DOCTORIS IRREFRAGABILIS ALEXANDRI DE HALES ORDINIS MINORUM SUMMA THEOLOGICA IUSSU ET AUCTORITATE Rmi P. BONAVENTURAE MARRAN1 TOTIUS ORDINIS FRATRUM MINORUM MINISTRI GENERALIS STUDIO ET CURA PP. COLLEGII S. BONAVENTURAE AD FIDEM CODICUM EDITA TOMUS III. SECUNDA PARS SECUNDI LIBRI. AD CLARAS AQUAS (QUARACCHI) FLORENTIAE EX TYPOGRAPHIA COLLEGII S. BONAVENTURAE MCMXXX. 714 1NQ. ΠΙ. TRACT. VII. QIIAEST. II. - 729-730. Contra, a. Dicit Augustinus * vel habere videtur: hoc enim non est nisi quia aestimat apud se quod in illisa bonis excellat quod huius * modi peccatum ad superbiam vitae pertinet. [Solutio]: Ad quod dicendum quod, licet favor vel * quod illa aliquo modo habeat a se, et sic superbia vitae datur intelligi. Unde dicit Augu­ ille sit extra illum qui quaerit illum favorem, di­ citur tamen esse de bonis inferioribus, quae sunt ipsius animi praeter coniunctionem ad bonum carnis et bonum mundi, et ideo ad superbiam stinus2: « Habent tentationem periculosissimam sermo et facta, quae innotescunt hominibus ab amore laudis qui ad privatam quamdam excel­ cellentia ut magis ametur. Similiter etiam, cum lentiam contrahit mendicata ' suffragia, et in eo­ dem genere tentationis est aliudd malum, quo aliquis intendit placere sibi de bonis quae habet inanescunt qui placent sibi de se ». vitae reducitur: quaeritur enim ibi quaedam ex­ ARTICULUS V. 729 Quare haec radix peccatorum dicatur superbia vitae. Ultimo quaeritur propter quid haec radix pec­ excellentiae quae quaeritur: superbire enim est catorum non nominatur nomine concupiscentiae super se quodam modo ire, hoc est supra statum sicut et aliae duae, sed ' frequentius dicitur su­ debitum3. Dicitur autem superbia vitae propter hoc perbia vitae. quod intellectualis creaturae est proprium t vitium superbia, cuius est [Solutio]: Ad quod dicendum quod, licet detur quae dicitur ambitio saeculi sive ambitio potestatis, nomi­ intelligi quaedam concupiscentia, natur tamen amplius nomine superbiae ratione 730 per se vivere. Vel dicitur superbia vitae, quia in vita praesenti sunt bona, de quibus homo superbit4, lob 15,20: Cunctis diebus superbit impius et numerus annorum in­ certus est tyrannidis eius. Articulus vi. Quare superbia vitae sit difficilioris amotionis aliis duabus . * Adhuc quaeritur de hac radice peccati propter quid est difficilioris amotionis aliis duabus loquens de superbia vitae: «Quos nulla potuit movere luxuria, nulla avaritia subruere, ambitio facit criminosos ». Et quod ita sit, patet, a. per hoc quod dicit [Solutio]: Ad quod dicendumm quod ista radix Augustinus, in libro Confessionum1,6: «Est magis adhaeret ipsi animae ratione sui appeti­ qualiscumque in aliis generibus tentationum mihi bilis. Quod enim ibi naturale est, ab anima est facultas explorandi me, in hoc pene nulla est ». inseparabile; reliqua autem sunt separabilia,sci­ Et dicitur7 Luc. 4,7 quod « superbia ' post omnes licet virtutes saevit », super illud: Tuk ergo, si proci­ ablatis tentationibus dens' etc. Unde ultimo lentavit [diabolus] Domi­ difficilior ad evellendum, eo quod est de magis num de superbia vitae. Et ideo dicit Ambrosius8, adhaerenti bono sumens originem. bonum * Z tmlllt pro t. i. > Z secundum. · BT vindicata. « BT apud. *Bom. ' B om. q. t.; T eius pro port. ‘ B vacal. ' BT add. ergo. ■ TPLZ add. est. • Confess., X, c. 36 sq. (PL 32, 804 sq.) 2 Loc. dt., c. 38sq. (PL 32, 806). 3 Cf. Gregor. M., In Evang., hom. 16, n. 1 (PL 76, 1136); supra, p. 490 et 497a. 4 Cf. Gregor. M., Moral., XII, c. 27 sq. (PL 75, 1006). mundi et bonum carnis. EI ideo, aliis”, / BTF (corr.) proprie. · V suis. restat · VF duobus. ista tentatio *Roe,/.I.C 5 Cf. supra, num. 436, in Solutione, et num. 605, b Solutione. 6 Lib. X, c. 37, n. 60 (PL 32, 804). 7 Glossa ordin., In Luc. 4, 5 (PL 114, 254). « In Luc. 4, 7 (PL 15, 1621). TRACTATUS OCTAVUS DE peccatis in deum, in proximum, in se ipsum. SECTIO I. De peccatis in Deum. QUAESTIO I. DE PECCATIS QUIBUS DEHONORATUR OMNIPOTENTIA DIVINA. jEggJxpeditis aliis divisionibus peccati, restat de illa divisione determinare quae Ή lowest: ‘peccatum aliud in Deum, aliud in proximum, aliud in se ipsum’. All·gJsëjquando tamen non invenitur nisi bimembris divisio, scilicet ‘peccatum aliud est· in Deum, aliud in proximum’. Peccatum autem in Deum dicitur impietas, pecca­ tum vero in proximum iniquitas. Et potest sumi ex eo quod dicitur’ in 1 Reg. 2,25: Si peccaverit virb in virum, placari poterit eit Deus; si autem in Deum peccaverit vir, quis orabit pro eo? Dicendum est ergo primod de peccatis quae sunt in Deum immediate; secundo, de iis quae sunt in proximum; tertio, de quibusdam quae sunt in' se ipsum. Peccatum vero quod est in Deum aut est quo dehonoratur omnipotentia divinae maiestatis superstitione colendi aut in quo dehonoratur7 divina sapientia superstitione sciendi aut in quo dehonoratur divina bonitas perversitate male' vivendi. Dicendum est ergo primo de iis in quibus dehonoratur omnipotentia divinae maie­ statis. Hoc autemΛ contingit dupliciter, in peccatis scilicet' quibus prohibetur accessus ad cultum Dei et in peccatis illis quibus fit recessus ab ipso. Prohibetur autem acces­ ad ipsum per idololatriam, per superstitionem ludaeorum et per infidelitatem pa­ * sus ganorum. Pagani autem sive Saraceni dicuntur illi qui nec Novum nec Vetus Testamentum recipiunt omnino', sed suis utuntur traditionibus, et, licet credant unum esse Deum" nec adorent idola, non credunt incarnationem nec ea quae in lege Moysi continentur, ludaei vero sunt qui Legem datam a Domino receperunt et unum Deum credunt creato­ rem et liberatorem, sed Novum Testamentum non recipiunt nec incarnationem Filii Dei credunt. Idololatrae vero dicuntur illi qui idola pro Deo adorant et" non solum unum’ Deum credunt, sed plures, quos Augustinus, in libro etiam Contra quinque haereses2, paganos vocat. Ibi enim sub duabus differentiis hae tres differentiae compre­ henduntur: quidam enim dicuntur ludaei, quidam pagani, utrobique autem' notatur in­ fidelitas. • V om. 1 T »dd. In. ‘ V om. ‘ V om. Λ T om. ‘ T om. ab... accessus. 1 V om. 1 Cf. Glossa ordln., In h. I., ap. Lyran. · R om. Deam... In. ■ V om et . Deam. I / R om. omn/fotentia. dthentnttr · V sed. · V o« r l tata. J Cap. 1, n. 2 (PL 42, 1101). t V iastt. * T «fic *. DE IDOLOLATRIA. 1NQ. 111. TRACT. VIII. SECT. I. QUAEST. I. TIT. I. - 731-732. 716 TITULUS I. DE IDOLOLATRIA'. uia vero idololatraea maxime elongantur ratione eius quod creditur — recedunt enim ab eo quod primum est in Decalogo, sicut habetur Deuter. 6,4: Audi, Israel, Dominus Deus tuus Deusb unus est; et praemittitur in 5, 7: Non habebis deos alienos in conspectu meoc etc. — ideo primo dicendum est de idololatria. Circa quam primo quaerendum estd quid sit; secundo, de causa idololatriae ; tertio, in * quibus consistat idololatria ; quarto, de effectu eius; quinto, de f magnitudine peccati ; sexto, de tempore et cessatione; septimo, utrum communicandum sit cum idololatris. CAPUT I. fornicationis spiritualis; hoc autem non est nisi quid est, idolum aliquid esL idolum pro creatura sumatur communiter, quam praeponit homo Deo; ergo omnis creatura, quam 2. Item, idolum creatura est, sicut ibidem” con­ sequenter' haberi potest, cum dicitur: In idolis praeponit homo Deoa, idolum dicitur. nationum non erit respectus, quoniam creaturae c. Ad hoc facit2 quod dicit Apostolus quod ava­ Dei in odium factae sunt el in lentationes ho­ habetur ad minum. Hoc autem non esset nisi idolum esset ritia estb idolorum Articulus i. 731 Utrum idololatria sit latria. d primum sic: Dicitur idololatria latriaido­ A lis exhibita. Propter * quod quaeri potest utrum idololatria sit latria servitus, sicut Coi. 3,5; similiter dicitur I Reg. 15,23: Quasi scelus idololatriae, nolle acquiescere. Hoc autem creatura ; ergo idolum est aliquid. 3. Item, si idolum dicitur nihil esse, ratione non videtur nisi idolum in communi ratione ac­ *cuius cipiatur. ratione picturae aut figurae, aliquid dicetur' esse; formae dicitur nihil esse? Si enim dicatur Contra. 1. I ad Cor. 8,4 : Scimus quia idolum si ratione similitudinis, iterum" aliquid dicetur nihil est in mundo, ubi dicit Glossa3: « Inter esse: similitudo enim aliquid" est,sive sit rei exi­ creaturas mundi; materiam enimc Deus formavit, stentis sive rei quae fingitur esse·13; simpliciter sed stultitia hominum QUID SIT IDOLOLATRIA. 717 Quod videtur, a. Idololatria enim est omnis cul­ I b. Item, lui. 44, 9 PUutae Idoli nihil unit. Sed tus divinus qui exhibetur creaturae; hoc autem hoc non est nisi ratione ipsius idoli ergo idolum nonest nisi omnis creatura teneat rationem idoli; nihil est, sicut peccatores nihil dicuntur esse prop­ ergo unaquaeque creatura, cui exhibetur vene­ ter ipsum peccatum, Erech. 28, n: Nihil fodas ratio divina, idolum dicitur. es, et non eris in perpetuum. b. Item, Sap. 14,12: Initium fornicationis est ex­ Contra. 1. Sap. 14, n: Per manus quod fd Ido­ quisitio idolorum. Fornicationem autem dicit1 spi­ lum, maledictum est et ipsum et * qui fecit illud. ritualem; ergo exquisitio idolorum est initium Cum ergo opus sit hominis, et opus hominis ali­ formam dedit ». Ex quo ergo dicetur idolum aliquid esse. patet quod non omnis creatura est idolum. Hoc [Solutio]: I. Ad quod dicendum quod idolum idem habetur ab Isidoro4, qui dicit idola esse proprie dicitur simulacrum repraesentativum rei simulacra rei existentis vel non existentisquae existentis vel rei fictae, et secundum hunc mo­ ab homine sunt fabricata. dum non omnis creatura, licet ei exhibeatur ve­ 2. Similiter accipitur ex hoc quod * dicitur neratio divina, idolum dicitur. Alio vero modo sicut accipitur ex Glossa4 super Exod. 20,4, ubi nos habemus: Non facietis vobis dicitur idolum similitudo facta rei non' exi­ illud5: Dominum Deum11 tuum adorabis el illi sculptile, alia littera5 dicit/; Non facies idolum stentis, et secundum hunc modum accipitur in soli servies. Ergo idololatria non est latria, sed neque omnem similitudinem. « Similitudo autem Glossa14! ad Cor. 8,4 secundum unam exposi­ ei opposita. dicitur rei existentis, idolum » autem dicitur « rei tionem, et sic dicit Ori genes15 quod idolum est exhibitus^’, Et videtur quod sic. 1. Latria enim « estk cultus b. Quod etiam argui potest ex hoc quodf fides non existentiss », sicut habetur 1 ad Cor. 8,4 in repraesentativum rei quae fingitur. Secundum Deo debitus2»; sed talis cultus exhibetur idolis, et infidelitas opponuntur; latria autem ad fide: Glossa6. Sive ergo accipiatur idolum communiter autem quod nomen idololatriae communiter acci­ sicut est' in genuflexione, in sacrificiis et huius- pertinet, idololatria ad infidelitatem; ergo idolo- sive appropriate, non dicetur omnis creatura, quae pitur, ad omnem cultum, qui exhibetur creaturae modi; ergo idololatria est latria. latria non est latria. praeponitur vel aequiparatur Deo, idolum. Isido- vice Dei, extenditur nomen idoli. « Idolum enim rus7 etiam dicit idolum esse « simulacrum, quod deductum est ab eo quod est ώβς», sicut didt humana effigie est factum et consecratum ». ! s i d o r u s *6, « «'-ix autem formam dicit », ab idea’ 2. Hoc etiam accipitur ex hoc quod dicit Isido- rus3: «Latriam m sicut impia superbia seu homi­ [Solutio]: Ad quod dicendum * pliciter dicitur: proprie quod latria du­ et communiter; proprie tractam, sicut dicit Seneca17; idolum vero didt exhiberi vel iubet vel secundum quod dicitur cultus Deo debitus et Deo cupit, ita pia " humilitas vel hominum ° vel an­ exhibitus, et secundum hunc modum latria oppo­ II. Praeterea, ratione illius verbi quod dicitur defectum formae divinae materialiterr ponendo gelorum sibi nitur idololatriae; secundum autem quod latria I ad Cor. 8,4, quaeritur utrum idolum sit aliquid formam aliquam existentem creatam vel ab ho­ vel nihil8. mine factam, et sic posset extendi nomen idoli num seu daemonum sibi oblatam recusat, et cui debetur ostendit ». Ergo idololatria est latria. communiter Quod autem non sit latria, a. accipitur ex hoc quod latria est cultus Deo debitus et 732 Deo idololatria dicit servitutem soli Deo debitam-, latria potest dici, cum illa servitus idolis exhibetur. Articulus II. Quaeritur etiam ratione illius partis, quae est I omnis creatura, cui exhibetur divina veneratio, ‘idolis exhibitus’, I. quid vocetur idolum, utrum idolum dicatur7. 1 Cf. Ioan, de Rupella, Summa de vitiis (foi. 26d). 2 Augustin., De civit. Dei, X, c. 1, n. 2 (PL 41, 277 sq.). 3 Etymol., VIII, c. 11, n. 2 (PL 82, 315). in intentione idololatriae, ut non tantum dicatur Verbum facta sunt9; idolum autem non est factum idololatria1, cum simulacra coluntur, sed cum per Verbum10». Ergo idolum nihil est. creaturae loco Creatoris divino cultu honorantur. * Z om. ergo... Deo » FLRZ om. » Ita BT, alii eius. <* F om. r. «. t. * B om. 1 B communiter * B om. 1 BT dicitur. " Z om. · Z qaid. ’ V idra. ' FLZ naturaliter. · V om. ut... idololatria. Quid sit idolum. • T add. dicuntur. ‘ VBT om. « L (interi.) Z add. et. t F om. · R om. 'B on. * T om. ' T om. - LZ latria. · BT prima, quod Z corn » Z homini. • FRLZ add. est. Et videtur quod nihil sit. a. « Omnia enim per /V add. huius. r V om. c. D. e. » Z om. r LZ om. ‘BTR(«i4 'Zadit 4 Bedae, in h. I. (PL 92, 20), ex Augustino, De Triti. I, c. 6, n. 13 (PL 42, 827). 5 Matth. 4,10; Luc.U ο Cf. Augustin., loc.clt. ; Isidor., loc.cit.,η. 11 (PL82.315Ï 7 Cf. supra num. 710. • Cf. Glossa ordin., in h. L, ap. Lyran. 2 Cf. Glossa ordin., loc. cit. 3 Lombardi, in h. 1. (PL 191, 1602), cx Augustino, In loan., tr. I, n. 13 (PL 35, 1385). 4 Cf. Etymol., VIII, c. 11, n. 13 (PL 82, 315). 3 Vetus Latina. 6 Inlerlin., In Exod. 20, 4, ap. Lyran., ex Origene, In Exod., hom. 8, n. 2 (PG 12, 351). 7 Loc. dt. 8 Cf. Lombard., Ill Sent., d. 37, cc. 1-3 (p. 7l5sqq.), ubi occurrunt omnes Glossae sub 1 et 11 citatae; S. Bonav., · T kdtxtir. /Boa. i R oa. nUMH. · VRLZ om. u« ut- tue. ia F at »44. «t » R «a II Sent., d. 37, a. 1, q. 3, ad let 111 Sent., d. 37, dub. I (II, 867sq., et III, 829sq). 9 loan. I, 3. w Cf. Lombard., In 1 Cor. S, 4 (PL 191, 1602). ex Au­ gustino, loc. cit. " Cf. Glossa inlerlin., in h. L, ap. Lyran. « 13 14 •5 Π Sap. 14, 11. Cf. Isidor., loc. cil, nota 4. Lombardi, In I Cor. S, 4 (PL 191, 1602). Cf. supra, nota 6. L . ; Episl. 58; cl. Alex. Hal., Swuna, 11, p. 18, cod & 718 INQ. III. TRACT. Vlll. SECT. I. QUAEST. I. TIT. I. - 733. macia inobedientiae quasi idololatria3 propter peccati enormitatem. Qui enim inobediens est Deo, servitutem, quam debet Deo, abnegat; abnegans autem servitutem, quam debet Deo1*, recedit a cultu Dei4, et sic quoad hoc convenit cum idolo­ ratione rei ad cuius imitationem excogitatur, tt sic accipitur in * Exod. 20,4 in Glossa’. latra, licet non sit tanta sceleris enormitas. II. Ad id vero quod obicitur ‘utrum idolum moventis, et termini dicitur nihil esse. Si vero defectu ergo finis et formae, quae est in ration sit aliquid aut nihil ’, respondendum est c quod consideretur secundum esse materiale velsecuq. ‘esse nihil’dicitur multipliciter: vel ex priva­ dum esse formale quod est ex artificio, dicetur tione debiti finis, et secundum hunc modum ido­ lum nihil est, sicut et peccatum, sed in hoc est idolum aliquid esse. [Ad oblecta]: a-b, differentia, quia in peccato per se privatur de­ solvi illud quod 1-3. Et per hoc potest obiectum est: secundum bitus finis, in idolo vero4 est occasio privatio­ dicetur esse aliquid ct secundum quid dicetur nis. — Dicitur etiam idolum nihil esse ratione esse nihil. •ultus autem sanctitatis ab eis dissonant nec aliquod" boni possunt nisi permissi; unde Augustinus, II De civitate Dei * ’. «Sicut ipsi mali homines in terra, sic etiam illi non * omnia, quae volunt, facere possunt nisi quantum illius ordi­ natione sinuntur' culus plene iudicia nemo comprehend It, iuste nemo reprehendit ». Restat S ecundo quaeritur de causa idololatriae. Circa quod quaeritur utrum aliquis ratione utens possit moveri ad idololatriam sive moveatur. honor divinus; ergo nullatenus esset idololatria, quia nec ratione idolorum in se4 nec ratione rum ct liberationes oppressorum, quae crede­ bantur, bonitas divina in eis asserebatur, prop­ spirituum praesidentium. ter praedictionem * 4. Praeterea, arguit sic A ugustinus, in libro De civitate Dei1 23 4: « Romana virtus ' theatricas propter operationem mirabilium potentia divina. — Sed in omnibus istis non fuit neces­ artes reprobaverat1 et qui se in illis exercebant, saria ratiocinatio, immo falsa aestima- honoribus privabantur; dii autem exi­ t i o. Non enim sanabant infirmos nec liberabant gebant a suis cultoribus ritus theatricos ». Ergo et ipsi erant reprobandi. « Qua enim fronte thea­ oppressos, sed a nocumento desistebant ut illu­ derent, futura coniciendo praedicebant et aliquo- tricae turpitudinis notatur actor, si adoratur ex­ tiens fallendo, occulta naturae operando', non res actor? Non ergo dii illi sunt honorandi». Ergo super naturam virtute faciendo. Unde propter ista nullatenus ponendum erat istos deos esse4 et eis *civilibus 5. Praeterea, sic arguit"3: « Graeci proponunt: $i dii tales colendi sunt, profecto tales homines4 divinus cultus nullatenus erat exhibendus. [Solutio]; 1. Ad id autem quod obiciturquod Romani: sed 1 nulla potuit esse causa propter quam homo nullo modo tales homines sunt honorandi; con­ utens ratione incideret in idololatriam’: dicendum' autem facto plus est honorandus et potens io. cludunt ergo Christiani: nullo modo ergo tales quod hoc verum est, si ratio sequeretur7 incli­ potente; nullatenus ergo exhibendus erat honcr dii sunt colendi ». nationem naturae secundum2 se ipsam, sed, quia divinus idolis0 propter se. Praeterea, nulla utili, 6. Hoc etiam removere debet idololatriam quod sequebatur inclinationem naturae corruptae, ra­ spiritus praesidentes immunda' volunt sibi offerri, tione corruptionis ideo contingebat ipsum in ido­ autem nihil cognitionis habuit: ergo nec honor sicut talpas et vespertiliones5 et huiusmodi anima­ lolatriam incidere. naturae est Deum esse, et non tantum quod Deus ei exhibendus , ** erat quanto magis nec honor lia immunda; sed non est ponendum esse Deum sit, sed etiam quod unus sit et quod non habeat divinus. — Si vero propter spiritus praesiden­ qui * in immunditiis delectatur; non ergo spiritus 2. Ad secundum *dicendum quod, licet homo ponat Deum esse summe' bonum, summe principium, sed sit aliorum principium. Cum ergo tes, aut illi sunt boni spiritus aut mali. Si boni naturam, spiritus et creati, nullatenus honor, soli omnipo­ 7. Praeterea, ipsa pluralitas deorum ostendit conveniunt idolo vel spiritui in idolo praesidenti — nullum potest esse motivum" ut credat multi­ tenti Deo’ debitus, ab eis affectaretur, cum sine evacuationem. In segetibus enim plures deas' esse nihilominus tamen ratio humana respiciens ad tudinem deorum, ut de hoc quod est ab alio, iniuria illis dari non possit; si autem affectarent, ponebant6: «dum enim semina erant sub terra, effectum *, et non universaliter, sed particulariter, credat esse Deum; sed hoc est in idololatria; iam essent : essent enim infideles et deam Seiarnmesse dicebant; cum autem "essent su­ et per hoc ' decepta, incidit in idololatriam. ergo elongatum est ab homine utente ratione ut iniqui; infideles quia Deum creatorem per terram et facerent segetem, deam Segetiam0; 3. Ad tertium dicendum quod, si homo cadat' in peccatum idololatriae. suum debito honore defraudarent, iniqui autem frumentis autem collectis atque reconditis deam pertractareta secundum rationem rectam, inveni­ eo quod ius alienum usurparent. Si vero fiat eis Tutilinam p esse dicebant», et ita de aliis rebus7. ret Creatorem et Gubernatorem ■ esse colendum, exhibitio honoris divini cum displicentia eorur, Maior autem est virtus’ in uno quam in pluribus: creaturis vero nullatenus cultum divinum esse plus enimr potest virtus exhibendum, secundum quod dicitur Sap. 13,3-5: hoc sit impressum I honorandi sunt; assumunt autem futurorum sapientia divina, tas est exhibere honorem non intelligent!; idolua Et videtur quod non. I. De impressionibus enim M ? tudine divinum est; ex quo in eis divinam esse virtutem suspicabantur. Adiungitur etiam mirilicentia operum occultorum naturalium, quae * mi­ rabilia videbantur — miracula autem lacere auc­ toritate solius Dei est — sicut contigit in miraculis Magorum ,0. Sic ergo propter sanationes laeso­ CAPUT II. DE CAUSA IDOLOLATRIAE. praedicebant hominibus mala sive bona quae futura erant; praescire autem futura cum certi­ ergo quod malis spiritibus non est exhibendus nec debet esse idololatria. 733 719 DE IDOLOLATRIA. defectus formae, quae aestimatur esse in ipsa teria tamquam movens in moto: aestimatur enim quod «idolum sit persona subsistens ex simulaCrfj et spiritu praesidente3», et non est ibi, secund^ quod dicitur'° Habac. 2,19: Ecce coopertus' fJ( auro et argento, et omnis spiritus non est visceribus eius. — Dicitur etiam idolum nihil es^ Si famen idolum proprie accipitur pro simulacris, avaritia dicitur idolorum servitus ' pere quamdam similitudinem : sicut enim idololatra servit idolo, ita avarus pecuniae2. Et similiter dicitur contu­ 2. rationi secundum Item, sicut dicit Anselmus8, illud dicitur esse Deus et est, quo melius nihil excogitari boni non quidem, praesidentes idolis deos esse est ponendum. potentem, summe sapientem — haec autem non potest nec etiam quo * potest excogitari poten­ offenderentur ergo tius; non deerit ergo omnipotentia, in quo asse­ quam placarentur; non ergo ab iis oporteret ei· ritur divinitas. In idolo autem nullatenus ponitur spectare beneficia pro huiusmodi honoribus, sed omnipotentia; ergo nec divinitas; non ergo homo magis poenam. — Si veror spiritus praesidentes praesidentium utens ratione incidit in idololatriam. sunt mali, a malis nare laesiones" corporum credebantur, dum ab 3. Praeterea, si honor divinus exhibebatur' bona, pro bonis idolis, aut hoc fuit propter idola autm propter amovendis spiritus praesidentes in idolis per " operationem. ergo Non propter ipsa idola, cum nihil virtutis ha­ malis spiritibus beant de se et facta sint ab potius huiusmodi honoribus autem non sunt exspectandi autem accipiendis aut malis exhibentur huiusmodi honores: M Si specie0 rerum delectati, deos putaverunt, E contra9, a. Motivum ad culturam spirituum eis in ' idolis cessabant, humanarum, et dum potuit esse sedare * non quod quanto magis dominator eorum speciosior est? Speciei generator p haec omnia constituit. Aut si virtutem et operam eorum mirati sunt, intellegant rerum ab ipsis quoniam qui haec omnia constituit, for­ Praeterea, tior est illis. A magnitudine enim speciei tt crea- turbationes concitabant. sa,- exhibendi sunt malis spiritibus. Praeterea, non sunt exhibendi huiusmodi homine; faciens | honores: cultus enim isti sunt cultus sanctitatis; ■ R secundum, quod F corr. ‘BThomo. ’Tom. ‘Toni. ‘Tadd. ibi. /T cooperatus, quod Fcorr. » V om. R credat. ‘ V quo etiam nihil pro n e. q.; B cogitari pro excogitari. 1 BT exhibeatur. ■ Z ut. » V propter. * V oe V, alii om < BZ om. ' V ergo; Z presenter pro praesidentes. 1 Col. 3, 5; cf. supra, p. 569 sqq. 2 Cf. Chrysostom., In loan., hom. 65, n. 3 (PG 59, 364). 5 Cf. Lombard., In / Cor. 8, 4 (PL 191, 1602). 31 Reg., 15, 23. 7 Cf. supra, p. 717, nota 6. 8 Cf. Proslogion, c. 2 (PL 158, 227). 4 Cf. Augustin., De peccat, merit., II, c. 31 (PL 44, 172). unita4 quam multipli­ cata8; ergo unum esse Deum ponendum est. e Cf. supra, p. 570, nota 2. * VR quid. * BT nec. · B sumuntur. * V om. I. s. ' B om. / V probaverat; B om. In. · IU VF («meti), Uti cituiiM. ‘ R add. Gregorius. ‘ R immundo. * BT om. ' V deos. · L Seram. · BT ergo. - Segeriam.B Segatlaa. r BT TMUda· < T add. etiam. ' V ergo · BR unica. · V om. “ V sanationes pro s. I. ’ V sedate pro e. a. • V om. ‘ T predlcationem. · V om. <· Ita V, alii om. · Ita V, alii add est. ! V qnererttv. · FR preptn. ‘ IU V. F tero dicendum, B vero respondendum est. alii vero dicendum est. 1 Ita V, alii sammui. 1 V on. e. e 1 lu V, alii ktc; F oat U. • R perpetraret, quod BF corr. " Z om. e. G. · Ita V, alii species. r B gubernator. 1 Cap. 23, n. 2 (PL 41, 71). 2 Lib. Il, c. 13 (PL 41, 57 sq.). 3 Loc. clt. < Scilicet In theatricis artibus sese exercentes. S Isal. 2, 20; cf. Dcuter, 14, 18. β Augustin., loc. clt., IV, c. 8 (PL 41, 118). ’ Cf. Augustin., loc. cil, et VI, c. 9 (PL 41,liflsq.). » Liber de causis, § 16 (p. 179). 9 Cf. Raban., De magicis art. (PL 110, IlOOsqq.). 10 Cf. Exod. 7, 11, 22 et 8, 7; cf. Alex. Hal., Saxua thcol., 11, num. 243 sqq. INQ. III. TRACT. VIII. SECT. I. QUAEST. I. TIT. I. - 734. 720 turac cognoscibilitcr poterit eorum Creator vi­ deri. Sed quia respiciebant in aliquibus necessita­ tibus ad aliquam virtutem adiutriccm, secundum quod aestimabant, nec elevabant intellectum ad summam causam, a qua est omne adiutorium el universaliter essea et bonum, Ideo6 In idolo- latriam et superstitionem incidebant. 4-7. Similiter dicendum est ad alia. Idololatria enim ex multis originem duxit, sicut habetur in libro Sapientiae '. CAPUT III. 734 IN QUIBUS CONSISTAT IDOLOLATRIA. T ertio quaeritur in quibus consistat idolola­ Contra, a. Exod. 20,5 dicitur: Non adorabis neque coles, ubi prohibetur adoratio, et dicit Glossa10: « Utrumque resecat", ut nec allectu tria. I. Potest enim quaeri utrum aliquis possit ali­ quam creaturam colere ut Deum et adorare sine peccato2. Quod videtur. 1. Potest enim esse quod aliquis colas nec speciem adores ». Ergo non potest fieri adoratio idolorum ° sine peccato idololatriae. [Solutio]: I. Ad quod dicendum quod huiusmodi ignorantia non est invincibilis: unde non excu­ nihil audivit de Deo, et natus inter idololatras, sat a peccato. Licet enim non possit habere doc- videt adorarif idola et creaturas; videtur quod torem hominem, cum nullus sit ibi fidelis, potest ista ignorantia sit invincibilis, cum nullatenus tamen habere Spiritum Sanctum intus docentem: de habeat a quo possit addiscere. Unde Augusti­ Unctio enim nus3: «Ille non suo vitio ignorat; ideo enim igno­ I Ioan. 2,27, si ipse faciat quod in se est. Praeterea, docet omnibus, sicut habetur rat, quia non fuit a quo disceret, nec ex rumore usu rationis potestp duci ad invisibilia Dei per comperit opinionem doctrinae, et ideo immunis ea quae conspiciuntur intellecta a creatura, sicut est a condemnatione d ». Talis ergoe non peccat, dicitur ad Rom. 1,20. cum nullus peccet in eo quod vitare non potest4. [Ad oblecta]: 1. Et sic intelligendum est quod Contra, a. Cognitio quod Deus^ sit naturaliter dicit Augustinus quod ille non est culpandus insita est menti *56 ; nullus ergo excusatur ab igno­ 7 qui a quo disceret non invenit, si ignoret’. II. rantia Dei. 1. Ad secundum veror dicendum quod b. Item, in Psalmo6 dicitur: Scitote quoniam I cultus divini nullatenus attribuendi sunt creaturae Dominus ipse est Deus etc. Si ergo quilibet in- | propter se; unde nec est adorare idola * vel crea­ grediatur ad considerationem sui, inveniet illum turas adoratione, quae est latria, sine peccato: ad­ esse Deum, qui est universorum factor et creator; oratio enim importat actum exteriorem proceden­ tem a voluntate aliquo modo. Unde quod dicitur ergo ignorantia eius neminem excusabit. in Exodo in GIossa quod 1 « aliquis invitus po­ II. Item, potest quaeri, si nullus potest colere sine peccato *, utrum possit adorare sine pec­ cato 7. test adorare idola », intelligendum est de illo quem metus induxit; ille autem, quem metus induxit", ex voluntate quodam modo facit, licet non abso­ Quod videtur, I. per hoc quod dicitur in Glos­ luta 11 ; per tormenta autem nullus inducendus est sa, super illud Exod. 20,5: Non adorabis neque ad faciendum contrarium honorificentiae divinae. coles1, Glossa8: « Aliud est colere, aliud adorare. Potest quis invitus adorare, tormentis victus ». 2. Praeterea *, de B. Ignatio legitur9 quod potuit induci ad incendendum thura 1 idolis, sed nullo modo volebat Christum'" negare. Restat ergo quod aliquis potest sine peccato adorare idola. 2. Ad id" quod dicitur de B. Ignatio, dicendum est quod non adoravit idola, sed coram idolis existens, thura Deo incendebat, sicut B. Thomas12 Apostolus et alii sancti *3, ante idola ducti, prote­ stabantur se adorare Deum, non idola, et hoc patuit in idolorum destructione. • V omni. » V non. · Ila V. alii adorare. d B damnationi. · V enim. ! FR Dominus » V rationi. ‘ Z. om. a. p. ‘ V rltalos pro n. c. ‘V om. 1 R cam. ■ B ipsum. * Z resecas. · T om. r Z add. dici. e B om. s.l. ' V om. · R om. ' B add. sl. **1Z om. Ule... Induxit, In F est add. mg. » Ita V, alii om. a. BTFLZ quod autem pro quod 1 2 3 4 5 6 7 Praesertim c. 14. Cf. Ioan, de Rupella, Summa de vitiis (fol. 27a). Quaest. ex Novo Testam., q. 67 (PL 35, 2262). Augustin., De lib. arbit., Ill, c. 18, n. 50 (PL 32, 1295). Cf. Damasc., De fide orthod., I, c. 3 (PO 94, 794). Psalm. 99, 3. Cf. Ioan, de Rupella, loc. dt. 8 Ordin., In h. 1., ap. Lyran. 5 De hoc nil Invenimus. io Cf. nota 8. 11 Cf. supra, num. 705, In Solutione et ad 1. 12 Cf. lac. a Voragine, Legenda aurea, c. 6 (ed. Graesse, Lipslae 1850, p. 38). 13 Cf. Legenda aurea, c. 58, ubi quid simile de S. Georgio refertur (p. 263). 721 DE IDOLOLATRIA. III. Item, potest quaeri utrum aliquis salva tide cordis, in qua nullatenus creditur de idolo quod sit Deus, possit ore confiteri de idolo quod sit Deus, sine peccato .* Quod videtur, 1. per hoc quod dicit Augusti­ haec autem est de genuflexione cordis, sicut dicitur 11 Parai, ultimo2: Et nunc flecto genua cordis mei. Si vero Iit sermo de genuflexione i corporali, aut illa est quoad utrumque genu, et I illa non est " exhibenda creaturae propter se, sed nus2: «Lingua non facit reum, sed rea mens». exhibendo Deo reverentiam in creatura; alicubi Sed iste non videtur habere mentem ream, cum recte credat; non ergo dicendus est reus. Contrarium videtur, a. Ad Rom. 10,10: Corde tamen consuetudo potest excusare. Si vero fiat quoad unum genu · genuflexio, hoc modo con­ venit creaturae rationali, cui exhibetur reverentia. creditur ad lustitiam, ore autem confessio fit ad i Similiter, licet prostratio liat principaliter Deo, salutem. Si ergo aliquis confiteatur ore cuius I tamen, sicut habetur in Veteri Testamento'°, ia * contrarium credit, ad damnationem sui confitetur. [Solutio]: Ad quod reverentiam hominum exhibebatur. dicendum ° quod huius­ modi confessio non potest fieri sine peccato. Unde V. Item, cum idololatria tiat in adoratione ido­ dicitur in G l o s s a 3 ad Rom. 10,10: « Pene omnes lorum, sicut habetur Isai. 44,9, potest quaeri qui Christum coram persecutoribus negaverunt, utrum lactores imaginum vel qui procurant fac­ quod de illo credebant, corde tenuerunt, et ta­ turam earumdem peccent peccato idololatriae vel men6 ore non confitendo perierunt nisi illi qui peccato’ consimili”. poenitentia revixerunt ». Et iterum4: «Nihil pro­ Quod videtur, 1. per hoc quod dicitur Deuter. dest hoc essee in corde quod verum est, si hoc 4,15-16 : Non vidistis aliquam similitudinem in die dicitur voced quod falsum est, quia veritas et qua locutus est vobis Dominusr de medio ignis, est credenda et * ne forte decepti faciatis vobis sculptam simili­ dicenda ». [Ad oblecta]: 1. Ad id vero^ quod dicit Au­ tudinem aut imaginem masculi aut feminae etc.; gustinus quod « lingua non facit reum, sed rea et dicitur’ Deuter. 5,8: Non facies tibi ima­ mens», dicendum e quod hic est mens rea, ex ginem aut sculptile sive similitudinem etc. Per qua procedit « mendacium in doctrina religionis5 ». quod designatur quod facientes huiusmodi pec­ cant et faciunt contra primum praeceptum; sed IV. Deinde6 quaeritur si homo potest exhi­ facere contra primum praeceptum est peccatum bere sine peccato' reverentiam corporalem crea­ idololatriae; ergo turae, quae Deo debetur6. triae'. Quod videtur, 1. eo quod genuflexiones fiunt hoc est peccatum idolola­ 2. Similiter de procurantibus habetur isai. * 46,6: Qui confertis aurum de sacco et argentum de coram praelatis ecclesiasticis et saecularibus. Sed videtur contrarium, a. per hoc quod dici­ statera ponderatis”, conducentes aurificem ut tur Isai. * 45,24: Mihi curvabitur omne genu, et faciat deum. Procurare ergo ut fiant imagines iurabit mihi omnis lingua; et ad Rom. 14,11, ubi huiusmodi est peccatum idololatriae. habetur simile. b. Contra, a. Ecclesia concedit facturam imaginum Similiter dicitur Esther 3,2 de Mardochaeo, qui et eas in ecclesia collocat; hoc autem non esset, nolebat genu flectere coram Aman7: Timuit enim si speciem idololatriae praetenderent. ne honorem Dei transferret ad hominem. Et dicit b. Praeterea, dicit’ Joannes Damascenus12: 0rigenes8:« Genu flectere est cuncta esse sub- « Honor imaginis ad prototypum pervenit; pro- iecta et cultui Dei obedire ». — Quod autem totypum autem est quod imaginatur, ex quo de­ genuflexio ad cultum' pertineat, rivatur quod fit ». Et iterum13: « Dei Genitricis Philipp. 2,9-10: imaginis non materiam, sed figuram, adoramus; Dei patet, per hoc quod dicitur ad , Donavit Deus illi nomen, quod est super omne honor enim qui est ad ipsam, ad eum * qui ex nomen, ut in nomine eius omne genu flectaturm. ipsa incarnatus est, reducitur ». Si ergo honora- [Solutio]: Ad quod dicendum quod non est reverentia, soli Deo debita, creaturae exhibenda; • BT add. est. V om. s. p. ‘ V Deus. · V om. e. ’ Ita V, alii om. » tiones imaginum conceduntur, et facturae per consequens earum conceduntur. * Z cum. · V est. V ore. · Z add. est. ! T add. quod oMcitur. » BT add. est; V lue pro Uc. ‘ V liror om. 1 V culturam. " Z flectetur, L flectet ■ T om. · BT om. » L om. « V om. i. ». p. ’ Ita BT, alti d , Z facias pro facies. ' VL om. ergo.. Idololatriae. * T om. ' FRLZ pouderantts ; V artificem pro uuificem. R eam. 1 Cf. Ioan, dc Rupeila, loc. cit. 2 Sermo 180, c. 2 (PL 38, 973). 3 Lombardi, in h. 1. (PL 191, 1476), ex Augustino, Con­ tra mcndac., c. 6, n. 13 (PL 40, 526). 4 Loc. cit., ex Augustino, loc. cit., n. 14 (PL40,526sq.). 5 Augustin., Dc mendacio, c. 14 (PL 40, 505). c Cf. loan, de Rupclla, loc. cit. 7 Esther 13,14. Summa Theologica — Tom. Ili. 8 In Epist. ad Rom., IX, n. 41 (PG 14, 1244). 9 Oratio Manasse, circa finem, quae olim ad calcem libri II Parai, poni solebat. 10 Cf. I Reg. 20,41 ; 25,41 ; 11 Reg. 18,20; 19,18; 24,21. 11 Cf. loan, de Rupeila, loc. dt. 13 De fide orthod., IV, c. 16 (PO 94, 1170). •3 Loc. cit. (PÜ 91, 1171). 722 INQ. III. TRACT. VIII. SECT. I. QUAEST. I. TIT. I. - 734. c. Item, In Exodo 1 dixit Dominus ad Moyscn quod faceret cherubim obumbrantia propltlalorium·; si ergo hoc concedebatur in Veteri Te­ stamento ut lierent imagines etiam * rerum in­ corporearum, multo fortius in Novo Testamento conceditur usus imaginum rerum e corporearum, et ita per consequens factura imaginum. VI. Huius etiam gratia quaeritur utrum similiter secundum Dei divinitatem nulla est lacienda imago; unde peccant qui sub imagine volunt re­ praesentare Trinitatem in unitate, ut sic adoretur, VI. In Veteri etiam Testamento prohibita fuit factura imaginum, ne vice Del fieret veneratio; proni autem erant ludaci ad idololatriam, sicut patet ex Sacra Scriptura 3, tum quia multum sen­ suales m erant, tum quia Inter gentes conversaban­ tur. Quod autem in Veteri Testamento fiebant Ima­ ante adventum Christi potuerunt sine peccato fieri gines Cherubim, hoc" fuit propter hoc quia®an­ imagines rerum sacrarum sicut et modo fiunt. geli apparuerunt in corporalibus creaturis sublec­ Et videtur quod sic. 1. Quod enim pertinet ad tis, non ut crederetur ipsos angelos esse corpo- creaturas. Nullatenus autem concedebantur cultum Dei vel honorem sanctorum est morale; * reas sed facere huiusmodi imagines et honorare ' ad imagines, quales idololatrae faciebant et colebant, cultum deiformem pertinet; ergo est morale; mo­ ne creatura pro Deo coleretur. In Ecclesia autem ralia autem non variantur; si ergo modo imagines conceduntur rerum sacrarum, ut- modo fiunt sine peccato, tunc potuerunt fieri sine peccato. Contra, a. · Deus infigurabilis est; infigura­ pote ipsius Christi hominis, in memoriam Verbi pro nobis immolati, ipsius etiam crucifixi, In me­ bilis autem rei quis potest facere imaginem 2? » Et moriam ideo dicit Damascenus: « Insipientiae summae passus, ut qui Scripturas non intelligunt, librum et Impietatis esP figurare Deum. Hinc etiam K in habeant in quo respiciant. Unde Damascenus4: ipsius Redemptoris, qui pro nobis est Veteri Testamento non erat assuetus A imaginum « Quia q non omnes noscunt usus. Quia vero Deus factus est homo propter tioni vacant, Patres excogitaverunt velut quosdam nostram salutem et vere perambulavit terram, passus est, crucifixus est, excogitaverunt Patres triumphos in imaginibus litteras neque lec­ exscribere ad velocem memoriam. Non secundum mentem habentes Do­ velut quosdam triumphos in imaginibus exscri­ mini passionem, imaginis Christir crucifixionem bere ad velocem memoriam ». Sic ergo in Novo videntes et salutaris Testamento concessae sunt imagines. Dicit etiam1 nem * venientes, procidentes adoramus non ma­ Damascenus3: «Accepimus Lucam Evangeli- teriam, sed imaginatum ». passionis in rememoratio­ stam pinxisse Dominum et Matrem eius ». Ex I. Ad obiectum autem quod ‘colere Deum quibus et aliis pluribus exemplis arguitur quod et id quod pertinet ad culturam eius est morale': dicendum est quod quaedam sunt simpliciter mo­ licitus est usus imaginum in Ecclesia. [Solutio]: V. Ad quod dicendum * imagines duplici potest fieri quod facere ralia secundum omne tempus, sicut credere et dili­ vel ut gere Deum et adorare, quae, ad cultum Dei perli­ intentione: adorentur pro Deo, et hoc modo idololatrae aliqui nentia, secundum omne tempus sunt exhibenda; adorabant imagines; vel ut adorentur spiritus prae­ adorare vero mediantibus imaginibus est morale, sidentes in idolis, et secundum hunc modum ido­ sed non secundum omne tempus. Dico autem ado­ lolatria est. Unde Damascenus4: « Graecorum rare Christum illa adoratione quae dicitur hyper- sculptilia, quae daemonum erant imaginationes', dulia, quae ad humanam naturam ipsius pertinet. abiectibilia et detestabilia existunt ». Si vero fiant imagines rerum sanctarum intentione honorandi VII. Adhuc' etiam quaeritur utrum aliquis pos­ res sacras et principaliter Deum colendi, qui est sit" simulare se adorare creaturam sine peccato. auctor sanctificationis, secundum hoc facere ima­ gines vel procurare non est peccatum nisi ad­ misceatur aliqua alia intentio perversa. [Ad oblecta]: 1-2. Illud autem quod obiectum Et videtur quod sic, 1. per hoc quod dicit Hie­ ronymus7: « Utilem simulationem et in tempore . assumendam Ichu regis Israel nos doceat exem­ plum, qui non potuisset interficere sacerdotes est Inlelllgitur de factura imaginum secundum in­ Baal nisi finxisset se * tentionem idololatriae. Additur etiam quod ipsius cens8: Congregate mihi omnes sacerdotes Baal; idolum velle colere, di­ • V proplnalorlum, IR propitiationum ‘ V om , In F est add, mg. ‘ V huluimodl Imaginum pro u. I. r. 4 V om. · BT odorart. / FRI.Z om » T om , II unde pro h r ‘ L contuitur 1 B rnlm. ‘ Ita V, all) add. tit 1 BT Imaginet. Z (corr.) Imaginatio. • BTFR untlbllti · R add. autem R add In >■ BT corporate! « L qui. ’ V om. » BT remtmorlam; V rememorationem tldtnlii ptot r.r 1 V om. · LZ add. it. · L om ' Cap. 25, 18 et 37, 7. » Üamatc., Dtfldt orlhod., IV, c. 16 (PO 94, 1171), ubl ct sequent. J Loc. clt., non In textu, ted in nota z, ubl hoc dictum attribuitur Andreae Cretenti (PO 94, 1175). 4 Loc. clt. (PO 94, 1170). 5 Cf. Exod. 32, 22; Num. 25, 1 sqq. 0 Loc. clt. (PO 94, 1171). 7 In Eplst. ad Gal. 2, 13 (PL 26,339) ; ap. Gratian., Dratturn, C. 22, q. 2, c. 21 (1,873). » IV Reg. 10,18sq. Achah servivit cl in paucis, ego serviam ci In I multis ». Ex° verbo ergo Hieronymi possumus I elicere quod aliquis potest sine peccato mortali I simulare se adorare creaturam. I mendacii ; et quia non fuit principaliter in * intentionc fallendi, sed malum idololatriae Illius tol * lendi, Ideo non dicebatur simpliciter mendacium ; nihilominus tamen peccavit sic dicendo, sed ipsa 2. Videtur etiam ex hoc quod commendatur a I intentio tanti boni minuit iptam simulationem; Domino in hoc quod * destruxit sacerdotes Baal1. nec fuit aliis occasio ruinae spiritualis, immo Contra, a. Simulatio huiusmodi est illicita: aut i declaratio magni * mali quod latebat. enim cstf verbo aut ind facto. SI * verbo, erat I a. Ad id autem quod'dicitur esse mendacium ibi mendacium; mendacium autem in iis quae I in iis quae pertinent ad religionem; dicendum * sunt religionis est mortale peccatum2. Si autem I quod tunc dicitur esse mendacium in iis quae in facto, exemplum poterat esse aliis perditionis; I pertinent ad religionem,cum fit intentione fallendi, scandalum autem est dictum vel factum occa- hoc est ut credatur quod non est credendum in sionem praebens ruinae3; utroque ergo modo I doctrina religionis4, sicut est de haeresiarcha, peccavit. qui mentitur ut alios ad errorem pertrahat. (Solutio) : 1. Ad quod dicendum quod, licet lehu 2. Quod autem dicitur Dominus commendasse slmulasset sc adorare idola i, non tamen ex hoc I lehu, hoc fuit in destructione' Baal et idolola * erat idololatra. Est enim simulatio verbo, et talis Irarum, non quod in omnibus placuerit, sicut non pertinet ad genus idololatriae, sed ad genus | etiam ■ ibidem ostenditur1. CAPUT IV. 735 DE EFFECTU IDOLOLATRIAE. Quarto quaeritur de effectu idololatriae. [Ad oblecta]: I. Ad id vero quod obicitur quod ‘ idololatria est causa, initium et finis omnis mali': Sap. 14,27: Infandorum ido­ dicendum est quod ex alia et alia causa dicitur lorum cultura” mali omnis causa esi et initium esse causa, initium et finis. Initium enim dicitur, et finis. Sed hoc qualiter potest esse, cum causa quia ab illo peccato facta est inchoatio malorum efficiens differat a finali et principium a fine? in ipsis gentilibus; causa vero, quia disponebat 1. Dicitur enim 2. Item, ad Rom. 1,23-24 dicitur: Mutaverunt magnitudo illius erroris ad corruptionem erroris gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem ima­ in aliis generibus peccatorum *; ginis corruptibilis hominis et volucrum et quadru­ propter hoc ut placerent spiritibus in' idolis pedum et serpentium. Propter quod tradidit eos praesidentibus et ab eis impetrarent, secundum Deus in desideria cordis eorum, in immunditiam, quod credebant, plurima1 mala perpetrabant. finis vero, quia ut contumeliis afficiant corpora sua in semetipsis. 2. Ad ultimum' dicendum * quod peccatum Ergo idololatria causa fuit peccati contra natu­ idololatriae causa est sive occasio peccati contra ram0; sed0 hoc qualiter, cum maxime distentp naturam, ut notetur quod ad deordinationem1 ho­ peccatum spirituale, quod est infidelitatis, et pec­ minis respectu naturae universalis sequatur de- est luxuriae, et maxime ordinatio voluntatis humanae respectu naturae catum carnale9, quod eius quaer est contra naturam7? particularis. Et est illud peccatum « non tantum [Solutio]: Ad quod dicendum quod idololatria peccatum, sed poena peccati », et ideo dicitur19 dicitur esse causa omnis mali per occasionem, quod Deus tradidit eos * in reprobum sensum, id est non essentialiter. Non enim necesse est peccan­ tem peccato Idololatriae « permisit tradi11 ». In quantum enim est peccatum, genera est a mala voluntate hominis; in quantum autem peccatorum ; sed si ' in tantum desipit ratio hu­ est poena, est a Deo, et recte punitur in illo, ut ex cadere in alia mana ut creaturam pro Creatore colat, verisimile hoc intelligat enormitatem sui peccati. Si enim tanta est ut in aliis desipiat, in quibus propter delec­ enormitas est facere contra naturam propriam, tationem alicuius boni mutabilis contemnitur ma- quanto magis est enormitas facere contra naturam iestas Dei praecipientis. increatam, a qua est principium esse humani. ' VPLZ In. * V dt. » R om. commendatur... quod. * P wp, Z otn. · Ha BT, alii add. ta. ! R Idolart pro «. L alll om. » Z moult. 1 Ita V, alll quod autem pro A. t. a. q. Ita BT, alll add. ut. 1 V datructtoium "To·. • Z om. r Ita VI' (corr.), alll dhlant t V corporale, P carnh. ' I· çaod 11 ο». 1 L om » BT piaro • T ordinationem, quod L corr. » PR eh. 1 2 3 4 » Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. IV Rcg. 10, 30. supra, num. 402 et num. 416, Solutio. Infra, p. 815. supra num. 413, p. 415. IV Rcg. 10, 29 et 31. e Cf. Rom. I, 26. • Ma BT, * R tarai * •Ri· t Cf. supra, num. 624 et 674. 8 Cf. Sap 14, 22sqq. et Rom. t, 24sqq 9 Cl. Lombard., In Rom. I, 24sqq (PL 191, 1331 sq.). 10 Rom. I, 28. H Interim., In Rom. I, 24 et 26, ap. Lyran. !NQ. III. TRACT. VIII. SECT. I. QIMEST. I. TIT. I. - 736. 724 CAPUT V. 736 DE MAGNITUDINE PECCATI IDOLOLATRIAE. Q idololatriae non est maximum: quod enim per superabundantiam dicitur, uni soli convenit '°. uinto quaeritur de magnitudine huius peccati I et comparatione “. Et primo videtur quod sit maximum pecca­ II. Item, potest quaeri utrum peccatum Idolola­ tum simpliciter; secundo, quod sit maius comparatione quo­ triae sit maius peccato schismatis. Et videtur quod sio. a. Idololatria enim * rumdam peccatorum. est defectus fidei simpliciter, schisma vero fidem poI. Quod autem sit maximum, videtur, a. per hoc I nit, in hoc tamen k deficit a fide simpliciter quod quod dicitur Levit. 15,25-31 de muliere patiente non adhaeret unitati Ecclesiae catholicae; ergo «Omne peccatum maius est peccatum idololatriae quam schismatis. fluxum sanguinis, Glossa : * b. est immunditia animaee, sed idololatria maxime ». Quareidololatria est maximum peccatum. b. Item, Ezech. 22,3 : Quae * fecit idola, Glos­ sa2: «Idololatria quasi maxima exprobratur ». c. Item, Deuter. 17, 2: Cum repertN fuerint maximum enim scelus est Augustinus, Contra Faustum 11 : ritu colentem quo ceteri solo congregationis" de­ lectari discidio ». Ex quo patet quod minus’ est peccatum schismatis quam idololatriae. apud te, Glossa3: « Lex errorem et idololatriam maxime detestatur; Item ζ « Schisma est eadem m opinantem atque eodem Contra. 1. Dicit Augustinus, Contra Fau­ stum *1 2: « Vos longe paganis estis deteriores, quia honorem Creatoris impendere creaturae ». Ex qui­ illi ea colunt quae sunt, sed pro diis colenda * non bus videtur quod est maximum. sunt: sunt enim idola, et ad salutem’nihil sunt; d. Quod etiam videtur Thren. 1,8: Peccatum et qui colit arborem, non arando, sed adorando, peccavit Jerusalem, Glossa4: « Causa tantae mi­ non id colit quod nusquam r est, sed quod * non colitis quae seriae demonstrat peccatum singulare, quo retento ita omnia retinentur et quo absente omnia dimit­ omnino non sunt, sed vestrarum fabularum vani­ colendum Vos est. ea autem tuntur; hoc autem est incredulitas: ex incredu­ tate finguntur. Et ideo propinquiores essetis verae litate enim Deum semper exacerbaverunt, idola pietati, si saltem coluerunt, in Christum credere noluerunt ». Vide­ nichaei tur ergo quod peccatum idololatriae sit maximum. erat Faustus, et haeretici similiter; ergo deterius e. Ratio etiam docet illud. Cum enim peccatum pagani schismatici essetis ». Sed illi Ma­ de erant, quorum numero est schisma cum haeresi quam sit idololatria. sit spreto incommutabili bono adhaerere commu­ [Solutio]: I. Ad quod dicendum' quod pecca­ tabilibus5, sed inter commutabilia bona idolum tum idololatriae maximum est, eo quod maxime * est maxime elongatum a bono incommutabili: opponitur rectitudini fidei: destruit enim totaliter unde et nihil dicitur esse in Scriptura6; ergo ad­ primum quod est in fide, haerere illi est maximum peccatum. Dei omnipotentis, creatoris caeli et terrae. Contra. I. De isto peccato non legitur quod sit irremissibile hic et in futuro, de peccato autem [Ad oblecta]: 1-2. Ad scilicet credulitatem ° obiectum autem in contrarium dicendum quod aliquod peccatum di­ in Spiritum Sanctum legitur7; quod autem non citur maius alio vel propter genus ipsius actus, remittitur hic neque in futuro maius est; ergo etc. et secundum hoc dicitur idololatria esse maior; 2. Item, super illud8: Nolite exaltare cornu, Glossa9: «Maximum est vitium excusationis; vel propter circumstantiam actus, cum scilicet scienter et ex industria peccat, et secundum hoc nam quasi cornu * erigit qui per alios peccata sua peccatum in Spiritum Sanctum dicitur maius pec­ nititur excusare ». Restat ergo quod catum; vel peccatum * BT operatione * V add ei. · BT om. <· V et ita. BTF tantum ‘ Ita V, alii om. " LZ eodem; V et pro atque V prodes enim solate pro tant enim... salutem. ' Codd. nunquam. 1 Ordin., In Levit. 15, 31 (PL 113, 340), ex Hesychio, In h. I. (PG 93, 980). 2 Inttrlin., in h. 1., ap. Lyran. 3 Ordin., in h. 1. (PL 113, 469). 4 Ordin., in h. 1., ap. Lyran., ex Paschasio, in h. I. (PL 120, 1077). 5 Cf. supra, p. 274, nota 3. e 1 Cor. 8, 4. propter privationem remedii contra • Z qui. / V reperta » L om. ‘ V cornua. · BT om • BT cognitionis. · Z maius. r VRL colendi; R om. non. • R om., in F cat add. mg. 1 TLZ add. est. “ R credulitas. 7 Cf. Matth. 12, 32. 8 Psalm. 74, 5. 9 Lombardi, in h. I. (PL 191,700), ex Cassiodoro, in h. I. (PL •0 11 12 70, 537). Aristot., Topic., V, c. 5 (I, 228). Lib. XX, c. 3 (PL 42, 369). Loc. clt., c. 5 (PL 42, 371). 725 DE IDOLOLATRIA. peccatum, ct secundum illum modum dicitur pec- I religionis quam pagani, qui colebant idola, quod catum excusationis maximum sive impocniten- 1 figmenta quaedam excogitabant, sicut narratur in *. tiae — Et per hoc solvuntur ea quae obiecta 1 libro Contra epistolam Fundamenti1 2, et illa * vesunt in contrarium. I nerabantur quae nullatenus in rerum natura re * II. 1. Ad hoc vero quod obicitur de schismate periebantur; non sic autem pagani,qui res creatas vel haeresi Manichaeorum, dicendum est quod, licet i vel factas venerabantur. Si autem tantum' esset In pluribus communicarent cum fide catholica, in I ibi schisma, minus elongarentur a doctrina relthoc tamen remotiores erant a doctrina Christianae0 | gionis Christianae quam idololatrae. CAPUT VI. DE TEMPORE IDOLOLATRIAE ET CESSATIONE EIUS. Articulus 1. 737 De tempore quo coepit idololatria. exto quaeritur de tempore idololatriae et ces­ S 1. Cum enim distinguantur aelates humani ge­ satione. I. neris quemadmodum distinguuntur aetates ali­ Circa quod d primo quaeritur propter quid cuius singularis hominis8, in prima vero aetate magis fuit idololatria tempore secundae aetatis plurimum adhaerent homines rebus sensibilibus et deinceps quam tempore primae aetatis*. Quod — in illa enim aetate non multum differt intel­ autem inceperit^ tempore secundae aetatis, patet lectus a sensu — quare videtur quod intellectus per hoc quod dicitur in libro Historiarum3. Di­ hominum illius temporis’, quantum est de se, citur enim quod « Chaldaeie ignem adorabantA non ascenderet ad cognitionem Creatoris, sed et ad idem cogebant alios, comburentes aliorum sisteret in rebus sensibilibus, et sic a rebus sen­ Nemrod, qui sibilibus crederent provenire omne iuvamentum amore dominandi, et quod haberent. Sed illud a quo est omne iuva­ cogebat homines adorare ignem». Ninus vero, a mentum, illud pro Deo reputatur; inr illa ergo quo Ninive dicta est, in honore patris sui' Bel aetate maior videbatur pronitas ad idololatriam construxit et adorari fecit ab Assyriis4. Ex quo quam in sequentibus, ubi plus abundabat virtus patet quod incepit idololatria tempore secundae intelligentiae. idola», et huius principium erat fuit «oppressor hominum aetatis. — Similiter ostenditur de Thare5, patre 2. Praeterea, homines illius temporis simplicio­ Abraham, qui propter hoc «statuit peregrinari», res erant; ergo facilioris seductionis ab inimico eo quod noluit ignem adorare. Et legitur6 quod qui insidiatur humano generi. Illo' etiam tem­ et Aram' in ignem pro­ pore exhibebantur sacrificia Deo’; quod autem jecerunt, quia ignem noluerunt adorare». Et ex exhibetur Deo, maxime intendunt usurpare dae­ hoc similiter apparuit quod illo tempore incepit mones etB homines ad id provocare quod eis idololatria. — Secundum autem Isidorum7 «gen­ exhibeatur propter ipsam infidelitatem, quae con- simulacra hominum comitaturr: non enim daemones, cum sint spiri­ de luto finxisse perhibent et ab eo m natam esse tus, in fumo sacrificiorum delectantur. Unde «Chaldaei * Abraham tiles Promethaeum primum dicunt Augustinus, in libro De civitate Dei®: «Qui quod Ismael primus simulacrum ex luto fecerit ». spiritus divinitatem sibi arrogant, non cuiuslibet Sic ergo corporis fumo, sed supplicantis animo delectan­ artem simulacra fingendi ", colligitur ludaei vero quod in secunda aetate et tertia originem apud diversos cepit idololatria. tur, cui decepto subiectoque dominentur, inter­ cludentes iter ad Deum verum, ne sit homo illius In ° prima vero aetate non legitur. sacrificium, dum sacrificatur cuiquam praeter il­ Et videtur quod potius illo tempore huma­ num p genus pronum esset ad idololatriam. lum». Restat ergo quod illo tempore proni erant daemones ut tentarent homines de idololatria, « R om. » V illi. · B om. ; BT om. Ibi. Λ V primum. · V tx tempore pectath pro q. t. p. a. IV add ex. · R idd per. quod F exp. * R orabant, quod F corr · F au/ *. ‘ RL add. et. 1 R om. e. A. ■ V om. e. e. · B /aflendl. ·R r FR hominum. « R om ' R que. · R (nltlo. ' R vacat. ■ R om., In F eat add. Intel. · F nmmtuucatar 1 Cf. supra, num. 695. 2 Cap. 15sqq. (PL 42, 184 sqq.). 3 P. Comestor, Hist, schol., lib. Gcn., c. 37, additio 1 (PL 198, 1088). 4 Loc. cit., c. 39sq. (PL 198, 1090). 3 Loc. cit., c. 41 (PL 198, 1091). « Loc. clL T Etymol., VIII, c. 11, n. 8 ct 7 (PL 82, 315). 8 Cf. Augustin., De vera rcllg., c. 27 (PL 34, 144). 9 Cf. Gcn. 4, 3sq. 10 Lib. X, c. 19 (PL 41, 298). INQ. III. TRACT. VIII. SECT. I. QUAEST. I. TIT. 1. - 737. 726 et homines ex alia parte minus cauti, et ita maior pronitas ad idololatriam. — Quod autem actualium ct tandem ad corruptionem fidei, ut sic vertex rationis corrumperetur8. Unde primage- daemones procurent se pro Deo hono­ rari, habetur in * 1 II De civitate Dei': · Intelli- neralis corruptio fuit quantum ad concupiscentiam carnis, sicut habetur Gen. 6,2 0 ; secunda vero quan­ guntur daemones, sicut notum in Litteris Sacris tum ad concupiscentiam mundi, sicut habetur10 Gen. 10,8-10, de iis qui aedificaverunt civitates et res ipsae indicant, negotium suum agere ut pro diis habeantur ». diversas et alios opprimebant"; tertio vero flebat Sed contrarium potest sic argui: a. In illa ae­ tate non erant multum * elongatl a principio mundi, corruptio per superbiam vitae, sicut habetur" Gen. 11,5, et ibidem 12 in fine agitur de corruptione et ita nec a memoria Creatoris caeli et terrae; fidei per idololatriam, et sic in humano genere quare elongatl erant ab idololatria. ascendit corruptio actualis peccati usque ad sum­ b. Praeterea, multa erat annositas‘ illorum qui mum, quod est peccatum infidelitatis. Hoc autem aetate, quia in illa non erant in illo tempore, et ideo, quantum est de non contigit ° in hoc, in eis vigebat sapientia de iis quae dicta­ erant nisi duae differentiae hominum: aut dediti bat natura; natura prima autem dictabat Creatorem Deo, et illi vacabant cultui divino omnino f; aut unde et tunc unius Dei dediti carni, et illi tantum caeli et terrae colirf; vacabant carnis vo­ luptati, qui ’, licet Deum cognoscerent fide, tamen erant adoratores. c. Praeterea, non sic circa multa vagabatur in­ malis operibus carnis contradicebant *3. tellectus quemadmodum in posterioribus tempori­ [Ad oblectaj: 1. Ad obiectum autem in con­ bus, et propter hoc elongati erant ab idololatria trarium dicendum est quod, licet quidam homines tunc essent dediti sensibilibusr, tamen non ascen­ magis quam in posterioribus temporibus. d. Praeterea, oppressio humana ut plurimum debant ad hoc ut creaturam pro Creatore vene­ induxit idololatriam * ; nondum autem erat servi­ rarentur, propter recentem tus2; propter quod nec consensus in idololatriam. fecit caelum ct terram u, quam ex disciplina pa­ memoriam eius qui trum habuerunt. II. Item, potest quaeri de differentia idololatriae, 2. A d secundum vero * dicendum quod, licet cui adhaeserunt gentiles et cui adhaeserunt-Gudaei. simplices essent propter' hoc quod tot non erant De£ idololatria enim gentilium legitur ante tempus relicta in Scripturis, ex quibus erudirentur, sicut Abraham3, de idololatria vero Judaeorum non le­ in posterioribus temporibus factum fuit, meliora gitur in canone Sacrae Scripturae prius quam in tamen naturalia habebant quam homines qui po­ Exodo4 post dationem Legis generaliter; legitur au­ stea fuerunt, et “ ex meliori ingenio naturali cum tem particulariter in Genesi5 de Rachele, quae ab­ gratia, quae tunc non defuit ', * scondit idola patris sui; t\. lacob dixit domui suae6: stere machinationibus diaboli quam in posteriori Abicite deos alienos, qui sunt in medio vestri; sed tempore, quantum est de bonitate naturalium. poterant melius resi­ illud genus idololatriae ex contagione gentium II. Ad id vero quod obicitur de differentia ori­ processit, reliquum vero ex inventione. Potest ergo ginis idololatriae sive temporis apud gentiles et quaeri quid movit ludaeos ad huiusmodi genus ludaeos, dicendum est quod ludaei diutius persti­ idololatriae, cum Dominus in Exodo7 prohibuis­ terunt in fide propter doctrinam Abrahae et Pa­ set, dicens: Non habebis deos alienos coram me h. Respondeo'. I. Ad primum dicendum * quod triarcharum, quam a Deo acceperunt. Hoc autem fuit quia aliquos elegitx sibi Dominus in omni idololatria coepit' in secunda aetate propter multi­ tempore, in quibus voluit fidem Creatoris et Li­ plicationem hominum maximam, quae tunc coepit beratoris salvare. Gen. 10,5, et dividebantur Si vero quaeritur propter quid proniores erant gentes secundum diversitatem terrarum, et cor­ tunc temporis ad idololatriam, cum Dominus lo­ esse, sicut habetur ruptio generalis peccatim in tantum processerat queretur cum Moyse in monte Sinai3’, hoc fuit secundum fortasse quia propter moram eius in monte vaca­ prius et posterius ad diversa genera peccatorum bant otio et multis aliis peccatis *3, quae tandem successive ut inducerentur homines • Z ex. ‘ F mutti. · BT animositas. * RZ om., in L est add. mg. · F tdolatrla. ! VB om. g. e. c. a. » R om. * B It. ' Ita V, aUl om 1 Ita V, *111 add. eat. ' FR Incipit, quod Z corr. "Ve/ causa. « VL comprimebant; BT tertia pro tertio • BTLZ contingit, quod F corr. r V animo, quod F corr., R anime « Ita VF (corr.), B quia, alll quod. ' RZ sensibus. · V om. ' Ita V, alll quoad. · Z om. ’V fuit. · L digit. · VBRLZ Sina. 1 Cap. 24, n. 1 (PL 41, 72). 2 Cf. supra, num. 608 et tom. II, num. 521. 3 Cf. Glossa ordin., In Gen. 11, 28, ap. Lyran. < Cap. 32, Isqq. 5 Cap. 31, 19 ct 34. β Gen. 35, 2. 7 Cap. 20, 3. 8 Cf. lerem. 2, 16; Gregor. M., Moral., XXV, c. 10, A. 27 (PL 76, 338). 9 Cf. Glos a ordin., in h. I., ap. Lyran. 10 Cf. Glossa ordin., In Gen. 10, 8 (PL 113, 113). ■1 Cf. Glossa ordin., In h. 1., ap. Lyran. 12 Cf. Glossa ordin., In Gen. II, 31 (PL 113, 115). 13 Cf. Tit. 1, 16. >< Psalm. 123, 8. 1’ Cf. Exod. 32, 6 et I Cor. 10, 7. 727 DE IDOI.OI.ATMA. Inducunt ad tamquam infidelitatem ad sum- I tamquam deus habitus est; postea fingebatur mum in genere peccati; et magis idololatrabant In vitulo conflatili quod sub specie tauri egrediebatur * quolibet anno alio genere idoli I de Nilo et dabat responsa sacerdotibus Memphi- in quam iropter memoriam idoli Aegyptiorum'. Colebant l ficis ‘, et imaginem huius capitis ludaei in deserto énlm Aegyptii taurum sive bovem, Serapl conse- | sibi fecerunt. Postea etiam In recordationem it­ eratumu. Serapis autem, sicut dicit I sidor us1 2, \ itus fecit leroboam vitulos aurtoi, in quibus etiam4 erat Aegyptiorum deus, qui prius erat rex Argi- l postea filii Israel idololatrabant·, sicut habetur vorum, qui cum navibus transivit in Aegyptum | 111 Reg. 12,18-30. Et quidquid esset de aliis idolis, et occupavit eam et mortuus est ibi, et in honore | ista erant/ idola principalia ludaeorum. ARTICULUS 11. 728 Dc tempore cessationis idololatriae. in' 19,24-35 de cultura Dianae; et, sicut legitur Deinde quaeritur de tempore cessationis. in chronicis, plures etiam post adventum Christi Videtur enim a. quod cessaverit idololatria per I et fidem praedicatam idola coluerunt {Solutio); 1. Ad quod dicendum2 quod tempus adventum Christi et per publicationem Evangelii, sicut habetur Isai. 41,22, super illud: Quae fue- ’ cessationis idololatriae et causa fuit ex adventu runt, nuntiate, GI o s s a3 : « Notandum post Christi 1 Christi et ex publicatione’ Evangelii ut in plu- idola, futurorum scientiam ribus; et quia nondum facta est publicatio apud promittentia». Et iterum ibidem4: «Christopacem aliquas gentes, forte apud illas remanet idolo­ Ecclesiae nuntiante et veritatem monstrante, ipsi latria. Nec hoc * est contrarium quod idola per­ errores vento et turbini comparabantur ». Similiter stiterunt post adventum Christi et praedicationem videtur expresse per hoc quod dicitur5 Isai. 19,1: Evangelii, quia quidam noluerunt * recedere ab Ascendet Dominus super nubem levem, et ingredie­ idolis propter suam pertinaciam, immo persecuti tur Aegyptum, et movebuntur simulacra Aegypti. sunt usque ad mortem credentes in Christum, Sed videtur contrarium, 1. per hoc quod le­ quousque Dominus per miracula’ in sanctis suis adventum conticuisse * gitur ίηΛ Act. 14,11-12 de sacerdotibus lovis, et coruscavit et infidelitatem evacuavit *. CAPUT VII. UTRUM COMMUNICANDUM FUIT CUM IDOLOLATRIS. eptimo quaeritur S utrum communicandum fuit 2. Similiter’ dicitur Deuter. 17,2, super illud: Cum reperti fuerint apud te etc., Glossa8: « La­ cum idololatris. pidibus iubet idololatras obrui, quos irrevocabili Quod non, videtur, 1. per hoc quod dicitur sententia damnandos esse praevidit ». Non ergo Levit. 15,19, super illud: Mulier, quae redeunte tantum separandi erant a communione, immo mense etc., gravissima morte puniendi. Glossa7: «Sic oportet ab idolo­ latria abstinere, ut nec idololatras nec eorum di­ scipulos vel fautoresp, vasis utuntur, quibus quasi lectis vel contingamus nec cum eis com­ 3. Simile habetur' Deuter. 13,9-10, et’ 7,2-4 exprimitur causa, cum dicitur: Non inibis ’ cum eis foedus nec misereberis *eorum nec tuam non munionem habeamus ». Ergo non fuit communi­ sociabis cum eis coniugia; filiam candum cum eis. dabis filio eius nec e converso, quia seducet • R om.; VRLZ Serapus pro Serapis. » R add. quoque. · F (corr.) LZ NemplUJIds. * V oa.; R oe. postea. ■ B IMotraverut < V erunt. · V quievisse. » V om. 1 BFR om. ‘ Ita VB, alii add est, R tunc pro tempts 1 R oa.c. p. · F o *. · L Mteat. • VB mirabilia. r TFRLZ factores. e B add. com. ' Ita V, alii add. In. ' Ita V, alii Deuter 1 V uMa,