et Paulus
sanguine quoque suo signatum reliquerunt “ (Adv. Mare. 4. 5: M 2 366):
.ubiPetrus passioni dominicae adaequatur [cf. Io. 21, 18sqq. [, ubi Paulus
loannis [Baptistae] exitu coronatur” (Praescr. n. 36: cf. Scorp. n. 15:
.1/ 2. 49 151).
476. Hippolytus narrat Romae S. Petrum pugnasse contra Simonem
magum (de quo Act. 8, 5 sqq.) et effecisse, ut hic Roma abiret (Contra
liaer. 6. 20: M 16c, 3225). De hac pugna inter apostolum et magum
plura exstant in variis libris apocryphis, ut in .Actis Petri et Pauli”,
maxime, vero in Romiliis et recognitionibus clementinis. quae exhibent
fabulosam amplificationem illius pugnae. Itaque cum concors sit testi­
monium omnium scriptorum genuinorum et apocryphorum de romane
Petri itinere, nulla rationabilis dubitatio de hac re moveri potest.
Nihilominus adversarii enervare conantur testimonia scriptorum genu1 Cf. Theologische Quartalscbrift (Tübingen 1892 191 sqq., et .1. </<■ IFaal, Die
Apostelgruft nil catacumbas Hornae 1894 : Zeitschrift fill· kathol. 1 heologie 1902.
307 sqq.

336

Pars H· θι> crelvMa Christi. Sectio 4. Pe subtecto activo magisterii eccles.

inorum, ut dein statuant sola scripta apocrypha esse fontem, unde
illa traditio emanaverit. Student igitur per incerta et fallacia evertere
ea, (piae sunt certa et tide digna. Praeterea multa testimonia, quae
inveniuntur in scriptis genuinis, prorsus nullam mentionem faciunt
eorum, quae in apocryphis de certamine Petri cum Simone mago
narrantur, et ita se manifestant ut testes omnino indépendantes. Hodie
inter cordatos viros convenit scripta pseudoclementina esse prorsus inepta
ad quaestionem historicam solvendam (cf. Schmid 1. c. 92 sqq.).
De posterioribus scriptoribus non est cur Lapiamur, cum ne ad­
versarii quidem negent a tine saeculi II adfuisse traditionem con­
stantem.
Contra haec igitur tot et tam continua testimonia quod testimonium
historicum adversarii afferunt? Ne unum quidem ! Afferunt dubi­
tationes, construunt hypotheses, sed testem nullum habent. Itaque
si hoc factum non est certum, iam desperandum est de ullo facto
historico antiquorum temporum stabiliendo.

Ii. S. PETRI S ROMAE SEDEM SI AM COLLOCAVIT ET EPISCOPUM ROMANUM
SUCCESSOREM IN PRIMATU INSTITUIT.

477. Ex iis ipsis protestant ibus, qui concedunt Petrum Romae fuisse,
plurimi tamen negant eum fuisse episcopum romanum, vel quia nolunt
episcopatum esse institutionis divinae, vel quia negant Petrum ullam
sedem episcopalem sibi elegisse, cum apostoli non debuerint uno loco
residere, sed per totum mundum evangelium praedicare. Ad primum
quod attinet, iam probavimus episcopatum a Christo institutum esse
et Petrum episcopum et primatem fuisse. Ergo agitur de sola secunda
quaestione. Romaene Petrus sedem fixerit. At ne haec quidem est
principalis quaestio,
cardo rei in eo sit, mi sedi Petrus primatialem suam dignitatem annexuerit. Itaque hoc est praecipue osten­
dendum. primatum Petri permansisse cum roman a sede. Iinmo licet
dicamus Petrum episcopum romanum fuisse, admittimus tamen eum
sibi viventi adiutorem episcopum potuisse creare et per eum romanam
ecclesiam administrare (ut nunc quoque fieri solet), ipsum vero apostolatui proprie dicto etiamtum maxime vacasse. Iam quidam veteres
tradunt Petrum sibi vivo subrogasse ('letum ut episcopum auxiliarem
et hoc mortuo Clementem sibi successorem ordinasse. Nonnulli etiam
(satis improbabiliter) narrant cum Petro simul Paulum Romae epi­
scopatum gessisse et Linum habuisse episcopum auxiliarem. Sed alii
aliter hanc rem referunt (cf. Const, apostol. 7. 46; .V 1. 1047: Epiphan.,
Haer. 27. 6: .V 41. 371 : Rufin., Praef. in Clementis recognit.; ea, quae
Funk notat in Prolegorn. ad epist. Clem. n. 1). Concedimus igitur
relate ad primos successores Petri traditionem non esse constantem,
ita vero, ut omnes agnoscant Clementem fuisse episcopum romanum.
Auctoritate reliquis testibus praestat Irenaeus, (piem sequuntur Eusebius
et Hieronymus. At ab hac quaestione nihil pendet.

Art. 2. Do roinano pontifice.

Prop. XLV.

337

Irenaeus haec habet: «Fundantes igitur et instruentes beati
apostoli [Petrus et Paulus[ ecclesiam, Lino episcopatum administrandae
ecclesiae tradiderunt. . . . Succedit autem ei Anacletus [’Ανέγκλητος,
quem latini saepe vocant Oletum); post eum tertio loco ab apostolis
episcopatum sortitur Clemens, qui et vidit ipsos apostolos. . . , Huic
autem Clementi succedit Evaristus, et Evaristo Alexander, ac deinceps
sextus ab apostolis constitutus est Sixtus [Xystus], et ab hoc Telespliorus, qui etiam gloriosissime martyrium fecit; ac deinceps Hyginus,
post Pius, post quem Anicetus, Cum autem successisset Aniceto Soter,
nunc duodecimo loco episcopatum ab apostolis habet Eleutherius" (Adv.
haer. 3, 3, 3; M 7, 849 sq.). Nota Irenaeum hic proxime id agere, ut
ostendat, quomodo in roniana ecclesia fides «ab apostolis usque nunc
sit conservata et tradita in veritate". Quare per se non vult efferre
primatum Petri, sed apostolicam successionem episcoporum, et ideo
cum Petro etiam Paulum nominat. Immerito tamen ex eo concluserunt
protestantes eum ignorasse primatum, cum immediate ante ea, quae
modo citata sunt, perspicuis verbis potentiorem principalitatem romanae
ecclesiae efferat (infra n. 489).
Praeterea Irenaeus Hyginum vocat nonum episcopum romanum
(Adv. haer. 1, 27, 1; M 7, 687). Sunt quidem, qui censeant legendum
esse octavum pro nono. Sed hoc dicunt contra omnes testes manuscriptos, contra fragmenta graeca, contra testimonium Eusebii (H. E.
4, 11: M 20, 328 sq.; ed. Schwartz p. 322) *. Idem S. Epiphanias testatur
(Haer. 41; J/ 41, 691), idem S. Cyprianus (Ep. 74 ad Pompeium, n. 2:
H 2, 801), qui ambo Irenaei verba manifeste prae oculis habuerunt.
Ergo illa lectio externis testimoniis optime fulcitur. Iam vero Hyginus
non est nonus, nisi Petrus fuit primus episcopus. Itaque Hyginus est
octavus inter eos, qui post apostolos venerunt: est vero nonus, si in­
tegra series episcoporum romanorum consideratur. Sic sotritur diffi­
cultas, quam Harnack his verbis proponit: «Certum est exeunte sae­
culo II Romae Petrum non fuisse numeratum episcopum ; nam Irenaeus
Sixtum diserte vocat sextum episcopum" (Chronol. der altchr. Lit. 170).
Respondeo: Vocat eum sextum post apostolos; id quod non impedit,
quominus sit septimus in tota serie episcoporum. Idem valet de alio
veteré teste, quem Harnack invocat (ex Euscb., II. E. 5, 28), (pii de
Victore ait: δς ήν τρισκαιδέκατος από Πέτρου έν 'Ρώμη έπίσκοπος.
Notabile est, (piam constanter veteres vocent Hyginum nonum
pontificem. Ita Eusebius eo loco, ubi Irenaeus scripserat de Hygino:
δς ήν όγδοος έπίσκοπος (Adv. haer. 3, 4. 3; J/ 7, 857), mutavit illud
όγδοος in ένατος, cum Irenaeus (ib. 3, 3, 3) enumerans episcopos post
apostolos institutos, manifeste ponat Hyginum octavo loco: «Deinceps
sextus ab apostolis constitutus est Sixtus, et ab hoc Telesphorus. . . .
ac deinceps Hyginus" (J/ 7, 851). Illo loco urget Irenaeus, quantopere
1 Cf. Zeitschrift für kathol. Théologie (Innsbruck 1902 G2 sqq.
Pt· h ch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

338

ίί>

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii cedes.

distet Valentinus ab apostolorum temporibus, cum iam octo episcopi
eius aetate post apostolos fuerint in urbe Roma. In primo vero libro
loquitur de integra serie episcoporum romanorum, quae incipit ab
apostolis, et in hac serie dicit Hyginum tenere nonum locum epi­
scopalis successionis, ένατον κλήρον τής Επισκοπικής διαδοχής από των
αποστόλων (.V 7. 687). Haec duo non inter se pugnant : Hyginum
distare ab apostolis ut octavum, et: in serie episcoporum, quae ab
apostolica aetate descendat, Hyginum esse nonum (cf. Ottiger, Theo­
logia fundam. II 579 ff. 584 sq.).
Tertullianus ait: .Percurre ecclesias apostolicas, apud quas ipsae
adhuc cathedrae apostolorum suis locis praesident. ... Si Italiae adiaces. habes Romam . . . ubi Petrus passioni dominicae adaequatur “
(Praescr. c. 36: .1/ 2. 49: cf. infra n. 482). Ergo Romae praesidet
cathedra Petri. Pseudo-Tcrtullianus, qui fervente disputatione cum
marcionitis scripsit poema .Adversus Marcionem", et qui recenset
pontifices a Petro usque ad Anicetum (distinguens (’letum ab Anacleto),
ita loquitur:
Hac cathedra. Petrus qua sederat ipse, locatum
Maxima Roma Linum primum considere iussit ...
Constabat pietate vigens ecclesia Romae
Composita a Petro, cuius successor et ipse
lamque loco nono cathedram suscepit Hyginus.

Μ 2, 1077.

Eusebius veterem illum scriptorem (qui secundum Photimn, Biblioth.
cod. 48. est Cuius presbyter) allegat dicentem: Victor .tertius decimus
a Petro romanae urbis episcopus fuit" (H. E. 5, 28: 3/ 20, 511 : cf. 3,
2 13 15 24: 4. 1 4 5 10 11 29: 5, prooem. etc.). Epiphanias, post­
quam proposuit modum componendi varias narrationes de successione
primorum pontificum, ita ait: .Sed utcumque res se habuerit, roma­
norum pontificum ista successio est: Petrus et Paulus. Linus ac Cletus,
Clemens, Evaristus ..." (Haer. 27. n. 6: J/ 41, 374). Cyprianus:
.Factus est Cornelius episcopus . . . cum Fabiani locus, i. e. cum
locus Petri et gradus cathedrae sacerdotalis vacaret" (Ep. 55, n. 8:
D 2. 629). Augustinus: .Cathedra quid tibi fecit ecclesiae romanae.
in qua Petrus sedit, et in qua hodie Anastasius sedet" (Contra litt.
Petiliani 2, 51. 118; J/ 43. 300. Cf. epist. 53. n. 2: .1/ 33, 196).
Optatus Milei'it. (supra n. 367).

479. Porro ont η es catalogi pontificum romanorum. quorum satis magnus
numerus exstat ex ecclesia orientali et occidentali, et qui usque ad
prima saecula ascendunt et antiquissima traditione nituntur, ordiuntur
nomina romanorum pontificum a S. Petro, quamvis nonnulli cum Petri
nomine etiam Pauli nomen praeponant (cf. Lipsius, Chronol. der rom.
Bischote 25 26 30 60 98 128 132 143 26osqq.: Bollandist. in Propylaeo mensis Maii; Duchesne, Le Liber pontificalis, introd. 1. 1 sqq.:
De Smedt, Dissert, sel. in hist, eccl., append. K: Lightfoot. S. Clement of

l)c romano pontifice.

Prop. XLV.

339

Rome 201 sqq. : Harnack, Chronol. (1er altchr. Lit. 70sqq.). Vetustissimus
ex catalogis episcoporum romanorum iam medio circiter saeculo II,
vel circa a. 170 exsistebat et Romae ortus est [Harnack 1. c. 188 193;
cf. supra n. 344). Iam vero secundum unanime testimonium cata­
logorum .Petrus proficiscitur Romam et ibi fuit praepositus ecclesiae"
[Migne, P. L. 27, 578; Lhiseb., Chronie. 1. 1, ed. Schoene I 15(1; Luke
Itivington, The Primitive Church and the See of Peter, London 1894,
20 sq.). Ergo haec persuasio iam medio saeculo II Romae vigebat.
Supponunt quidem Lipsius et alii proprie dictum episcopatum ortum
non esse nisi post medium saeculum II ideoque primos, qui nominantur
in catalogis, non fuisse veros episcopos; sed hoc iam refutavimus.
Pro confirmatione addere possumus: Cum Paulus scribebat ad romanos,
ibi iam ante Linum exsistebat ecclesia; omni autem ecclesiae prae­
positus erat episcopus: nam sine episcopo ecclesia non vocatur, ut ait
S. Ignatius M. (Trail. 3, 1): atqui ante Linum antiquitas Christiana
non novit alium episcopum nisi Petrum: ergo hic erat primus epi­
scopus romanus. Nam quod Lipsius et Hase volunt illi ecclesiae solos
presbyteros sine episcopo praefuisse [Lipsius 1. c. 203: Hase, Polemik,
ed. 3, 131, nota 59, in ultima editione omissa), pugnat cum tota tra­
ditione antiqua1. Plura apud Straub, De ecclesia Christi I, n. 511 sqq.
1 Lightfoot loquens de vetustissimo catalogo ait: .As regards the naines, 1 see
no reason to question that they not only represent historical persons, but that they
were bishops in the sense of monarchical rulers of the Roman Church11 (S, Clement
of Rome 340 . E contra Harnack non obstantibus omnibus testimoniis vult medio
saeculo II Romae nondum fuisse episcopatum monarchicum, sed collegium tantum
presbyterorum regentium (Chronol. der altchrist. Lit. 174 sqq.'. Duo profert argu­
menta: a In Pastore Hermae sermo semper est de episcopis vel presbyteris ec­
clesiae, numquam de uno -episcopo, b) S. Ignatius M, scribens ad romanos nihil dicit
de eorum episcopo. Sed haec duo argumenta nihil valent. Sane quod Hermas dicit
de lapidibus, ex quibus aedificatur turris ecclesiae: .Hi sunt apostoli et episcopi et
doctores et diaconi, qui ambulaverunt in sanctitate Dei et episcopatum gesserunt et
docuerunt et ministraverunt caste et sancte electis Dei“ Vis. 3, 5. 1 . quid aliud
ostendit nisi in ecclesia fuisse apostolos et episcopos et diaconos? Nihil autem in­
nuit de episcopatu monarchic© aut non monarchico. Similiter: .Dices praepositis
ecclesiae, ut corrigant vias suas in iustitia“ (ib. 2, 2, 6'. Secundum quam regulam
logicae haec verba ostendant Romae tunc non fuisse episcopum monarchicum, non
video. Eiusdem autem rationis sunt omnes textus, quos Harnack allegat. Immo no
verum quidem est nullam particularis episcopi mentionem fieri. Nam Vis. 2, 4, 3
Hermas accipit mandatum : „Scribes duos libellos et mittes unum Clementi et unum
Graptae. Mittet ergo Clemens in exteras civitates; illi enim mandatum est. . . . Tu
autem leges in ista civitate cum presbyteris, qui praesunt ecclesiae." Ad quae verba
Funk notat: .Sine dubio Clementi auctori epistulae ad Corinthios et, ut ex hoc loco
elucet, episcopo. Clare enim cum a presbyteris discernitur, tum munere fungitur,
quod ecclesiae praepositis tantum commissum est." Quod S. Ignatius M. in epistula
ad romanos non, ut in aliis epistulis, loquitur de episcopo, non est mirum. Nam in
aliis epistulis exhortatur fideles, ut adhaereant episcopo suo. Epistula vero ad ro­
manos nullas exhortationes continet, ergo neque hanc cf. infra n. 488. Ceterum
Harnack ipse sentit, quam improbabilis sit opinio sua: .Aber wie ist der monarchische
Episkopat in Rom entstanden? Die Finge bezeichnet an einer besonders wichtigen

340

Para Π. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii eccles.

III. ROMANI PONTIFICES SIBI SEMPER ATTRIBUERUNT PRIMATUM.

480. Primum quoddam indicium primatus romani cernitur in epistula
S. Clementis ad Corinthios. Nam cum vivente etiamtum S. loanne in
Corinthiorum ecclesia discordiae ortae essent, non Ioannes sed Clemens
scripsit ad corrigendos eos. Verum quidem est Clementem non nomi­
nare se ipsum in illa epistula, sed potius inducere romanam ecclesiam
loquentem. At imprimis eum scripsisse epistulam certo constat ex
veterum testimonio (Eusebius, H. E. 3, 16 38: 4, *23; 3/ 20, 250 294
387). Ex altera parte constat auctoritatem cuiusvis ecclesiae non
aliam fuisse atque auctoritatem episcopi eius: unde si roniana ecclesia
indicat se habuisse specialem auctoritatem in ’corinthios, haec auc­
toritas penes episcopum romanum residebat. Auctoritatem autem
illam epistulam prae se ferre manifestum est: ..Non tantum ut vos
officii vestri admoneamus, scribimus’ (7, 1). .Turpia, fratres, turpia
valde auditu sunt et Christiana vivendi ratione indigna, quae comperimus: firmissimam et antiquam Corinthiorum ecclesiam propter
unum aut alterum hominem seditionem movere contra presbyteros"
(47. 6). .Vos igitur, qui seditionis fundamenta iecistis, in oboedientia
subditi estote presbyteris et correctionem suscipite in poenitentiam“
(57, 1). .Sin quidam non obtemperaverint iis. quae ille [Christus]
per nos dixit, cognoscant offensioni et periculo non parvo sese implicaturos esse: nos autem innocentes erimus ab hoc peccato" (59, 1).
Gaudium et laetitiam nobis praestabitis, si oboedientes facti iis, quae
scripsimus per Spiritum Sanctum, resecetis illegitimum zeli vestri
studium secundum exhortationem, quam de pace ac concordia fecimus
in bac epistula" (63, 2). Ita non loquitur, nisi qui auctoritatem habet
(cf. Theol. Quartalschrift, Tübingen 1876. 458). Harnack censet hanc
auctoritatem non ex Christi institutione, sed ex naturali praepotentia
ecclesiae romanae ortam esse *. Porro censet hunc primatum ab initio
non penes episcopum, sed penes coetum fidelium fuisse et ex hoc
paulatim ad episcopum transiisse-. Hanc theoriam esse inanem
fictionem non solum inde iam ostensum est, quod SS. Patres semper
provocant ad apostolicam successionem episcoporum, praesertim romanorum, sed patebit etiam magis ex sequentibus (De epistula S. Cle­
mentis cf. Luke JHrington, The Primitive Church 1 sqq. : Batiffol,
L’Église naissante 146 sqq.·).
Stelle den hreiten Graben, der fiir uns die Urgeschichte der Kirche von der spiiteren
Zeit scheidet. Kein direktes Zeugnis überbrückt ihn, und es scheint, als seien wir
genOtigt, durcit .versuchte Ideen* unserseits die Klnft auszufiillen. . . . Wie konnte
man um 170 eine Bischofsliste fiïr das ganze Jahrhundert aufstellen. das seit dem
Tode des Paulus und Petrus verlaufen war. und wie war es nwglich. den Bischüfen
sogar Amtsjahre zuzuweisen? Ich vermag die Râtsel nicht zu lôsen* I. c. 194 sqq..
1 .Dieser Primat ist naturgemaO nicht weiter detinierbar; denn er war lediglich
ein faktischcr* Harnack, Dogmengesch. 14 489).
’ Ibid. 496.

Art. 2. De roinnno pontifice.

Prop. XLV.

341

Victor I (189—199) contra usum quartodecimanorum scripsit
epistulam ad Polycratem, ephesinum episcopum, cumque i ussit con­
vocare omnes Asiae episcopos iisque iniungere, ut usum romanum
sequerentur, minatus se omnes inoboedientes excommunicaturum esse.
A qua quidem excommunicatione destitit, rogatus ab Irenaeo et aliis,
at nemo erat, qui eius auctoritatem in quaestionem vocaret (Eusebius,
H. E. 5, 24; M 20, 494 sqq.). Hinc Lightfoot censet Victorem fuisse
primum papam, prototypum Hildebrandi et Innocentii III (Clement
of Rome I 70).

481.

Zephyrinus (199—217), sicut praedecessor eius, montanistas ex
ecclesia exclusit, inter quos erat Tertullianus, qui valde aegre tulit,
quod non potuit romano pontifici persuadere, ut agnosceret Montani
prophetias et doctrinas rigoristicas. Dicit hoc eo factum esse, quod
Praxeas, qui patripassianismum docuisset, hac haeresi abiurata ponti­
fici multa falsa de montanistis narrasset. sNam iste [Praxeas] primus
ex Asia hoc genus perversitatis intulit Romae. . . . Idem tunc epi­
scopum romanum [Eleutherum aut Victorem I], agnoscentem iam pro­
phetias Montani, Priscae, Maximillae et ex ea agnitione pacem ec­
clesiae Asiae et Phrygiae inferentem [ecce auctoritatem pontificis in
illas ecclesias!], falsa de ipsis prophetis et ecclesiis eorum asseverando
et praedecessorum eius auctoritates defendendo coegit et litteras pacis
revocare iam emissas et a proposito recipiendorum charismatum con­
cessare. . . . Denique caverat pristinum doctor de emendatione sua,
et manet chirographum apud psychicos [catholicos], apud quos tunc
res gesta est, exinde silentium. Et nos quidem postea agnitio Paracleti
atque defensio disiunxit a *
psychicis (Adv. Prax. c. 1 ; M2, 155 sqq.).
De Zephyrino vel de Callisto (217—222) Tertullianus scribit: -Audio
etiam edictum esse propositum et quidem peremptorium h Pontifex
scilicet maximus, quod est episcopus episcoporum, edicit: Ego et
moechiae et fornicationis delicta paenitentia functis dimitto
*
(De pud.
c. 1 ; M 2, 980 sq. ; Denz. n. 43). — Haec evidenter manifestant auc­
toritatem pontificis, non coetus fidelium romanorum.
Hoc etiam inde evincitur, quod facit episcopum carthaginensem
provocare ad potestatem Petro datam in quaestione de remissione
peccatorum mortalium. „Habet, inquis, ecclesia potestatem delicta
donandi. ... De tua nunc quaero sententia, unde hoc ius ecclesiae
usurpes [i. e. ecclesiae datam esse ostendas]. Si quia dixerit Petro
Dominus: Super hanc petram aedificabo ecclesiam meam; tibi dedi
claves regni caelestis; vel: Quaecumque alligaveris vel solveris in terra,
482.

1 Ante aliquot annos disputatio orta est de auctore -edicti Callisti
.
*
h. Atiani
censet esse episcopum carthaginensem : TDas sogenannte Bufiedikt des Papstes Kallistus' München 1917'. Contra quem G. Es.w defendit communem sententiam: esse
romanum pontificem. Theologische Revue 1918, 398 sqq. ; cf. 1910. -186 sqq. Haec
altera sententia praeferenda est ut vera.

342

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii eccles.

erunt alligata vel soluta in caelis (Matth. 16, 18 sq.), idcirco praesumis
et ad te derivasse solvendi et alligandi potestatem, i. e. ad omnem
ecclesiam Petri [ecclesiae] propinquam, qualis es evertens atque commu­
tans manifestam Domini intentionem, personaliter hoc Petro con­
ferentem. ... Quidnunc et ad ecclesiam, et quidem tuam, psychice?
*
(De pudicitia c. 21: 3/ 2, 1024 sqq.) Itaque catholicorum doctrina
erat Christum aedificasse ecclesiam suam supra Petrum, et potestatem,
a Petro descendisse in eius successores, romanos pontifices, et a Petri
successore in omnem ecclesiam secum coniunctam transire. Non negat
Tertullianus Callistum esse Petri successorem in episcopatu romano,
sed negat illa verba Christi esse aliud quam personale Petri privi­
legium (cf. .Der Katholik" 1902 II 193 sqq.: Bardenheicer, Geschichte
der altkirchlichen Literatur II 2 636 sq.).

483. Stephanas (t a. 257) damnavit falsam doctrinam de rebaptizandis
haereticis et tam africains quam asiaticis sub poena excommunicationis
iniunxit. ut a falsa praxi desisterent (Eusebius, H. E. 7, 5: M 20.
642): et quamvis caput adversariorum non minor vir esset quam
Cyprianus, non hunc sed Stephanum ecclesia secuta est.

·<

I
d

4S4. Iulius I a. 342 docuit episcoporum causas Romae esse decernendas, et S. Athanasium in sedem alexandrinam restituit (cf. Hefele,
Konziliengesch. I 504). Eundem Athanasium Liberius (t 366). quamvis
a Constantio imperatore rogatus et vexatus, noluit deponere, de qua
re scriptor gentilis. Ammianus Marcellinus, refert: .Hunc [ Athanasium]
per subscriptionem abicere sede sacerdotali, paria sentiens ceteris [epi­
scopis arianisj. iubente principe [Constantio] Liberius monitus, per­
severanter renitebatur: nec visum hominem nec auditum damnare,
nefas ultimum exclamans, aperte scilicet recalcitrans imperatoris ar­
bitrio. Id enim ille | Constantius|. Athanasio semper infestus, licet
sciret impletum [a synodo arianaj. tamen auctoritate quoque [qua] potiorefs/ aeternae urbis episcopi, firmari desiderio nitebatur ardenti: quo
non impetrato Liberius aegre populi metu, qui eius amore flagrabat,
cum magna difficultate noctis medio potuit asportari" (15, 7).
435. Sinems a. 385 ad Himerium. tarraconensem episcopum, scribit:
.Consultationi tuae responsum competens non negamus, quia officii
nostri consideratione non est nobis dissimulare, non est tacere libertas,
quibus maior cunctis Christianae religionis zelus incumbit. Portamus
onera omnium, qui gravantur: quin immo haec portat in nobis beatus
apostolus Petrus, qui nos in omnibus, ut confidimus, administrationis
suae protegit et tuetur heredes“ (Constant, Epist. Rom. Pontif. I.
Pans 1721. col. 624; Denz. n. 87).

486. Innocentius I ad episcopos concilii carthaginensis (a. 417) scribit:
.In requirendis Dei rebus . . . antiquae traditionis exempla servantes

C*...!*·

De romano pontifice.

Prop. XLV.

343

et ecclesiasticae memores disciplinae, vestrae religionis vigorem non
minus nunc in consulendo quam antea, cum pronuntiaretis, vera ratione firmastis, qui ad nostrum referendum approbastis indicium scientes,
quid apostolicae sedi, cum omnes hoc loco positi ipsum sequi desidere­
mus apostolum, debeatur, a quo ipse episcopatus et tota auctoritas
nominis huius emersit. Quem sequentes tam mala damnare novimus
quam probare laudanda. Vel id vero, quod patrum instituta sacer­
dotali officio custodientes non censetis esse calcanda, quod illi non
humana, sed divina decrevere sententia, ut quidquid, quamvis de disiunctis remotisque provinciis ageretur, non piius ducerent finiendum,
nisi ad huius sedis notitiam perveniret, ut tota huius auctoritate,
iusta quae fuerit pronuntiatio firmaretur, indeque sumerent ceterae
ecclesiae (velut de natali suo fonte aquae cunctae procederent et per
diversas totius mundi regiones puri latices capitis incorrupti manarent),
quid praecipere [ deberent ]. quos abluere, quos veluti caeno inemunda­
bili sordidatos mundis digna corporibus unda vitaret" (Ep. 29. Constant,
Epist. Hom. Pontii. I 888 sqq.: Denz. n. 100).
487. Zosinius a. 418 ad episcopos africanos scribit : .Quamvis patrum
traditio apostolicae sedi auctoritatem tantam tribuerit, ut de eius in­
dicio disceptare nullus auderet, idque per canones semper regulasque
servaverit, et currens adhuc suis legibus ecclesiastica disciplina Petri
nomine a quo ipsa quoque descendit, reverentiam, quam debet, exsolvat . . . tamen. cum tantum nobis esset auctoritatis. ut nullus
de nostra possit retractare sententia, nihil egimus, quod non ad
vestram notitiam nostris ultro litteris referremus (Ep. 12. Constant
1. c. I 974 sq.; Denz. n. 109). Alia de Zosimo apud Palmieri, De
Rom. Pontif. 542 sqq.
De sequentibus pontificibus non est cur dicamus, cum nemo nisi
stultissime negare possit inde a saeculo V primatum romanae sedis
η. 129 139, de
ubique agnitum esse. De Coelestino I cf. Den
Leone M. iam supra (n. 301 318 432) quaedam audivimus; de Gre­
gorio M. cf. Zeitschrift fiir kathol. Theol.. Innsbruck 1879 et 1880,
imprimis 502 sqq. : de Gelasio I Theol. Quartalschr.. Tübingen 1902.
110 sqq.
IV. ECCLESIA AGNOVIT PRIMATUM ROMANI PONTIFICIS1.

488. Primum indicium huius rei habetur in epistula S. Ignatii M. ad
romanos, in qua epistula Ignatius specialem reverentiam erga eccle­
siam romanam exhibet et longe alio genere loquendi utitur atque in
epistulis ad alias ecclesias. In inscriptione epistulae ait: ^Ecclesiae
dilectae . . . ητις καί προκάθηται έν τόπω χωρίου 'Ρωμαίων, άΕιόθεος . . .
καί προκαθήμενη τής αγάπης." — ΤΤροκαθήσθαι etymologice significat
praesidere neque alios sensus habet nisi aut localiter ante aliquem
1 Valde fuse hoc argumentum exponit ΛΓ. d’Herbigny, De ecclesia Π 119

190.

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii eccles.

locum situm esse, qui sensus hic excluditur, aut praesidium alicuius
rei gerere ad eam custodiendam vel defendendam. Ergo non potest
esse dubium, quin aliquod praesidium romanae ecclesiae adscribatur.
At cui praesidet? Prioribus verbis Ignatius solum dicit, ubi ecclesia
illa exsistat : έν τόπω χωρίου Ρωμαίων. Posterioribus verbis dicit eam
esse προκαθηυένην τής αγάπης. Per genetivum coni unctum cum verbo
προκαθήσθαι ex usu linguae graecae indicatur locus vel societas, cui
aliquis praesidet (cf. Funk in h. 1.). Ergo romana ecclesia „caritati “
praesidet. Abstractum vocabulum αγάπη apud Ignatium occurrit ad
significandos fratres vel fideles: .Salutat vos caritas (αγάπη) Smyr­
*
naeorum
(Trail. 13, 1), i. e. fratres smyrnaei. Unde ex hac parte
nihil obstat, quin hic quoque .caritas
*
intellegatur coetus fidelium seu
ecclesia: ex altera vero parte alia probabilis explicatio hucusque in­
venta non est; nam quod quidam volunt illa verba explicanda esse:
.ecclesia, quae excellit caritate
,
*
admitti nequit, tum quia vocabulum
praesidendi non habet hunc sensum, tum quia in tali significatione
articulus τής omissus esset. Ergo recte vertitur: .ecclesia, quae in
territorio romanorum praesidet coetui fidelium.
*

M

489. S. Irenaeus, postquam dixit apostolicam successionem facillime
in ecclesia romana cognosci posse, haec addit: -Ad hanc enim [romanamj ecclesiam propter potentiorem [ al. potiorem | principalitatem
necesse est omnem convenire ecclesiam, hoc est eos, qui sunt undique
fideles, in qua semper ab his, qui sunt undique, conservata est ea,
quae est ab apostolis, traditio" (Adv. haer. 3. 3. 2: M 7, 849). Quia
in contextu S. Irenaeus tractat quaestionem, quomodo vera doctrina
revelata a falsis doctrinis dignosci possit, et respondet hoc optime
fieri recurrendo ad legitimos successores apostolorum et imprimis ad
episcopos romanos, sensus istorum verborum est : Cum ecclesia romana
propter potentiorem eius principalitatem omnes ecclesiae in fide con­
sentire debent. Ergo cum principalitas ecclesiae in conservanda fide
ex Irenaei mente nihil aliud sit nisi principalitas sedis episcopalis,
per quam fides conservatur, sedes romana tanta in rebus fidei prin­
cipalitate eminet, ut omnes undique fideles cum ea in fide convenire
debeant. Textus graecus non exstat, sed ita fere reconstrui potest:
Πρός ταύτην γάρ τήν έκκλησίαν διά την ίκανωτέραν (ύπ^ρτέραν) αύθΕντίαν
ανάγκη έστίν πάσαν έκκλησίαν συμβαίνον (συαφωνεϊν), τούτ’ έστιν τους
πανταχόθίν πιστούς. Haec verba vel haud valde dissimilia ab Irenaeo
scripta esse certum est. Quod enim ad vocabulum principalitatis at­
tinet, ubicumque in scriptis Irenaei occurrit, significat auctoritatem;
et ubi vocabulum graecum exstat, semel αρχή cum eadem significatione
occurrit, plerumque αύθ^ντία (cf. Ottiger, Theologia fundam. II 64G sq.).
Ergo dubium non est. (juin hoc quoque loco vocabulo principalitatis
subsit notio auctoritatis (cf. Acta et decreta concil.. Collect. Lacensis IV,
append. 19 sqq.). *.Convenire non posse localiter intellegi, quasi omnes

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLV.

345

fideles Romam venire debeant, per se videtur evidens atque ab ipsis
protestantibus conceditur (cf. Massuefi, In Irenaeum dissert. 3, n. 31 sq.;
.1/ 7, 278 sqq.)1. Itaque secundum Irenaeum omnis ecclesia cum roniana consentire debet in fide, et ratio huius rei est potentior prin­
cipalitas ecclesiae romanae, qua fit, ut fides romana sit fides totius
ecclesiae, utque in romana ecclesia ut in centro unitatis omnes fideles
veram fidem conservent. Aliae quoque ecclesiae ab apostolis Petro
et Paulo fundatae erant, id quod Dionysius episcopus testatur de
Corinthiorum ecclesia (Eusebius, H. E. 2, 25: M 20, 207), et idem
notum est de antiochena ecclesia. Nihilominus romanae ecclesiae
inter omnes potior principalitas convenit, ob quam cum ea omnes
fideles in fide consentire necesse est. Quae sit ratio huius princi­
palitatis, Irenaeus non indicat, sed neque nos hoc loco inquirimus.
Dummodo constet ab antiquis temporibus ecclesiae romanae primatum
adseriptum esse, iam scimus ex aliunde probatis, quae sit ratio huius
primatus. Adversarii quidem saepe contra nos agunt, quasi dicamus
totam vim primatus omni tempore theoretice tam explicatam et practice
tam perfectam fuisse quam nunc est. At in hac doctrina non minus quam
in omni alia progressum admittimus, et sufficit nobis, quod principia, ex
quibus doctrina fluit, semper agnita fuerunt. Neque enim primatus est
littera mortua documenti iuridici, sed est spiritus et vita (cf. de Irenaeo:
„Der Katholik
**
1867 I 419 sqq.; Hist.-polit. Blatter LXXXIX 729 sqq.).
Harnack studet effugere vim huius argumenti dicendo Irenaeum
non loqui de morali obligatione consentiendi cum ecclesia romana,
sed de naturali aliqua consequentia (ανάγκη), vi cuius omnis ecclesia,
quae conservavit traditionem apostolicam, necessario consentiat cum
ecclesia romana, quippe in qua etiam conservata sit traditio apostolica.
Potentior autem huius ecclesiae principalitas in eo est, quod est maxima,
antiquissima, omnibus cognita, ab apostolis Petro et Paulo fundata.
Illud „in qua“ in verbis Irenaei non refertur ad ecclesiam romanam,
sed ad .omnem ecclesiam". Unde sermo non est de ullo primatu juris­
dictionis, quem habeat ecclesia romana (Dogmengesch. I, ed. 4, 486 sqq.).
1 .Die wôrtliche und dvshalb naher liegende Fassung: jégliche Kirche niufi zur
romischen Kirche konnnen*, ist schwer ertrâglich* Harnack, Dogmengesch. I4 487'.
G. Morin in Revue Bénédictine XXV 515 sqq.) studet ostendere illud alterum „qui
sunt undique4 probabiliter per mendum irrepsisse in textum; illud vero .ab his*
esse litteralem versionem graeci ώπό τούτων, et sensum essd Tdeinde’, ut Adv. haer.
2, 32, 2 .V 7. 827). Itaque totum locum sic legendum esse: rAd hanc enim ec­
clesiam propter potiorem eius principalitatem necesse est omnem convenire ecclesiam,
hoc est eos. qui sunt undique fideles, in qua semper deinde conservata est ea. quae
est ab apostolis, traditio* (cf. Theol. Revue {Münster 1909) 94 sq. 126 sq. 190).
Reicitur haec opinio a Bardenhetcer Gesch. der altkirchl. Literatur I2 425 nota .
Cf. Ottiger, Theologia fundam. II 642, nota 7. M. d'Herbigny censet illa verba ,ab
his qui sunt undique* corrigenda esse sic: -Ab episcopis qui sunt undecim*. Rationes
exponit in Revue Bénédictine XXVII 103 sqq.. et brevius De ecclesia II 159 sq.
Ceterum ex illis verbis obscuris non pendet vis testimonii.

346

<l

1’ars Π. De ecclesia Christi, Sectio 4. De subiecto activo magisterii eecles.

At imprimis falsum est illud ανάγκη écrriv, necesse est, et άναγκαίον,
necessarium, non posse significare moralem obligationem sed solam
naturalem necessitatem. Sufficiens refutatio iam est dictum Pauli:
ανάγκη ύποτάσσ«σθαι . . . διά τήν συνοδησιν (Korn. 13, 5). Irenaeus vero
ait: Gnostici ήμίν [catholicis] μέν άναγκαίον eivui την αγαθήν πράΕιν
άποφαίνονται (Adv. haer. 1. 6. 2: J/ 7, 505). ubi manifeste sermo est
de morali obligatione. Ib. n. 4: άναγκαίαν ήμίν τήν έγκράτ€ΐαν καί
αγαθήν πράΕιν (3/ 7, 512).
Sic in nostro textu (3. 3, 2: .V 7. 849) sensus non est: «Non
potest aliter fieri, nisi ut omnis ecclesia, habens veram traditionem
apostolicam, cum ecclesia romana consentiat propter eius potentiorem
*
principalitatem.
Nam ad hanc logicam necessitatem nihil confert
«potentior principalitas
.
*
Omnes ecclesiae, quae conservarunt apostoli­
cam traditionem, necessario inter se consentiunt : nam nisi consentirent,
non conservassent eandem doctrinam. Traditio apostolica non est plus
aut minus authentica, sed aut adest aut non adest. Irenaeus autem
ecclesiae romanae attribuit potentiorem principalitatem prae omni alia
ecclesia, et hanc potentiorem principalitatem ait esse rationem, propter
quam omnis ecclesia debeat cum romana ecclesia consentire. Aliae
ecclesiae possunt a recta doctrina deficere: unde si de aliis ecclesiis
agitur, solus consensus ecclesiarum omnium est absolute certum argu­
mentum. Sed in ecclesia romana est potentior principalitas, ob quam
cum hac ecclesia necesse est omnem ecclesiam consentire, ut sit ecclesia
vere apostolica.
Quantopere contorta et ab Irenaei sensu aliena sit Harnackii ex­
positio ostendunt C. A. Kneller (Stimmen aus Maria-Laach LXXVI
11909] 402 sqq.), Ottiger Theologia fundam. II 630 sqq.), G. Esser (Der
Kathoiik 1917. I 289 sqq.: Théologie und Glaube XIV [1922] 344 sqq.).
490. Primatum romani pontificis illud quoque ostendit, quod tot viri
illustres iam primis saeculis Romam venerunt, ut romanum episc.oplim
de rebus fidei et morum consulerent. Ita .Aniceto romanae ecclesiae
praesidente Polycarpum, qui etiamtum superstes erat, Romam venisse
ob quaestionem quandam, quae de pascha inciderat, et cum Aniceto
colloquium habuisse, tradit Irenaeus6 {Eusebius, H. E. 4, 14: 3/ 20, 338.
Verba Irenaei M 7. 852 1230 sq.). Similiter Irenaeus ad Eleutherum
papam profectus est (cf. M 7. 183), Heyesippus Romam venit ad rectam
doctrinam ibi investigandam, item circa finem saeculi II Abercius epi­
scopus hieropolitanus. qui de se ait: Christus «Romam me misit, ut
regiam contemplarer et reginam viderem stola aurea et calceis aureis
indutam, et populum vidi ibi habentem sigillum *
splendidum {De Rossi,
Inscript, christ. II 17) b Cur hi et alii viri Romam venerunt ob quae1 Kirch, Enchir. ’ n. 155. Kicker et Harnack negarunt hoc epitaphium esse Chri­
stianae originis, sed eorum conatus illud referendi ad mysteria Attinis et Cybeles

Art. 2. De remano pontifice.

Prop. XJ,V.

347

stiones fidei et disciplinae, romanus vero episcopus numquam ad aliam
ecclesiam se contulit, ut ibi edoceretur? Nulla alia ratio est nisi
primatus romanae sedis; ideo omnes illi Romam adibant, ut inde rectam
lidcm acciperent, sicut iam N'. hpiatius M. ad romanos scribit (3, 1):
.Neminem umquam fascinastis, alios docuistis. Ego vero illa quoque
firma esse volo, (piae docetis et praecipitis." Omnes haeretici studebant
a romana ecclesia agnosci, quia secus se nihil effecisse bene sciebant;
Romae haereses profligatae sunt: romanae doctrinae et disciplinae paulatim omnes ecclesiae, quantumvis forte ab initio repugnantes, cedere
debebant. Haec patent ex historia montanismi, gnosticismi, ex quae­
stionibus de paschate, de rebaptizandis haereticis etc. Auctoritati roinanorum pontificum in quibusdam rebus frustra resistere conati sunt
tanti viri, quanti fuerunt Tertullianus, Hippolytus, Origenes, Cyprianus.
Apud romanam sedem accusabantur episcopi, qui in suspicionem haeresis
inciderant, ut e. g. Dionysius M., episcopus alexandrinus (cf. S. Athan.,
De syn. nic. c. 26; M 25. 462).
491. Cyprianus Stephanum papam rogat, ut Marcianum, arelatensem
episcopum, (pii se Novatiano adiunxerat, deponat et excommunicet, id
quod supponit in Stephano auctoritatem, quam nullus alius episcopus
habebat: .Dirigantur in provinciam et ad plebem Arelate consistentem
a te litterae, quibus abstento [excommunicato] Marciano alius in loco
eius substituatur. . . . Significa plane nobis, quis in locum Marciani
Arelate fuerit substitutus, ut sciamus, ad quem fratres nostros dirigere
et cui scribere debeamus" (Ep. 68 ; H 2, 745 748). Idem rogat Cor­
nelium papam, ne se circumveniri patiatur mendaciis quorundam scele­
ratorum et schismaticorum, qui in Africa damnati ad romanam sedem
confugerant. „Quibus satis non fuit ab evangelio recessisse. . . . post
ista adhuc insuper pseudoepiscopo sibi ab haereticis constituto navi­
gare audent et ad Petri cathedram atque ad ecclesiam principalem,
unde unitas sacerdotalis exorta est, ab schismaticis et profanis litteras
fere nec cogitare eos esse romanos, quorum fides, apostolo praedicante,
laudata est, ad quos perfidia non possit habere accessum" (Ep. 59,
n. 14; 7/2, 683). Similia scribit de Basilide et Martiale (Ep. 67.
n. 5: /7 2. 739). Haec omnia supponunt praerogativam sedis romanae,
qualis nulli alii sedi episcopali competebat. Cf. supra n. 318 367 .*
misere defecerunt. Quaestionem hanc diligenter tractatam et varia scripta de hac
re edita accurate recensita invenies in Etudes (Paris 1897 I 433 sqq. Cf. Zeitsehr.
für kath. Théologie Innsbruck 1897) 673 sqq. ; Batiffol, L’Église naissante 209 sqq.
1 Harnack, Lehrbuch der Dogmengesch. P 493 sq. de Cypriano: .Eliminirt man
aus den Constnictionen Cyprians ailes das, dem in seinein eigenen Sinnc etwas Con­
cretes nicht entspricht, so ist vor allem jede I’riirogative des jeweiligen romischen
Bischofs zu eliminiren. Was nachbleibt, ist die besondere Stellung der rOmischen
Gemeinde. die freilich (lurch ihren Bischof reprâsentirt wird." Quam falsa haec
sint, ostendit Ottiyer, Theologia fundam. II 653 sqq.

34g

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 1. De subiecto activo magisterii cedes.

492. Cum Antiochiae inter asseclas Pauli Samosateni et catholicos
lis de possessione templi orta esset, Aurelianus imperator (270—275)
decrevit, ut iis templum daretur, qui cum romana sede communionem
haberent (Eusebius, H. E. 7, 30; .1/ 20, 719: hirch, Enchir. n. 443);
unde apparet vel gentilibus primatum romanae ecclesiae notum fuisse.
(Cf. supra n. 484 et ,Der Katholik" 1901 II 331 sqq.)

■ •·,τ»

i.]

ο

ί'

493. Hieronymus ad Damasum papam scribit :„Beatitudini tuae, i. e.
cathedrae Petri, communione consocior. Supra illam petram aedificatam
ecclesiam scio. Quicumque extra hanc domum agnum comederit, pro­
fanus est' (Ep. 15; M 22, 355; cf. Ep. 16). S. Ambrosius et novem
alii episcopi synodi mediolanensis (c. a. 389) ad Siricium papam: .Domino
dilectissimo fratri Siricio papae Ambrosius, Sabinus, Bassianus et ceteri
[Eventius, Maximus, Felix, Theodorus, Constantius, Geminianus, Eustasius]: Recognovimus litteris sanctitatis tuae boni pastoris excubias,
qui tideliter commissam tibi ianuam serves et pia sollicitudine Christi
ovile custodias, dignus, quem oves Domini audiant et sequantur. . . .
Itaque lovinianum, Auxentium . . .. quos sanctitas tua damnavit, scias
apud nos quoque secundum indicium tuum'esse condemnatos" (Ep. 42;
M 16, 1124 sqq.). Augustinus: .In qua [romana ecclesia] semper
apostolicae cathedrae riguit principatus" (Ep. 43, n. 7; M 33, 163)1.
Sed haec sufficiant. Cf. praeterea, si placet. Vincent. Lirin. (Commonit.
c. 6; M 50, 645); Ct/rill. Alex. (Ep. 11: M 77. 79); Theodor et. Cyr.
(Ep. 113 116 118; Jf 83. 1314 1323 1327); Mansi (IV 1290); ea,
quae dicta sunt supra n. 367; multa alia, quae exhibet Ottiger, Theo­
logia fundam. II 678 sqq.
Unum adhuc testem audire iuvat, praeclarum theologum veteris
ecclesiae orientalis, pro fide multa dira perpessum, S. Theodorum
Studitam, qui mortuus est (a. 826) brevi ante schisma Photii (nati 820).
Insignis ille vir ad Leonem III pontificem scribit: .Quandoquidem Petro
magno Christus Deus post claves regni caelorum pastoralis etiam princi­
patus contulit dignitatem, ad Petrum utique vel eius successorem, quid­
quid in ecclesia catholica per eos innovatur, qui aberrant a veritate,
necesse est referri" (L. 1, ep. 33; M 99. 1017). Ad Paschalem I:
.Audi, apostolicum caput, a Deo praeposite pastor ovium Christi,
ianitor regni caelorum,· petra fidei, supra quam aedificata est catholica
ecclesia. Petrus enim es tu. Petri sedem exornans et gubernans"
(L. 2. ep. 12: M 1152). Ad Michaelem imperatorem: .Nunc tempus
acceptabile ... ut uniamur vertici ecclesiarum Dei, Romae’ (L. 2,
ep. 74; M 1309). Ad eundem imperatorem: _Si quid est eiusmodi,
de quo ambigat aut diffidat divina magnificentia vestra pie a patriarchis
1 S. Augustini doctrinam de primatu romani pontificis exponit Th. Specht, Die
Lehre von der Kirche nach dem hl. Augustinus Paderborn 1892 184 sqq. De S. loannis
Chrysost. doctrina agit .V. Marini, Il Primato di S. Pietro et de sui successori in
S. Giovanni Chrisostomo Roma 1919 ; cf. Zeitschrift für kath. Théologie 1919, 712.

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLV.

dissolvi posse, iubeat... a vetere Roma suscipi declarationem, prout
olim et ab initio paterna traditione transmissus mos fuit. Haec enim . . .
suprema est ecclesiarum Dei, in qua Petrus primus sedem tenuit, ad
quem Dominus dixit: Tu es Petrus, et super hanc petram'... (L. 2,
ep. 86; M 1332). Ad Leonem sacellarium: „Quod si . . . deflexit a veri­
tate Nicephorus patriarcha, mittenda est ad Romanum [pontificum ] ex
utraque parte legatio, et inde fidei accipienda certitudo" (L. 2, ep. 129;
M 1420). De haereticis iconomachis, qui se noluerunt Romani pontificis
indicio subicere, ait: .Testor nunc coram Deo et hominibus: seipsos
avulserunt a corpore Christi et supremo verticali throno, in quo Christus
claves posuit fidei, adversus quam non praevaluere hactenus nec praevale­
bunt usque ad consummationem portae inferi, ora scilicet haereticorum,
sicut pollicitus est, qui non mentitur. Gaudeat igitur beatissimus et apostolicus et nomine suo dignus Paschalis [pontifex], quoniam Petri opus
adimplevit" (L. 2, ep. 63: J/ 1282). Similia multis aliis locis scribit. Cf.
G. A. Schneider, Der hl. Theodor von Studion, Munster i. AV. 1900,107 sqq.

494. Adversarii quidem primatus omni conatu student singula testi­
monia enervare: at hic ipse conatus adversariorum argumentum est
doctrinae, (piam impugnant. Quae enim in orbe terrarum est vel fuit
alia sedes episcopalis, ad cuius primatum impugnandum tanta multitudo
testimoniorum omni artificio critico et exegetico tenuanda et ad mini­
mam, quae excogitari potest, vim reducenda est? Ingens haec opera,
quae contra solam sedem romanam impenditur, perspicue ostendit,
quam praeclarum locum episcopatus romanus omni saeculo christianae
religionis obtinuerit. Cur enim adeo sudant et algent in primatu
romani pontificis negando, nisi quia tot testimonia huius primatus ex
omni saeculo adsunt?

V. CONCILIA OECUMENICA PRIMATUM ROMAM PONTIFICIS AGNOVERUNT.

495. Cum probaverimus concilia esse infallibilia, consequenter primatum
romani pontificis esse admittendum cum absoluta certitudine inde efficitur,
quod concilia ita docuerunt. Non prima quidem concilia primatum roinan uni
statim formaliter definiverunt, sed practice agnoverunt: postquam vero
haec doctrina in dubium vocata est, etiam definitiones factae sunt.
De concilio ephesino iam supra dictum est (n. 367); item de con­
cilio chalcedonensi (n. 449 455), cuius Patres Leonem vocant caput
suum, se vero filios eius (M 54, 951 959). Patres concilii consfantinopolitani III de Agathone dicunt: .Summus nobiscum concertabat aposto­
lorum princeps; illius enim imitatorem et sedis successorem habuimus
fautorem et divini sacramenti illustrantem per litteras. Confessionem
tibi [Constantino] a Deo scriptam illa romana antiqua civitas obtulit,
et dogmatum diem a vespertinis partibus extulit charta: et atramen­
tum videbatur et per Agathonem Petrus loquebatur" (Hardouin III
1422 sq. : Denz. n. 288 nota 2). In conc. nie. II lectae sunt litterae

350

ο

Pars

ecclesia Christi. Sertio I. De subjecto activo magisterii oecles.

Adria ni papae, in quibus ait: -Cuius | Petri) sedes in omnem terrarum
orbem primatum tenens effulget et caput omnium ecclesiarum Dei con­
sistit’ [Denz. n. 298; Mardonio IV 102). Litteris lectis legati ponti­
ficii interrogarunt: -Dicat nobis sancta synodus, si admittit litteras
sanctissimi papae senioris Romae, annon." Synodus respondit : -Sequimur
et suscipimus et admittimus’ (ib. 103). In epistula ad imperatores idem
pontifex ait: .Ipse princeps apostolorum beatus Petrus, qui apostolicae
sedi primus praesedit, sui apostolatus principatum ac pastoralis curae
successoribus suis, qui in eius sacratissima sede perenniter sessuri
sunt, dereliquit ; quibus et auctoritatis potestatem, quemadmodum a
Salvatore nostro Domino Deo ei concessa est, et ipse quoque suis
contulit ac tradidit divino iussu successoribus pontificibus" (ib: 82).
Tu rasi ii* vero, episcopus constantinopolitanus, in litteris ad Adrianum
rescriptis ait: .Vestra fraterna et summo pontificio decorata sanctitas
*
(ib. 510). et vocat eum Petri successorem, -cuius cathedram sortita
est fraterna sanctitas vestra’ ib. 514). In comdlio constantinopolifano 1Γ actione prima a patribus graecis et latinis recepta est formula
Hormisda·· papa»·, cui iam initio saeculi VI loannes Constantinopoli­
tanus et multi alii episcopi orientales subscripserant. Inter alia autem
formula haec habet: -Prima salus est recta»· fidei regulam custodire
et a patrum traditione nullatenus deviare, quia non potest Domini
nostri lesu Christi praetermitti sententia dicentis: Tu es Petrus, et
super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. Haec, (piae dicta sunt,
rerum probantur effectibus, quia in sede apostolica inviolabilis semper
catholica custoditur religio. . . . Unde probamus et amplectimur epi­
stulas omnes beati Leonis papae urbis Romae, quas conscripsit de recta
fide. Quapropter, sicut praediximus, sequentes in omnibus sedem apostoli­
cam et praedicamus omnia, quae ab ipsa decreta sunt; et propterea
spero in una communione vobiscum, quam apostolica sedes praedicat,
me futurum, in qua est integra christianae religionis et perfecta soli­
ditas’ {Thiel, Epistulae Rom. Pont if. I 853 sq. Cf. Denz. n. 171 sq.).
496. Ut multa alia omittamus, in concilio luydvnenxi // approbata
est professio fidei Michaelis Palaeologi. in qua haec leguntur: -Ipsa
sancta roniana ecclesia summum et plenum primatum et principatum
super universam ecclesiam catholicam obtinet : (piem se ab ipso Do­
mino in B. Petro, apostolorum principe sive vertice, cuius romanus
pontifex est successor, cum potestatis plenitudine recepisse veraciter
et humiliter recognoscit. Et sicut prae ceteris tenetur fidei veri­
tatem defendere, sic et. si quae de fide subortae fuerint quaestiones,
suo debent indicio definiri. Ad quam potest gravatus quilibet super
negotiis ad ecclesiasticum forum pertinentibus appellare: et in omni­
bus causis ad examen ecclesiasticum spectantibus ad ipsius potest
indicium recurri: et eidem omnes ecclesiae sunt sublectae" {Denz.
n. 466).

JT· ' ζ.

Art. 2. !><· romano pontifice.

Prop. XLV.

351

197. Concilium /lorentinum in decreto unionis: -Diffinimus sanctam
apostolicam sedem et romanum pontificem in universum orbem tenere
primatum, et ipsum pontificem romanum successorem esse B. Petri,
principis apostolorum, et verum Christi vicarium totiusque ecclesiae
caput cf omnium Christianorum patrem ac doctorem exsistere, et ipsi
in B. Petro pascendi, regendi ac gubernandi universalem ecclesiam a
Domino nostro lesu Christo plenam potestatem traditam esse; quem­
admodum etiam in gestis oecumenicorum conciliorum et in sacris ca­
nonibus continetur" (Den n. 694). Textus latinus huius definitionis
est originalis; graecus vero est versio. Propterea nihil agunt, qui
volunt ostendere in textu graeco illa verba „quemadmodum etiam"
esse restrictiva: Καθ’ ον τρόπον και έν τοίς πρακτικοίς τών οικουμενι­
κών συνόδων καί έν τοίς ίεροίς κανόσι διαλαμβάνεται, quasi sensus sit:
plenam potestatem romano pontifici traditam esse cum ea restrictione,
quam docent concilia oecumenica; quem sensum ne graeca quidem
verba prae se ferunt.
Verba conciliorum constantinopolitani IV. lugdunensis II, florentin!
repetit et confirmat vaticanum sess. 4, c. 4 (I)enz. n. 1832 sqq.). Ita­
que primatus romani pontificis est articulus fidei definitus (cf. Palmieri,
De Rom. Pont if. 409 sqq. ; Ottiger, Theologia fundam. II 697 sqq.).

VI. ROMANUS PONTIFEX URE DIVINO TENET PRIMATUM.
49S. Quaestio, utrum romanus pontifex sit successor S. Petri in pri­
matu iure divino an inre humano, duplicem sensum habet: a) num
iure divino exsistat in ecclesia successor S. Petri in primatu: b) num
iure divino haec successio alligata sit sedi romanae potius quam alii.
Prima quaestio soluta est. Itaque illo sensu.sine dubio romanus ponti­
fex, qui solus est successor S. Petri, iure divino tenet primatum:
nam. ut legitur in decreto gelasiano quod vocant: -Sancta roniana
catholica et apostolica ecclesia nullis synodicis constitutis ceteris ec­
clesiis praelata est. sed evangelien voce Domini et Salvatoris nostri
primatum obtinuit: Tu es Petrus, inquiens..." (I)énz. n. 163: cf. 332).
Ergo si interdum dicitur primatus esse penes romanam sedem ex
-Patrum decretis", intellegenda sunt decreta docentia, non constituentia,
ut ait Innocentius 1: .Quod illi [Patres] non humana, sed divina de­
crevere sententia" (Ep. 29, n. 1. Constant I 889: I)cnz. n. 100). Plura
apud Pranzelin, De eccl. 168 sqq.: Ottiger, Theologia fundam. II 798 sqq.

499. Itaque suppositis his duobus articulis fidei, quod Christus in­
stituit primatum et perpetuam in primatu successionem, iam sequitur
tertium, <juod in hoc praesenti ordine romani pontifices iure dirino sunt
successores S. Petri in primatu, quia voluntas Christi respicit omnes
illas determinatas personas, quae legitimo modo S. Petro succedunt.
Ideo -non solum fide humana sed etiam divina credendum est romanum
pontificem esse caput visibile ecclesiae vice Christi, quia signa illa,

352

Pars Π. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii eccles.

quibus hoc caput ostendimus, faciunt credibile evidenter illum esse,
quem Christus ex vi suae institutionis vicarium suum constituit. Hoc
ergo modo dicimus assertionem positam esse de tide et in Scriptura
adiuncta ecclesiae traditione sufficienter contineri“ (Suarez, Defensio
fid. cath. 3. 13, 6). Hoc patet ex iis, quae in tractatu de fide do­
centur de materiali obiecto fidei, posse scilicet omne id fide divina
credi, quod nihil est nisi particularis applicatio veritatis revelatae
universalis. Cf. VIII 272 sqq.
500. At numquid etiam fide credendum est primatum ita annexum
esse romanae sedi, ut ne per summi pontificis quidem potestatem ad
aliam sedem transferri possit? Dominicus Sotas censuit per ecclesiae
auctoritatem posse primatum separari a romana sede (In 4, dist. 24, q. 2,
a. 5). Haec Soti sententia Gregorio de Valentia videtur n singularis
nec vero satis tuta" (Analys. fid. 7, 12). Suarez non vult quaestionem
decidere, sed solum dicit neminem papa inferiorem posse talem translationem efficere (Defensio fid. cath. 3. 13, 11). Bellarminus dicit:
.Non credimus umquam futurum, ut sedes alio transferatur" (De Rom.
Pontif. 2, 12). Benedictus XIV: .Non videtur posse sustineri illorum
opinio, qui asseruerunt praefatam conexionem [primatus cum sede
romana] ita esse de iure humano, ut possit ab ecclesia dissolvi et una
ab altera separari" (De syn. 2. 1, 1). Palmieri: .Quod prae ceteris
romanus pontifex is sit, qui Petro in primatu succedit, veritas est
immutabilis in ecclesia : nihilque obstat, quominus haec veritas revelata
censeatur" (De Rom. Pontif. thes. 9, p. 490). Franzelin ad quaestio. nem: utrum ne per romanum quidem pontificem primatus a romana
sede separari possit: .Respondemus id dogma definitum de fide hac­
tenus saltem non esse; esse tamen veritatem theologicam, quae ex
modo, quo ipsum dogma de primatu romanorum pontificum seu ro­
manae ecclesiae in documentis ecclesiasticis enuntiatum est, legitime
deducitur’ (De eccl. 202).
Ultra hanc ultimam assertionem certe non est progrediendum : nam
numquam concilia voluerunt definire hanc quaestionem. sed ubi in
conciliis agebatur de primatu, id agebatur, ut doceretur primatum
eumque perennem a Christo institutum esse, et in hoc ordine rerum
primatum esse penes romanum pontificem. Quaestio autem, num pri­
matus absolute ad aliam sedem transferri possit, hucusque non fuit
obiectum definitionis conciliaris.

501. S/ attenditur modus, quo dogma propositum est, semper et ubique
haec duo: primatus Petri et episcopatus romanus, considerantur ut in­
separabiliter nexa et sola ratione distincta. Quod enim concilium Vati­
canum definivit : .S. q. d. . . . romanum pontificem non esse B. Petri
in eodem primatu succesorem. A. S." (Denz. n. 1825). idem constanter
per multa saecula in ecclesia semper dictum et creditum est. Si vero

aliquando transferretur primatus ad aliam sedem, non iam vera esset
haec sententia toties in scriptis Patrum et theologorum repetita et
sollemni modo ab ecclesia proposita: romanus pontifex est successor
Petri in primatu; ecclesia non iam esset romano-catholica, sed fortasse
parisiensis-catholica. plurimae fidei professiones essent mutandae. Haec
autem videntur intolerabilia et sensui catholico repugnantia. Ergo
constans illa praedicatio ecclesiae postulat, ut dicamus primatum
sedi romanae esse immutabiliter annexum. Adde prop. 35 Syllabi:
.Nihil vetat alicuius concilii generalis sententia [sine consensu romani
pontificis] aut universorum populorum facto summum pontificatum
ab romano episcopo atque urbe ad alium episcopum aliamque civi­
tatem transferri “ [Denz. n. 1735). De hac prop. cf. Franzelin, De
eccl. 215. Alia apud Ottiger, Theologia fundam. II 864 sqq.

502. Est autem notandum aliud esse romanum esse pontificem et aliud
Hornae residere. Potest enim romanus pontifex ob iustas causas alibi
quam Romae habitare, dummodo maneat episcopus romanus. Neque
confundenda est ecclesia romana cum urbe romana materialiter spectata.
Haec enim, etsi totaliter destrueretur, posset tamen manere romana
ecclesia, i. e. plebs tidelis sub suo episcopo. Eodem autem modo, quo
certum est primatum esse inseparabiliter annexum ecclesiae romanae,
eodem modo certum est hanc ecclesiam non esse interituram, ita ut
saltem semper supersit legitimus episcopus romanus.
503. Sed quomodo factum est, ut primatus cum romana sede con­
jungeretur? Si haec coniunctio est immutabilis, aliquo modo a Christi
voluntate repetenda est: nam si actu voluntatis pure humanae con­
iunctio facta esset, voluntate quoque humana solvi posset. Itaque
Christus aut simpliciter indicavit cum romana sede coniungendum esse
primatum, aut S. Petro iniunxit, ut ipse eligeret sedem, cuius deinceps
episcopi essent successores eius in primatu. Utram nam Christus
elegerit, nos latet. Petrus autem debuit suam vel Christi voluntatem
ita manifestare, ut visibili modo ecclesiae innotesceret, quis post mortem
Petri eius successor esset. Similiter alii apostoli hanc veritatem nosse
et praedicare debebant. Sic factum est. ut haec veritas semper et
ubique ab ecclesia tradita sit (cf. Palmieri, De Rom. Pontif. 400 sqq.).
Ecclesia autem semper credidit eum esse successorem Petri, qui in
cathedra Petri sederet, i. e. eum, qui post mortem Petri successisset
in ea cathedra, quam Petrus sibi cathedram primatialem elegerat.
Itaque iure divino, aut praevertente quemlibet actum humanum aut
saltem consequente actum Petri eumque specialiter confirmante, ro­
manus pontifex est successor Petri in primatu.
Quaestio autem. quomodo designetur is, qui succedat in sedem
S. Petri, seu quomodo eligendus sit romanus pontifex, tractatur in
iure canonico. Cf. in appendice codicis iuris canonici -Documentum I".

354

Pars IL De ecclesia Christi. Sectio 4. De sublecto activo magisterii eccies.

504. Schol. 1. De canone 28 concilii ehalcedonensis.
In concilio nicaeno canonibus 4 5 6 iura patriarchalia variarum
urbium determinata erant. Contra hos canones episcopi graeci in
concilio consta nt inopolita no l constituerant, ut post romanum episcopum
episcopus constantinopolitanus praerogativas honoris haberet, .propterea
quod sit nova Roma". Idem rursus decretum est in concilio chalcedonensi can. 28 contradicentibus legatis apostolicae sedis et nonnullis
episcopis orientalibus. De qua re episcopi concilii chalrcdonensis scribunt
ad Leonem M.: .Confirmavimus autem et 150 SS. Patrum, qui in
Constantinopoli congregati sunt, regulam sub piae memoriae maiore
Theodosio, quae praecepit post vestram sanctissimam et apostolicam
sedem honorem habere constantinopolitanam. . . . Qui enim locum
vestrae sanctitatis obtinent, sanctissimi episcopi Paschasinus et Lucentius, et qui cum iis est, reverendissimus presbyter Bonifatius, his ita
constitutis vehementer resistere tentaverunt. . . . Rogamus igitur: et
tuis decretis nostrum honora indicium, et sicut nos capiti in bonis
adiecimus consonantiam, sic et summitas tua tiliis, quod decet, ad­
impleat" (J/54, 957sq.). Respondet .S’. Leo: .De custodiendis SS. Patrum
statutis, quae in synodo nicaena inviolabilibus sunt fixa decretis, ob­
servantiam vestrae sanctitatis admoneo, ut iura ecclesiarum, sicut ab
illis 318 Patribus divinitus inspiratis sunt ordinata, permaneant. . . .
Quorum regulis apostolica sedes quam reverenter utatur, scriptorum
meorum, quibus constantinopolitani antistitis conatus reppuli, poterit
sanctitas vestra lectione cognoscere et me auxiliante Domino catholicae
fidei et paternarum constitutionum esse custodem" (Ep. 114; ,V 54,
1029 sqq.). Ex his patet: a) Chalcedone agnitum esse primatum romanae sedis: b) ibi actum esse de iuribus patriarchalibus variarum
urbium : c) canonem 28 reiectum esse a summo pontifice ideoque nullius
esse auctoritatis. Unde factum est, ut canon e codicibus ecclesiae
orientalis expunctus sit. Continentur autem in illo canone alia quoque
falsa vel ambigua, et manifestantur in eo prima semina discordiae,
quae tandem desiit in schisma orientalium (cf. Palmieri 1. c. 419 sqq.:
Ottiger, Theologia fundam. II 712 sqq.).
505. Schol. 2. De distinctione inter sedem et sedentem.
Hac distinctione nonnulli abusi sunt ad adstruendos errores de
summo pontifice, quasi praerogativae variae et maxime indefectibilitatis in fide alligatae essent sedi apostolicae, non vero singulis se­
dentibus in ea. Ita gallicani, iansenistae. febroniani. alii. luvat isitur
breviter indicare, quo sensu sedentes a sede distinguendi sint, quo
sensu non sint.
a) Praerogativae sedis non pendent· a meritis sedentis, et ita in
sede sancta possunt sedere homines minime sancti. Xam cum sedens
significet concretam personam, sedes vero institutum cum suis iuribus
in abstracto, sedes habet suas perennes (et si de romana sede agitur.

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLV.

Schol. 1 2 3.

355

immutabiles) proprietates, sedens vero alius est aliis temporibus. Unde
S. Leo scribit nihil sedi ut tali perire dignitatis (a Deo vel ecclesia
concessae) eo, quod in ea aliquando sedeat impius homo. Ita Dioscori
impietas obscurare non potuit dignitatem alexandrinae sedis: „aliud
est enim sedes, aliud praesidentes
*
(Ep. 106, 5; M 54, 1007). „Etsi
enim diversa nonnumquam sunt merita praesulum, iura tamen per­
manent sedium
*
(Ep. 119, 3; M 54, 1043).
b) liomanus pontifex a sede apostolica distinguitur, quatenus ille
moritur, haec vero immutabili iure permanet. Mortuo pontifice sedes
vacat, i. e. manet in Christo voluntas et in ecclesia obligatio, ut con­
stituatur novus pontifex, in quem integra iura primatus transeant;
manent quoque iura et potestates a summo pontifice cum inferioribus
pastoribus communicatae, sed potestas pontificia interim in nullo sub­
jecto inest. Manent interim in ecclesia omnia, quae necessaria sunt
ad veram fidem et rectam disciplinam conservandam et ad novum
pontificem constituendum ; at non adest actu potestas faciendi ea, quae
sine pontifice fieri nequeunt, ut definitiones conciliares.
c) Nullo modo admittenda est distinctio illa, quasi sit praerogativa
sedis, quam qui est pontifex non habeat. Christus enim unum parti­
cularem hominem constituit caput ecclesiae, eique praerogativas con­
venientes contulit, et hanc constitutionem ecclesiae perennem .esse
voluit. Itaque praerogativae primatus neque in communitate fidelium
resident neque in tota serie pontificum simul sumpta, sed in quolibet
pontifice, qui hic et nunc est caput ecclesiae. Pontifex quilibet morte
sua amittit omnem iurisdictionem in ecclesiam, unde jurisdictionem
ne Sanctus quidem Petrus ullam habet: iurisdictio autem tota quanta
transit in legitimum successorem. Quia actu unus tantum est pontifex,
i. e. ille, qui actu est episcopus romanus, ideo actu nullae adsunt prae­
rogativae primatus nisi in episcopo romano. Ceterum post concilium
vaticanum sustinere velle illam inanem distinctionem inter sedem et
sedentem esset aperta haeresis (cf. Straub, De ecclesia Christi I,
n. 598 sqq.).

Schol. 3. De papa dubio.
Cum ecclesia ex institutione Christi sit societas essentialiter visibilis et visibile caput habere debeat, is tantum pontifex legitime
electus censeri potest, qui ita electus est, ut citra dubium validitas
electionis eius cognosci possit. Ergo quamdiu dubium manet, utrum
facta sit legitima electio necne, electus non est pontifex, nam , dubius
papa habetur pro non-papae (BellarmDe conc. 2, 19, ad 3 arg.
Gerson.). „Tempore concilii constantiensis tres fuerunt praetensi ponti­
fices. . . . Unde etiam fieri potuit, ut nullus eorum esset certus pontifex
atque adeo nec pontifex, quia nondum aliquis eorum erat sufficienti
consensu ecclesiae receptus
*
(Suarez, Defensio fid. cath. 3, 18, 7). Ex
hoc principio theologi communiter explicant ea, quae ad finiendum

50«.

356

Pars H· De ecclesia Christi. Sectio 4. Do subiecto activo magisterii cedes.

magnum schisma facta sunt in concilio constantiensi. Haec tamen ex­
plicatio ita tantum valet, si Urbanus VI ab initio erat pontifex dubius.
Nam si semel legitimus pontifex erat agnitus ideoque verus pontifex,
non iam potuit ab ulla auctoritate dignitate sua privari. Tota igitur
quaestio ad hoc revocatur, utrum ab initio fuerit pontifex dubius
necne, de qua re videndum est in historia ecclesiastica. De dubio
autem indicare debent legitimi cardinales vel, si ipsi desunt, episcopi
in unum collecti.
Is autem, qui sine dubio electus est pontifex legitimus, dignitatem
suam non potest amittere nisi a) voluntaria resignatione’, ut Coelestinus V. b) aperta haeresi, qua cessat esse membrum ecclesiae, quod
tamen, quamvis ex conceptu non repugnet, reapse permitti posse a
divina providentia multi theologi merito negant aut valde dubitant
(cf. Pighius, De ecclesiastica hierarchia 1. 4. c. 6 et 8), c) amentia,
d) morte (cf. Bellarm., De Rom. Pontif. 2, 30; De cone. 1, 14; Phillips,
Kirchenrecht V 714 sqq.; Framelin, De eccl. 230 sqq. ; I. La urent i us,
Institutiones iuris eccl., ed. 3, n. 13a sqq.).

*

U
J
§

Prop. XLVI. Romanus pontifex ex cathedra loquens eadem infallibilitate pollet qua ecclesia docens.
507. Sensus propositionis. Concilium raticanum sess. 4, c. 4 definivit:
,Docemus et divinitus revelatum dogma esse definimus: romanum
pontificem, cum ex cathedra loquitur, i. e. cum omnium Christianorum
pastoris et doctoris munere fungens pro suprema sua apostolica auc­
toritate doctrinam de fide vel moribus ab universa ecclesia tenendam
definit, per assistentium divinam, ipsi in B. Petro promissam, ea infallibilitate pollere, qua divinus Redemptor ecclesiam suam in definienda
doctrina de fide vel moribus instructam esse voluit, ideoque eiusmodi
romani pontificis definitiones ex sese, non autem ex consensu ecclesiae,
irreformabiles esse
*
(Dem. n. 1839).
His verbis ipsa vis doctrinae de infallibilitate romani pontificis
clare explicatur. Obieetum infall ibilita fis est idem atque obieetum in­
fallibilis definitionis ecclesiae docentis, i. e. conciliorum oecumenicorum
vel episcoporum dispersorum, ut supra expositum est.
Ex cathedra loquitur pontifex, cum pro suprema sua auctoritate
universae ecclesiae doctrinam credendam vel tenendam proponit. Ro­
manus enim pontifex potest diversis modis doctrinam tractare: potest
mere ut doctor privatus librum conscribere eumque eodem modo dis­
putationi sapientium tradere, quo quilibet alius theologus, quemad­
modum Benedictus XIV de opere suo ,De synodo dioecesana
*
diserte
declaravit. Maiore auctoritate utitur pontifex. cum contiones vel
catecheses habet, quia ad munus episcopale pertinet doctrinam Christi
praedicare. Etiam maiore auctoritate utitur, cum e. g. ab episcopo
1 Cf. Codex iur. can., can. 221.

Ait. 2. De ronnino pontifice.

Prop. XLVI.

357

de re dubia interrogatus, ex officio supremi pastoris respondet, at
non pro tota plenitudine auctoritatis ad obligandam totam ecclesiam,
humo etiamsi pontifex encyclicas mittit ad universam ecclesiam
in iisque quaestiones doctrinales tractat, nequaquam censendus est
velle omnes eiusmodi quaestiones dogmatice definire; sed haec in­
tentio definiendi ex ipsis verbis debet indubie manifestari, quamvis
certae formulae non requirantur, ut supra dictum est de conciliis
(cf. Franzelin, De trad. 119 sq.; Phillips 1. c. V 54 sqq.; Choupin,
Valeur des décisions doctrinales et disciplinaires du Saint-Siège, Paris
1907, *24 sqq.).
Pontifex non est eo sensu personaliter infallibilis, quasi ad ipsius
utilitatem infallibilitas ei data sit, cum subiectum utilitatis sit tota
ecclesia, neque quasi ipsi inhaereat aliquis habitus, quo fiat infallibilis,
sed eo sensu, quod ipse ex assistentia divina ipsi in Petro promissa,
non autem ex consensu ecclesiae, est infallibilis. Quamvis enim, si
quid pontifex ex cathedra definit, obiective consensus ecclesiae num­
quam desit, quia non aliud sentit ecclesia, aliud caput eius, tamen
non ideo pontifex est infallibilis, quia ab ecclesia in ipsum derivatur
infallibilitas, cum non ipsum ecclesia, sed ipse ecclesiam docere debeat.

rr
1
!
Λ

»

50S. Argumenta ex S. Scriptura sunt eadem, quibus supra probavi­
mus Christum primatum perennem in ecclesia instituisse. Nam si
primatus est fundamentum ecclesiae, quo ecclesia solidatur contra
omnes impugnationes infernarum potestatum (Matth. 16,18), per primatum
ecclesia imprimis in vera fide servanda est. Ergo summus pontifex
ex cathedra loquens infallibilis sit necesse est. Fac enim romanum
pontificem pro suprema sua auctoritate falsam doctrinam ecclesiae
credendam vel tenendam proponere; aut ecclesia oboedit: iam cum
pontifice errante in errorem labitur et superata est per potestates
adversas, aut non oboedit: iam destructa est unitas et hierarchica
subordinate a Christo instituta. — Similiter inde quod Petrus eiusque successores habent claves regni (Matth. 16, 19), i. e. praeter alias
potestates etiam potestatem docendi in summo gradu, sana ratio con­
cludit Deum non potuisse tantam potestatem hominibus dare, nisi
voluerit etiam providentia sua cavere, ne hi homines hac potestate
totam ecclesiam in errorem inducerent. — Idem valet de potestate
collata illis verbis: rPasce agnos meos, pasce oves meas“ (Io. 21,
15 sqq.). quia Christus non potuit velle permittere, ut supremus pastor
a se constitutus, quem omnes sequi debent, gregem non salutari doc­
trina nutriret, sed veneno erroris interficeret. Sufficiat hoc loco haec
pauca notasse, quia isti textus iam antea explicati sunt. Invent
tamen in memoriam revocare textum illum (Matth. 16, 18) iam initio
saeculi λτΙ ab episcopis 2500 (in fine acaciani schismatis; cf. Migne,
P. L. 67, 1251; DSllinger, Kirchengeschichte I. ed. 2, 179) et postea
a concilio λΊΠ ut argumentum adduci pro infallibilitate romanae sedis.

b!

358

Γ*ηΓ8 U· l,e l'cclcs,n Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii uccles.

Illi enim episcopi subscripserunt et hoc concilium acceptavit formulam
Honnisdae papae, in qua occurrunt haec verba: „Prima salus est
rectae fidei regulam custodire. . . . Quia non potest D. N. lesu Christi
praetermitti sententia dicentis: Tu es Petrus, et super hanc petram
aedificabo ecclesiam meam; haec, quae dicta sunt, rerum probantur
effectibus, quia in sede apostolica inviolabilis semper catholica custo­
ditur religio’ (Thiel, Epist. Rom. Pontif. 853; Drnz. n. 171). Itaque
quod in sede apostolica inviolata semper servatur religio, refertur ad
dictum Christi: Tu es Petrus. Conclusio vero est: JTopterea spero
in una communione vobiscum, quam apostolica sedes praedicat, me
futurum, in qua est integra Christianae religionis et perfecta soliditas,
promittens in sequenti tempore sequestratos a communione ecclesiae
catholicae, i. e. in omnibus non consentientes sedi apostolicae, eorum
nomina inter sacra non recitanda esse mysteria’ (Thiel 1. c. 854.
Den:. n. 172; cf. cone. ratic. sess. 4, c. 4: Denz. n. 1833).

H

U
J
c
0

509. Restat aliud dictum Christi, quod magis diserte refertur ad
munus magisteriale Petri (Luc. 22, 31 32): Cine bè ό Κύριος' Σίμων,
Σίμων, ιδού ό Σατανάς έΞητήσατο υμάς τού σινιάσαι ώς τόν σίτον’ Έγώ
bè èb€r)0qv nepi σου, ίνα μή έκλίπη ή πίστις σου καί σύ ποτέ έπιστρέψας
στήρισον τούς αδελφούς σου.
Petrum solum alloquitur Christus eique, cui munus primatiale iam
promiserat, specialem quoque assistentium promittit et speciale of­
ficium ei iniungit ad hoc munere debite fungendum. Petrus iam pridem
destinatus erat, ut esset fratrum suorum primas et ut primas funda­
mentum eorum in fide. Haec est ratio, cur Christus pro eo solo roga­
turum se promittit, cum reliqui per caput suum sint firmandi. Quam
olim Christus praedixerat pugnam portarum inferi contra ecclesiam,
hanc iterum indicat: .Ecce, satanas expetivit vos." Hoc non referri
(saltem exclusive) ad tempus passionis, sed potius intellegi de per­
secutionibus ecclesiae, patet ex Io. 16, 1 sqq.: .Haec locutus sum vobis,
ut non scandalizemini; absque synagogis facient vos. . . .“ In hac
igitur pugna .aliquando", ποτέ, Petrus debebat confortare fratres suos
in fide, scilicet inde ab eo tempore, quo ei dictum fuerat: .Pasce
oves meas-, et quo Spiritum Sanctum acceperat. Illa autem im­
pugnatio non poterat solis viribus humanis superari: propterea Christus
Petro non auctoritatem tantum supernaturalem concessit, sed etiam
speciale adiutorium oratione sua obtinendum promisit.
Quod ad singula verba textus attinet: „cribrare sicut triticum
**
> est
metaphora, (piae ex contextu significat vehementes tentationes, quibus
satanas petiturus est apostolos et omnes, qui eorum verba recipient.
Ut autem in hac pugna omnes fideles firmi permaneant, Christus pro
Petro rogat, ut imprimis ipse sit firmus in fide et dein vicissim reli­
quos fratres confirmet. Στη pilei v est metaphora, quae eandem signi­
ficationem habet atque metaphora fundamenti (Matth. 16. 18), i. e. Petrus

Art. 2. De roinanO pontifice.

Prop. XLVI.

359

a Christo confortatus debet esse ratio soliditatis in fide pro fratribus
suis, i. e. pro ecclesia.
Illud έπιστρέψας aliter ab aliis intellegitur. Alii explicant de
conversione a lapsu ; at imprimis Christus hic non loquitur de lapsu
Petri, qui apud Lucam in sequentibus tantum commemoratur, sed
potius dicit se oratione sua impetraturum esse, ut Petrus non labatur
in fide. Dein έπιστρέφειν sine addito έπί τόν θεόν vel simili termino
et solum positum sine alio verbo numquam occurrit apud S. Lucam
ad significandam conversionem (Luc. 1, 16. Act. 3, 19; 9, 35: 11, 21:
14, 14: 15, 19: 28, 27). Tandem quid significat illud „et tu aliquando
(indefinito tempore] conversus"?
Alii censent έπιστρέψας esse idem ac .vicissim” et putant esse
graecam versionem vocabuli nw. At hoc non potest esse; nam 3’ώ
non significat ^vicissim", sed „iterum“ vel „denuo", et hoc tum solum,
cum illud verbum, quocum coniungitur, iam semel praecessit, ut si
scriptum esset: confirma et iterum confirma. Neque ullus textus
graecus e novo testamento afferri potest, in quo verbum έπιστρέφειν
habeat similem sensum. Tandem cur Lucae, homini graeco, hunc
hebraicum cogitandi modum sine necessitate subiciamus?
Ergo nihil remanet, nisi ut verbum έπιστρέφειν sumatur naturali
et obvio sensu: Ego rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, et tu
aliquando converte te ad fratres tuos et confirma eos in fide; quae
quidem explicatio cum praecedenti secundum rem fere coincidit, sed
illum superfluum et improbabilem recursum ad textum hebraicum
vitat (cf. Passaglia, De praerog. S. Petri 549 sqq. ; Schanz, Ev. Luc.
in h. 1.). Vel exponi potest: Converte fratres tuos et confirma eos
(cf. Ottiger, Theologia fundam. II 125 sqq.).
Itaque Petrus ut primas ita fundatur in fide, ut soliditatem toti
ecclesiae conferre possit. Ergo ea fides intellegitur, quae requiritur
ad alios docendos et firmandos. Haec autem non est nuda virtus
fidei, sed est illa certitudo in rebus fidei, qua fit, ut possit Petrus
authentice ecclesiam docere eamque ab errore in fide praeservare.
Atqui ad hoc requiritur, ut Petrus sit infallibilis. Munus autem con­
firmandi fratres in fide non magis necessarium erat temporibus Petri
quam omnibus subsequentibus temporibus. Ergo sicut primatus Petri
usque ad finem mundi permanere debet, ita etiam illa infallibilitas,
qua primas possit confirmare fratres in fide (cf. Knabenbauer, Com­
ment. in Luc. 580 sqq.).

510. Quaeri potest, num etiam ipsi apostoli comprehendantur illo ,,fratres
tuosu. At non est dubium, quin ita sit. Nam cum Christus dixisset:
„.satanas expetivit vos“, iisque verbis allocutus esset apostolos, non
est cur excludantur apostoli, ubi adicit: „tu vero confirma fratres
tuos". Suntne igitur apostoli a Petro confirmati? Sine dubio; nam
in solo Petro fundatur tota ecclesia, ipse omnium est fundamentum.

3lî(|

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii eecles.

omnium pastor. Ergo, quantam vis firmitatem apostoli in se habeant,
eam non habent independentem a Petro, sed ut superaedificati super
hoc fundamentum. Praeterea cum Christus hic de apostolis loquatur,
non prout personalibus praerogativis praediti erant, sed in quantum
erant repraesentantes ecclesiam militantem in terra, ita verba sunt
intellegenda, ut valeant de eorum munere ordinario, quod perman­
surum est in ecclesia. Quamvis igitur Christus loquatur etiam de
apostolis, non loquitur de iis ut apostolis sed ut episcopis, qui sub­
jecti sunt Petro ut primati. Itaque primas ecclesiae principium firmi­
tatis in fide erit proxime pro magisterio ecclesiastico, dein per hoc
pro tota ecclesia, in quantum a Christo constitutus est caput ec­
clesiae et oratione Christi in fide confirmatus. Tale autem prin­
cipium nequit esse primas ecclesiae, si ipse quoque in sollemni­
bus fidei definitionibus errare potest. Ergo non potest errare, sed
est infallibilis (cf. Passaglia 1. c. 566 sqq. ; Palmieri, De Rom.
Pontif. 351 sqq. 602 sqq. :
Margreth, Das Gebetsleben Jesu Christi
229 sqq.).

511. Ceterum haec explicatio non eat nova, sed iam diu consensu
ecclesiae stabilita. Ita e. g. Cyrillus Alex.: .Et tu aliquando conversus
confirma fratres tuos, i. e. firmamentum atque magister esto illorum,
qui per fidem ad me accedunt" (In Luc. 22. 32: M 72, 915). Gelasius
papa Ep. 4 ad Honorium, Dalmatiae episcopum: .Licet inter varias
temporum difficultates continuis occupationibus implicati vix respirare
valeamus, pro sedis tamen apostolicae moderamine totius ovilis do­
minici curam sine cessatione tractantes, quae beato Petro Salvatoris
ipsius nostri voce delegata est: .Et tu conversus confirma fratres
tuos‘, et item: ,Petre, amas me? Pasce oves meas“: dissimulare nec
possumus nec debemus, quae nostram sollicitudinem forma perstringat . . ." {Thiel, Epist. Rom. Pontif. 321). lain ante Leo M. in
oratione quadam dixerat illis verbis Christi .Et tu conversus con­
firma fratres tuos^ firmissimum praesidium fidei totius ecclesiae pro­
visum esse: .Rationabiliter laetamur, gratias agentes sempiterno regi
Redemptori nostro, quod tantam potentiam dedit ei, quem totius
ecclesiae principem fecit, ut. si quid etiam nostris temporibus recte
per nos agitur recteque disponitur, illius operibus, illius gubernaculis sit
deputandum, cui dictum est: Et tu conversus confirma fratres tuos“
(Serm. 4. 4: .V 54. 152). Theodorus Stud ita scribit ad Paschalem
pontificem: .Tibi dixit Christus Deus noster: Et tu aliquando con­
versus confirmabis fratres tuos. Ecce tempus, ecce locus; opitulare
nobis, qui es a Deo ad hoc ordinatus" (J/ 99, 1153). — Haec pauca
sufficienter ostendunt non esse recens inventam explicationem, qua
illa verba Christi non ad Petrum ut hominem privatum, sed potius
ut ad primatem ecclesiae referantur. Alia multa vide apud Schrader,
De unit. rom. II 198 sqq.

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLVI.

361

512. Argumenta ex traditione.
SS. Patres et theologi infallibilitatem romanae sedis seu romani
pontificis saepe docuerunt, licet non semper eodem explicite et diserto
modo. Ita si S. Irenaeus (supra n. 489) dicit necesse esse omni ecclesiae
cum ecclesia romana propter potentiorem eius principalitatem in fide
consentire, et fidem ecclesiae romanae esse „plenissimam ostensionem"
tidei apostolicae, quid hoc est aliud nisi dicere ecclesiam romanam esse
infallibilem tidei normam? Tota autem ecclesiae auctoritas, ut Irenaeus
ibidem exponit, residet in episcopo (supra n. 351). Ergo infallibilitas.
quae ecclesiae romanae convenit, episcopo eius convenit. Similiter si
Cyprianus docet Petri cathedram et romanam ecclesiam esse principium
unitatis sacerdotalis et ad eam non posse accessum habere perfidiam,
i. e. haeresim et schisma (Ep. 59, 14; H 2, 683), nonne haec est
doctrina de infallibilitate romanae sedis aliis verbis expressa? Et si
forte Cyprianus in disputatione cum Stephano papa huic principio non
semper fidus mansit, Cyprianus iratus per Cyprianum pacatum corri­
gendus est. — Similia sunt testimonia Ambrosii, Optati Milev.,
Hieronymi, aliorum, quae iam audivimus (supra n. 367 402 414 493).
Addatur his S. Augustinus, qui de causa Pelagii ait: .Inde [Roma]
rescripta venerunt, causa finita est: utinam aliquando finiatur error"
(Sermo 131, 10; M 38, 734). „De hac re litteris beatae memoriae
papae Innocentii dubitatio tota sublata est“ (Contra duas epist. Pelag. 2,
3, 5; M 44, 574). Multa alia apud Schrader, De unit. rom. II 216 sqq.
Ut ex posterioribus quoque saeculis aliqua documenta habeantur,
Georgius Trapezuntius saeculo XV .De processu Spiritus Sancti et
de una sancta catholica ecclesia" n. 9 et 10 scribit: ^Universalem
ecclesiam dicimus omnino unam esse, quod romanae ecclesiae pro­
fessionem sequatur. . . . Anathemati obnoxius est, qui eam non se­
quitur nec credit ut illa“ (J/ 161, 846 sq.)1. S. Thomas: .Ad illius
auctoritatem pertinet editio symboli, ad cuius auctoritatem pertinet
tinaliter determinare ea, quae sunt fidei, ut ab omnibus inconcussa
fide teneantur. Hoc autem pertinet ad auctoritatem summi pontificis,
ad quem maiores et difficiliores ecclesiae quaestiones referunturu (2, 2.
q. 1, a. 10; cf. De pot. q. 10, a. 4 ad 13; In Mt 16, n. 2). Cf. Suarez,
De relig. S. I. 1. 3, c. 4, cor. 2; Bellarm., De Verbo Dei 2, 5: TFtrceburg., Principia theol. n. 190 sqq.; Schrader, De unit. rom. Π 306 sqq.
Iam multis saeculis ante concilium vaticanum haec erat longe communissima doctrina theologorum.

513. Romani pontifices saepe sibi infallibilitatem attribuerunt, et anti­
quis quidem temporibus ea maxime ratione, quod docebant 'ea, quae
semel ab apostolica sede definita essent, non posse rursum licite in
quaestionem vocari. Ita Bonifatius I (Ep. 13, 2): .Numquam licuit.
1 Cf. aliud testimonium in Zeitschrift ffir kath. Théologie 1910, 218 su.

- 'Smj'·’·

362

ο

I^irs I'·

ecclesia Christi. Sectio 4. De .subiecto activo magisterii eceles.

de eo rursus, quod semel statutum est ab apostolica sede, tractari
*
(Dem. n. 110). Coelestinas / (Ep. 21, c. 11) ut normam veri affert
-beatissimae et apostolicae sedis inviolabiles sanctiones
*
(Denz. n. 139).
Leo J/. patribus cbalcedonensibus quam maxime inculcat non licere
disputare contra ea. quae ipse iam definiverit: .Reiecta penitus audacia
contra fidem divinitus inspiratam vana errantium infidelitas conquiescat,
nec liceat defendi, quod non licet credi, cum . . . plenissime et luci­
dissime per litteras, quas ad beatae memoriae Flavianum episcopum
misimus, fuerit declaratum, quae sit de sacramento incarnationis Domini
nostri lesu Christi pia et sincera confessio
*
(Ep. 93, 2: .1/ 54, 937 sq.).
Saepe romani pontifices praescripserunt formulas fidei, ut Damasus
papa pro haereticis et schismaticis orientalibus, qui cum ecclesia re­
conciliari vellent
n. 58 sqq.), Hormisdas pro episcopis, qui acaciani
schismatis participes fuerant (Denz. n. 171 sq.), Leo IX pro Petro epi­
scopo (Denz. n. 343), Paschalis II pro metropolitanis ecclesiae occiden­
talis (Denz. n. 357) etc.
Haereticos saepe definitiva sententia damnarunt summi pontifices extra
concilia oecumenica, ut Innocentius I et Zosimus Pelagium, Coelestinus
Nestorium. Leo M. Eutychen. Agatho monotheletas, ita porro usque
ad nostra tempora. Neque post indicium apostolicae sedis ecclesia
umquam putavit liberum esse doctrinas ab ea damnatas defendere, sed
semper agnovit potestatem pontificis ad dirimendas quaestiones fidei.
Cum cero quidam coepissent negare infallibilitatem romanae. sedis,
romani pontifices hanc negantem sententiam proscripserunt. A Sixto IV
damnata est prop. (7) Petri Oxomensis: „ Ecclesia urbis Romae errare
potest" (Denz. n. 730). Leo X damnant errorem (28) Lutheri: „Si
papa cum magna parte ecclesiae sic vel sic sentiret nec etiam erraret,
adhuc non est peccatum aut haeresis contrarium sentire, praesertim
in re non necessaria ad salutem, donec fuerit per concilium universale
alterum reprobatum, alterum approbatum" (Denz.n. 768). Alexander VIII
damnavit hanc propositionem: ,Futilis et toties convulsa est assertio
de pontificis romani supra concilium oecumenicum auctoritate atque
in fidei quaestionibus decernendis infallibilitate* (Denz. n. 1319). Ergo
iam ante concilium vaticanum doctrina de infallibilitate romani ponti­
ficis non erat libera opinio.
514. Concilia oecumenica infallibilitatem romani pontificis agnoverunt·.
Patres concilii ephesini acceptis litteris Coelestini papae, quibus Nestorius damnabatur, dixerunt : .Coacti per sacros canones et epistulam
sancti patris nostri et comministri Coelestini. romanae ecclesiae epi­
scopi, lacrimis subinde perfusi ad lugubrem hanc contra eum [ Ne­
storium | sententiam necessario venimus’ (Hardouin I 1471). In con­
cilio chalcedonensi lecta epistula dogmatica Leonis papae Patres dixe­
runt: .Omnes ita credimus, orthodoxi ita credunt; anathema ei. qui
non ita credit. Petrus per Leonem ita locutus est
*
(Hardouin II 306).

Art. 2.

De romano pontifice.

Prop. XLVI.

Schol. 1.

363

Verba concilii VI et concilii VIII iam in praecedenti thesi audivimus.
In confessione fidei Michaelis Palaeologi, quam acceptavit concilium
luyditnense II, haec leguntur: .Ipsa quoque sancta romana ecclesia
summum et plenum primatum et principatum super universam ecclesiam
catholicam obtinet, quem se ab ipso Domino in B. Petro, apostolorum
principe sive vertice, cuius romanus pontifex est successor, cum
potestatis plenitudine recepisse veraciter et humiliter recognoscit. Et
sicut prae ceteris tenetur fidei veritatem defendere, sic et, si quae de
fide suburtae fuerint quaestiones, suo debent iudicio définir? (Denz.
n. 466). Concilium florent inum docet romanum'pontificem totius ec­
clesiae doctorem exsistere, et ipsi plenam potestatem pascendi et
regendi universalem ecclesiam traditam esse (Denz. n. 694). Tandem
nostris diebus concilium vaticanum hanc doctrinam sollemniter de­
finivit.
Haec testimonia, quae facile augeri possunt, clare ostendunt, quam
recte Tournely, cui propter .libertates gallicanas" non licebat infalli­
bilitatem romani pontificis defendere, scripserit: .Non dissimulandum
difficile esse, in tanta testimoniorum mole, quae Bellarminus (De Rom.
Pontif. 4, 1 sqq.) et alii congerunt, non recognoscere apostolicae sedis
seu romanae ecclesiae certam et infallibilem auctoritatem; at longe
difficilius esse ea conciliare cum declaratione cleri gallicani, a qua
recedere nobis non permittitur“ (De Rom. Pontif. q. 5, a. 3).

Schol. 1. Obiectiones, quae ex historia petuntur contra infallibili­
tatem summi pontificis, tractari solent in historia ecclesiastica. Notentur
pauca haec:
•515. Liberius papa dicitur formulae sinniensi, arianae vel semiarianae
subscripsisse. Respondeo: etiamsi Liberius formulae haereticae sub­
scripsisset, ut se vexationibus subtraheret, fuisset peccatum, at non
pertineret haec res ad nostram thesim, quia talis subscriptio non est
definitio ex cathedra. Praeterea plures formulae sirmienses exsistunt,
quarum sola secunda (a. 357) habet sensum aperte haereticum.
Tres formulae sirmienses, quae in quaestionem veniunt, haec docent
de natura Filii.
Prima formula (a. 351): .Credimus ... in unicum eius Filium,
Dominum nostrum lesum Christum, qui ante omnia saecula ex Patre
natus est, Deum ex Deo, lumen ex lumine, per quem facta sunt omnia
in caelis et in terra, visibilia et invisibilia. Qui est Verbum et sapientia
et virtus et vita et lumen verum . . . (can. 1). Eos autem, qui dicunt :
de nullis exstantibus (έΕ ούκ οντων) Filius vel de altera substantia,
et non ex Deo, et quod erat tempus vel saeculum, quando non erat,
alienos scit sancta et catholica ecclesia? Itaque arianismus crassus
reicitur, sed vocabulum όμοούσιος omittitur. Praeterea in canone 18
quidam subordinate anismus docetur: Εϊ τις άκούων κύριον τόν πατέρα καί
τόν υιόν κύριον, καί τόν κύριον τόν πατέρα καί τόν υιόν, έπόι κύριος έκ

1

364

Pars II. Pe ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii cedes.

κυρίου, δύο λέγει θεούς. ανάθεμα έστω. Ού γάρ συντάσσομεν τον υίόν
τώ πατρί, άλλ’ ύποτεταγμένον τώ πατρί [λέγομεν].
Secunda formula (a. 357): .Unum constat esse Deum omnipotentem
et Patrem, sicut per universum orbem creditur: et unicum Filium eius
lesum Christum, Dominum salvatorem nostrum, ex ipso ante saecula
genitum. Duos autem deos nec posse nec debere praedicari.... Quod
vero quosdam aut multos movebat de substantia, quae graece usia
appellatur, i. e. ut expressius intellegatur, homousion, aut quod dicitur
homoeusion. nullam omnino fieri oportere mentionem nec quemquam
praedicare, ea de causa et ratione, quod nec in divinis Scripturis con­
tineatur, et quod super hominis scientiam sit, nec quisquam possit
nativitatem Filii enarrare, de quo scriptum est: ,Generationem eius
quis enarrabit
*
(Is. 53, 8). Scire autem manifestum est solum Patrem,
quomodo genuerit Filium suum, et Filium, quomodo genitus sit a Patre.
Nulla ambiguitas est maiorem esse Patrem. Nulli potest dubium esse
Patrem honore, dignitate, claritate, maiestate et ipso nomine Patris
maiorem esse Filio, ipso testante: Qui me misit, maior me est (Io. 14, 28).
Et hoc catholicum esse nemo ignorat duas personas esse Patris et
Filii : maiorem Patrem. Filium subiectum cum omnibus his, quae ipsi
Pater subiecit."
Tertia formula (a. 358): -Credimus ... in unigenitum Filium Dei,
ante omnia saecula et initia et ante omne tempus, quod in intellectum
cadere potest, exsistentem et ante omnem comprehensibilem substantiam,
natum impassibiliter ex Deo, solum ex solo Patre, Deum de Deo, similem
(όμοιον) Patri suo, qui ipsum genuit." Hac formula reicitur arianismus,
sed pro όμοούσιος ponitur όμοιος {Hardouin I 702 706 710).
Iam vero incertum est. num Liberius ulli formulae sirmiensi sub­
scripserit: constat eum non subscripsisse primae formulae, quia alias
non mansisset in exsilio usque ad 358: neque secundae formulae, quam
diserte damnavit [Sozom. 4. 15; M 67, 1150). Ergo si omnino sub­
scripsit, videtur tertiae formulae subscripsisse, quae catholice intel­
legi potest.
Ariani in conciliabulo, quod a. 359 Seleuciae habuerunt, non pro­
vocarunt ad Liberium contra vocabulum όμοούσιος, id quod certe fecis­
sent, si Liberius id reiecisset. Immo Liberius semper postulavit, ut
ariani, qui vellent cum ecclesia reconciliari, symbolo nicaeno sub­
scriberent. Quod Hieronymus et alii de lapsu Liberii loquuntur, ex­
plicatur ex calumniis, quae teste Sozomeno (1. c.) de Liberio spargebantur.
Fragmenta vero Hilarii. ad quae adversarii provocant, merito cen­
sentur documenta spuria1. Romani, adeo arianis infensi, non tanto
gaudio pontificem recepissent, si hic ipse ad factionem arianorum
1 De his fragmentis valde differunt opiniones eruditorum. Ea genuina habent
L. Duchesne, 4. WilmarC .1. L. Feder, alii; spuria habent L. Saltet, J. Chapman,
F. Sario, alii. Cf. Theol. Revue Münster 1910. 105 sqq.; Stimmen aus Maria-Laach
LXXXIII (1912 iSOsqq.

Ait. 2. De romono pontifice.

Prop. XLVI.

Schol. 1.

365

accessisset. Plura vide apud Pctarium, De Trinit. 1, 9, 5; Hefele,
Konziliengesch. I, ed. 2, 6B2 sqq.; cf. Denz. n. 93.
516. Celebris est causa Honorii papae, qui dicitur monotheletismum
professus esse in duabus epistulis ad Sergium constantinopolitanum.
De (pia re notanda sunt haec: a) Istis epistulis nulla haeresis con­
tinetur: b) istae epistulae non sunt definitiones ex cathedra. Primum
probatur; nam in prima epistula ait: «Confitentes Dominum lesum
Christum, mediatorem Dei et hominum, operatum divina media humani­
tate Verbo Dei naturaliter [hypostatice] unita, eundemque operatum
humana ineffabiliter atque singulariter assumpta carne, discrete, in­
confuse atque inconvertibiliter plena divinitate ... ut nimirum stupenda
mente mirabiliter manentibus utrarumque naturarum differentiis cogno­
scatur [ caro divinitati] uniri. . . . Unde et unam voluntatem fatemur
Domini nostri lesu Christi, quia profecto a divinitate assumpta est
nostra natura, non culpa, illa profecto, quae ante peccatum creata
est, non quae post praevaricationem *
vitiata (Denz. n. 251). In
secunda vero epistula ait: „ Quantum ad dogma ecclesiasticum at­
tinet . . . non unam vel duas operationes in mediatore Dei et hominum
definire, sed utrasque naturas in uno Christo unitate naturali [physicohypostatica] copulatas, cum alterius communione operantes atque
operatrices, confiteri debemus, et divinam quidem, quae Dei sunt,
operantem et humanam, quae carnis sunt, exsequentem, non divise
neque confuse aut convertibiliter Dei naturam in hominem et humanam
in Deum conversam edocentes, sed naturarum differentias integras
confitentesk (Denz. n. 252). Iam vero qui docet naturas cum omni­
bus differentiis mansisse in Christo integras et nihilominus in eo non
fuisse nisi voluntatem moraliter unam sine ulla rebellione ex parte
humanae voluntatis, is plane catholice sentit.
Probatur alterum, scilicet Honorium non edidisse definitionem
cathedralem. Nam Sergius non rogaverat Honorium definitionem
dogmaticam, sed practicam instructionem de modo loquendi. Quare
Honorius respondet auferendam esse .vocabuli novitatem, quod posset
scandalum simplicibus generare. . . . Non oportet ad dogmata haec
ecclesiastica retorquere, quae neque synodales apices super hoc ex­
aminantes neque auctoritates canonicae visae sunt explanasse..........
Utrum propter opera divinitatis et humanitatis una an geminae ope­
rationes debeant derivatae dici vel intellegi, ad nos ista pertinere non
debent, relinquentes ea grammaticis, qui solent parvulis exquisita
derivando nomina venditare.
*
Ita in epistula prima, in secunda vero
ait: .Non nos oportet unam vel duas operationes definientes prae­
*
dicare
(Denz. 11. cc.). Atqui haec non sunt verba ex cathedra de­
finientis.
Quocumque igitur sensu graeci in synodo III constantinopolitana
voluerunt Honorium damnare, eorum censura non potuit efficere, ut

3ββ

Pars II. De eceleaia Christi. Sectio 4. De subrecto activo magisterii eccles.

Honorius haereticus esset, nedum e cathedra errorem definivisset.
Neque eorum censura sine approbatione romani pontificis efficaciam
habet. Postea vero eum haeretici epistulas Honorii in suum sensum
pertrahere conati essent. Joannes /I papa, quo Honorius familiariter
usus erat, vehementer reclamavit: .Omnes occidentales partes scan­
dalizatae turbantur fratre nostro Pyrrho, patriarcha | constantinop. |,
per litteras suas huc atque illuc transmissas nova quaedam et praeter
regulam fidei praedicante et ad proprium sensum quasi sanctae me­
moriae Honorium papam, decessorem nostrum, attrahere festinante,
quod a mente catholici patris erat penitus alienum. . . . [ Dicit Hono­
rium reiecisse duas contrarias tantum voluntates. | Quod quidam ad
proprium sensum convertentes divinitatis eius et humilitatis unam
voluntatem docuisse [Honorium | suspicati sunt, quod veritati omni­
modis est contrarium" ( J/80. 603 vel 129. 561 : Dcnz. n. 253).
£co II approbavit quidem acta synodi VI, sed Honorium ideo
tantum damnavit, quia non satis haeresi restitit : .Necnon et Hono­
rium [damnamus], qui hanc apostolicam ecclesiam non conatus est
doctrina apostolicae traditionis illustrare, sed profana proditione ma­
culari immaculatam permisit" [Hardouin III 1475). Idem ad episcopos
Hispaniae scribit: .Aeterna damnatione mulctati sunt Theodorus,
Cyrus . . . cum Honorio, qui flammam haeretici dogmatis non, ut decuit
apostolicam auctoritatem, incipientem exstinxit, sed neglegendo con­
fovit" [Hardouin III 1730'. Haec clare ostendunt, quam falso Honorius
dicatur damnatus eo. quod falsam doctrinam ex cathedra definiverit.

h u
ZÎ
Ni 0

517. Multo minus huc pertinet historia Vi(/ilii papae: nam in quae­
stione de tribus capitulis non iam agebatur de doctrina, sed de per­
sonis. Falsam esse doctrinam, quam dicebantur tradidisse Theodorus
Mopsuestenus, Theodoretus, Ibas, conveniebat inter catholicos, cum
ista doctrina esset nestorianismus. Sed concilium chajcedonense per­
sonis parcere volebat ideoque illos tres non nominaverat. Nihilominus
postea multi insistebant eos esse damnandos, cum per eorum aucto­
ritatem non pauci deciperentur. Vigilius prius resistebat, sed postea
ab imperatore lustiniano vexatus Judicatum" edidit, quo illos tres
damnavit, .salva in omnibus reverentia synodi chalcedonensis". At
tunc multi alii reclamabant, cum non esset indicandum de mortuis,
quos concilium noluisset damnare. His permotus Vigilius Judicatum"
retraxit. Postea concilium V .tria capitula" damnavit [Denz. n. 224 sqq.),
cui damnationi Vigilius prius restitit, sed tandem consensit et ita non
quidem haeresim vel errorem docuit, sed ad summum constantiae
q nendam defectum ostendit (cf. De Verbo incam. IV, n. 70).
518. Alia, quae adversarii afferunt (cf. Bellarm., De Rom. Pontif.
4, 8 sqq.), sunt dicta vel scripta summorum pontificum male intellecta.
Huc pertinet bulla Sixti V de Vulgata, quasi pontifex definiverit suam

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLVI.

SchoJ. 2.

367

editionem esse absolute optimam et omnis correctionis impatientem,
de qua re vide Introd. in S. Scripturam [Comely I, ed. 2, 484 sqq.:
cf. Le Bachelet, Bellarmin et la Bible Sixto-Ulémentine, Paris 1911.
Quae ultimis annis de hac re scripta sunt, discutit./. B. Xisiiis, Zeitschrift
für kath. Théologie, Innsbruck 1914, 183 sqq.; cf. C. J. Koeller ih.
1922, 313 sqq. 468 sqq.; 1923, 154 sqq.). Item indicia specie tenus
diversa Felicis III et loannis II de formula: „Unus de Trinitate passus
est“ (l)enz. n. 201; cf. IV, n. 174); Nicolai 111 et loannis XXII de
paupertate Christi (Dcnz. n. 494. Phillips, Kirchenrecht III 303 sqq.):
loannis XXII et Benedicti XII de visione beatifica (Denz. n. 530; cf. IX,
n. 580 585); decretum Nicolai I de forma baptismi (Denz. n. 335;
cf. VI. n. 389); sententia Stephani VI de ordinatis a Formoso (Hefele,
Konziliengeschichte IV 536); sententia Zachariae de antipodis [Hefele
1. c. III 557 sq.): indicium de Galilaeo (cf. Adolf Millier, Galileo
Galilei et Der Galilei-Prozelà, Freiburg 1909; Ottiger, Theologia fundam.
II 831 sqq.) aliaque, quae ne speciem quidem habent definitionis ex
cathedra. De his partim in historia ecclesiastica, partim in theologia
dogmatica agitur. Cf. Palmieri, De Rom. Pontif. 721 sqq. Cur summi
pontifices ante definitiones orent, vide infra n. 551
519. Schol. 2. Si quaeris, quomodo dignosci possit, quae definitiones
Aut c.r cathedra factae .ideoque infallibiles, respondeo: verba, quibus
pontifex doctrinam proponit, debent ea esse, ut prudentibus sine dubio
certum sit pontificem velle obligare universam ecclesiam ad doctrinam
illam tenendam. Quia autem ratio varias vias suppeditat hanc volun­
tatem certo manifestandi, non magis pontificales quam conciliares
definitiones ad certas formulas restringendae sunt. Quamdiu autem
inter prudentes dubium manet, utrum pontifex voluerit ex cathedra
definire necne, tamdiu vi talis doctrinae pontificiae fidelibus obligatio
certa imponi nequit. Sin constat pontificem voluisse totam ecclesiam
obligare, fidelibus inquirendum non est, utrum pontifex cum debita
diligentia reni investigaverit et rationes omnes bene perspexerit, cum
non ob rationes scientificas, sed ob assistentium Spiritus Sancti de­
finitio pontificis sit infallibilis et absolutam oboedientiam intellectualem
postulet.
Potest accidere, ut, quamvis ex solis verbis non sufficienter constet
de definitione ex cathedra, nihilominus evidens sit doctrinam esse
omnino tenendam, quia scilicet ab universa ecclesia recepta et oppo­
sita exclusa est.
520. Examplain collectionis definitionum er cathedra praebet „ *
Syllabus
Pii IX. qui nomine pontificis a cardinale Antonelli ad omnes episcopos
catholicos missus complectitur .praecipuos nostrae aetatis errores, qui
1 Cf. J. Marqreth, Diis Gebetsleben Jesu Christi .Münster 1902) 65 sq.

3θ8

Ο

Ri

<

Pars II. De ecclesia Christi. Sectio 4. De sublecto activo magisterii eccles.

notantur in allocutionibus consistorialibus, in encyclicis aliisque apostolicis litteris sanctissimi domini nostri Pii papae IX
* (Denz. n. 1700 sqq.).
Quamvis enim nuda series propositionum, qualis est Syllabus, non sit
neque esse possit per se definitio cathedralis, tamen propositiones,
quarum Syllabus est authentica collectio, tum aliis occasionibus tum
encyclica .Quanta cura" (8 dec. 1864; Denz. n. 1688 sqq.) a summo
pontifice ita damnatae sunt, ut appareat eum voluisse obligare uni­
versam ecclesiam ad eas reiciendas. Nam in fine encyclicae dicitur:
.Omnes et singulas pravas opiniones ac doctrinas singillatim hisce
litteris commemoratas [quae in Syllabo solum magis singillatim recen­
sentur] auctoritate nostra apostolica reprobamus, proscribimus atque
damnamus, easque ab omnibus catholicae ecclesiae filiis vel uti repro­
batas. proscriptas atque damnatas omnino haberi volumus atque man­
*
damus
(Dens. n. 1699). Iam cum in encyclica et in Syllabo eaedem
falsae doctrinae damnentur, constat doctrinas Syllabo contentas a
summo pontifice ita esse damnatas, ut non iam ulli catholico eas
amplecti liceat. Hoc probatur etiam ex consensu unanimi episcopatus
catholici, cum hodie non iam permittatur cuiquam catholico propo­
sitiones Syllabo contentas defendere. Quae vero nota singulis pro­
positionibus conveniat, et quo assensu tenendae sint oppositae doctrinae,
hoc discendum est partim ex documentis, unde illae propositiones
desumptae sunt, partim ex subiecta materia. Neque enim illi, qui
dicunt Syllabi propositiones ex cathedra, i. e. summa cum auctoritate
esse damnatas, ideo dicunt propositiones illis contradictorias esse fide
divina credendas, cum multae ex illis sint vel nullo modo vel saltem
non immediate revelatae; sed ex subiecta materia videndum est, quid
credendum, quid tenendum, quid servandum sit, ut in conciliorum
quoque definitionibus accidit (cf. Mazzella, De eccl.. ed. 3. 822 sqq. in
nota: Epist. card. Franzelin in Études religieuses. Paris 1889, juillet).
De valore dogmatico Syllabi multum disputarunt theologi, a) Alii
censent eum per se esse infallibilem definitionem. Ita e. g. card.
Mazzella ait non esse dubium, quin .Syllabus haberi debeat tamquam
definitio ex cathedra
*
(De relig. et eccles. 822); similiter Franzelin
(1. c)., Schrader, Scheeben, alii, b) Alii censent Syllabum per se non
esse definitionem, sed singulas eius propositiones aliis occasionibus
damnatas esse per summum pontificem e cathedra loquentem. Ita
Rinaldi (H valore dei Sillabo, Roma 1888, 7 sqq.) et Straub (De ec­
clesia Christi II. n. 999 sqq.). c) Alii censent Syllabum factum esse
normam doctrinalem infallibilem vi adhaesionis episcoporum catholi­
corum moraliter omnium. Ita Hurter (I. n. 513), Wernz Ius decret.
I, n. 278), alii, d) Alii censent Syllabum, etsi non constet de eius
infallibilitate, esse tamen normam authenticam, a summo pontifice toti
ecclesiae praeceptam, cui omnes se subicere debeant. Ita Choupin
(Valeur des décisions doctrinales et disciplinaires du Saint-Siège.
Paris 1907, 121 sq.), Heiner (Der Syllabus. Mainz 1905. 14 sqq.), alii.

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLVI.

Schol. 2 3.

369

Hunc ultimam sententiam esse minimum, quod omnes catholici
tenere et sequi debeant, convenit inter theologos. Practice ad plus
tenendum nemo obligari potest, quia de ulteriore valore opiniones
tam diversae sunt (cf. De Groot, Summa apologetica de ecclesia, ed. 3,
Ratisbonae 1906, 634 sqq.).

521. Schol. 3. De auctoritate congregationum romanarnm.
Congregationes sunt collegia cardinalium certis negotiis dirigendis,
discutiendis et in forma sive administrativa sive iudiciali decidendis
designata. Totum hoc institutum maxime a Sixto V per constitutionem
.Immensa1* in eam formam redactum est, quam usque ad nostram
aetatem retinuit, aucto tamen numero congregationum. Pius X autem
constitutione „ Sapienti consilio “ die 29 iunii 1908 non quidem ea,
quae Sixtus V statuerat, simpliciter abrogavit, sed revisit, modificavit,
numerum congregationum minuit (11 loco 20), competentiam singularum
congregationum exactius determinavit, inter eas labores aequaliore
modo distribuit, res plurimas iudiciales a congregationibus ad „tribu­
**
nalia
transtulit. Nomen „sacrae romanae et universalis inquisitionis“
abrogatum, et solum nomen „sancti officii ** servatum est. Haec con­
gregatio est prima ex omnibus congregationibus. Praeses eius est
ipse papa, qui tamen ex tribus sessionibus, quae singulis hebdomadis
habentur feriis Π, IV, V, feria V tantum, idque non semper, praesidet.
Congregatio est summum fidei tribunal, quod iudicat de haeresibus
et criminibus cum haeresi conexis, vel quae ex haeresi provenire
praesumuntur. Appellatio ab eius sententia non admittitur. Soli car­
dinales in hac ut in aliis congregationibus habent votum decisivum,
etsi iuvantur a secretario et consultoribus. — Congregatio quasi vicaria
sancti officii erat congregatio indicis librorum prohibitorum, cuius erat
examinare respective prohibere libros suspectos doctrinae contra fidem
et bonos mores. Sed totum hoc negotium nunc commissum est con­
gregationi sancti officii {Codex iur. can., can. 247, § 4). Sunt tamen etiam
nunc 11 congregationes, quia accessit congregatio pro ecclesia orientali
(ib. can. 257).
Iam congregatio sancti officii ex auctoritate (ordinaria) a summo
pontifice accepta potest intra suos limites pro universa ecclesia leges
dare in rebus fidei et morum. Nihilominus cum pontifex suam infallibilitatem non possit cum aliis communicare, decisiones congregationis
(nisi pontifex eas sollemni modo suas faciat) non sunt irreformabiles.
Unde quaeri potest, quo assensu mentis recipiendae sint eiusmodi de­
cisiones. Assensus fidei divinae nec requiritur nec propter auctoritatem
congregationis per se possibilis est. Ex altera parte non sufficit
silentium obsequiosum cum interna mentis repugnantia, sed requiritur
internus assensus, ut apparet ex litteris Pii IX d. 21 dec. 1863 ad
archiepiscopum monachiensem {Denz. n. 1684) et ex actis in causa
ontologismi. Et revera ne in communi quidem vita viro prudenti
Peacb, Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

24

370

Pars IL De ecclesia Christi. Sectio 4. De subiecto activo magisterii eccles.

aliquid asserenti internum assensum denegamus ob hoc ipsum, quod
non est infallibilis, sed sequimur principium : cuivis prudenti in sua
arte credendum est, et error non praesumitur, sed probandus est.
Sunt enim varii gradus assensus interni: quare etsi soli Deo revelanti
assensu super omnia firmissimo adhaerendum est, tamen etiam hominibus
assentamur pro gradu auctoritatis, quae singulis convenit. Iam vero
sacrae congregationes sunt tribunalia summae auctoritatis religiosae
in ecclesia. Ergo sicut supra diximus episcopo parendum esse in rebus
fidei et morum, ita hic dicendum est decretis congregationum assent iendum esse assensu religioso seu assensu, cuius motivum formale est
suprema auctoritas religiosa, licet non infallibilis. Itaque a) negative,
non ideo praecise assensum denegare licet, quia auctoritas non est
infallibilis, b) positive tamdiu assentiendum est decretis congregationum,
quamdiu non positive apparet eas errasse. Quia autem congregationes
per se non suppeditant argumentum absolute certum pro aliqua doc­
trina, ideo in rationes doctrinae inquiri potest et respective debet. Hoc
enim modo fiet, ut aut doctrina, de qua agitur, paulatim a tota ec­
clesia recipiatur et ita ad statum infallibilitatis evehatur, aut paula­
tim error detegatur. Nam cum assensus ille religiosus non nitatur
metaphysica certitudine, sed morali quadam latiore, non excludit
omnem formidinem erroris, et ideo, ubi primum apparent motiva suf­
ficientia dubitationis, prudenter suspenditur assensus; sed quamdiu
talia motiva non apparent, sufficit auctoritas congregationum ad assen­
sum imperandum (cf. Wilmers, De Christi eccl. 443 sqq.).
Damnata est haec propositio modernistarum decreto n Laniental>iliu 8:
.Ab omni culpa immunes existimandi sunt, qui reprobationes a sacra
congregatione indicis aliisve sacris romanis congregationibus latas nihili
pendunt- (Dem. n. 2008).
Haec eadem nullo negotio applicantur ad decreta summi pontificis,
quae non pro suprema sua auctoritate emittit, et ad decreta aliorum
superiorum ecclesiasticorum. qui non sunt infallibiles. Oboedientia
enim intellectus multo latius patet quam sphaera fidei divinae et in­
fallibilis certitudinis (cf. Choapin, Valeur des décisions 24 sqq. 56 sqq. :
Straub, De ecclesia Christi II 965 sqq.).

522. Schol. 4. De subiecto passivo auctoritatis ecclesiasticae.
Omnes eos, qui sunt actu membra ecclesiae, esse subiectos tum
summo pontifici tum suis quoque inferioribus praelatis ecclesiasticis,
per se evidens est. cum eo ipso, quod quis pertinaciter resistat auc­
toritati ecclesiasticae, cesset esse membrum ecclesiae. At auctoritas
ecclesiastica latius extenditur.
Itaque omnes et soli baptizati iurisdictioni ecclesiasticae subiecti
sunt. Et imprimis quidem omnes baptizati, etiam haeretici, schis­
matici. excommunicati ; unde haec duo non coincidunt: esse membrum
ecclesiae et esse subiectum iurisdictioni ecclesiasticae. Neque hoc

Art. 2. De romano pontifice.

Prop. XLVI.

Schol. 4.

mirum videri debet. Ii enim, qui baptisma receperunt, lege divina
obligationem habent ecclesiae oboediendi, quae obligatio non cessat,
quamvis ob pertinaciam suam communione bonorum spiritualium pri­
ventur. Baptismo homines ecclesiae subici efficitur tum ex Sacra
Scriptura (Matth. 28, 18 sqq. Act. 2, 38 41; 8, 12; 19. 5) tum ex
doctrina et praxi ecclesiae (Cone. flor. deer, pro arm. ; Defiz. n. 696.
Cone. trid. sess. 7 de bapt. can. 7 8 13 14; Denz. n. 863 sqq.).
Soli baptizati iurisdictioni ecclesiasticae subiciuntur, «cum ecclesia
in neminem indicium exerceat, qui non prius in ipsam per baptismi
ianuam fuerit ingressus. Quid enim mihi, inquit apostolus (1 Cor. 5, 12),
de iis, qui foris sunt, indicare? Secus est de domesticis fidei, quos
Christus dominus lavacro baptismi sui corporis membra semel effecit"
(Cone. trid. sess. 14 de paenit. c. 2; Denz. n. 895). Pius VI ad epi­
scopos Galliarum a. 1791 scribit: «Discrimen inspiciamus, quod inter­
cedit inter homines, qui extra gremium ecclesiae semper fuerunt,
quales sunt infideles et iudaei, atque inter illos, qui se ecclesiae ipsi
per susceptum baptismi sacramentum subjecerunt. Primi enim con­
stringi ad catholicam oboedientiam profitendam non debent, contra
vero alteri sunt cogendi/ — Habet tamen ecclesia mandatum Christi
et proinde ius praedicandi evangelium infidelibus; consequenter de­
fendere potest hoc ius contra infideles quoque, qui illud aggrediuntur.
Ergo potest adhibito auxilio brachii saecularis etiam bello persequi
infideles, qui praedicationem evangelii impediunt; sed haec defensio
debet manere intra limites defensionis, i. e. non prius locum habere
potest, quam aggressio facta est ex parte infidelium. Ecclesia directe
non potest cogere iudaeos et paganos ad audiendam praedicationem,
quamvis indirecte possit, si infideles sunt civiliter subditi auctoritati
christiaui principis aut volunt vivere in societate christiana, ut constat
ex bullis Gregorii XIII «Sancta Mater“ 1584 et Clementis XI «Pro­
pagandae “ 1704. Nulla tamen ratione cogi possunt, ut suscipiant
baptismum (S. Thomas 2, 2, q. 10. a. 8; Suarez, De fide disp. 18; Lugo,
De fide disp. 19, sect. 2: Phillips, Kirchenrecht H 395 sqq. etc.). Immo
ecclesia vi jurisdictionis directae ne potest quidem cogere non baptizatos, ut abstineant ab iis. quae sunt contra ius naturale, quamvis
ex lege caritatis possit defendere innocentes contra iniurias infidelium
et principibus christianis iniungere, ut nefandos ritus prohibeant, ma­
xime inter suos subditos.

523. Ceterum ne ipsis quidem subditis suis ecclesia ni solius iurisdictionis actus mere internos directe praecipere potest, e. g. non potest
praecipere, ut singuli fideles cotidie eliciant actum fidei internae;
neque enim umquam ecclesia usa est vel significavit se posse uti tali
potestate. Ratio est, quia de talibus actibus ecclesia non potest indicare
in foro externo nec coercitiva potestate circa eos uti. Cum autem
proprie dicta iurisdictio postulet potestatem iudicialem et coercitivam,
24·

372

Pm8 H·

ecclesia Christi.

sequitur ecclesiam circa illos actus non habere proprie dictam iuris­
dictionem (cf. S. Thomas 1. 2, q. 91, a. 4; 2, 2, q. 104, a. 5; Suarez,
De leg. 4, 12: De censur. disp. 4, sect. 2: Wirceburg., De leg., ed.
Paris.. 130 sqq. : Catech. Horn. pars 3, c. 10. q. 5. Contradicunt tamen
nonnulli, ut Gury-Ballerini, De leg. c. 3, a. 1). Potest vero ecclesia
praecipere actus externos, ad quos ex lege divina positiva vel naturali
necessarii sunt actus interni, ut administrationem et receptionem sacra­
mentorum. et quidem dignam, immo actus internos, qui cum actibus
externis per accidens coniunguntur. ut est determinata intentio pro
missa, quia secus actus ipsi externi secundum proprium suum valorem
eius dispositioni subtraherentur. Potest etiam circa actus internos
omne id. ad quod nulla requiritur potestas coercitiva, ut est dispensatio
in votis. Ecclesia potest praecipere actus internos iis, qui se volun­
tarie subiciunt. e. g. per votum, vel per legem divinam subiecti sunt
in foro interno. Denique potest authentice declarare legem divinam
circa actus internos. Sed haec obiter notasse sufficiat (cf. Straub, De
ecclesia Christi II. n. 674 sqq.. qui vult ecclesiam posse etiam actus in­
ternos directe praecipere: sed haec est magis disputatio de modo loquendi).

SECTIO V.
DE OBIEGTO MAGISTERII ECCLESIASTICI.
*

Prop. XLVII. Ecclesia est infallibilis in definienda doctrina re­
velata.
524. Ecclesiae est depositum revelatum custodire, non vero novas revela­
tiones exspectare aut novas doctrinas excogitare (supra n. 436 463).
Christus enim promiserat apostolis Spiritum Sanctum, qui eos intro­
duceret in omnem veritatem, et iussit eos omnia, quae ipsis re­
velata erant, ubique terrarum annuntiare (Io. 15. 26 27: 17, 17 sqq.
Matth. 28. 20). Quare apostolus ludas (3) deprecatur fideles „super­
certari semel traditae sanctis fidei". Paulus vero ad galatas scribit:
_ Miror. quod sic tam cito transferimini ab eo. qui vos vocavit in gratiam
Christi, in aliud evangelium: quod non e.st aliud [verum evangelium],
nisi sunt aliqui, qui vos conturbant et volunt convertere evangelium
Christi. Sed licet nos aut angelus de caelo evangelizet vobis, praeter­
quam quod evangelizavimus vobis, anathema sit. Sicut praediximus,
et nunc iterum dico: Si quis vobis evangelizaverit praeter id, quod
accepistis, anathema sit" (Gal. 1. 6 sqq.). Hic igitur apostolus docet
reiciendum esse omne id. quod est praeter doctrinam ab apostolis
praedicatam. ludaizantes volebant praeter revelationem, quam apostoli
a Christo acceperant, secundum suam opinionem christianos ad alias
observantias inducere, quasi apostoli non integram doctrinam tradi­
dissent. Soli autem apostoli erant organa divinae revelationis ac­
cipiendae et tradendae. Aliis omnibus discendum erat ab apostolis

Sectio 5. De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. XLVH.

373

et permanendum in iis, quae, didicerant. Quare idem apostolus ad
romanos scribit: „Rogo autem vos, fratres, ut observetis eos, qui
dissensiones et offendicula praeter doctrinam, quam vos didicistis,
faciunt, et declinate ab illis
*
(Rom. 16, 17). Praeter apostolicam doc­
trinam etiam aliam ut a Deo revelatam introducere et ita, saltem
indirecte, ipsos apostolos tamquam infideles magistros arguere, hoc
est, quod apostolus dicit anathemate dignum. Ergo κήρυγμα apostolicum continet integram doctrinam revelatam, quae numquam neque
abroganda neque augenda neque minuenda est. Ideo fideles debent
confirmari in tide, quam didicerunt (Coi. 2, 7), .superaedificati super
fundamentum apostolorum et prophetarum
*
(Eph. 2, 20).
Idem semper inculcarunt sequentes scriptores ecclesiastici. Barnabas:
,Via lucis haec est... Servabis, quae accepisti, nec addens nec
demens" (Ep. c. 19, n. 11). Eadem verba occurrunt in Doctrina duo­
decim apostolorum (4, 13). Trenaei dicta iam audivimus, item Ter­
tulliani et Vincendi Lirinensis (supra n. 346 402 436). Xystus III:
.Nihil ultra liceat novitati, quia nihil adici convenit vetustati" (Ep. 6,
n. 7; Constant I 1261). Coelestinus I in epistula ad Nestorium: .Quis
umquam non dignus est anathemate indicatus vel adiciens vel retrahens
fidei? Plene enim et manifeste tradita ab apostolis nobis, nec aug­
mentum nec imminutionem requirit. Legimus (Apoc. 22, 18 sq.) libris
nostris non addi debere, non retrahi. Magna quippe et addentem et
retrahentem poena constringit
*
(Mansi, Cone, collect. IV 1027 sq.).
Cf. supra n. 436 et infra n. 57Ç sqq. : Franzelin, De trad. thes. 22,
p. 266 sqq. : Ottiger, Theologia fundam. II 351 sqq.).

525. Itaque definiri aliquam veritatem ab ecclesia ut dogma credendum
nihil aliud est nisi authentice declarari hanc veritatem pertinere ad
revelationem ab apostolis traditam. Ita concilium trid. sess. 4 ait:
.Sacrosancta oecumenica et generalis tridentina synodus . . . hoc sibi
perpetuo ante oculos proponens, ut sublatis erroribus puritas ipsa
evangelii in ecclesia conservetur: quod promissum ante per prophetas
in Scripturis Sanctis Dominus noster lesus Christus, Dei Filius, proprio
ore primum promulgavit, deinde per suos apostolos tamquam fontem
omnis et salutaris veritatis et morum disciplinae omni creaturae prae­
dicari i ussit, perspiciensque hanc veritatem et disciplinam contineri
in libris scriptis et sine scripto traditionibus, quae ipsius Christi ore
ab apostolis acceptae aut ab ipsis apostolis Spiritu Sancto dictante quasi
per manus traditae, ad nos usque pervenerunt ..." (Dem. n. 783).
Itaque quidquid ab apostolis non est praedicatum, numquam potest
evadere dogma ecclesiae, etiamsi a Deo revelatum est. Omnes enim
posteriores revelationes privatis tantum hominibus ut privatis dantur
neque ullo modo spectant ad augendum depositum fidei. Immo etiamsi
ecclesia tales revelationes approbat, neminem tamen obligat ad ea
credenda, sed solum declarat non esse superstitiosum eas admittere

Pars II. De ecclesia Christi.

neque quicquam in iis contineri, quod fidei et moribus adversetur.
Quia vero quaelibet res a Deo revelata credi potest fide divina, latius
patet fides divina quam fides catholica (cf. cone. ratir. sess. 3, c. 3;
Dens. n. 1792).
?
Damnata est haec prop. (21) modernistarum : ,Revelatio, obiectimi
fidei catholicae constituens, non fuit eum apostolis completa“ (Decret.
.Lamentabili", Dens. n. 2021).
526. Quamvis autem ecclesia nullam doctrinam simpliciter novam
statuat, tamen per definitiones dogmaticas rents progressus fit in intel­
lectu rerum revelatarum. Neque enim statim ab initio omnes veri­
tates dogmaticae in explicite intellectu magisterii ecclesiastici erant.
Hoc patet ex multis factis. Ita temporibus Cypriani multi episcopi dubi­
tabant de valore baptismi ab haereticis collati; ita concilio tridentino
nondum videbatur tempus opportunum definiendi doctrinam de imma­
culata conceptione B. V. Mariae; ita usque ad concilium vaticanum a
multis, etiam episcopis, in dubium vocabatur infallibilitas romani ponti­
ficis: ita similiter multa alia dogmata, quae aliquando impune nega­
bantur, postea definita sunt. De qua re Vincentius Lirinensis ait:
.0 rerum mira conversio! Auctores eiusdem opinionis catholici, con­
sectatores vero haeretici indicantur: absolvuntur magistri, condem­
nantur discipuli; conscriptores librorum filii regni erunt, assertores
vero gehenna suscipiet" (Commonit. c. 6: J/ 50. 646. Cf. S. August.,
De bapt. 1. 2, n. 12 sqq.: M 43, 133). Sed idem explicans, quae
S. Paulus ad Timotheum de recta doctrina conservanda scribit, ita
loquitur: .Intellegatur [o Timothee] te exponente illustrius, quod ante
obscurius credebatur: per te posteritas intellectum gratuletur, quod
ante vetustas non intellectum venerabatur" (Commonit. c. 22 : M 50, 667).
.Fas est, ut prisca illa caelestis philosophiae dogmata processu tem­
poris excurentur. limentur, poliantur: sed nefas est. ut detruncentur,
ut mutilentur. Accipiant licet evidentiam, lucem, distinctionem, sed
retineant necesse est plenitudinem, integritatem, proprietatem1· (c. 23;
M 50, 668 sq.). .Nullusne ergo in ecclesia Christi profectus habebitur
religionis? Habeatur plane et maximus. Nam quis ille est tam invidus
hominibus, tam exosus Deo. qui istud prohibere conetur? Sed ita
tamen, ut vere profectus sit ille fidei, non permutatio. . . . Crescat
igitur oportet et multum vehementerque proficiat tam singulorum quam
omnium, tam unius hominis quam totius ecclesiae, aetatum ac saecu­
lorum gradibus intellegentia, scientia, sapientia, sed in suo dumtaxat
genere, in eodem scilicet dogmate, eodem sensu eademque sententia"
(c. 23: xlf 50, 667 sq.). Haec ultima verba sua fecit concilium vati­
canum sess. 3, c. 4 {Dens. n. 1800).

527. Consequenter hic progressus non est ita concipiendus, quasi
ecclesia aliquid novi discat, quod antea prorsus ignoraverit, sed ea,

Sectio 5. De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. XLVII.

375

quae dmjmatice definiuntur, antea saltem implicite in doctrina ecclesiastica
continebantur. Ita in illa doctrina, quod Deus homo factus est, per­
multa implicite continentur de duabus naturis et una persona, de in­
finita sanctitate, de scientia Christi hominis et similibus, quae nequa­
quam ab initio omnia explicite cognoscebantur et sub definitis terminis
proponebantur. Ecclesia igitur utens mediis naturalibus et super­
natural ibus sub assistentia Spiritus Sancti illa implicita paulatim ex­
plicat, indefinita definit, indeterminate dicta fixis terminis circumscribit
et ita ad ea, quae antea explicite credi necesse non erat, explicite
credenda obligat. Nam cum non omnium veritatum revelatarum
explicita fides ad salutem necessaria sit (1 Cor. 2, 2 6; 3, 1 2 10.
1 Thess. 3, 10. Hebr. 5, 11; 6, 1; 11, 6), finis revelationis non
postulat, ut omnia semper explicite ad credendum proponantur. Immo
hominum naturae magis convenit, ut eorum industria exerceatur ad
veritatem magis explicandam et intellegendam, id quod non solum
valet de singulis hominibus, sed etiam de tota ecclesia, cui, ut in
hac industria non aberret, assistentia perpetua Spiritus Sancti pro­
missa est. Itaque quamvis, quaecumque definiuntur, aliquo modo
semper in doctrina tradita continerentur, tamen non eo modo con­
tinebantur, quo postea ab ecclesia definiuntur; et sic fit, ut postea
non solum melior intellectus rei adsit quam antea, sed ut etiam
plura explicite credantur quam antea. Ideo mirum non est, quod
nunc claris verbis multa cum certitudine dicere possumus, quae
antea ab ipsis gravissimis doctoribus verbis tantum ambiguis et in­
certis proposita sunt, et quod ad multa respondere possumus, quae
illi decernere non audebant. Ita intellegitur, quomodo recte loqui
possimus de historia dogmatum, quae, licet non sit historia mutatio­
num, est tamen historia progressuum doctrinae (cf. Franzelin, De trad,
thes. 23).

528. Ex altera parte haec evolutio male a quibusdam ((Hinther, Huber)
ita descripta est, quasi ab initio vix quicquam in explicita fide eccle­
siae fuisset praeter fundamentale dogma incarnationis et redemp­
tionis, omnia vero alia capita doctrinae mediis humanis paulatim ex­
culta essent. Censebant hi doctores ipsos apostolos multo minus in­
tellexisse doctrinam christianam quam Patres ecclesiae, et hos minus
quam posteriores theologos, maxime nostrae aetatis, qua tandem ali­
quando vera philosophia inventa esset, cuius ope omnia mysteria fidei
rationi humanae accessa fierent et scientifice explicari et probari pos­
sent (cf. Kleutgen, Theol. der Vorzeit V, n. 581 sqq.; rDer Katholik“
1860 I 83 sqq. 456 sqq.). lidem theologi putabant dogmaticas defini­
tiones non esse nisi quoddam temporarium indicium, quo ecclesia de­
clararet, quae rationes intellegendi dogmata essent certis temporibus
magis accommodatae; non vero esse immutabilem revelatae doctrinae
explicationem.

376

9*

i»1

·<

iit

Pars II. De ecclesia Christi.

Contra hanc theoriam haec sunt notanda: a) Longe plurima dog­
mata tam clare traduntur in S. Scriptura et a SS. Patribus, ut explicitis eorum testimoniis nullo negotio probentur. Hoc constat ex
tota theologia positiva, in qua omnes fere theses disertis verbis
S. Scripturae et SS. Patrum probantur, b) Plurima dogmata solo usu
rationis ex veritatibus fundamentalibus deduci plane nequeunt. Quo­
modo e. g. ex voluntate Dei salvifica deduci possunt omnia media
salutis, ut sacramenta et sacrificium missae? Similiter ex universali­
bus illis principiis, quae sola adversarii ab initio explicite nota fuisse
volunt, deduci non possunt omnes illae veritates, quae partim ex
positiva Dei institutione pendent, partim sunt mysteria stricte dicta,
c) Quod vero ad apostolos attinet, ecclesiae semper persuasum fuit apo­
stolos scientia infusa veritates omnes melius perspexisse quam ullum
alium post eos, licet nondum habuerint posteriores terminos technicos.
Ergo quod ad rem ipsam attinet, apostoli in rebus fidei et morum nihil
discere potuerunt a Patribus ecclesiae et theologis (cf. S. Ioan. Chrysost.,
Hom. 26 in 2 Cor., .1/61, 575 sq. ; S. Ambros., In Ps. 118. serm. 5, n. 38,
3/15, 1265; S. Angurt., In Io. tr. 18 36 97. M 35, 1535 1662 1877:
Suarez, De fide disp. 2, sect. 6. n. 10; de Logo, De fide disp. 3,
sect. 5, n. 67 etc. : Franzelin, De trad. thes. 25, p. 304 sqq.).
529. Porro definitio dogmatica est immntabilis explicatio veritatis tra­
ditae, cum ecclesia res definitas fide divina credendas proponat et
contrariam sententiam anathemate afficiat. Hoc autem fieri non posset,
si progressu scientiae illae definitiones mutandae et aliae eorum loco
substituendae essent, Nam quod divina tide credendum est, debet
obiective verum esse, et quod obiective verum est, pro omni statu
scientiae verum est. Item quod concilium vel summus pontifex definit, non est aliquod philosophicum placitum huius vel illius aetatis,
sed est doctrina a Deo revelata et ab apostolis tradita. Nullatenus
igitur infallibilitas definitionis pendet a systemate philosophico plus
minusve bono, sed obiective a veritate revelata et subiective ab assi­
stentia Spiritus Sancti.
Ceterum Güntheri doctrina damnata est a Pio IX (Denz. n. 1656 sqq.)
et a concilio vaticano sess. 3 de fide et ratione can. 3: „Si quis
dixerit fieri posse, ut dogmatibus ab ecclesia propositis aliquando
secundum progressum scientiae sensus tribuendus sit alius ab eo,
quem intellexit et intellegit ecclesia, anathema sit“ (Denz. n. 1818;
cf. n. 1800).
Similis est error modernixtarum, qui volunt Christum ipsum nulla
dogmata tradidisse, sed solum docuisse viam se praeparandi ad regnum
messianicum mox futurum : christianos vero videntes secundum Christi
adventum non tam cito fieri, quam putaverant, ideas Christi ita vertisse,
ut servire possent ad regnum aliquod spirituale (ecclesiam) in hac
terra fundandum et conservandum. Hac ratione Christum auctorem

t

. i·'· L!

Sectio ή. De ohiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. XLVII.

ilici posse ecclesiae, quatenus initiator fuerit illius motus religiosi, qui
sua sponte ecclesiam evolverit. Dogmata non esse nisi formulas, ab
auctoritate ecclesiastica approbatas, quibus conscientia Christiana ex­
perientias suas religiosas exprimat et aliis similium experientiarum
et occasionem et normam praebeat. Mutato mentium statu mutari
experientias religiosas, mutatis experientiis mutandas esse formulas,
mori dogmata vetera, ut nova vivere incipiant, nullamque inter ea
esse aliam unitatem et constantiam, nisi quae sit inter plantas, quarum
altera moriendo alteram producat eiusdem speciei; non esse dogmatum
in variabili tatem sed ipsarum mutationum unum principium unamque
seriem non interruptam ’. Haec copiosius exponit Pius X in encyclica
„Pascendi“ (Denz. n. 2078 2079 2080 2093 2094 2095; cf. 2145 sqq.) et
provocat contra hanc doctrinam ad principia iam a Pio IX clare
statuta (Denz. n. 1636 1705).
Modernistarum opinione destruitur catholicus conceptus revelationis,
negatur doctrina apostolica de deposito fidei fideliter servando, sper­
nuntur normae a veteribus Patribus et conciliis propositae, omnia ad
incertas hominum adinventiones reducuntur.
Cone, constant inop. II (oecum, λ7) ait: „Confitemur fidem tenere et
praedicare ab initio donatam a magno Deo et salvatore nostro lesu
Christo sanctis apostolis et ab illis in universo mundo praedicatam;
quam et sancti Patres confessi sunt et explanaverunt et sanctis ecclesiis
tradiderunt, et maxime qui in sanctis quattuor synodis convenerunt,
quos per omnia et in omnibus sequimur et suscipimus. . . . Omnia
vero, quae non consonant his, quae definita sunt ab iisdem quattuor
sanctis conciliis pro recta fide . . . aliena pietatis indicantes con­
demnamus et anathematizamus" {Denz. n. 212). Constant inop. IV
(oecum. VID): „Per aequam et regiam divinae iustitiae viam inoffense
incedere volentes, veluti quasdam lampades semper lucentes et illumi­
nantes gressus nostros, qui secundum Deum sunt, sanctorum Patrum
definitiones et sensus retinere debemus. . . . Igitur regulas, quae
sanctae catholicae et apostolicae ecclesiae tam a sanctis famosissimis
apostolis quam ab orthodoxorum universalibus necnon et localibus
conciliis vel etiam a quolibet deiloquo Patre ac magistro ecclesiae
traditae sunt, servare et custodire profitemur. . . . Tenere quippe
traditiones, quas accepimus sive per sermonem sive per epistulam
sanctorum, qui ante fulserunt, Paulus admonet aperte magnus apo­
stolus" {Denz. n. 336).
Hunc igitur catholicum sensum modernistae plane abiecerunt. Quare
merito reprobatae sunt hae eorum propositiones decreto „Lainentabiliu :
Prop. 6: „In definiendis veritatibus ita collaborant discens et docens
1 Cf. ('hr. Pesch, Theologische Zeitfragen IV 41 sqq. 156 sqq.: in editione italien
Fede, Dogmi et Fatti storici) p. 41 sqq. 159 sqq. Alia apud Carbone, De modernistanim doctrinis 110 sqq. 123 sqq., et apud Bc-ssnier, Philosophie und Théologie des
Modemismus 255 sqq.

‘J.

378

Pars Π. De ecclesia Christi.

ecclesia, ut docenti ecclesiae nihil supersit nisi communes discentis
opinationes sancire.
*
Prop. 7: .Ecclesia, cum proscribit errores, nequit
a fidelibus exigere ullum internum assensum, quo indicia a se edita
complectantur." Prop. 22: .Dogmata, quae ecclesia perhibet tamquam
revelata, non sunt veritates e caelo delapsae, sed sunt interpretatio
quaedam factorum religiosorum, quam humana mens laborioso conatu
sibi comparavit." Prop. 23: .Exsistere potest et reipsa exsistit oppositio
inter facta, quae in Sacra Scriptura narrantur, iisque innixa ecclesiae
dogmata, ita ut criticus tamquam falsa reicere possit facta, quae
ecclesia tamquam certissima credit.” Prop. 24: .Reprobandus non
est exegeta, qui praemissas adstruit. ex quibus sequitur dogmata
historice falsa aut dubia esse, dummodo dogmata ipsa directe non
neget.” Prop. 26: .Dogmata fidei retinenda sunt tantummodo iuxta
sensum practicum, i. e. tamquam norma praeceptiva agendi, non vero
tamquam norma credendi’ (Denz. n. 2006 2007 2022 2023 2024 2026).
Ecclesiam esse infallibilem in definiendis iis, quae immediate reve­
latu sunt, post ea. quae hucusque vidimus, non indiget speciali pro­
batione (cf. supra n. 265 sqq. 433 sqq. 438 441 sqq. 461 sqq. 507 sqq.).
Nam cum ad hoc missa sit a Christo, ut cum absoluta auctoritate
doceat homines veritatem revelatam, ecclesia saltem in hac ipsa veri­
tate tradenda et conservanda infallibilis sit oportet. Sicut Christus ec­
clesiam misit ad omnem veritatem docendam, ita nulla veritas revelata
est, quae non sit intra sphaeram infallibilitatis eius: nam si ecclesia
in aliqua re posset errare, non omnem veritatem posset docere, nec
Spiritus Sanctus omnia ei suggessisset. Innno tota infallibilitas destrue­
retur, quia ignoraremus, in qua re esset infallibilis, in qua non esset.
Schol. De divisione dogmatum.
Potest esse aliquid dogma in se, quod non est dogma quoad nos,
quia potest aliquid eo modo in revelatione contineri, ut non ab om­
nibus certo cognoscatur. Eo ipso, quod dogma tam clare in S. Scrip­
tura vel in aliis fontibus theologicis continetur, ut etiam sine definitione
concilii de hac re dubitari non possit, dicitur dogma fidei divinae.
Illud dogma, quod a concilio vel a summo pontifice omnibus credendum
proponitur, dicitur dogma fidei definitae.
Quamvis ecclesia varia tenenda proponat, quae non sunt immediate
seu in se revelata, et quamvis haec omnia propter auctoritativam
ecclesiae propositionem dogmata dici possint, cum dogma nihil aliud
sit nisi decretum definitivum: nihilominus ex usu loquendi dogma
dicitur sola veritas perse rerelata. Hic est usus loquendi ecclesiasticus:
nam in S. Scriptura vox dogmatis leges tantum sive divinas sive
humanas significat (Act. 16. 4: 17. 7. Luc. 2, 1. Eph. 2. 15. Coi. 2, 14).
Dogmata dividuntur: a) in necessaria, quae non dependent e libera
voluntate Dei, ut mysterium SS. Trinitatis, et libera, quae in liberis
Dei decretis fundantur, ut constitutio ecclesiae : b) in theoretica, quae
530.
Μ

ο

it;
• ·>

Sectio 5. De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. XLVIII.

379

credenda tantum proponunt, et practica, quae etiam facienda prae­
scribunt, e. g. omnem hominem baptizandum esse, ut ad vitam aeternam
pervenire possit; c) in dogmata materialia et formalia, quae divisio
coincidit cum illa : dogmata in se et quoad nos (cf. Kleutgen, Theol.
der Vorzeit I. n. 77 sqq.).

Prop. XLVIII. Ecclesia est infallibilis in statuendis conclusionibus
theologicis.

531. Quamvis omnia a Deo revelata sint vera ideoque indubitanter
admittenda, potest tamen aliquid esse revelatum vario modo. Ita ra­
tione finis possunt revelata distingui in ea, quae sunt per se, et in ea,
quae sunt per accideris revelata. Per se revelata sunt quae ex natura
sua serviunt ad iuvandum hominem, ut finem ultimum assequatur,
qualia sunt mysteria credenda et leges observandae; per accidens
revelata sunt, quae ideo narrantur, quia cum rebus per se revelatis
accidental iter cohaerent et ad earum convenientem propositionem iuvant,
ut sunt facta historica ordinis naturalis (£>. Thom. 2, 2, q. 2, a. 5).
Nulla est inter has duas rerum series distinctio ratione credibilitatis,
ubi primum constat eas esse a Deo revelatas. At aliter res se habet,
quod attinet ad conservationem et traditionem harum revelationum. Nam
divina providentia prospicit quidem, ut ea, quae ad salutem necessaria
sunt, intacta conserventur, non vero ut etiam ea semper sine errore
tradantur, quae ad salutem per se minime pertinent. Tn his enim
potest permittere, ut veritas primitus revelata pereat. Exemplum
huius rei sunt numeri annorum, quos certi homines vixerint vel regna­
verint. Constat enim in computatione annorum, qui in S. Scriptura
indicantur, tantam confusionem in variis codicibus, versionibus, editio­
nibus exsistere, ut saepe vera computatio non iam inveniri possit.
Quia ecclesia instituta est, ut dirigat homines in iis, quae pertinent
ad vitam aeternam, infallibilitas eius extenditur solum ad res fidei et
morum (cf. Denz. 786 1788). Cum vero dubitatio oriri possit, utrum
res aliqua pertineat ad fidem et mores, an sit solum per accidens re­
velata, simplex haec regula statuenda est: Si ecclesia rem omnibus
tenendam proponit, in hac re est infallibilis, quia ipsa scit, quousque
infallibilitas sua extendatur; quamdiu vero diversas opiniones permittit,
in his rebus scientificae inquisitioni integra libertas relinquenda est,
ita tamen ut substantia historicae narrationis in dubium non vocetur.
532. Alio modo distinguuntur revelata in ea, quae sunt immediate seu
formaliter, et in ea, quae sunt mediate et virtualiter revelata. Mediate
revelatum dicitur, quod est revelatum in principiis, ex quibus per
discursum deducitur. Intellegitur autem discursus proprie dictus; nam
quod continetur ut pars in toto, ut particulare in universali, non per
discursum rigorosum deducitur, sed per discursum explicativum, qui
non praebet novum motivum assensus, sed solum applicat revelationem

380

Pars II. De ecclesia Christi.

ad determinatum obiectum. Ita quamvis nihil revelatum sit de hoc
vel illo particular homine ut tali, tamen ob revelationem divinam,
quae docet in omnem hominem transiisse peccatum originale, omnino
credendum est etiam hunc vel illum hominem conceptum esse in pec­
cato originali. Porro ubi agitur de vero discursu, iterum videndum
est, utrum propositio maior et propositio minor sint revelatae necne;
si utraque est revelata, consequens quoque est immediate revelatum
(licet non ratione formae, saltem ratione materiae) et credendum; sin
maior sola est veritas revelata, minor autem veritas naturaliter certa,
consequens est mediate tantum revelatum, i. e. cum veritate revelata
ita conexum, ut negari non possit, quin ipsa veritas revelata negetur.
Tales veritates vocantur conclusiones theologicae. Ita ex iis, -quae de
mysterio SS. Trinitatis revelata sunt, sequitur Filium procedere ex
intellectu Patris. Spiritum Sanctum ex amore Filii et Patris; quae si
negantur, ea, quae immediate revelata sunt, non iam possunt salva
subsistere. Quare illae conclusiones de processionibus Filii et Spiritus
Sancti sunt conclusiones theologicae. Vel si ea. quae Giinther docuit
de persona et natura, vera essent, destrueretur dogma hypostaticae
unionis; ergo illae theoriae Giintheri falsae censendae sunt, non quia
Deus hoc revelavit, sed quia logice pugnant cum iis, quae Deus revelavit.

533. Ecclesiam
infallibilem in diiudicandis conclusionibus theo­
logicis patet ex fine infallibilitatis. quia infallibilitatem ecclesia ideo
accepit, ut incorruptum servaret depositum fidei. Atqui depositum
fidei destrui potest per errores ordinis naturalis. Ergo ecclesia debet
esse infallibilis in diiudicandis iis doctrinis ordinis naturalis, quae
ipsas res revelatas afficiunt. Fac enim a philosopho affirmari natu­
ralem potentiam intellectus ad investigandum omne verum cuiuslibet
ordinis; consequenter negatur dogma revelatum de mysteriis stricte
dictis. A'el suppone philosophum negare Dei exsistentiam posse certo
cognosci; hac assertione destruitur possibilitas fidei supernaturalis.
Ergo ecclesia, nisi infallibiliter iudicare potest de veritate aut falsitate
talium doctrinarum naturalium, impar est deposito fidei custodiendo
et integro tradendo.
534. Ideo videmus ecclesiam saepe damnasse theses philosophicas, (piae
cum veritatibus revelatis conciliari non possunt. Exempla praebent
traditionalismus, ontologismus. Güntheri doctrina multaque alia similia
tum nostrorum tum priorum temporum: decretis autem suis contra
haec falsa systemata latis ecclesia absolutam oboedientiam intellec­
tualem postulavit. Ergo nisi velimus dicere ecclesiam in his rebus
limites auctoritatis suae transgressam esse, debemus fateri infallibilitatem eius se ad haec obiecta extendere. Hoc concilium va fica num
sess. 3. c. 4 non obscure indicat: .Porro ecclesia, quae una cum apostolico munere docendi mandatum accepit fidei depositum custodiendi.

Sectio

De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. XLVIIJ.

3^]

ius etiam et officium divinitus habet falsi nominis scientiam proscribendi,
ne quis decipiatur per philosophiam et inanem fallaciam. Quapropter
omnes christiani fideles huiusmodi opiniones, quae fidei doctrinae con­
trariae esse cognoscuntur, maxime si ab ecclesia reprobatae fuerint,
non solum prohibentur tamquam legitimas scientiae conclusiones de­
fendere, sed pro erroribus potius, qui fallacem veritatis speciem prae
se ferant, habere tenentur omnino
**
(Dcnz. n. 1798). Si ecclesia habet
ius et officium falsas doctrinas philosophicas revelationi contrarias
proscribendi, et si fideles hac in re omnino oboedire tenentur, ecclesia
in exercitio huius officii infallibilis est (cf. ep. Pii IX ad archiep.
monach., Denz. n. 1674 sqq. 1684, et Leonis XIII encycl. .Sapientiae
).
**
Christianae
Inter theologos de hac doctrina convenit, sed dissentiunt
de censura, quam opposita opinio mereatur (cf. Kleutgen, Theol. der
Vorzeit I, n. 90 sqq.).
535. Conclusiones theologicae non sunt fide divina credendae. Fuerunt
quidem theologi, qui docebant decreta ecclesiae de conclusionibus theo­
logicis esse dogmata proprie dicta et fide divina credenda, cum non
ob naturales rationes sed ob assistentiam Spiritus Sancti ecclesia esset
infallibilis in his decretis, et ideo ipsa auctoritas Dei nos moveret ad
ea amplectenda. At hoc non videtur admittendum. Quamvis enim
Spiritus Sanctus ecclesiam in his decretis formandis praeservet ab
errore, hoc non fit per novam revelationem. Itaque cum Deus ab
initio has conclusiones non proposuerit ut sua testimonia, et nunc
ecclesia eas inveniat ope ratiocinii naturalis, non possunt hae doctrinae
simpliciter accenseri verbo Dei revelato, sed sunt medium quid inter
veritatem revelatam et veritatem naturalem, id quod exprimitur voca­
bulo .conclusionis theologicae
.
**
Quod enim .conclusiones
**
nominantur,
indicat eas non esse immediata testimonia divina: quod vero .theo­
logicae “ sunt, indicat eas versari circa obiecta non pure naturalia, et
eorum authenticam propositionem per ecclesiam fieri sub supernaturali
Dei assistentia.
Assensus vero, qui versatur circa conclusiones theologicas, ob eas­
dem rationes non est quidem assensus fidei divinae, at neque pure
naturalis sed assensus theologicus, non solum ratione obiecti, sed etiam
ratione principii subiectivi, quia procedit a ratione fide illustrata.
Ceterum patet hunc quoque assensum esse alium, si quis assentitur,
quia ipse conclusiones deduxit; alium, si assentitur, quia ecclesia has
conclusiones auctoritative proposuit. In hoc enim altero casu habetur
assensus, qui simul est oboedientia intellectualis erga auctoritatem
ecclesiasticam, eamque infallibilem. Nihilominus hic actus non evehitur
ad dignitatem fidei divinae: nam ad actum fidei divinae non determi­
namur per infallibilem propositionem ecclesiae, sed per revelationem
talis obiecti. In conclusionibus autem theologicis obiectum non est
revelatum, sed cum alia re revelata cohaeret. Ergo quamvis etiam

!

in his rebus Spiritus Sanctus ecclesiam infallibilem reddat, haec tamen
assistentia non efficit, ut obiectum sit revelatum, sed ut ecclesia etiam
circa obiecta non revelata sine errore versetur. Itaque distinguendum
est inter .credere’ et .tenere'·, quia teneo quidem, quaecumque ec­
clesiastica auctoritas tenenda proponit, at non haec omnia fide divina
credo (cf. ATII, n. 258 sqq.).
Cum in concilio vatirano proposita esset formula de infallibilitate
romani pontificis, in qua occurrebant haec verba: .Docemus . . . ro­
manum pontificem ... vi assistent iae divinae ipsi promissae errare non
posse, cum definit, quid in rebus fidei et morum ab universa ecclesia
fide tenendum vel tamquam fidei contrarium reiciendum sit" (Collect.
Lac. VII 273), postea haec verba mutata sunt ita: .Docemus . . .
romanum pontificem . . . cum doctrinam de fide vel moribus ab uni­
versa ecclesia tenendam definit . . . infallibilitate pollere" (1. c. 431).
Quae formula in definitione habetur (1. c. 487). Ratio mutationis erat,
ne infallibilitas pontificia ad ea sola restricta videretur, quae fide di­
vina credenda sunt. De qua re episcopus Gasser in congregatione
generali inter alia haec dixit: .Continetur in definitione obiectum in­
fallibilitatis. Infallibilitas promissa est ad custodiendum et evolvendum
integrum depositum fidei. ... In ipso verbo Dei . . . continetur in­
dubitanter hanc infallibilitatem extendi saltem ad ea, quae per se
depositum fidei constituunt, ad dogmata nimirum fidei definienda, et,
quod eodem redit, ad haereses condemnandas. ... At cum dogmatibus
revelatis veritates aliae magis vel minus stricte cohaerent, quae, licet
in se revelatae non sint, requiruntur tamen ad ipsum depositum integre
custodiendum, rite explicandum et efficaciter definiendum. . . . Hinc
omnes catholici theologi consentiunt ecclesiam in huiusmodi veritatum
authentica propositione ac definitione esse infallibilem, ita ut hanc in­
fallibilitatem negare gravissimus esset error. Sed opinionum diversitas
versatur unice circa gradum certitudinis, utrum scilicet infallibilitas
in hisce veritatibus proponendis ac proinde in erroribus per censuras,
nota haereseos inferiores, proscribendis debeat censeri dogma fidei,
ut hanc infallibilitatem ecclesiae negans esset haereticus, an solum
sit veritas in se non revelata, sed ex revelato dogmate deducta ac
proinde solum theologice certa. . . . Cum autem Patribus deputationis
unanimi consensione visum sit hanc quaestionem nunc saltem non de­
finiendam sed relinquendam esse in eo statu, in quo est, necessario
consequitur ex eorundem deputatorum sententia decretum fidei de in­
fallibilitate romani pontificis ita esse concipiendum, ut definiatur de
obiecto infallibilitatis in definitionibus romani pontificis omnino idem
credendum esse, quod creditur de obiecto infallibilitatis in definitionibus
ecclesiae. ... In illis, in quibus theologice quidem certum, non tamen
hactenus certum de fide est, ecclesiam esse infallibilem, etiam infalli­
bilitas pontificis hoc decreto sacri concilii non definitur tamquam de
fide credenda" (Collect. Lac. VII 414 sqq.).

Sectio 5. De obiecto τη n gisteri i ecclesiastici.

Prop. XLIX.

Prop. ΧΙΛΧ,

383

Ecclesia est infallibilis in diiudicandis factis dog­

maticis.
536. Factum dogmaticum gèneratim est quodlibet factum cum dogmate
conexum per modum condicionis, qua stante dogma nobis stat, qua
vero remota dogma quoad nos cognoscibilitate privatur. Tale factum
dogmaticum est e. g. légitimités concilii oecumenici vel authentia sacro­
rum librorum. Itaque factum dogmaticum est plus quam factum mere
historicum, etsi ecclesiasticum, quod ipsum dogma non afficiat. Neque
tamen est factum divinum, i. e. factum, quod a Deo revelatum et
divina fide credendum est, sed potius referendum est inter con­
clusiones theologicas.

537. Strictiore sensu factum dogmaticum est factum doctrinale seu
factum in eo consistens, quod in certo libro (non inspirato) certa doctrina
orthodoxa vel heterodoxa continetur. Itaque iudicium ecclesiae de facto
dogmatico circa duas quaestiones versatur: a) num doctrina, de qua
agitur, in libro vel textu contineatur (sensus quis seu quaestio facti):
b) utrum haec doctrina sit rectae fidei conformis necne (sensus qualis
seu quaestio iuris). Ecclesia non iudicat de sensu pure subiectivo,
quem auctor libri forte habuit in mente, sed de sensu obvio, qui verbis
exprimitur; ergo de sensu auctoris eatenus tantum fit iudicium, qua­
tenus intentio in exsecutione apparet: seu iudicium fit de sensu ob­
jective, quem auctor intendere debuit, si prudens et sciens locutus est.
De hoc facto dogmatico quaeritur in propositione. Sensus igitur nostrae
propositionis est ecclesiam posse infallibile iudicium ferre, quem sensum
verba alicuius libri prae se ferant, et utrum hic sensus sit orthodoxus
an heterodoxus.

53S. Quaestio haec maxime agitata est a iansenistis, qui negando in­
fallibilitatem ecclesiae in factis dogmaticis studebant a se avertere
condemnationem pontificiam (cf. tom. V, n. 116 sqq.). Nam cum Inno­
centius X constitutione „Cuni occasione" (1653) quinque propositiones
e libro lansenii, qui inscribitur r Augustinusu, damnasset {Dem.
n. 1092 sqq.), iansenistae dixerunt eas propositiones merito damnatas
esse, at non inveniri in lansenii libro, vel saltem sensum damnatum non
esse sensum a lansenio intentum. Ita J. Arnau Id in libro -Lettre à un
duc et pair" (1656), Pascal, Lettres provinciales (16 et 18), Quesnel,
alii. At Alexander VH in constitutione -Cum ad S. Petri sedem"
(1656) declaravit: -Quinque illas propositiones ... in sensu ab eodem
Cornelio lansenio intento damnatas fuisse definimus et declaramus"
{Denz. n. 1098); in constitutione vero -Regiminis apostolici
*·
(1664) hanc
formulam subscribendam proposuit: -Ego N. constitutioni apostolicae
Innocentii X. datae die 31 maii 1653, et constitutioni Alexandri VII,
datae die · f6 octobris 1656, summorum pontificum, me subicio, et
quinque propositiones ex Cornelii lansenii libro, cui nomen Augustinus,

384

Pars II. De ecclesia Christi.

excerptas, et in sensu ab eodem auctore intento, prout illas per dictas
constitutiones sedes apostolica damnavit, sincero animo reicio ac damno,
et ita iuro' (Denz. n. 1099). Tunc iansenistae dixerunt se utique vi
harum constitutionum obligatos esse ad «obsequiosum silentiumnon
vero ad internum assensum. Quod effugium destruxit Clemens XI
constitutione .Vineam Domini' (1705) declarando: «oboedientiae, quae
praeinsertis apostolicis constitutionibus debetur, obsequioso illo silentio
nequaquam satisfieri, sed damnatum in quinque praefatis propositionibus
lansenii libri sensum, quem illarum verba prae se ferunt, ut praefertur,
ab omnibus christifidelibus ut haereticum non ore solum, sed et corde
reici ac damnari debere, nec alia mente, animo aut credulitate supradictae formulae subscribi licite posse' (Denz. n. 1350). Itaque in hoc
speciali casu suprema auctoritas ecclesiastica definivit ecclesiam posse
de sensu libri ab auctore intento ita indicare, ut omnes fideles ob­
ligentur ad internum assensum praestandum. Censuit igitur ecclesia se
in hac re esse infallibilem; ergo infallibilis est.

ι<

539. Tota traditio ostendit ecclesiam semper ita de sua infallibilitate
sensisse. Nam concilium nicaenum damnavit librum Arii, qui .Thalia'
inscribebatur; concilium ephesinum scripta Cyrilli approbavit, Nestorii
damnavit; constantinopolitanum II tria capitula damnavit; concilium
constantiense praescripsit, ut quilibet suspectus errorum Wicliff et Hus
interrogaretur: «utrum credat, quod condemnationes loannis Wicliff,
loannis Hus et Hieronymi de Praga. factae de personis eorum, libris
et documentis per sacrum generale constantiense concilium, fuerint rite
et iuste factae et a quolibet catholico pro talibus tenendae et firmiter
asserendae' (Denz. n. 659). Ita ex omni fere aetate afferri possunt
indicia ecclesiastica, quibus et libri et auctores propter libros vel
approbantur vel condemnantur, et ita quidem, ut haec iudicia censeantur
valida pro universa ecclesia et obligantia ad internum assensum. Atqui
ecclesia in hac praxi tam firma et constanti errare non potuit.
540. Ceterum idem suadent rationes internae. Ecclesia enim con­
stituta est ad depositum fidei integrum servandum et fideles ab er­
roribus tuendos. Atqui hoc officio efficaciter fungi ecclesia nequit, si
quilibet potest impune contrarias doctrinas spargere et indicium ec­
clesiae effugere eo, quod auctoritas ecclesiastica non recte intellexerit
sensum libri sui. Neque enim possunt homines doceri nisi signis ex­
ternis et maxime verbis. Unde si ecclesia in verborum sensu diiudicando non est infallibilis, non potest cavere, ne fideles falsas doctrinas
pro veris addiscant et teneant. Itaque practice inutilis esset infallibilitas in quaestione iuris. nisi ecclesia etiam esset infallibilis in
quaestione facti, utrum scilicet haec vel illa verba a scriptore adhibita
catholicam doctrinam rite exprimerent necne. Iansenistae
*
bene intel­
lexerant hanc distinctionem inter infallibilitatem ecclesiae circa quae-

Sectio 7i. De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. L.

385

stionem iuris et fallibilitatem circa quaestionem facti, si admitteretur,
inexpugnabile praesidium haeresi suae praebere, sed hac ipsa sua
astutia id effecerunt, ut veritas clarius ab omnibus perspiceretur,
(’f. (piae scribit S. Paulus ad Timotheum 1 Tim. 6, 20: 2 Tim. 1, 13:
2, 16, et quae habet S’. Thomas 2, 2, q. 11, a. 2 ad 2.
Interdum quidem apud SS. Patres dicta occurrunt, quibus negant
ecclesiam posse iudicare de interna sententia hominum: sed dicendi
sunt loqui de sensu pure interno, non de obvio sensu verborum, quamvis
concedendum sit nostram sententiam non semper eodem diserto modo
et iisdem terminis quibus hodie propositam esse.

Prop. L. Ecclesia est infallibilis in decretis disciplinaribus et in
approbatione ordinum religiosorum.
541. Pars I. Decreta disciplinaria intelleguntur leges ecclesiasticae,
quibus homines diriguntur ad Deum recte colendum et ad vitam bene
instituendam. Sunt igitur leges humanae, non divinae, quia leges
divinae pertinent ad doctrinam revelatam, de qua iam diximus. Pos­
sunt decreta disciplinaria edi aut pro universa ecclesia aut pro par­
ticulari casu vel pro particulari ecclesia. De solis prioribus decretis
loquimur, i. e. decretis, quae a summo pontifice aut a concilio oecumenico omnibus fidelibus praescribuntur. Ecclesiam habere potestatem
ferendi leges iam probavimus. Itaque quod hic volumus, nihil aliud
est nisi ecclesiam per'assistentiam Spiritus Sancti adiuvari, ne umquam
statuat leges rectae fidei vel bonis moribus oppositas; eatenus enim haec
decreta disciplinaria sunt obiecta infallibilitatis ecclesiasticae, quatenus
cum fide et moribus cohaerent. Neque igitur affirmamus leges ecclesia­
sticas esse semper omnium, quae excogitari possint, prudentissimas.
Nullibi enim rectoribus ecclesiae summus gradus prudentiae in rebus
agendis promissus est, sed saltem talis, qualis sufficit ad fidem et
inores intacta servanda. Neque dicimus leges ecclesiasticas esse im­
mutabiles, cum eadem auctoritas, quae leges statuit, eas abrogare
possit, et cum mutatio legum propter mutatas circumstantias saepe
necessaria sit. Sed quomodocumque mutantur, ecclesia nihil umquam
contra fidem et bonos mores praecipere potest.
542. His praemissis propositio ex natura rei ridetur evidens.
si ecclesia pro suprema sua auctoritate omnibus fidelibus aliquid prae­
ciperet contra fidem et bonos mores, iam tota ecclesia practice errorem
profiteretur, cum doceret Deum velle, ut omnes agerent id, quod
reapse Deus vetat, aut ut omitterent id, quod reapse Deus praecipit.
Error practicus non minus est error quam theoreticus, et per con­
stantem agendi modum homines non minus efficaciter sententiam suam
manifestant quam per verba. Ergo error practicus contra fidem et
mores supponeret errorem theoreticum et esset efficacissima professio
Pesch, Praelectiones dogmaticae. I. Ed, 6/7.

Pars 11. De ecclesia Christi.

eius. Itaque si in tali re errasset. ecclesia succubuisset potestati diaboli,
et omnes promissiones Christi ecclesiae factae effectu frustratae essent.

J.

-

•543. Revera videmus iam apostolos in statuendis primis legibus eccle­
siasticis provocantes ad assistentium Spiritus Sancti: ,Visum est
Spiritui Sancto et nobis" (Act. 15, 28). Concilium constaniiense de
consuetudine recipiendi eucharistiam sub una tantum specie ait: „Dicere,
quod hanc consuetudinem aut legem observare sit sacrilegum aut
illicitum, censeri debet erroneum, et pertinaciter asserentes oppositum
praemissorum tamquam haeretici arcendi sunt et graviter puniendi"
(Denz. n. 626). Concilium trident i mini sess. 7, c. 13 de sacram.:
.S. q. d. receptos et approbatos ecclesiae catholicae ritus, in sollemni
sacramentorum administratione adhiberi consuetos, aut contemni aut
sine peccato a ministris pro libito omitti aut in novos alios per quem­
cumque ecclesiarum pastorem mutari posse. A. S." {Denz. n. 856).
Sess. 22. c. 7 : -S. q. d. caerimonias, vestes et externa signa, quibus
in missarum celebratione ecclesia catholica utitur, irritabilia impietatis
esse magis quam officia pietatis, A. S." (Denz. n. 954). Ex censura
Pii VI doctrina pistoriensium (prop. 78). .quatenus pro generalitate
verborum comprehendat et praescripto examini subiciat etiam disci­
plinam ab ecclesia constitutam et probatam, quasi ecclesia, quae
Spiritu Dei regitur, disciplinam constituere posset non solum inutilem
et onerosiorem, quam libertas Christiana patiatur, sed et periculosam,
noxiam, inducentem in superstitionem et materialismum : falsa, teme­
raria. scandalosa, piarum aurium offensiva, ecclesiae ac Spiritui Dei.
quo ipsa regitur, iniuriosa. ad minus erronea“ {Denz. n. 1578).
Quod ecclesia obligat sacerdotes ad recitandas in breviario lectiones
secundi nocturni, quae interdum veritati historicae non respondent, non
est contra fidem et bonos mores, cum ecclesia numquam indicaverit se in­
fallibilem testem esse in factis privatis et particularibus, de quibus ibi
agitur, sed saepius quaestionibus historicis melius discussis illas lectiones
mutaverit. Nihilominus inde non efficitur lectiones illas leviter esse tractan­
das. cum pleraeque veteri traditioni innitantur: sed rationes contrariae, si
quae occurrunt, modeste sunt proponendae et indicium de opportunitate
mutationum auctoritati ecclesiasticae relinquendum (cf. Benedict. XIV,
De servorum Dei beatificatione et canonizatione 1. 4. p. 2. c. 13. n. 7 8).

•544. Pars //. Ad res disciplinares revocari potest approbatio or­
dimini religiosorum, quia haec approbatio versatur circa leges humanas.
Ordo enim religiosus est societas hominum, qui per tria vota perpetua
paupertatis, castitatis, oboedientiae secundum certam regulam studio
perfectionis Christianae incumbunt. Quamvis essentia status religiosi
consistat in tribus illis votis, non potest tamen fieri, ut homines
societatem religiosam ineant, quin certis quibusdam legibus tum vita
communis tum modus specialis servandi vota tum alii fines, quos sibi

Sectio ii. Do obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. L.

38 ί

forte proponunt, et media apta ad hos fines determinentur. Vota tria
perpetua omnibus veri nominis ordinibus communia sunt, sed certa
regula seu determinata institutorum forma ordo ab ordine differt.
Approbatio ecclesiae, quatenus est iudicium theoreticum de honestate
talis instituti, non versatur circa honestatem trium votorum, quia
haec ab ipso Christo Domino approbata sunt, sed circa honestatem
regulae seu specialium institutorum et circa opportunitatem novi or­
dinis. Quaestio, quam hic tractamus, est haec: possitne ecclesia umquam approbare instituta alicuius ordinis, quae sint contraria fidei vel
bonis moribus vel inutilia ad perfectionem assequendam. Ad quam
quaestionem omnes theologi unanimiter negative respondent et docent
ecclesiam quoad hoc iudicium doctrinale esse infallibilem (cf. Suarez,
De statu relig. 2, 17, 17 sqq.: Bellarm., De monach. 4: Tanner, De
fide disp. 1, q. 4, dub. 7). Duplex genus approbationis distingui potest,
alterum, quo solum declaratur tale institutum esse laudabile et fideles
in illud tuto ingredi posse, alterum, quo formaliter et definitive institutum
fit ordo proprie dictus. De hac sollemni approbatione loquimur.

545. Summos pontifices censuisse se esse infallibiles in huiusmodi appro­
bationibus patet ex fonnula bullis approbationis inseri solita, qua
omnibus fidelibus interdicitur, ne audeant approbationem impugnare.
Formula communis haec est: „Nulli ergo omnino hominum liceat hanc
paginam nostrae approbationis infringere vel ei ausu temerario contra­
ire: si quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem
omnipotentis Dei ac BB. Petri et Pauli apostolorum eius se noverit
incursurum/ Interdum etiam poena excommunicationis adicitur. ut e. g.
in bulla Gregorii XIII -Ascendente Domino", qua confirmatur in­
stitutum Societatis lesu: /Praecipimus in virtute sanctae oboedientiae
ac sub poenis excommunicationis latae sententiae necnon inhabilitatis
ad quaevis officia et beneficia saecularia et quorumvis ordinum re­
gularia, eo ipso absque alia declaratione incurrendis, ne quis, cuius­
cumque status, gradus et praeeminentiae exsistat, dictae societatis
institutum, constitutiones, vel etiam praesentes aut quemvis eorum vel
supradictorum omnium articulum vel aliud quid supradicta concernens,
quovis disputandi yel etiam veritatis indagandae quaesito colore, directe
vel indirecte impugnare vel iis contradicere audeat." Atqui admitti
nequit summum pontificem posse tali modo pro suprema sua auctori­
tate tueri res fidei et bonis moribus contrarias. Ergo approbationes
sollemnes ordinum religiosorum sunt obiectum infallibilitatis.
U

046. Ceterum idem ratio a priori suadet. Pontifex enim, (piando
ordinem approbat, toti ecclesiae hoc vitae institutum proponit ut viam
tutam non virtutis tantum sed etiam perfectionis acquirendae. Atqui
Spiritus Sanctus permittere nequit, ut res mala et peccaminosa pro
virtute et perfectione universae ecclesiae a summo pontifice auctoritative

Π

*■

388

Pars II. De ecclesia Christi.

proponatur. Ergo in his approbationibus pontifex est infallibilis.
Dirigitur enim approbatio ad totam ecclesiam, ita ut nulli iam liceat
tale institutum habere pro non sancto et perfectioni contrario. Fieri
quidem potest, ut membra alicuius ordinis paulatim a sanctitate de­
ficiant, vel ut speciale institutum religiosum per decursum temporum et
propter mutatas condiciones fiat inopportunum et ideo merito supprima­
tur: at numquam fieri potest, ut ecclesia auctoritati ve approbet, quod
non sit in se sanctum et perfectioni congruum. Quae de hac re scripsit
Cantis (De loc. theol. 5, 5), sunt imprudenter et irreverenter dicta et a
reliquis theologis reiciuntur. De religiosis cf. ( 'or/r.r iur. can., can. 487 sqq.

Prop. LI. Ecclesia est infallibilis in canonizatione sanctorum.
547. Canonizatio M ultima et definitiva sententia sum mi pontificis, qua
servus Dei in ecclesiam triumphantem receptus esse declaratur et omnibus
fidelibus colendus proponitur. Distinguitur a beatification e, quae est
indicium praevium, quo permittitur tantum cultus alicuius servi Dei
aut saltem non universaliter praecipitur. Praeceptum non intellegitur,
quo universa ecclesia obligetur ad officium et missam de sancto dicen­
dam, quia non omnes sancti canonizati habent officium praescriptum
pro universa ecclesia, sed praeceptum in eo est, quod omnes fideles
obligantur ad illum indubitanter pro sancto habendum, i. e. pro tali,
qui publico cultu dignus sit (Benedict. XIV, De serv. Dei beatif. 1, 38,
n. 14 15). «Idcirco ultima differentia inter beatificationem et canonizationem minime quidem constituenda erit vel in permissione cultus
vel in eius coartatione ad personas aut locos particulares, quae in
beatifications habeatur secus ac in canonizatione, sed in extrema et
definitiva de sanctitate sententia, cultum aliis sanctis debitum in universa ecclesia per canonizationem, nequaquam vero per beatificationem
praecipiente" (Benedict. XIV 1. c. 1, 39. n. 14).
548. Prima formalis et sollemnis canonizatio fuit S. Udalrici per
loannem XV a. 993 facta (cf. Bollandist., Propyl, maii dissert. 20 [ed.
Antverp. 1685], 121 sqq.; Denz. n. 342). Antea potius in usu erat
canonizatio aequipoUens, quae in eo consistit, quod quis sine formali
canonizatione in universa ecclesia ut sanctus colitur. Neque tamen
putandum est ab initio licuisse fidelibus, quemcumque tali honore
dignum indicaverint, pro sancto colere. Sancti, qui primi colebantur
in ecclesia, erant martyres. At his cultus non impendebatur, prius­
quam eorum acta ab episcopo examinata et approbata essent. Haec
dicebatur vindicatio martyrum. Quia vero nomina et acta martyrum
ab una ecclesia ad aliam et potissimum ad romanam mittebantur,
cultus martyrum insigniorum probantibus episcopis et romano pontifice
paulatim per totam ecclesiam extendebatur, et sic orta est canonizatio
aequipollens. Cuius canonizationis etiamnunc species quaedam exsistit,
quando romanus pontifex «cultum immemorialem" alicuius sancti

Sectio .'·. De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. Ll.

389

approbat omissis ordinariis formali ta tibus processus. Saltem inde a
fine saeculi IV etiam confessores, i. e. viri eximia sanctitate conspicui,
coli coepti sunt, ut e. g. S. Ephraem in ecclesia orientali et S. Martinus
Turonensis in ecclesia occidentali ; hoc tamen non fiebat sine consensu
episcoporum. Quae approbatio episcoporum a nonnullis vocatur canoni­
zatio particularis, sed rectius dicitur beatificatio, quia canonizatio pro­
prie dicta est res spectans ad totam ecclesiam ideoque sine consensu
summi pontificis numquam fieri potuit. Ab Alexandro III ipsum quoque
ius beatificationis (non canonizationis tantum) soli romano pontifici
reservatum est, de qua re cf. Benedict. XIV, De serv. Dei beatif. 1, 10.
n. 3 sqq., qui historiam beatificationis et canonizationis late exponit
1. 2 sqq. Itaque totum negotium hodie unice ad summum pontificem
laut concilium oecumenicum) pertinet.
549. Inter effectus canonizationis, quos enumerat Benedictus Λ'/Γ(1. c.
1, 38, η. 1), etiam is est, quod nomina sanctorum in martyrologio in­
scribuntur; at idem notat hanc inscriptionem per se non esse canonizationem neque formalem neque aequipollentem, cum nomina eorum
quoque ibi inveniantur, qui numquam proprie canonizati sunt, et cum
variae correctiones suis temporibus factae sint (1. c. 1, 43, n. 14). Nos
hic loquimur de canonizatione proprie dicta et proxime quidem de
formali, quamvis argumenta facile extendi possint ad canonizationem
aequipollentem. Quid censendum sit de iudicio romani pontificis in
beatiticatione, cf. Benedict. XIV 1. c. 1, 42.

550. Solutio quaestionis de infallibilitate summi pontificis in canoni­
zando praecipue inde petenda est, quid ipsi summi pontifices de hoc
ortu eensucrint. Ecclesiastica enim auctoritas scire debet, quibus in
actibus ipsa sit infallibilis. Iam vero secundum communem regulam
pontifices tum ut infallibiles doctores agunt, cum pro suprema sua
auctoritate universam ecclesiam ad aliquid tenendum obligant. Atqui
hoc fit in canonizatione. Formula enim, qua in actu canonizationis
summus pontifex utitur, haec est: „Ad honorem Sanctae et Individuae
Trinitatis, ad exaltationem fidei catholicae et Christianae religionis
augmentum, auctoritate D. N. lesu Christi, beatorum apostolorum Petri
et Pauli ac nostra matura deliberatione praehabita et divina ope
saepius implorata, ac de venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. car­
dinalium , patriarcharum, archiepiscoporum et episcoporum in urbe
exsistentium consilio, Beatum N. sanctum esse decernimus et definimus
ac sanctorum catalogo adscribimus. statuentes ab ecclesia universali
illius memoriam quolibet anno die eius natali . . . pia devotione recoli
debere. In nomine P. et F. et Sp. S. Amen" [Benedict. XIV 1. c. 1, 36.
n. 21). Quae verba solent repeti in bulla canonizationis, in cuius fine
adduntur haec: .Praedicta omnia ad universalis ecclesiae notitiam
deduci praesentesque litteras ad perpetuam rei memoriam dare vo-

390

■<

U
I '

*

»3

Pars II. De ecclesia Christi.

luimus. . . . Nulli ergo liceat paginam hanc nostrae definitionis, decreti,
mandati, relaxationis ac voluntatis infringere : si quis autem temerario
ausu contraire praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac ss. apo­
stolorum Petri et Pauli se noverit incursurum." Quae verba significant
supremam auctoritatem, diriguntur ad universam ecclesiam, praescribunt
aliquid absolute tenendum. Ergo omnia in iis inveniuntur, quibus
ecclesia significat exercitium suae infallibilitatis. Varias formulas,
quae in actis canonizationum occurrunt, vide in Zeitschrift für kathol.
Théologie, Innsbruck 1900. 606 sq.
Idem confirmatur oratione, quam habuit Si.ri//.s Γ in ultimo con­
sistorio pro canonizatione S. Didaci, de qua oratione haec in actis
leguntur: .Tum pontifex ... e solio contionem habuit . . . qua in con­
tione a rei. quae agebatur, magnitudine exorsus, primo de potestate
pontificis auctoritateque ecclesiae, quae a Deo tradita est, illuminate
divineque dixit. Tum demonstravit et sacris litteris et rationibus ex
intima theologia depromptis omnique argumentorum genere romanum
pontificem, verum successorem B. Petri, apostolorum principis, pro quo
oravit Christus Dominus, ne eius fides deficeret, eundemque verum
caput ecclesiae, quae est firmamentum et columna veritatis, quaeque
a Spiritu Sancto regitur et gubernatur, in sanctorum canonizatione
errare et falli non posse. Idque non modo pie sed necessario et
certissima fide credendum affirmavit" {Benedict. ΛΎΓ1. c. 1, 43, n. 2).
Quae quidem verba non sunt definitio ex cathedra : attamen ostendunt,
qua mente Sixtus V canonizationes peregerit. Benedictus XIV in
libro, quem quidem ante pontificatum scripsit, sed pontifex factus
comprobavit et edendum curant, suam sententiam ita exprimit: ,Si non
haereticum, temerarium tamen, scandalum toti ecclesiae afferentem, in
sanctos iniuriosum. faventem haereticis negantibus auctoritatem ecclesiae
in canonizatione sanctorum, sapientem haeresim. utpoteviam sternentem
infidelibus ad irridendum fideles, assertorem erroneae propositionis et
gravissimis poenis obnoxium dicemus eum, qui auderet asserere pontificem
in hac aut illa canonizatione errasse, huncque aut illum sanctum ab eo
canonizatum non esse cultu duliae colendum" (1. c. 1, 45. n. 28) V
551. Obirif Launoy in epistula ad loannem Gerbasium olim romanos
pontifices hanc formulam actui canonizationis praemisisse: .Antequam
ad pronuntiationem veniamus, protestamur publice apud vos prae­
sentes. quod per hunc actum canonizationis non intendimus aliquid
facere, quod sit contra fidem aut catholicam ecclesiam sive honorem
Dei.‘ Unde Launoy concludit: .Sic pontifex cum formidine erroris
docet et pronuntiat e cathedra, in quam prius ascenderat" (Ep. 1. 3.

J

* Itaque iudica. quam verum sit. quod dicunt Dollinger et Reitsch : .AusfQhrlich
handelt fiber die Frage [Unfehlbarkeit des Papstes hei Heiligsprechungen] Beneilikt ΛΎΓ, De serv. Dei beatif. 1. 42 -45. Er lâlit sie unentschieden' Die Selbstbiographie des Kardinals Bellarmin [Bonn 1887] 300. nota .

Sec-tin

De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. LI.

391

ep. 1, n. 19: Opera omnia V, Coloniae Allobrogum 1731, 1, 268).
Haec et alia dicteria, quae ibi adiungit, sunt Launoio plane digna, ut
qui esset homo eruditus quidem sed zelo impugnandi auctoritatem
romani pontificis obcaecatus. Benedictus XIV hanc difficultatem nullo
negotio expedit: nNon apparet, quomodo ex hoc actu inferri possit
summos pontifices admisisse se in actu canonizationis esse posse errori
obnoxios. Non enim summi ipsi pontifices solum emittebant dictam
protestationem, verum etiam ad ulteriora progrediebantur: hoc est.
adhibitis licet omnibus humanis diligentiis, indictis precibus, emissis
quoque per semet ipsos ad Deum obsecrationibus, ut quemcumque
dignaretur avertere ab actu errorem, suam quidem adhuc per actum
publicum humanam patefaciebant imbecillitatem, et se tamquam ho­
mines privatasque personas citra Spiritus Sancti praesentiam falli posse
publice protestabantur, ut sic videlicet per humilitatis viam ad prae­
rogativam infallibilitatis a Deo sibi in actu universam ecclesiam re­
spiciente promissae ascendere mererentur, utpote non in semet ipsis
sed in praesentia Spiritus Sancti memoratam constituentes infallibili­
tatem. Sed et exclusa subinde quacumque formidine sententiam porro
proferebant non condicionalem, verum absolutam atque ad universam
ecclesiam pertinentem ; declarabant quippe, statuebant. definiebant
firmiter tenendum beatos, qui a se canonizabantur, esse reponendos
in sanctorum catalogo et esse in universa ecclesia colendos, imposita
quoque refragatoribus anathematis poena, ut colligitur ex formulis
canonizationum" (Benedict. XIV, De serv. Dei beatif. 1, 44. n. 21).
Ibidem recte notat etiam ante concilia universalia a Patribus prae­
mitti orationem, qua Deum rogant, ne permittat se in sinistrum trahi
ignorantia sua: non quia timent, ne concilium errare possit, sed quia
sciunt se ut homines errare posse et sola assistentia Spiritus Sancti fieri
infallibiles (cf. Zeitschrift für kathol. Theol., Innsbruck 1890, 599 sqq.).
552. Alia argumenta, quae pro nostra propositione afferri solent, ad
hoc primum fere reducenda sunt, ut firmam vim habeant. Dicunt
enim maculari cultum, si quis, qui esset damnatus, pro sancto cole­
retur. et proponi in hoc casu medium sanctificationis obiective falsum,
et alia similia, quae admittenda non sint. Quibus alii opponunt haec
nihil probare, cum etiam quaevis hostia adoranda sit, quam cum
sufficienti certitudine morali, licet nequaquam infallibiliter. constet
esse consecratam. At neganda est paritas, cum numquam summus
pontifex universam ecclesiam obliget ad aliquam particularem hostiam
pro consecrata tenendam, sicut obligat ad aliquem pro sancto habendum.
Itaque ad bonitatem moralem actionis saepe sufficit, ut de obiecto
eius materiali habeatur practica quaedam certitudo; at non ita in re
nostra, cum „ecclesia profiteatur tamquam speculative verum sanctum
ipsum esse in aeterna gloria" (Benedict. Λ7Γ1. c. 1. 43. n. 12). Varia
argumenta confirmantia vide apud Canum, De loc. theol. 5, 4. Notandum

392

Pars II. De ecclesia Christ ι.

est praeterea ecclesiam in canonizatione sanctorum niti quidem testimoniis
humanis, at ultimam rationem infallibilitatis esse assistentium Spiritus
Sancti, qui potest per vias in se fallibiles ducere ad infallibile indicium.

·>

U

553. Quod ad orfitudinem thesis attinet, diversae, sunt theologorum
opiniones.
Thomas ait: ..Quia honor, (piem sanctis exhibemus,
quaedam professio fidei est, qua sanctorum gloriam credimus, pie
credendum est. quod nec etiam in his indicium ecclesiae errare possit1(Quodl. 9, a. 16). Suarez: .Xon licet fidelibus dubitare de gloria
sancti canonizati: id enim sub praecisa obligatione praecipiunt ponti­
fices in ipsa canonizatione : ergo oportet, ut illi praecepto non possit
subesse error, alias deficeret Deus in re maxime necessaria ecclesiae,
quod est contra providentiam et promissiones eius, et ideo, quamvis
haec illatio non sit de tide, censeo esse satis certam et contrariam esse
impiam et temerariam4 (De fide disp. 5. sect. 8, n. 8). Arriaga: ,Igitur
ex his omnibus modis loquendi tot pontificum colligo papam in canonizationibus non solum errare non posse, sed id esse de fide" (De fide
disp. 9, sect. 5, n. 27. Multos alios citat Benedict. XIV 1. c. 1, 45).
Longe communior sententia est nostram propositionem esse theologice
certam: id enim saltem sequitur ex argumentis: fide divina credenda
non est, quia non est immediate revelata: fide ecclesiastica tenenda
non est, quia nondum est definita L
Sanctum vero canonizatum esse in caelo videtur fide ecclesiastica,
i. e. cum assensu absoluto et certo, tenendum, quia ex una parte id
ecclesia definit in canonizatione. neque ex altera parte apparet, cur
ad ahum religiosum assensum inferioris dignitatis recurrendum sit in
re, quae a suprema auctoritate universae ecclesiae sollemnissimo modo
tenenda proponitur. Xeque tamen dicendum est hoc fide divina debere
credi (quamvis hoc nonnulli censere videantur), cum Deus nihil de
hoc vel illo sancto revelaverit.

ο

554. Schol. De valoir dogmatico propositionum et de censuris
doctrinalibus.
Distinguendi sunt varii gradus assensus fidei. Assensu super omnia
firmissimo seu assensu fidei diri nae credimus ea, quae a Deo revelata
sunt, et quia revelata sunt.
Assensu absolute certo absque ulla formidine erroris propter auctori­
tatem ecclesiae tenemus ea. quae ecclesia omnibus tenenda proponit,
non quia a Deo revelata sunt, sed quia cum veritatibus revelatis
logice ita cohaerent, ut ipsa revelatio salva esse non possit, si hae
doctrinae negantur. Hoc assensu subicimus intellectum nostrum non
’ Ex diversis indiciis theologorum formatur obiectio in Études CIII Paris 1905
243 sqq., qua nihil aliud probatur nisi in hac quoque parte progressum theologiae
factum esse, ut ibidem 2»>7 exponitur.

Seetio

De obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. LI.

Schol.

393

directe Deo ipsi, sed auctoritati ecclesiasticae, quatenus haec etiam
in diiudicandis veritatibus non revelatis per assistentiam Spiritus Sancti
infallibilis est. Motivum formale huius assensus est ecclesia infallibiliter docens, dum in assensu fidei divinae doctrina ecclesiae non est
motivum sed condicio praevia. Ideo hic assensus est fides ecclesia­
stica, quae praesupponit fidem divinam et ad eam reducitur. Di­
stinguitur igitur fides ecclesiastica a fide divina non ultimo motivo,
quod excludit errorem, quod in utroque casu est auctoritas Dei re­
velantis, sed proximo motivo, quod directe impellit ad assensum, quod
in fide divina est revelatio Dei, in fide ecclesiastica doctrina ecclesiae.
Essentialis igitur distinctio est in formalissima illa ratione, sub qua ulti­
mum motivum assensus in intellectum nostrum influit (cf. VIII, n. 256);
Assensu religioso, qui per se non excludit omnem formidinem erroris,
tenemus ea, quae ab auctoritate ecclesiastica non infallibili tenenda pro­
ponuntur, vel a suprema quidem sed non pro supremo gradu auctoritatis.

555. Ea, quae fide divina credenda sunt, dicuntur dogmata. Dia
dogmata, quae sunt primaria et alia quodammodo virtute continent,
dicuntur articuli fidei. „Ut enim corporis membra articulis distinguuntur,
ita etiam in hac fidei confessione [in symbolo], quidquid distincte et
separatum ab alio nobis credendum est, recte et apposite articulum
dicimus" (Catech. Bom. pars 1, c. 1, n. 4).
Si res est quidem certo revelata, at neque ab ecclesia definita neque
in fontibus revelationis tam clare proposita, ut ab omnibus cognoscatur,
dicitur propositio de fide. Propositio, quae a plurimis theologis com­
muniter revelata habetur, dicitur fidei proxima.
Propositio, quae non est in se revelata, sed ex revelatis certo
deducitur, sive ab ecclesia definita est sive non est. dicitur theologice
certa. Propositiones, quae ex revelatis probabiliter tantum deducuntur,
interdum vocantur conclusiones scholasticae.
556. His suppositis facile intellegitur vis censurarum doctrinalium.
Censura est qualificatio, qua propositio notatur ut fidei vel bonis
moribus aliquo modo opposita. Si censura a magisterio ecclesiastico
procedit, est iudicialis: si a privatis tantum theologis, est pure doc­
trinalis. Ceterum privatis theologis non licet censuram inurere iis
propositionibus, quae etiam nunc libere inter catholicos controver tuntur
(Denz. n. 1216). Itaque censuras ferre inferioris gradus est singulorum
episcoporum, conciliorum particularium, congregationum romanarum.
supremi gradus romani pontificis et concilii oecumenici.
Quod supra dictum est de magisterio ecclesiastico non supremo,
scilicet eius decisiones interno mentis assensu recipiendas esse, idem
valet de omni indicio ecclesiastico, quo inuritur alicui doctrinae nota
haeresi inferior. Itaque propositiones tali modo notatae interno men­
tis assensu eo sensu reiciendae sunt, quo notantur: ut declarant

I

394

Pars IL De ecclesia Christi.

Martinus r(])enz. n. (55B); ( 'bnims Λ7 in bulla . I’nigenitus1* : Mandamus
omnibus ... ne de dictis propositionibus sentire, docere, praedicare
aliter praesumant, quam in nostra constitutione continetui ; Pius IN
n. 1698) etc. Inde etiam patet has censuras pontificias esse
irrevocabiles, quia pronuntiantur ut perpetuo valiturae pro tota ecclesia
neque umquam revocantur: et consequenter, quia non licet proposi­
tiones censuratas umquam ut veras defendere, concludendum est eas
esse obiective falsas, etsi hoc verbis censurae non diserte exprimatur,
quia supponi nequit ecclesiam posse universaliter et in perpetuum
prohibere, ne doctrina obiective vera umquam proponatur ut vera.
Excipiuntur eae propositiones, quae non ob rem, quam enuntiant, censurantur sed solum ob modum loquendi, quia modus loquendi varius
esse potest variis temporibus (censura oeconomica).
Interdum censurae ita feruntur, ut singulis propositionibus sua
censura appendatur,· interdum multae propositiones in globo dam­
nantur. quo in casu singulis propositionibus una ex censuris convenit,
quae vero in particulari, videndum est ex subiecta materia: interdum
uni propositioni multae censurae appenduntur, quae non habendae sunt
ut synonymae. sed significant illas propositiones multiplici modo contra
sanam doctrinam peccare (censura categories aut cumulative).

’

’ **

“*·

557. Sensus singularum censurarum hic est:
Propositio haeretica est, quae directe adversatur veritati revelatae
et ab ecclesia propositae. Dicitur notorie haeretica, si ex ipsis ter­
minis evidenter pugnat cum dogmate definito. Ut propositio sit ob­
iective haeretica, non requiritur, ut is. qui eam protulit, sit subiective
haereticus, i. e. pertinax in errore.
Haeresi proxima dicitur propositio, quae opponitur doctrinae nondum
ab ecclesia definitae sed unanimi fere consensu habitae pro revelata.
Haeresim sapiens dicitur propositio, quae, quamvis absolute possit
habere verum sensum, tamen potius sensum haereticum prae se fert,
maxime consideratis circumstantiis personarum et temporum. ut si
lutheranus dicit: Fides iustificat. Si indicium minus grave est, dicitur
propositio de haeresi suspecta.
Erronea in fide dicitur propositio, quae adversatur vel proposi­
tioni revelatae sed neque ab ecclesia definitae neque tam evidenti,
ut communi consensu ut revelata recepta sit : vel conclusioni theo­
logicae unanimiter receptae. Si quis repugnat veritati, quam ipse
revelatam cognovit, sed quae ab ecclesia non diserte credenda pro­
ponitur, ideo non est stricte haereticus, quia non facit haeresim,
i. e. separationem a communi fide ecclesiae. Propositio errori proxima
aut errorem sapiens est ea, quae opponitur vel merito censetur opponi
doctrinae probabilissime revelatae vel conclusioni theologice certae.
Male sonans dicitur propositio, quae verbis incongruis sensum
verum enuntiat et propter verba incongrua facile male intellegi pot-

* U

* A ■■

Ih· obiecto magisterii ecclesiastici.

Prop. LI.

Scliol.

est, id quod multum pendet ex indole linguae. Ita inter latinos male
sonat dicere: Pater est causa Filii; inter graecos non male sonat,
quia αιτία habet latiorem sensum et idem fere est ac latine ,prin­
cipium4. E contra propositio captiosa est. quae verbis recte sonantibus
sensum falsum ingerere conatur, ut multae propositiones quesnellianae
(Denz. n. 1351 sqq.).
Propositio temeraria, stricte ut censura ecclesiastica, est ea, quae
sine sufficienti fundamento recedit a communi sententia Patrum et
theologorum. Intellegitur obiective deesse fundamentum et hinc pro­
positionem esse falsam. Nam si quis propositionem novam quidem
sed veram sine sufficienti fundamento adstruit, interim propositio talis
est negative temeraria; sed haec non est censura ecclesiastica, ut quae
notet propositiones pro quavis condicione fundamento carentes.
Scandalosa est propositio, quae occasionem praebet ruinae spiri­
tualis, ut si quis diceret ex frequenti usu sacramentorum sequi plura
incommoda quam utilitates.
Piaram aurium offensiva est propositio, quae per modum loquendi
reverentiam rebus sanctis debitam laedit.
Quid sit propositio blasphema, schismatica. seditiosa, iniuriosa.
satis per se patet. Omni fere genere censurarum notatae sunt pro­
positiones pistoriensium (Denz. n. 1501 sqq.).

558. A censuris distinguendae sunt prohibitiones propositionum, quae
interdum ob rationes prudentiae fiunt, ut scilicet dissidia vitentur et
paci consulatur et scandalum arceatur, quales prohibitiones e. g. factae
sunt suis temporibus quoad disputationes de gratia et de immaculata
conceptione B. Virginis. Hae non sunt censurae sed leges discipli­
nares, quae mutatis circumstantiis mutari possunt.
559. t'f inveniantur verae doctrinae censaratis opinionibus oppositae,
attendendum est, utrum propositio reiecta sit absolute an modaliter:
utrum sit propositio universalis an particularis, utrum damnatio facta
sit in sensu complexo an in sensu distributive, utrum doctrina an verba
tantum notata sint. Non raro ope solius artis logicae opposita sen­
tentia certo erui nequit: quod si fit, recurrendum est ad documenta,
quae pertinent ad illustrandas istas censuras (cf. Syllab. et Allocutiones
Pii IX) et ad analogiam fidei (cf. Franzelin, De trad. 157 sqq.: Kteutgen,
Theol. der Vorzeit I. n. 81 sqq.: <8. Schiffini, De virtutibus infusis
n. 193 sqq.).
Sed haec interim sufficiant, quia per decursum theologiae singula
magis patefient. Postquam enim invenimus magisterium infallibile a
Christo institutum et eius modum procedendi et loquendi cognovimus,
iam via strata est ad ipsam theologiam dogmaticam addiscendam, id
quod nobis in hoc tractatu erat propositum.

·’

PARS TERTIA.

DE LOCIS THEOLOGICIS.
PRAENOTANDA QUAEDAM DE LOCIS THEOLOGICIS IX GENERE.

ê:<:31‘·

I

5(50. Hucusque probatum est Christum instituisse vivum magisterium
ad doctrinam revelatam propagandam, conservandam, explicandam.
Hoc magisterium rivum, i. e. episcopi hoc tempore viventes sub summo
pontifice, soli sunt, (pii possunt auctoritative proponere doctrinam re­
velatam. Neque enim pontifices et episcopi, qui aliquando fuerunt et
mortui sunt, ullam amplius iurisdictionem in ecclesiam habent. Ideo
unica regula immediata fidei est hoc drum magisterium apost olicum.
quia Christus hanc unicam regulam omnibus sequendam praescripsit.
5(51. At. ut vidimus, magisterium ecclesiasticum notitiam doctrinae
Christi non accipit noris revelationibus, sed sub assistentia Spiritus
Sancti c.r rariis fontibus eam haurit. Inter quos fontes praecipuus
est perennis illa praedicatio evangelii, quae semper vivit et viget in
ecclesia, et per quam doctrina revelata ut hereditas sancta ab aetate
ad aetatem quasi per manus traditur. Hac ratione, etsi nulla littera
scripta exsisteret, maneret tamen indefectibile et infallibile illud me­
dium conservandae doctrinae revelatae, quod Christus instituit. ,Euntes
docete . . . usque ad consumnationem saeculi/
Nihilominus natura rerum fert, ut illi, qui in ecclesia ad docendum
constituti sunt, saepe contenti non sint sola orali praedicatione, sed
doctrinam a se praedicatam litteris consignent. Unde permagna ex­
stat copia documentorum et monumentorum, ex quibus nunc discere
licet, quid maiores nostri olim crediderint et tenuerint. Haec scripta
maiorum mediatam regulam fidei constituunt, quatenus manifestant,
quid magisterium a Christo constitutum olim docuerit et nunc doceat :
nam doctrina revelata immutabiliter eadem semper praedicatur in
ecclesia. Ad hos fontes scriptos ipsum magisterium ecclesiasticum
recurrit, ut fidem prioris ecclesiae inde eruat: ad hos fontes theo­
logis quoque recurrendum est, tum ut ostendant fidem, quam ecclesia
hodie praedicat, non esse aliam atque eam. quam ecclesia praeteritis
saeculis praedicavit: tum ut in rebus, quas magisterium ecclesiasticum
nondum definivit, ex illis fontibus argumenta depromant ad quaestiones
theologicas dirimendas (cf. hranzeUn, De trad. 96 sqq. 164 sqq.).

Sectio 1. l)c sucta traditione. Art. 1. De traditione in genere. Prop. LII.

397

562. Praeterea non soli homines suo consilio doctrinam revelatam
litteris consignarunt, sed etiam Deus per homines libros scribendos
curavit doctrinam revelatam continentes, et hos libros magisterio eccle­
siastico tradidit, ut ex iis doctrinam revelatam hauriret et populo
explicaret. Neque igitur hi libri, quos Sacram Scripturam vocamus,
a Deo singulis fidelibus immediate dati sunt regula fidei, ut eos nor­
mam credendi et agendi sibi assumerent, sed magisterium ecclesiasti­
cum proxime accepit hos libros, ut secundum eos fideles instrueret
et dirigeret. A magisterio ecclesiastico theologi quoque accipiunt tum
documenta humana tum Scripturam Sacram, ut ex iis doctrinam reve­
latam eruant, explicent, probent, defendant. Theologi enim, in quan­
tum habent facultatem docendi, sunt adiutores eorum, qui ex innato
iure in ecclesia docendi munus habent, et ab his missionem suam re­
ceperunt. Quod magisterium auctoritative proponit, hoc scientifice ex­
colere theologorum est.

563. Itaque iam manifestum est, quid et quot sint loci theologici.
„Loci“ enim dicuntur sedes argumentorum seu instrumenta quaelibet,
quae argumenta rerum continent. „Theologiciu dicuntur, quia sunt
ea instrumenta, quae theologo argumenta praebent. Haec instru­
menta, quamvis contineant ea. quae ad revelationem divinam per­
tinent, possunt tamen non a solo Deo esse confecta, sed etiam ab
hominibus. A Deo confecta est Sacra Scriptura; quae vero ab ho­
minibus confecta sunt, comprehenduntur generali nomine traditionis.
Ergo duo sunt loci theologici secundum amplissimam divisionem:
Scriptura et traditio, ubi traditio intellegitur non tam doctrina tra­
dita quam instrumenta doctrinam tradentia, quamvis haec duo inter
se separari nequeant. At quia protestantes hunc alterum fontem
theologicum negant, notio traditionis paulo latius explicanda et eius
exsistentia probanda est.

SECTIO I.
DE SACRA TRADITIONE.
ART. I.
DE SACRA TRADITIONE IN GENERE.

Prop. LIL Praeter S. Scripturam admittendus est alius fons theo­
logicus: traditio sacra.
561. Quid intellegatur sacra traditio. Traditio saepe sumitur sensu
passivo et idem est atque veritates per praedicationem ecclesiasticam
traditae. Traditio ita accepta dividitur in traditiones divinas et tra­
ditiones ecclesiasticas. Traditiones divinae sunt res a Deo revelatae:
traditiones ecclesiasticae sunt res ab ecclesia institutae, ut leges, festa.

398

HI·

locis theologicis.

Sectio 1. Be sacra traditione.

ieiunia, officia, caerimoniae. Si eiusmodi res disciplinares ab apostolis
descendunt, vocantur traditiones apostolicae.
Traditio sensu activo spectata est medium quodlibet, quo doctrina
sacra ad posteritatem traducitur. Huc pertinent acta conciliorum,
scripta pontificum, episcoporum aliorumque. qui scientia fidei emine­
bant. Dicitur haec traditio oralis, non quod careat adiumento verbi
scripti, sed quod constituitur serie testium vivorum, qui doctrinam
Christi tradiderunt. Qua ratione opponitur S. Scripturae, in qua unice
habetur littera scripta, quae neque se ipsam explicat neque malum
intellectum in legentibus cavere potest. Contra vero in traditione
praevalet ratio vivi magisterii, quod doctrinam non solum proponit,
sed etiam explicat, dubia solvit, errores corrigit. Ad hanc igitur
rationem vivi magisterii efferendam dicitur oralis traditio in opposi­
tione ad mortuam litteram libri inspirati ’.

ÎU
ί« ·ι
ii ai

·<

565. Protestantes traditionem oralem reiciunt et X. Scripturam unicum
fontem addiscendae veritatis rerelatae esse volunt. E. g. Formula Con­
cordiae n. 1 : .Credimus, confitemur et docemus unicam regulam et
normam, secundum quam omnia dogmata omnesque doctores aestimari
et indicari oporteat, nullam omnino aliam esse quam prophetica et
apostolica scripta cum Veteris tum Novi Testamenti. . . . Reliqua
vero sive Patrum sive neotericorum scripta, quocumque veniant no­
mine. sacris litteris nequaquam sunt aequiparanda" (./. T. Müller, Die
symb. Bûcher, ed. 11. Gütersloh 1912, 517: paginarum numeri sunt
iidem atque in prioribus editionibus). Alia apud Winer, Komparative
Darstellung des Lehrbegr.. ed. 4. Leipzig 1882, 41 sqq.. et apud
Mohler, Svmbolik > 44. Contra hanc igitur doctrinam ostendendum
est primarium fontem veritatis rerelatae esse traditionem, Sacram
vero Scripturam nequaquam constituendam esse unicam regulam fidei
(cf.
Γ. Baincel, De magisterio vivo et traditione, Paris. 1905).
·’><»<>. Argumentum primum et principale ex institutione Christi iam
propositum est in tractatu de ecclesia, ubi probavimus Christum non
misisse homines pro addiscenda veritate a se revelata ad librum
scriptum, sed iussisse eos audire magisterium apostolicum a se in­
stitutum. Non dixit apostolis: -Sedentes scribite', sed: .Euntes prae­
dicate" : neque aliis hominibus dixit: -Qui non legerit et intellexerit,
condemnabitur", sed: -Qui apostolis praedicantibus non crediderit,
condemnabitur."
* Saepe quidem traditio simul cum S. Scriptura dicitur regula fidei inanimata
et remota et opponitur magisterio ecclesiastico ut regulae vivae et proximae. At
qui ita loquuntur, traditionem intellegunt res traditas; hic vero traditionem intel­
legimus organum, quo res revelatae traduntur, quod organum est ipsum ecclesia­
sticum magisterium, cuius actix itas manifestatur in documentis et monumentis anti­
quitatis ecclesiasticae.

Art. I,

De sacra traditione in genere.

Prop. L1I.

399

Apostoli ipsi hac rationi’ mandatum Christi intellexerunt et exsecuti
sunt. Omnes praedicaverunt, plurimi nihil scripserunt, alii perpauca;
scripta apostolica orta sunt data aliqua speciali occasione vel necessi­
tate, diriguntur partim ad particulares ecclesias vel personas, loquuntur
de specialibus difficultatibus tunc exsistentibus, continent instructiones
et salutationes ad particulares personas pertinentes, multa omittunt,
quae christianis scitu necessaria vel utilia sunt. Ergo evidens est
apostolos neutiquam voluisse conscribere integram summam doctrinae
christianae. Neque ad libros a se conscriptos in posterum fideles re­
mittunt, sed episcopos instituunt, quibus munus fideles docendi doc­
trinam revelatam incumbat, et ad oralem praedicationem et traditionem
acceptam fideles delegant (Rom. 10, 14 sqq. ; 16. 17. 1 Cor. 7. 17:
11. 23; 14, 33. 2 Cor. 1. 18. Gal. 1, 8. Coi. 2, 6 7. 2 Thess. 2, 14.
2 Tim. 1, 13 14 2, 2 etc.). Ecclesia igitur, sicut ante Scripturam Novi
Testamenti aedificata iam erat per apostolicam praedicationem, ita post
hanc Scripturam aedificata manet super vivum et apostolicum magi­
sterium (cf. Euseb., H. E. 3. 24: J/20, 2G3 sq.).
067. Argumentum secundum ex contradictionibus et absurditatibus.
in (pias adversarii incidunt.
Protestantes de S. Scriptura tria docent: a) libros omnes et solos
in canone suo contentos e.sse verbum Dei inspiratum; b) nihil fide
divina credendum esse, quod ex his libris non hauriatur: c) singulos
fideles esse authenticos interpretes Scripturae. Atqui horum nihil
docetur in S. Scriptura. Ergo protestantes sibi contradicunt.
Praeterea multa (dia admittunt, quae in S. Scriptura non hi­
nniuntur, ut: parvulos esse baptizandos, baptismum haereticorum esse
validum, non sabbatum esse colendum sed diem dominicam, licere
certis condicionibus iurare (cf. Matth. 5, 33 sqq.), licere comedere suf­
focatum et sanguinem (cf. Act. 15, 28 29). Haec autem non habent
ex S. Scriptura sed ex traditione.
Porro saepissime eventu probatum est, quam falsum sit illud prin­
cipium: S. Scripturam esse unicam et sufficientem normam fidei. Cum
enim S. Scriptura se ipsam non explicet, neque Deus det singulis
hominibus revelationes ad Scripturam recte interpretandam, necessario
privatum singulorum indicium fit norma fidei, secundum quam iidem
Scripturae textus ab aliis alio modo eoque plane contradictorio ex­
ponantur. Cogita, quomodo lutherani. calvinistae aliique sectarii ex­
plicaverint verba Christi: -Hoc est corpus meum." (Cf. VI, n. 592.)
Ex hac ipsa radice pullularunt tot sectae protestantes, quae omnes
inter se vehementer pugnant et singulae sibi veram Scripturae inter­
pretationem vindicant, Vix excogitari possunt absurditates, quas hac
via stabilire homines conati non sint. Recordare de facinoribus anabaptistarum monasteriensium et aliorum asseclarum .puri verbi
diviniu.

4(H)

Pars HI. Do locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

lcrl/u Script if me non Scniptr e$Sè perspieutl rt interprete indigere
ipsa Scriptura diserte testatur (2 Petr. 3, 16) et est factum notissi­
mum, cum tot viri docti et pii per multa saecula omnem operam im­
penderint ad Scripturam elucidandam neque tamen hucusque omnes
tenebras removere potuerint. Quomodo igitur communibus hominibus
poterit Scriptura esse unica norma credendi, quibus praesto non est
scientia philologica. historica, theologica, vel ipsum otium ad Scrip­
turae studium necessarium?
Tandem primitirae Scripturae iam inde a inultis saeculis perierunt;
ergo fidendum est apographis. Plurimi non intellegunt linguas ori­
ginales sacrorum librorum; ergo fidere debent versionibus non in­
spiratis. Immo multi ne legere quidem possunt ; ergo fidere debent
aliis legentibus. Consequenter ii. qui reiciunt traditionem sacram et
infallibilem, praeter Scripturam necessario admittunt alias normas
humanas et fallibiles.
Has contradictiones satis manifestas cum perspexerint, nostra aetate
protestantes suum principium fundamentale saltem practice, saepe quo­
que theoreticc reliquerunt. Rationalistae negant Scripturam posse esse
immutabilem normam fidei, sed eam potius exigendam esse volunt ad
nonnam sanae rationis, cum sola naturalis ratio possit esse ultima
norma religionis. Pietistae. methodistae aliique recurrunt ad pios
animi motus singulis a Spiritu Sancto infundendos, quibus infallibilis
salutis certitudo praebeatur. Illi protestantes, qui se orthodoxos
vocant, admittunt auctoritatem librorum symbolicorum praeter Scrip­
turam, et praeterea saepe postulant magisterium ecclesiasticum, quod
cum auctoritate doceat et eos. qui suis doctrinalibus definitionibus
se subicere nolunt, excommunicare possit. Ita loco magisterii, quod
Christus instituit, humanum inventum substituunt (cf. Franzelin, De
trad. 49 sqq.).
568. Confirmatur eadem veritas ex constanti doctrina SS. Patrum,
qui, quamvis Scripturae dignitatem valde praedicent, principaliter in­
sistunt traditioni (ut vidimus in tractatu de ecclesia) et negant Scrip­
turam per se solam posse sufficere. Ita S. Ignat. M. (supra n. 90 349).
ita S. Irenaeus (supra n. 346 351 402 436); ita S. Hilarius: .Memento
tamen neminem haereticorum esse, qui se nunc non secundum Scrip­
turas praedicare ea. quibus blasphemat, mentiatur. . . . Omnes Scrip­
turas sine Scripturae sensu loquuntur et fidem sine fide praetendunt.
Scripturae enim non in legendo sunt, sed in intellegendo “ (Ad Con­
stantium 2, 9: M 10, 569). .Aliter namque
,
*
inquit Vincendus Lirin.,
.illam Novatianus. aliter Sabellius, aliter Donatus exponit, aliter
Arius, Eunomius, Macedonius, aliter Photinus. . . . Atque idcirco
multum necesse est, propter tantos tam varii erroris anfractus, ut
propheticae et apostolicae interpretationis linea secundum ecclesiastici
et catholici sensus normam dirigatur" (Common, c. 2; 3/ 50. 640).

Art. 1. De sacra traditione m genere.

Prop. Lil.

aeno

401

Immo S’. Auqustiiius: „Ego vero", inquit, «evangelio non crederem, nisi
me catholicae ecclesiae commoveret auctoritas" (Contra ep. Manich. c. 5;
M 42, 17(5). Plura apud Franzelin, De trad. 93 sqq. Quod SS. Patres
interdum dicunt omnia in Scriptura contineri, hoc intellegunt de
principalibus veritatibus fidei, inter quas ipsa auctoritas magisterii
apostolici insignem locum obtinet. Praeterea illis verbis reiciunt alia
scripta apocrypha, praesertim cum Scriptura pugnantia. Tantum autem
abest ut traditionem reiciant, ut eam quam maxime inculcent (cf. Fran­
zelin 1. c. 231 sqq.; Chr. Peach, De Inspir. S. Script. 570 sqq.).
5(59. Itaque cum certum sit proximam normam fidei a Christo in­
stitutam esse magisterium apostolicum, cuius doctrina deposita est in
traditione, sequitur traditionem esse normam interpretandae Scripturae,
et hoc quidem dupliciter : a) quod generatim ad expositionem Scripturae
attinet, nulla interpretatio potest esse vera, quae cum doctrina tra­
ditionis pugnat; e contra analogia fidei per traditionem propositae
multum iuvat ad textus obscuros Scripturae facilius intellegendos;
b) quod ad singulos textus attinet, ecclesia vel sollemni iudicio vel
cotidiana praedicatione saepe infallibiliter declaravit, quis esset aut non
esset genuinus Scripturae sensus (e. g. Denz. n. 874 894).
De qua re concilium tridentinum (sess. 4) ,, decernit, ut nemo, suae
prudentiae innixus, in rebus fidei et morum ad aedificationem doctrinae
christianae pertinentium S. Scripturam ad suos sensus contorquens,
contra eum sensum, quem tenuit et tenet sancta mater ecclesia,
cuius est indicare de vero sensu et interpretatione Scripturarum
Sanctarum, aut etiam contra unanimem consensum Patrum ipsam
Scripturam Sacram interpretari audeat" (Denz. n. 786). Concilium
vaticanum (sess. 3, c. 2) hoc decretum ita explicat, ut „is pro vero
sensu S. Scripturae habendus sit, quem tenuit ac tenet sancta mater
ecclesia, cuius est indicare de vero sensu et interpretatione Scrip­
turarum Sanctarum; atque ideo nemini licere contra hunc sensum aut
etiam contra unanimem consensum Patrum ipsam Scripturam Sacram
interpretari" (Denz. n. 1788). Itaque non solum non licet ita inter­
pretari Scripturam, ut dogma aliquod ecclesiae negetur, sed neque ita.
ut recedatur a sensu, quem ecclesia alicui textui subesse sanxit
(cf. Granderath, Constit. dogm. conc. vatie, explicatae 53 sq.) ’.

570. Schol. 1. Post ea, quae de insufficientia S. Scripturae dicta
sunt.'fortasse dubitatio oriatur, quomodo res se habuerit in Vetere Testa­
mento. Nam populus israeliticus babebat quidem praeter libros sacros
etiam magisterium aaroniticum ; at hoc magisterium non erat eo modo
infallibilitate donatum quo magisterium ecclesiae Christi. Cum enim
debuisset populum ad Christum adducere, publico et sollemni iudicio
declaravit Christum esse blasphemum et morte dignum.
1 Plura de hac re vide apud Cornell/, In trod. I 592 sqq.
Pcsch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6 7.

4O2

Para III. De locis theologicis.

De ‘sacra traditione.

Ad hoc respondendum est synagogam multiplici modo fuisse in­
feriorem ecclesia Christi et maxime ratione magisterii. Institutum
quidem erat magisterium aaroniticum, ut fidem paucarum rerum, quae
iudaeis necessario credendae erant, et imprimis futuri redemptoris,
conservaret; sed quia hoc magisterium non erat infallibile, poterat
officio suo deesse. immo populum a recta via abducere. Quod si
fiebat, Deus mittebat prophetas, qui populum et sacerdotes corrigerent
et ad rectam viam reducerent. Sic per magisterium ordinarium simul
cum pastoribus extraordinariis et in suo munere infallibilibus sufficienter
provisum erat ecclesiae illi praeparatoriae, donec veniret is, qui omnia
ad perfectionem adduceret et ipse perenniter in ecclesia sua permanens
magisterium perpetuum suo adiutorio infallibilitatis praerogativa do­
naret (cf. Framelin, De eccl. 26 sqq.).
571. Schol. 2. Cum nomine sacrae traditionis comprehendatur quod­
libet instrumentum ad inveniendam doctrinam magisterii ecclesiastici,
patet nomine traditionis tot diversos fontes indicari, quot sunt viae,
quibus sensus ecclesiae circa aliquam veritatem manifestari potest. Prin­
cipales ex his fontibus sunt acta conciliorum, scripta summorum ponti­
ficum, Patrum, theologorum, quibus accedunt historia sacra, inscriptiones,
monumenta, picturae, ritus, consuetudines, brevi ea omnia, quibus
ecclesia vel populus christianus fidem suam profiteri solet. Adjumenta
vero externa sunt philosophia et variae disciplinae profanae.
De auctoritate autem romani pontificis et episcoporum iam diximus
in tractatu de ecclesia. Restat igitur, ut agamus de auctoritate Patrum
et theologorum. De aliis fontibus aut alibi agitur aut pauca tantum
hic addenda sunt.
Hoc nobis praestandum est in sequentibus, ut ostendamus varios
hos fontes theologicos ita nexos esse cum magisterio apostolico a
Christo instituto, ut non alia nisi huius magisterii apostolici doctrina
ex his fontibus hauriatur. Nam magisterium apostolicum est fons pri­
marius et per se infallibilis; alii fontes sunt secundarii, qui non im­
mediate ex sese sed ex nexu cum magisterio infallibili sunt certa
veritatis norma.
ART. II.
DE SS. PATRIBUS.
Qui sint SS. Patres. SS. Patres vocantur viri sanctitate con­
spicui. quos Deus primis saeculis ecclesiae providit ad eius quodam­
modo infantilem aetatem fovendam et educandam: seu sunt scriptores
ecclesiastici a) doctrina orthodoxa, b) sanctitate citae conspicui, qui
e) primis saeculis floruerunt (cf. n. 33 sqq.). De orthodoxie constat
ex sollemni indicio vel simplici consensu ecclesiae. Unus alterve error
materialis non impedit orthodoxiani, dummodo ille, de quo agitur,
habuerit mentem catholicam et in plurimis catholicam doctrinam recte
expresserit. Item penes ecclesiam est iudicium de sanctitate.

573. Sunt autem nonnulli scriptores primorum saeculorum, (pii ob
antiquitatem et eruditionem magni momenti sunt in re theologica, sed
vel aliquando in haeresim lapsi vel de haeresi suspecti sunt vel non
sunt indubitatae sanctitatis. Hi vocantur scriptores ecclesiastici. Eiusmodi sunt Tatianus, Tertullianus, Clemens Alexandrinus. Origenes,
Arnobius, Lactantius, Eusebius Caesariensis, Theodoretus Cyrensis,
Rutinus, alii. Horum scriptorum dogmatica auctoritas comparari nullo
modo potest cum auctoritate SS. Patrum, sed saepe maximi momenti
est eorum testimonium historicum de antiquitate alicuius doctrinae
vel instituti.
574. Quod ad antiquitatem attinet, Patres ecclesiae dicendi non sunt
nisi qui ecclesiam in infantia eius coluerunt. Unde Gregorius M.
(t 604) et S. loannes Damascenus (f circa med. saec. VHI) certe ultimos
limites constituunt. Si interdum Patres etiam recentiores vocantur,
qui usque ad saeculum XII vixerunt, haec appellatio est minus apta,
quia tunc potuit quidem haec vel illa ecclesia particularis esse in
statu infantili sed non ecclesia universalis. Titulus autem Patris re­
spectu ecclesiae universalis datus est, et ideo illis non iam conceditur,
qui nunc inter gentes fundant novas ecclesias.

575. Alius est titulus doctoris ecclesiae, qui titulus variis saeculis
(incipiendo a saec. XIII) a suprema auctoritate ecclesiastica datus est
pro universa ecclesia occidentali quibusdam viris sanctitate et scientia
theologica praestantibus, sive antiquiores sive recentiores sunt. Nu­
merus eorum, qui hoc honore ornati sunt, est 24:
1—4. Ambrosius, Augustinus. Hieronymus, Gregorius M, 20 sept. 129;")
decreto Bonifatii VIII.
5. Thomas Aquinas 11 april. 1567 decreto Pii V.
6—9. Athanasius, Basilius. Gregorius Naz., loannes Chrysost.
a. 1568 Breviario Pii V.
10. Bonaventura 14 mart. 1588 decreto Sixti V.
11. Anselmus Cant. 3 febr. 1720 decreto congregationis ss. rituum.
12. Isidorus Hispal. 25 april. 1722 decreto congregationis ss.
rituum.
13. Petrus Chrysol. 10 febr. 1729 decreto Benedicti XIII.
14. Leo M. 15 oct. 1754 decreto Benedicti XIV.
15. Petrus Damiani 27 sept. 1828 decreto congregationis ss, rituum.
16. Bernardus Clarav. 20 aug. 1830 decreto Pii VIII.
17. Hilarius Piet. 13 maii 1851 decreto Pii IX.
18. Alfonsus de Liguori 7 iul. 1871 decreto Pii IX.
19. Franciscus Sal. 16 nov. 1877 decreto Pii IX.
20 et 21. Cyrillus Alex, et Cyrillus Hieros. 28 iul. 1882 decreto
congregationis ss. rituum.
22. loannes Damasc. 19 aug. 1890 decreto congregationis ss. rituum.
26 *

1 *·*.^*»

404

ili

H

0

Rt:

Pars hi· 9e locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

23. Beda Ven. 13 nov. 1899 decreto congregationis ss. rituum.
24. Ephraem Edess. 5 oet. 1920 decreto Benedicti XV.
Plura de hac re vide apud C. J. Knrller, Zeitschrift für kathol.
Théologie 1916, 1 sqq.
Itaque hi 24 doctores vi tituli iis collati specialem auctoritatem
habent in re theologica, non tamen omnes eodem gradu neque quoad
easdem res. Id accuratius explicari solet illis documentis ecclesiasticis,
quibus hic titulus confertur. Ita e. g. S. Alphonsus de Liguori prae­
cipue commendatur ut dux in theologia morali, S. Franciscus Sal.
propter praestantiam doctrinae asceticae, S. Hieronymus ut doctor
biblicus (cf. encycl. .Spiritus Paraclitus" Benedicti XV, 15 sept. 1920),
S. Thomas etS. Bonaventura propter eminentiam in doctrina scholastica.
Xeque vero idcirco doctoribus ecclesiae ulla infallibilitas doctrinalis
adscribitur. neque eorum sententiae omnes et singulae necessario se­
quendae dicuntur: sed ceteris paribus eorum doctrina theologica,
maxime in principalibus rebus, oppositae doctrinae praeferenda est.
nisi solidae rationes in quibusdam quaestionibus contrarium suadent.
Cf. Benedictus XIV, De serv. Dei beatif. 1. 4, part. 2, c. 11: Barden­
heicer, Gesch. der altkirchl. Lit. I2 37 sqq.; .Stimmen aus MariaLaach" XVIII 485 sqq.

Prop. LUI. Unanimis consensus SS. Patrum in rebus fidei et
morum est certum argumentum theologicum.
576. Argumentum 1. Inde a concilio nicaeno I omnia oecumeiiica
concilia id cordi habuerunt, ut in rebus fidei et morum religiose ser­
varent doctrinam a Patribus (i. e. a prioribus episcopis) traditam.
Ita de concilio nicaeno S. Athanasius testatur: «Episcopi non sibimet
ipsis adinvenientes verba sed habentes ea a Patribus testimonia con­
scripserunt." Sermo est de verbo όμοούσιος, quod in S. Scriptura non
occurrit (Ep. ad afros n. 6: .1/26, 1039). De concilio constantinopolitano I
a. 381 scribit Socrates in illo interrogatos esse macedonianos, «utrum
vellent necne stare iudicio Patrum, qui floruerunt, antequam nasce­
rentur illae haereses, de quibus agebatur" (H. E. ad a. 381 : J/ 67, 586).
Concilium ephesimnm in actione 1 statuit: «Divinitus placuit nihil aliud
posteris credendum decernere, nisi quod sacra sibi consentiens SS. Patrum
tenuerit antiquitas" (dhmsilV 1183). Canciliiim constantinopolitanum II:
.Confitemur nos fidem tenere et praedicare . . .. quam SS. Patres con­
fessi sunt et explanarunt" (I)enz. n. 212). Cou ciI i h ni consta nt i nopol i tannin IV act. 10, can. 1 : .Per aequam et regiam divinae iustitiae
viam inoffense incedere volentes, vel uti quasdam lampadas semper
lucentes et illuminantes gressus nostros, qui secundum Deum sunt,
SS. Patrum definitiones et sensus retinere debemus" (Denz. n. 336:
cf. n. 302 304). Eodem modo loquuntur concilia occidentalis ecclesiae.
Ita concilium lateranense (a. 649) can. 17: „Si quis secundum SS. Patres
non confitetur proprie et secundum veritatem omnia, quae tradita

f1

Art. 2. De SS. Patribus.

Prop. LUI.

405

sunt et praedicata sanctae catholicae et apostolicae Dei ecclesiae . . .,
condemnatus sit
** [I)enz. n. 269; cf. n. 271—273). Concilium oalenf inion (a. 855): „ Indubitanter autem doctoribus pie et recte tractantibus
verbum veritatis ipsisque Sacrae Scripturae lucidissimis expositoribus·,
i. e. Cypriano, Hilario, Ambrosio, Hieronymo, Augustino ceterisque in
catholica pietate quiescentibus, reverenter auditum et obtemperanter
intellectum submittimus et pro viribus, quae ad salutem nostram
scripserunt, amplectimur44 (l)enz. n. 320). Ex tridentino iam nonnulla
in praecedenti propositione allata sunt (cf. Dmz. n. 787).

577. Argumentum 2. Hunc esse sensum ecclesiae de auctori­
tate SS. Patrum constat etiam ex unanimi testimonio scriptorum
catholicorum. Nam statim post primum saeculum religionis Christianae
usque ad nostra tempora, si quae disputatio oriebatur, vel si catholica
veritas demonstranda erat, viri catholici semper consuluerunt opera
SS. Patrum et horum auctoritate quaestiones omnino decidi posse pro
certo habebant. Id manifestum est de theologis scholasticis. Id
apparet ex ipso titulo illorum operum, quae vocabantur -Sententiae44
vel „Libri sententiarum4*, quae exhibebant brevem collectionem sentiarum SS. Patrum ad usum scholasticum accommodatam, quae sen­
tentiae in omnibus speculativis disputationibus a scholasticis veteribus
supponuntur. Idem non minus manifestum est ex scriptoribus illis,
qui post Gregorium M. floruerunt, ut Isidoro, Beda, aliis, qui in
operibus theologicis solent verbis fere SS. Patrum loqui. Eadem fuit
sententia posteriorum Patrum de prioribus.
Sufficiat hic in memoriam, revocare quae S. Augustinus scribit
contra lulianum Eclanensem: Patres sunt, „ quorum te movere debeat
tanta consensio. ... In ecclesia catholica doctrinae sanae studiis
claruerunt: spiritualibus armis muniti et accincti strenua contra hae­
reticos bella gesserunt; perfuncti fideliter suae dispensationis laboribus
in pacis gremio dormierunt. . . . Ecce quo te introduxi: conventus
sanctorum istorum non est multitudo popularis, non solum filii sed
et patres ecclesiae sunt. ... Ex qua filii generati sunt, ut haec disce­
rent, eius patres facti sunt, ut docerent*“ (Contra Iui. 1. 7, n. 30 31:
J/ 44. 661 sq.). „Isti episcopi sunt, docti, graves, sancti, veritatis
acerrimi defensores adversus garrulas vanitates, in quorum ratione,
eruditione, libertate, quae tria bona iudici tribuisti, non potes invenire
quod spernas. Si episcopalis synodus ex toto orbe congregaretur,
mirum, si tales possent illic facile tot sedere. Quia nec isti uno
tempore fuerunt, sed fideles et multis excellentiores paucos dispensa­
tores suos Deus per diversas aetates, temporum locorumque distantias,
sicut ei placet atque expedire indicat, ipse dispensat. . . . Quanto tibi
essent isti indices optabiliores, si teneres catholicam fidem, tanto tibi
sunt terribiliores, quia oppugnas catholicam fidem, quam in lacte
suxerunt, quam in cibo sumpserunt, cuius lac et cibum parvis magnis-

4(HÎ

Pars Ili. De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

que ministraverunt, quam contra inimicos, etiam vos tunc nondum
natos, unde nunc revelamini, apertissime et fortissime defenderunt.
Talibus post apostolos sancta ecclesia plantatoribus, pastoribus, nutri­
toribus crevit. . . . Si. quod abominor, in vadem quae tibi videtur
sapientia et est magna stultitia, perduraveris, non tu indices quaesi­
turus es, ubi causam tuam purges, sed ubi tot sanctos doctores
egregios atque memorabiles catholicae veritatis accuses: Irenaeum,
Cyprianum . . . ceterosque socios et participes eorum, insuper et uni­
versam ecclesiam Christi, cui divinae familiae dominica cibaria tideliter
ministrantes ingenti in Domino gloria claruerunt" (ib. 2, 10, n. 37:
.1/ 44. 700 sqq.). Ego vero, inquit, .quod credunt | Patres|. credo:
quod tenent, teneo: quod docent, doceo: quod praedicant, praedico®
(ib. 1, 5, n. 20: J/ 44, 654).
I
«$’. Cgrillus Alexandrinus ait: -Facile quis se corriget [ab errori­
bus j, si sanctorum Patrum labores scrutatus fuerit, qui ab omnibus ob
rectitudinem et certitudinem dogmatum celebrantur oniniumque appro­
bationem meruerunt; tunc sollerter suam fidem explorabit. Omnibus
enim, quibus integra mens est. propositus est hic scopus, ut illorum
opiniones sequantur, quoniam et ipsi, apostolica et evangelica tradi­
tione cum mentem implessent suam ac fidei doctrinam recte ac citra
labem et errorem admodum tractassent, luminaria in mundo fuerunt,
verbum vitae continentes" (Apol. pro 12 capp. in Anathem. VIII;
M 76, 350). Cf. .S’. Basii., Ep. 140, n. 2; J/32, 588: Gregor. Naz.,
Orat. 33, n. 15: .1/ 36. 233: Vincent. Lirin., Common, c. 3 sqq. 29:
.1/ 50, 640 sqq. 677: Walenburch, De controv. tract. 5, sect. 15 16:
Canus, De loc. theol. 7, 3. (Haec tria opera habentur apud Aligne
in Curs. theol. tom. L)

578. Itaque .</’ SS. Patrum unanimis consensus non esset certum argu­
mentum theologicum, sed jjosset etiam in errorem inducere, ecclesia errasset admittendo et praedicando Patrum testimonium ut certam et
firmam regulam veritatis. Atqui in re tali, quae intime cohaeret cum
rebus fidei et morum, ecclesia errare non potest. Ergo consensus
unanimis SS. Patrum est certum argumentum theologicum. Ideo
Pius IX in Güntheri doctrina hoc inter alia vituperat, quod „neque
satis intellexit, quantopere deferendum sit venerandae sanctissimorum
Patrum auctoritati, et quo studio cavendum, ne profanae novitatis
amore tuta illorum vestigia deserantur, et gravissimi diffundantur
errores® (Denz., ed. 9, n. 1515: cf. n. 1511).
579. Argumentum 3. Eandem conclusionem facile ratio probat ex
duplici relatione Patrum ad infallibile magisterium ecclesiasticmn. Pro
sua enim aetate SS. Patres erant doctores authentici seu quodammodo
erant os. per quod loquebatur magisterium ecclesiasticum. Plurimi
eorum erant episcopi, qui pro officio suo doctrinam revelatam tradebant

Art. 2, De SS. Patribus, Prop. Dill.

et explicabant. Omnes optime versati erant in rebus fidei et a ceteris
habebantur ut magistri, qui consulebantur in dubiis et summa re­
verentia ab omnibus excipiebantur ut optimi fidei interpretes. Unde
si hi, qui erant suis temporibus principales doctores, unanimiter er­
rorem docuissent non solum tacentibus sed etiam consentientibus re­
liquis episcopis, qui eos ut duces sequebantur, signum esset tunc totam
ecclesiam illo errore fuisse deceptam, id quod repugnat.
Alio modo Patres considerari possunt ut testes traditionis, ex
quorum scriptis postea magisterium ecclesiasticum tamquam ex proprio
fonte hausit doctrinam revelatam, quam fidelibus proponit. Quia igitur
posterioribus saeculis ecclesia ea credenda vel tenenda praecepit, quae
prius a SS. Patribus erant tradita, error unanimis SS. Patrum neces­
sario factus esset postea error totius ecclesiae.
Itaque sub utroque hoc respectu unanimis consensus SS. Patrum
est certum argumentum theologicum. Quod nonnulli dicunt Patres
ut testes praebere certum argumentum, ut doctores vero mereri quidem
magnam venerationem, sed non frui ineluctabili auctoritate {Perrone,
De loc. theol. n. 452), hoc verum est, si singuli Patres ut privati
doctores considerantur, non vero si considerantur simul sumpti ut ii.
quibus officium incumbebat sua aetate authentice docendi fideles. Ita­
que si Patres unanimiter, constanter, asseveranter declarant sensum
dogmatum vel explicant Scripturam, non minoris auctoritatis sunt
quam in testificando {Franzelin, De tradit. 179 sq.). Ergo quando
constat de unanimi consensu SS. Patrum, non est inquirendum, utrum
ut testes an ut doctores locuti sint.
580. Ceterum etiamsi Patrum auctoritas mere nat uraliter considere­
tur, facile intellegitur, (pianti sit facienda. Nam si secundum commune
adagium cuilibet in sua arte credendum est, quomodo possint non
maximae auctoritatis esse in re theologica viri illi plerique ingenio
insignes, virtute praestantes, toto animo in studium doctrinae revelatae
incumbentes, amore veri flagrantes, qui pro doctrina, quam defende­
bant, non raro gravissimas molestias et interdum mortem ipsam per­
tulerunt ? Itaque cum hi viri in variis vitae condicionibus, locis dis­
sitis. diversis temporibus, inter varias nationes viventes, omnes in
eandem sententiam conspirant, iam secundum principia philosophica
gravissima praesumptio stat pro veritate talis doctrinae. Porro hic
amor et fervor plane insignis, qui apparet in S>S. Patribus, indagandae,
explicandae, propagandae, defendendae veritatis, per se indicium est non
sine speciali providentia divina hos viros datos esse nascenti ecclesiae,
ut eam ad perfectam aetatem adducerent. Quare iam ipsi posteriores
Patres et concilia non raro innuunt SS. Patres specialiter a Deo esse
missos et inspiratos (non inspiratione stricta, quemadmodum fuerunt
apostoli et evangelistae, ut patet). S. Augustinus loquens de SS. Patri­
bus: .Fideles8, inquit, -et multis excellentiores paucos dispensatores

408

Pars 111. De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

suos Deus per diversas aetates, temporum locorumque distantias, sicut
ei placet atque expedire indicat, ipse dispensat
*
(Contra Iui. 2, 10,
n. 37: -V 44, 700). Leontius Byzantinus: .Post apostolos et prophetas
Deus in ecclesia doctores posuit secundum providentiam Spiritus Sancti
incomprehensam in opus ministerii ad aedificationem corporis Christi’
(Contra Nestor. et Eutych. 1. 35: .1/ 86 a. 1310).

»1

lî

»)

581. Schol. Restat ut paulo magis explicentur condiciones quae
requiruntur, ut e.r Patrum auctoritate firmum efficiatur argumentum.
Ut Patrum auctoritas sit irrefragabilis, requiritur unanimis con­
scistis. Nam cum neque singuli SS. Patres neque particulares ecclesiae
per se sint infallibiles, possunt errare non unus tantum alterve S. Pater
sed etiam plurimi vel absolute omnes episcopi alicuius particularis
regionis vel provinciae ecclesiasticae. Exemplo sunt illi episcopi afri­
cain, qui cum S. Cypriano errarunt in causa rebaptizandorum haere­
ticorum. Ergo tum tantum argumentum certum habetur, cum nioraliter omnes SS. Patres diversarum regionum et diversorum temporum
consentiunt, vel etiam cum consentiunt omnes Patres unius tantum
aetatis, dummodo condiciones tales sint, ut hi Patres vere censeri pos­
sint repraesentare sententiam universae ecclesiae illius aetatis. Ratio est,
quia nulla aetate ecclesia universa in rebus fidei et morum errare potest.
Intellegitur autem consensus omnium morat iter sumptus. Neque
enim ad unum omnes SS. Patres audiri debent, priusquam possimus
cum certitudine dicere, quae fuerit illa aetate sententia universae
ecclesiae: sed si ii. qui inter omnes maxime eminebant et ceteris duces
erant, evidenter consentiunt, de reliquorum consensu rationabiliter
dubitari non potest. Ex quo fit. ut in quibusdam fundamentalibus
quaestionibus vel paucorum eminentissimorum Patrum testimonium· plane
sufficiat. Hoc Vincentius Lirinensis illustrat exemplo concilii ephesini
(431), in quo contra Nestorium allata sunt testimonia S. Petri Alex­
andrini. S. Athanasii. S. Iulii papae, S. Felicis martyris, S. Theophili Alexandrini. S. Cypriani, S. Ambrosii. S. Gregorii Nazianzeni,
S. Basilii. S. Gregorii Nysseni (praeterea Attici et Amphilochii, quos
omittit Vincentius: cf. Hardouin I 147). .Hi sunt igitur omnes apud
Ephesum sacrato decalogi numero magistri, consiliarii, testes iudicesque producti, quorum beata illa synodus doctrinam tenens, consilium
sequens, credens testimonio, oboediens iudicio, absque taedio, prae­
sumptione et gratia de fidei regulis pronuntiavit. Quamquam multo
amplior maiorum numerus adhiberi potuerit: sed necesse non fuit,
quia neque multitudine testium negotii tempora occupari oportebat,
et decem illos non aliud vere sensisse quam ceteros omnes collegas
suos nemo dubitabat“ (Commonit. c. 30: .1/ 50. 682). Maxima igitur
auctoritas tribuenda est iis Patribus, qui ut duces cum applausu totius
ecclesiae praecipua dogmata fidei contra haereticos propugnarunt, ut
e. g. Athanasius. Basilius. Chrysostomus. duo Gregorii. alii pugnantes

Art. 2. De SS. Putribus.

Prop. LIU.

Schol.

409

contra Arianos; Cyrillus Alexandrinus, Leo M., Agatho, Sophronius
contra nestorianos et monophysitae. Constat enim horum Patrum doc­
trinam in re, quam ex professo contra haereticos defendebant (non
vero in omnibus incidentibus quaestionibus), nihil aliud esse nisi enun­
tiationem fidei totius ecclesiae.

582. Ut autem consensus SS. Patrum sit indubitatae auctoritatis,
eorum testimonia pertinere debent ad res fidei et morum. Itaque in
rebus mere naturalibus, licet sint per accidens revelatae, non maior
est eorum auctoritas quam cuiuslibet alius viri in his quaestionibus
bene versati, et tantum fere valet, quantum rationes allatae. Ratio
patet, quia, cum ipsa infallibilis auctoritas ecclesiae non extendatur
ad res pure philosophicas et per accidens revelatas. SS. Patres non
possunt in his rebus infallibilem ecclesiae doctrinam proponere. Cete­
rum vix ac ne vix quidem accidit, ut circa eiusmodi res SS. Patres
consentientes doceant eas omnibus admittendas esse.
Aliud vero est de illis conclusionibus philosophicis, (piae cum veri­
tatibus revelatis tam arte cohaerent, ut ex illarum admissione aut ne­
gatione ipsum dogma revelatum in periculum vocetur. Quae dicta sunt
de infallibilitate ecclesiae circa .conclusiones theologicas14 (n. 531 sqq.),
applicanda sunt ad auctoritatem SS. Patrum in proponendis his con­
clusionibus. Sicut autem ecclesiae est indicare, utrum res aliqua per­
tineat ad fidem necne, ita Patrum quoque consensus omnino certi­
tudinem facit, quando docent hanc vel illam rem pertinere ad fidem.
Admittenda igitur non sunt quae Canus hoc modo proponit: .Ulud
demum, et quidem diligentissime, est advertendum: inter auctores
etiam ecclesiasticos duo esse disputationum genera, alterum earum
rerum, quae vere ad fidem spectant doctrinamque catholicam, alterum
earum, quae citra iacturam pietatis ignorari non ab imperitis modo
verum a doctis etiam possunt, quod nec fidei dogmata sunt neque ex
illis derivantur/ Dein Canus, quamvis concedat difficile esse huius
rei certam definitionem praescribere, tamen varia exempla enumerat
(De loc. theol. 7, 2). In sequenti vero capite tangens controversiam
illa aetate vigentem de immaculata conceptione B. Virginis Mariae,
ait: .Omnium etiam Sanctorum auctoritas in eo genere quaestionum,
quas ad fidem diximus minime pertinere, fidem quidem probabilem facit,
certam tamen non facit. Quam ego conclusionem postremo illo argu­
mento (Erasmi, desumpto ex doctrina plurium Sanctorum negantium
immaculatam conceptionem B. Virginis ( ib. c. 11) abunde probatam
existimo. Quod enim ea controversia non sit ex earum numero, quae
catholicam fidem aut promovere aut emovere possint, vel ex eo per­
spicuum est. quod B. Virginem a peccato originali fuisse penitus liberam
e libris sacris iuxta germanum litterae sensum nusquam habetur . . .**
(ib. c. 3. n. 4). At hoc ipsum exemplum docet, quam fallax sit illa
regula ('ani. Nunc enim constat immaculatam conceptionem pertinere

410

Pars HL De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

ad depositum fidei et ex traditione cum certitudine probari posse.
Itaque non a priori statuendum est, quai quaestiones ad fidem per­
tineant, sed hoc ipsum ejr tradition· discendum est. Nam cum eiusmodi res persaepe non possint ex principiis philosophicis diiudicari.
non alia nisi positiva argumenta afferri possunt ad dirimendam quae­
stionem, utrum aliquid sit de fide necne. Quare illa regula, quam
Canus vult diligentissime advertendam esse, potius piam
*
omittenda
est et alia statuenda ex ipso modo loquendi, quo SS. Patres utuntur.
583. Π r.r consensu SS. Patrum eum certitudine argumentum col­
ligatur, notamini sunt formula’ loquendi, quibus utuntur. Si docent
doctrinam aliquam divinitus revelatam esse, citra fidei jacturam non
posse negari vel in dubium vocari, contrariam opinionem esse haere­
ticam: indubitanter talis doctrina acceptanda est. Ecclesia enim scire
debet, quid in deposito fidei contineatur, et in quibus rebus ipsa sit
infallibilis: esset autem error maxime fundamentalis, si tali modo
fidelibus proponerentur doctrinae, quae non essent revelatae, immo
fortasse falsae. Talibus formulis loquendi utuntur SS. Patres tum in
controversiis cum haereticis (cf. e. g. quomodo S. Athanasius loquatur
contra arianos et S. Augustinus contra pelagianos) tum in instructioni­
bus, quas habent ad catechumenos vel ad fideles de mysteriis fidei
(cf. e. g. catecheses S. Cyrilli Hieros.).
At sicut ecclesia ipsa, ita &S’. Patres non alligantur certis formulis,
ut. ubi hae non inveniantur, eorum auctoritas neglegi possit. Saepis­
sime SS. Patres aliquam doctrinam simpliciter statuunt, nihil addentes,
utrum necessario sit tenenda necne. Quod si fit. ex ipsa verborum
constructione non statim erui potest. utrum velint suam privatam
sententiam proponere an doctrinam catholicam exponere. Ut igitur
in hoc quoque casu argumentum formari possit, videndum est, utrum
SS. Patres fortasse indirecte significent se plane nolle tolerare op­
positam sententiam, an potius defendant quidem suam doctrinam
rationibus allatis, ita tamen, ut contrariam opinionem non censeant a
recta fide alienam. Sin distingui nequit, utrum velint sententiam ut
obligatoriam proponere an ut suam privatam tantum opinionem, eorum
dicta non praebent certum argumentum.

584. Exemplo sit doctrina plurium antiquorum Patrum, qui defen­
debant chiliasmum. ut Papias. lustinus. Irenaeus, Tertullianus. Lactan­
tius, alii: quam opinionem posteriores Patres communiter reiecerunt.
Cur igitur auctoritas priorum Patrum non praebebat certum argumen­
tum? Imprimis eorum, qui inter SS. Patres stricte dictos hanc sen­
tentiam defenderunt, minor est numerus, quam ut de unanimi consensu
sermo esse possit, cum totum fundamentum huius opinionis sit auc­
toritas Papiae, a quo eam acceperunt lustinus et Irenaeus: alii enim
defensores huius opinionis non sunt magnae auctoritatis in re dog™ ♦·

Art. 2. De SS. Patribus.

Prop. LIU.

Schol.

411

mat ica. Dein vero, quod hic maioris momenti est, ipsi illi Patres
satis indicant intacta tide oppositam sententiam permitti posse. Ita
enim loquitur lusliiuis in Dialogo cum Tryphone ludaeo (c. 80: M 6.
664): .Tibi et antea confessus sum me quidem et multos alios ita
sentire, sicut etiam | vos iudaei | omnino nostis hoc futurum esse:
multos vero etiam Christianorum, qui purae et piae sententiae sunt,
hoc non agnoscere tibi significavi." Similiter Irena eus bene noverat
ea. quae in Apocalypsi (c. 20) de mille annis dicuntur, a quibusdam
.allegorizari", et studet quidem omni modo probare ea esse sensu
litterali intellegenda, sed adversarios nullibi incusat haeresis (Adv.
haer. 5, 35, 1 : M 7. 1218). Iam vero hic ipse modus argumentandi
ostendit Irenaeum simpliciter humanis mediis studere invenire verum
sensum aliquorum dictorum, de quorum explicatione inter ipsos catho­
licos disputabatur. Ita autem argumentari non est testem fidei agere sed
suam privatam opinionem proponere (cf. De novissimis IX, n. 695 sqq.).
Ceterum in „ Demonstratione praedicationis evangelicae1* (Texte und
Untersuchungen 31) n. 61 ipse Irenaeus concordiam inter bestias in
regno Christi futuram explicat symbolice, ut significet homines .in
nomine Christi cum pace et concordia unanimes esse conventuros. . . .
Et haec iam nunc evenerunt. ..."

585. Maxime modus loquendi notandus est, quando 8’8. Patres 8'. Scrip­
turam interpretantur. Interdum enim aliquam expositionem ut plane
intolerabilem reiciunt vel aliam ut unice catholicam proponunt (cogita,
quomodo explicent narrationem evangelistarum de institutione eucha­
ristiae), interdum vero plures expositiones proponunt et student mediis
hermeneuticis verum sensum invenire, interdum simpliciter dant ali­
quam explicationem, non indicantes, utrum haec sit unice possibilis,
an etiam alia admitti possit. In primo casu expositio est necessario
admittenda, in secundo casu expositio manet libera, in tertio casu
respondendum est ad quaestionem: Si haec vel illa diversa expositio
S. Patii proponeretur, numquid illam toleraturus esset ut catholicam
annon? Saepe haec quaestio solvitur ex ipsa ratione, qua SS. Patres
tentando. argumentando, dubitando verum sensum textus invenire
student. Saepe autem ad hanc quaestionem vix alio modo responderi
potest nisi recurrendo ad posteriores expositores catholicos. Nam si
certa expositio etiam apud posteriores Patres et scriptores catholicos
constanter et exclusive proponitur ut vera, signum est expositionem
a prioribus Patribus traditam consideratam fuisse ut unice catholicam:
sin posteriores expositores catholici non obstante contraria exegesi
priorum Patrum aliam explicationem admittunt, sequitur priorem ex­
positionem habitam non esse obligatoriam.
586. Exemplum huius rei habemus in commentariis SS. Patrum in
Hebr. (>, I—*6.
Omnes enim fere, quotquot de his verbis loquuntur.

.-vL·*.

Pars III. De Iwis theologicis.

ni

Sectio 1. !><■ sacra traditione.

dicunt S. Paulum ibi negare possibilitatem secundi baptismati : -impossibile est rursus renovari ad paenitentiam = impossibile est rursus
baptizari. Ita Epiphanias, ('vrillas Alexandrinas. Athanasius, TheoOecunienius, Ambrosius, aliil. Nihilominus
doretus, Chrysostoma
Sabncron (In Hebr. 6, disp. 141, qui omnes illos Patres citat, duas
alias explicationes affert et ita concludit: .Ecce tibi, prudens lector,
tres proposui sensus veros et catholicos. Et prior quidem [SS. Patrum |
in inultis ceteris praecellit. . . . Reliqui vero duo sensus veri sunt et
ad rem faciunt.' Recentiores exegetae catholici communiter exposi­
tionem Patrum non sequuntur, sed illud .impossibile est renovari ad
paenitentiam' explicant ita: Perquam difficile est post tam enormia
peccata paenitentiam agere. Ecclesiastica vero auctoritas numquam
hanc interpretationem interdixit aut vituperavit. Ergo illa alia ex­
positio SS. Patrum non potest censeri necessario sequenda. Et si quis
diligenter consideraverit, quomodo SS. Patres illum textum tractent,
huius rei rationem facile intelleget. I bicumque enim de illo textu
loquuntur, statim quaestio incidit cum novatianis. qui ex verbis Pauli
deducebant gravia peccata post baptismum commissa remitti non posse.
Unde contra hos haereticos arguunt hunc sensum verbis apostoli nullo
modo subesse: dein vero, quia apostolus utitur vocabulis φωτισθέντας
et άνακαινί&ιν, quibus posterioribus temporibus saepe significatur bap­
tisma. textum interpretantur de non repetendo baptismo, et quidem
nulla habita ratione contextus. Itaque cum ex altera parte sit veritas
revelata eum. qui est in statu peccati contra Spiritum Sanctum, dif­
ficulter converti, certe SS. Patres non contradixissent, si quis iis ostendisset
ex contextu censendum esse apostolum loqui de hac veritate.
587. Simile quid valet de alio textu, scilicet Λ. ·>·'λ X: „Generationem
eius quis enarrabit?" ubi Patres {Patrizi, In Act. 8. 33, enumerat
sexaginta tres) vocabulum generationis interpretantur de nativitate
Christi. Quia tamen inter se non consentiunt, utrum sermo sit de
nativitate aeterna an de temporali, patet neutram explicationem tradi
ut pertinentem ad fidem catholicam. Quare posteriores exegetae catho­
lici sat multi utramque reliquerunt et aliam, quam hebraicum voca­
bulum .dor" (= aetas, homines illius aetatis) postulat, posuerunt
(cf. Knabenbaner in h. 1. et Comely, Introd. I. ed. 2, G14). Recte enim
iam S. Gregorius M animadvertit: -Venerabiles Patres, si seriatim
cuncta exponerent, quae ex parte tetigerunt, eam seriem locutionis,
quam tenere visi sunt, observare nequaquam potuissent" (Prooem. in
libr. Reg. n. 5: .V 79, 21). Hoc etiam valet de iis. quae a SS. Patribus
1 Solus lliernntjiima, Contra lovinianum 1. 2 4/ 23, 236 . aliter textum explicare
videtur. Dicit enim apostolum ideo tantum tam fortibus verbis uti. ut terreat iudaeos,
sed statim addere illam mitigationem: -Confidimus autem de vobis meliora/ Fortasse
huc referri possunt obscura verba Origenis et Theognosti apud Athanasium Ep. 4
ad Serap. n. 9 sqq. : M 26. 649 sqq..

Art. 2. De SS. Patribus.

Prop. L1V.

413

obiter dicta nec per se intenta sunt, de interpretationibus allegoricis
et translatis, de rhetoricis amplificationibus et exaggerationibus. Ceterum in eiusmodi rebus vix umquam consensus SS. Patrum exsistit,
sed potius pro suo quisque ingenio alias et alias interpretationes
morales et allegoricas proponunt.

Prop. LIV. SS. Patribus etiam ut doctoribus privatis magna
auctoritas convenit in quaestionibus theologicis.
588. Vidimus SS. Patrum dicta certis positis condicionibus ideo esse
infallibilia, quia communis eorum consensus ita cum ecclesiae tradi­
tione cohaeret, ut consensus Patrum contra veram fidei doctrinam non
possit exsistere nisi supposita corruptione doctrinae ipsius ecclesiae
in rebus fidei et morum. Nemo enim potest inter SS. Patres recen­
seri, quem ecclesia ut testem fide dignum non approbavit: et con­
sequenter si SS. Patres in re theologica unanimiter errarent, ecclesia
ipsa errorem approbasse censenda esset.
Iam vero er approbatione ecclesiae etiam singulis Patribus magna
auctoritas accrescit, et quidem varia pro vario gradu approbationis.
Interdum ecclesia quaedam doctrinae capita a sancto aliquo Patre
proposita specialissimo modo approbavit et omnibus ut regulam se­
quendam praescripsit. Tali approbatione definitiva e. g. concilium
ephesinum confirmavit anathematismos Cyrilli {Denz. n. 113 sqq.). Inter­
dum ecclesia opera alicuius S. Patris in certa aliqua materia speciali
modo approbavit ut prae ceteris excellentia in tuta et solida expositione
doctrinae catholicae. Hoc modo in materia gratiae approbata est
doctrina S. Augustini quantum ad principia fundamentalia, non quantum
ad omnes particulares conclusiones (Denz. n. 128; cf. tamen n. 142
et n. 1320). Approbatio vero generalis (sive expressa, e. g. decreto
pontificis, sive tacita ex usu et practica agnitione alicuius S. Patris)
in eo est. quod doctrina in universum sumpta, non in omnibus et sin­
gulis quaestionibus, orthodoxa agnoscitur et fidelibus commendatur.
Approbatio ecclesiae est praecipua ratio theologica, quae SS. Patribus
auctoritatem conciliat: haec enim approbatio nos certos reddit de
sanctitate vitae et de orthodoxie doctrinae eorum, quamvis etiam
abstrahendo ab hac approbatione saepe satis manifestum sit, (pianti
illi viri fuerint et quam bene dispositi ad recte indicandum de rebus
theologicis. Patet autem, per specialissimam approbationem, Ôapita
doctrinae, de quibus agitur, esse definita et simpliciter admittenda.
Per specialem approbationem id efficitur, ut S. Pater in certis quae­
stionibus maiore auctoritate fruatur quam alii ideoque prae ceteris
respiciendus et sequendus sit. Remanet igitur quaestio, quae auctoritas
SS. Patribus tribuenda sit, ubi non adest tam specialis approbatio.
589. Singuli Patres extra consensum spectati non sunt infallibiles testes
et doctores; nam Christus infallibilitatem collegio tantum apostolico

414

ne.

4

Pars HI. De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

seu episcopatui universo et Petri successoribus, i. e. romanis ponti­
ficibus, promisit. Distinctionen inter consensum Patrum et privatam
Patrum auctoritatem iam S. Augustinus clare indicavit, ('itatis enim
contra pelagianos aliquot Patrum testimoniis, .haec", inquit, „non
ideo commemoravi, quod disputatorum quorumlibet sententiis tamquam
canonica auctoritate nitamur: sed ut appareat ab initio usque ad
praesens tempus, quo ista novitas orta est. hoc de originali peccato
apud ecclesiae fidem tanta constantia custoditum . . . " (De pecc. mer.
et rem. 3, 7. n. 14: .1/ 44. 194). Itaque de Patribus singillatim sumptis
intellegendum est. quod Augustinus dicit: .Alios (praeter scriptores
inspiratos] ita lego, ut quantalibet sanctitate doctrinaque praepolleant,
non ideo verum putem, quia ipsi ita senserunt, sed quia mihi vel per
illos auctores canonicos vel probabili ratione, quod a vero non abhorreat,
persuadere potuerunt" (Ep. 82, n. 3 ad Hieronymum. Cf. Ep. 93, n. 35:
ep. 98, n. 15: .1/33, 277 338 628 sq. Contra Faust. 11,5: J/ 42, 248).
Ad quae verba provocans X. Thomas scribit: Sacra doctrina .auctori­
tatibus canonicae Scripturae utitur proprie et ex necessitate argu­
mentando. auctoritatibus autem aliorum doctorum ecclesiae quasi ar­
guendo ex propriis, sed probabiliter" (1, q. 1. a. 8 ad 2).

590. Alicuius S'. Pafris testimonium in rebus fidei et morum argu­
mentum probabile facit, et quidem eo magis probabile, quo maior est
auctoritas Patris. Ratio patet, quia SS. Patres inter peritissimos et
prudentissimos rerum theologicarum existimatores recensentur et ut
tales ab ecclesia agniti et commendati sunt. Iam vero peritissimis in
sua arte indicantibus assensus, licet non absolute firmus, praestandus
est, quamdiu sufficiens ratio non obstat. Augetur autem vis testi­
monii, si plures Patres consentiunt, et eo magis augetur probabilitas
argumenti, quo magis crescit numerus consentientium testimoniorum,
donec probabilitas transeat in certitudinem. quamvis limites exacti
assignari non possint, quando id fiat. Hoc tamen certum est etiam
multorum consensum non sufficere ad certitudinem parandam, si alii,
licet multo pauciores, aliter doceant, dummodo horum doctrina ne sit
formaliter ab ecclesia reiecta aut tacite relicta. Nam cum Patres
inter se dissentiunt, eorum auctoritas per se sola non sufficit, quia
non exhibet consensum totius ecclesiae. In hoc igitur casu praeter
singulorum auctoritatem ponderanda sunt argumenta, quae proferunt,
et comparanda doctrina posteriorum aetatum. Est autem notandum
silentium non idem esse atque dissensum. I nde si omnes, qui de
aliqua re loquuntur, consentiunt, reliqui autem tacent, distinguendum
est, utrum de quaestione fundamentali vel saltem magni momenti
agatur an de re minus principali. Quodsi illud prius, consensus reli­
quorum tuto praesumi potest, quia non tacuissent, si in re magni
momenti ab aliis erratum esset. At idem non valet, quando sermo
est de quaestione, quae est minoris momenti, vel quae saltem iis

Ait. 2. De SS. Patribus.

Prop. L1V.

temporibus non valde conspicua erat, sed magis neglegebatur. Quod
si tit. testimonia unius vel plurium Patrum vix umquam limites pro­
babilitatis excedunt.
591. Ceterum in rebus maioris momenti dissensus inter SS. Patres
mm est facile admittendus, etsi verba eorum videantur contradictoria.
Saepe enim accidit, ut iidem termini aliis temporibus et apud alios
scriptores alium sensum habeant. Exemplo esse possunt dicta Patrum
antenicaenorum de mysterio SS. Trinitatis, inter quos Dionysius Alexan­
drinus, accusatus, quod Filium ποίημα Patris dixisset, respondit, etiamsi
forte obiter hoc dixisset, fuisse hoc in bonum sensum explicandum,
cum apud Graecos ποιητής aliquis dicatur non rerum tantum ad extra
productarum, sed etiam cognitionum suarum (Athanas., De sent.
Dionys. n. 21: M 25, 510), Simili modo S. Basilius explicat inusi­
tatas quasdam locutiones Gregorii Thaumaturgi (Ep. 210, al. 64, n. 5:
3/32,
Augustinus dictum Hilarii (De Trin. 6. 10, n. 11:
.1/42, 931) etc. Maxime hic modus explicandi sequendus est, si unus
alterve Pater videtur loqui contra doctrinam ea aetate iam communiter
notam et receptam, quia admitti nequit virum tam insignem, quam
secundum indicium ecclesiae est quilibet S. Pater, doctrinam communem
suae aetatis vel ignorasse vel impugnasse. .Acerbum si offenderit",
inquit S. Ambrosius, .virtutem professionis interrogato . . . etiam ser­
monem dubium mens non dubia obumbrat et defendit a lapsu“ (Ep. 48.
n. 4 ad Sabin.: M 16, 1152).

592. In aliis autem quaestionibus, quae aetate Patrum nondum ad
explicitant fidem ecclesiae pertinebant, revera nonnulli Patres errarunt,
et ita inter eorum dicta et consensum subsequentium temporum verus
dissensus exsistit, ut in quaestionibus de spiritualitate angelorum, de
rebaptizandis haereticis etc. Ergo si dissensus manifestus est. non
est recurrendum ad artificiosas explicationes, ut tollatur, sed factum
simpliciter admittendum et rationes erroris exponendae sunt. Quid
enim mirum, quod ii. qui non sunt infallibiles, interdum errarunt?
At etiam ubi errasse dicendi sunt, semper cum reverentia et honore
tractari debent. Exemplo sit modus, quo .S', Augustinus loquitur de
errore Cypriani in causa rebaptizandorum : Concordi ecclesiae auctori­
tati „et ipse [Cyprianus] sine dubio cederet, si iam illo tempore quae­
stionis huius veritas eliquata et declarata per plenarium concilium
solidaretur. . . . Profecto et uni verum dicenti et demonstranti posset
facillime consentire tam sancta anima, tam pacata : et fortasse factum
est. sed nescimus" (De hapt. 2. 4: cf. 1. 1: 2. 14: 5. 25; 6, 3:
-V 43. 129 109 138 194 199). .Cyprianus aut non sensit omnino,
quod I vos donatistae] eum sensisse recitatis, aut hoc postea correxit
in regula veritatis, aut hunc quasi naevum sui candidissimi pectoris
cooperuit ubere caritatis, dum unitatem ecclesiae toto orbe crescentis

4Ή5

Pars III. De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

et copiosissime defendit et perseverantissime tenuit vinculum pacis.
Scriptum est enim: ,Caritas cooperit multitudinem peccatorum.1 Ac­
cessit huc etiam, quod tamquam sarmentum fructuosissimum, si quid
in eo fuerat emendandum, purgavit Pater falce passionis“ (Ep. 93, n. 40;
3/33. 340). Cf. (W·, De loc. theol. 6. 3; Framelin, De trad. thes. 15;
Schrader, De theologico testium fonte 305 sqq.

«

M JI

■ <
i;

ο
α

à!

593. Schol. Praecepta de modo utendi auctoritate SS. Patrum.
De usu SS. Patrum in argumentis theologicis praeter ea, quae per
se evidentia sunt (ut adhibenda non esse nisi scripta genuina et
editiones critice bonas), maxime haec notanda sunt : Exceptis iis casibus,
ubi SS. Patres disertis et minime ambiguis verbis enuntiant aliquid
credendum aut contra aliquid ut haeresim reiciendum esse, plerumque
satis non est allegare sententias e contextu avulsas, quae forte per
se certum aliquem sensum habere possunt, sed nequaquam necessario
habent. Maxime in quaestionibus disputatis, ubi alii aliter docere
ridentur, diligenter considerandus est non modo proximus contextus,
sed etiam totus modus ratiocinandi et loquendi, quo utitur S. Pater,
immo modus loquendi toti il/i aetati proprius. Nam non solum suum
quisque scriptor habet peculiare ingenium, sed etiam plus minusve
indoli suorum temporum servit. Itaque quia certi termini nostra aetate
facti sunt technici et determinatum sensum habent, non idem sensus
statim supponendus est iisdem vocabulis, quando primis saeculis oc­
currunt (cogita de vocabulis sacramenti, hypostasis etc.). Item bene
attendendum est. quem errorem S. Pater impugnet, cum in impugnanda
aliqua doctrina rationes ei oppositae ita efferri soleant, ut altera pars
veri fere neglegatur, immo forte interdum negari videatur. Quam
differenter e. g. loquitur S. Augustinus contra manichaeos defendens
libertatem humanam, et contra pelagianos defendens gratiam divinam!
Non raro SS. Patribus sententiae erroneae vel saltem fallaces sup­
positae sunt, quia non satis prae oculis habitum est. quod unam partem
doctrinae contra negantes cum emphasi efferre non idem est atque
alteram partem negare. Ideo, quantum fieri potest, comparanda sunt
omnia, quae aliquis S. Pater de una eademque re variis temporibus
et variis occasionibus scripsit.
594. Multo liberius loqui poterant catholici doctores ante ortas haereses,
quam postquam haeretici certis formulis loquendi abusi sunt ad errores
suos stabiliendos. Quare e. g. multa, quae ante arianismum sine peri­
culo dici poterant, post ortum arianismum repetere non licebat. Gene­
ratim regulae sanae hermeneuticae cum diligentia adhibendae sunt in
usu SS. Patrum ; propter harum enim regularum neglectum non minus
ex SS. Patribus quam ex Scriptura haeretici errores confinxerunt. Ita
e. g. lansenius magnam partem ex verbis S. Augustini composuit librum
(„Augustinus") erroribus refertum; id quod hoc modo effecit, ut verba

Art. 3· De theologis.

Prop. LV.

quidem Augustini servaret, sed contextum sermonis et intentionem
scriptoris saepe plane neglegeret.
Nihil melius praeparat mentem ad scripta Patrum cum utilitate
legenda et explicanda quam studium theologiae scholasticae, cum theo­
logia scholastica nihil aliud sit nisi theologia patristica in systema
redacta et ad facilem et planam intellegentiam accommodata (cf. WirceIntrg. I, n. 218 sqq.).
ART. III.
DE THEOLOGIS.

Prop. LV. Unanimis theologorum consensus in rebus fidei et
morum est certum argumentum theologicum.
595. Quid sit theologia scholastica, quae fuerit eius origo, supra
(n. 44 sqq.) breviter explicatum est. Potest autem theologia scho­
lastica considerari, aut ut distinguitur a theologia patristica, aut ut
distinguitur a theologia positiva, aut ut distinguitur a theologia quorundam recentiorum, qui relictis principiis philosophicis in omnibus
scholis catholicis per multa saecula vigentibus, novorum philosophematum placita ad theologiam applicarunt, quemadmodum e. g. Günther
et Hermes. Hoc loco theologiam scholasticam hac ultima ratione
consideramus et inquirimus, quae auctoritas conveniat iis theologis,
qui inde a saeculo ΧΠ secuti sunt principia S. Thomae, S. Bonaventurae, Scoti aliorumque principum scholarum catholicarum. Ad quam
quaestionem respondemus eorum unanimem consensum esse certum
argumentum theologicum, omni exceptione maius. Hoc autem pro­
bamus ex ea quae his theologis est cum authentico magisterio eccle­
siastico necessitudine.
596. Auctoritas scholarum catholicarum fundatur in intimo earum
nexu cum magisterio ecclesiastico. Nam a saeculo ΧΠ usque ad sae­
culum Χλ:ΠΙ scholae theologicae erant non de iure tantum sed etiam
de facto sub providenti regimine auctoritatis ecclesiasticae. Unde si
qui doctores ad doctrinas falsas vel periculosas declinare videbantur,
primum ab ipsis academiarum praepositis, dein ab episcopis, tum ab
ipsis summis pontificibus efficaciter coercebantur. Cuius rei exempla
historia sat multa affert. Itaque si omnes scholastici unanimiter fal­
sam doctrinam proposuissent, ipsi ecclesiae rectores officio suo gra­
vissime defuissent et integritatem veritatis revelatae miserrime foedari
passi essent. At non solum tacendo sed etiam positive cooperando
errorem fovissent.

597. Doctrinam enim communem scholasticorum semper maximi facie­
bant et sequebantur tum summi pontifices tum concilia oecumenica.
Patet hoc e. g. ex decreto concilii vienncnsis, quod doctrinam aliquam
ideo eligendam duxit, quia erat magis consona dictis sanctorum et
Peach. Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

27

41$

Pars HI. De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

doctorum modernorum theologiae (Ih-nz. η. 483). Patet idem ex historia
concilii tridentini. in quo Patres una cum divina Scriptura Summam
S. Thomae super altari patere voluerunt, ut ad hanc quasi amussim
canonum statuta exigerent.
Praeterea ex scholis illis ecclesiasticis prodibant sacerdotes, confessarii, praedicatores, episcopi, summi pontifices, qui omnes principiis
scholasticis imbuti erant. Fieri igitur non potuit, ut in omnibus
scholis error doceretur et doctores et rectores ecclesiae ab errore
immunes manerent, nisi forte per magnum aliquod miraculum, quod
supponendum non est. Porro certum est rectores ecclesiae reapse
non aliam fidelibus proposuisse doctrinam, nisi quae communiter a
theologis tradebatur. Ergo errantibus universis theologis tota ecclesia
errasset.
Porro ecclesiae rectores non solum practice secuti sunt doctrinam
scholasticorum, sed summis quoque laudibus eam ornarunt. Afferamus
pauca ex multis. Sixfus Γ in bulla, qua S. Bona venturam doctorem
ecclesiae creavit : . Haereticorum inquit, .insidiae et diabolicae machi­
nationes, quibus sacram theologiam, quae scholastica appellatur, hoc
luctuoso saeculo oppugnant vehementissime, nos summopere admonent,
ut eandem theologiam, qua nihil ecclesiae Dei fluctuosius, omni studio
retineamus, illustremus, propagemus. . . . Quanto igitur magis hanc
munitissimam scholasticae theologiae arcem oppugnare et evertere
conantur, tanto magis nos decet hoc invictum fidei propugnaculum de­
fendere et hereditatem patrum nostrorum conservare et tueri et acer­
rimos veritatis defensores meritis honoribus, quantum possumus, de­
corare." Pius IX in litteris ad archiepiscopum monachiensem die
*21 dec. 1863 datis: .Neque ignorabamus in Germania falsam invaluisse
opinionem adversus veterem scholam et adversus doctrinam summorum
illorum doctorum, quos propter admirabilem eorum sapientiam et vitae
sanctitatem universalis veneratur ecclesia. Qua falsa opinione ipsius
ecclesiae auctoritas in discrimen vocatur, quandoquidem ipsa ecclesia
non solum per tot continentia saecula permisit, ut ex eorundem doc­
torum methodo et ex principiis communi omnium catholicarum scho­
larum consensu sancitis theologica excoleretur scientia, verum etiam
saepissime summis laudibus theologicam eorum doctrinam extulit illamque veluti fortissimum fidei propugnaculum et formidanda contra suos
inimicos arma vehementer commendavit" (Denz. n. 1680: cf. 1683 sq.).
Similia habet Lro XIII in encyclica .Aeterni Patris”. Impugnatores
theologiae scholasticae ecclesia saepius damnavit (cf. Denz. n. 609 1576
1579 16
*20
1652 1657).
Pius X in encyclica .Pascendi" de modemistis ait: ,, Philosophiam
ac theologiam scholasticam derident passim atque contemnunt. Sive
id ex ignoratione faciant sive ex metu sive potius ex utraque causa,
certum est studium novarum rerum cum odio scholasticae methodi
coniungi semper: nullumque est indicium manifestius, quod quis mo-

Mi

Art. 3. De theologis.

Prop. LV.

419

dernismi doctrinis favere incipiat, quam cum incipit scholasticam horrere
methodum." Dein pontifex haec statuit: „Primo igitur ad studia quod
attinet, volumus probeque mandamus, ut philosophia scholastica stu­
diorum sacrorum fundamentum ponatur. . . . Maior profecto quam ante­
hac positivae theologiae ratio est habenda; id tamen sic fiat, ut nihil
scholastica detrimenti capiat, iique reprehendantur, utpote qui moder­
nistarum rem gerunt, quicumque positivam sic extollunt, ut scholasti­
cam theologiam despicere videantur" (ed. Herder 90 sq. 98 sq.). Itaque
manifestum est ecclesiam doctrinam a scholasticis unanimiter recep­
tam suam fecisse (cf. Carbone, De modernistarum doctrinis 6 sqq.).
59S. Contra vero haeretici theologiam scholasticam summo odio pro­
secuti sunt. Ita Lutherus scribit: „Ego simpliciter credo, quod im­
possibile sit ecclesiam reformari, nisi funditus canones, decretales,
scholastica theologia, philosophia, logica, ut nunc habentur, era­
dicentur et alia studia instituantur" (L. de Wette, Luthers Briefe I 108).
Jfelanchthon : .Theologia scholastica nihil est nisi vana, ficta, emen­
tita, damnata, diabolica cavillatio et monachorum somnium" (Der Bapstesel, Wittenberg 1523, fol. À 3). Alia apud Canum (De loc. theol. 8, 1),
Dollinger (Die Reformation I 437 sqq.), Kleutgen (Theol. der Vorzeit
II. ed. 2, n. 15). Ergo sicut cum ecclesia sentit, qui scholasticorum
doctrinam sequitur, ita cum haereticis sentit, qui eorum doctrinam
impugnat.
Ceterum facile patet, quam improbabile a priori sit tot viros
sanctissimos, ingenio praestantissimos, qui reiectis curis saecularibus
toto animo studio theologiae se dederunt, adhibitis omnibus adiumentis
naturalibus et supernaturalibus, hos, inquam, viros omnes in errores
theologicos incidisse et hos errores unanimiter per tot saecula pro
doctrina revelata proposuisse. Si hoc admitti posset, non solum de­
sperandum esset de aptitudine intellectus humani ad inveniendum
verum sed etiam de ipsa providentia divina.

599. Ex iis, quae dicta sunt hactenus, eaedem conclusiones deducendae
sunt circa consensum scholasticorum atque supra de consensu SS.Patrum :
a) Ubicumque unanimis et constans scholasticorum consensus doctrinam
proponit ut fide credendam, hanc doctrinam negare haereticum est,
quia hic consensus mediate manifestat doctrinam magisterii infallibilis.
Consensus autem saepe probatur ex paucorum testimoniis, qui hac in
re ceteris duces fuerunt. Si e. g. Magister, Bonaventura, Thomas.
Scotus unanimiter et asseveranter rem proponunt ut dogma credendum,
rationabili dubitationi locus non relinquitur, quia eo ipso constat eorum
discipulos idem docuisse, b) Ubi doctrina theologica a scholasticis
unanimiter proponitur, non quidem ut divinitus revelata, sed ut ne­
cessario fluens ex doctrina revelata, haec doctrina est theologice
certa, et eam negare est error in theologia, c) Si doctores scholastici

Ή

420

'.ί*ΐ·

04.

.5

Pars III. De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

quaedam admittunt ut vera, non tamen ut conclusiones theologicas
necessarias, sed ut speculationes ad fidem non necessario pertinentes,
accedit quidem tali opinioni pondus gravissimum, at tamdiu solum,
quamdiu argumenta certa vel saltem vere probabilia contra eam non
pugnant. Idem valet, si doctrinam proponunt ut probabilem tantum
vel ut probabiliorem vel ad modum opinantium; idem de argumentis
et de modo probandi, d) Si qua de re scholastici dissentiunt, ex
eorum auctoritate per se sumpta nihil probari potest. Ergo neque
unius scholae placita neque generatim multorum etiam insignium theo­
logorum sententia est necessario admittenda, si aliae scholae vel alii
solidi doctores contradicunt, nisi forte postea res in unam vel alteram
partem determinata est, sive per decretum concilii vel pontificis sive
per consensum ecclesiae dispersae. .Non repugnat", inquit cardinalis
de Lugo, .aliquamdiu maiorem scholasticorum partem opinionem ali­
quam ut probabiliorem [immo ut certam] amplecti, quae re ipsa falsa
est“ (De fide disp. 20, sect. 3, n. 128). Et Canus: .Theologorum
scholasticorum, etiam multorum, testimonium, si alii contra pugnant
viri docti, non plus valet ad faciendam tidem, quam vel ratio ipsorum
vel gravior etiam auctoritas comprobarit. Videlicet in scholastica dis­
putatione plurium auctoritas obruere theologum non debet, sed si
paucos viros, modo graves, secum habeat, poterit sane adversus pluri­
mos stare. Non enim numero haec iudicantur, sed pondere. . . . Nec
enim, si quid scoticis aut thomisticis pronuntiatis contrarium est,
error illico est" (De loc. theol. 8, 4). Itaque recte Wirceburgenses:
«Cavendum, ne unanimis doctorum consensus nimis confidenter aut
temere asseratur, nisi saltem inspectio praecipuorum aut magis cele­
brium auctorum id contestantium fidem fecerit: sicut nec curandum,
si unus aut alter obscurioris nominis [vel notae singularitatis] auctor
absque efficacibus rationibus et responsis, contra torrentem nitatur et
extra communem chorum saltet" (I. n. 237). Notandum autem est
modum loquendi, qui non raro occurrit apud posteriores theologos
scholasticos, scilicet doctrinam aliquam esse communem, nihil aliud
significare nisi doctrinam esse a multis bonis doctoribus receptam:
ergo opposita potest simul esse communis, immo magis communis.
600. Obiectiones quidem plurimae factae sunt contra theologiam scho­
lasticam, sed inultae ex iis huc non pertinent, ut linguam eorum esse
barbaram, methodum aridam, philosophiam nimis abstractam et sub­
tilem, alia, de quibus cf. Petamus (ed. rom. I. prolog, c. 4, n. 1) et
Kleutgen, Theol. der Vorzeit II. ed. 2, η. 312 sqq.: IV, n. 15 sqq. Hic
id tantum respiciendum est. quod dicunt scholasticos unanimiter varias
doctrinas proposuisse, quae postea a theologis reiectae sint. Exempli
causa afferri potest, quod negarunt episcopatum esse ordinem distinctum
a presbyteratu, cum hodie ab omnibus fere theologis id affirmetur. De
qua re Perrone scribit: ,Cardinalis Capisucchius affert octoginta auctores,

X **-·

1

Art. 3. De theologis.

Prop. LV.

Schol. 1.

(juos ipse profitetur fere omnes vidisse, qui negant episcopatum esse
ordinem, et singulorum loca distincte apponit" (De ord. c. 2, schol. 1,
η. 7K in nota). Hanc difficultatem multum exaggerat Phillips (Kirchenrecht 1 309 sqq.). Nihilominus solutio est valde facilis; imprimis quia
non adest consensus universalis theologorum. Quamvis enim plurimi
scholastici negarent episcopatum esse ordinem, tamen semper aderant,
qui contrariam sententiam defenderent. Ita Guilelmus Altissiodorensis
(1. 4, tract. 8, q. 1), Durandus, loannes Maior, Paludanus, recentiores
theologi paene omnes, item canonistae vix non omnes (canonistis autem
in quaestionibus ad ius canonicum pertinentibus eadem auctoritas con­
venit atque theologis in suis). Cf. Hallier, De sacris electionibus et
ordinibus pars 2, sect. 2, c. 1, art. 2, § 2. Praeterea theologi, quamvis
sententiam negantem ut veram defenderent, numquam oppositam dam­
narunt ut haereticam vel erroneam in fide, sed solis argumentis rationis
studebant rem conficere. Ita Guilelmus Parisiensis (initio saec. XIII),
De sacramento ordinis c. 13 in fine, ait: „Si quis dicere voluerit epi­
scopatum esse ordinem alium a sacerdotio minori, non opponimus nos."
Quae autem sic proponuntur, non habent rationem sententiae certae
et obligatoriae. Immo illa quaestio magna ex parte fuit de nomine
tantum (cf. S. Thom., Suppi, q. 40, a. 5, et in 4, dist. 24, q. 1, a. 2, sol. 2).
De quibusdam similibus quaestionibus cf. Franzelin, De trad. 210 sqq.

Schol. 1. De S. Tboina.
Inter theologos scholasticos prae ceteris magnae auctoritatis est
S. Thomas, quia eius doctrina modo singulari saepe ab ecclesiastica
auctoritate commendata est. loannes XXII: „S. Thomas plus illuminavit ecclesiam quam omnes alii doctores, in cuius libris plus proficit
homo uno anno quam in aliorum doctrina toto tempore vitae suae"
(Bollandist., Mart. I 682). Urbanus V professores universitatis tolosanae ita alloquitur: .Volumus et tenore praesentium vobis iniungimus.
ut B. Thomae doctrinam tamquam veridicam et catholicam sectemini
eamque studeatis totis viribus ampliare" (Bulla ad archiep., universit.
et omnes fidei, tolos. 12 aug. 1368). Benedictus XIII: „ Aequum erat,
ut angelica doctrina tanti doctoris non vulgaribus efferretur encomiis,
quae solis instar mundum universum illustrans uberrima christianae
ecclesiae bona peperit paritque in dies singulos multiplici fructu,
supremo apostolicae sedis magisterio adversus quoscumque veteres ac
recentes errores, quos revincit, fidelissime famulans" (Bulla nPretiosus“
a. 1727). Leo XIII: .S. Thomas divina humanaque scientia praedives,
soli comparatus, orbem terrarum doctrinae splendore complevit. . . .
Ita disputavit, ut in eo neque copiosa quaestionum seges neque apta
partium dispositio neque optima procedendi ratio neque principiorum
firmitas aut argumentorum robur neque dicendi perspicuitas aut pro­
prietas neque abstrusa quaeque explicandi facilitas desideretur. . . .
Bind a se impetravit, ut et superiorum temporum errores omnes unus
601.

*Λ

Ii
l·

r :
I
:

■

ra

422

Durs HI. De locis theologicis.

Sectio 1. De sacra traditione.

debellant et ad profligandos, qui perpetua vice imposterum exorituri
sunt, arma invicùssima suppeditarit. Ratio ad humanum fastigium
Thomae pennis evecta iam fere nequit sublimius assurgere, neque fides
a ratione fere potest plura aut validiora adiumenta praestolari, (piam
quae est per Thomam consecuta' (Encycl. .Aeterni Patris® a. 1879).
Multa alia vide apud Kleutgen, Theol. der Vorzeit IV, n. 54 sqq. Post
haec quid mirum, quod non solum innumerabiles viri doctissimi se
discipulos S. Thomae esse gloriati sunt, sed quod etiam integrae uni­
versitates et familiae religiosae eius doctrinam receperunt et suis pro­
fessoribus sequendam praescripserunt.
Quae cum ita sint, facile unusquisque probabit verba Francisci dc
Victoria, theologi nobilissimi, de quo Canus refert: .Memini de prae­
ceptore meo ipso audire, cum nobis secundam secundae partem coepisset
exponere, tanti divi Thomae sententiam esse faciendam, ut. si potior
alia ratio non succurreret, sanctissimi et doctissimi viri satis nobis
esset auctoritas. Sed admonebat rursum non oportere sancti doctoris
verba sine delectu et examine accipere: immo vero si quid aut durius
aut improbabilius dixerit, imitaturos nos eiusdem in simili re modestiam
et industriam, qui nec auctoribus antiquitatis suffragio comprobatis
fidem abrodat nec in sententiam eorum, ratione in contrarium vocante,
transit. Quod ego praeceptum diligentissime tenui. Non enim ullam,
non divi Thomae dico, sed ne magistri mei opinionem quidem revocavi
ad arbitrium meum: nec cordi tamen fuit iurare in verba magistri.
Nam et vir ille erat natura moderatus: at cum divo etiam Thoma
aliquando dissensit maioremque meo iudicio laudem dissentiendo quam
consentiendo assequebatur: tanta erat in dissentiendo reverentia® (De
loc. theol., prooem. in 1. 12).
Est autem notandum praeter duas quaestiones De sollemnitate
votorum et De immaculata conceptione B. V. M., in quibus necessario
a S. Thoma recedimus, perpaucas esse alias, in quibus theologi com­
muniter non admittunt doctrinam S. Thomae, e. g. utrum idem ab
eodem sciri et credi possit, utrum mundus possit esse ab aeterno,
utrum ordines minores sint sacramenta, utrum episcopatus sit ordo
sacramentalis. quomodo maneant species eucharisticae. postquam realis
praesentia Christi cessavit, etc.
Die 27 iulii 1914 s. studiorum congregatio declaravit 24 theses,
ad metaphysicam spectantes, continere S. Thomae principia et pro­
nuntiata maiora (Acta apost. sed. 1914, 383 sqq.). Anno vero 1916
eadem s. congregatio ad quaestionem, utrum illae theses omnibus
scholis ut necessario tenendae imponendae sint, respondit: .Propo­
nantur velut tutae normae direct i vae® (ib. 1916. 157). Summus vero
pontifex Benedictum AT in epistula die 19 martii 1917 ad praepositum
generalem societatis lesu data declaravit de illis 24 thesibus, satis
adhaerere angelico doctori .qui universas de Thomae doctrina theses
perinde proponendas esse censeant ac tutas ad diligendum normas.

Ait. 3. De theologis.

Prop. LA'. Schol. 2.

423

nullo scilicet omnium amplectendarum thesium imposito officio" (cf. Zeit­
schrift fiir kath. Théologie, Innsbruck 1918. 206 sqq.). Eo quod aliqua
doctrina est tuta, non efficitur oppositam doctrinam non esse tutam:
nam in quaestionibus controversis utraque potest esse probabilis et
tuta; innno fieri potest, ut ea, quae prius praeferenda videbatur, postea
a multis vel omnibus relinquatur.
Patet igitur nullam doctrinam esse ideo praecise absolute certam,
(plia S. Thomas eam proposuit. Ipse S. Thomas neque suam neque
ullius doctoris sententiam tam caeco modo accipi voluit (1, q. 1, a. 8
ad 2), sed saepius sententias a se prius propositas postea vel tacitus
correxit (e. g. In 2, dist. 1, q. 1. a. 3, coll. 1, q. 45, a. 5) vel diserte
retractavit (e. g. In 3, dist. 14, q. 3, a. 3, sol. 5, coli. 3, q. 9, a. 4).
Ex altera vero parte, quamdiu nulla solida ratio obstat, auctoritas
S. Thomae nobis sufficere debet, ut aliquam sententiam eius oppositis
opinionibus praeferendam amplectamur. Ceterum eo ipso, quod sequi­
mur doctrinam S. Thomae, certi sumus nos in universum sequi doc­
trinam communissime in ecclesia receptam. Paucae quaestiones, in
quibus hoc non valet, omnibus notae sunt. Quia igitur saepe im­
possibile est adire tot theologos, ut ex eorum comparatione possimus
invenire, cui doctrinae auctoritas scholae magis faveat, iuvat habere
unum, quem plurimi alii ducem et principem suum agnoscunt. Talis
autem est S. Thomas; ergo, quamdiu eius doctrinam secuti fuerimus,
numquam incidemus in opiniones alienas a sensu catholico, multo
minus in absurdas aut haereticas.
Codex iur. can. can. 1366, $ 2 haec statuit: .Philosophiae ratio­
nalis ac theologiae studia et alumnorum in his disciplinis institutionem
professores omnino pertractent ad angelici doctoris rationem, doctrinam
et principia, eaque sancte teneant/

602. Schol. 2. De consensu ecclesiae discentis.
Theologi ut tales non pertinent ad ecclesiam docentem, cui per
Christum donum infallibilitatis in proponenda et explicanda veritate
revelata promissum est. Unde Canus immerito ad eos applicat verba
Christi: „Qui vos audit, me audit“ (De loc. theol. 8, 4): haec enim
dicta sunt ad solos episcopos. Nihilominus theologi ex missione ca­
nonica et sub praesidio rectorum ecclesiae docentes intimum nexum
habent cum magisterio ecclesiastico, ut hoc per illos docere recte
dicatur. Ideo auctoritatem theologorum derivavimus ex auctoritate
episcoporum et pontificum approbantium doctrinam scholasticorum.
At etiam consensus ecclesiae discentis ut talis est certum critérium
veritatis theologicae. Christus enim magistris ecclesiasticis infallibilitatem contulit non in eorum tantum utilitatem, sed ut sine periculo
erroris custodire possent gregem sibi creditum (Io. 17, 20 21. Rom. 1, 5.
1 Cor. 3, 22. Eph. 4. 11 sqq.). Itaque sicut per Spiritum Sanctum in­
fallibilis servatur testificatio docentium, ita fides quoque credentium.

Pars 111. De locis theologicis.

ill
;··ι
is Ji
4.»

H

•I

Ο

it

Sectio 1. De sacra traditione.

Ideo iam SS. Patres saepe ex consensu fidelium argumentantur contra
haereticos. Ita S /fasilius contra Eunomium: -Quod quidem non putet
oportere in simplici ac nuda multorum fide permanere, sed artificiosis
quibusdam captiosisque rationibus veritatem rursus ad id, quod sibi
videtur, detrudere, satis ex iis, quae protulit, verbis ostendit. · Nam
multorum opinione contempta, qua Spiritum Sanctum glorificant, simulat
se sanctorum tenere doctrinam
*
(Adv. Eunom. 3. 1 : .1/ 29, 654). S’. Augu­
stinus contra lulianuin: .Non tibi, sicut calumniaris. ,solum populi
murmur opponimus
*,
quamquam et ipse populus adversus vos propterea
murmuret, quia non est talis quaestio, quae possit etiam cognitionem
fugere popularem. Divites et pauperes, excelsi atque infimi, docti
et indocti, mares et feminae norunt, quid cuique aetati in baptismate
remittatur. . . . Quasi parva sit istius veritatis assertio, quod in hoc
fidei firmissimo et antiquissimo fundamento ipsa toto orbe diffusa
non a se discrepet multitudo’ (Contra Iul. 1. 7, 31: Jf 44, 662;
cf. De duabus anim. contra Manich. c. Π: M 42. 105: Contra Faust.
11, 2: J/ 42, 245: alibi passim). Haec verba indicant, quibus in
rebus populi consensus invocari possit, scilicet non in quaestionibus
subtilibus et pure scholasticis, sed in rebus quae etiam communi
populo pernae sunt, quia vel ad doctrinam vel ad praxim cotidia­
nam pertinent. Quantum in his rebus valeat sensus et consensus
fidelium, efficitur ex historia quaestionis de immaculata conceptione
B. V. (cf. Franzelin, De trad. 103 sqq. : Schrader, De theol. testium
, fonte 323 sqq.).
Quia autem fides populi christiani, maxime primorum saeculorum,
apparet in picturis, monumentis, inscriptionibus etc., haec quoque ad­
hiberi possunt ad argumenta theologica. Quaedam exempla affert
Franzelin, De trad. 159 sqq. Sed hae res, quia multas inquisitiones
postulant, antequam possunt certum fundamentum argumentationis
praebere, in speciali disciplina tractantur, quae sacra archaeologia
vocatur. Ea autem, quae in hac disciplina certo stabilita sunt, uti­
lissima sunt theologiae dogmaticae. Idem dicendum est de historia
ecclesiastica, de qua alibi agitur.

603. Schol. 3. De usu rationis humanae in theologia.
-Utitur sacra doctrina etiam ratione humana. non quideni ad
probandam tidem, sed ad manifestandum aliqua alia, quae traduntur
in hac doctrina. Cum igitur gratia non tollat naturam sed per­
ficiat, oportet quod naturalis ratio subserviat fidei, sicut et natu­
ralis inclinatio voluntatis subsequitur caritati’ (S. Thom. 1. q. 1,
a. 8 ad 2).
Sumitur autem vocabulum rationis dupliciter, prout significat aut
ipsam facultatem ratiocinandi aut principia naturaliter cognita. Ratio­
nem complete sumptam indicat Augustinus: -Absit, ut ideo credamus,
ne rationem accipiamus sive quaeramus, cum etiam credere non pos­

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

425

simus, nisi rationales animas haberemus1* (Ep. 120 ad Consent, n. 3:
.1/ 33, 453). Cum per se pateat sine ratione subjective intellecta
omnem theologiam esse impossibilem, intellegitur ratio complete sumpta,
quando sermo est de usu rationis in theologia. Ratio autem sio intel­
lecta dupliciter servit theologiae: 1. stabiliendo praeambula fidei,
quae ante theologiam sciri oportet: et hic usus locum habet in apo­
logetica et propaedeutica theologica, ubi ratio et historia fontes pro­
prios argumentandi constituunt: 2. ,in theologia ipsa ratio adhibetur
ut fons extraneus, et hoc dupliciter : a) ad fonnandas conclusiones
theologicas ex maiori revelata et minori philosophice cognita; b) ad
confirmanda dogmata fidei, et hoc vel ostendendo ea, quae fides doceat,
consentire cum veritatibus philosophicis ; vel. si de mysteriis agitur,
afferendo analogias et ostendendo, quomodo illae doctrinae, quas ratio
per se non potest invenire, nihilominus, postquam revelatae sunt, ei
valde satisfaciant, et negative defendendo veritates revelatas ab obiectionibus adversariorum. Manet autem semper ratio in his rebus
ancilla, non domina, et curandum est, ut sit vera in principiis, sana
in doctrinis, cauta in delectu opinionum, sobria in usu {Wirceburg. I.
n. 242). Cf. cone. vatio. sess. 3, c. 4 (Denz. n. 1795 sqq.). De abusu
philosophiae cf. Gregorii IX Ep. ad theologos parisienses {Denz. n. 442)
et Pii IX Ep. ad archiep. monach. [Denz. n. 1669 sqq.).
•Hinc patet posse etiam philosophorum auctoritatem, intra certos
limites, invocari in theologia. Et quia inter cetera systemata philo­
sophica excellit aristotelicum, praesertim prout emendatum est a
scholasticis, mirum non est, quod veteres theologi toties dicta Ari­
stotelis allegant. At de auctoritate philosophorum in genere et Ari­
stotelis in specie in philosophia dictum est. et ideo, quae ibi dicta
sunt, hoc loco in mentem revocasse sufficiat (cf. Canus, De loc. theol.
1. 9 et 1. 10).

SECTIO II.
DE SACRA SCRIPTURA.
604. Quid sit S. Scriptura, quid sit canon, qui libri pertineant ad
canonem, quomodo probetur genuinitas librorum sacrorum, quid cen­
sendum sit de variis textibus et versionibus, quae regulae sequendae
in exponenda Scriptura, haec omnia explicantur in introductione in
S. Scripturam (cf. Corneli/. Introd. I). Unica quaestio hic tractanda
est de inspiratione, i. e. de illa indole, qua S. Scriptura est liber Dei
seu verbum Dei scriptum .*
Notionem inspirationis partim ex ipsa Scriptura, partim ex tra­
ditione haurimus. Argumentum scripturisticum supponit utique ge1 Cum .De inspiratione Sacrae Scripturae’ ediderim speciale opus Friburgi Br.
1906. eos. qui copiosiorem discussionem desiderant, delegabo ad istud opus, indicando
numeros marginales hoc modo: De Inspir. n. 1 12 etc.

Pars Ill. De lucis theologicis.

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

nuinitatem librorum. ex quibus argumentamur. At quia haec genuinitas
logice non supponit inspirationem, nullus in eo est circulus vitiosus,
quod ex libris ipsis aliquid de natura horum librorum discere studemus.
Quamvis autem plenus conceptus inspirationis non habeatur nisi ex
traditione, nihilominus ordine chronologico prius Scripturam, dein
Patrum dicta et conciliorum definitiones examinabimus.
ART. I.
DE EXSISTENTIA ET NOTIONE INSPIRATIONIS.

Prop. LVI.

Secundum testimonia S. Scripturae exsistunt libri,
qui Spiritu Sancto inspirante conscripti Deum auctorem habent.

3

605. Quid S. Scriptura doceat de inspiratione.
In libris Veteris Testamenti non pauca testimonia occurrunt, quae
indicant homines a Deo fuisse motos ad certas res litteris consignandas:
.Dixit autem Dominus ad Moysen: Scribe hoc ob monumentum in
libro’ (Exod. 17. 1-1). .Dixitque Dominus ad Moysen: Scribe tibi verba
haec, quibus et tecum et cum Israel pepigi foedus’ (Exod. 34, 27).
-Dixitque Dominus ad Moysen: . . . Nunc itaque scribite vobis can­
ticum istud et docete filios Israel ..." (Deut. 31. 19).
Similiter apud prophetas: _Et dixit Dominus ad me: Sume tibi
librum grandem et scribe in eo stilo hominis . . .’ (Is. 8, 1). -Nunc
ergo ingressus scribe ei super buxum, et in libro diligenter exara
illud" (Is. 30. 8). Unde Isaias librum suum vocat .librum Domini?
(Is. 34. 16). .Haec dicit Dominus Deus Israel dicens: Scribe tibi
omnia verba, quae locutus sum ad te. in libro“ (1er. 30, 2). „ Factum
est verbum hoc ad leremiam a Domino dicens: Tolle volumen libri et
scribes in eo omnia verba, quae locutus sum tibi . . .“ (1er. 36, 1 2;
cf. 4. 17 18 28). _Et respondit mihi Dominus et dixit: Scribe visum
et explana eum super tabulas" (Hab. 2, 2).
Haec testimonia referuntur ad determinata quaedam scripta et
solum testantur mandatum divinum scribendi. Nullum occurrit testi­
monium in Vetere Testamento, ex quo constet integram aliquam col­
lectionem librorum tali modo Deo imperante esse confectam, nisi quod
interdum sermo est de sacris libris (Dan. 9, 2. Eccli. Prol. 1 Mach.
12, 9 10).
Inter scriptores sacrorum librorum quidam per excellentiam vo­
cantur prophetae, ut Isaias, leremias. Ezechiel. Sed Moyses quoque,
cui lex adseribitur. vocatur propheta, immo maximus prophetarum
(Deut. 34, 10. Num. 12. 6 sqq.). David vero, qui prae ceteris psal­
mista habetur, de se ipso dicit: ,Spiritus Domini locutus est per me.
et sermo eius per linguam meam’ (2 Reg. 23, 2). Ergo principales
partes Scripturae in Vetere Testamento prophetis adseribuntur.
Prophetae autem sunt quasi os Dei. per quod Deus loquitur ad
homines (Exod. 4. 15 16: 7. 1. 1er. 15. 19). Ipsi aguntur a Spiritu

Art. 1. l)t· exsistentia et notione inspirationis.

Prop. LVI.

Sancto (cf. 1 Reg. 10, 10; 19, 20; 2 Par. 20, 14; 24 20; Ez. 3, 12).
Unde nomine Dei loquuntur et constanter repetunt: .Haec dicit
Dominusu (cf. Ez. 3, 2 10). Itaque inter israelitas erant libri sacri,
scripti a prophetis ex iussione et motione divina (De Inspir. n. 377 sqq.).
Consonant haec cum verbis Flavii losephi scribentis: Apud nos non
cuivis licet historiam scribere, sed .prophetis tantum, qui remotissima
et antiquissima ex divina inspiratione didicerunt. Non multa milia
apud nos sunt librorum discordantium et pugnantium, sed duo tantum
supra viginti libri, totius temporis descriptionem continentes, quibus
merito fidem habemus. Et horum quinque sunt Moysis. ... Ab obitu
Moysi usque ad Artaxerxem . . . prophetae Moysi succedentes suorum
temporum res gestas tredecim libris conscripserunt. Reliqui quattuor
libri hymnos ad Deum et vitae praecepta, hominibus data, continent.
Ab Artaxerxe autem usque ad nostram aetatem omnia quidem scripta
sunt, neque vero eadem fide digna habentur atque priora, quia minus
manifesta fuit successio prophetarum" (Contra Apionem 1, 8). Alia de
sententia veterum iudaeorum vide De Inspir. n. 10 sqq.

606. In libris Novi Testamenti saepe sermo est de collectione librorum,
qui vocantur: ή γραφή, ai γραφαί, γραφαί αγιαι, iepà γράμματα (Ιο.
7. 38; 17, 12: 19, 24 sqq. Matth. 22, 29. Rom. 1, 2: 4. 3. 2 Tim.
3, 15 16 etc.). His libris tanta auctoritas tribuitur, ut hac formida:
.Scriptura dicit”, .scriptum est" etc., argumentum ineluctabilis efficaci­
tatis inducatur (Matth. 4, 4 sqq.: 21, 42. Io. 5, 39: 10, 34. Act. 23, 5.
Rom. 1, 17; 3, 10. 1 Petri 2. 6 etc.). Similes formulae circiter centies
quinquagies occurrunt.
Quae autem sit haec Scriptura, patet ex ipsis citationibus, quae
desumptae sunt ex variis libris Veteris. Testamenti. Vocantur Scrip­
tura tum singuli textus (cf. Io 19, 36 37; Luc. 24, 27) tum tota
collectio librorum sacrorum. Hi libri dividuntur in legem, prophetas,
psalmos (Luc. 24, 44) vel in legem et prophetas (Matth. 5, 17). vel
vocantur lex simpliciter (Matth. 5, 18; Io. 10, 34: 1 Cor. 14. 21).
Inde igitur, quod hi libri indiscriminatim allegantur ut argumenta
prorsus firma, quae nullam oblocutionem patiantur, efficitur et singulos
textus et totam illam collectionem librorum habita esse ut eiusdem
naturae et auctoritatis. Ideo non singuli tantum textus ut certa
argumenta afferuntur, sed toti Scripturae absoluta infallibilitas tribuitur.
_Non potest solvi Scriptura" (Io. 10, 34). -Oportet impleri Scripturam"
(Act. 1. 16). -Donec transeat caelum et terra, iota unum aut unus
apex non praeteribit a lege, donec omnia fiant" (Matth. 5, 18). -Necesse est impleri omnia, quae scripta sunt in lege Moysi et prophetis
et psalmis de me“ (Luc. 24, 44). Cf. Act. 3, 21 : 17, 2 3 etc.
Itaque Scriptura ut Scriptura in omnibus suis partibus secundum
doctrinam Christi et apostolorum habet prorsus infallibilem auctori­
tatem. Quae autem est ratio huius infallibilitatis? Non alia, nisi

1’urs III. De locis theologicis.

/f».

*
tf
m

?·"

‘i

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

quia Scriptura est terbum Dei, quia per Scripturam ipse Deus loquitur,
seu quia scriptores sacri ut prophetae loquuntur in Spiritu Sancto.
Hoc modo ipse Christus Dominus allegat verba psalmi 109: ,Con­
gregatis Pharisaeis interrogant eos lesus dicens: Quid vobis videtur
de Christo? Cuius filius est? Dicunt ei: David. Ait illis: Quomodo
ergo David in spiritu vocat eum Dominum, dicens: Dixit Dominus
Domino meo . . .?" (Matth. 22, 41 sqq.) In hoc textu notanda est
forma temporis praesentis: .Quomodo vocat", quae solum referri potest
ad scriptum librum. Similiter Christus iudaeis dicit: .Non legistis,
quod dictum est a Deo dicente vobis: Ego sum Deus Abraham....?"
(Matth. 22, 31.) Haec autem iudaeis dicta non sunt, nisi quatenus
scripta sunt: nam ut non scripta ad Moysen tantum dicta erant
(cf. Exod. 3, 6 et Mare. 12, 26). Quia igitur Deus loquitur per sacros
scriptores, Christus ait: .Facilius est caelum et terram praeterire quam
de lege unum apicem cadere" (Lue. 16. 17).
Apostoli eandem rationem loquendi sequuntur. Ita S. Petrus ait:
.Oportet impleri Scripturam, quam praedixit Spiritus Sanctus per os
David" (Act. 1, 16: cf. 2. 30). Fideles ad Deum orant: .Domine, tu
es, qui fecisti caelum et terram, mare et omnia, quae in iis sunt, qui
Spiritu Sancto per os patris nostri David dixisti: Quare fremuerunt
gentes . . .?" (Act. 4, 24 sq.). S. Paulus in epistula ad hebraeos saepe
exhibet Deum loquentem per Scripturas. Ita Hebr. 1, 6: .Et cum
iterum introducit primogenitum in orbem terrae, dicit [Deus]: Et
adorent eum omnes angeli", quae sunt verba Ps. 96. 7. .Dixit enim
Deus in quodam loco de die septima sic: Et requievit Deus die sep­
tima" (Hebr. 4, 3: cf. Gen. 2, 2). .Contestatur autem nos et Spiritus
Sanctus. Postquam enim dixit: Hoc autem testamentum, quod testabor
ad illos ..." (Hebr. 10, 15: cf. 1er. 31, 33). Immo Gal. 3, 8 loco Dei
loquentis simpliciter ponitur Scriptura loquens: .Providens autem
Scriptura, quia ex fide iustificat gentes Deus, praenuntiavit Abrahae:
Quia benedicentur in te omnes gentes" (cf. Gen. 12. 3).
Itaque secundum doctrinam Christi et apostolorum omnia et sin­
gula dicta Scripturae Sacrae ideo infallibiliter vera sunt, quia sunt
Scriptura, i. e. verbum Dei scriptum, seu quia a Deo inspirata sunt.

607. Sacram Scripturam a Deo esse inspiratam disertis verbis docet
S. Da alas scribens ad Timotheum : "Οτι από βρέφους τά ιερά γράμματα
οϊδας. . . πάσα γραφή θεόπνευστος (2 Tim. 3, 15 16). Ergo illa Sacra
Scriptuia. quam Timotheus, filius matris iudaeae. ab infantia legit,
divinitus inspirata est. Hoc vocabulum Θεόπνευστος hoc tantum loco
in libris sacris occurrit et admodum raro invenitur apud profanos
scriptores. Ita apud Plutarchum : τούς όνείρους τούς θεοπνεύστους (De
piae. phil. 5. 2): apud Pseudo-Phokylidem (121): τής δέ Θεοπνεύστου
σοφίης λόγος. Ibi igitur habemus somnia a Deo inspirata, hic sapientiam
a Deo inspiratam.
etymologiae haec vox significat id. quod est

Art. 1. De exsistentia et notione inspirationis.

Prop. LVf.

429

a Deo afflatum vel inspiratum. Itaque quod Paulus S. Scripturam
vocat θεύπνευστον, tum ex voce ipsa tum ex usu potest significare
Scripturam a Deo inspiratam. Si comparamus verba Pauli cum aliis
textibus iam allatis, et si addimus unanimem expositionem Patrum
graecorum, plane certum est S. Paulum nihil aliud voluisse dicere
(piam Scripturam esse verbum a Deo dictum seu Deum esse auctorem
principem S. Scripturae. Hoc modo inspiratam esse dicit πάσαν γραφήν,
omnem Scripturam, i. e. quodvis scriptum, cui iudaei vel christiani
nomen S. Scripturae tribuebant.
608. Hunc esse verum sensum horum verborum efficitur ex iis quo­
que, quae S. Petrus scribit. Dicit enim se quidem fuisse testem
oculatum gloriae Christi, nihilominus etiam firmius argumentum quam
ipsum testimonium sensuum esse prophetias in Scriptura contentas.
Ratio autem, cur Scriptura tam firmum argumentum praebeat, haec est:
ότι πάσα προφητεία γραφής ιδίας έπιλύσεως ού γίνεται. Ού γάρ θελήματι
ανθρώπου ήνέχθη ποτέ προφητεία, άλλ’ υπό πνεύματος αγίου φερόμενοι
έλάλησαν άγιοι [al. από] θεού άνθρωποι (2 Petri 1, 20 21). Prophetia,
de qua hic est sermo, est Scriptura ut prophetica. Ad Scripturam
enim, quam habebant, christianos remittit et huic eos attendere iubet
ut firmissimo fidei testimonio. Non est putandum eum loqui de solis
libris propheticis stricte dictis, cum prophetiae ad Christum spectantes
in aliis quoque libris occurrant (cf. Luc. 24, 27 44). Ratio autem ab­
solutae infallibilitatis Scripturae est, quia eius scriptores non ex
humana voluntate vaticinia illa scripserunt, sed ex instinctu Spiritus
Sancti. Ideo prophetae in S. Scriptura saepe vocantur -os Dei"
(1er. 15, 19; 5, 14 etc.; cf. Exod. 4, 16; 2 Reg. 23, 1 sqq.). Verba
praecedentia: ιδίας έπιλύσεως ού γίνεται ab aliis referuntur ad ipsam
Scripturae originem, quae inventione hominum orta non sit; et hoc
modo v. 20 idem habet quod sequens. Ab aliis verba referuntur ad
interpretationem Scripturae, quae in se sit obscura neque se ipsam
explicet neque explicari debeat secundum humana beneplacita sed
secundum eundem Spiritum, qui eam inspiravit. Utraque interpretatio
ad nostrum finem est indifferens, quia v. 21 clare docetur Scripturam
a Spiritu Sancto esse inspiratam. Eodem igitur sensu S. Paulus cen­
sendus est vocasse Scripturam Θεόπνευστον.
Itaque ex testimoniis Christi et apostolorum manifestum est S. Scrip­
turam Veteris Testamenti esse a Deo inspiratam, et per hanc inspirationem
Deum esse auctorem Scripturae et per Scripturam ad nos loqui.
609. De inspiratione librorum Novi Testamenti pauca tantum innuuntur
in scriptis apostolorum. S. loannes in Apocalypsi saepius testatur se
accepisse a Deo mandatum scribendi (Apoc. 1, 10 11 19; 19, 9 10).
S. Paulus nomine Scripturae videtur allegare verba quaedam ex evan­
gelio Lucae (1 Tim. 5. 18; cf. Luc. 10, 7). S. Petrus ad fideles scribit:

430

Pars 111. De locis theologicis.

Secti» 2. De Sacra Scriptura.

.Domini nostri longanimitatem salutem arbitremini, sicut et carissimus
frater noster Paulus secundum datam sibi sapientiam scripsit vobis,
sicut et in omnibus epistulis, loquens in iis de his. in quibus sunt
quaedam difficilia intellectu, quae indocti et instabiles depravant, sicut
et ceteras Scripturas, ad suam perditionem" (2 Petri 3. 14 sqq.). Quibus
verbis S. Petrus epistulas S. Pauli recenset inter -Scripturas", quas
male intellegere ideo est tam periculosum, quod habentur regula fidei,
et ex earum malo intellectu fides ipsa corrumpitur. Quia vero ex
his verbis S. Petri concludi nequit, quas epistulas Pauli oh oculos
habuerit, testimonium manet indeterminatum. Nihil igitur invenitur
in libris Novi Testamenti, unde probari possit totam S. Scripturam
Novi Testamenti, prout in nostro canone habetur, esse inspiratam.
Itaque ad traditionem recurrendum est. ut omnium librorum S. Scrip­
turae origo divina et inspiratio extra dubium ponatur (cf. De Inspir.
n. 34 sqq. 382 sqq.).

Prop. LVII.
i

i·'1

Λ·*

inspiratio S. Scripturae probatur ex traditione.

610. Quod ad testimonia traditionis attinet, notandum est nos non sim­
pliciter er eo argumentari, quod .SX Patres et concit ia dicant S. Scrip­
turam esse a Deo inspiratam rei etiam dictatam. Alii enim theologi
haec et similia vocabula nimis presserunt et studuerunt ex iis probare
verbalem inspirationem: alii e contra censuerunt SS. Patres laxiore
modo intellexisse inspirationem, cum Tertullianus dicat -omnem Scrip­
turam aedificationi habilem divinitus inspirari" (De cultu fem. 1. 3:
.1/ 1. 1308). cum Augustinus dicat Hieronymum scripsisse _non tantum
donante, verum etiam dictante Spiritu" (Ep. 82. 2; 3/ 33. 276), cum
etiam decreta conciliorum divinitus inspirata esse dicantur {Leo M.,
Ep. 145. n. 1; 3/54. 1114). Sed si attenderimus ad modum, quo
SS. Patres suam de inspiratione S. Scripturae doctrinam theoretice
explicarunt et practice applicarunt. facile videbimus ex consensu
Patrum omnes et solos libros S. Scripturae esse sensu stricto inspiratos.
611. Ex usu practice Patrurn et fidelium primorum saeculorum evi­
denter innotescit iis firmissime persuasum fuisse de divina origine
sacrorum librorum. Hi libri in publica liturgia legebantur, ut iam
testantur S. Justinus 3/. (Apol. 1. n. 67: 3/ 6, 430) et Tertullianus
(Apol. c. 39: M 1. 468 sq.), et populo exponebantur, ut constat ex
tot homiliis sanctorum Patrum. Singula Scripturae dicta habentur
pro argumento ineluctabili, cui contradicere nulli fas sit ; sacros scrip­
tores erroris accusare impium et blasphemum censent. Diligenter
distinguunt libros inspiratos ab aliis libris quantumvis bonis et piis.
.Solis iis Scripturarum libris, qui canonici appellantur, didici hunc
timorem honoremque deferre, ut nullum auctorem eorum in scribendo
aliquid errasse firmissime credam . . . alios autem ita lego, ut, quanta­
libet sanctitate doctrinaque praepolleant, non ideo verum putem, quia

!)<· exsistentia <·( notione inspirationis.

Prop. LVII.

431

ita senserunt" (S. Augustin., Ep. ad Hieronym. 82. n. 3; J/ 33. 277).
Hinc magnum illud studium in secernendis Scripturis veris ab incertis
vel apocryphis, quod videre est e. g. in decretis Jnnocentii I et Gelasiano
quod dicitur {liardouin 1 1005; .1/59, 163; Denz. n. 96 166). Fideles
S. Scripturam semper in summa veneratione habebant, eam diligen­
tissime servabant, in pectore gestabant (cf. S. Io. Chrysost., In Matth.
hom. 72. n. 2; .1/ 58, 669), non legebant nisi cum externis devotionis
signis, genuilectentes vel erecto corpore stantes, praeferebant tormenta
et mortem subire quam sacros libros manibus gentilium tradere. Haec
et alia, quae nota sunt ex historia ecclesiastica, luculenter ostendunt
divinam originem et inspirationem Scripturae communiter cognitam
et creditam fuisse primis illis temporibus Christianis (De Inspir.
n. 389 sqq. Cf. St. Beissel, Geschichte der Evangelienbiicher, Freiburg 1906, 1 sqq.).
612. Theoretic.a testimonia de hac re permulta exstant, sed pauca
adduxisse sufficiat.
S'. Clemens Jfomanits: .Scripturas diligenter inspicite, quae Spiritus
Sancti vera sunt oracula. Attendite in illis nihil iniustum neque perversum
scriptum esse" (1 Cor. 45, 2). Loquitur ibi de variis factis historicis, quae
in Vetere Testamento narrantur (cf. 8. 1: 13, 1: 16, 2: 47, 1 sqq.).
•8'. Justinus M. (vel alius anonymus) dicit scriptores Veteris Testa­
menti .nihil proprio marte excogitatum nos docuisse. . .. Neque enim
natura aut humani ingenii acie res tam magnae ac divinae cognosci
ab hominibus possunt, sed eo, quod tunc in sanctos homines descen­
debat dono I nomine δωρεάς significat Spiritum Sanctum] : quibus quidem
nec verborum artificio opus fuit nec pugnaciter quicquam et rixandi
studio dicere, sed puros se ipsos divini Spiritus operationi praebere,
ut divinum illud e caelo delapsum plectrum velut quodam cytharae
aut lyrae instrumento ita iustis hominibus utens, divinarum nobis et
caelestium rerum cognitionem recluderet" (Cohort, ad graec. c. 8;
.1/ 6, 257). Cf. Apol. 1. n. 13 31 sqq. 36 61 : Dial, cum Tryphone 7 33
36 38 sq. 65.
S. Theophilus Antiochenus vocat scriptores sacros όργανα θεού, et
de Moyse ait: Μωϋσής δε, μάλλον bt ό λόγος ό τού θεού ώς δι’ οργάνου
δι’ αύτού φησιν (Ad Autol. 1. 2, n. 10; J/ 6, 1066). S. Scriptura in
omnibus sibi consentiens est διά τό τούς πάντας πνευματοφόρους èvi
πνεύματι θεού λελαληκεναι (ib. 1. 3, n. 12: Μ 6, 1137).
Similiter antiquissimus quidam scriptor apud Eusebium disputans
contra haeresim Artemonis ait: „Sacras quidem Scripturas audacter
adulteraverunt. . . . Quantae porro audaciae sit eiusmodi facinus, ne
ipsos quidem ignorare credibile est. Aut enim S. Scripturas a Sancto
Spiritu dictatas esse non credunt, et proinde infideles sunt; aut semet
ipsos Spiritu Sancto sapientiores esse existimabant, et proinde quid
aliud sunt quam daemoniaci ?" (Η. E. 5, 28: .1/ 20, 510 sq.)

432

η'·
Îiîi

Pars HI. De locis theologicis.

Sectio 2. De Sarni Scriptura.

S. Irenaeus docet .Moysi litteras verba esse Christi“ (Adv. haer.
4, 2, 3: J/7. 977). .Quomodo testabantur de eo [Christo ) Scripturae,
nisi ab uno et eodem essent Patre, praeinstruentes homines de adventu
Filii eius?" (L. c. 4. 10, 1: AI 7, lOOO.) .Scripturae perfectae sunt,
quippe a Verbo Dei et Spiritu eius dictae" (2, 28, 2; .1/ 7. 804).
Clemens Alexandrinus: .Possum tibi Scripturas afferre paene in­
numerabiles. quarum ne apex quidem unus praeteribit, qui non per­
ficiatur. Spiritus enim Sanctus, qui Domini quasi os est, ea est elo­
cutus" (Coh. ad gent. 9; AI 8. 191).
Origenes docet .non hominum scripta esse sacros libros, sed ex
inspiratione Spiritus Sancti voluntate Patris omnium per lesum Chri­
stum esse eos scriptos et ad nos pervenisse" (De prine. 4, 1, n. 9;
AI 11, 359).
Secundum S. loannem Chrysostomum Scripturas ut quasdam .litteras
dedit Deus, attulit autem Moyses.... Igitur obsecro, ita auscultemus,
quasi haec non iam a Moyse, sed per linguam Moysis ab ipso uni­
versorum Deo audiamus" (In Gen. hom. 1. 2, n. 2 ; AI 53, 28).
S. Cyprianus ad Quirinum scribit: .Obtemperandum fuit, fili caris­
sime, desiderio spirituali impensissima petitione divina magisteria
poscenti, quibus nos Deus per Scripturas Sanctas erudire et instruere
dignatus est. ut a tenebris erroris abducti et luce eius pura et candida
luminati viam vitae per salutaria sacramenta teneamus “ (Praef. in libr.
testim. : II 1, 35).
»
S. Ambrosius .-.Quomodo [ Spiritus Sanctus] non omnia habet, quae
Dei sunt, qui cum Patre et Filio . . . inspiratur prophetis? Unde
et Scriptura divina θεόπνευστος omnis ex hoc dicitur, quod Deus
inspiret, quae locutus est Spiritus1· (De Spiritu Sancto 3, 16, n. 112;
AI 16, 803).
S. Augustinus: .Deus . . . etiam Scripturam condidit, quae canonica
nominatur, altissiniae auctoritatis" (De civ. Dei 11, 3: AI 41, 318).
.De illa civitate, unde peregrinamur, litterae nobis venerunt; ipsae
sunt Scripturae, quae nos hortantur, ut bene vivamus" (In Ps. 90, η. 1 :
AI 37, 1159).
S. Gregorius AL: .Inter multos saepe quaeritur, quis libri beati
lob scriptor habeatur. . . . Sed quis haec scripserit, valde supervacue
quaeritur, cum tamen auctor libri Spiritus Sanctus fideliter credatur.
Ipse igitur haec scripsit, qui scribenda dictavit. Ipse scripsit, qui in
illius opere inspirator exstitit et per scribentis vocem imitanda ad
nos eius facta transmisit. Si magni cuiusdam viri susceptis epistulis
legeremus verba, sed quo calamo fuissent scripta, quaereremus, ridi­
culum profecto esset epistularum auctorem scire, sed quali calamo
earum verba impressa essent, indagare. Cum ergo rem cognoscimus
eiusque rei Spiritum Sanctum auctorem tenemus, quia scriptorem
quaerimus, quid aliud agimus, nisi legentes litteras de calamo per­
contamur ?“ (In lob praef. η. 1 2; .V 75, 515 sq.)

Art. 1. Du exsistentia et notione inspirationis.

Prop. LVII.

433

Have testimonia ostendunt, quomodo ex consensu SS. Patrum Deus
dicendus sit auctor sacrorum librorum, Dicunt enim Deum esse eorum
auctorem, <quatenus eos inspiraverit, dictaverit, tamquam suam epistulam ad homines miserit, scriptores eorum humanos ut instrumenta
adhibuerit eosque ab errore immunes servaverit et ita in his libris
infallibile verbum suum hominibus tradiderit. (Multo plura habes De
Inspir. n. 34 sqq. ; cf. 395 sqq.).
613. Porro S. Scripturam a Deo inspiratam esse catholica ecclesia
saepius definivit. S. Gelasius (vel Damasus) papa in prologo decreti
de libris canonicis et apocryphis in concilio romano a. 494 (vel 495)
editi ait: „Ad discutiendas vel intellegendas Scripturas . . . illud apostolicum nobis convenit servare eloquium: prophetias, inquit, nolite
spernere, omnia autem probate, ut plenius Dei operatione credamus
illas esse conditas" (iV 59, 165). Cf. Denz. n. 83 nota 1.
Concilium florentinum in decreto pro iacobitis: „ Unum atque eundem
Deum Veteris et Novi Testamenti, hoc est legis et prophetarum atque
evangelii, profitetur auctorem, quoniam eodem Spiritu Sancto inspirante
utriusque Testamenti sancti locuti sunt, quorum libros suscipit et
veneratur" {Denz. n. 706: cf. n. 348 421 464).
Concilium tridentinum sess. 4: ^Sacrosancta et oecumenica et gene­
ralis tridentina synodus . . . orthodoxorum Patrum exempla secuta,
omnes libros tam Veteris quam Novi Testamenti, cum utriusque unus
Deus sit auctor . . . pari pietatis affectu ac reverentia suscipit ac
veneratur. Sacrorum vero librorum indicem huic decreto adseribendum
censuit. ... Si quis autem libros ipsos integros cum omnibus suis
partibus, prout in ecclesia catholica legi consueverunt et in vetere
vulgata latina editione habentur, pro sacris et canonicis non sus­
ceperit . . . A. S." {Denz. n. 783 sq.).
Quae verba repetit concilium raticanum sess. 3, c. 2, et haec addit:
.Eos vero [libros] ecclesia pro sacris et canonicis habet non ideo,
quod sola humana industria concinnati sua deinde auctoritate sint
approbati, nec ideo dumtaxat, quod revelationem sine errore contineant,
sed propterea. quod Spiritu Sancto inspirante conscripti Deum habent
auctorem atque ut tales ipsi ecclesiae traditi sunt" {Denz. n. 1787).
Cf. De Inspir. n. 135 sqq. 208 sqq. 272 sqq. 327 sqq.
614. Ex ratione inspiratio S. Scripturae probari nequit, cum sit factum
supernaturale. Sed inspiratione supposita facile intellegitur, quomodo
scriptores cum tanta certitudine et simplicitate loquantur de rebus
altissimis, et quomodo libri sacri tam apti sint, ut in animis legen­
tium bene dispositis excellentissimos fructus sapientiae et sanctitatis
producant, ut sub hoc respectu vix ulli alii libri cum iis comparari
possint. Quae res merito indicium quoddam divinae originis censeri
potest.
Posch. Praelectiones dogmaticae. I. Ed, 6 7.

28

4.34

Pars III. De locis theologicis.

Prop. LVIII.

Inspiratio consistit in supernatural! influxu, quo
Deus movet intellectum et voluntatem hominis ad ea scribenda, quae
Deus suo nomine scribi et ecclesiae tradi vult, et in supernatural! adiutorio, quo hominem iuvat ad res apte scribendas.

»!'·
ί.Ί

<
3

..1

*.·

615. Stabilito facto inspirationis notio inspirationis distinctius ex­
plicanda est. Iam vero ex iis. quae hucusque vidimus, efficitur Deum
auctorem sacrorum librorum
Auctor autem libri dicitur is, qui
est causa efficiens libri. Neque tamen quaelibet causalitas ad hoc
sufficit. Nam etsi alteri facultatem praebui scribendi libri, si con­
silium scribendi dedi, si multis modis scribentem adiuvi. possum quidem
vero aliquo sensu vocari causa libri; nihilominus nemo dixerit me esse
auctorem libri sensu stricto, sed omnes alterum pro vero et proprio
auctore habebunt. Ergo quotiescumque duo aliquid conferunt ad librum
conscribendum, is auctor est habendus, ad quem liber refertur ut ad
rausam principalem. Principalis autem causa is est, qui sua voluntate
determinavit res scribendas et altero ut instrumento tantum utitur
ad has res litteris consignandas 3.
Sacros scriptores esse causas instrumentales in scribendo tota traditio
catholica constanter docet. S. Justinus M.: Prophetae scribentes θεοφερούνται (Apol. 1. n. 33: J/ 6, 381), verbo divino moventur (ib. 36:
M 6. 385). sunt instrumentum, quod plectro divino pulsatur (Cohort,
ad Graecos n. 8 sqq.: J/ 6, 225 sqq.). Athenagoras: Spiritus Sanctus
.ora prophetarum tamquam organa movit . . . sicut si tibicen inflat
tibiam" (Legatio n. 7 9; M 6, 903 907). Hippolytus: -Hi omnes.
Spiritu prophetico aptati et ab ipso Verbo honorati, ad instar orga­
norum habentes in se Verbiun ut plectrum, quo moti ea, quae Deus
volebat, prophetae annuntiabant" (De Christo et Antichristo 2: J/ 10,
’ Decreto , Lamentabili
*
damnata est haec prop. 9: .Nimiam simplicitatem aut
ignorantiam prae se ferunt, qui Deum credunt vere esse Scripturae Sacrae auctorem'
b(nz. n. 2009)»
2 Fortasse delectatione non caret querela, quae in Rerue Thomiste 1918, 199 sqq.)
de me habetur, quod in quaestione de inspiratione .manifestem timorem motionum
instnimentalium', qui timor sit .defectus radical is in hac quaestione et nota propria
theologorum plus minusve molinistarum'. — lamvero in opere .De Inspiratione Sacrae
,
*
Scripturae
de quo proxime loquitur ille scriptor, triginta circiter locis de causa in­
strumental! sermo est. et interdum quidem per plures paginas. In memoriam mihi
revocat verba Leonis XIII de causa instrumental!, quae pluries allegavi, e. g. cum
toto contextu pag. 344. Dicit me non citasse verba S. Thomae ex Quodl. VII. a. 15
ad 5. Revera agitur de art. 14. ex quo solutio ad obiect. 5 tota legitur pag. 169
*
sicut generatim ex illo Quodlibeto VII multa excerpsi. Unde si ille scriptor ex­
clamat: .Et his omnibus non obstantibus audebit (piis dicere: Doctrina thomistica de
causalitate instrumental! in inspiratione biblica non est doctrina veteris scholae dominicanae!” responsum est valde simplex: Scriptores sacros esse causas instrumentales
et P. Pesch et omnes fere theologi catholici docent: sed ad hoc requiri praedeterminationem physicam recentium thomistarum plurimi theologi recte negant. Itaque si
sufficit dicere scriptorem sacrum esse causam instrumentalem a Deo motam, ut quis
sit banesianus, nos omnes sumus banesiani.

Art. 1. De exsistentia et notione inspirationis.

Prop. ÈVIII.

435

727 sq.). Theodoretus Cyr.: „Est prophetae propriam linguam suam
ministram exhibere gratiae Spiritus Sancti secundum illud psalmorum
dictum : Lingua mea calamus scribae velociter scribentis
*
(In Ps. praef. :
3/80, 862). Prophetae sunt .divini Spiritus instrumenta" (In Dan. praef.;
M HI. 1258 sq.). Quare X. Hieronymus facit psalmistam loquentem:
.Meum est quasi organum praebere linguam, illius [Spiritus Sancti]
quasi per organum sonare, quae sua sunt" (Ep. 65, n. 7 ; M 22, 627).
X. Augustinus: Christus .omnibus discipulis suis per hominem, quem
assumpsit, tamquam membris sui corporis caput est. Itaque cum illi
scripserunt, quae ille ostendit et dixit, nequaquam dicendum est, quod
ipse non scripserit, quandoquidem membra eius id operata sunt, quod
dictante capite cognoverunt. Quidquid enim ille de suis factis et dictis
nos legere voluit, hoc scribendum illis tamquam suis manibus im­
peravit" (De cons, evangelist. 1. η. 54: 3/ 34, 1070). S. Thomas:
Scripturae .Spiritus Sanctus est auctor, homo vero instrumentum"
(Quodl. 7, a. 16). Tandem, ut inulta alia omittamus (quae vide De
Inspir. n. 85 88 120 132 169 177 182 277 281 282 293 302 304),
audiamus Leonem XIII: rNihil admodum refert Spiritum Sanctum as­
sumpsisse homines tamquam instrumenta ad scribendum, quasi non
quidem primario auctori, sed scriptoribus inspiratis quidpiam falsi
elabi potuerit" (Encycl. .Providentissimus Deus", ed. Herder 61).
Itaque Deus, ut sit auctor alicuius libri, debet ipse statuere, quid
scribendum sit. et homine uti ut instrumento. Quia autem homo est
instrumentum rationale, motio, quae a Deo ut causa principali com­
municatur cum instrumento, fit per intellectum et voluntatem.
616. Si sacri auctores in scribendo sunt instrumenta Dei rationalia.
Deus inspirando agit in eorum intellectum et voluntatem, ut id, quod
Deus vult, eo modo scribant, quo vult. Quae motio, quia agitur de
effectu supernaturali et charismatico. supernaturalis sit necesse est.
Id Leo XIII his verbis exponit: Spiritus Sanctus .supernaturali ipse
virtute ita eos ad scribendum excitavit et movit, ita scribentibus adstitit, ut ea omnia eaque sola, quae ipse iuberet. et recte mente con­
ciperent et fideliter conscribere vellent et apte infallibili veritate ex­
primerent: secus non ipse esset auctor Sacrae Scripturae universae"
(Encycl. .Providentissimus Deus", Denz. n. 1952). Sine tali motu
neque Scriptura neque sacri scriptores essent θεόπνευστοι, neque υπό
πνεύματος άγιου φερόμενοι locuti essent sancti Dei homines, ut S. Petrus
ait (2 Petri 1. 21), sed potius voluntate humana esset allata prophetia,
quod apostolus negat. Idem SS. Patres et theologi variis modis docent.
E. g. lustinus dicit propheticos scriptores se discipulos Spiritus Sancti
exhibuisse, et quae ab eo didicerant, nobis tradidisse (Dial, cum Tryph.
n. 7. Cohort, n. 8 sqq.: 3/6, 255 sqq. 491). Idem dicit Theophilus Antioch.
(Ad Autolycum 2, 9: 3/ 6, 1063). Hippolytus: -Non enim ex sua
facultate loquebantur, ut impostores, neque quae ipsi volebant, haec
28 ♦

436

Pars III. De locis theologicis.

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

annuntiabant, sed prius per λ erhuin recte instruebantur" (De Christo
et Antichristo 2: 3/ 10. 128). S. Hilarius: -Officio quidem oris sui
propheta loquitur, sed cognitione non sua", sed a Deo supernaturaliter
accepta (In Ps. 134, n. 7; 3/9, 756). S. Ambrosius: Evangelistae opus
suum -divino Spiritu ubertatem dictorum rerumque· omnium ministrante,
sine ullo molimine complerunt" (In Lue. 1.3; 3/15, 1534). S'. Augustinus:
-Secretiore consilio providentiae Dei mentes evangelistarum sunt guber­
natae" (De cons, evang. 3, n. 28: 3/ 34. 1174). -Cur autem Spiritus
Sanctus, dividens propria unicuique, prout vult, et ideo mentes quoque
sanctorum propter libros in tanto auctoritatis culmine collocandos, in
recolendo quae scriberent, sine dubio gubernans et regens, alium sic,
alium vero sic narrationem suam ordinare permiserit. quisquis pia
diligentia quaesiverit, divinitus adiutus poterit invenire" (De cons,
evang. 2. n. 29: 3/ 34. 1091). Sed nimis multa dicta Patrum et
theologorum de hac re adsunt, quam quae possint hic colligi (cf. De
Inspir. n. 65 sqq. 71 132 143 148 162 166 167 170 172 173 182 185
205 277 278 281 282 285 289 292 293 296 301 302 304 307).
Itaque de necessitate supernaturalis influxus in intellectum et volun­
tatem hagiographi semper fuit et est constans traditio in ecclesia.
Id solum memoria tenendum est. secundum veteres theologos et Patres
charisma inspirationis reduci ad charisma propheticum.
Motio lh-i in intellectum scriptoris sacri non necessario eadem est
in omni materia scribenda. Potest nimirum accidere, ut Deus velit
scribi res. quae homini sunt prorsus ignotae neque naturaliter ab eo
cognosci possunt. In hoc casu Deus debet imprimis homini res scribendas
revelare, ut accidit in prophetiis presse dictis. At fieri quoque potest,
ut homo res scribendas iam aliunde noverit. Quod si evenit, nequaquam
nova revelatione opus est, sed sufficit, ut Deus illustret intellectum
scriptoris, ut hic intellegat, quid sibi scribendum sit. Etenim si scriba
utens iubeo eum meo nomine has vel illas res. quas iam novit, litteris
consignare, eo ipso exsisto auctor talis scripti, licet scribae nullas
novas notiones de rebus scribendis tradiderim. Immo idem valet, si
eum movero, ut in his vel illis fontibus quaerat determinatas illas
res, quas scribi volo, et eas meo nomine scribat. Eodem modo manet
Deus auctor libri, licet scriptor humanus totum argumentum prius
sciverit vel industria et studio usus sit ad res inveniendas. S. loannes
dicit se scripsisse ea. quae viderat (Io. 19, 35: cf. 1 Io. 1, 1 sqq.).
S. Lucas testatur se diligenter inquisivisse in ea, quae scripturus erat
(Luc. 1, 3). Scriptor secundi libri Machabaeorum ait: -Ab Iasone Cyre­
naeo quinque libris comprehensa tentavimus nos uno volumine bre­
viare. ... Et nobis quidem ipsis, qui hoc opus breviandi causa sus­
cepimus. non facilem laborem, immo vero negotium plenum vigiliarum
et sudoris assumpsimus" (2 Mach. 2, 24 sqq.).
Ideo S. Thomas recte distinguit duplex lumen propheticum: unum,
quo homo novas res accipit: alterum, quo de rebus sibi iam notis

Art. 1. De exsistentia et notione inspirationis.

Prop. LVI1I.

437

supernaturale indicium format. Ut quis sit scriptor inspiratus, non
requiritur semper nova acceptio rerum scribendarum, sed requiritur
supernaturale indicium (2, 2, q. 174, a. 2 ad 3; cf. q. 171, a. 3, et
De verit. q. 12, a. 12), quo scilicet homo iudicat sibi haec et haec
scribenda esse (De Inspir. n. 172 sq. 402 sqq. 414 sqq.).
Neque ex hoc statim concludi potest hominem inspiratum necessario
esse conscium inspirationis supernaturalis, cum aliarum quoque motio­
num supernaturalium homo conscius non sit. Nam et ad fidem praerequiritur supernaturalis cognitio de credibilitate et ad quodlibet bonum
opus accipimus supernaturalem illustrationem intellectus et supernaturalem motionem voluntatis. Nihilominus neque in actibus, quae
fidem praecedunt, neque in iis, quae fidem sequuntur, haec supernaturalitas actuum directe a nobis apprehenditur, sed ex doctrina
ecclesiae tantum cognoscitur. Ergo neque in inspiratione supernaturalitatem motionis apprehendi necesse est. Si quis e. g. censet scrip­
torem secundi libri Machabaeorum non fuisse conscium inspirationis,
quia scribit: „Ego quoque in his faciam finem sermonis. Et si quidem
bene et ut historiae competit, hoc et ipse velim: sin autem minus
digne, concedendum est mihi" (ei δε εύτελώς καί μετρίως, τούτο εφικτόν
ήν μοι. 2 Mach. 15, 38 39), non obstat huic opinioni haec ratio, quod
ad inspirationem pertineat supernaturalis illustratio intellectus. Plerique tamen theologi censent scriptores inspiratos non ignorasse suam
inspirationem, quia hoc magis convenire videtur instrumento rationali
(cf. Franzelin, De trad. thes. 3, cor. 3, p. 363 sq., et Denzinyer, Vier
Bûcher von der religiosen Erkenntnis Π 24 sqq.).
Itaque illustratio intellectus ideo tantum requiritur ad inspiratio­
nem, quia homo ex una parte debet non nomine suo, sed nomine
Dei per Scripturam loqui ad alios, ex altera vero parte est instru­
mentum vivum, quod a Deo movetur per influxum in intellectum et
voluntatem.

617. A Deo, ut auctor princeps libri sit, voluntatem humanam moven­
dam esse ad scribendum per se evidens est: neque enim potest Deo
auctori attribui, quod praeter eius voluntatem fit. Hoc autem valet
non de integro tantum libro sed etiam de singulis rebus et sententiis,
quia nemo censetur auctor libri eo. quod solum in genere dederit con­
silium vel praeceptum vel impulsum scribendi librum, nisi ipse res et
sententias in specie sua voluntate determinavit. Ergo si homo scri­
beret. quae ipse vult et sentit, ipse esset causa principalis Scripturae,
non instrumentum in manu Dei, res scripta non esset verbum Dei
sed verbum hominis, homo non loqueretur in Spiritu Sancto sed in
suo spiritu. At ex testimoniis supra allatis constat scriptorem in­
spiratum non in suo spiritu sed in Spiritu Dei loqui, non verba
hominis sed verbum Dei scribere, non ut causam principalem agere
sed ut causam instrumentale™. Ergo non ipse ultimat im sua vol un-

t

438

ni.

Pars III. De locis theologicis.

De Sacra Scriptura,

tate determinare debet, quid scribendum sit. sed eius voluntas a Deo
movenda est ad has res et has sententias scribendas (2 Petri 1, 21).
Potest autem Deus etiam externis occasionibus et circumstantiis
uti. ut homines incitet ad scribendum. Ita Paulus ad corinthios scripsit,
(plia de variis rebus ab iis interrogatus erat. Secundum veterem
traditionem Marcus scripsit evangelium, rogatus a romanis (supra
n. 1211. Sed secundum doctrinam catholicam cum his externis in­
citamentis necessario necti debet supernaturalis influxus internus in
sacrum scriptorem, quia, ut ait Leo XIII, sine tali influxu Deus non
esset auctor Scripturae universae (supra n. 616). scriptores non essent
a Deo inspirati, sed naturalibus causis moti, non essent causa instrumentalis sed principalis, quae omnia sunt contra traditionem
catholicam.
Ita e. g. S. Paulus ad Philemonem scripsit occasione accepta a fuga
Onesimi. quem domino eius remittebat. Si ex hac sola causa secun­
dum solum lumen naturale et sola sua propria voluntate scripsisset
sine interno influxu supernatural!, epistula eius non esset Scriptura
inspirata, quia deesset illud internum elementum, quod ad conceptum
inspirationis absolute requiritur: nam conceptus inspirationis ab ec­
clesia de universa Scriptura univoce intellegitur. Cum inter veteres
quidam essent, qui nollent epistulam ad Philemonem ut Scripturam
Sacram recipere propter vilitatem materiae, cum _non semper apostolus
nec omnia Christo in se loquente dixisset'. respondet Hieronymus
canonici tatem epistulae constare ex traditione ecclesiae, obiectiones
vero esse ineptas. Dein addit errorem esse asserere parvis rebus
peragendis fugari Spiritum Sanctum. .Sed mihi videntur, dum epistulam
simplicitatis arguunt, suam imperitiam prodere, non intellegentes, quid
in singulis sermonibus virtutis ac sapientiae lateat. Quae, orantibus
'vobis et ipso nobis Sancto Spiritu suggerente, (pio scripta sunt, suis
locis explanare conabimur' (Prolog, in ep. ad Philem. : M 26. 602) *.
Similiter alii veteres commentatores huius epistulae, quorum nullus
est. qui censeat epistulam scriptam esse ob externam occasionem
tantum sine interna motione Spiritus Sancti.

618. Manet tamen sacer scriptor per se omnino liber sub interna mo­
tione neque necessario extra se rapitur vel alienationem a sensibus
patitur, in qua loquatur vel scribat, quae ipse nulla ratione intellegat.
Haec enim res, si accideret, quamvis non impediret, quominus Deus
auctor libri esset, tamen ad inspirationem minime requiritur, immo
minus conveniens videtur (cf. 1 Cor. 14. 32). Ideo cum montanistae
alienationem a sensibus et a mente ad inspirationem necessariam esse
I

I

1 Cf. Ltidicir/ Schade, Die Inspirationslehre des hl. Hieronymus, in Biblische Studien XV Freiburg i. Br. 1910 . 4. u.
Heft. qui contra L. Sanders, Études sur
S. Jérôme Paris 1903 . ostendit a S. Hieronymo non admitti ullos errores in S. Scrip­
tura (p. 66 sqq.'.

I><- exsistentia et notione inspirationis.

Prop. LVIII.

docuissent. SS. Patres hanc doctrinam ut prorsus
(Athanas., Contra arian. or. 3, n. 47; M 26, 422
In Ps. 44. n. 1: M 55, 184: Epiphan., Haer. 48,
llieron.) Prolog, in Is.; M 24, 19; in Hab., in Nah.;
Deus enim libertate hominis intacta potest homine
ad conscribendum librum.

439

falsam reiecerunt
Ioann. Chri/sost.,
. 4: M 41.' 862
uti ut instrumento

619. Porro Deus assistentia sua scriptorem sacrum inter scribendum
iuvurc debet, ut infallibiliter sint vera, quae scribit: nam Deus non
potest velle, ut suo nomine scribantur, quae sunt falsa. Neque solum
vera esse oportet, quae scribuntur, sed debent etiam fideliter exprimi
ea omnia et sola, quae Deus scribi vult, quia secus homines, ad quos
Scriptura dirigitur, in errorem inducuntur, accipientes humana pro
divinis. Sed haec iam est magis quaestio de extensione inspirationis,
de qua postea plura (cf. De Inspir. n. 417 425 477).
• -

620. Tandem Deus debet velle, ut liber suo mandato conscriptus, suo
quoque nomine ecclesiae tradatur, et hanc suam voluntatem revolare
debet. Deus enim inspirat libros sacros in utilitatem ecclesiae, mit­
tit eos tamquam epistulam ad homines. Non repugnat quidem Deum
privatis tantum hominibus hoc modo loqui : at talis liber, etsi recte
diceretur sacer, non esset sensu stricto liber inspiratus, quia secun­
dum doctrinam concilii vaticani libri inspirati sunt, qui ut tales ec­
clesiae traditi sunt et pertinent ad depositum fidei catholicae. Quam­
vis Deus interdum sanctis privatas revelationes dederit cum mandato
scribendi eas, et quamvis hae revelationes iussu Dei conscriptae postea
tum a Deo ipso nova revelatione privata tum indicio ecclesiae appro­
batae sint (cogita e. g. de scriptis S. Teresiae), numquam tamen haec
scripta recensentur inter libros S. Scripturae, quia Deus noluit, ut suo
nomine et tamquam libri, quorum ipse esset auctor, ecclesiae trade­
rentur. Quia autem ex principiis naturalibus cognosci nequit, quis
liber sit inspiratus et Dei nomine ecclesiae traditus, requiritur reve­
latio divina ad hoc cognoscendum (De Inspir. n. 329 409 sqq. 427).
Itaque traditio librorum non constituit inspirationem, sed eam sup­
ponit eamque manifestat. Actus, quo Deus vult, ut liber scribatur in
hunc tinem. ut ecclesiae tamquam liber Dei tradatur, pertinet ad genus
causae finalis. Causa autem finalis non habet efficaciam et effectum
nisi per causam efficientem. Ergo Deus, si vult, ut liber sit suus et
tamquam suus ecclesiae tradatur, debet correspondentem influxum supernaturalem in scriptorem sacrum exercere. Nam sine hoc influxu non
est inspiratio neque liber inspiratus, ergo neque traditio libri inspirati.
Haec nos iam docuit Leo XIII secundum constantem doctrinam ec­
clesiae (supra n. 616). Unde Deus, quando relinquit solas causas
naturales agere ad librum aliquem conficiendum, non potest simul
intendere, ut liber fiat inspiratus et canonicus. Nam velle, ut liber

*F

I

•Ίή

440

Pars III. De locis theologicis.

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

sit. inspiratus, neque tamen inspirare, est contradictio in terminis. In­
spiratio autem est actus causae efficientis supernaturalis. Ergo in­
tentio, ut liber tamquam canonicus ecclesiae tradatur, et inspiratio
supernaturalis sunt duae res inseparabiliter nexae (cf. supra n. 617).

621. Schol. Inspiratio est gratia gratis data, i. e. ea, quae non
datur ad sanctificationem scriptoris inspirati sed ad utilitatem ecclesiae.
Revocatur ad donum prophetiae generice acceptae, quia propheta est,
per quem Deus ad homines loquitur. Cum autem aliae gratiae gratis
datae in ecclesia semper perseverent, inspiratio post apostolorum tem­
pora plane cessavit. Quia enim revelatio publica finita est cum morte
apostolorum (supra n. 5’24 sq.). etiam charisma inspirationis ad scri­
bendos libros S. Scripturae cum consummatione revelationis catholicae
desiit (cf. De Inspir. n. 377 sqq. 395 sqq. 402 sqq.).

Prop. LIX.

ns
ί<<!

*1

4

Ad rationem libri inspirati neque sola assistentia
Dei avertentis periculum erroris a scribente neque subsequens quam
vocant inspiratio sufficit.

622. Nonnulli catholici theologi, inter quos praecipue Io. lahn, pro­
fessor vindobonensis. censuenmt inspirationem nihil aliud esse nisi
assistendam quandam negativam, qua Deus caveret, ne scriptor errores
conscriberet, et ideo nomen inspirationis male electum esse, quod
aliquid positivi significaret, cum reapse non ageretur de positiva re­
velatione. sed solum de cavendis erroribus’.
Haec doctrina vera est, in quantum dicit inspirationem distin­
guendam esse a revelatione: sed falsa est. in quantum confundit in­
spirationem cum assistentia divina.

i

•I
U

■ ί

623. Ad inspirations non sufficere assistent iam divinam, qua scriptor
muniatur ab errore in scribendo, patet a) ex ipso vocabulo inspira­
tionis, quod tum usu scriptuiTStico tum usu ecclesiastico sanctum est.
ut sit terminus technicus ad propinam rationem rei, de qua hic agitur,
1 Ita lahn hanc opinionem explicat : .Sollen nun diese Schriften ein gottliches
Ansehen haben, so miissen die Verfasser von Gott such im Schreiben vor Irrthfunem
seyn verwahret worden. Den gottlichen Beistand zur Verhûtung der Inihümer
nennen wir Eingebung oder Inspiration, eine Benennung, die der Gebrauch gestempelt
hat, obgleich sie nicht sehr passend ist, indem sie etwas Positives aussagt, indessen
der unterlegte Begriff negativ ist: denn eben darin unterscheidet sich diese gottliche
Verwahrung vor Irrthdinern von der Offenbarung, dafi sie dem Schriftsteller keine
neuen AnfschlUsse gibt, ihn nichts lehret, sondern nur die Einmengung der Irrthümer
in dasjenige. was er schon weili. verhindert. die Offenbarung aber Belehrungen,
Kenntnisse und Einsichten in die Rathschlftsse Gottes verleiht. Vgl. dti Pin, Dissert,
prélim. 1. 1. c. 1. § 7. p. 53. Diese Bestimmung des Begriffs der Inspiration und der
Unterschied von Offenbarung muli sorgfaltig beobachtet werden. indem beide sehr
hautig verwechselt werden» woraus dann grotie Schwierigkeiten erwachseir Einleitung
in die Geschichte der Bûcher des Alien Blindes2. Wien 1802. § 19. p. 91 sq. .

Ait. 1. De exsistentia et notione inspinitionis.

Prop. LIX.

441

significandam receptus. Atqui Β6οπν€υστία, ut ipse lahn recte notavit,
non significat solani illam negativam assistentiam concomitantem, sed
positivum impulsum antecedentem. Ergo sola assistentia divina non
sufficit, b) luxta doctrinam Scripturae et ecclesiae Deus est auctor
librorum sacrorum et per eos loquitur hominibus: scriptores vero hu­
mani sunt instrumenta tantum. quibus Deus utitur ad scribendum.
Atqui si alter scribit librum secundum suum intellectum et volun­
tatem, ego autem solum curo, ne errorem committat in scribendo, non
ego recte possum vocari auctor libri, sed alter, neque ego loquor per
librum nec sum eius causa principalis, sed alter, isque solus. Ergo
liber, ad quem Deus nihil contulit nisi negativam assistentiam, non
recte dicitur habere Deum auctorem, esse ab homine conscriptus ut
a causa instrumental! tantum, esse liber divinus et non humanus,
c) Decreta dogmatica conciliorum oecumenicorum et definitiones cathé­
drales romanorum pontificum continent veritates revelatas et per assi­
stentiam Dei immunia sunt ab errore, etiam ut scriptis edita: neque
tamen umquam ab ecclesia recensentur inter scripta divina et in­
spirata. Ergo assistentia illa non sufficit, quare eonc. vatie, sess. 3,
c. 2 definivit ecclesiam non ideo dumtaxat libros S. Scripturae pro
sacris et canonicis habere, -quod revelationem sine errore contineant,
sed propterea, quod Spiritu Sancto inspirante conscripti Deum habent
auctorem “ {Denz. n. 1787). Cf. De Inspir. n. 325 330 430.

624. Alii theologi docuerunt ad rationem libri inspirati sufficere subsequentem approbationem ecclesiae vel Dei.
Bonfrerius distinguit triplicem modum, quo se Spiritus Sanctus
possit habere cum scriptoribus sacris : antecedenter inspirando singula,
quae scribenda sunt; concomitante!· assistendo tantum, ne scriptor in
re ulla erret (eo fere modo, quo lahn censuit); consequenter testando
omnia, quae humano modo scripta erant, esse vera. „Hoc tertio modo
etsi non existimem Spiritum Sanctum aliquando usum in iis, quos
habemus, S. Scripturae libris, absolute tamen nihil vetat uti“ (Praeloquia in Script. Sacr. c. 8, sect. 7 : Migne, Cursus Sëripturae Sacrae
I 114). Bonfrerius ipse solum primum modum vocat inspirationem.
Alii vero secundum quoque et tertium modum vocarunt inspirationem
concomitantem et subsequentem ; quam locutionem minus aptam esse
patet. Praeterea in eo a Bonfrerio dissenserunt, quod censebant
omnes tres modos reapse inveniri in nostris libris sacris. Immo dixe­
runt scriptum humanum posse fieri librum S. Scripturae eo ipso, quod
in canonem reciperetur.
Ita olim docuit Haneberg, qui probabilius esse putabat hoc modo
ortos esse libros historicos S. Scripturae (Versuch einer Geschichte
der biblischen Offenbarung, Regensburg 1850. 774). In tertia editione
operis sui addidit ne in infimo quidem modo inspirationis excludi
sublimiores quosdam influxus providentiae divinae in mentem scrip-

——

1(2

Pars III. De locis theologicis.

Sectio 2. De Saem Scriptum.

toris (ed. 3, 817)? Postea vero librum suum ad normam decretorum
concilii vaticani corrigendum curant.
Itaque opinio, quae statuit quosdam libros huma nos factos esse sacros
eo, quod ab ecclesia in canonem recepti sint, directe reiecta est a con­
cilio vaticano sess. 3. c. '2: ,Eos vero (libros) ecclesia pro sacris et
canonicis habet, non ideo quod, sola humana industria concinnati, sua
deinde auctoritate sint approbati: nec ideo dumtaxat quod revela­
tionem sine errore contineant: sed propterea. quod Spiritu Sancto in­
spirante conscripti Deum habent auctorem" (Dem. n. 1787).
De approbatione dicina subséquente haec definitio nihil diserte
enuntiat neque loquitur de mera possibilitate, sed de libris, qui in
nostra S. Scriptura exsistunt. Quare in concilio vaticano relator de
prima constitutione declaravit illo decreto non attingi scholasticam
quaestionem de variis modis, quibus absolute aliquis liber sacer et
divinus fieri posset (Collect. Lac. VII 140). Nihilominus indirecte sine
dubio illae sententiae de assistentia Dei concomitante et de approba­
tione subséquente reiectae sunt. Eo enim ipso, quod concilium docet
libros sacros Spiritu Sancto inspirante conscriptos esse et Deum habere
auctorem, necessario postulat antecedentem et concomitantem in­
fluxum Dei in scriptorem humanum. Neque hoc pro praesenti tan­
tum ordine valet: nam in nullo ordine potest quis fieri auctor libri
eo, quod librum ab alio scriptum approbet. Quis e. g. dixerit epi­
scopum fieri auctorem omnium librorum, quos approbat? Neque enim
fieri potest, ut natura libri iam exstantis per subsequentem approba­
tionem in plane aliam mutetur et liber ex humano fiat divinus. Quam­
vis igitur liber humanus a Deo approbatus recte dici possit liber
sacer, tamen numquam potest esse talis liber sacer, qualis est nostra
Scriptura Sacra, quia haec est a Deo inspirata et Deum auctorem habet.
Quod vero Bonfrerius obicit quaedam verba humana per approba­
tionem subsequentem Spiritus Sancti facta esse verbum divinum, ut
illud Arati: .Ipsius enim et genus sumus" (Act. 17. 28). et Epimenidis:
.Cretenses semper mendaces . . ." (Tit. 1. 12!. non est verum. Nemo
merito dicere potest Spiritum Sanctum esse auctorem horum dictorum,
sicut neque illi, qui citant proverbia, fiunt auctores proverbiorum : sed
Spiritus Sanctus solum testatus est illas sententias esse veras. Ideo
haec dicta fide divina credi possunt: at dignitas S. Scripturae non in
eo tantum est. quod omnia eius dicta credi possunt, sed quod habet
Deum auctorem (De Inspir. n. 323 406) L
1 Maxime a catholica doctrina aberrarunt modern Mae. Qui quidem negant Deum
esse vere auctorem Sacrae Scripturae, loquuntur tamen de inspiratione, quam sic
explicant: Sacri scriptores fuerunt homines, qui, peculiari commotione religiosa cor­
repti, experientias suas religiosas litteris consignarunt. Unde eorum scripta exhibent
res praeteritas, praesentes, futuras non secundum obiectivam earum veritatem, sed
secundum scriptorum subiectivas apprehensiones, quae apprehensiones non sunt facta
pure humana, sed etiam effectus Dei immanenter in homine agentis, non tamen ab

Art. 2. De extensione inspirationis.

Prop. LX.

443

625. Schol. Non repugnat id. quod iam ab alio est dictum, a Deo
suo nomine iterum dici et ita. verbum divinum fieri. Consequenter
non repugnat Uber inspiratus, cuius res et sententiae omnes iam apud
alios scriptores inveniantur. Num talis sit liber secundus Machabaeorum, non constat inter doctos, cum sacer scriptor solum dicat se velle
eadem facta, quae Iason quinque libris diffuse narraverat, uno brevi
volumine complecti, quod non necessario est idem atque se velle solum
ex Iasonis libris excerptum facere (2 Mach. 2, 23 sqq.: cf. text, graec.).
Nihilominus, quia opus suum vocat έτπτομήν (v. 26 graece), et quia
dicit se velle in oppositione ad opus diffusum illius historiographi
έτπττορεύεσθαι τοΐς υπογραμμοϊς τής έπιτομής (ν. 29), obvius sensus ver­
borum est eum fecisse excerptum ex opere Iasonis (De Inspir. n. 421).
ART. II.
DE EXTENSIONE INSPIRATIONIS.

Prop. LX. Inspiratio extenditur ad omnes omnino res et sen­
tentias, quae ab auctore sacro scriptae sunt; sed vi inspirationis non
omnia eodem modo vera sunt.
626. Postquam iam saeculo XVH Holden dixit in S. Scriptura partes
non doctrinales scriptas esse sine speciali assistentia Spiritus Sancti
ideoque. quamvis verae essent, tamen fide divina credi non posse,
hoc nostro saeculo nonnulli inter catholicos quoque scriptores censuerunt
in quibusdam sententiis S. Scripturae, utpote non inspiratis, errores
doceri posse. Ita cardinalis Xcumian ah inspiratione et infallibilitate
excludit ea, quae vocat .obiter dicta”. ut Xabuchodonosorem regem
Ninives fuisse (ludith 1. 7), Paulum penulam Troade reliquisse (2 Tim.
4. 13) etc. Lenormant vero integras narrationes historicas non in­
spiratas habuit et inter mythos retulit (De Inspir. n. 315 sqq. 332 sqq.).
Iam si hi et quidam alii scriptores id solum voluissent, in nostris
codicibus sacris res quidem ad fidem et mores pertinentes sine ulla
erroris admixtione servatas esse, in alias vero partes per accidens inerrore in scribendo servantis. Secundum hunc concipiendi modum illa scripta tum
quoad res *tum quoad verba inspirata dici debent. .Quod cum affirmant inquit
Pius X in Encycl. .Pascendi®), magis eos crederes orthodoxos quam recentiores
alios, qui inspirationem aliquantum coangustant, ut exempli causa cum tacitas sic
dictas citationes invehunt. Sed haec illi verbo tenus ac simulate. Nam si Biblia
ex agnosticism! praeceptis indicamus, humanum scilicet opus ab hominibus pro
hominibus exaratum . . . qui demum inspiratio coartari possit? Generalem utique
modemistae sacrorum librorum inspirationem asseverant, catholico tamen sensu
nullam admittunt" (J)enz. n. 2090). Decreto .Lamentabili
*
hae propositiones dam­
natae sunt: 10: .Inspiratio librorum Veteris Testamenti in eo consistit, quod scriptores
israelitae religiosas doctrinas sub peculiari quodam aspectu, gentibus parum noto
aut innoto, tradiderunt/ 11: .Inspiratio divina non ita ad totam Scripturam Sacrani
extenditur, ut omnes et singulas eius partes ab omni errore praemuniat" Denz.
n. 2010 sq.). Cf. Carbone, De modernistarnm doctrinis 145 sqq.

5

Pars Ill. De locis theologicis.

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

C·

spiratas potuisse decursu temporum irrepere errores (salva manente
substantia narrationis), nihil dixissent,, quod verum non est. Sed quod
dixerunt ab ipsis hagiographis errores conscriptos esse, plane tolerari
nequit. Longe enim aliud est Deum speciali providentia non con­
servare integra ea. (piae ad tidem et mores non pertinent, et aliud
Deum permittere, ut errores consignentur libris, quorum ipse est auctor.

Ο

-Η .

627. Nam secundum Scripturam et traditionem Deus auctor est
S. Scripturae secundum omnes partes cius. Iam Christus et apostoli
ut testimonia inspirata et infallibilia afferunt promiscue dicta Scrip­
turae ex partibus et dogmaticis et moralibus et historicis. Omnis
enim Scriptura, quia divinitus inspirata, est utilis ad docendum (2 Tim.
3, 16). Similiter SS. Patres absolute nolunt concedere quicquam falsi
in Scripturis inveniri. S. Augustinus: «Solis Scripturarum libris, qui
canonici appellantur, didici hunc timorem honoremque deferre, ut
nullum auctorem eorum in scribendo aliquid errasse firmissime credam"
(Ep. 82, c. 1, n. 3: J/ 33. 277). Ideo .si aliquid in iis offendero
litteris, quod videatur contrarium veritati, nihil aliud quam vel men­
dosum esse codicem vel interpretem non assecutum esse, quod dictum
est, vel me minime intellexisse non ambigam" (ib.). *$ ’. Gregorius Naz.
loquens de factis historicis in Scriptura narratis ait: .Non concedimus,
neque enim fas est. vel res minimas a scriptoribus temere esse positas"
(Orat. 2 de fuga sua c. 105; M 35. 503). S. Basilios (Horn. 6 in
Hexaem.: J/ 29. 143) docet intolerabilem et gravem blasphemiam
esse vel unum verbum otiosum in sacris libris admittere. Idem docent
S. Io. Chrysostomus, Horn. 21 in Gen. (.1/ 53. 175). S. Hieronymus, In
Eph. c. 3 (J/ 29, 780), aliique passim. Itaque quia de hac re tam
unanimis et constans est doctrina Patrum, mirum non est, quod inter
catholicos theologos praeteritorum saeculorum nullus omnino est. qui
non fateatur omnes et singulas sententias S. Scripturae esse inspiratas
et infallibiliter veras (cf. Kleutgen, Theol. der Vorzeit 1. ed. 2, n. 34 sqq.).
De luspir. n. 432 sqq. £’. Dorsch, Variae dissertationes in Zeitschrift
fiir kath. Théologie 1905 1906 1911.

628. Adversa riorum opinione admissa universae Scripturae •auctoritas
in dubium roratur, quia saepe valde difficile est discernere, utrum
aliqua doctrina cum fide et moribus cohaereat necne. Chrismanti
exemplum rei cum tide non conexae affert, quod lesus Christus cruci­
fixus est sub Pontio Pilato (Regula fid. cath. > 51. n. 5); et tamen in
symbolo apostolico ipsa haec temporis determinatio omnibus profitenda
proponitur. Ad hanc rem applicare possumus, quae S. Augusti fias
dixit de officioso mendacio, quod nonnulli in quibusdam Scripturae
textibus invenisse sibi videbantur: .Admisso enim in tantum auctori­
tatis fastigium officioso aliquo mendacio nulla illorum librorum parti­
cula remanebit, quae non. ut cuique videbitur vel ad mores difficilis

Art. 2. I>·· extensione inspirationis

Prop. LX.

vel ad fidem incredibilis, eadem perniciosissima regula ad mentientis
auctoris consilium officiumque referatur
**
(Ep. 28 ad Hieronym, n. 3;
.1/ 33, 112).
Ideo summus pontifex Leo III in encycl. «ITovidentissimus Deus" :
.Nefas (inquit) omnino fuerit aut inspirationem ad aliquas tantum
S. Scripturae partes coangustare aut concedere sacrum ipsum errasse
auctorem. Non enim toleranda est eorum ratio, qui ex istis difficul­
tatibus sese expediunt, id nimirum dare non dubitantes, inspirationem
divinam ad res fidei morumque, nihil praeterea, pertinere, eo quod
falso arbitrentur, de veritate sententiarum cum agitur, non adeo ex­
quirendum, quaenam dixerit Deus, ut non magis perpendatur, quam
ob causam ea dixerit. Etenim libri omnes atque integri, quos ecclesia
tamquam sacros et canonicos recepit, cum omnibus suis partibus
Spiritu Sancto dictante conscripti sunt. Tantum vero abest, ut divinae
inspirationi error ullus subesse possit, ut ea per se ipsa non modo
errorem excludat omnem, sed tam necessario excludat et respuat,
quam necessarium est Deum, summam veritatem, nullius omnino erroris
auctorem esse. Haec est antiqua et constans fides ecclesiae, sollemni
etiam sententia in conciliis definita fiorentino, et tridentino, con­
firmata denique atque expressius declarata in concilio vaticano. . . .
Consequitur, ut, qui in locis authenticis librorum sacrorum quidpiam
falsi contineri posse existiment, ii profecto aut catholicam divinae
inspirationis notionem pervertant aut Deum ipsum erroris faciant
auctorem“ (ed. Herder 59 sq. ; Denz. n. 1950 sqq.). De Inspir.
n. 480 sqq.
Doctrinam Leonis XIII rursus confirmavit et a falsis quibusdam
interpretationibus vindicavit Benedictus AT in encycl. .Spiritus Para**
clitus
(15 sept. 1920), qui in specie haec notat.
Imprimis errant ii, «qui inspirationem quidem ipsam ad omnes
sententias, immo etiam ad singula Bibliorum verba pertinere volunt,
sed eius effectus, atque imprimis erroris immunitatem absolutamque
veritatem, ad elementum primarium seu religiosum contrahunt et coangustant“, ea vero, quae ad profanas disciplinas pertineant, censent
«scriptoris imbecillitati relinqui··: unde nihil mirum, si in Scriptura
errores de rebus physicis et historicis occurrant. «Haec opinionum
*·
commenta
contendunt non repugnare Leonis XIII praescriptionibus.
«Id vero quam temere, (piam falso affirmetur, ex ipsis pontificis verbis
manifesto aparet."
«Neque minus ab ecclesiae doctrina . . ii dissentiunt, qui partes
Scripturarum historicas non factorum absoluta inniti veritate arbitran­
tur, sed tantummodo relativa." Hanc veritatem relativam explicant
dicentes res referri, prout .secundum vulgi opinionem, non prout reapse
factae sint; idque voluerunt deducere ex verbis Leonis XIII. Hanc
sententiam vocat Benedictus XV «rem in decessorem Nostrum plane
iniuriosam et falsam plenamque erroris."

I [β

Pars 111. De locis theologicis.

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

Tandem inter .obtrectatores' Sacrae Scripturae numerandi sunt,
qui .sensu et indicio ecclesiae posthabito nimis facile ad citationes,
quas vocant, implicitas vel ad narrationes specietenus historicas con­
fugiunt. aut genera quaedam litterarum in libris sacris inveniri con­
tendunt. quibuscum integra ac perfecta verbi divini veritas componi
nequeat; aut de Bibliorum origine ita opinantur, ut eorumdem labet
vel prorsus pereat auctoritas.
*
(Acta Apost. Sed. 1920. 385 sqq.; apud
Denz. Enchir. 14 n. 2186 sqq.).
Sed haec paulo magis explicare iuvat.

629. Quamvis omnes sententiae S. Scripturae sint inspiratae et infallibiliter verae, tamen bene notandum est quibusdam sententiis in­
spiratis non absolutam sed relativam veritatem convenire. Spiritus
enim Sanctus loquebatur et scribebat pro hominibus ideoque eo modo,
ut ab iis intellegi posset. Quare hominum usui se accommodavit et
in rebus, de quibus secundum sensuum apparentiam loqui solent, eodem
quo homines loquendi modo usus est. Itaque etiam Spiritus Sanctus
loquitur de motu, de ortu et occasu solis, de luna ut sidere maiore
prae stellis, similiter de aliis rebus, non ut hac ratione nos erudiat
de obiectiva harum rerum natura, sed ut significet ea. quae his locu­
tionibus auditis homines mente concipere solent. Si quis igitur ex hoc
accommodato loquendi modo sibi licere putaret indicare de interna
rerum natura, sibi ipsi adscribere deberet, si in errorem inducitur,
non minus quam si homines, etiam doctos, ita loquentes male intel­
legeret. vel si opticam apparentiam magnitudinis, motus etc. cum reali
magnitudine et motu confunderet. .Nam Spiritus Sanctus revelatione
singulari de his rebus scriptorem non docuit, sed permisit usitate
loqui, ut homines solent, qui sane a communi loquendi ratione non
recedunt, neque tamen mentiuntur, quidquid de lunae magnitudine et
solis et terrae constitutione et motu sentiant
*
(Marchini, De divinit.
et canonicit. S. Bibi. Proleg. pars 1. a. 5; Migne, Curs. Script. Sacrae
III 100). De Inspir. n. 490 sqq. 502 sqq.
Sed hic imprimis cavendum est ab eo conceptu .relativae veritatis
,
*
quem modernistae statuerunt, qui docent veritatem in sacris libris ex­
sistentem convenire solummodo ei rerum statui, in quo libri exarati
sint, librum autem absolute et in omne futurum tempus verum esse
impossibilem. Itaque secundum eos Scriptura manifestat nobis mentem
hominum illius aetatis, qua libri sacri orti sunt, sed constanter nova
expositione indiget, ut accommodetur conceptibus singulorum temporum.
Videlicet verba Scripturae non minus sunt symbola imperfecta rerum
divinarum quam omnes aliae formulae religiosae, nullo modo confun­
denda cum unica veritate absoluta, quae est Deus (cf. Denz. n. 2078 sqq.:
De Inspir. n. 362 sqq.). Quae sine dubio admitti non possunt : nam
quamvis Scriptura non sit Deus et consequenter neque omnem veri­
tatem contineat neque vera modo divino contineat, in iis tamen, quae

ST?1··

Art. 2. De extensione inspirationis.

a sacris scriptoribus ut vera affirmantur. est vere verbum Dei, ideoque neque ut verum affirmare potest, quod falsum est. neque ut
falsum, quod verum est. Hoc sensu Scriptura est absolute vera (De
Inspir, n. 516). Ceterum ex natura rei alia est veritas parabolae, alia
veritas historiae; alia veritas carminis, alia veritas scripti didactici;
et sic singula «genera litteraria” suam propriam veritatem habent:
sunt tamen omnia vera eo sensu, quo sacer scriptor vera esse af­
firmat: neque umquam accidere potest, ut eius affirmationes successu
temporis falsae evadant (De Inspir. n. 492 sqq.).
Praeterea .veritas relativa" in rebus historicis multas habet
cautiones. Ne sacra quidem historia eo sensu absolute vera est, quasi
omnia vera referat, vel ipsis hagiographis nota (cf. Io. 21, 25), neque '
quasi omnia accuratissime describat, cum saepe locutiones sint in­
determinatae, et eadem res variis locis alio et alio modo narretur.
Ex altera parte narrationes historicae multo minus admittunt locutiones
secundum apparentiam quam usitatus loquendi modus de phaenomenis
physicis. Nam a) hic loquendi modus non adhibetur ad homines do­
cendos internam naturam rerum; historica narratio fit ad docendos
homines res gestas, b) Phaenomena physica per se non pertinent ad
ordinem salutis, neque falsae circa ea opiniones sunt impedimenta
salutis; contra vero multa facta historica per se intime cum salute
supernatural! cohaerent, ut e. g. dicta et facta Christi, c) Deus de
phaenomenis physicis non tradidit scientiam naturalem: sed multa
facta historica revelata sunt et in symbolis credenda proponuntur.
Itaque si constat sacrum scriptorem velle res historice narrare, non
licet admittere reapse res non accidisse, ut narrantur, sed esse mythos
vel legendas, quibus nulla veritas historica respondeat (De Inspir.
n. 512 sqq. 521 sqq. 525 sqq.). Pluries iam auctoritas ecclesiastica
eiusmodi errorem damnavit (cf. Denz. n. 1707 1980 2014 2016 sqq.),
opus Lenormant (Les origines de Phistoire) et alia opera, in quibus
veteres libros historicos Scripturae continere mythos docetur, in
Indice posuit (cf. De Inspir. n. 338—345), aliis vero theologis, qui
simile quid docebant, silentium indixit. Ergo secundum sensum ec­
clesiae non licet fidem historiae sive Veteris sive Novi Testamenti in
dubium vocare.
630. Sed distinguendum est, utrum Spiritus Sanctus ipse loquatur an
alios loqucntes faciat. Neque enim eo ipso, quod Spiritus Sanctus
testatur certa verba dicta esse ab hoc vel illo homine, etiam testatur
haec verba vera esse, cum vel aperta mendacia narrentur in Scriptura.
Itaque attendendum est, quis et qualis sit. qui loquens inducitur. .In
evangelio, quamvis verum sit omnino, quod dicta sint, non tamen omnia
quae dicta sunt, vera esse creduntur, quoniam multa a iudaeis falsa et
impia dicta esse verax evangelii Scriptura testatur” (N. Augustinus, Ad
Oros. contra Priscill. et Origen, c. 9. n. 12; M 42, 676).

Pars 111. De locis theologicis.

k)!

Sectio 2. De Sacra Scriptura.

Constat igitur in Scriptura legi «citationes
.
*
i. e. dicta hominum
etiam non inspiratorum. Unde distinguendum est inter ,veritatem
citationis’ et «veritatem rei citatae". Illa semper adest, haec non
semper. Interdum quaedam simpliciter referuntur, ut epistulae (Esdr.
c. 4 et 5); interdum aliorum dicta approbantur ut vera (e. g. Tit. 1,
12 sq.); interdum reprobantur ut falsa (e. g. 1er. 28, 15 sq.). Inter­
dum citationes sunt manifestae, interdum tacitae seu «implicitae’
(e. g. lud. 1, 14).
Quibusdam placuit ad has citationes implicitas recurrere in plurimis
difficultatibus librorum historicorum Veteris Testamenti (De Inspir.
n. 359 sqq.). Attamen exaggeratio in hac re cavenda est. Certe libri
historici Veteris Testamenti non sunt congeries citationum, quas sacri
scriptores collegerunt nullo facto iudicio de earum veritate aut falsitate.
Hi enim libri exhibent historiam oeconomiae supernaturalis. quae non
a Patribus tantum, sed etiam ab ipso Christo Domino et ab apostolis
ut vera historia habetur et ad docendum abhibetur. Unde citationes
implicitae non pro arbitrio supponendae sed singulis locis rationibus
probandae sunt (De Inspir. n. 359sqq. 519sq. 532sq.). De hac re „ Com­
missio biblica’ interrogata: «Utrum ad enodandas difficultates, quae
occurrunt in nonnullis Sacrae Scripturae textibus, qui facta historica
referre videntur, liceat exegetae catholico asserere agi in his de cita­
tione tacita vel implicita documenti ab auctore non inspirato conscripti,
cuius asserta omnia auctor inspiratus minime approbare aut sua facere
intendit, quaeque ideo ab errore immimia haberi non possunt?’ — re­
spondit: «Negative, excepto casu, in quo salvo sensu ac iudicio ecclesiae
solidis argumentis probetur: 1. hagiographum alterius dicta vel docu­
menta revera citare, et 2. eadem nec probare nec sua facere, ita ut
iure censeatur non proprio nomine loqui’ [Denz. n. 1979).

631. Si in Script urà persona quidem creata loquitur, sed a Deo missa,
ut Dei nomine fungatur munere legati ad homines, verba non sunt
minus infallibilia, quum si Deus ipse ea dixisset. Tales personae sunt
angeli boni, prophetae, apostoli (post diem pentecostes). Quod ad angelos
attinet, numquam censentur suo nomine venire et loqui ad homines
sed nomine Dei tantum (cf. Dan. 9: Hebr. 1, 14: Apoc. passim). Itaque,
quae dicunt, non solum vera sunt, sed etiam fide divina credi possunt.
Apostoli, quando dogmata fidei praedicant, sunt infallibiles, non vero
quando de aliis rebus loquuntur: unde in his falli possunt. Similiter
prophetae non semper ut prophetae loquuntur: ubi autem suo nomine
loquuntur, non sunt immunes ab errore (e. g. 2 Rg. 7. 2 sqq.). E contra
vero accidere potest, ut homines, qui non sunt prophetae neque apo­
stoli. in certa occasione ex instinctu Spiritus Sancti locuti sint, ut
patriarchae, Tobias, Simeon (Luc. 2, 34). alii non pauci. Itaque cum
vel S. Scriptura diserte docet vel aliunde constat hominem locutum
esse ex instinctu divino, patet eius verba esse infallibilia. Praeterea

[)<» extensione inspirationis.

Prop. LX.

cum S. Scriptura verba ab homine dicta approbat aut improbat, eo
ipso habemus testimonium Spiritus Sancti de veritate aut falsitate
talium verborum. Ita Deus approbavit verba Iob(38, 1 sqq.; 38, 33sqq.;
42, 3 sqq.) et Christus verba Petri (Matth. 16, 16 sqq.); exempla impro­
bationis in eodem libro lob occurrunt (42, 7 sq.). Approbatio vero per­
sonarum in genere non est approbatio omnium, quae a personis dicuntur
vel fiunt (cf. Ex. 1, 15 sqq.; ludith 10. 12 sqq.). De Inspir. n. 436 sqq.
632. Ipsi quoque scriptores sacri interdum sua sensa manifestant,
orando ad Deum, dubia proferendo, salutationes ad amicos mittendo etc.
Quia nihilominus Deus haec scribenda inspiravit, talia dicta vere sunt
verbum Dei, sed diversimode. Interdum hagiographi narrant ea. quae
antea a se dicta vel facta sunt (Ex. 2, 13 sqq. Ion. 4, 3 4. Io. 13. 25).
His igitur locis Spiritus Sanctus nihil aliud directe testatur nisi illas
res olim dictas vel factas esse. Quid de veritate et bonitate sit sen­
tiendum, eo modo diiudicari debet, quo iam dictum est. Cum P ir
apostolus scribit : „ Ceteris ego dico, non Dominus“ (1 Cor. 7, 12). infallibiliter certum est ibi agi non de praecepto divino sed de prae­
cepto apostolico. Quamvis enim Deus Paulum inspiraverit, ut omnia
scriberet, quaecumque scripsit, tamen ex altera parte eum movit, ut
alia scriberet ut praecepta divina, alia ut praecepta humana. Hoc
alterum infert distinctionem in varias materias scriptionis; prius illud
refertur ad formalem rationem inspirationis. Ergo nullum praeceptum
ideo praecise est divinum, quia in S. Scriptura invenitur.
633. Porro quia Deus saepe movit scriptorem, ut scriberet, quae ipse
scriptor sciret, facile intellegitur, quomodo possint in S. Scriptura
occurrere assertiones indeterminatae vel dubitativae (lo. 2. 6: 6. 19.
Act. 25, 6. 1 Cor. 1, 16 etc.). Ex his testimoniis duo concludi
possunt, unum: rem veram esse, prout narratur; alterum: scriptorem
sacrum fortasse exactiorem notitiam rei non habuisse neque accepisse
de hac re a Deo revelationem, sed solum inspiratum esse ad ea
scribenda, quae sciebat (De Inspir. n. 445 sqq.).
634. Saepe sacer scriptor gaudium, tristitiam rei alios animi sui
affectus manifestat (cf. initia et conclusiones epistularum S. Pauli). Ex
Scriptura igitur proxime certum est sacrum scriptorem vere habuisse
hos affectus, quia Deus non potuit eum inspirare ad mentiendum. In­
directe sequitur hos affectus esse honestos et ad utilitatem legentium
scriptos, quia secus non esset finis rationabilis eorum scriptionem in­
spirandi. .Omnis Scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum,
ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum in iustitia" (2 Tim.
3.
Haec pauca indicasse sufficiat de extensione inspirationis ad res
omnes et sententias, quae in S. Scriptura habentur (cf. Schmid, De
Pesch, Praelectiones dogmaticae. I. Ed. 6/7.

-

450

Pars HI. De locis theologicis.

Sectio 2. De Sacru Scriptura.

insp. 117 sqq.; N. Schif/ini, Divinitas Scripturarum, Augustae Tauri­
norum 1905, 90 sqq. ; Franc. Fgger, Absolute <»der relative \\ ahrheit
der Heiligen Schrift, Brixen 1909).

nt.
;.»ι

wl

Prop. LXI. Inspiratio omnium verborum materialium et con­
structionum S. Scripturae admittenda non est.
635. Fuerunt olim satis multi, qui censerent non solas res et sen­
tentias sed etiam singula vocabula Scripturae et totam orationis
formam a Deo inspirata esse. Haec quidem sententia maxime inter
vetustiores protestantes vigebat (cf. De Inspir. n. 219 228 sqq. ; Deminger,
Vier Bucher von der religiOsen Erkenntnis II 239 sqq.), sed eius de­
fensores etiam fuerunt nonnulli optimi theologi catholici, ut e. g. Bailes
i In 1, q. 1. a. 3, dub. 3). Nihilominus .propositio, quae negat in­
spirationem singulorum verborum S. Scripturae, a pluribus theologis
recepta est. quorum numerus magis magisque in dies crevit, ita ut
nunc ab omnibus fere defendatur, relicta rigidiore illa sententia in­
spirationis verbalis' (Ubaldi, Introduct. in S. Script. II 23: cf. De
Inspir. n. 278 280 281 287).
Si quis censet nonnulla vocabula vel phrases et constructiones
Scripturae inspirata esse ob specialem aliquam rationem, e. g. vocabu­
lum λόγος, formulam baptismi etc., hanc sententiam non oppugnamus,
sed negamus Deum omnia et singula vocabula totius Scripturae inspirasse.
Verba, de quibus hic loquimur, sunt rerba materialia. Nam ipsa
quoque iudicia et sententiae sunt scriptoris verba, sed haec vocantur
verba formalia, quibus exprimendis verba materialia ut signa externa
serviunt. Externa signa, priusquam chartae commendantur, sunt in
imaginatione scriptoris. Unde quaestio est. num Deus influxu super­
naturali singulas imagines determinatorum vocabulorum et construc­
tionum in scriptore producat. Illi, qui praecedentibus saeculis defende­
bant inspirationem verborum materialium, hoc sensu rem intellegebant,
quasi Deus eligeret singula verba et scriptori sacro ita imprimeret et
eum ita ad haec scribenda moveret, ut scriptor non esset sub hoc
respectu plus quam calamus, quo Spiritus Sanctus uteretur. Hanc
igitur Bmechanicam" verborum inspirationem requiri vel in plerisque
Scripturae dictis locum habuisse negamus. Nostra quidem aetate vix
sunt, qui veterem illam opinionem defendant: nihilominus ad explican­
dam essentiam inspirationis haec res breviter consideranda est.
Concedimus assistentiam divinam ad ipsa quoque verba eatenus
extendi debere, quatenus Deus cavere debet, ne verba inepta eligantur,
quia verbis ineptis sensus ipse corrumpitur. Sed potuit Deus scriptori
electionem verborum relinquere, quamdiu videbat eum eligere apta
verba: et solum si scriptor ipse apta verba non elegisset, positivus
influxus Dei necessarius erat, ut scriptor apta verba conciperet et
scriberet. Ergo interdum hoc factum esse non negamus, sed sola
universalis inspiratio verborum ut superflua et improbabilis reicitur.

Art. 2. De extensione inspirationis.

Prop. LX I.

451

636. Inspiratio verbal is non requiritur, ut Deus sit sensu vero auctor
libri sacri, quia in omni libro et maxime in S. Scriptura res et sen­
tentiae sunt pars essentialis, modus vero dicendi, in quantum ipsas
sententias non mutat, accidentaliter se habet. Eaedem enim res alio
et alio modo exprimi possunt, quia’multi sunt termini idonei ad eas­
dem ideas exprimendas. Ideo quilibet scriptor non minus se agnoscet
auctorem libri sui in aliam linguam fideliter translati quam originaliter
a se conscripti. Ergo etiam aliquis merito auctor libri vocandus est.
etiamsi non in individuo omnia verba et phrases per se suppeditet,
dummodo curet, ut res singulae, quas. vult scribi, convenienti modo
scribantur. Unde ad inspirationem Scripturae ratione externae formae
non plus requiritur, quam ut Deus assistentia sua provideat, ut scriptor
ea omnia et sola scribat, quae secundum voluntatem Dei scribenda
sunt, et ut haec apto et sincero modo scribantur. „Ex hoc autem
ipso praesumi debet, ubi non demonstratur oppositum, revera ita factum
esse et Deum, qui disponit omnia suaviter, permisisse, ut homines,
divinis sensis iam collustrati et ad ea scribenda supematuraliter moti,
secundum diversam singulorum indolem et eruditionem ipsi sub divina
assistentia reperirent et seligerent idearum inspiratarum signa. Ceterum
suppetunt argumenta etiam positiva, ex quibus deducitur saltem plerum­
que auctores inspiratos in verbis seligendis et in modo scribendi gram­
matico ac rhetorico divina assistentia tantum munitos et adiutos,
non autem divinitus accepta dictatione ad unum determinatos fuisse'
(Franzelin, De Trad, et Script., ed. 3, 352).

637. Verba et constructiones non fuisse inspirata apparet ex modo
dicendi calde diverso apud singulos hagiographos, prout hi erant di­
versae culturae et indolis. -De Isaia sciendum, quod in sermone suo
disertus sit, quippe ut vir nobilis et urbanae eloquentiae, nec habens
quicquam in eloquio rusticitatis admixtum.8 „Ieremias sermone qui­
dem apud Hebraeos Isaia et Osee et quibusdam aliis prophetis videtur
esse rusticior sed sensibus par, quippe qui eodem Spiritu propheta­
verit. Porro simplicitas eloquii a loco ei, in quo natus est, accidit.
Fuit enim Anathothites, qui est usque hodie viculus/ Ita S. Hier­
onymus (Praef. in Is.; M 28, 771; et in 1er.; M 28, 847), qui in Sancti
quoque Pauli scriptis notat soloecismos, quos ob linguae graecae im­
peritiam vitare non potuerit. Ideo monet: „Alii syllabas aucupentur
et litteras, tu quaere sententias8 (Ep. 57 ad Pammach. n. 6, cf. n. 10;
M 22, 572 576). „ Beatus est, qui seminat in eloquiis Scripturarum
tam Veteris quam Novi Instrumenti et calcat aquas occidentis lit­
terae, ut metat fructus Spiritus vivificantis8 (In Is. 1, 3; M 24, 27).
Certe valde inconveniens videtur peccata contra grammaticam et
inconcinnitatem vel obscuritatem sermonis in Spiritum Sanctum velle
refundere, id quod in opinione verbalis inspirationis fieri oportet.
Dicunt quidem Spiritum Sanctum in hac re se singulorum indoli ac29·

452

Pars HI·

locis theologicis. Sectio 2. De Sacra Scriptura.

commodasse: at hoc est prorsus improbabile, quia Deus nihil agit
frustra: potuit autem Deus eundem effectum sine influxu tam spe­
ciali obtinere, singulos scriptores suae indoli relinquendo (De Inspir.
n. 456 sqq.).
638. Ipsi sacri scriptores modum loquendi sibi tribuunt et eius de­
fectus excusant. Ita scriptor secundi libri Machabaeorum dicit, si
tenuiter et mediocriter scripserit, se fecisse, quantum potuerit, et se
ex industria stilum variasse, ne lectorem taedio afficiat (2 Mach. 15,
39 40). S. Paulus se vocat ,imperitum sermone" (2 Cor. 11, 6), quod
non minus valet de eius scriptis quam dictis.
639. Itaque facile intellegitur, cur evangelistae eosdem sermones Christi
aliter et aliter referant, quod attinet ad verba, sensu tantum servato.
Hoc vel uno exemplo quadruplicis narrationis apparet, quae de
eucharistiae institutione in S. Scriptura exstat. -Ut enim quisque
meminerat, et ut cuique cordi erat vel brevius vel prolixius eandem
tamen explicare sententiam, ita eos explicasse manifestum est. . . .
Ut. quod ad doctrinam fidelem maxime pertinet, intellegeremus non
tam verborum quam rerum quaerendam vel amplectendam esse veri­
tatem, quando eos, qui non eadem locutione utuntur, cum rebus
sententiisque non discrepant, in eadem veritate constitisse appro­
bamus" (δ'. August., De cons, evang. 1. 2, n. 27 sq. ; JZ 34, 1089:
cf. 1111 1139).

640. Sunt quidem nonnullÀ inter SS. Patres, qui cum emphasi docent
nullum apicem, nullam litteram esse in Scriptura nisi ex intentione
Spiritus Sancti positam. Sed cum iidem doctores diversitatem locu­
tionis et similia ex diversa indole scriptorum explicent, manifestum
est eos solummodo rhetorice exaggerare dignitatem omnium senten­
tiarum S. Scripturae, utpote a Spiritu Sancto inspiratarum. -Ne
syllaba quidem", inquit S. Ioann. Chrysost., .praetereunda, nam omnia
sunt a Spiritu Sancto" (Horn. 15 in Gen.: .1/53, 119). Nihilominus in
Hom. 1 in NIatth. (M 57, 16 sqq.) diversitatem narrationum in quattuor
evangeliis inde explicat, quod evangelistae non ex conventione scripse­
rint, sed pro sua quisque indole. (Cf. Homil. in illud „Non est in
homine" n. 2 et 3: M 56, 156 158.) De Inspir. n. 462 sqq.
641. Similiter nonnulli inter scholasticos specietenus tantum statuunt
inspirationem verbalem, sed rem ita explicant, ut a nostra sententia
non recedant. Ita Suarez: -Est Scriptura instinctu Spiritus Sancti
scripta dictantis non tantum sensum sed etiam verba." Nihilominus
ait: .Quando auctor canonicus scribit aliquid, quod secundum se huma­
num est et subiacet sensibus, satis videtur, quod Spiritus illi specialiter
assistat et custodiat ab omni errore et falsitate et ab omnibus verbis,
quae non expediunt vel decent talem Scripturam, avertendo scilicet

Art. 2. De extensione inspirationis.

Prop. LXI.

453

speciali providentia omnia obiecta, quae conceptus talium verborum
I ineptorum ] excitare possunt, et in reliquis permittendo, ut scriptor
sua memoria et suis speciebus et sua diligentia utatur in scribendo“
(De fide disp. 5, sect. 3, n. 4 5; cf. disp. 2, sect. 5, n. 4).

642. Ex dictis facile apparet, quomodo ecclesia nonnullis versionibus
tantam auctoritatem tribuere potuerit, ut eas pro canonica Scriptura
habendas esse decerneret; id quod maxime valet de Vulgata. Certe
nisi quis gratis velit asserere etiam has versiones esse inspiratas, debet
concedere materialia verba inspirata in iis non haberi. Ergo ecclesia,
quae eas nihilominus pro Scriptura inspirata habet, censet inspira­
tionem non pertinere ad singula vocabula sed ad res et sententias,
et res et sententias inspiratas fideliter redditas esse in illis versionibus
(cf. Wircéburg. I. n. 22 sqq.). Scriptura per versionem accidentaliter
tantum mutata est, manet autem essentialiter Scriptura. Scriptura
autem praecise ut Scriptura Spiritui Sancto adscribitur; ergo non
secundum accidentia verborum et stili (De Inspir. n. 460 sq.).
Plane diversam inspirationem verbalem docuerunt nostra aetate
quidam, qui negant a Deo dictata esse singula vocabula, sed dicunt
Deum inspirando elevare et movere omnes facultates hominis inspirati,
et hominem sic elevatum et motum scribere sententias et verba; hoc
sensu etiam verba ipsa esse inspirata. Et quia homo etiam inspiratus
manet imperfectus, similiter liber inspiratus perfectiones et imperfec­
tiones hominis inspirati manifestat. Quidam hunc modum inspirationis
excogitaverunt ad laxandum conceptum inspirationis. Concludebant
enim: si inspiratio non impedit defectus litterarios, consequenter ne­
que excludit defectus quoad ipsas res, et humanae infirmitates non
minus in rebus quam in verbis Scripturae agnoscendae sunt (De In­
spir. n. 454). Ergo haec theoria toto caelo distat a doctrina quorundam theologorum saeculi XVI de inspiratione verbali, qui volebant
conceptum inspirationis artare statuendo inspirationem verbalem. Sine
dubio homo motus ad scribendas certas res, eo ipso aliquo modo movetur ad eligenda certa verba, quatenus ex usu humano certae res
certis verbis exprimuntur. At hoc non obstante eadem res saepe
variis modis exprimi potest ita, ut substantia sententiarum non mutetur. Quod si accidit, nulla est ratio dicendi Deum determinasse
supernaturaliter scriptorem ad certa verba exclusis omnibus aliis. Hoc
satis patet ex argumentis iam allatis. Nihilominus ad Dei voluntatem
referendum est, ut scripti sint libri poetici, historici, didactici. Neque
tamen censendus est Deus inspiratione infudisse poeticam, historicam
aliamve artem, sed potius elegit ad varia haec opera conficienda
homines natura et indole aptos ad certa genera litteraria, eosque ita
movit iisque ita astitit, ut libri, quales volebat, scriberentur. Unde
non necessario concluditur singula verba, versus bonos vel minus
bonos, dictionem perfectam aut imperfectam iis esse a Deo determi-

i

454

Pan? HI. De locis theologicis.

Sectio 2, De Sacra Scriptura.

nata et suppeditata (De Inspir. n. 468 sqq.). Itaque nova haec ,inspiratio verbalis non multo plus est quam vocabulum vel modus
loquendi.
ART. ΠΙ.
DE CR1TERIO INSPIRATIONIS.

Prop. LXH. Traditio catholica est unicum critérium sufficiens
inspirationis omnium sacrorum librorum.

K»
at
u»
ill

643. Ex iis. quae supra dicta sunt, efficitur posse quidem inspira­
tionem multorum sacrorum librorum ex S. Scriptura ipsa probari. At
imprimis hoc argumentum scriptu risticum ne ad omnes quidem libros
Veteris Testamenti directe applicari potest, cum non ex omnibus illis
libris dicta allegentur in Novo Testamento ideoque ex sola Scriptura
determinari non possit, qui sint libri nomine της γραφής significati.
Immo etiamsi alia adiumenta historica, ut testimonium Flavii losephi.
in auxilium vocamus, non possumus cum absoluta certitudine indicare,
qui libri in canone iudaeorum fuerint, cum saltem dubium maneat de
quibusdam libris, quos vocant deuterocanonicos. Multo etiam magis
indeterminatum est testimonium Scripturae de libris Novi Testamenti,
Ergo sola S. Scriptura non est sufficiens critérium ad dignoscendos
libros inspiratos (De Inspir. n. 598 sqq.).

644. Quid igitur restat nisi testimonium traditionis et quidem traditionis divinae, quae testatur id, quod a Deo revelatum est? Nam
inspiratio est factum supernaturale, quod alia via innotescere nequit
nisi per divinam revelationem. Ipse homo inspiratus per se non potest
esse testis sufficiens huius rei. tum quia non necessario conscius est
inspirationis, tum quia eiusmodi factum internum et supeniaturale non
est proprium obiectum testimonii humani propter nimiam facilitatem
illusionis in testante et nimiam difficultatem, qua laborant audientes,
cognoscendi absentiam illusionis in testante, tum quia agitur de re.
quae fide divina credenda est. Haec igitur cum ipsi protestantes intel­
lexissent neque tamen vellent admittere traditionem sacram praeter
Scripturam, studuerunt alia criteria invenire, quibus liber ut inspiratus
dignosci posset. Itaque dixerunt Scripturam esse divinam propter
facta supernaUiralia. quae in ea narrarentur, propter sanctitatem, sub­
limitatem, consensionem doctrinae in ea contentae, propter singularem
gustum et alios miros effectus, quos animi legentium ex ea haurirent,
propter ipsam dictionem, quae cum magna simplicitate singularem
sublimitatem coniungeret (De Inspir. n. 584 sqq.).
645. At hae rationes, quamvis adhiberi possint ad confirmandam
inspirationem aliunde iam probatam, non sunt criteria apta ad digno­
scendos libros inspiratos. Cur enim scripta e. g. Patrum apostolicorum
■ non inspirata dicunt, cum haec criteria in iis magis inveniantur quam

Art. 3. De criterio inspirationis.

Prop. LXII.

455

in quibusdam libris S. Scripturae? Sed consideranti facile patet haec
criteria neque singula neque omnia simul esse argumentum certum
inspirationis, cum ad summum probent librum aliquem continere veri­
tates revelatas. Revelatione enim supposita sanctitas, sublimitas, sim­
plicitas doctrinae etc. facile intelleguntur. At liber non est inspiratus
eo ipso, quod doctrinam revelatam docet vel facta supematuralia
narrat. Ex altera vero parte difficile foret illas notas simul sumptas
ostendere in omnibus libris historicis Veteris Testamenti et in omni­
bus epistulis apostolorum. Praeterea quomodo liber ideo inspiratus
est. quod facta miraculosa et prophetias narrat? Nonne haec possunt
esse fictiones et mendacia? Aut, si vera sunt, nonne sine inspiratione
innotescere possunt? Ergo illi characteres non sufficiunt ad stabilien­
dum factum inspirationis (De Inspir. n. 591 sqq.).
646. Quare alii protestantes dicunt de scriptis Veteris Testamenti
ut inspiratis constare ex Novo Testamento ; Novum vero Testamentum
ideo censendum esse inspiratum, quod libri eius scripti sint ab apo­
stolis, apostolos autem fuisse inspiratos, cum habuerint et mandatum
Christi, ut praedicarent evangelium, et Spiritum Sanctum, qui iis in
hac praedicatione assisteret.
Sed apparet hoc argumento rem non effici; nam duo evangelia et
Actus apostolorum scripta non sunt ab apostolis, et tamen ab ipsis
quoque protestantibus recensentur inter libros inspiratos. Dein vero
munus apostolicum nequaquam necessario secum fert inspirationem
ad scribendum. Multi enim apostoli fuerunt, qui nihil scripserunt:
ergo non habuerunt mandatum divinum scribendi. Porro apostoli eo,
quod erant apostoli, non desinebant esse homines, qui poterant suo
nomine et loqui et scribere. Quid eos impediebat, ne de privatis suis
negotiis suo nomine litteras conscriberent? Si vero loquebantur de
rebus fidei et morum, vi promissionis Christi erant quidem infallibiles
in his rebus proponendis sive verbo sive scripto ; sed infallibilitas non­
dum est inspiratio. Inspiratio est charisma transiens et extraordina­
rium. etiam in comparatione cum munere apostolico : ergo hoc speciale
charisma alicuius apostoli speciali argumento probandum est. Patet
igitur, quam falsum sit hoc critérium desumptum ex munere apo­
stolico; potuit enim aliquis esse apostolus, qui non esset inspiratus
ad scribendum: et potuit esse aliquis inspiratus ad scribendum, qui
non esset apostolus (De Inspir. n. 621 sqq.).
647. Quamvis haec ita sint, non desunt tamen catholici quoque theo­
logi, qui hoc argumento ex munere apostolatus utuntur, non quidem
sensu exclusive sed positivo. Ita e. g. Ubaldi, qui concedit formaliter
inspirationem ad scribendum non includi in conceptu muneris apostolici, sed vult in concreto haec duo non posse separari: «Apostoli
enim, si Scripturae testimonia consideremus, charisma inspirationis

—·

Pars III. De locis theologicis.

M

ftf.

c!

‘t

Sectio 2. De Sacra Scriptura,

non utcumque aut ad hoc vel illud determinatum aut hoc vel illo
tempore definitum possidebant, sed iuge, continuum ac perenne, quod
sese ad universum apostolici muneris exercitium porrigebat. Nam
Spiritu Sancto pleni erant. Deus in illis ac per illos loquebatur.
Spiritus Sanctus in illis manebat docens ac suggerens omnem veri­
tatem. Quo semel admisso quis sibi persuadere poterit huiusmodi
Spiritus Sancti inspirationem ad solam oralem praedicationem coar­
tandam esse et ab ea excipiendam esse librorum scriptionem, quae
non minus ad officium doctorum universalium pertinebat, et ad quam
divina inspiratio speciali modo postulari videbatur? Verum ut id
clarius fiat, animadvertimus illam inspirationem ad scribendum, quam
urgent laudati auctores, intellegi posse vel de inspiratione antecedente,
qua scilicet quis movetur et impellitur ad scriptionem suscipiendam,
vel de inspiratione concomitante, qua quis in hypothesi. quod scribere
velit, in ipso scribendi actu cooperantem et inspirantem habeat Spiri­
tum Sanctum. Si altero hoc sensu accipiatur inspiratio ad scribendum,
haec in generali illa apostolorum inspiratione necessario includitur,
ut. ex dictis apparet. Si vero strictissime accipiatur in primo sensu,
possemus imprimis quaestionem movere, an haec antecedens motio
essentialis omnino sit ad sacrorum librorum inspirationem constituen­
dam, ita ut e. g. epistula 2 et 3 loannis. quae totae familiares sunt,
nihil novi continent et ad privatas personas sunt directae, inspiratae
non essent, nisi Spiritus Sanctus loannem specialiter moverit ad eas
scribendas. Quid, si diceremus loannem ex propria voluntate se
determinasse ad illas scribendas, cum tamen Spiritu Sancto plenus
esset et iugiter inspiratus, easdem epistulas eo ipso sub divina inspi­
ratione conscriptas fuisse? Nonne hoc satis esset, ut haec et alia
scripta ad Deum tamquam auctorem referri possent ?“ (Introductio
in S. Scripturam II 79 sqq.) Dein addit etiam antecedentem impulsum
adfuisse, quoties hoc fidelibus vel ecclesiae profuturum erat, et hoc
quidem vi muneris apostolici. In nota vero illustrat hanc rem ex­
emplo gratiae sanctificantis, (piae secundum quosdam theologos suf­
ficiat ad opus supernaturale sine gratia actuali praeveniente.
<»48. At hoc ipsum exemplum ostendit hanc theoriam admitti non posse.
Sicut enim gratia habitualis ideo non sufficit ad bonum opus, quia
habitus non est aptus ad transferendam potentiam in actum. ita
praesentia habitualis Spiritus Sancti non est motio, qua apostoli sive
ad loquendum sive ad scribendum inspirati sint. Ergo praeter hanc
habitualem praesentiam requiritur actualis motio ex parte Dei. Haec
autem motio debet esse antecedens, quia secus principalis causa Scrip­
turae non est voluntas divina sed voluntas humana. Scriptura vero
non voluntate humana allata est. ut ait S. Petrus. Quod adversarius
supponit apostolos semper habuisse inspirationem ad loquendum, si
inspirationem intellegit sensu stricto, gratis asseritur et gratis negatur.

Art. 3. De criterio inspirationis.

Prop. LX Π.

457

Apostolis enim accepta semel revelatione sufficiebat assistentia Spiritus
Sancti munientis eos contra errores; sed nequaquam probari potest
eos numquam locutos esse de rebus fidei et morum et multo minus
de aliis rebus nisi ex speciali motione Spiritus Sancti, quae nomen
inspirationis sensu stricto mereatur. Apostolus enim interrogatus
e. g. de re fidei, quam optime norat, non indigebat tali speciali mo­
tione; ergo censendus non est eam accepisse. Infallibiles quidem
erant, apostoli tum in loquendo tum in scribendo de rebus fidei: at
infallibilitas non est idem atque inspiratio. Non solum ut homines
sed etiam ut infallibiles homines poterant sua voluntate loqui et
scribere.
Id S. Augustinus docuit de prophetis: quod autem valet de pro­
phetis, valet de apostolis: „Existimo etiam ipsos, quibus ea, quae in
auctoritate religionis esse deberent, Sanctus utique Spiritus revelabat,
alia sicut homines historica diligentia, alia sicut prophetas inspiratione
divina scribere potuisse; atque haec ita fuisse distincta, ut illa tam­
quam ipsis, ista vero Deo per ipsos loquenti iudicarentur esse tri­
buenda, ac si illa pertinerent ad ubertatem cognitionis, haec ad reli­
gionis auctoritatem, in qua auctoritate custoditur canon" (De civ. Dei
18, 38; J/ 41, 598).
Addit ibidem exstitisse revera scripta prophetarum, quae in canonem recepta non sint. Item multi Patres et scholastici symbolum
apostolorum ab ipsis apostolis conscriptum esse censebant neque tamen
umquani pro Scriptura inspirata habebant. Simile quid valet de epistula
Barnabae; nam multi eam et Barnabae tribuebant et Bàrnabam in
numero apostolorum habebant neque tamen epistulam Barnabae inter
canonicos libros recensebant. Ergo adversariorum sententia prioribus
saeculis non vigebat in ecclesia (De Inspir. n. 604 sqq.).
%
649. Interdum quidem SS. Patres ita argumentantur : Liber aliquis
scriptus est ab apostolis; ergo est canonicus. Sed hoc tum tantum ac­
cidere videtur, cum canonicitas libri in dubium vocata erat eo, quod
scriptus non esset ab apostolo. Supponebatur igitur a SS. Patribus
traditio de inspiratione libri, et ad removendam dubitationem de hac
traditione ostendebant librum esse apostolicae originis. «Praeterea
utique semper viguit communis persuasio instar principii, quod nulli
apostolorum libri exstant vel certe nulli traditi sunt ecclesiae nisi in­
spirati. Hoc autem erat testimonium non velut de rei essentia ex
ipsa natura apostolatus, sed velut de facto historico ex traditione con­
sensu ecclesiastico confirmata” (Franzelin, De Trad, et Scriptura, ed. 3,
377 sq.). Cf. De Inspir. n. 614 sq.
650. Itaque ecclesia ideo librum habet pro inspirato, quia ei ut in­
spiratus traditus est et quidem ab apostolis, a quibus ecclesia omnem
suam traditionem accepit. Haec est ratio, cur veteres evangelia Marci

458

Conclusio.

et Lucae ad apostolorum auctoritatem retulerint; ex analogia vero
simile quid censendum est de Actibus apostolorum (cf. supra n. 85;
Euseb., H. E. 2, 15; 6. 14;. M 20. 171 551). Quia autem ecclesia
inspirationem sacrorum librorum ut dogma fidei proponit, haec doctrina
revelatione divina niti debet, quia ecclesia non habet dogmata nisi
divinitus revelata et ab apostolis promulgata (De Inspir. n. 627 sqq.).

Probata igitur et explicata inspiratione sacrorum librorum in­
quirendum est in textuum primigeniorum recensiones, in versionum
condicionem et auctoritatem, ut non solum abstractam quandam no­
tionem S. Scripturae habeamus, sed ut sacris libris ad argumenta­
tionem theologicam uti possimus. Verum illae et aliae similes quae­
stiones relinquendae sunt introductioni in S. Scripturam (cf. Comely,
hitrod. I. ed. 2. 249 sqq.). Interim nobis sufficiat in memoriam re­
vocasse. quae concilium tridentiniim statuit; .Sacrosancta synodus
considerans non parum utilitatis accedere posse ecclesiae Dei, si ex
omnibus latinis editionibus, quae circumferuntur, sacrorum librorum,
quaenam pro authentica habenda sit innotescat: statuit et declarat,
ut haec ipsa vetus et vulgata editio, quae longo tot saeculorum usu
in ipsa ecclesia probata est, in publicis lectionibus, disputationibus,
praedicationibus pro authentica habeatur, et ut nemo illam reicere
quovis praetextu audeat vel praesumat' {Denz. n. 785). Ad quae
verba notat Leo XHI in encyclica .Providentissimus Deus' : .Neque
tamen non sua habenda erit ratio reliquarum versionum, quas Chri­
stiana laudavit usurpavitque antiquitas, maxime codicum primigeni­
orum. Quamvis enim, ad summam rei quod spectat, ex dictionibus
Vulgatae hebraea et graeca bene eluceat sententia, attamen, si quid
ambigue, si quid minus accurate inibi elatum sit. .inspectio prae­
cedentis linguae
*
suasore Augustino proficiet" {Denz. n. 1941).

APPENDIX
DE EVANGELIIS ET EORUM INTER SE RELATIONE.
Ex iis, quae „ Commissio pontificia de re biblica" statuit de evan­
geliis, haec colliguntur (cf. Denz.14 n. 2110 sqq. 2148—2171):
I. DE EVANGELIO MATTHAEI.
(Acta Apostolicae Sedis 1911, 294 sqq.)

651. 1. Matthaeus, Christi apostolus, revera evangelii sub eius nomine
vulgati est auctor.
Supra n. 117 sqq.

2. Traditionis suffragio fulcitur sententia, quae tenet Matthaeum
ceteros evangelistas in scribendo praecessisse et primum evangelium
patrio sermone, a iudaeis palaestinensibus tunc usitato, quibus opus
illud erat directum, conscripsisse.
Supra n. 81 83 117 118 119.

·'

3. Redactio huius originalis textus differri non potest ultra tempus
eversionis Hierusalem (a. 70). Irenaei testimonium 3, 1, 2, incertae
interpretationis, non est tanti ponderis existimandum, ut cogat reicere
eorum sententiam, qui censent redactionem ante Pauli in Urbem ad­
ventum fuisse confectam.
Verba Irenaei sunt haec: rMatthaeus in hebraeis ipsorum lingua scripturam
edidit (έϊήνεγκεν) evangelii, cum Petrus et Paulus Romae evangelizarent et fundarent
ecclesiam." Irenaeus ex Rom. 1, 1—15 scivit primam ecclesiam romanam non esse
a Paulo fundatam; sed cum Petri mentionem faceret, more suo Pauli nomen ad­
didit, non distinguens verbis, quid ad alterutrum referendum esset. Sensus igitur
est: Matthaeus hebraice scripsit evangelium. Petrus autem et Paulus extra Palae­
stinam evangelium voce praedicabant, et Petrus ecclesiam romanam fundabat. Petrus
probabiliter anno 42 primum Romam venit et iterum anno 56. Ergo si Irenaeus
voluit indicare tempus scriptionis evangelii. intra hos annos Matthaeus scripsit evaugelium. Alii tamen aliter verba explicant.

4. Sustineri non potest eorum opinio, iuxta quam Matthaeus non
proprie et stricte evangelium composuit, quale nobis est traditum,
sed tantummodo collectionem aliquam dictorum seu sermonum Christi.

460

Appendix de evangeliis et eorum inter se relatione.

quibus tamquam fontibus usus est alius auctor anonymus. quem evangelii ipsius redactorem faciunt.
■
Quomodo intellegenda sint illa λόγια, <le quibus Papias loquitur, et cur dicendum
non sit nostrum evangelium Matthaei statim fuisse graece conscriptum, supra n. 117
et 119 diximus.

5. Ex traditione certo probatur ipsum evangelium graeeum identicum esse quoad substantiam cum evangelio illo patrio sermone ab
eodem apostolo exarato.
Irenaeus. Pantaenus, Origenes. alii testes dicunt nostrum primum evangelium,
non aliud opus, a Matthaeo esse conscriptum. Supra n. 80 81 117 118 119. Nullum
in tota traditione vestigium est alterius scripti S. Matthaei.

01
f·’’
üK

i.'

J

6. Ideo quod auctor primi evangelii scopum prosequitur dogmati­
cum et apologeticum, demonstrandi nempe iudaeis lesum esse Messiam,
et quod in disponendis factis et dictis non semper ordinem chronologicum tenet. deducere non licet ea non esse ut vera recipienda.
Xeque affirmari potest narrationes gestorum et sermonum Christi esse
alterationem et adaptionem sub influxu prophetiarum Veteris Testa­
menti et adultioris ecclesiae status, ac proin historicae veritati non
esse conformes.
Hae sunt obiectiones. quae a rationalistis et modernistis contra originem apostolicam et dignitatem historicam primi evangelii fiunt. Sed sunt obiectiones inanes.
Nam si evangelists scribens fine apologetico ad confutandam infidelitatem iudaeomm
incredulorum protulisset ut facta, quae non erant facta sed ficta, non potuisset
sperare se quicquam effecturum esse. et adversarii contra eum conclamassent.
Cf. supra n. 133 sqq. Quod ad prophetias attinet, rationalistae supponunt a priori
eas fieri non posse. Sin autem verae sunt prophetiae, necesse non erat facta iis
adaptari. Tantum ahest ut sub influxu prophetiarum facta alterata sint, ut interdum
difficile videatur intellegere, quomodo quaedam facta sint impletio prophetiarum,
quae citantur cf. Matth. 2. 15 18 23: 8, 17 etc. . Etiam in factis maxime simplicibus,
in quibus nulla suspicio alterationis esse potest, ut quod lesus in urbe Capharnaum
habitavit, fit provocatio ad prophetias Matth. 4. 13 sqq.;. Quod dicitur de influxu
adultioris status ecclesiae, nititur duabus falsis suppositionibus: Christum noluisse
instituere ecclesiam, sed ecclesiam post aliquod tempus spontanee coepisse sese
evolvere: et evangelium scriptum esse non ab apostolo Matthaeo sed ab alio ignoto
scriptore serioris temporis, quando haec evolutio ecclesiastica iam facta sit.

7. Solido fundamento destitutae iure censeri debent opiniones eorum,
qui in dubium revocant authenticitatem historicam duorum priorum ca­
pitum evangelii Matthaei, in quibus genealogia et infantia Christi nar­
rantur, sicut et 16. 17—19: 28, 19—20: 14. 33 et alia huiusmodi.
quae apud Matthaeum peculiari modo enuntiata occurrunt.
Originem davidicam Christo attributam tum esse, cum Messias haberi coeptus
sit, volunt quidam rationalistae. Attamen illam esse veram originem Christi testantur
non soli libri sacri <Rom. 1, 3: 2 Tim. 2. 8; Apoc. 5, 5; 22, 16), sed etiam Hegesippus secundum ea. «piae ips e inPalacstina exquisierat Euseb., Η. E. 3, 19 20 32:
.V 20, 251 sqq. 282 sq.. De Matth. 16. 17 sqq. vide supra n. 119 289. Christum non
dixisse ea. quae Matth. 28, lit sq. narrantur, rationalistae affirmant, cum Christus
non miserit discipulos in universum mundum, non instituerit baptismum (cf. supra
n. 178 196 sqq. : de baptismo alibi dicemus. Confessio illa: .Vere Filius Dei es
*

H

Appendix de evangeliis et eorum inter se relatione.

461

(Matth. 14, 33) dicitur non posse esse genuina, cum eo tempore discipuli nondum
habuerint fidem tam provectam. Sed respondetur, discipulos magnitudine illorum
miraculorum perculsos in talem exclamationem prorupisse, etsi totam vim obiectivam
horum verborum tunc nondum perspexerint. Ceterum haec et similia potius pertinent
ad exegesim singulorum locorum.

II. DE EVANGELIIS MARCI ET LUCAE.
(Acta Apostolicae Sedis 1912, 463 sqq.)

652. 1. Luculentum traditionis suffragium certo affirmare cogit Mar­
cum, Petri discipulum et interpretem, Lucam vero medicum. Pauli
adiutorem et comitem, revera evangeliorum, quae ipsis respective at­
tribuuntur, esse auctores. Hoc traditionis suffragium est inde ab ec­
clesiae primordiis mire consentiens ac multiplici argumento firmatum,
nimirum disertis SS. Patrum testimoniis, citationibus et allusionibus
in eorundem scriptis occurrentibus, veterum haereticorum usu, versionibus librorum Novi Testamenti, codicibus manuscriptis antiquissimis
et paene universis atque etiam internis rationibus ex ipso sacrorum
librorum textu desumptis.
Patrum testimonia habentur supra n. 80 sqq. 120 sqq. : de veterum haereticorum
usu dictum est n. 106 sqq., de rationibus internis n. 129 sqq. ; de codicibus quaedam
n. 128; plura leguntur in Introductionibus in S. Scripturam, e. g. Corndy, Com­
pendium 7 (Parisiis 1911) n. 58 sqq.

2. Rationes, quibus nonnulli critici demonstrare nituntur postremos
duodecim versus evangelii Marci (Mare. 16, 9—20) non esse ab ipso
Marco conscriptos sed ab aliena manu appositos, tales non sunt, quae
ius tribuant.affirmandi eos non esse ut inspiratos et canonicos affir­
mandos; neque demonstrant saltem versuum eorundem Marcum non
esse auctorem.
Rationes illorum criticorum sunt, quod illi versus desunt in quibusdam codicibus,
ut vaticano et sinaitico, quod nonnulli Patres, ut Eusebius et eum secuti Gregorius
Nyss., Victor Antioch., Hieronymus, versus addubitant, quod dicendi genere illi
versus videntur alieni a reliquo libro, quod videntur compendiose solum collecti ex
aliis evangeliis. ut aliquis conveniens finis scripto imponeretur, quod etiam aliae
conclusiones evangelii circumferuntur, quod in quodam codice anneno ex anno 989
illi versus adseribuntur Aristioni. — Per se canonicitati textus nihil noceret, si non
a Marco sed ab alio homine inspirato aetate apostolica scriptus esset. Sed quis
vult in hac re fidem habere uni illi testi tam sero? S. Irenaeus (3, 10. 6; M 7. 879
ait: „In fine autem evangelii ait Marcus: ,Et Dominus quidem lesus, postquam lo­
cutus est iis. receptus est in caelos et sedet ad dexteram Dei
*
(Mare. 16, 19."
lustinus M. ait: .Quod autem parens universorum Deus Christum in caelum evec­
turus erat, cum eum ex mortuis excitasset . . . audite prophetae Davidis verba
(Ps. 109, 1-3.... Quod igitur dictum est: ,Virgam virtutis tuae emittet tibi ex
,
*
Hierusalem
praesignificatio erat potentis illius doctrinae, quam eius apostoli, Hiero­
solymis profecti, ubique praedicaverunt1* (Apol. I. 45; J/6, 395 sq.λ Quae videntur
esse allusio ad ultima verba evangelii Marci. In Tatiani harmonia evangeliorum
verba leguntur. Etiam Origenes (Contra Ceis. 2, 55; de verbis illis loquitur. Cum
praeterea multo maior numerus codicum ea habeat, et cum in codice vaticano. qui
ea non habet, ibi inveniatur spatium vacuum, externa testificatio favet genuinitati.
Obstare videtur Eusebius Cues., qui ad quaestionem, quomodo removeatur apparens

462

3»

‘Γ J
n

Appendix de evangeliis et eonnn inter se relatione.

contradictio inter Matthaeum dicentem Christum surrexisse όψέ σαββάτων Matth.
28. 1 et Marcum dicentem πρωί ηρώτη σαββάτου Marc. 16, 9 . respondet : Duplex
est solutio. Aut enim quis Marci .sectionem, in qua id narratur, delens, dicet eam
non in cunctis haberi exemplaribus evangelii secundum Marcum. Accurati enim
codices historiam secundum Marcum in sermone invenis concludunt mulieribus visi
dicentisque ipsis: .Nolite timere, lesum quaeritis Nazarenum', etcetera, quae ibidem
subicit : .quibus illae auditis fugerunt, et nemini quidquam dixerunt; timebant enim'.
Hoc enim in loco in cunctis prope exemplaribus evangelium Marci concluditor.
Sequentia autem, quae raro in aliquot, non in omnibus occurrunt, supervacanea vi­
dentur, praesertim si repugnent ceterorum evangelistarum testimonio. Haec fortasse
dicet aliquis, detrectans atque perimens superfluam quaestionem." Aut alius quis,
.nihil omnino audens delere eorum, quae in Scriptura evangeliorum feruntur
,
*
dicet
non esse contradictionem Epitome ex quaestionum evangelicariim libro ad Marinum 1 :
M 22, 938 sq.. Haec Eusebius saeculo IV. dubitanter loquens. Socerus Antioch.
saeculo VI ait: .Nos autem in accuratis exemplaribus plurimis partem hanc in­
venientes secundum palaestinum Marci evangelium, prout veritas postulat, apposuimus
*
jb. nota 25 . Similiter alii testes, immo a saeculo V textus firmum locum tenet tam
in codicibus graecis quam in versionibus et apud SS. Patres. Etiam Hieronymus
eum retinuit in editione Vulgatae. Intentae autem rationes non sunt magni momenti,
nam etiam alia Marcus valde compendiose refert e. g. 1. 12 sq.. Quod autem quae­
dam vocabula istius textus in evangelio non leguntur, non est mirum, quia certe
brevissimum illud evangelium non exhaurit totam copiam verborum Marci, et ipse
etiam aliis locis habet άπαΞ λεγάμενα. Plura vide apud Knahenbauer, Comment, in
Marcum1 446 sqq.

3. Neque dubitare licet de inspiratione et canonicitate narrationum
Lucae de infantia Christi (Luc. 1 et 2), aut de apparitione angeli lesum
confortantis et de sudore sanguineo (Luc. 22, 43 sq.), neque solidis ratio­
nibus ostendi potest easdem narrationes ad genuinum Lucae evange­
lium non pertinere, quod placuit antiquis haereticis et quibusdam etiam
recentioribus criticis arridet.
Critici in dubium revocant c. 1 et 2. quod prooemium graecitate elegans se­
quatur narratio plena semitismorum. Sed hoc facile explicatur, si fons, ex quo
Lucas hausit, fuit semiticus. Haec suppositio et verbis prooemii et naturae rei
congruit, et multis quoque criticis placet. Cum illa duo capita in omnibus codicibus
et versionibus legantur et iam a vetustissimis Patribus, ut Iustino Apol. I. 33;
.V 6, 382) et Jrenaeo 3, 10 : .V 7. 872 sqq. excerpantur et exponantur, dubitatio de
genuinitate est irrationabilis. Alii autem illi versus Luc. 22, 43 sq.; non in omnibus
quidem codicibus leguntur, quod iam quidam Patres monent, attamen longe maxima
pars codicum versus exhibet. E Patribus graecis Cyrillus Alex, versus omittit, sed
alii Patres graeci ante et post eum versus agnoscunt, lustinus sudorem sanguineum
in ,commentariis
*
narratum esse testatur Contra Tryph. n. 103; M 6, 718). Simi­
liter Irenaeus loquitur de sudore sanguineo .3, 22, 1 . Diatessaron Tatiani textum
habet. Paucorum criticorum dubitatio non potest certitudinem evertere. De Mar­
rions .circumcidente
*
evangelium Lucae vide supra n. 80 109.

4. Rarissima illa et prorsus singularia documenta, in quibus can­
ticum Magnificat non beatae virgini Mariae sed Elisabeth tribuitur,
nullo modo praevalere possunt et debent contra testimonium concors
omnium fere codicum tum graeci textus originalis tum versionurn, nec
contra interpretationem, quam plane exigunt non minus contextus
quam ipsius Virginis animus et constans ecclesiae traditio.

Appendix de evangeliis et eorum inter SC relatione.

4(53

Rarissima et prorsus singularia documenta, in quibus canticum Magnifiait tri­
buitur Elisabeth, sunt haec: E codicibus veteris vcrsionis latinae evangeliorum re»reilensis ex saeculo IV, ut videtur, re/one/urfe ex saeculo V. ralhifferanus ex sae­
culo VII legunt; ,Et dixit Elisabeth: Magnificat . .
Omnes codices graeci, omnes
codices Vulgatae exhibent lectionem: „Et dixit Maria: Magnificat../ Omnes
scriptores ecclesiastici graeci et lalini hanc lectionem supponunt In versione latina
/cenae/(3, 10, 1; M 7, 873) omnes codices haec habent: .Exsultans Maria clamabat,
pro ecclesia prophetans : Magnificat ...
*
Alio loco (4, 7, 1; .1/7, 991; ceteri codices
exhibent: „Et Maria dixit : Magnificat../, duo autem codices ibi legunt: .Elisabeth
ait : Magnificat. . .* Haec lectio est falsa, quia est contra contextum; nam ibi dicitur
Abraham vidisse Christum futurum, Simeon eum vidisse praesentem, angelos eum
annuntiasse, et eam, quae cantabat Magnificat, de eo exsultasse. Atqui si Magni­
ficat est canticum Elisabeth, exsultatio est de loanne, non de Christo. Ergo haec
lectio est falsa. In Origenis homilia septima in Lucam secundum versionem latinam
textus graecus deest) haec leguntur de Elisabeth : „Non est itaque dubium, quin,
quae tunc repleta est Spiritu Sancto, propter filium sit repleta. . . . Poteris hoc cre­
dere. si simile quid etiam de Salvatore cognoveris. Invenitur beata Maria, sicut in
aliquantis exemplaribus reperimus, prophetare. Non enim ignoramus, quod secundum
alios codices et haec verba Elisabeth vaticinetur. Spiritu itaque Sancto tunc repleta
est Maria, quando coepit in utero habere Salvatorem/ Origenes, si haec ita scripsit,
censuit nihili faciendos esse illos .alios codices" ; nam in sequentibus constanter re­
petit Magnificat dictum esse a Maria. .Super quibus et Maria magnificat Dominum
lesum/ In homilia octava: .Videamus ergo vaticinium virginale. Magnificat, ait,
anima mea Dominum. . . . Qua ratione nunc Maria loquitur: Magnificat . . /? Anima
itaque Mariae primum magnificat Dominum" etc. Haec etiam graece servata sunt.
Ίδωμεν δέ λοιπόν παρθενικήν προφητείαν ‘ Μεγαλύνει ή ψυχή μου τόν κύριον . . .
Τής ούν Μαρίας ή ψυχή έμεγάλυνε τόν κύριον Μ 13, 1817 sqq.). Merito suspicari
licet illa verba de quibusdam codicibus esse interpolata; turbant enim contextum
sermonis et frustrant intentionem oratoris volentis exemplo Mariae certos reddere
auditores etiam Elisabeth propter filium prophetasse. Omitte illa verba, videbis omnia
optime currere. Tunc enim sic legimus: .Poteris hoc credere, si simile quid etiam
de Salvatore cognoveris. Spiritu itaque Sancto tunc repleta est Malia, quando coepit
in utero habere Salvatorem/ Neque vero Hieronymus, qui versionem fecit, videtur
illa verba apposuisse, quia numquam commemorat se talem lectionem in ullo codice
invenisse. Ut autem intellegatur, quomodo potuerit lectio .Elisabeth" in paucis
codicibus oriri, sufficit admittere, per errorem alicuius scribae excidisse nomen
Mariae; eo ipso enim sequentia verba iunguntur cum praecedentibus verbis Elisa­
beth, et potuit propterea ab alio hoc nomen apponi. Quod quidam dicunt evangelistam debuisse scribere: ειπεν bé, non καί είπεν, si subiectum sit Maria, cum
in praecedentibus loquatur Elisabeth, est misera obiectio, cum in eodem capite
Lucas quater per verba καί είπεν introducat novam personam loquentem (1, 18 19
30 35).
Contextus postulat, ut Mariae tribuatur Magnificat. Nam versu 38 dicit: .Ecce
ancilla Domini"; versu vero 48 quae loquitur, ait: .Respexit Dominus humilitatem
ancillae suae/ Versu 45 de Maria dicitur: .Beata, quae credidisti", versu 48 loqueris
ait : .Beatam me dicent omnes generationes/ Modus, quo Elisabeth de se loquitur
v. 43 sq.), plane diversus est a modo loquendi in hymno Magnificat. Numquid pro­
babile est Elisabeth, quae prius adeo exaltat Mariam, subito se ipsum multo magis
exaltare, Mariam vero ne ullum quidem verbum proferre? Ubique Joannes a Luca
solum effertur ut praecursor Christi, hic autem neglecto Christo solus Joannes glori­
ficatur? Itaque omnino reicienda est assertio paucorum rationalistarum, ut llarnaek
et Loisy, canticum Magnificat Elisabeth attribuentium. Haec et alia copiose exponit
Lmleuze in Revue d’histoire ecclésiastique IV Louvain 1903) 623 sqq., ubi alii
quoque scriptores allegantur.

Appendix de evangeliis et eorum inter se relatione.

464

5. Quoad ordinem chronologicum evangeliorum fas non est ab ea
sententia recedere, quae antiquissimo aeque ac constanti traditionis
testimonio roborata, post Matthaeum, qui omnium primus evangelium
suum patrio sermone conscripsit. Marcum ordine secundum et Lucam
tertium scripsisse testatur. Neque tamen huic sententiae adversari
censenda est eorum opinio, quae asserit evangelium secundum et ter­
tium ante graecam primi evangelii versionem esse compositum.

I

fil.
j·"

Graeci codices et antiquae versiones omnes fere eundem ordinem evangeliorum
habent, qui est in Vulgata. Eundem ordinem exhibent X. Irenaeus supra n. 81.
Origenes supra n. 83, fragmentum muratorianum 'supra n. 85 . alii Patres saepissime.
Solus demens Alex. dicit, evangelia cum genealogiis lesu scripta esse ante cetera,
ergo Lucam praecessisse Marcum Euseb., H. E. 6, 14: M 20, 551 . Non vero re­
spicitur ordo chronologicus sed ordo dignitatis, cum Tertullianus ait: .Nobis iidem
ex apostolis Ioannes et Matthaeus insinuant, ex apostolicis Lucas et Marcus instau­
rant’ Adv. Mare. 4. 2: M 2. 363). Similiter posteriores non raro loquuntur, etsi
inter omnes constat loannem ultimum scripsisse. Idem modus praeponendi apostolos
invenitur in codice cantabrigiensi D graeco-latino, et in quibusdam codicibus Italae.
Hac enumerandi ratione non tangitur testimonium codicum et Patrum de ordine
chronologico. Communi vero traditioni contradicunt illi recentes, ut plurimi pro­
testantes, qui docent primum scriptum esse evangelium Marci. Haec opinio etiam
nonnullis catholicis placuit, sed nunc relinquenda est Nihil vero obstat, si quis ad­
mittit ignotum illum, qui fecit versionem graecam evangelii Matthaei, usum esse
quibusdam loquendi formulis, quibus iam usus erat Marcus.

6. Non licet differre tempus compositionis evangeliorum Marci et
Lucae usque ad urbem lerusalem eversam. Neque sustineri potest
Lucae evangelium obsidione lerusalem iam incohata fuisse conscriptum,
eo quod apud Lucam prophetia Domini circa huius urbis eversionem
magis determinata videatur.

I

Quaedam dicta rationalistarmn de tempore scriptionis evangeliorum supra audi­
vimus n. 112. Lucas ab initio Actuum apostolorum ait: .Primum quidem ser­
monem feci de omnibus, o Théophile, quae coepit lesus facere et docere usque in
diem . . . qua assumptus est.
*
Ergo evangelium scripsit ante Actus. Actus autem
finiuntur narratione biennii captivitatis romanae Pauli Act. 28, 30). Ex quo con­
cludere licet librum scriptum esse circa vel brevi post finem huius biennii, quod
fluxit ab anno 62 usque ad annum 64. quia alioquin non apparet, cur Lucas nar­
rationem suam non ulterius extenderit. Ergo liber Actuum non multo post annum 64
scriptus est; et quia evangelium tum iam finitum erat, paullo ante scriptum esse
recte colligitur. Supponit evangelium eam cum Paulo apostolo conversationem, qua
Lucas tum ideas tum locutiones Pauli addiscere et suas facere potuerit : nam hac
ratione evangelium tertium cum Pauli doctrina cognatum esse tum catholici tum
acatholici multi efficacibus argumentis demonstrarunt. Lucas autem inde ab anno 59
constanter cum Paulo esse coepit. Ergo apte tempus compositionis evangelii as­
signatur illud, quod inter annos 60 et 64 interiacet. Si Lucas evangelium seripsit
ante annum 64, Marcus, qui etun in scribendo antecessit, ante annum 63 scripsit.
Accuratior autem praedictio destructionis urbis lerusalem apud Lucam 19. 43 sq.) iis
solum probat haec scripta esse circa annum 70 vel post, qui non admittunt veras
prophetias sed sola vaticinia post eventum.

7. Affirmari debet evangelium Lucae praecessisse librum Actuum
apostolorum (scilicet ob Act. 1. 1 sq.); et cum hic liber eodem Luca

_—

i—*·

-

Appendix <le evangeliis et eorum inter se relatione.

auctoro ad finem captivitatis romanae apostoli fuerit absolutus (Act. 18.
30 sq.), eiusdem evangelium non post hoc tempus fuisse compositum.
8. Prae oculis habitis tum traditionis testimoniis tum argumentis
internis, quoad fontes, quibus uterque evangelista in conscribendo
evangelio usus est, in dubium vocari prudenter nequit sententia, quae
tenet Marcum iuxta praedicationem Petri. Lucam autem iuxta prae­
dicationem Pauli scripsisse; quaeque simul asserit iisdem evangelistis
praesto fuisse alios quoque fontes fide dignos, sive orales sive etiam
iam scriptis consignatos.
Supra audivimus testimonia de relatione evangelii Marci ad Petrum et Lucae
ad Paulum n. 80 81 85 120 121 . Posteriorum Patrum testimonium de bac re est
unanime. Marcus est filius Mariae, mulieris hierosolymitanae, in cuius domum fideles
conveniebant ad audiendam praedicationem Petri Act. 12, 12 sqq.). Cum Petro Marcus
Romam venit (1 Petri 5. 13; cf. Coi. 4. 10: 2 Tim. 4, 11; Philem. 24). Petrus
apostolus ideam praedicationis evangelicae liane proponit: .Incipiens a baptismate
loannis usque in diem, qua assumptus est a nobis
*
Dominus lesus Act. 1, 22;.
Sic ipse praedicabat; ^annuntians pacem per lesum Christum: hic est omnium Do­
minus. . . . Incipiens enim a Galilaea post baptismum, quod praedicavit Ioannes,
lesum a Nazareth, quomodo unxit eum Deus Spiritu Sancto et virtute, qui pertransiit
benefaciendo et sanando omnes oppressos a diabolo. . . . Quem occiderunt suspen­
dentes in ligno. Hunc Deus suscitavit tertia die et dedit eum manifestum fieri non
omni populo sed testibus praeordinatis a Deo, nobis, qui manducavimus et bibimus
cum eo. postquam resurrexit a mortuis. Et praecepit nobis praedicare populo et
testificari, quia ipse est, qui a Deo constitutus est index vivorum et mortuorum
*
Act. 10, 36 sqq.. His verbis S. Petri quodammodo thema proponitur evangelii
S. Marci, qui, incipiens a praedicatione loannis, ostendit, quomodo lesus praedica­
verit evangelium regni Dei, sanans aegrotos et oppressos a diabolo; qua praedicatione
populus ad admirationem .Bene omnia fecit11 : Mare. 7, 37', pharisaei autem ad sum­
mum odium excitantur 1. 14 -3, 6'. Dein lesus eligit .testes praeordinatos11, eosque instruit sermonibus et confortat miraculis, et sic instructos mittit ad primum
periculum apostolicae praedicationis 1.3, 13 10.31. Tandem ducit illos Hierosolymam
et praedicit passionem et mortem suam, ab inimicis imminentem, et declarat se
rediturum ad indicandum mundum 10, 32 13, 37 . Narratur passio Christi 14 15
et gloriosa eius resurrectio, postquam apparuit discipulis recumbentibus ad mensam,
et iussit eos praedicare evangelium omni creaturae: et post haec .Dominus quidem
lesus assumptus est in caelum et sedet a dextris Dei
*
(16). Marcus igitur in scopo
et dispositione narrationis evangelicae exhibet praedicationem Petri. Ideo ea. quae
Petro honorifica sunt, omittuntur, e. g. quae narrantur apud Matthaeum 14. 28 31:
16, 17 -20: 17. 23—26: non vero ea, quae Petro dedecori sunt, ut Mare. 8, 33:
14. 30 66 sqq. Quod Marcus minutas circumstantias vivaciter describit, signum est
eum a teste oculari, qualis Petrus fuit, materiam accepisse. Haec in Introductionibus
vel in Commentariis accuratius exponi solent. Cf. Comely, Compend. Introd.‘ η. 604.
Lucam fuisse comitem Pauli apostoli tum ipse tum Paulus testantur Act. 16.
10 sqq.; 20, 6 sqq.; Coi. 4. 14: 2 Tim. 4, 11',. Graecitatem Pauli et Lucae esse valde
similem, dissimilem vero a ceteris evangeliis. critici diligentibus inquisitionibus pro­
barunt quorum argumenta breviter comprehendit 3/. Meinertz, Das Lukasevangelium.
Münster 1910, 9 sqq.). Quod Paulus toties effert evangelium fuisse iudaeis quidem
primum praedicandum, sed dein etiam omnibus gentibus annuntiandum, in evangelio
Lucae magis quam in ceteris evangeliis de industria proponitur 'cf. Comely 1. c.
n. 618: Meinertz 1. c. 28 sqq Itaque internae quoque rationes suadent, quod Patres
dicunt. Lucam scripsisse iuxta Pauli praedicationem. Cum vero ipse in initio
evangelii clare indicet alios ante se de iisdem rebus scripsisse et se in omnia
30
Pcsch. Praelectiones dogmaticae. T. F.d, 6 7.

*

- <

^.*1

Appendix de evangeliis et eorum inter se relatione.
diligenter inquisivisse, praeter Pauli praedicationem etiam aliis fontibus, sive
oralibus sive scriptis, eum usum esse censendum est. id quod ex ipsis semitismis
evangelii satis patet Cum Marcus ante eum ediderit evangelium, Lucas ex hoc
libro hausisse videtur illas narrationes, quas eodem ordine ac Marcus refert. Si.
militer ipse quoque Marcus praeter Petri praedicationem etiam alios fontes habere
potuit, ex quibus explicatur illa .asperitas popularis
*
in modo narrandi, quam
quidam in eo observant cf. J. Kohr, Die tïlaubwürdigkeit des Markusevangelimns,
Münster 1909, 39.

ili.
.ni

ci:

9. Dicta et gesta, quae a Marco iuxta Petri praedicationem ac­
curate et quasi graphice enarrantur, et a Luca, assecuto omnia a
principio diligenter per testes tide plane dignos, quippe qui ab initio
ipsi viderunt et ministri fuerunt sermonis (Luc. 1. 2 sq.). sincerissime
exponuntur, plenam sibi eam fidem historicam iure vindicant, quam
iisdem semper praestitit ecclesia. Neque vero eadem facta et gesta
censenda sunt historica veritate, saltem ex parte, destituta, sive quod
scriptores non fuerint testes oculares, sive quod apud utrumque evangelistam defectus ordinis ac discrepantia in successione factorum haud
raro deprehendantur, sive quod, cum tardius venerint et scripserint,
necessario conceptiones menti Christi et apostolorum extraneas aut
facta plus minus ve iam imaginatione populi inquinata referre debu­
erint. sive demum quod dogmaticis ideis praeconceptis, quisque pro
suo scopo, indulserint.
Agitur tlv tide historica, quae testibus humanis debetur, non de fide dogmatica,
quae nititur revelatione et inspiratione divina. Cf. supra n. 133 sqq. Obiectiones,
quae hic tanguntur, sunt eae. quae a rationalistis fiunt, a priori negantibus totum
ordinem supernatural em et praeteniaturalem supra n. 75; et contendentibus eccle­
siam esse fructum naturalis evolutionis, non institutionis a Christo factae supra
n. 310 356. Modernistae quoque volunt in evangeliis non tam ,Christum historiae
*
quam .Christum fidei
*
depingi, quem secunda vel tertia generatio christianorum
excogitaverit Gemeindetheologie .

III. DE QUAESTIONE SYNOPTICA.
Acta Apostolicae Sedis 1912. 465.

(>53. 1. Dummodo serventur ea. quae in praecedentibus statuta sunt,
praesertim de authenticitate et integritate trium evangeliorum Matthaei. Marci et Lucae, de identitate substantiali evangelii graeci
Matthaei cum eius originali primitivo, necnon de ordine temporum.
quo eadem scripta fuerunt, ad explicandum eorum ad invicem simili­
tudines aut dissimilitudines, inter tot varias sententias licet exegetis
libere disputare et ad hypotheses traditionis, sive scriptae sive oralis,
vel etiam dependentiae unius evangelii a praecedènti seu a prae­
cedentibus appellare.
2. Ea quae superius statuta sunt, ii servare censeri non debent,
qui, nullo fulti traditionis testimonio nec historico argumento, facile
amplectuntur hypothesim vulgo duorum fontium nuncupatam, quae
compositionem evangelii Matthaei et evangelii Lucae ex eorum potis­
simum dependentia ab evangelio Marci et a collectione sic dicta ser-

——

\ppmlix de evangeliis et eorum inter sc relatione.

nionuni Domini contendit explicare; ac proinde eam libere propugnare
non valent
.
*
Itaque interdicitur theologis catholicis solvere quaestionem synopticam per .theo­
riam duorum fontium". Synoptic! vocantur tres priorés evangelistae. Quaestio
synoptica haec est: Quomodo explicatur, quod hi tres evangelistae tot facta et dicta
Christi eadem, eodem ordine, iisdem verbis referunt? Asseclae theoriae duorum
fontium a C. Lachmmm a. 1835 primum propositae respondent: Duo sunt fontes
evangeliorum Matthaei et Lucae, scilicet evangelium Marci, quod omnium primum
scriptum est, et λόγια κυριακά, seu scripta collectio sermonum Domini. Matthaeus
igitur graecus; omnia facta a Marco narrata in evangelium suum recepit, iisque
adiunxit seu interposuit sermones ex illa collectione sumptos. Iisdem fontibus usus
est Lucas, etsi non semper eodem modo. Haec theoria plurimis exegeris protestantiIhis placuit, etsi quoad singula valde inter se differunt; sed etiam inter catholicos
fautores habuit. Haec theoria manifeste ruit, si falsa est suppositio evangelium
Marci scriptum esse ante evangelium Matthaei. Hoc autem falsum esse ex uni­
versali et constanti traditione probatur. Traditionem confirmant internae rationes:
nam si singula evangelia ante comparationem in se et separatim considerantur,
efficitur Matthaei evangelium non esse combinationem duorum fontium, sed esse
librum determinato consilio et ordine ita compositum, ut sine usu alterius libri ex
se ipso perfecte explicari possit. Ita enim procedit, ut ostendat lesum proposuisse
et probasse se populo iudaico verum Messiam, eumque tum demum, cum synagoga
ipsum nollet agnoscere, abiecisse synagogam et novam ecclesiam fundasse, lesus
igitur offert iudaeis evangelium (4, 17 ad 9, 34), iudaei evangelium reiciunt (9, 35 ad
12, 4’5), synagoga reicitur et nova ecclesia fundatur (12, 45 ad 20, 28’. describitur
pugna inter lesum et iudaeos, in qua lesus morte succumbit, sed resurrectione
triumphat, et in fine discipulos mittit ad annuntiandum evangelium omnibus gentibus
20, 29 ad 28, 20). Et has quidem partes evangelista logice ita disponit, ut ad finem
intentum dispositio sit aptissima. Hic modus scribendi multo magis manifestat
scriptorem propriae indolis quam narrationes Marci simpliciter iuxta se positae, non
logica dispositione ad certum finem ordinatae : nam quae partes eaedem sunt apud
Matthaeum et Marcum, saepe apud Marcum logicum nexum non iam habent neque
tamen chronologicum ordinem prae se ferunt: refert enim quae a Petro praedicanto
audierat, sed seriem narrationum Matthaei plerumque sequitur. Vident tamen non­
nulli in evangelio Marci quondam .strophicam compositionem" et .parailelismum"
partium singularum cf. II. J. Cladder in Stimmen ans Maria-Laach LXXXVI [1914]
379 sqq. : Id., Unsere Evangelien. Erste Beilie: Zur Literaturgeschichte der Evan­
gelien, Freiburg i. Br. 1919; B. Bonkamp, Zur Evangelienfrage. Münster 1909).
Servato igitur ordine tradito evangeliorum potest quis ad synopticam quaestionem
solvendam recurrere ad traditionem vel oralem vel scriptam, ex qua evangelistae
hauserint, potest admittere usum prioris evangelii per posteriores evangelistae. potest
explicare dictionem graecam versionis Matthaei ex Marco, brevi potest omnes eas
suppositiones facere, quas et in se probabiles esse et cum indole evangeliorum et
cum certa traditione non pugnare ostendere valet (cf. Cornely, Compendium Intro­
ductionis7 n. 623).
1 De hac re scripsit Thad. Soiron, Die Logia Jesu Münster i. W. 1919', qui
examinatis singulis textibus venit ad banc conclusionem : sermones lesu ante com­
positionem evangeliorum servata esse traditione non scripta sed orali, secundum
artem et regulas mnemotechnicas, quae aetate Christi apud iudaeos in usu erant ud
servandas .traditiones seniorum“. .Eine Logienquelle, wie sie die Zweiquellentheori··
fordert, liaben die Evangelisten Matthüus und Lukas nicht benutzt. Vielmehr sind
die Logien Jesu auf dem Wcge der mlindlichen Tradition vermCgo Hirer GedSchtniszusammenhânge in die Evangelien gelangt Dadurch hicten sit eine stark·· Garantie
170).
ibrer Zuverlassigkeit und Unverfâlschtheit
30 ·

■ 45

468

Appendix de evangeliis et eorum inter se relatione.

IV. DE EVANGELIO IOANNIS.
Acta «Sanctae Sedis 1907, 83 sq.

654. 1. Ex constanti, universali ac sollemni ecclesiae traditione, iam
a saeculo II decurrente, prout maxime eruitur a) ex SS. Patrum,
scriptorum ecclesiasticorum, immo etiam haereticorum, testimoniis et
allusionibus. quae cum ab apostolorum discipulis vel primis succes­
soribus derivasse oportuerit, necessario nexu cum ipsa libri origine
cohaerent: b) ex recepto semper et ubique nomine auctoris quarti
evangelii in canone et catalogis sacrorum librorum : c) ex eorundem
librorum vetustissimis manuscriptis, codicibus et in varia idiomata
versionibus: d) ex publico usu liturgico inde ab ecclesiae primordiis
toto orbe obtinente, praescindendo ab argumento theologico, tam solido
argumento historico demonstratur loannem apostolum, et non alium.
quarti evangelii auctorem esse agnoscendum, ut rationes a criticis in
oppositum adductae hanc traditionem nullatenus infirment.
Traditionis argumentum habetur supra n. 80 SI 83 85 91 sqq. 125. Numquam
in tota traditione neque in codicibus neque in versionibus evangelium quartum alii
nisi loanui apostolo tribuitur. Etiam Eusebius, qui Apocalypsiin alteri loanni studet
attribuere supra n. 117 nota , tamen de apostolo loanne evangelii auctore minime
dubitat H. E. 3. 24 . De veteribus haereticis vide supra n. 107 sq. Usum liturgicum
evangelii loannis et ceterorum trium evangeliorum testatur fragmentum muratorianum
supra n. 85. testantur homiliae. quas SS. Patres de hoc evangelio habuerunt ad po­
pulum. testantur ipsi libri liturgici. De rationalistarum obiectionibus quaedam supra
dicta sunt n. 126 sqq.. Plura apud Knabenbaner, Comment, in Ioann. 2 33 sqq.

2. Etiam rationes internae, quae eruuntur ex textu quarti evan­
gelii seiunctim considerato, ex scribentis testimonio et evangelii ipsius
cum prima epistula loannis apostoli manifesta cognatione, censendae
sunt confirmare traditionem, quae eidem apostolo quartum evangelium
indubitanter attribuit. Difficultates vero, quae ex collatione ipsius
evangelii cum aliis tribus desumuntur, habita prae oculis diversitate
temporis, scopi et auditorum, pro quibus vel contra quos auctor scripsit,
solvi rationabiliter possunt.
Si quartum evangelium per se consideratur, eius scriptor dicit, illud scriptum
esse a discipulo, .quem lesus diligebat
*
Io. 21. 24. Tres autem erant discipuli,
quos lesus aliis praeferebat : Petrus. loannes. lacobus maior. lacobus ante scriptionem
evangelii diu mortuus erat Act. 12. 2 . A Petro autem discipulus ille, quem lesus
diligebat, in illo ipso capite lo. 21, 20 distinguitur. Ergo discipulus ille est loannes
apostolus. Hinc intellegitur, cur in toto quarto evangelio ne semel quidem nomen
loannis pronuntietur. Auctor quarti evangelii ubique se probat locorum Palaestinae
morumque iudaeorum optime peritum et testem ocularem eorum, quae narrat 1. 14
29 35 sqq. ; 2. 1 sqq. ; 3. 1 sqq. : 19. 35. Primae epistulae loannis genuinitas in
vetere ecclesia numquam in dubium vocata est. sed testes eam loanni apostolo tri­
buerunt cf. Euséb., H. E. 3. 24 sq. : ceterum epistula se ipsam satis ostendit eiusdem
esse, qui evangelium conscripsit, cum aequaliter et iisdem loquendi modis tum Christi
divinitatem tum caritatis praeceptum inculcet. Cum sine ulla introductione vel salu­
tatione epistula ordiatur, recte consideratur quasi syngraphus evangelii. Ait autem
scriptor: .Quod vidimus oculis nostris, quod perspeximus, et maniis nostrae con­
trectaverunt de verbo vitae . . . annuntiamus vobis.
*
Ergo dicit se annuntiare ea.

Appendix de evangeliis et eorum inter se relatione.

4βθ

quae ut testis immediatus expertus sit. Haec autem non describit in epistula, quae
sola principia dogmatica et moralia continet, sed in evangelio. Ergo recte haec verba
ad evangelium referuntur. Difficultates, quae moventur a rationalistis, supra breviter
indicatae sunt 'n. 12G sq., et copiosius exponuntur apud Knabenbaner, Comment, in
loann.'- 33 sqq. vel apud
Dattsch, Das Johannesevangelium Münster 1909 28 sqq.’

3. Cum obstet praxis, quae a primis temporibus in universa ec­
clesia constantissime viguit, arguendi ex quarto evangelio tamquam
ex documento proprie historico, dici non potest, considerata indole
peculiari eiusdem evangelii et intentione auctoris manifesta illustrandi
et vindicandi Christi divinitatem ex ipsis factis et sermonibus Domini,
facta narrata in quarto evangelio esse totaliter vel ex parte conficta
ad hoc, ut sint allegoriae vel symbola doctrinalia, sermones vero Do­
mini non proprie et vere esse ipsius Domini sermones sed compositiones
theologicas scriptoris, licet in ore Domini positas. — Huc pertinent
propositiones 16—18 Decreti .Lamentabili" (Denz. n. 2016 sqq.).
In evangelio quarto facta et dicta Christi esse alterata et accommodata ad certas
doctrinas dogmaticas inculcandas affirmarunt Ferd. Chr.
Hvnig, Thoma, Ja­
cobsen, Brandt, JI. J. Holtzmann, recentissime Reville et Loisy. Loisy tamen con­
cedit allegorias evangelii esse tales, ut a solis aequalibus evangelistae intellegi
potuerint. Sed hae sunt nugae. Evangelium enim, in quo finguntur facta et dicta
Christi, quae vere facta et dicta non sunt, est mendacium. idque eo magis. si
evangelista affirmat se narrare ea. quae ipse viderit et audierit, et haec revera ita
se habere Jo. 1. 14: 19. 35; 20, 30 sq. : 21, 24: 1 Jo. 1, 3). Cum nolint tale menda­
cium loanni apostolo imputare, dicunt evangelium scriptum esse ab alio quodam
ignoto homine saeculi secundi. Hoc autem est contra unanimem traditionem. Olim
rationalistae non raro irridebant SS. Patres, qui supposito sensu historico addebant
allegoricas expositiones : nunc quidam ex ipsis respectu evangelii quarti in miserum
allegorismum inciderunt. Ceterum multa in quarto evangelio leguntur, quae sae­
culo secundo nulli homini in mentem venissent cf. To. 7. 15: 8, 22 23: 10. 24 33.
sed solum intelleguntur, si a scriptore contemporaneo narrantur, sicut vere facta
et dicta sunt. Immo ipsa discordia eorum, qui evangelii historiam in allegoriam
convertere conantur, satis ostendit eos aberrasse a vero. Expositio litteralis est
obvia et simplex et sibi ipsi cohaeret: allegoristarum autem expositiones sunt longe
quaesitae, contortae, obscurae, quibus manifestatur desperata eorum difficultas, qui
evangelium apostolo abiudicant. .V. Lopin in opere La valeur historique du quatrième
Evangile verba et facta in evangelio relata examinat respectu illius pseudosvmbolismi.

1 Fr. Spitta in aestimando evangelio loannis utique amputato et purgato, wGrundschrift") novam viam iniit. Aliter atque apud praecedentes rationalistae evangelium
se habet .bei dem von mir gewonnenen Resultate, wonach mit der Aufdeckung der
Grundschrift eine Qheraus wichtige Quelle, vielleicht die wichtigste für die Geschichte
Jesu ans Tageslicht tritt, so dafi das vierte Evangelium, wenn auch in gewisser
Begrenzung. wieder das einzige, zarte Hauptevangelium des J fingers, den der Herr
lieb hatte. Tvird. . . . Bei allem Respekt vor der kritischen Forschung kann ich
midi auf Grand jahrzehntelanger Untersuchung nicht davon überzeugen, dafi sie
in ihrer Benrteilung des vierten Evangeliums ais eines Ganzen, die ich selbst eine
Zeitlang geteilt habe, das Richtige getroffen hat
*
Das Johannes-Evangelium. Gottingen
1910, 401 sq.\

ï
?"
i?

LIBRARY
J *
’ 5

fûHBS WAGE, HfB A $
. m m Mft r-4
.ft. R

INDEX ALPHAp»ETICUS.
Indicantur numeri marginales.

A.
Abercius episcopus de ecclesia romana 490.
Abraham. Promissiones ei factae testan­
tur futurum Messiam 220.
Actus internos quomodo ecclesia prae­
cipere possit 523.
Adrianus papa et primatus 495.
Adventus Christi secundus in opinione
apostolorum 270.
Aerius haereticus. Eius haeresis de ae­
qualitate episcoporum et presbyterorum
narratur 360,
Agatho papa et primatus 495.
Albertus Magnus. Eius merita de theo­
logia 45;
de ecclesia militante 396.
Alogi 106 nota.
Ambrosius. S., laudat S. Petrum 297: explicat verba Christi : Pasce oves meas
301 ;
de ecclesiae perennitate 315: —
de Petri primatu318:
asserit ecclesiae
autonomiam 381 384: — effert unita­
tem ecclesiae 389 :
docet catechu­
menum per fidem et caritatem salvari
395; — de synodo nicaena442;
de
romano pontifice 493;
docet inspira­
tionem S. Scripturae 612'616.
Ammianus Marcellinus de romano ponti­
fice 484.
Anatolius Alexandrinus de versione LXX
215.
Anima ecclesiae 394 396.
Apocrypha evangelia testantur genuinitatem quattuor evangeliorum 97 ;
sunt imitationes evangeliorum nostro­
rum 98 ;
quomodo supponant nostra
evangelia ib.; - alia apocrypha 33 nota.
Apollonius. Quamdiu apostoli lerosolymis
manserint 316 nota :
Tyanaeus 208.
Apologetica. Definitur 69:
subiectum.
obiectum materiale et formale huius
scientiae ib.;
finis eius primarius est
parare viam ad theologiam supernaturalem. secundarius vero est defendere
fidem ecclesiae ib.;
vocatur theo­
logia fundamentalis et propaedeutics ib.;
quomodo se habeat ad apologiam ib.
Methodus. Quaenam supponantur et
quomodo procedatur in hac scientia
69 sq. :
dividitur in tres partes, scilicet
de Christo legato divino, de vera ec­
clesia Christi, de fontibus theologicis
68:
eius nexus cum theol. dogmatica
70:
modus argumentandi ib.

Conspectus historicus originis et pro­
gressus apologeticae 71 sq.
Apologe­
tae recentiores praecipui recensentur ib.
Apologia immanentiae 69 nota:
apo­
logia confessionis augustanae de notis
ecclesiae 399.
Apostoli constituti sunt a Christo vivum
magisterium 261:
praediti praeroga­
tiva infallibilitatis 265;
potestate
iurisdictionis 272:
potestate ordinis
281 : — potestas coactiva apostolorum
extenditur etiam ad poenas temporales
279: — apostoli fundamentum ecclesiae
291 ;
collegium apostolorum sub pri­
mate Petro vocatur a Christo ecclesia
305 sqq. ; - eorum successores sunt
episcopi 433 sqq. ;
sed non simpli••v citer 435 : — scilicet in ordinario mu­
nere pastorali 437 : — praerogativae
apostolorum 280:
in collegio aposto­
lorum Petrus fuit primas 285 sqq. ;
eorum habitudo ad Petrum ratione pri­
matus 296.
Apostolicitas est nota verae ecclesiae
Christi 401 : - est nota primaria 404 :
invenitur in ea sola ecclesia, in qua
rom. pontif. primatum gerit 414:
nulli
autem alii coetui christiano convenit 426.
Apparitiones Christi post resurrectionem
200 sqq.
Appellationes ad rom. pontificem possunt
fieri a quocumque inferiore indice ec­
clesiastico 375 ;
non possunt fieri a
.papa ad concilium 373.
Approbatio ordinum religiosorum est ob­
iectum infallibilitatis rom. pontificis 544:
approbatio doctrinae SS. Patrum :
specialissime, specialiter, generaliter
facta 588: - approbatio consequens non
sufficit ad rationem libri inspirati 624.
Aristaeus de origine versionis LXX 215.
Aristobulus iudaeus alexandrinus docet
Platonem ex Moyse hausisse 215. ·
Aristocratia. Quo sensu forma ecclesiae
dici possit aristocratica 376.
Arnauld de aequalitate Petri et Pauli 298.
Arnobius de religione christiana 250.
Articulus fidei quid sit 555.
Assensus fidei et assensus religiosus di­
stinguuntur 554.
Athanasius. S., vindicat ecclesiae indepeudentiain 381 :
de catholicitate ec­
clesiae 421 : de infallibilitate con­
cilii oecumenici 142.

472

Index alphabeticus.

Athenagoras de inspiratione 615.
Anetor ecclesiae est Christus 305 sqq.:
anclor Scripturae est Deus 605 sqq.
blglistinus. S.. de fidei et theologiae dis­
crimine 15;
loquendum esse docet
de quattuor unius evangelii libris 77 :
de divinitate religionis christianae
248:
quid senserit de illis verbis:
Tu es Petrus etc. 289:
dicit Petrum
potestatem clavium in utilitatem ec­
clesiae accepisse 295:
de ecclesiae
perennitate 315 :
effert ecclesiae visi­
bilitatem 326;
tenenda est ab om­
nibus mater ecclesia 392:
de ec­
clesia militante et triumphante 396:
haeretici inculpabiliter errantes non
sunt proprie haeretici 395;
de catholicitate ecclesiae 407 sq.:
de
sanctitate ecclesiae 410:
agnovit
primatum romani pontificis 493 :
de
auctoritate SS. Patrum 577 589;
de
errore S. Cypriani 592;
de usu ra­
tionis humanae in theologia 603 :
de
auctoritate consensus ecclesiae discentis
602:
praedicat necessitatem tradi­
tionis 568:
docet inspirationem
S. Scripturae 611 612 615 617:
de
extensione inspirationis 627 :
ile criterio inspirationis 648;
approbatio
Augustini 588.
Aurelianus imperator de romano pontifice
492.
Ultlieillicitas definitur 72:
distinguitur
a genuinitate ib.;
authenticitas iuridica et historica 74.

matus cum sede romana 500:
de
infallibilitate ecclesiae in canonizatione
.'»47 Sqq.
Benedictus XV de doctrina S. Thomae
601 ;
de inspir. S. Scripturae 628.
Beriiardu». S.. interpretatur verba Christi:
Pasce oves ineas 301,
Bonaventura. S., laudatur a Sixto V 597.
Bunfrerius erravit circa naturam libri in­
spirati 624.
Bonitatius I papa docuit infallibilitafem
romani pontificis 513.
Buddhisiniis. Libri buddhistici inepte cum
evangeliis comparantur 132: — mira­
cula Buddhae sunt nugae 205.

C.

I aiiis presbyter de sepulchro Petri 474.
Callistus papa 482.
Canonizatio. Definituri! ; — distinguitur
a beatificatione et. dividitur ib.; — eius
origo et historia, eius effectus 548 sq.
Infallibilitas rom. pontif. in canonizatione probatur 550:
vindicatur ab
objectionibus 551.
Certitudo huius
propositionis perpenditur 553. — In­
scriptio in Martyrologio romano non in­
fert per se nec formalem nec aequipollentem canonizationem 549.
( anus queritur de neglecta theologia posi­
tiva 50:
male sensit de argumento
ex Patrum consensu petito 582 :
de
consensu theologorum scholasticorum
599 : - de consensu ecclesiae discentis
602.
Caput ecclesiae Christus 396:
Petrus
B.
286 303.
Bardenhener de presbytero loanne 117
CassiodorillS docet, quid monachi in theo­
nota.
logicis rebus praestiterint 42; - testa­
Barnabas recensetur scriptor inter Patres
tur Angusti temporibus orbem romanum
apostolicos 33:
novit evangel i u/n
descriptum esse 124.
Matthaei 119;
num sit apostolus
Catalogi episcoporum antiquissimi 479.
261 nota.
ef. 344.
Basilides gnosticus evangeliorum testatur
Catéchisants Boni, de eccl. milit. 396.
genuinitatem 107.
Catechumeni 395.
Basilius. S.. de primatu Petri 297 :
Cathedra. Locutio ex cathedra quid sit
effert ecclesiae visibilitatem 326:
507 :
infallibilitas papae ex cathedra
asserit eius unitatem 389:
de auc­
loquentis probatur 508 sqq.
Vide
toritate ecclesiae discentis 602:
de
praeterea Infallibilitas romani pontificis.
extensione inspirationis 627.
Catholici. Eorum numerus 413 419.
Bauer de Petro Romae mortuo465 nota 467.
Catholicitas est nota verae ecclesiae 405:
Baur evangelia ad fallendum esse com­
distinguitur absoluta et relativa ca­
posita docet 113.
tholicitas 406;
invenitur in ea sola
Beatiiicatio r. Canonizatio.
ecclesia, in qua rom. pontifex primatum
Bellarmiuus enumerat 15 notas ecclesiae
gerit 419;
nulli alii coetui Chri­
400;
de conciliis 454:
de conexione
stiano convenit 429.
primatus cum sede romana 500.
Celsus 102 sqq.
Benedictus Xlll laudat S. Thomam Aqui­
(ensura doctrinalis definitur 556:
est
natem 601.
duplex: iudicialis et pure doctrinalis ib.;
Benedictus XIV de collatione jurisdictionis
censurae sunt irrevocabiles ib.;
episcopalis 370: de conexione pri­
sensus singularum censurarum 557 :

Index alphabeticus.
quomodo inveniatur vera doctrina censuratis opinionibus opposita 559.
< halcedonensc concilium sibi tribuit as­
sistentium Spiritus Sancti 443:
eius
convocatio quomodo facta 449 ; — de
canone 28 huius concilii 504;
in eo
legitur epistula Leonis papae 514.
I liiliasniiis Irenaei <87;
aliorum Patrum
584.
Christus. Legatus divinus. Fontes histo­
riae lesu Christi ride Evangelia;
exspectabatur a iudaeis 142;
se ipsum
professus est legatum div. 143;
valor
huius testimonii Christi de legatione
sua divina examinatur 146; — idem
vindicatur ab obiectionibus recentium
criticorum (Pfleiderer, Renan 147; Christus integram suam doctrinam ut
divinam omnibus necessario amplecten­
dam esse docuit 178;
per miracula
legationem suam divinam comprobavit
181 sqq.;
duae chusses miraculorum
Christi 193 sq. ; — speciat-im eius re­
surrectio ut certum argumentum divinae
legationis perpenditur 196
atque
contra impugnatores Paulus, Strauss,
Pfleiderer. Reimarus etc.) defenditur
201; -per vaticinia probavit Christus
se legatum divinum 209. ride Vaticinia:
vaticinia V. T. in Christo impleta
sunt 245;
per propagationem mira­
bilem doctrinae Christi comprobatur
eius legatio divina 248;
martyrum
testimonium 253;
interna criteria
suadent divinitatem doctrinae Christi
256 ;
praedicitur rex, propheta, sacer­
dos 234 ; — institutor ecclesiae ride
Ecclesia; - caput ecclesiae 396.
ChrysologilS, »S., de Petri primatu 318.
Chrysostom us, S., de primatu Petri 294:
— Gal. 1. 18 interpretatur 304 ;
de
ecclesiae visibilitate 326; - testatur
olim vigentem identitatem inter nomen
episcoporum et presbyterorum 342;
docet inspirationem S. Scripturae 612:
non docuit verbalem inspirationem 640.
Citationes implicitae 630.
Claudius Apollinaris testatur genuinitatem
evang. loannis 125.
Clavis scientiae et potestatis 273;
regni
caelorum 293. cf. 274 438.
Clemens Alexandrinus. Eius scripta re­
censentur 36; - testatur genuinitatem
evangeliorum 84:
testatur genuini­
tatem evangelii Marci 121; — loannis
125; — testatur hierarchiam ecclesia­
sticam 353; — effert unitatem ecclesiae
389 402; — item catholicitatem 407; —
docet inspirationem S. .Scripturae 611.
Clemens Romanus, S.t rom. pont., Patribus
apostolicis accensetur 33; — citat evan­
gelium Matthaei 119; — allegat evan-

473

gelirnn Lucae 123:
de Martyribus
253;
testatur exsistentiam episco­
porum 347 ;
de romana S. Petri
commoratione 472;
docet inspira­
tionem S. Scriptume 612.
Codex inr. can. de hierarchia 363;
de
conciliis et synodis 460.
Codcstinus 1 papa sibi ascripsit infa’dibilitatem 513:
de deposito fidei 524.
Commissio biblica de citationibus impli­
citis 630;
de evangeliis 651 sqq.
Communio sanctorum 311.
Concilium oecumenicum. Eius natura.
Quot episcoporum collectio requiratur
446; - quousque se extendere debeat
eius convocatio 447 ; - penes summum
pontificem est ius convocandi 448; —
debet ei praeesse summus pontifex sive
per se sive per legatos 450;
debet
confirmari a summo pontifice 455; —
concilia non sunt absolute necessaria459.
Eius infallibilitas. Episcopi collecti
in oecum, concilium sunt infallibiles
magistri doctrinae revelatae 441; —
noni requiritur unanimis consensus epi­
scoporum 451 ; — non astringitur con­
cilium in formandis definitionibus ulli
certae formulae 454: — est infallibile
per se 457 : — idque propter assisten­
tium Spiritus Sancti ib.;
cooperatio
summi pontificis absolute requiritur 459.
Conclusio theologica quid sit 532; — infallibilitas ecclesiae in statuendis con­
clusionibus theologicis 533: — non sunt
fide divina credendae 535: — conclu­
siones scholasticae quaenam 555.
Congregatio S. Officii de inodernismo 134
nota 433 521 525 529 615 nota 624
nota: — de variis communitatibus Chri­
stianis 389 : — de notis ecclesiae lOO nuta.
Congregationes romanae qualem habeant
auctoritatem 521.
Constantiense concilium. Immerito pro­
vocant gallicam’ ad hoc concilium 373.
Constantinopolitanum II de deposito fidei
529;
Constantinopolitanum ΙλΓ reicit
interventum populi in electionibus epi­
scoporum 358; — Constantinop. I perse­
quentem Damasi approbationem evehitur
ad universale concilium 449 :
in eodem
fuerunt episcopi dissentientes 452;
in Constantinop. Ill quid de dignitate
romanae sedis dictum sit 495: — in
Constantinop. IV agnoscitur primatus
ib.; — de deposito fidei 529.
Cornelius papa de constitutione hier·
archica romanae ecclesiae 362.
(’ornely de apocryphis 97 ; — saepius lau­
datur 115 sqq.
Corpus Christi mysticum 396.
Crcdibilitas evangelior. probatur 113sqq.:
— ride Evangelia.
Pescb. Praelectiones dogmaticae- I. Ed. 6/7
30

.
*
Index alphabetic!!

Criteria revelationis 180 sqq. 256 sqq..
cf. 146 sqq.
Cyprianus, S.t pertinet ad SS. Patres 35:
— quid de illo loco: Tu es Petrus . . .
senserit 289: — de Petri primatu 318:
testatur hierarchiam ecclesiasticam
357) : — non docuit ius suffragii populi
in eligendo episcopo 358; - de ordini­
bus inferioribus .362 ; — effert unitatem
ecclesiae 389;
extra ecclesiam nulla
salus 392; - de apostoiicitate ecclesiae
romanae414; — agnovit primatum ro­
mani pontificis 367 491 : — de eiusdem
infallibilitate 512; — docet inspiratio­
nem S. Scripturae 612.
Cyrillus Alexandrinus explicat verba: Et
tu conversus etc. 511;
de auctori­
tate SS. Patrum 577.
Cyrillus llierosolym. effert ecclesiae catholicitatem 408.

D.

]
Γ

Damasus papa de inspiratione 8. Scripturae 613.
Daniel. Eius vaticinia de tempore ad­
ventus Messiae 236 sqq.
David. Vaticinia de futuro Messia 227 :
— nomen Messiae 230 232 233.
Delinitio. Quid importet definire aliquam
veritatem ut dogma credendum 525 : —
definitiones dogmaticae manifestant pro­
gressum intellectus rerum revelatarum
526: — quomodo hic progressus intel­
legendus 527 : — definitio dogmatica
est immutabilis 529;
definitionum
dogmaticarum infallibilitas ride Infallibilitas 't Ihigma.
Democratia. Quo sensu inveniatur ele­
mentum democraticum in ecclesia 37G.
Depositum fidei 436 524.
Diaconi pertinent ad hierarcbiain eccle­
siasticam 338 sq.
Dionysius episc. Corinth, testatur Petrum
apost. Romae mortuum esse 474.
Doctor.
Doctores ecclesiae quinam sint
* M*
ora : — qualem auctoritatem habeant
« Patres ut privati doctores 588 sqq.
Vide Patres.
Dogma. Definitur dogma, quid dogma in
se et quoad nos 530. cf. 557): — divisio
dogmatum ib. ; — quid sit definire ut
dogma credendum 525; — per dogma­
tum definitiones tit verus progressus
526; — refutatur Gfintlieri falsus con­
ceptus evolutionis dogmatum 7)28: —
valor dogmaticus propositionum 7)54 ;
— dogmatica theologia ride Theo­
logia.
Dorsch de hierarchia apud Hermam 348.
Dubowy : ubi Paulus apost. mortuus sit
472 nota.

Ecclesia C hristi, Institutio 261 sqq. Aedi­
ficatur super Petrum 288; — quo sensu
290; super apostolos 291 ; — Christus
vocavit fideles sub collegio apostolico
et Petro primate ecclesiam suam 309;
unde vox ecclesiae ib.; — definitur
ecclesia ib.;
quomodo ab initio mundi
exstiterit 311;
est perenniter in­
stituta 313.
Natura et proprietates 320. Est so­
cietas visibilis 322:
liierarchica 333;
monarchica 364:
perfecta 379:
unica 386; — omnibus hominibus
est ad salutem necessaria 391 ; — est
corpus Christi mysticum 396; — falsae
recentiorum de origine hierarchiae sen­
tentiae refutantur 356; — ecclesia mili­
tans 396;
Notae 397. Definiuntur notae 398:
exsistentia notarum probatur 399; —
numerus statuitur 400; — non inveniun­
tur notae verae ecclesiae nisi in ea
ecclesia. in qua rom. pontif. primatum
gerit 414; — nulli alii coetui christiano
conveniunt 426. — Vide singulas notas:
Apostolicitas, Catholicitas. Unitas, Sanc­
titas.
InfallibiUtas. Ecclesia est a Christo
ut infallibilis magistra instituta 265; —
subiectum huius infallibilitatis non sunt
episcopi separati m spectati 439; — sed
collecti in oecumenicum concilium sunt
infallibiles magistri in definienda doctrina revelata 441; — similiter in co­
tidiano magisterio 461 ; — romanus
pontifex est infallibilis, si ex cathedra
loquitur 507; — obiedum infallibili­
tatis sunt: definitio doctrinae revelatae
524; — conclusiones theologicae 531:
iudicium de factis dogmaticis 536;
decreta disciplinaria 541 : — appro­
batio ordinum religiosorum 544; — ca­
non izatio sanctorum 547.
Membra. Definitur membrum eccle­
siae 328: — non baptizati, notorii hae­
retici et schismatici, iuste excommuni­
cat i non sunt membra ecclesiae 329; manent membra occulte haeretici ib.;
— catechumeni sunt solum potentia
proxima membra 331 : — omnes et soli
iusti vel praedestinati non sunt exclu­
sive membra ecclesiae 332 : - ecclesia
docens ride Magisterium ;
ecclesia
discens 522 602. cf. 507.
Eichhorn invenit hypothesin .primitivi
evangelii’ 114.
Ephesinnm concilium infallibilitatem romani pontificis agnovit 514. cf. 367.
Ephraem, S.. de confessione Petri 289.
Epiphanias de haeresi Aerii 360

index alphabeticus.
Episcopi. Episcopatus est supremus gra­
dus hierarchiae ecclesiasticae 338;
episcopi exercent tria munera in ecclesia
339: — saepe appellati sunt presbyteri
310;
num etiam in S. Scriptura 341 ;
sunt ex Christi institutione superio­
res presbyteris 344, cf. 356 sq. 363; numquam eligebantur iure suffragii a
populo 358; — haeresis Aërii de aequali­
tate presbyterorum et episcoporum 360:
- Hieronymi hac de re opinio 361 ;
— iurisdictionem immediate a romano
pontifice accipiunt 370; — haec collatio
iurisdictionis fit iniunctione 372 ; — et
singuli et omnes in concil. collecti sub­
sunt summo pontifici 373; — regunt
ecclesiam 381 ; — sunt successores apo­
stolorum in munere docendi et regendi
433 ; — quomodo differat haec potestas
episcopalis a potestate apostolorum 435.
Infallibilttas. Non singuli episcopi
separatim spectati sunt infallibiles ma­
gistri 439; - sunt tamen singuli in
sua dioecesi authentici magistri et in­
dices fidei 440; - episcopi collecti in
concil. oecumenicum sunt infallibiles
441 ; — quot episcopi ad tale concilium
convenire debeant 446 ; — dissentientes
episcopi in multis conciliis fuerunt 452;
— sunt in conciliis vere indices et veras
ferunt sententias459 ; — quomodo eorum
auctoritas ab auctoritate theologorum
distinguatur ib.; — praefertur sententia
duo esse subiecta infallibilitatis inadaequate distincta; scilicet collegio epi­
scopali cum summo pontifice convenit
infallibilitas, quae est independens ab
infallibilitate papae ex cathedra loquentis 459, n. 5.
Ernst de S. Cypriano 367.
Euringer de Matth. 16. 18 apud Ephraem

Eusebius Caesariensis de apocryphis evan­
geliis 100; — de evangelio Matthaei 117;
— de evangelio loannis 125; ■ de con­
fessione Petri 289; — de martyribus
532; — de fine evangelii Marci 652, 2.
Evangelia. Verus evang. conceptus sta­
tuitur 77.
Genuinitas ev. in communi proba­
tur documentis antiquitatis christianae
77 sqq.; — diluuntur praecipuae obprobatur porro
iectiones 86 sqq. ;
conharmoniis evang. antiquis 91
firmatur evang. apocryphis 97 - testimodo agendi
moniis gentilium 101 :
veterum haereticorum 106; — discordia
recentium impugnatorum 110; — deni­
que probatur internis criteriis 129; · accurata notitia temporum 130: verissima vitae socialis iudaeonim de­
scriptione 131; - Genuinitas evang. in

particulari probatur: ev. Matthaei 117:
Marci 120; — Lucae 123:
vindi­
catur ab objectionibus 124;
loannis
1-5;
vindicatur ab impugnationibus
126; — conciliatur cum synopticorum
narratione 127.
Ordo chronologicus
evangeliorum 652, 5.
Cretiibilitas evang. probatur 133; -·
scriptores evang. non poterant decipere
135; — noluerunt decipere 136.
In­
epte comparantur evang. cum scriptis
buddhisticis et babvlonicis
132.
%*
Apocrypha comprobant evang. ge­
nuinitatem 97 : — sunt imitationes no­
strorum evang. 98. cf. 89 c nota.
Proto-Eranyelium, de futuro Messia
vaticinium 218.
Excommunicat! non sunt membra eccle­
siae 329.
Ezecliiel vaticinatur novum pastorem in
Israel 233.

Factum dogmaticum quid sit 536; — in eo
diiudicando ecclesia est infallibilis 53
.
*
Felder de Flavio losepho 138 nota.
Fides divina et fides ecclesiastica distin­
fidei depositum 436
guuntur 554 sq.
524.
Flavius Josephus testatur Christi exsisten­
tiam 138; — vindicatur hoc testimonium
ab objectionibus ib.; — de S. Scriptura
, G05·
Florentinum concilium agnovit infallibili­
tatem romani pontificis 514; — de­
finivit monarchicam indolem ecclesiae
369; — extra ecclesiam docet nullam
esse salutem 393 ; — docet primat inn 497.
Formula Concordiae de regula fidei 565.
Fragmentum Muratorianum 85.
Franzelin. Quid senserit de separabilitate
primatus a romana sede 500; — egregie
tractat de membris ecclesiae 332:
de inspiratione verbali 636.
Fundamentum ecclesiae 290 sq.
Funk de scriptis, quae nomen apostolorum
prae se ferunt 33 nota ; - Petrum Romae
fuisse 432; — de primatu 479 nota.

Gallicani. Eorum errores quoad appella­
tiones a papa ad concilium 373.
Garrigou-Lagraiige de mysteriis 165 nota.
Gelasius papa explicat verba: Et tu con­
versus confirma etc. 511 ; — docet iure
divino in ecclesia exsistere successorem
S. Petri in primatu 498; - docet in­
spirationem S. Scripturae 613.
Genuinitas definitur 72;
distinguitur
ab authenticitate ib.;
quaestio de
genuinitate alicuius libri est quaestio

Index alphabeticus.

476

•

K»
Si

9

a

historica 75 :
genuinitas quattuor
evangeliorum in communi probatur riWr
Evangelia,
Georgius Trapezuntius asserit infallibilitotem romanac sedis ο 12.
Germen nomen Messiae 232 2.34.
Gieseler: num Petrus Romae fuerit 467
nota.
Gregorius M. de exsistentia ecclesiae ab
exordio mundi 311:
titulum damnat
oecumenici episcopi 376: — episcopi
sunt successores apostolorum 433:
de infallibilitate conciliorum 442;
docet inspirationem S. Scripturae «‘»12.
Gregorius Nazianzenus. S.. dividit theo­
logiam in theologiam et oeconomiam
20: de primatu Petri 297;
ex­
hibet ecclesiam ut societatem perfectam
381 :
non obest infallibilitati con­
ciliorum 444:
de extensione inspira­
tionis 627.
Gregorius Nyss.. S.. de primatu Petri 297.
Guilelnins Parisiensis de sacrumeiitali in­
dole episcopatus 600,
Gunther. Eius opinio de progressu dogma­
tum 528:
de auctoritate SS. Patrum
528 578.
Gntjahr de Ireiiaeo 87 117 nota.

H.
Haereticus notorius non est membrum
ecclesiae 329 ; - occultus manet mem­
brum ecclesiae ib., cf. 391 sqq.:
haeretica propositio quae 557 ;
hae­
retici saepe damnantur a romanis ponti­
ficibus definitiva sententia 513.
Ilaneberg de natura inspirationis quid
senserit 624.
Harnack de Marcione 80 356;
de Luca
evangelista 115: - «le genuinitate evangfilionim 115 nota: — de ,Logiis
*
117
nota: — de evangelio Marci 122:
— de Christo Messia 141 nota: — de
universalitate religionis christianae 178
nota;
falsu docet circa miracula ut
facta historica 75 nota 195 nota: - de
Matth. 16. 18. qualis sit textus ge­
nuinus 289 nota:
explicare studet
ortum ecclesiae 310: — nova theoria
de ecclesiasticae hierarchiae origine 356;
— de primatu 466 nota 479 nota 480
notae 491 nota.
Hase: num Petrus Romae fuerit 467 nota.
Ilegesippus testatur exsistentiam apocry­
phorum evangeliorum 98: · testatur
munus episcopale iam medio saeculo II
exstitisse 344; — agnovit primatum
romani pontificis 490.
Ilerbigliy, Mich. d', de primitivo epi­
scopatu alexandrino 361 ; — de infalli­
bilitate singulorum apostolorum 438

nota:
verba Irenaci 3. 3. 2 explicat
489 nota.
j
llierarchia ecclesiae. Ecclesia est societas
hierarcbica .333:
nova theoria de
origine hierarchiae ecclesiasticae reicitur 356.
Marsilii Patavini error re­
futatur 357 ;
item Lutheri et Ed·
mundi Kicheri ift.;
de aequalitate
episcoporum et presbyterorum 360;
gradus hierarchici quinam ab ecclesia
sint instituti 362.
Hieronymus. S.. de evangelio Matthaei
117: - de ecclesiae perennitate 315:
narrat <dim presbyteros eosdem fuisse
atque episcopos 342:
doctrinae de
superioritate episcoporum contradicere
videtur 361 : — in ecclesia ab apostolis
fundata est permanendum 402; — epi­
scopi sunt successores apostolorum 433:
agnovit primatum romani pontificis
493:
de inspiratione 615 617 :
de
extensione inspirationis S. Scripturae
627.
Hilarius. S., laus theologiae 17 : — contra
arianos dimicavit 37 : laudat S. Pe­
trum 297: -- praedicat necessitatem
traditionis 568:
de inspiratione 616.
llilgenfeld: num S. Petrus Romae fuerit
4«> i.
Hill de Tatiani harm, evang. 93 nota.
Hippolytus exhibet romanam S. Petri com­
morationem 476:
de inspiratione 615
616.
Hoffmann de resurrectione lesu 202.
Holtzmann contra S. Irenaei testimonium
pro genuinitate evangeliorum multa obiicit 87 :
immerito apologetis in re­
cipiendis sacris libris inconstantiam im­
ponit 96;
irridet recentes criticos 114.
Honorius papa non docuit errorem ex
cathedra 516;
quo sensu damnatus
sit a concilio oecumenico Vi ib.
Hormisdas papa praescripsit episcopis
schismaticis redeuntibus formulas fidei
<95 508 M3.
H ut lier de scriptis pseudo-clementinis 466
nota; — de prima epistula Petri 469
nota.
I.
lacob. Eius vaticinium de futuro Messia
221.
lacquier de evangelio Matthaei 119 nota,
lahn erravit circa inspirationis naturam
622.
lansenistae agitant quaestionem de infalli­
bilitate romani pontificis in factis dog­
maticis 538,
lansenius Cornelius iunior). Eius turbae
in theologia 62.
lensen derivat religionem christianam e
mytho babylonico 132.

Index alphabeticus.

Ignatius. S.. .Martyr, est inter Patres
apostolicos 33;
testatur evangelia
90;
allegat evang. Matthaei 119;
item loannis 125:
testatur hier­
archiam ecclesiasticam 319:
damnat
schismata 392;
de catholicitate ec­
clesiae 407 :
innuit primatum romani
• pontificis 488.
1 m m ut abi 1 itas religionis christianae 178sq.;
ecclesiae 313 sqq. ;
dogmatum
524 sqq.
imperatores non regunt ecclesiam 381.
Indi ITeren t i sm us rei igiosus 178 sq. 391 sqq.
Inlallibilitas apostolorum 265;
episco­
porum 438;
conciliorum oecumenicorum 441 : magisterii per orbem
dispersi 461 ;
romani pontificis ex
cathedra loquentis 507; - obiectiones
historicae solvuntur 515 :
quotuplex
sit subiectum infallibil itatis 459; — non
est donum inhaerens 459. 6 ;
obiec­
tum eius sunt: definitio doctrinae re­
velatae 524;
constitutio conclusionum
theologicarum 531 ; — indicium de factis
dogmaticis 536;
decreta disciplinaria
541 ; — approbatio ordinum religiosorum
544;
canonizatio sanctorum 547.
Innocentius 1 papa sibi attribuit primatum
in ecclesia 486.
inspiratio. Exsistentia inspirationis pro­
batur: ex Scriptura et quidem Veteris
Testamenti 605; - Novi Testamenti
606 :
specialiter ex S. Paulo 607 :
ex traditione: ex SS. Patribus 612;
- ex conciliis 613.
Natura eius exponitur 615:
est
gratia gratis data 621 : — sola Dei
assistentia errorem avertentis non suf­
ficit 623:
nec subsequens quae vo­
catur inspiratio 624: — non repugnat
liber inspiratus, cuius rés et sententiae
omnes iam apud alios scriptores in­
veniantur 625.
Extensio. Extenditur ad omnes res
et sententias ab auctore sacro scriptas
626 ;
quid scriptor sacer ex propriis
sumere possit 632:
verbalis insp.
non est admittenda 635 :
contrariae
obiectiones diluuntur 640.
Critérium unicum sufficiens inspira­
tionis omnium librorum sacrorum est
traditio catholica 643:
quid protestan­
tes et aliqui catholici de criterio statue­
rint 646 sqq.
Integritas evangeliorum 128.
Interpretatio Scripturae 568 sq. 585 sqq.
Joannes, S. Eius evangelii genuinilas in
communi probatur 77:
item in specie
125 654;
vindicatur ab obiectionibus
126; - conciliatur cum narratione syn­
apticorum 127.
Eius credibilitas demonstratur 133.

477

Joannes, presbyter 117 nota.
Irenaeus. S., pertinet ad SS. Patres 35:
testatur genuinitatem quattuor evan­
geliorum 81 :
hoc testimonium per­
penditur 82 ;
vindicatur ab obiectio­
nibus Holtzmanni 86; - profert hae­
reticos ut testes genuinitatis evang.
106; - Marcionis evang. describit 109 :
testatur multitudinem evang. apo­
cryphorum 98; eius chiliasmus ex­
plicatur 87 584;
de evangelio Mat­
thaei 119;
de propagatione religionis
christianae 249;
de martyribus 253:
de Petro apostolo 287 ;
vocat
presbyteros etiam episcopos 340:
testatur exsistentiam episcoporum 346
350;
effert necessario esse amplec­
tendam ecclesiam 392:
docet eccle­
siae unitatem 418;
testatur romanam
S. Petri commorationem 475 :
de
eiusdem successoribus 478 ;
testatur
primatum romani pontificis 489 ;
de
eiusdem infallibilitate 512; -- docet
inspirationem S. Scripturae 612:
de
fine evangelii Marci 652. 2:
de can­
tico Magnificat 652, 4.
Isaias vaticinatur catholic i ta tem regni
messianici 231.
Iilgie de schismaticis orient. 428.
lulius 1 papa sibi attribuit primatum in
ecclesia 484.
lurisdictio est potestas regendi 273:
complectitur potestatem legislativam.
iudicialem. coacti vani 274:
promissa
est a Christo apostolis ib.;
iisque
vere collata 275;
ab iisdem exercita
ib. ;
primatus iurisdictionis ride
Primatus: differt a potestate ordinis
281.
Ius divinum, quid ecclesia circa illud pos­
sit 377.
lustinus, S,. Martyr. Apologeta 34;
testatur genuinitatem quattuor evange­
liorum 78 88;
novit evang. Matthaei
89 119: item loannis 89 125:
ususne sit evang. Petri 88 nota ;
testatur genuinitatem evang. Marci 122:
item Lucae 123;
item loannis 125:
de propagatione religionis christianae
249;
de martyrio 253:
de Petro
apostolo 287:
testatur munera episco­
palia 348;
de chiliasmo opinio 584:
docet inspirationem S. Scripturae
612 615 616;
de fine evangelii Marci
652, 2.

K.
Kliabeilbuuer de evangelio Matthaei 119:
de evangelio loannis 126.
Knellei’ de convocatione conciliorum 449;
de doctoribus ecclesiae 575.

Index alphabetic·!!.^.

Μ.

M

Lactantius de martyrio ut testimonio di·
vino 254.
Ligrangr de descriptione orbis apud
Lucani 124 nota.
Laid 347: — non regunt ecclesiam 381.
Lainez de episcopis 371.
Lateranense concilium IV definit extra
ecclesiam nullam esse salutem 393.
Lannoy obicit contra infallibilitatem ro­
mani pontificis in canonizatione o51.
Lenormant de extensione inspirationis
626.
Leo Magnus explicat verba Christi: Pasce
oves meas 301 ; - de Petri primatu 318
449;
de synodo chalcedonensi 504.
Leo X <le appellationibus a papa ad con­
cilium 373.
Leo XIII de auctoribus evangeliorum 94:
de fine ecclesiae 305: - de episcopis
.363: — declarat ecclesiam esse socie­
tatem perfectam 382: — de Spiritu
Sancto ut anima ecclesiae 396: — laudat
S. Thornam Aquinatem 601 ; — de in­
spiratione 616: de extensione in­
spirationis 628; — de auctoritate Vul­
gatae et versionum 650.
Leontius Byzant. de auctoritate SS. Pa­
trum 580.
Liberius papa non erravit ex cathedra
loqueus 515.
Lietzmann de Petro Romae mortuo 467.
Lightfoot de testimonio Hegesippi 344
nota.
Liguorius. A. M.. S.. laudatur 63.
Lipsius de romana S. Petri commoratione
466.
Loci theologici quid sint 561 :
quot sint
563.
Pidc Scriptum, Traditio.
Logia apud Papiam 117.
Loisy de doctrina Christi 131:
de critica
evangeliorum 114.
LoinbardllS, magister sententiarum. Eius
theologia 44:
methodus 4!»:
de
ecclesia militante et triumphante 396.
Loots discutit recentes theorias de origine
hierarchiae ecclesiasticae 356.
Lucas. S. Eius evangelii ffenuinitas in
communi probatur 77:
speciatim 123
652:
vindicatur ah obiectionibus 124.
Eius crrdibilitas demonstratur 133.
Lugdunense 11 agnovit primatum 496:
et infallibilitatem romani pontificis
514.
Logo de consensu theologorum scholasti­
corum 599.
*
Lutheru
statuit subiectivam normam ad
diiudicandam genuinitateni sacrorum
librorum 75:
de visibilitate ecclesiae
de scholasticis theologis
Christi 322:
598.

Magisterium ecclesiasticum. Instituitur a
Christo 261 :
est infallibile 265 461:
eius subiectum activum 433:
eius
subiectum passivum 522: eius ob­
jectum 524 sqq.
Magnificat, canticum b. V. Mariae 652, 4.
Mahavira, fundator iainismi. non patravit
vera miracula 206.
Marriott haereticus testatur genuinitateni
evangeliorum 109, cf. 80 356.
Marcus. S. Eius evangelii genu initas proba­
tur in communi 77 : — speciatim 120 652.
Eius mdibilitas demonstratur 133.
Marsilius Patavinus. Eius error de con­
stitutione ecclesiae 357.
Martvrinni
est testimonium veritatis reli«
gionis christianae 253.
Martyrologinm romanum. Eius auctoritas
quoad canonizationem sanctorum 549.
Matthaeus. S. Eius evangelii (jenuinitas
probatur in communi 77 : - speciatim
Eins rmlibi/itas demonstratur 133.
Melanchthon de theologis scholasticis 598.
Membra ecclesiae 328 sqq.
Messias exspectabatur a iudaeis ut legatus
divinus 141:
vaticinia messianica ex­
sistebant inter iudaeos multis saeculis
haec vaticinia
ante Christum 213;
regnum
breviter exponuntur 217: messiani cum quale praedictum fuerit
in Christo impleta esse vati234;
cinia ostenditur 245.
Miracula. Miraculum definitur et dindilur
183:- Christus ad probandam divinam
suam legationem ad patrata miracula
provocavit ISI :
testantur miracula
divinam originem doctrinae Christi 184:
non sunt impedimenta fidei 186.

Possibilitas miraculorum non repugnat
187:
refelluntur obiectiones contra­
riae ib.
CayiuisribiHtas miraculorum 188:
miracula Christi dividuntur in duas clas­
ses 193sq.: — vis probandi horum mira­
culorum examinatur 195:
speciatim
resurrectio a mortuis accuratius per­
penditur 196:
variae hypotheses ad
hoc miraculum explicandum inventae
refutantur 201.
Miracula fundatorum
aliarum religionum num sint vera mira­
cula 204;
miraculum propagationis
religionis christianae 248 sqq.:
apo­
stolorum miracula 269;
miracula ut
signum sanctitatis ecclesiae 410.
Modernismus 69 134 150 433 521 525 529
615 nota 624 nota 629.
Moliamined. Quid de eius miraculis cen­
sendum sit 207.

Index alpliabeticus.

Mura tori anum fratjtne.ntum 85.
Mysteria. Evolvitur conceptus mysterii
*161;
dividuntur mysteria in naturalia. praeternaturalia. supcrnaturalia
ib.;
doctrina concilii vatie, hac de
re proponitur 162;
definitur myste­
rium stricte dictum 163;
impossi­
bilitas mysteriorum probari nequit 164:
exsistentia mysteriorum stricte dic­
torum a priori probari non potest 165;
mysterium superat rationem 1G$.
Mysticum corpus Christi 396.

Nanak, fundator Sikhismi, non patravit
vera miracula 206.
Necessitas religionis christianae 178 sq.;
ecclesiae Christi 391 sqq.
Newman de extensione inspirationis <526.
Nicaenum concilium 1 plures episcopi no­
luerunt subscribere 452:
in II docetur
primatus romani pontificis 495.
Noë. Vaticinium eius de futuro Messia 219.
Notae ecclesiae. Definitur nota 398;
exsistentia notarum 399 :
numeras
400;
quattuor notae verae ecclesiae
Christi non inveniuntur nisi in ea ec­
clesia . in qua rom. pontif. primatum
gerit 413;
nulli alii coetui christiano
conveniunt 426.

0.
Objectum magisterii ecclesiastici 524 sqq.:
— theologiae 6 sq.
Optatus Milev., S.. de monarchies indole
ecclesiae Christi 367 : - - de independentia ecclesiae non sinistre sensit 385:
effert unitatem ecclesiae 389; statuit principium : Ubi successores apo­
stolorum. ibi vera ecclesia 402:
de
catholicitate ecclesiae 408.
Ordo. Pnteslas ordinis quid sit 281 :
quomodo differat a potestate iurisdictionis 284; — collata est apostolis 283:
ordines hierarchici 333 sqq.:
or­
dines minores 362:
in ordinum reli­
giosorum approbatione ecclesia est in­
fallibilis 514.
Origenos. Eius opera 36:
testatur genuinitatem quattuor evangeliorum 83
100: Celsi haeretici testimonium pro
hac genuinitate affert 102;
de evan­
gelio Matthaei 117:
de martyribus
253 sq.;
quid de illo loco: Tu es
Petrus . . . senserit 289 :
laudat
S. Petrum 297 :
testatur hiérarchisai
ecclesiasticam 354 :
de cantico Magni­
ficat 652. 4.
Ottiger de mysteriis 165 nota.

Parianus, S.. gloriatur de catholicitate
ecclesiae 407 ;
vocat episcopos apo­
stolos 433.
Palmieri de conexione primatus cum sede
romana 500;
de subiecto infallibili­
tatis 459:
de membris ecclesiae 329.
Pantaenus in India repperit ev. Matthaei
118.
Papa dubius papa nullus 506: ride Pon­
tifex.
Papias discipulus loannis apostoli 117
nota:
testatur genuinitateni evangelii
Matthaei 117;
loquitur de evangelio
Marci 120: - loannis 125.
Parochi non sunt indices iure proprio 363.
Patres apostolici quinam 33.
8’8. Patre
*
quinam sint 572; enumerantur 34sqq.:
eorum unanimis consensus est certum
argumentum theol. 576 :
quanta sit
auctoritas in rebus naturalibus 582:
condiciones ad firmum argumentum patristicum necessariae 583;
ut doctores privati qualem habeant auctori­
tatem 588; dissensus Patrum in
rebus maioris momenti non facile ad­
mittendus 591 :
de erroribus nonnul­
lorum Patrum 592:
de usu SS. Pa­
trum 593 :
chiliasmus Patrum 584 :
consensus Patrum in interpretanda
Scriptura qualis requiratur 585.
Paulus, apostolus 263 sq. 271 298 302
304 472 nota.
Paulus. Gottlob, quid de evangeliis sense­
rit 111;
eius hypothesis circa Christi
resurrectionem 201.
Perrone de distinctione episcopatus a pres­
byteratu 600.
Petavius de nomine presbyteri et episcopi
in S. Scriptura 341.
Petrus. S. Eius nomen 288:
ei pro­
mittitur a Christo primatus 286:
idemque actu confertur 269:
quo
sensu super Petrum ecclesia aedificetur
290:
auctoritas Petri cum potestate
reliquorum apostolorum comparatur296:
de aequalitate Petri et Pauli 298;
doctrina concilii vatie, de Petri primatu
303: — obiectiones contra Petri prima­
tum 304:
cius successor est romanus
pontifex 464 :
S. Petrus Romae fuit
466:
Romae sedem suam collocavit
et episcopum romanum successorem iu
primatu instituit 477.
Plleiderer testimonium Christi de divina
sua legatione pervertit 147:
ponit
semina miraculorum in causis creatis
187 : — eius hypothesis circa Christi
resurrectionem 202.
Pius II de appellationibus a papa ad coticilium 373.

t'■<

4S0

K
U

Index alphabeuciis.

Pius VI de jurisdictione episcopali asmnmo
pontifice descendente 371.
Pins IX de apologetica et fide 70:
docet
extra ecclesiam nullam esse salutem,
non tamen damnat invincibiliter igno­
rantes ecclesiam 395.
Pins X de modemismo 69 nota 94 1.50
597 624 nota :
de episcopis 363 :
de congregationibus romanis 521.
Plinius junior testatur christ ianorum Christiqne exsistentiam 140.
Polycarpus. S., Martyr, accensetur Patri­
bus apostolicis 33:
allegat ev. Mat­
thaei 119:
fuit episcopus al> apostolis
constitutus 350.
*
Polycrate
exsistentiam episcoporum ab
initio testatur 345.
Pontifex romanus. Eius primatus Juris­
dictionis. Est successor S. Petri in pri­
matu 464;
semper sibi attribuerunt
rom. pontifices primatum 480;
sem­
per ah ecclesia ut primates agniti sunt
488: — item a conciliis oecumenicis
495;
sunt iure divino primates 498:
accipit iurisdictionem immediate a
Deo 369; ■ est vi primatus superior
quolibet concilio etiam oecumeuico 373:
non ligatur legibus pure ecclesiasti­
cis 374:
canones ecclesiastici tan­
tum directivam vim habent pro rom.
pontifice ib.; quid possit circa ius
divinum 377 :
quomodo amittat po­
testatem suam 506.
Eius infallibilitas. Ex cathedra loquens est infallibilis sicut ecclesia do­
cens 507 ;
Patres de infallibilitate
rom. pontificis 512:
ipsi rom. ponti­
fices sibi eam attribuerunt 513:
con­
cilia oecumenica agnoverunt 514:
obiectiones historicae reiciuntur 615:
quomodo definitiones ex cathedra
factae dignoscantur 519:
obiectum
huius infallibilitatis 524.
Vide praeter­
at Infallibilities.
Portae inferi quid significent 292.
Potestas iurisdictionis 272:
clavium
273;
ordinis 281:
apostolorum
261 :
episcoporum 339 370sq. 433:
romani pontificis 365 369 4<>4 477 sqq.:
congregationum romanarum 521:
concit, oecumenicorum 441.
raescriptio theologica definitur 411 :
quid Tertullianus de ea senserit 412.
Presbyteri ut ab episcopis distincti 338 sqq.
349 sqq. 434.
Primatus iurisdictionis S. Petri. Promit­
titur S. Petro a Christo primatus iuris­
dictionis 285 :
eidem actu confertur
299;
quale discrimen inter Petrum
ceterosque apostolos ratione primatus
296;
vindicatur Petri primatus ab
obiectionibus 304:
Christus constituit

S. Petrum ei usque successorem verum
monarcham 364.
Romani pontificis. Episcopus rumanus est successor S. Petri in primatu
477 :
semper rom. pontif. sibi pri­
matum attribuerunt 480;
eundem
ecclesia semper agnovit 488;
item
concilia oecumenica 495;
est iuris
divini 498;
quomodo annexus sit
romanae sedi 500.
Prophetia ride Vaticinium.
Propositio. Valor dogmaticus propositionum 554 :
quid sit prop, de fide et
theologice certa 555 : propositiones
censuratae 557 :
pr. prohibitae 558.
Protestantes quidam negant ecclesiam a
Christo institutam 310:
de sufficien­
tia Scripturae Sacrae 565 ;
numerus
protestandum 413;
protestantismus
caret apostolicitatis nota 426 :
item .
imitatis et catholicitatis 429;
item
sanctitatis 431.
Psendo-lsidorus. Eius falsificationesquoad
praerogativas papae 378.

Q.
•
,
*
Quadratu
episcopus atheniensis.
apologia pro christianis 192.

Eius

R.
Ratio humana, eius usus in theologia 603.
Regnum Christi 306 sqq.
.
*
Reiniaru
Eius hypothesis circa Christi
resurrectionem 203.
Religio christiana omnibus hominibus ne­
cessaria 178 sqq. 391 sqq.
Renan cur neget miracula Scripturae 75:
sibi contradicit in explicanda Christi
vita 149.
Resurrectio Christi a mortuis 196 sqq.
Revelatio divina definitur 151 :
varii
modi revelationis divinae recensentur
152: quamnam partem habeat subiectiva hominis dispositio in accipientia
et promulganda revelatione 154.
Possibilitas statuitur 155:
non re­
pugnat neque ex parte Dei 156;
ne­
que ex parte hominis 157:
neque ex
parte rei revelandae 158:
impossi­
bilitas mysteriorum probari nequit 160.
Ptililus et necessitas statuitur 169:
quomodo sit moraliter necessaria 170;
quomodo absolute necessaria 176;
est tamen vera gratia 177.
publica, morte apostolorum finita 524sq.
Richer errat circa constitutionem eccle­
siae 357.

Salmeron Hebr. 6. 4 6 interpretatur 586.
Salomon. Vaticinia ei de futuro Messia
facta 227.

Index alphabeticus.
Sanet itas est nota verae ecclesiae Christi
409;
invenitur in romaiio-catholica
ecclesia 422: nulli alii coetui christiano convenit 431.
Sunday de methodo rationalistarum germanicorum 115.
Sanders exponit doctrinam S. Hieronymi
de episcopis 361.
Schismatici: non sunt membra ecclesiae
329:
Hormisdas papa praescribit
schismaticis episcopis redeuntibus for­
mulas fidei 495 508 513.
Schwartz de testimonio Hegesippi 344
nota.
Scientia suhalternans et subalternata 8.
Vide Theologia.
Scriptores ecclesiastici qui sint et quo­
modo a SS. Patribus differant 573.
Scriptura Sacra est locus theologicus 5G2;
non est unicus fons addiscendae
veritatis revelatae 564;
eius insuffi­
cientia 567;
huic non obstat Veteris
Testamenti condicio 570:
nonna eius
interpretationis est traditio 5G9;
de
inspiratione Scripturae 604 sqq.
Sepultura Christi 198.
Severus Antioch, de fine evangelii Marci
652, 2.
Siriciiis. papa, sibi vindicat primatum in
ecclesia 485.
Sirmienses formulae 515.
Societas vide Ecclesia.
Soden. H. v.. de Marcione 35G.
Soiron de logiis lesu G53 nota.
Spiritus Sanctus, anima ecclesiae 39G.
Stephaniis, papa, sibi attribuit primatum
in ecclesia 483.
Stock pervertit verba Christi: Tu es Pe­
trus etc. 291.
Strauss negat genuinitatem Scripturae
propter miracula 75;
evangelia my­
thice explicat 112: quid obiciat
contra possibilitatem miraculorum 190:
eius hypothesis circa Christi resur­
rectionem 202.
Stygcr de sepulchre Petri et Pauli 4G7.
Suarez specietenus docet inspirationem
verbalem 386.
Subiectum theologiae 1 sqq.:
.subiec­
tum passivum auctoritatis ecclesiasticae
522. cf. 602: activum ride Episco­
pus. Pontifex: subiectum duplex
magisterii ecclesiastici 459. 5.
Suidas testatur Augusti temporibus orbem
romanum descriptum esse 124.
Sulpicius Severus de martyribus 253.
Syllabus Pii IX 520:
Pii X ride Con­
gregatio S. Officii.
Symbolum. Eius editio pertinet ad sum­
mum pontificem 512.
Synagoga Veteris Testamenti quot modis
differat ab ecclesia Christi 312 570.

481

Synodus quomodo differat a concilio IGO.
Vide praeterea Concilium.
Synaptica quaestio G53.

T.
Tacitus testatur Christi exsistentiam 13!·.
Taras! US de romano pontifice 495.
Tatianas inter apologetas recensetur 34:
primus fecit harmoniam quattuor
evangeliorum 91 :
vindicatur ab im­
pugnatione Volkmari 92;
citat evan­
gelium loannis 125 nota.
Tertullianus recensetur inter praecipuos
scriptores epochae SS. Patrum 35:
testatur insigniter genuinitatem evan­
geliorum 80:
census per Saturninum
a Tertulliano relatus conciliatur cum
Lucae narratione 124;
de martyri­
bus 253;
de Petri reprehensione 270;
quid de illo loco: Tu es Petrus etc.,
senserit 289:
vocat Petrum ,petram
ecclesiae' 297 :
testatur hierarchiam
ecclesiasticam 352:
de lectoratu 362:
cum apostolis eorumque successori­
bus est permanendum 402:
de catholicitate ecclesiae 407 : ■ de praescrip­
tione theologica 411 412;
de apostolicitate eccl. romanae 414: de
romano S. Petri martyrio 475 478;
de primatu 482.
Testimonium vide Revelatio.
Theodoreius docet eosdem vocatos episco­
pos et presbyteros 342:
de inspira­
tione G15.
Theodorus Studita de verbis: Et tu con­
versus etc. 511: de romano ponti­
fice 493.
Theologi scholastici praecipui enumeran­
tur 44;
eorum auctoritas examinatur
595: contrariae objectiones diluuntur
600.
Theologia. Notio. Est scientia 8 sqq.;
eaque una 11 ;
est practica. sed magis
et principalius speculativa 1G: est
dignior ceteris scientiis propter certi­
tudinem. nobilitatem materiae, finem
altiorem 17;
quomodo vocetur scien­
tia fidei 11:
recte dicitur sapientia
19:
eius subiectum neque Christus
neque ecclesia est sed Deus ut Deus
23;
eius obiectum formale est verum
demonstrabile ex divina revelatione G7 :
eius habitus est in se naturalis, sed
in radice supernaturalis 12:
quid
retineat theologus lapsus in haeresim
13:
distinguitur a fide divina tripli­
citer. sci. materia, forma, certitudine
15:
differt a theologia naturali tum
materialiter tum formaliter 7 :
est
quaedam anticipatio visionis beatifi­
cae 17.

Index alphabeticns.

Dirisio. A veteribus divisa est in
theologiam et oeconomiam 21):
in
affirmativam et negativam ίύ.;
ex
materia dividitur in speculativam et
practicani 21 :
ex tine in pacificam
et polemicam. asceticam et mysticam
22:
ex modo tractandi in positivam et
scholasticam 23:
proponitur systema
theol. dogmaticae 30 sq.
lichitio inter theol. positivam et scho­
lasticam declaratur 27sqq.: item inter
theol. dogmaticam et moralem 56sqq.;
item inter theologiam et apologet i< am 69.
Conspectui historicus theol. dogmati­
cae secundum tres periodos narratur 32:
cpocha Patrum 33 sqq. : — epocha
veterum scholasticorum 44 sqq. : - theo­
logia post concilium tridentinum 51 sqq.
theologici sunt tertia pars
apologetica? 68:
definiuntur et di­
viduntur 563.
Kft/r Scriptura */ Tra­
ditio.
Theophilus Antiochenus inter apologetas
recensetur 34:
testatur evangelia 90:
— allegat ev. Lucae 123:
testatur
genuinitatem ev. loannis 125:
docet
inspirationem S. Scripturae 612 616.
Thomas. S. /λ· theologia: de subiecto 2.
- de obiecto formali 7 70, -- de digni­
tate 17.
de munere theol. scholasti­
cae 23:
est princeps scholasticorum
46 :
eius sectatores 48 :
eius me­
thodus 49:
de mysteriorum revela­
tione 169;
de miraculis 183;
de
ecd. militante 396:iurisdictio epi­
scoporum unde sit 370:
de auctori­
tate rom. pontificis 512:
de certitu­
dine canonizationis 553:
de auctori­
tate SS. Patrum 589.
Ipsius auctoritas
exponitur 601 : — de usu rationis hu­
manae in rebus theologicis 603 :
de
lumine prophetico 616:
de inspira­
tione 616.
Tischendurf contra impugnatores evan­
geliorum 88 nota.
Traditio est locus theologicus 564:
pro­
batur eius necessitas 566: quomodo
res se habuerit in Vetere Testamento
570: — quot fontes designentur nomine
traditionis 571 :
est norma interpre­
tationis S. Scripturae 569 :
est unicum
critérium sufficiens inspirationis 643.
Tridentinum definivit inspirationem s.
Scripturae 613:
de auctoritate Vul­
gatae £50.

V.
I baldi de criterio inspirationis 647.
1'nicitas ecclesiae Christi probatur 386.

I liitas est nota verae ecclesiae Christi
400;
fluit ex npostolicitate 404;
invenitur in ea ecclesia, in qua rom.
pontifex primatum gerit 418;
nulli
alii coetui christiano convenit 429.
1 niversalitas religionis christ. 178 sqq.
391 sqq.
I rba Illis \ effert auctoritatem S. Thomae
Aquinatis 601.

V.
\ alentinus guosticus testatur genuinitatem evangeliorum 108.
Vaticanum de mysteriis 162:
de possi­
bilitate miraculorum 191 :
de ecclesia
militante 396 :
episcopi dissentientes
452:
definivit inspirationem S. Scrip­
turae 613.
je
Vaticinia. Definitur vaticinium 209;
eius possibilitas et cognoscibilitas adstmitur ib.
Christi vaticinia enumerantur 210;
ut argumentum divinae eius legationis
perpenduntur 211.
Messia nica vaticinia in Vetere Testa­
mento exsistebant 212 : — sunt in Christo
impleta 245; — breviter explicantur
217: — proto-evangclium 218 : - Νοδ
219:
Abraham 220: — lacob 221:
David et Salomon 228: — de abiectione Israel 230:
de muneribus novi
pastoris regali, prophetico, sacerdotali
234 :
de tempore adventus Messiae
236;
de loco nativitatis eius 242:
cur haec vaticinia de una loquantur
persona 244 :
de modo loquendi pro­
phetico 247.
Veritas relativa in Scriptura 629.
Victor, papa, sibi attribuit primatum 481.
Vigilius,
non erravit ex cathedra
loquens 517.
\ incentius Lirinensis. Recta notitia illius
adagii: Quod ubique, quod semper etc..
exhibetur 453:
de progressu scien­
tiae theologicae 526: praedicat ne­
cessitatem traditionis 568.
Visibilitas ecclrsiae 322 sqq.
Volkniar quid proferat contra genuini­
tatem evangeliorum 86:
eius ob­
iectiones contra argumentum pro genninitate evang. ex harmoniis evang.
veteribus exploduntur 92.

Zahll de fragmento Muratoriam» 85:
de ,Logiis’ 117 nota.
Zepliyrinus.
sibi attribuit primatum
482.
Zosimus. papn. sibi attribuit primatum in
ecclesia 487.

HERDER & Co., TYPOGRAPHI EDITORES PONTIFICII
FR1BURGI BRISGOVIAE (Germaniae)

Pesch, Chr., S. J., Praelectiones dogmaticae.
Novem tomi in 8" maiore.

1. De Christo legato divino. De ecclesia Christi. De locis theo­
logicis. Editio sexta et septima.
II. De Deo uno secundum naturam. De Deo trino secundum
personas. Editio quarta.
III. De Deo creante et elevante. De Deo fine ultimo. Editio
quarta.
IV. De Verbo incarnato. De beata Virgine Maria. De cultu Sanc­
torum. Editio quarta.
V. De gratia. De lege divina positiva. Editio quarta.
VI. De sacramentis in genere. De baptismo. De confirmatione.
De SS. Eucharistia. Editio quarta.
VII. De sacramento paenitentiae. De extrema unctione. De ordine. De
matrimonio. Editio quarta et quinta.
VIII. De virtutibus in genere. De virtutibus theologicis. Editio
quarta et quinta.
IX. De virtutibus moralibus. De peccato. De novissimis. Editio
quarta et quinta.
«Revera cursus integer theologiae dogmaticae ad usum scholarum iuxta novam metho­

formamque,

dum

novisque tractatibus adinventis ct scientiarum profectibus comparatus,

auctus et respondens, qui tamen tenue manuale tantummodo non esset, neque in immen­

sum, fere unice ad consulendum, opus evaderet, omnino desiderabatur.

Perfectum ad hoc

putamus opus P. Christ. Pesch evasisse; in quo et scholastica methodus, una cum libera
ratiocinatione
sobrie

coniuncta,

et Ecclesiae

decreta omnia

tamen et ad criticae regulas discussa,

patrumque testimonia multiplicia,

et modernorum adinventa copiose adhibita

erroresque universi refutati inveniuntur, ut alumni, eo solo utentes, plene instructi evadant

in theologicis disciplinis.*

(Divus Thomas, Placeotiae )

Pesch, Chr., S. J., Compendium Theologiae
dogmaticae. Quattuor tomi in 8° maiore.
I. De Christo legato divino. De ecclesia Christi. De fontibus
theologicis. Editio altera.
II. De Deo uno. De Deo trino. De Deo cr.eante et elevante. De Deo
fine ultimo et de novissimis. Editio altera.
III. De Verbo incarnato. De beata Virgine Maria et de cultu
Sanctorum. De gratia. De virtutibus theologicis. Editio altera.
IV. De sacramentis. Editio altera.
«Omnino non dubitamus .Compendium theologiae dogmaticae* a Patre Pesch compositum

optima fide commendare omnibus theologis qui, quin vel mole litterati apparatus vel expositioni­
bus nimis difficilibus graventur, gaudere volunt de mira illa subtilique catholicae dogmaticae
constantia et firmitate, quae talis est ut expugnari nequeat.» (Aiigsburgcr Postediting, Augiburg.l

IM0MM