DOCTORIS IRREFRAGABILIS

ALEXANDRI DE HALES
ORDINIS MINORUM

SUMMA THEOLOGICA
SEU SIC AB ORIGINE DICTA

“SUMMA FRATRIS ALEXANDRI”
IUSSU ET AUCTORITATE

Rmi P. PACIFICI M. PERANTONI
TOTIUS ORDINIS FRATRUM MINORUM
MINISTRI GENERALIS

STUDIO ET CURA PP. COLLEGII S. BONAVENTURAE
AD FIDEM CODICUM EDITA

TOMUS IV.
LIBER TERTIUS.
(TEXTUS)

AD CLARAS AQUAS (QUARACCHI)
PROPE FLORENTIAM

EX TYPOGRAPHIA COLLEGII S. BONAVENTURAE
MCMXLVIIl

438

OE PRIMO PRAECEPTO.

PARS II. INQ. III. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I. TIT. II. - 286.

5. Item, in primo
*
praecepto secundae tabulae ; differentias °: affirmativum, negativum, indicat».
ponitur promissio, cum praecipitur de honore pa­
vum, imperativum. Ex illa parte qua est pronitas
tris * ‘at sis longaevus super terram ’. Quaeritur ad omittendum, est affirmativum; ex illa parteqea
ergo * unde hoc.
est pronitas ad committendum malum, venit nep.
6. Item, quaedam praecepta dicunture indica­ tivum : prohibitio enim est contra commissionem.
tive, quaedam imperative. Praecepta affirmativa
Et hoc patet in mandatis ordinantibus ad Deos
dicuntur imperative; unde in * tertio mandato pri­ et ad proximum: ubi enim est pronitas ad eoo*
mittendum
malum contra Deum per contemptui,
mae tabulae dicit2 ‘memento ' etc., et ♦ similiter in
primo secundae3 ‘honora patrem ’ etc.4 Negativa
occurrit Lex negative; ubi vero est pronitas m
autem dicuntur indicative. Quaeritur unde hoc.
omittendum bonum, quod ordinat ad Deum.oc·
7. Item, in aliquibus est prohibitio actus et af­ currit Lex affirmative. Similiter est in mandatis
fectus sive voluntatis, in aliquibus non, dico se­ ordinantibus ad proximum : ubi est omissio, est
cundum formam et modum tradendi praecepta.
affirmativum; contra commissionem, negativum.
Et quia commissio videtur damnabilis, sed nce
Quaeritur ergo unde hoc.
omissio, populo durae cervicis, sicut erant ludaei,
Solutio: Dicendum quod Decalogus habet com­
parationem ad legem fomitis coercendam et re­
ideo in mandatis quae sunt contra bonum omitprimendam, et penes istam comparationem acci­
tendum’ ponit imperativum, ut ostendat quod
pitur modus tradendi praecepta Decalogi, sicut
damnabile est omittere bonum et quod ex debito
dictum est4; a lege enim
*
fomitis pronitas est,
tenemur ad non omittendumc.
ad quam coercendam datur Lex. Haec autem
Tertia vero pronitas est ex consuetudine vel
pronitas triplex est ex fomite: una est ex de­ convictu J, et ex hac pronitate est additio com­
minationis, rationis, promissionis ad mandati
fectu naturae, alia est ex corruptione naturae,
Haec e autem pronitas quadruplex erat in ludaeis.
tertia est
*
ex consuetudine. Haec enim triplex
pronitas ad malum est ex fomite, quia fervor con­
Erant enim ex consuetudine proni ad errorem et
cupiscentiae fomitis provenit4 vel ex pronitate
idololatriam, secundum quod habetur Osee 2,8:
Argentum multiplicavi eis et aurum, quae feetinflicta, sicut est illa quae est
*
ex defectu na­
turae; vel ex pronitate contracta, quae scilicet runt Baal. Item, erant proni ad contemptum
est ex corruptione naturae; vel ex acquisita4,
Dei, secundum quod·4 habetur Isai. 1,2: Filias
enutrivi et exaltavi, ipsi autem spreverunt met.
quae scilicet est® ex consuetudine.
Item, erant proni ad oblivionem Dei, secundum
Prima pronitas respicit necessaria: unde ab illa

pronitate est appetitus inordinatus necessarii ad
multiplicationem naturae'’ et ad sustentationem.
Haec autem pronitas facit modum differentem se­

quod Λ habetur Deuter. 32,18: Oblitus est Domini

est contra contemptum ; contemptus auDei per comminationem coercetur, ideo “ illi
fidito additur comminatio. Tertium vero manjjfjm est contra Dei oblivionem; contra vero oblidebet homo excitari ratione, et ideo
Λ mandato additur ratio; hac de causa dicit
tfixntQ ’, quasi dicat * habeas in memoria nec
trills hoc oblivioni ’ etc. Et haec pertinent ad

|
t

■
i
·
|
|
i
’
I
,

QUAESTIO II.
DE SINGULIS PRAECEPTIS DECALOGI.

1

TITULUS I.

|
i

DE PRIMO PRAECEPTO.

JlMaostquam inquisitum‘ est de Decalogo in generali, restat nunc inquirere1 in
| i&p speciali de quolibet praecepto Decalogi. Ut autem planior sit inquisitio, quae^(jXrendum est:

|
’
|

Primo, de adoratione44 Dei ;
secundoA, de adoratione Christi ;
tertio, de adoratione creaturae.

i
i
I
|
i
1

Creatoris sui. Item, erant proni ad avaritiam:

SæSirca adorationem Dei quaeruntur plura.

cundum affectum et actum: unde secundum hanc
est differens prohibitio affectus et actus, et hoc

ritiam suam, quia fecerant traditionem1 ne filii

(

est quia natura propter defectum suum et mise­
riam vitae habet compulsionem0 ad supplendum
suum defectum et quoad multiplicationem et su­

succurrerent parentibus nec eos honorificarent mu­
neribus nec sustentarent, ad quod inducebat
*
eos
avaritia; unde dicitur' ibi: Munus quodeumqueal

I
|

stentationem; et quia mirabilis est appetitus et
inclinatio naturae ad ista, ideo pronitas ista fa­

consuetudine vel convictu. In illo mandato, quod

rae respicit praeter necessarium vel superfluum p;
unde ab ista pronitate est appetitus inordinatus

renter, quia movetur affectus timore vel amore;
comminatio ergo m est ad movendum affectum ti­

praeter necessarium vel superfluum, et ex hoc est

more,

natura prona ad committendum malum et omit­
tendum bonum. Et ideo pronitas ista facit diffe­

amore; et quia primum mandatum primae ta­
bulae erat contra errorem, ideo addidit " ei illa
tria. Secundum vero mandatum, scilicet ‘non

modum

in praeceptis secundum

istas

Pri,no»
dicatur adoratio Dei;
secundo, quae
*
sit ratio divinae adorationis;
tertio, de unitate et differentia divinae adorationis
.
*

MEMBRUM I.

ex me etc. Ad ista ergo quatuor proni erant ex

est contra errorem, addidit tria, scilicet rationem
ad movendum intellectum, comminationem et
promissionem ad movendum affectum, sed diffe­

rentem

DE ADORATIONE DEI.

|

I

cit quod in quibusdam prohibetur affectus et

DISTINCTIO 1.

'

Matth. 15,5 habetur quod ipsi transgressi sunt
mandatum Dei de honore patris et matris per ava-

actus.
Pronitas autem contracta ex corruptione natu­

promissio

est

ad

Deum. Pronitas autem ad avaritiam erat respectu
proximi sive contra proximum', et ideo manda­
tum contra avaritiam est de secunda tabula, sci­
licet primum ‘honora’ etc.; contra vero
*
avari­
tiam tollendam nihil plus valet quam promissio,
et ideo illi mandato * honora patrem ’ etc. addi­
tur promissio.
Per hoc patet solutio omnium obtectorum.

Quid dicatur adoratio Dei.
Brttem, cum quaeritur quid dicatur divina adoPrimo, an dicatur adoratio

movendum affectum

secundo, an dicatur univoce adoratio quae est

latriae et duliae;

ratio', quaeruntur tria:

univoce de latria

tertio, an dicat adoratio actum interiorem vel
exteriorem.

et idololatria;

2S7

CAPUT 1.

AN ADORATIO UNIVOCE DICATUR DE LATRIA ET IDOLOLATRIA.
« LRT ο·
» V om.
‘ S *dd. quedam
* V om.
· FLT om
/ SV om.
» V om.
* SV om
· SV continpt.
»V
talicet ta pro i. t. I. q. e.
* V exquieita pro e. a.
■ V om.
’ F om.
» R compassionem.
r L vacat ». s.; R et pro vel.
• S om.
’ T omittendam, R om. malam.
· T add. bonum.
4 V victu.
· F que.
! L om.
» S om.
‘ V om.
· R antrt
dictionem: CLRST /ecerant pro fecerunt.
* SV inducebant.
' ita F, alii dicit.
■ S om.
■ CFT addit, R additur; T non pro lite.
CL om. ei; T tria pro ei

1 Exod. 20, 12.
2 Exod. 20, 8.

3 Exod. 20, 12.
4 Cf. supra, p 431bsq., in Solutione et ad 8.

aiantum ad primum ostenditur quod adoratio
L dicatur univoce de latria et idololatria.

I

I
I

I

•L e Deo; T contra vero oblivionem Deo.
niin
· S ordinatione, quod V corr
'f isctu.

Ad quod sic: 1. Appetitus beatitudinis, cum
*

est secundum veritatem directus · et cum per

» T om. c. »·. o.
· F om. .* c. p.
* It
* SV, alii om.
* S add. vero
· L quid.
‘ S om. tertio. . adorationis.

· V
’· F onit<o.

· F
« T dnrn

PARS II. INQ. III. TRACT. II. SECT. I. QÜAEST. II. TIT. I. - 287.

440

b. Item, Rorn. 1,25: Qui commutaverunt ttrf.
errorem est indirectusa, non dicitur aequivoce,
sed univoce, nee ipsa beatitudo, cum appetitur tatem Dei in mendacium, Glossa 1 : « Veritas Dei
secundum veritatem et secundum errorem; ergo est gloria Dei. Veritatem a Dei tenere est unun
similiter cultus Deo exhibendus, cum exhibetur Deum colere; veritatem In mendacium conversecundum veritatem ab anima fideli et cum ex­ tere est creaturae servire pro Creatore. Vera enim
hibetur secundum errorem ab idololatra *, non
religio in unius constat veri Dei servitio; ipsa
erit cultus aequivoce dictus c, sed univoce; igitur namque veritas unus est Deus: ipsa enim
*
una
veritas c est naturaliter una vera divinitas, et ita
adoratio univoce dicitur de latria et idololatria.
— Maior patet, quia, cum appetitur beatitudo non possunt duo veri d dii veraciter dici, sicut
secundum veritatem, ita quod appetitus directus
ipsa una veritas non potest naturaliter dividi.
est ubi est beatitudo, et cum appetitur per ap­
Verum' itaque Deum colere veroque Deo servire
petitum indirectum per errorem, ubi beatitudo
non est utique veritatem Dei in mendacium com­
non est, sicut appetunt eam errantes, qui quae­
mutare f ». Si ergo idololatria creaturae servit pro
runt beatitudinem in divitiis temporalibus d, de­ Creatore, commutat veritatem in mendacium; Ialiciis et honoribus, eadem est ratio utrobique,
tria vero veritatem tenet; non ergo se habet uni­
scilicet ratio summi boni, quae movet utrumque voce adoratio respectu latriae et idololatriae.
appetitum: uterque enim' summum bonum con­
Solutio: Dicendum quod non dicitur univoce
siderat etf summum bonum movet utrumquee.
nec etiam per analogiam adoratio de latria et
Ergo similiter, cum sit eadem ratio cultus et ado­ idololatria, sed aequivoce, quia ratio ipsa movenj
rationis in fideli et in idololatra, scilicet ratio in utraque adoratione aequivoca est, scilicet nu­
men divinum secundum veritatem et secundum
divini numinis.
2. Item, ponatur quod aliquis intendat emere aestimationem. Unus enim adorat numen divinum
argentum et emat stannum, alter intendat emere secundum veritatem, alter numen divinum secun­
argentum et emat argentum, non est aequivoca Λ dum aestimationem; haec autem non univocantur,
intentio in utroque, licet unus fallatur, alter non:
et ideo ratio adorationis utrobique aequivoca est
[Ad oblecta]: 1. Ad prima m rationem incon- '
materia enim non diversificat ‘ intentionem, sed
*,
trarium
scilicet quod ‘appetitus beatitudinis, |
finis, et ita, cum idem sit *
finis istorum, quia
intendunt emere argentum, patet quod unica est
cum appetitur secundum veritatem et cum appe- .
eorum intentio. Ergo similiter in latria et idolo­
titur secundum errorem, non est aequivocus’, dilatria, cum in utraque intendat anima adorare cendum quod appetitus beatitudinis est duplex, '
numen Dei sive divinum, licet unus adoret nu­
men divinum, alter non, quia fallitur, nec illud
quod adorat, divinum est.
3. item, omnis cultus Deo debitus est latria;
sed cultus idololatriae est cultus Deo debitus; j

ergo idololatria est latria; ergo adoratio' uni­
voca. — Maior plana est. Minor etiam patet,
quia nihil aliud est idololatria nisi cultus Deo
debitus datus idolo.
Ad oppositum sic: a. Hoc nomen ‘Deus’ di­

quia potest esse appetitus voluntatis naturalis,
et tunc est sub ratione communi ipsius' beatitudinis, secundum quod dicimus quod « beatitudo

1
,
I

est status omnium bonorum congregatione perfectus 2 », et sic non aequivocatur appetitus, el

(
|

secundum istum nunquam accidit error. Est alius
appetitus, qui sequitur electionem, quae quidem
est a ratione, et iste respicit rationem propriam.
Circa istum accidit error et rectitudo. Iste enim

|
.

appetitus est in aliquid determinatum, et
* cum
ponit beatitudinem ubi est, et appetitum, tunc
rectus est; cum vero ponit' eam ubi non est,

citur nuncupative et essentialiter. Essentialiter
dicitur de vero Deo, sed nuncupative solum di­
citur de idolo. Si ergo non dicatur univoce sic
et sic, sed aequivoce, ergo similiter * divinum ’,

tum utrobique est ratio adorationis; ergo ratio
adorationis latriae et idololatriae aequivoca est,
et ita aequivoce dicitur adoratio de latria et ido­

scilicet in divitiis velm deliciis etc., tunc errat;
et iste appetitus est aequivocus, quia ratio pro­
pria, qua appetitur bonum ubi est et ubi non
est, est ratio aequivoca. Sic dico ex parte ista
quod appetitus naturalis est in venerantiam " et
adorationem divinam. Iste appetitus accipit‘di­
vinum ’ generali ratione, non ponendo hic vel

lolatria.

ibi; et°

dictum m de idolo et de vero Deo, non est univo­
cum, sed aequivocum. Sed ‘ divinum ’ considera­

iste appetitus univocus est, et non est

• F inductui
» F tdolatrla.
« FLT om.
4 V repet.
* L add. appetitus.
1 T om.
» F om. appetitum...
‘ FLR equlvoce.
‘ R dulcificat.
‘ L actus; V add. mg. ulriusque.
1 S add. est; T om. e. a. u.
" S (corr.) numen.
• V veritas.
» L vero.
· Codd. natura.
“ R add det vel.
· FS unum
f L committere.
· Ita SV, alit add. adowt
‘ R add. dicendum.
· S (corr.) appetitus, T om.
* V om.
1 V add. causam.
" R add. In; S om. scilicet; T erant, V erat pro emi
• LT reverentiam.

· V sed.

• Lombardi, in h. I. (PL 191, 1332).

I

2 Booth., De consol, philos., Ili, pr. 2 (PL 63, 724).

I

<

DE PRIMO PRAECEPTO.

IjoloUlriae molus, sed voluntatis naturalis. Sed
jppditus electionis, qui movetur in venerandam
(I adorationem divinam in ratione propria, iste
put ponendo divinum ubi non est, quia ponit
jninum extra · suam propriam rationem, et prop­
io hoc acceptio * divini ’ aequivoca b est.
2. Ad secundum dicendum quod, si adodicit motum secundum inclinationem na­
turae sive * appetitum naturae, dico quod uni­
vocus est semper motus et idem, immo iste semptr' est rectus nec circa ipsum accidit error. Sed
si dicit motum/ adorationis in re determinata,
tunc est motus ille secundum appetitum rationis
declivum, et iste motus non est univocus nec
idem *est
,
quia respicit rationem propriam, quae
differens est, cumh ponitur divinum vel summum
3bi est et ubi non est: alia est enim ratio ‘di­
vini’ in Deo, ubi est, et' in creatura, ubi non
«t, quia ibi ponitur * extra propriam rationem.

441

3. Ad aliud dicendum quod in illo argu­
mento est fallacia accidentis: fit enim ibi distri­
butio pro' singularibus, sed non assumit pro
eisdem numero, sed pro similibus. Unde idolo­
latria dicitur cultus Deo debitus, quia ibi fit genuflcxlo etc., quae sunt similia iis quae" sunt
in cultu divino latriae, et sic dicitur idololatria
cultus Deo debitus per similitudinem, quia sci­
licet est similis cultui qui Ded exhibetur, et sic
non pro eodem cultu assumit, sed pro simili.
Nam non potest esse idem numero, sicut patet
ex Glossa’ Rom. 1,25, super illud: Qui commu­
taverunt " in mendacium veritatem Dei: « Non pos­
sunt duo veri dii veraciter dici, sicut ipsa una
veritas non potest naturaliter dividi ». Unde· illa
adoratio, qua adoratur Deus, nunquam dicitur
univoce de aliqua re alia et maxime de idolo,
ubi veritas in mendacium commutatur, quando
adoratur ut Deusp.

CAPUT 11.

288

UTRUM ADORATIO UNIVOCE DICATUR DE LATRIA ET DULIA.
ecundo quaeritur utrum adoratio univoce di­
catur de latria et dulia.

S

Ad quod sic: 1. Latria dicitur cultus soli Deo
trino et uni debitus, dulia vero dicitur cultus vel
reverentia debita rationali creaturae superiorem
ordinem tenenti, sicut est praelatus et dominus
et magister et huiusmodi2. Sed eadem est ado­
ratio, qua adoratur Deus et creatura superiorem
ordinem tenens9, ut praelatus et huiusmodi; ergo
adoratio univoce dicitur de latria et dulia. —
Minor patet per simile. Videmus enim quod
eadem est dilectio vel amor quo diligitur Deus
tl proximus. Istud patet, quia dicendo ‘ diligitur

Deus, diligitur proximus ’r, idem est obiectum
et idem finis: diligere enim proximum est
*
velle
ei bonum summum; ergo similiter adoratio ea­
dem, quia adoratur Deus In proximo, in quan­
tum est' imago eius et similitudo: unde adora­

mus praelatos propter conformitatem ad Deum

in potestate, doctores propter conformitatem in
scientia vel sapientia, viros sanctos propter conformitatem in bonitate. De primo habetur, Exod.

22,28: Diis non detrahes; et dictum est a Domino
ad Moysen, Exod. 7,1 : Posui te deum Pharaonis;
de secundo, in loan. 10,35: Si illos deos dixit,
ad quos sermo Dei factus est ; de tertio habetur
in Psalmo3: Ego dixi: dii estis. Ergo adoratur

proximus ratione conformitatis et participationis
alicuius divini; ergo sicut eadem est dilectio et
univoca, ita eadem adoratio Dei et proximi; ergo
univoce dicitur adoratio de Deo et de8 proximo.
Ad oppositum: a. Adoratio debita Deo singu­
laris est et ei soli debita, et haec dicitur latria.
Ergo sicut non est dicere de iis quae singula­
riter de Deo dicuntur quod per analogiam con­
veniant creaturae, nec etiam multo magis per
univocationem, non erit similiter dicere quod
adoratio dicatur univoce nec etiam analogice de
latria, quae ad Deum pertinet, et de dulia, quae
pertinet ad proximum.
Solutio: Super illud Matth. 4,10: Dominum

Deum tuum adorabis et illi soli servies, dicit
Glossa4: « Graece Jaiprioç, latine servitus. Ser­

vitus autem illa, quaer communis est Deo et ho­
mini et cuicumque, graece

ôocà™

dicitur; illa vero

• V oo.
‘ T equivocum.
' T cum oratio pro s. a.
■* F sicut.
· F om. t. s.·. T per pro drtu.
f T aoiw.
« V oa.
•Crt.
< S om.
‘ T proponitur; V om. propriam; T om. ubi.
« L tn; V sumit pro assumit.
» CLRT eut; T rfecfi pro roiro.
•Lo·.
· S add. ad.
r R dominus; T om. ut.
i S tenentes.
’ S om. istud... proximus ; F oa. Deus; FT oa est.
· F «a.
' C add. dtas.
» L om.
» L om.

■Lombardi, In h. I. (PL 191, 1332).
2 Cf. Augustin., De civit. Dei, X, c. 1, n. 2sqq. (PL 41,
mjqq.).

3 Psalm. 81, 6.

Ordin., in h. I. (PL 114, 86); et. Augustin., Quocst. in
Heplat., I, q. 61 (PL 34, 561).
4

DE PRIMO PRAECEPTO.

PARS II. INQ. III. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 289.

442

quae soli Deo debetur, latria ». Et sumit Glossa I dignitatis quae summa sit, sed quae sub illa
ratione cuius adoratur Deus.
illa · duliam extenso nomine duliae, secundum
[Ad oblecta]: I. Ad rationem in contrarium
scilicet quod accipitur pro servitute. Dulia vero
in propria ratione est reverentia facta superiori dicendum quod Deus est A et fi, principium y
creaturae, secundum quod dicit Glossa1 super finis, sicut habetur Apoc. 1,8. Adoratio ergo te.
illud Psalmi2: Adorate scabellum pedum eius, spiclt Deum in quantum est principium superiu,
quoniam sanctum est, et dicit: «Non illa, dico, et excellens: unde adoratio est motus in princj.
adoratione quae latria est, quae soli Creatori de­ pium, amor vero est motus in ipsum sicut i»
betur, sed illa quae dulia dignior est6 ». Dulia
finem. Ratio autem finis non mutatur, cum di.
enim adoratio est quae etiam creaturae exhibe­ citur quod diligitur Deus et quod0 diligitur pro.
tur, quae duas habet species: unam, quae om­ ximus, scilicet diligere summum bonum ipsi pro.
nibus indifferenter; alteram, quae soli' humani­ ximo. Similiter ncc debitum mutatur, immo y.
tati Christi exhibetur. Proprie ergo sumpto vo­ dem ratione debeo dilectionem Deo et proximo,
cabulo, latria est servitus quae soli Deo debetur; quia in se ipso et in sua imagine debeo diligere
dulia vero diciturservitus et reverentia quae summum bonum. Sed, cum b adoratio sit motu»
ratione alicuius doni et dignitatis excellentis de­ I in principium e, variatur ratio principii, qua ado­
betur rationali creaturae, propter quod etiam de­ ratur Deus et proximus, et similiter ratio debiti,
betur 1 ei adoratio. Dicendum ergo quod nec/ quia Deus est principium ad esse et conservaunivoce nec aequivoce dicitur adoratio latriae et tionem esse ipsius creaturae; rationalis vero creaduliaec proprie sumptae, sed analogice, hoc estΛ tura est principium ratione doni excellentis ad
per prius et posterius. Unde propter hoc dicit bene esse alterius d, sicut subditi, ratione cuius
Glossa illa quod Λάτρην# sive δουλεία extenso potest ipsum ducere in superiora, sicut praelatus
nomine est communis servitus exhibita cuicum­ per potestatem, doctor ratione sapientiae per coque; non dicit univoca vel eadem, sed communis, gnitionem, sanctus vir per exemplum' possunt
scilicet per analogiam, hoc est per prius et po­ alios ducere1 in superiora. Ratio ergo debiti si­
sterius'. Haec autem est ratio
*:
Adoratio est
militer est differens, quia ratio debiti quo debeo
veneratio vel reverentia exhibita ratione digni­
Deo est ratio qua debeo ipsi principio ad esse
tatis superioris et excellentis, et hoc per prius et ad conservationem ad esse et ad omnia reli­
et posterius convenit duliae et latriae. Summa
qua; ratio debiti
*,
quo debeo reverentiam pro­
enim excellentia dignitatis est in Deo, et ratione ximo, est ratio qua debeo principio ad bene esse.
illius debetur' adoratio latriae ipsi Deo; excel­
Dignitas enim divini esse per potentiam, et per
participationem Λ convenit praelatis, dignitas salentia autem dignitatis m, quae est in crçatura ra­
tionali, non est summa, immo ab illa divina et " pientiae doctoribus, dignitas vero bonitatis sanesub illa et ad illam, et ° ratione istius dignitatis
tis, ratione quarum dignitatum sunt principium
debetur creaturae adoratio duliae. Ex hoc enim p ad bene esse aliorum et ratione quarum debetur
quod summum est in Creatore, debet ei creatura
eis honor et reverentia. Et sic non est' univoca

summe, et ratione istius summi in Creatore de­
bet adorationem latriae; ratione vero dignitatis
datae a Deo creaturae debetur ei dulia, non

289

i
I
|
!

|

I
I
I

Item, Psalmus2: Adorate Dominum in atrio . adoratio est interius; vel secundum quod ado­
*,totius «id est in/ dilatato et sanctificato 1 ratio' est exterius in signo et significatione in­
quia ex caritate est omnis sanctitas3». | tentionis, et sic est exterior actus, quando sci­
adoratio dicit actum cordis; ergo dicit ac- | licet rationalis creaturam totam se donat Deo ut
suo principio et causae. Servire" autem respicit
interiorem.
'. dem, R a b a n u s, Super Genesim4 : « Adorare opus exterius vel corpus; tamen servitus alijdeum,qui solus est adorandus, tota mentis in­ 1 quando appellatur mancipatio rationalis creaturae
sive colendo sive adorando in affectu et inten­
sone tendere ». Ergo adoratio est actus mentis
*.
tione0, et sic est in intentione et affectu, et sic
Quaeritur ergo quo modo differunt colere, ser­
dicit actum interiorem; secundum autem quod
ture et adorare.
Solutio: Dicendum quod ista distinguuntur est expressus motus venerationis in corpore, sic
modo, quia adorare proprie respicit inten­ est in actu exteriori. — Et per hoc patet intentio
dent, colere affectum, servitus corpus, quia rationum ad utramque partem.

|

MEMBRUM II.
i

;
1

'

scilicet per prius et posterius variata, et
* ideo
debet variari ipsa adoratio et radix ad utramque.

i

Secundum quam rationem Deo debetur adoratio.
postea quaeritur secundum quam rationem
j^Deo debetur adoratio, an scilicet ratione

Deo adoratio non ratione potestatis solum, sed

potestatis vel veritatis vel bonitatis.

testas.

Ad quod sic: I. Quaeritur an, circumscripta bo­
nitate et veritate, debetur Deo adoratio ratione

potestatis.
Et ostenditur quod non: 1. Quia potestas de­

generat in abusum nisi secum p habeat bonitatem

UTRUM ADORATIO DICAT ACTUM EXTERIOREM VEL INTERIOREM.

coniunctam; sed tali non debetur reverentia nec’
adoratio; ergo, circumscripta bonitater, non de­

ertio quaeritur utrum adoratio dicat actum I aliudm adorare. Potest quis invitus adorare, vel
exteriorem vel interiorem.
adulando regibus idololatris vel tormentis vicius,
cum sciat quia'' idolum nihil est
*.
Colere vero

betur potestati adoratio.
2. Item, non est simpliciter reverenda potestas

T

Ad quod' sic: 1. Exod. 20,5; Non adorabis est0 toto iis affectu et studio mancipari. Utrumea neque coles, Glossa3: •Aliud est colere, I que ergo resecat'’, ut nec affectu colas nec

• SV Illam.
•Tem.
* F om.
· F om. e. p.

· CF talum, LRT solam.
* L est
· F om. rationali... debetur.
f L om., CFRT non.
‘ T om. t. r.
1 L add. el.
" S dignitatum
" F om.
» T ct Illa pro e. a. i. e.

T om. creaturae.
• L om
» R sicut pro S. e.
p. p.; CR om. et; FV om. per.
1 Its FT, alii resecas.

· F om. e. i
r V add. ut

I
|

etiam ratione istorum trium, bonitas, veritas, po­

II. Similiter quaeritur utrum sola bonitas sit
causa adorationis.
Et videtur: 1. Circumscripta enim potestate et
veritate ', debetur bonitati reverentia de se, non

e converso. Ergo primo et per se debetur reve­
rentia bonitati; ergo ipsa bonitas sola primo et
per se est causa adorationis1 et venerationis di­

vinae.
2. Item, Augustinus, X De civitate Dei
*:

nisisecum habeat veritatem, quia tunc5 praeceps

• Cum mandatur de diligendo proximo, quid aliud

est et indirecta in suas operationes ; ergo non

mandatur nisi ut eir quantum potest commendet

potest adorari potestas sine istis; ergo debetur

diligendum Deum? Haecx vera religio, haec vera

■ T Mif/o.
» lv affectu.
« V add. mg. actus.
« R add. sed; L om. in.
· F add. Glossa.
IT Ita.
· F fictas pre «. «.
‘I-os.
< L om.
‘ F om.
1 T oratio; F om. secundum... est.
■ C om.
· T servitus.
' F secundum offcetum et tntcutiMcm
F’ i a. r. i.; C om. est.
r F etiam.
* L vel.
' V om.
• L om.
' V add. mR. adhuc.
· C oe.
· L add. t*
* l «M «f tl om. sequens haec.

• T exemplar; V om. p. e.
f T om.
· C debita.
‘ LTo·.
· T principio.
d T ulterius,
" S add. est.
* V quod.
· F om. e. v. e.; T rei pro et.
· V om
* S om.
1 S om.

1 Lombardi, in h. 1. (PL 191, 895).
2 Psalm. 98, 5.

290

I

ratio debiti nec etiam aequivoca, sed analogica,

CAPUT III.

443

.jt adores ». Ex iis patet quod adoratio ° con- 1 servire est ex illa parte ex qua est servilis actus:
in actu exteriori vel effectu b, colere vero 1 hoc autem est ex parte" corporis. Venerari aujtfrctu vel actu interiori; ergo adoratio est ' tem Deum secundum affectum potest esse du’'^5 exterior, colere vero' interior.
| pliciter: vel interius, et sic colere dicit affectum
Item, Apoc. 5,14: Ceciderunt in facies suas I interius; vel exterius, et sic colere dicit affecforaverunt.
Ergo
adoratio est in signo
exte- 1I tum in effectu sive in signo. Similiter adoratio
**
j^u
1*
°
°— ---------ergo dicit actum exteriorem.
respicit intentionem, sicut dicit praedicta aucto­
ίμί oppositum: a. loan. 4,23: Venit hora, et ritas Rabani, Super Genesim: « Adorare est ad
at, quando veri adoratores adorabunt Pa- Deum, qui solus est adorandus, tota mentis in­
in spiritu et veritate; et dicit Glossa’: tentione tendere », et sic adoratio respicit inten­
i” templo, non in monte hoc, sed inte- tionem. Sed hoc potest' esse dupliciter: vel se‘
in intimo cordis templo ». Ergo adorare ! eundum quod est
*
interius in corde adoratio in
Π’{ adoratio dicit actum interiorem.
spiritu et veritate5, et sic dicunt auctoritates quod

1 Ordln., In h. I. (PL 114, 374).
2 Palm. 28, 2.
3 Glossa Lombardi, in h. I. (PL 191, 285).

Ordiri., in h. I. (PL 113, 252).
4 I Cor. 8, 4.
3

A

4 De hoc textu, qui, prout lacet, ap. Rabanum non
occurrit, cf. S. Bonav., Ill Sent., p. 216, nota 5.
5 loan. 4, 23.
6 Cap. 3, η. 2 (PL 41, 281).

444

PARS Π. INQ. III. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. Ί IT. I. - 290.

pictas est, haec tantum Deo débita servitus ». similiter, nisi intelllgatur excellentia In surum,,
Ex quo oblcitur: Si tantum vera et debita est non debetur adoratio, quae uni soli debetur, qt^
servitus qua mandatur diligendus Deus, sed dicitur adoratio latriae. Si ergo in maiestate i#.
*
huius
ratio est bonitas; ergo ipsa bonitas est telligitur excellentia in summo, quia dicitur mait.
stas a maiori et summo statu, ergo ipsa maietlai
ratio et causa adorationis Dei.
Ad oppositum: Ostenditur primo quod
in illis tribus comprehensa, ratio est adorationi)
Deo debitae.
solum ratione potestatis, sic
*:
a. Cir­
b. Item, Deo debetur adoratio, gratiarum actio
cumscriptis aliis et remanente potestate, Deo de­
et laus, et hoc totum ex debito causali: bonitas
betur adoratio, quia latria est servitus; ergo
adoratio latriae est in intentione servitutis; sed enim de sua ratione diffusiva est sui et diffundit
servitus semper dicitur respectu dominii; domi­ dona sua in creaturis; creatura autem, ex hoc
nium autem dicitur ratione potestatis: unde Boe­ quod accepit a Deo, efficitur debitrix, et hoc tj|
thius, in libro De Trinitate1, dicit quod domi­ debitum gratitudinis; hoc autem est gratiarum
nium in Deo nihil aliud est quam potestas coer­ actio; ergo gratiarum actio' debetur Deo ratione
bonitatis.
cendi subditos; ergo ratione potestatis primo et
c. Item, creatura rationalis accipit notitiam a
per se Deo debetur adoratio; circumscriptis ergo
Deo; a veritate autem emanat omnis notitia,quia
aliis, ipsa potestas adhuc est ratio adorationis.
b. Item, in Deo est potestas, veritas etf bonitas; veritas est'" sui ipsius declarativa, ut dicit Hi­
sicut autem fides est ipsius veritatis, sic amor larius6; ex hac autem notitia debet ipsa creaest ipsius bonitatis; ergo similiter honor vel ado­ tura rationalis laudare et magnificare divinam
notitiam vel veritatem sive sapientiam; ergoteratio erit ipsius potestatis.
e. Item, adoratio debetur ratione dignitatis excel­ netur ad laudem divinam ratione ipsius veritatis.
Cum ergo respiciat maiestas maiorem statum,
lentis; unde nunquam superiora adorant inferiora,
sed e converso, et hoc est quia superiora habent adoratio autem est dignitatis superioris, ergo ado­
dignitatem excellentem respectu inferiorum et
ratio est respectu vel ratione divinae maiestatis.
Solutio: Dicendum quod latria vel servitus
non e converso. Sed bonitas de suo intellectu et
rationed non dat intelligere aliquam excellentiam
uno modo dicitur vel accipitur pro illis quae
dignitatis, similiter nec veritas, sed sola potestas,
exhibentur in cultu, sicut sunt thurificationes,
quae semper intelligitur respectu alicuius subiecti ; , oblationes, genuflexiones et huiusmodi. Alio'
ergo adoratio proprie et per se debetur Deo ra- i modo pro illis per quae0 est exhibitio, et huius­
tione potestatis, et ita, circumscriptis aliis, adhuc
modi sunt virtutes, sicut fides ? quae protestatur
potestas est ratio adorationis.
verum, et per’ hoc exhibet adoratorem, caritas
d. Similiter obicitur contra primum,
autem diligit ut optimum. Tertio modo dicitur
scilicet quia ratione solius bonitatis
adoratio motus qui est ipsius virtutis, quam di­
non debetur Deo adoratio. Et hoc patet
per hoc quod dicit Psalmus2: Omnis terra adoret
te etc.', Glossa3: « Fide^». Sed fides non

adorat nisi conceptione veritatis; ergo non ra­

tione bonitatis solum debetur Deo adoratio, immo
etiam ratione veritatis.

III. Similiter quaeritur utrum ratione maiestatis
in iis tribus comprehensae, quae sunt potestas,
veritas, bonitas, debetur Deo« adoratio.
Ad quod sic: a. Psalmus4: Adorate Dominum
in atrio sancto eius, Glossa5: « De iis atriis ve­

nitur in atrium, ubih maiestas adoratur ». Ex hoc
obicitur: Cum' intelligitur bonitas, nisi intelligatur in excellentia, non debetur adoratio ei
nec similiter veritati nec similiter
*
potestati; et

• CS huluimodl.
* V iit.
· L om.
* T om. ». n. i.
' L om., R om. t. g. a.
F it.
· F om. q. c. I.

> Cap. 4 (PL 64, 1254).
2 Psalm. 65, 4.
3 InterIin., In h. I., ap. Lyran.

cunt latriam, ad exhibendum Deo servitium de­
bitum. Sicr ergo est adoratio istius virtutis, sci­

licet latriae, per imperium; aliarum vero virtutum
per exeeutionem vel exhibitionem quae sunt
fides, spes etc.; illorum actuum, qui sunt thurificatio et huiusmodi, materialiter; ipsius vero
caritatis per informationem, quia caritas informat
*
omnes alias virtutes et omnia opera. Dicendum

ergo simpliciter quod adoratio est ratione maie­
statis, quia maiestas dicitur respectu maioris et

superioris status, quod semper respicit adoratio.
Et sicut ratio maiestatis plus se tenet ex parte
potestatis quam veritatis vel bonitatis, sic magis
ratione potestatis debetur Deo adoratio quam ve­

ritatis vel bonitatis, cum ratione maiestatis de­
beatur servitus illa.

* T om. e. r.
· S om.
/ R om.
» R om.
* V add. mg. tftrna.
" S om.
" S add. autem.
· F (corr.) quarum pro p. q.
» R om.

4 Psalm. 95, 8.
5 Lombardi, in h. 1. (PL 191, 882).
6 Cf. De Trinit., VII, n. 4 (PL 10, 202).

‘ LT add. «m
« V prcpttr

I
!
I

,
I
|
1

DE PRIMO PRAECEPTO.

U5

. oblecta): I. 1-2. Ad illud quod obicl- bonitati
*.
Unde tide
*
aliquando adorat, ι·« *όLuod ‘circumscripta bonitate, potestas dege- I licet per intuitum in ipsam veritatem exMbetar
^(•tte., dicendum quod potestas, cui debetur Deo cultu
*;
*imiliter et carit»
*;
ta®en' carit»
^tio.cst potestas in summo; potestas autem i magi
*
movet ad adorationem4, qota
qma movet
movet «kat
mart
4 degencrat dc,ici* a potestate in summo, et I informans, et hoc est quia movet ad boam·:
ζter hoc de hac potestate non procedit bene I bonum enim est obtectum caritati·. Uade sicut
Unde potestas, quae" comprehendit in se ratio boni informat et movet' per uriorma^&em
adorationis, non est degenerans aliquo omnem appetitum, quia non appetitur verum nm
*
do «* ide0 habct ’n se ralionern adorationis,
quia bonum, similiter arduum et gorlosnm apjjic est potestas divina.
I petitur quia bonum, sic caritas moret at adti(’l
illud quod obicitur quod fide adora- I bitionem adorationi
*
per farioraatioeea
*,
tames

dicendum quod “ quaelibet virtus in actu , quaelibet habet suam propriam rationem; ipsa
habet movere alias et excitare, et hoc est vero latria movet sicut imperans, quae resprest
tef connexionem ipsarum ad invicem. Unde ipsam maiestatem proprie, quia respicit maiorem
"ix excitat alias ad reverentiam ipsius veritatis, statum.
..c vero alias movet et excitat ad amorem :
Patet per hoc notifkatio eorum quae t&cxsstar.

MEMBRUM 111

De unitate et differentia adorationis.
Primo ergo quaeritur de unitate;
secundo, quaeritur de differentia.

Insequenter quaerendum est de unitate et ·
• differentia adorationis.
|

291

CAPUT I.
DE UNITATE ADORATIONIS.

Auantum ad primum quaeritur I. utrum sit una I vel Deo ratione dignitatis excellentis; ergo tri­
Q adoratio trium personarum Trinitatis, qua sci­
plex debetur adoratio Trinitati, non una, ut in
licet adoratur Pater et Filius et Spiritus Sanctus,

una adoretur Pater ratione dignitatis qua es

in alia' et alia.

Pater, in alia Filius ratione dignitatis qua es
Filius, in tertia Spiritus Sanctus rabone digni­
tatis qua est Spiritus Sanctus.
Ad oppositum : a. Adorare respicit ülnd q»od

Ad quod sic obicitur: 1. Adoratio est trium

personarum; sed secundum TrinitatemΛ perso­
narum tria
*
praecepta distinguuntur ordinantia

est commune tribus personis; ergo noa es aha
et alia adoratio trium personarum. — Maior

ad Deum': primum pertinet ad Patrem, secun­
dum ad Filium, tertium ad Spiritum Sanctum,
sicut superius dictum est ·. Cum ergo illa tria *

patet, quia adoratio respidt maiesutea. cuae

eadem est et communis tribus personis et roe

alia et alia; ergo nec erit differens aderat»,

praecepta pertineant ad honorem et reverentiam
Trinitatis,sicut vult Augustinus2, et sunt tria,

cum ratione illius debeatur.
b. Item, amor et adoratio debetur Trintoti;

ergo tres adorationes.
2. Item, alius est honor et alia ratio debiti in

sed amor debetur ratione bonitatis., et ■, quia oa

quolibet praecepto ordinante ad Deum ; ergo alia

est bonitas in tribus personis et noa alia et alia

et alia adoratio.
i Item, in Patre est

ideo uno amore amamus bonitatem fc ilhs; ado­

dignitas

quae soli Patri convenit; in

qua est Pater,

Filio

est

ratio autem debetur Trinitati ratione Màes&itis;

dignitas

cum ergo similiter eadem sit maiestas in tribes

qua est Filius, quae soli Filio convenit; et simi­
liter est in Spiritu Sancto. Triplex ergo est1 di-

personis, quae est ratio adorationis, ergo unr­
est debitum adorationis, et ita una adoratione*

?nitas personalis ; sed adoratio debetur Trinitati

adorantur tres personae.

pL,0··
‘Tom·
*LRTcuni.
< C orationem.
· S om. ». m.
*
S om.
- V om.
« F om ». rt.
. F ideo una pro t. g a.

1 Cf. supra, pag. 424, sub n. 2.

|

j F em.

’C
*

* FLRT trte
*.

' F tete
*

2 QWs/. in HcptaL, 11, q. 71 (PL 34, 621).

446

DE PRIMO PRAECEPTO.

PARS II. 1NQ. IU. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 291.

c. Si dicatur quod Patri debetur adoratio
ratione generationis, quae active est in Patre,
quia Pater est generans, in Filio autem est ge­
neratio passive, quia Filius dicitur genitus, ct
ratione huius debetur ei adoratio ·, et ideo non
est eadem adoratio sicut nec eadem generatio
*
vel
eodem modo - contra: Pater potest ge­
nerare Filium et Filius potest generari a Patre;
aut ergo eadem potentia aut alia. Sic eadem,
sed adoratio sequitur potentiam, quia ratione
potentiae debetur Deo adoratio; si ergo eadem
est potestas
*
essentialis generationis activae et
passivae, licet differant' secundum rationem intelligendi vel modum, ergo et eadem adoratio
debita Patri et Filio et pari ratione Spiritui Sancto,
qui procedit ab iis. Si dicatur quod sit alia et alia
huiusmodi potentia, ergo poneretur iam in Deo
diversitas potentiarum, quod est inconveniens,
quia ex hoc sequeretur diversitas essentiarum.
d. Item, quidquid convenit Deo secundum causalitatem respectu creaturae, convenit tofi Trini­
tati, et sicut indivisa sunt opera Trinitatis, sic
indivisa causalitas, sic etiam unum et indivisum
est illud quod debetur ratione causalitatis. Si
ergo creatura, eo quod creatura, debet Dominum
adorare, venerari et amare bonitatem divinam,
ergo ex parte causalitatis est debitum adoratio­
nis; ergo adoratio convenit Deo rationef secun­
dum causalitatem respectu creaturae. Si ergo
haec causalitas eadem, ergo et
*
una et eadem
adoratio.
e. Item, Hilarius, in libro De Trinitate':
• Honor geniti est in A honore gignentis et e con­

verso », quia demus quod non sit Filius in Tri­
nitate, iam non est generans; ergo relata' sunt
generans, genitum et procedens pari ratione.
Sicut * ergo circumincedunt se relativa et unum
in alio intelligitur nec unum ab alio per intel­
lectum potest separari, similiter non erit sepa­

rare honorem sequentem ad proprietatem qua
Pater ut Pater et ad proprietatem qua Filius
ut Filius' adoratur, immo unus in alio intelligi­
tur; ergo una est semper adoratiom, sive com­
prehendat intellectus essentiam " sive personam,

tamen una adoratio, quia una est maiestas,
I
aequalitas in tribus. Et ideo dicitur in loan. 5,$ I
quod qui non honorificat Filium, non honorificet I
Patrem, qui misit illum, per hoc ostendens quod
honor Patris est ex honore Filii et e converso. Εζ I
licet sit ibi discretio a proprietatum, tamen ilhe I
proprietates invicem sunt et ad invicem relatae. I
Unde dicit Dominus in Evangelio, loan. 14,
■
Philippe, qui videt me, videtb et Patrem meum. '
Ideo' qui intelligit Filium ut Filium necessetst
1
quod intelligat Patrem. Et sic respiciendo discre­
tionem trium personarum, unus et idem honor
et eadem adoratio debetur toti Trinitati; simi­
liter respiciendo essentiam, unus et idem honor
numero debetur ei et eadem d adoratio.
[Ad oblecta]: 1. Ad illud quod primo'obicitur quod si eadem est adoratio, unde ergo ‘di­
stinguuntur tria praecepta ordinantia ad Deum’·'
quae sunt de adoratione? dicendum quod illa
distinctio praeceptorum non est ratione distinc­
tionis Trinitatis
*
nec adorationis eiusdem, sed‘
ratione distinctionis debitorum, quae imprimuntur
rationali creaturae ex ratione causali, quia scilicet a Deo creata 1 est. Pendet enim a Deo sicut
a suo principio et pendet ab eo sicut a suo con­
servante, item pendet ad eum sicut ad suum
finem. Unde triplex est * dependentia ex parte
creaturae quae dependet, non ex' parte eius
a quo dependet, immo una causa est, et secun­
dum hoc est distinctio praeceptorum et non est
alia et alia m adoratio in illis praeceptis, sed ea­
dem ibi praecipitur, tamen debitum triplicis ado­
rationis ibi ostenditur. — Aliter potest dici, ut di-

tn est , numeratur, ideo ct praeceptum; ado- I
[Solutio]: 1. Sed dicendum
*
quod non est <W/»men cat*cm 4n
praecipitur. Per hoc' ferentia in illis praeceptis per perseverantiam et
ad see undam
*
rationem.
I perfectionem latriae, quia praeceptum respicit acr Ad tertium dicendum quod illae digni- j tum sive debitum actus, perseverantia autem et
.<,■> ’n lavicem et unum sunt nec est eas aliquo
perfectio non dicunt actum, sed statum actus, et
jo separare etiam per intellectum: unde est . ideo penes illa non0 est distinctio,immopenesde-

. in honore et dignitas in dignitate, quia
bita reverentiae vel honoris latriae, sicut visum est
picent accipit eas intellectus. Propterea' ergo, i supra5. Potest tamen dici, secundum iam dicta
*,
.j invicem sunt et unum sunt f, ideo una est | quod aliter distinguuntur, ut dicatur quod in primo
ntio et communis quae respicit illas.

praecepto praecipitur latria quantum adp adoraI tionem, in secundo quantum ad laudem, in tertio
II. 1. luxta hoc nota de opinione * quorum- quantum ad gratiarum actionem. Et hoc est quia
primum praeceptum respicit rationem dignitatis
μπ), qui dixerunt quod in primo praecepto
',jecipitur latria, in secundo perseverantia latriae,
excellentis, respectu cuius dicitur adorabo; in

secundo autem praecipitur assumptio nominis
tertio perfectio latriae h, et secundum hoc distin­
Dei directa, haec autem est cum laude; in tertio,
ent tria praecepta ordinantia ad Deum ‘, quia
peuter. 5,6 dicit Glossa2 de primo praecepto ΐ quod est de requie in sabbato, praecipitur sanc_od « idololatriam prohibet»; ergo per oppositum | tificatio sive’ vacatio Deo, et sic gratiarum actio
Recipit latriam. Similiter in secundo, cum dicit
.......... - acceptorumrT ,a c-s-u.
—
ratione -·
donorum
Spiritu c
Sancto.
2. Ad secundum dicendum, quod aer et ignis
‘Ut assumes nomen k Dei tui in vanum ’, prae­
ibi comprehenduntur sub caelo, quia caelum vo­
it perseverantiam latriae, quia qui recedit a
catur omnis natura sursum continens alia. Unde,
Λ assumit nomen Dei in vanum. In tertio
super Gen., distinguuntur a Sanctis1 septem caeli,
-indato determinatur hora sive dies adorationis
etvacationis Deo; ergo praecipitur ibi perfectio I scilicet
*
aëreum, Olympicum etc., ita quod aer

iitriae.Et dicit etiam Glossa3: « Omnia sancte
et ignis ibi vocantur caeli, et sic sumitur in
faciendo, a strepitu vitiorum' cessando»; ecce > Psalmo8, cum dicitur: Volucres caeli. Natura vero
^rfectio.
deorsum dicitur terra et aqua, et ita secundum
1 luxta hoc etiam quaeritur: cum prohibeatm in j modum Sacrae Scripturae comprehenduntur illa

primo mandato ne fiant
ttc in terra nec in aqua,

similitudines in caelo
sub caelo, et ideo tria nominat in quibus prohibet
quare similiter " non | fieri similitudines, in quibus omnia comprehendit

catur quod in primo praecepto praecipitur ado­

CAPUT II.

ratio, in secundo laus, in tertio gratiarum actio,
quia potestati debetur adoratio, ad quodn per­

DE DIFFERENTIA ADORATIONIS.

tinet primum praeceptum; veritati autem0, quae

facit notitiam, debetur laus; secundum autem
mandatum pertinet ad veritatem, et ideo dicit4:
Non assumes nomen Dei tui in vanum, quasi
dicat 'sed assumes debite ad laudem’; ipsip au­
tem bonitati, ad quam pertinet tertium mandatum,

lonsequenter

quaeritur

de

differentia

adora- I

ARTICULUS I.

et maxime secundum quod una est ab alia, quia

debetur gratiarum

fundit se et dona sua.

sunt alia

Quantum ad primum sic quaeritur utrum una

adoratio trium personarum in Trinitate, qua ado­

praecepta, ergo alia adoratio’, dicendum1 quod

ratur Pater", Filius et Spiritus Sanctus, sicut
una est maiestas2. Unde Gen. 18,3 habetur quod

adoratione vel differenti secundum rem' adoratur
Deus.

principium, quae non numeratur, et ideo una est,

2.

Et’ quod

adoratio

respicit

actio, quia bonitas ipsa dif­

obicitur

ipsam

‘ haecr

divinam

causam sive

• F om.
· V nec.
* C om., LR non, T ut.
* L potentia.
· SV differat.
! T delev.
* S om.
» F om.
* L nlettK.
Fil.
' L om. a. F.
· T semper adoratur pro e s. a.
« T tntelllgentiam pro i. e.
» LRT add. et; CF om. et.
• F distinctio.
» C om. m. r.; SV om. meum.
· F add. quia.
4 F add. est.
· F om.
/ F dominum.
» C om.
‘ L dt.
RT tanta.
‘ L om.
‘Va.
■ C om. e. a.
· F quam.
» F om.
r F ipsius.
« S om.
’ F quod, S add, autem.
· S add. est

3 Glossa ordln., In h. I. (PL 113, 125).
4 Exod. 20, 7.

Et hoc dupliciter: absolute et in compara­
tione.

/ tionis.

sic se habent secundum relationem.
Solutio: Dicendum quod simpliciter una est

1 Cf. lib. XII, n. 7 (PL 10, 437 sq.).
2 Cf. supra, p. 444b, In Solulione.

447

tres vidit et unum adnravil3 ιι
’ /
Γ resPc^4,s 4,,c bene notatur per i prohibet fieri similitudines in aire et igne, cum
Abraham « tres
t
vidit ct unum adoravit ». Unde, ÇpOSiHonem hanc ad ex qua componitur0; aer et ignis coroora sint et coroora in eis sint
retio et numerus trium personarum, e,
Receptum respicit 5 debitum, quod quia, ut et possint figurari ibi similitudini.
licet sit discretio

292

De differentia adorationis absolute.

•F tai tnlm componitur adoratio pro q. c.
» L om.
:'«e;CLRT add. et; S ergo pro Ideo.
« FV oppositione.
^fnUbrt. · T trgo.
» F om.
r FL om.
« F et.

1 Cl. hic, ad I.
2 Interlin., in h. L, ap. Lyran.
1 Inltrlin., in Dcuter. 5, 12, ap. Lyran.
4 His respondetur ad opinionem supra, sub n. 1
lilia.

Ad quod sic: 1. Psalmus9: In ecclesiiss benedi­
cite Deo Domino de fontibus Israel, Glossa10:

« Deo, cui debetur latria; Domino, cui debetur

' R quod.
* R om.
· T propter hoc,
f1
* FR om. I. t. p. t,
1 S om. a. D.
‘ R om.
’ C om.
· S om.
' F rationem,
· V anjeth.

hi CSV.

5 Cf. supra, p. 446b, ad 1.
6 Loc. dt
1 Damascen., De fide orthod., U, c. 6 (Pû 94. SS3).
8 Psalm. 8, 8.
Lombardi,
in h. 1. (PL 191, 615\
9wPsalm.
67 , 27.

1

b. Item, latria dicit debitum immensi honoris,
quia dicit debitum honoris ratione summae maiestatis; dulia dicit debitum honoris mensurati,
PARS II. INQ. »1. TRACT. I!. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 292.
448
quia ratione alicuius mensurati et liniti; unde
sancto
debetur
summus
Deoinautem
debetur
latria,
quia Deus
diciturhonor,
Dominus
qua^
dulia ». Si ergo dulia et latria dicunt differentiam nulli
omnem
modum
debetur
immense
tum ad regimen
° eius
dependet
creatura
et coq.
adorationis secundum rem, ergo differens est ado­ secundum
c. Item
eet
, dulia
dicunt
ergo
semperetper
ei latria
debetur
latria,differentia®
ct ita sem
servatur
regitur
ipsum;
ergo
eadem
ado.­
ratio: una, qua adoratur ut Deus; alia, qua ado­ honor;
gradus;
sed
dulia
per
unus
honor
* inferiorem
una
differentia
ratio
debetur
ei sive
indicit
quantum
Deus gradum,latria
et inhonoris.
quantum
ratur ut Dominus.
non debetur aliquis gra­
Dominus, etDeo
non autem
differens.
2. Item, Psalm.1 : Domine, Deus meus, in te superiorem;
speravi, Glossa 2: « Domine omnium per poten­ dus inferior honoris, immo supremus, quia non
tiam, cui debetur dulia; Deus omnium per crea­ est dicere quod in eo a sit diminutio honoris rationem, cui debetur latria ». Ergo differens est a tione alicuius; ergo semper, in quantum Deus
eius adoratio secundum rem: una, qua adoratur et Dominus et Creator et huiusmodi, debetur ei
ut Deus; alia, qua ut Dominus.
una differentia honoris, quae est latria.
3. Item, dulia diciturb reverentia quae debetur d. Item, Augustinus', in libro De vera rtcreaturae, latria dicitur reverentia quae debetur' ligione3, dicit quod vera religione/ colitur Deus
aeterno; sed quaedam dicuntur de Deo ab ae­ ut principium universitatis
*
et Dominus. Et * vera
terno, quaedam ex tempore, ut Dominus, Crea­ religione
*
’ dicitur per oppositum ad idololatriam.
tor etc., et debetur ei honor ratione utriusque;
Ergo, cum latria sit ille honor qui opponitur ido­
ergo debetur ei latria ratione eius quod de ipso
lolatriae, ergo latria ei debetur in quantum est'
dicitur ab aeterno, et dulia ratione eius quod
Deus et Dominus, et sic quantum ad omnia
dicitur de ipso ex tempore, quia latria semperd
semper una adoratione adoratur.
respicit quod aeternum est, dulia illud quod tem­
Solutio: 1. Dicendum, sicut dictum est su­
porale est et creatum; ergo differens honor de­
pra, secundum
*
Augustinum4, super illud
betur Deo, unus latria, alter dulia.
Matth. 4,10: Dominum Deum tuum adorabis etc.:
4. Item, Deus se habet ad creaturas ut Deus
Servitus duobus modis ac diversa ' significatione
et ut Dominus, et est separare has rationes per
solet appellari. Dicitur enim latria, dicitur et dulia;
intellectum, quia, in quantum Deus, creat, in
sed dulia intelligitur servitusm communis, hoc
quantum Dominus, gubernat. Si ergo compre­
hensionem sequitur honor, differens reverentia ei est sive Deo sive homini sive cuilibet rerum na­
exhibetur in quantum Deus ' et in quantum Do­ turae exhibita, a qua etiam servitus, id est
graece nomen accipit; latria autem appellatur
minus 4
5. Item, Deus se habet ad creaturam ut Creator servitus illa quae sola divinitatis cultui debita’
et *causa
,
et quantum ad hoc videtur ipsius ad nec ulli est participanda ° creaturae: unde idolo­
creaturam disparitas in natura; item se habet ut latrae nuncupantur.
Notandum ergo quod significatio duliae plu­
,
*Dominus
et sic disparitas in conditione, quia
talis est domini ad servum. Si ergo alia est ratio ribus modis accipitur. Uno modo dicitur'’ com­
disparitatis naturae et1 conditionis, et hoc com­ muniter ad quemcumque honorem debitum, vel
prehenditur, et comprehensionem sequitur honor, Deo vel creaturae, et sic accipit Augustinus
ergo alius honor ei debetur in quantum Creator duliam in praedicta auctoritate. Secundo modo
vel causa *et in quantum Dominus; ergo ut dicitur proprie, et sic dulia est cultus vel honor
prius.
qui exhibetur creaturae. Tertio modo dicitur dulia
6. Item, Malach. 1,6: Si ego Pater, ubi est antonomastice, haec est dulia dignior, quae est
honor meus? Et1 si ego Dominus, ubi est timor

DE PRIMO PRAECEPTO.

scilicet humanitas. Et quantum ad naturam crea­
tam Dominus est; secundum vero' naturam in'pietate a Verbo Del assumpta adoratur a no- creatam Deus est et Creator, quae natura deitas
non Illa adoratione quae latria est, quae soli dicitur. Quia ergo latria proprie debetur Creatori
Vitori debetur, sed illa quae dulia dignior est»,
et soli, et dulia proprie creaturae
*,
ideo Deo
jujrto modo dicitur dulia secundum analogiam, debetur latria, Domino dulia.
“ 5ic dicitur nomine extenso, et sic dulia est
2. Quod ergo obicitur quod ‘differens
petentia debita soli Deo; tamen ratione illius honor debetur Deo’, dicendum' quod non, sed
pultatis In cuius participatione est creatura, et differens est debitum honoris ex parte creaturae
intelligitur illud: «Deo, cui debetur latria; ad Deum, et penes illa duo debita sumitur
**
la­
pjinino, cui * debetur dulia ».
tria et dulia; sed" quantum ad illum qui hono­
putidum ergo quod multipliciter exponitur ratur, idem est et unus honor, non differens. Et
jjj Glossa. Primo modo sic: « Deo, cui de- hoc est quia, quocumque modo adoretur Deus,
ytur latria», id est, honor incommunicabilis', vel ° ut in se consideratusp vel ut causa vel ra.Ueaiadmodum Dei substantia et natura est in- I-tione dignitatis impartibilis vel partibilis
*,
sem-

I

meus? Ergo vult quod alia reverentia exhibenda
sit ei in quantum Pater et in quantum Dominus.
Ad oppositum : a. Rationalis creatura dependet
a Deo quantum ad esse, quia'7’ exit ab ipso, et

^vnmunicabilis creaturae ; « Domino, cui debetur per est adoratio ratione eiusdem dignitatis, sci(julia», id est, honor communicabitis. Dominium licet' maiestatis; unde semper eadem dignitas,
communicatur creaturae eo modo quo dici- | scilicet maiestas, adoratur; et etiam haec omnia
3js quod Deus potens est et facit creaturam po- | sunt una dignitas in Deo, quae adoratur, licet
tentem; sapiens est, et facit creaturam d sapientem ; i differenter, in quantum sic vel sic.
bonus est, et facit creaturam bonam, ita quod
3. Ad tertium quo dicitur quod ‘quaedam
participat eius bonitatem. Et' secundum haec I dicuntur de Deo ex tempore,quaedam ab aejebetur ei honor qui descendit in communionem, 1 terno’, dicendum quod haec omnia sunt unum
scilicet ratione dignitatum in quarum participa- | sive’ una dignitas in Deo, et ideo non faciunt
t-one dicimus esse creaturam, et iste honor nodifferentiam honoris ex parte Dei, sed faciunt
ninatur/ nomine communi, quod est dulia, prop- differentiam debiti ex parte creaturae.
ter communionem; ratione vero dignitatis, in cuius
4-6. Ad quartum similiter dicendum quod
participatione non est, honor singularis et dicitur ‘ Deus creat, Deus regit’ hoc facit differentiam delalria. Et sic intelligitur illud
:
*
« Deo, cui de- biti ex parte creaturae, quia aliud accipit creabetur latria; Domino, cui debetur dulia», quia 1 tura ab eo quia creat, aliud, quia regit, et ideo ‘
‘Dominus’ connotât effectum creaturae4. — Sedifferens est debitum, unus tamen honor ratione
eundo modo exponitur illud, sumendo duliam
horum, quia una dignitas; honor autem
*
numeproprie et antonomastice, quia in Christo est na- ratur per dignitatem cui exhibetur. — Et per hoc
tura increata *, scilicet deitas, et natura creata, | patet responsio ad cuncta ’.

Articulus II.

• S om.
* L add. quail: V qaa pro quae.
* C om. creaturae... debetur; F om. reverentia.
·' V oui.
· R om.
/ C om lita,
Dtus.. Dominai.
· V om. e. c.
‘ Ita FS (correcti), alii Deus.
1 V om.
‘ C add. non.
1 L om.
"Ve/.
· V debeatur.
• LR regnum.
‘ T om.
* T unde
* S add. non.
· R om.
! F om. d. q. v. r.; S om. dlctt.
· T immensitatis.
‘ F rellgto.
• V om.
* S om.
1 V om.
" C om. duobus... urvltus.
· T est dedlta.
· RT participandi.
>· V om.

• Psalm. 7, 1.
2 Lombardi, in h. I. (PL 191, 111). I
4 Cf. Quaest. in Heptat., I, q. 61 (PL 34, 564); supra,
3 Cap. 1 (PL 34, 121 sq.).
| num. 288, in Solutione.

293

De differentia adorationis in comparatione.
*
Consequenter quaeritur de differentia adora- I dictat honorem in

infinitum Domino exhiben­

I

tionis divinae in comparatione quantum ad ae-

dum; ergo aequali honore adoratur in quantum

;
I

qualitatem, an scilicet aequali adoratione adoretur Deus in quantum Deus11 et in quantum Do-

I

minus et huiusmodi.

Deus et Dominus.
b. Item, Dominus dicitur de Deo extempore;
sed ex actu temporali non accrescit Deo honor

quantum ad perfectionem esse et quantum ad
conservationem esse, et ratione istorum debet
Creatori suo honorem, qui dicitur latria. Si ergo

secundum omnes istas conditiones Deo debe­
tur" latria, ergo Deo, in quantum est Dominus,

■449

*;perdulia· Glossa ’, super Psalmum2: Adorate
^llam pedum eius, dicens: « Caro Christi sine

nec minoratur; ergo aequalis honor ei debetur
Ad quod sic: a. Dionysius, in libro De
divinis nominibus3, loquens de dominio Dei, dicit

i

in quantum Deus et Dominus et nonf minor nec

quod « dominium est omnium bonorum plenissima

maior.
c. Item, creatiod est commendatio potentiae in­

perfectio et immutabilis firmitas ». Ergo dominium

finitae, quia dicit exitum de non-esse in esse;

• F idd. de qua loquitur.
» F om.
· C communicabitis.
* F om.
· F om. /V om.
» F om.
‘LT iaertatare. qaod F «a.
1T puMfum uro ad pro a. ».
* V add. et.
1 FRT add. est.
" L sumuntur, quod F con.
* LT sdheet.
· T o·.; So·.
*
’ R aulderatar.
e Ita SV, alii imparticipabitls pro i. v. p. ; LT quia pro semper
» F om.
• S om. ; R om. nt«!
1 T *nsi
».
* S tamen.
· V omnia.
• F o«. I. q. D.
‘R om.
· R om.; F om. net... minor
* S actio.

’Lombardi, in h. I. (PL 191, 895); cf. supra, p. 442,
rola 1. Circa verba citata vid. S. Bonav., Ill Sent., d. 9,
11, q. 2, p. 200, nota 4.
Summa Theologica — Tom. IV

2 Psalm. 98, 5.
3 Cap. 12, § 2 (PG 3,
4 CL Alex. Hal., Summa theol., 1, num. 373, od 1, et
num. 375, sub Respondeo.
29

450

PARS 11. INQ. III. TRACT. 11. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 293.

sed potentiae infinitae debetur honor infinitus; quia honor ° respondet dignitati, et eadem < *
ergo ratione creationis debetur honor infinitus; ergo gnitas est qua accipio hoc et illud.
*
ratione
dominii, quia ex quo Creator, et Do­
[Ad oblecta]: 1. Ad primam rationem i,
minus.
contrarium dicendum quod sicut in sole dup^
d. Item, in hoc quod est * Dominus ’ intelli- est actio, scilicet actio qua agit et actio
gitur Deus, cum dicitur de Deo; ergo non minor efficit, et prima dicitur lucere, secunda i||a^
honor, sed aequalis debetur Domino et Deo.
nare, sic in Deo est actio qua agit Deus, et
Ad oppositum: I. Potentia in Deo est infinita, idem quod
*
sua essentia; et est actio quam
actus autem finitus; honor autem
*
debetur Deo ficit in creatura. Actio ergo qua agit est Infi^
ratione actus et ratione potentiae. Si ergo actus et immutabilis' sicut sua essentia, licet <;·'
finitus, sicute creatura, ergo et honor, rationed quam efficit sit finita, quia creaturae sunt finita/
ipsius debitus' finitus est; et, si potentia infi­ honor autem semper impenditur ratione actj.
nita, ergo honor ratione potentiae infinitus; ergo quo agit, et ideo honor infinitus debetur ei q.
non aequalis honor debetur Deo ratione actus tione actus4 et ratione potentiae.
et potentiae suae.
2. Ad secundum' dicendum *quod,licetI
.
2. Item, bonitas divina est infinita, tamen be­ neficia Dei finita sint, tamen dantur a bonitati
neficia eius in creatura sunt finita; et/ ratione infinita; unde beneficium minimum quod
utriusque debetur honor, et ex uno dulia, scilicet
Deus, datur ex infinita bonitate. Debitum *aut
ex beneficentia, ex alio e latria; ergo inaequalitas
honoris ratione beneficii consequitur illud tt
honoris.
quanto datur, sicut patet in Luc. 21,2 de vetula,
3. Item, esse divinum consideratur ut in se, quae non posuit in gazophilaciumn\z\ duo mirnda,
consideratur et ut in creatura; unde secundum hoc et tamen habuit maiorem remunerationem quas
dicit T r i s m e g i s t u s1 quod « DeusΛ est sphaera qui plus posuerunt, quia ex maiori affectu dedit; i
intelligibilis, cuius centrum est ubique, circum­ et sic est hic, et ideo honor infinitus debetur ra­
ferentia nusquam ». Divinum esse consideratum
tione beneficii Dei, quia ex infinita bonitate datur,
in se dicitur circumferentia quae nusquam est,
3. Ad tertium dicendum quod, secundus
quia infinita et nullo modo habet finem ; in quan­
Dionysium2, duplex est cognitio de Deo. Una
tum vero comparatur ad creaturam, dicitur cen­ est/ modo infinito per privationem aliarum crea­
trum metaphorice. Quae est ergo comparatio
turarum; unde Psalmus3: Posuit tenebras latibu­
centri ad circumferentiam, eadem est divini esse
lum suum. Et est cognitio de Deo *per positio­
ad semetipsum consideratum sic et sic; sed com­ nem modo finito h, sicut cognitio de Deo quod
paratio centri ad circumferentiam est sicut finiti est potens et quod ' bonus et quod sapiens tt
ad infinitum; ergo divinum esse, ut in se con­ quod ubique et quod causa est et huiusmodi,
sideratum est infinitum, consideratum vero in
sed tamen haec omnia unum et infinita sunt.
creatura est' finitum; ergo, si *ratione utriusque
Dicendum ergo quod divina substantia, secun­
debetur ei honor, debetur ei honor' finitus et dum quod causa est, finiens est, sed non finita,
infinitus, etm ita inaequalis.
quia finit creaturam, quia est causa contentiu
Solutio: Dicendum quod aequalis honor sem­ eius et conservans ; unde Deus est Λ et fl, prin­
per Deo debetur ex parte dignitatis, quia semper cipium et finls\ sed non finitur ab ea. Unde, prout
eadem est dignitas, ratione cuius adoratur; non
comparatur causa prima ad creaturam, non li­
tamen semper aequale est debitum, quia iuxta
nitur per eam sed finit eam; et ideo semper est
sententiam" Evangelii, Matth. 25,15, cui plus com­ dignitas infinita, ratione cuius debetur honor/el
mittitur, plus debet: unde uni dedit Dominus0
duo talenta, alii quinque, et plus debebat cui
commiserat quinque quam cui unum erat com­
missum. Et sic ex parte commissi sive accepti
non est aequale'’ debitum, tamen aequalis honor,

ideo infinitus honor. Dicitur *autem esse ut cen­
trum prout consideratur in creatura, non quii
finiatur in ea, sed quia ut in atomo et' ut mi­
nima apparet esse bonitas divina considerata ii
creatura respectu eius quod in ipso consideratur.

• V on. ratione... ratione.
‘ F add. Interi, qui.
· T add. tt.
Λ F om. actas... ratione.
· F add. Interi, actui.
/C iMW
S creata pro creatura.
· T alla.
* F om.
' SV om.
* L secandum rationem pro s. r.; R scilicet, T cum pro il.
1 IU SV,
alii om. rf. e. h.
■ T om.
· F om.
· F om., V Deui S debetur pro debet
r LR tnequale
• ΐ om. q.h.
» L asm.
· T Incommutabilis.
* S om. quo... actus.
· T secundam
i Ita SV. alll cum.
» F om. prW
«m... per
» Ita SV, alll Infinito.
1 V om.
* V add. Deus.
» V est.

i Uber 24 philosophorum, n. 2 (edit. Cl. Baeumker, in
Festgabe zum 70. Geburtstag G. von Hertling, Freiburg i.
B. 1913, p. 31); d. Alex. Hal., Summa theol., I, p. 18, nota 6.

2 De myst. theol., c. 1, § 2 (PG 3, 999).
3 Psalm. 17, 11.
4 Apoc. 1, 8.

DE PRIMO PRAECEPTO.

DISTINCTIO 11.

451

294

DE ADORATIONE CHRISTI.

ÎKjmost haec quaeritur de adoratione Christi’.
quaeritur utrum eadem adoratione adoretur Christus secundum diviniSjKSntatem et humanitatem.
Ad quod sio: 1. Christus est Deus et homo;
jjj ratione qua est Deus dignus est honore de»ito Creatori; in quantum vero0 est homo, digjjus est honore debito creaturae
*;
ergo, cum
juratio debita Creatori sit latria, et debita crea­
re sit dulia, Christus adorandus est dulia et
Utria; sed eae adorationes differunt; ergo diffe­
rti adoratione adorandus est Christus.
Ad oppositum: a. Hieronymus2: «Non
seorsum Verbum Christi adorandum est ». Seorjjin dicit ab humanitate'; ergo una adoratione
idoratur in quantum Deus et in quantum 4 homo.

quartam appono personam in
* Trinitate, sed con­
fiteor personam unam Verbi et carnis eius ». lis
verbis insinuari videtur ' Christi humanitatem
cum Verbo una adoratione esse adorandam, at­
tendendo unitatem personae. Respiciendo autem
diversitatem naturarum est differens adoratio,
quiam ibi est natura divina, quae adoranda est
latria; ibi etiam est humanitas: ex qua parte di­
stinguendum est", quia ipsa humanitas conside­
rari secundum se potest, in quantum est quae­
dam creatura tam sancta, tam pulcra, vel prout
est0 divinitati coniuncta. Si consideretur secun­
dum se, dicendum quod ei debetur adoratio quae
Π. Secundo iuxta hoc quaeritur an debeatur est dulia dignior, et secundum hoc super illud5:
maior veneratio Filio Dei * incarnato quam ante Adorate scabellum pedum eius, dicit Glossa6:
« Caro Christi sine impietate a Verbo Dei as­
tucarnationem.
I.Hoc enim videtur per Philosophum3, sumpta adoratur a nobis; non illa, dico, adora­
quia plura bona sunt paucioribus bonis magis tione quae latria est, quae soli Creatori debetur,
eligenda. Ergo plura venerabilia paucioribus sunt sed illa quae dulia dignior est ». Si autem consi­
□agis veneranda; igitur/, cum plura venera­ deratur prout est divinitati unita, secundum hoc
bilia sint in Filio incarnato, scilicet divinitas fuerunt circa hoc opiniones7, quia quidam dixe­
et' humanitas et persona, quam in non-incar- runt quod debetur ei dulia hoc modo, sed di­
nato, relinquitur quod amplior debetur veneratio I gnissima. Alii autem dixerunt quod debetur ei
latria, secundum Augustinum8, qui'’ super il­
incarnato.
lud9: Non turbetur cor vestrum etc. ita’ dicit:
Solutio: Dicendum quod in Christo est digni­
« Ego Dominicam carnem, immo perfectam in
tas personae et diversitas naturarum, quia per­
sona est in duabus naturis. Respiciendo ergo Christo humanitatem, ideo adoro quod a divini­
dignitatem personae, sic una debetur Christo tate suscepta et deitati unita est, ut non alium
adoratio, quia ipse est una persona, et una estΛ et alium, sed unum eumdemque Deum et homi­
nem Filium Dei esse confitear'. Denique si ho­
dignitas, ratione cuius fit adoratio, scilicet una
minem separaveris a Deo, illi nunquam credo
dignitas personalis, et haec adoratio est latria.
vel servio». Et loquitur de adoratione’ quae
Et'hoc est quod dicit loannes Damasce­
est latria.
nus, III Sententiarum, 9 dist.4 : «Timeo carbonem
Ad quod intelligendum notandum est quod latangere propter ligno copulatum ignem; adoro
Christi naturam propter Dei mei simul utram­ Itria dicitur tripliciter'. Uno modo dicitur pro­
que propter carni unitam deitatem. Non enim
prie, scilicet cultus qui Deo debetur soli, sive

•Trert; L om. est.
* V (corr.) creatori.
' LR ad humanitatem pro a. h.
« F om. e. i. <j.; LRT om. et.
«m. «atli
» S om.
» T om.
1 T ex.
» S om.
1 L om.
" F et.
· V om.
· L om.
'CUtT confiteor; V om. esse.
· S om. e. I. d. a.
· LR multipliciter.

· L om.
» L om.

'V aade
« C om.

’Cf. Lombard., Ill Sent., d. 9, c. un. (p. 591 sqq.);
6 Lombardi, In h. 1. (PL 191, 895); cl. supra, p. 449,
Odo Rigaid., Ill Sent., d. 9 (fol. 376b-377a); S. Bonav., nota 1
d. 9, a. 1, q. Isqq. (Ill, 199sqq.).
1 Cf. Gull. Altlsslod., Summa, III, tr. 8, c. 4, q. 4
1 Cf. /n letem., Ill, c. 17 (PL 24 , 787).
(fol. 187d).
’ Toplcor., Ill, c. 2 (1, 199).
8 Sermo 24ΰ, η. 5 (PL 39,2200) ; ap. Lombard., loc. cit
'Dtflde orthod., Ill, c. 8 (PQ 94, 1014); cf. Lombard.,
(p. 592).
Ot. cit. (p. 592).
5 Psalm. 98, 5. I 9 loan. 14, 1.

452

PARS U. INQ. i'll. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 295.

DE PRIMO PRAECEPTO.

differens est adoratio: divina enim natura
Itffine, immo prohibent; unde in Apoc. 22,8
per adoratur latria; humana, in sc consider^ |
jidt loanncs: Cecidi, ut adorarem, ante pedes
semper dulia, quia · Sanctum Sanctorum; cor.u |
<lu{ dixit mihi: vide ne feceris ; conserderata vero ut divinitati unita, adoranda est
I
& tnim tuus sum et fratrum tuorum. Sed, si ·
tem quae debetur
*
Creatori ratione dignitatis, in
tria, extenso nomine latriae.
jcberetur ei aequalis honor qui ante debebatur,
cuius participatione non est creatura, et sic acII. Ad secundum quod quaeritur dicendum, I
(gestat quod non prohiberet sicut nec ante; ergo
cipilur latria in Glossa illa ’:« Deo, cui debetur quod maior veneratio potest dici' duplici^
r?a» tantus honor debetur angelis post incarlatriaDomino, cuf debetur dulia »; in partici- quantitative scilicet, quia in pluribus est
jjnonem quantus ' ante.
patione enim d istius dignitatis, quae designatur I ratio; vel qualitative, eo quod maiori infensi^
2. Hem, Gregorius1: Post incarnationem,
hoc nomine 'Deus’, secundum quod accipitur j veneratio. Secundum primum modum potest
quia vident * «humanam naturam super» se
naturaliter, et etiam dignitatis, quae designatur' Christo incarnato deberi maior veneratio,
^altatam, non permittunt se adorari ab hominihoc nomine ‘ Creatornon est creatura. — Tertio in pluribus debet venerari. Secundo modo n«
et' prius permittebant; ergo etc.
modo dicitur large, non solum servitus quae de- debetur ei m maior veneratio, quia illud quod
1
Ad oppositum: a. Ita sunt beati i angeli post
betur dignitati divinae, sed etiam creaturae unitae betur venerationis humanitati, magis debetur· I
ucamationem sicut ante: unde
*
non est eorum
ipsi. In quo sensu dicit Rabanus2: « Caro Christi I ipsi divinitati, quae" ipsius humanitatis catijv
•Iona diminuta vel beatitude ex incarnatione,
latria adoranda est sicut Verbum, sed non omni effectiva totaliter est.
sid potius aucta. Si ergo non est subtracta di­
specie latriae, quoniam/ non adoramus eam om- I
1. Et ideo illud quod obicitur quod ‘plura
rius beatitudinis ex incarnatione, ergo nec
*
nino prostrati in terra, sic ut
*
credamus quod I bona sunt magis eligenda paucioribus’, intelligen- | veneratio diminuta.
nos creavit de nihilo, ut sacrificemus ei sicut j dum est’, secundum Philosophum, quando'
Deo, sed adoramus eam, quoniam per ipsam re- j non sunt altera in alteris. Et hoc est in propo11. luxta hoc quaeritur unde fuit1 hoc quod
dempti sumus»; et sic dicitur latria nomine ex- I sito: ratio enim venerationis creaturae, scilicet l angelus prohibuit se adorari a loanne, cum ita
tenso. Et sic respiciendo h unitatem personae, una i humanitatis assumptae, magis est in ipsa diriesset dignus sicut fuerat * ante incarnationem.
est adoratio; respiciendo diversitatem naturarum, | nitate quam in humanitate.
Si dicatur quod hoc fuit ex humilitate, tunc
ridetur quod ante incarnationem debuisset pro­
hibuisse se ab homine adorari, quia tunc fuisset
DISTINCTIO 111.
caior eius humilitas, si prius se humiliasset hoI mini quam modo, quia non erat homo ita dignus
DE ADORATIONE CREATURAE.
. sicut modo; ergo non fecit propter hoc. Ex quo'
I ridetur quod vellet angelus innuerem quod non
&%Slffionsequens est quaerere de adoratione creaturae, et hoc ordine:

intelligatur quantum ad dignitatem in cuius par- I
ticipationc non est creatura vel α in cuius est participationc. — Secundo modo dicitur latria stricte, '
cum scilicet restringitur vocabulum ad servitu- i

Primo, de adoratione creaturae rationalis angelicae;
secundo, de adoratione creaturae rationalis humanae;
tertio, de adoratione creaturae irrationalis.

453

eis post incarnationem et ante et etiam ex parte
hominis maius est ♦ debitum honoris vel venera­
tionis angelorum post incarnationem quam ante,
quia plura fecerunt pro homine. Fuerunt eaim
ministri incarnationis et miraculorum, sicut de
Gabriele legitur quod nuntiavit Mariae quod de
illa nasceretur Dei Filius3.
[Ad oblecta]: 1-2. Ad illud autem quod di­
citur quod ' si aequalis honor debetur eù, quart
ergo prohibent * huiusmodi adorationem ’, dicen­
dum quod aliquid potest prohiberi dupliciter: vd
quia malum est sive’ occasio mali vel prohibetur
propter aliquam utilitatem, secundum quod dicit
Augustinus, Super Genesim’, ubi loquitur de
angelis venientibus ad Abraham4: Duplici de
causa aliquis arcendus est a bono: vel propter
maius bonum aggrediendum, ut Dominus revo­
cavit illum qui volebat sepelire patrem suum,
Matth. 8,22; vel propter facilem declinationem'
in malum. Et secundum hoc dicendum quod pro­
hibuit angelus loannem ne ipsum adoraret, quia’
istud erat occasio mali, quia sub praetextu duliae
poterat occasionaliter introduci ut creaturae im­
penderetur latria, quod esset maximum malum,
sicut Paulus prohibet' comedere in idolio, quia

potest esse occasio mali vel in se vel in alio, scilicet venerationis idoli, ! Cor. 8,7. Alia ratio fuit

quare prohibuit, scilicet propter provocationem
*
ad maius bonum, quia per hoc volebat ostendere
quam maxime exaltata est humana natura post
incarnationem et quam magna est gloria ’ Dei in

I'

tantus debetur ei honor post incarnationem quan­

I

tas ante.
Solutio: Dicendum quod", quantum est ex
humana natura, et istud valde debet hominem ad
parte ipsorum angelorum, aequalis honor debetur I maximum bonum provocare.

CAPUT I.

ARTICULUS II.

29Ô

!

DE ADORATIONE CREATURAE ANGELICAE.

Utrum angelus licite possit adorari latria.

an sint angeli" aliquo modo adorandi latria;

I

an angelus Satanae, cum transfigurat st' in

I

sanctis · angelis post incarnationem Christi ' vel i angelum lucis3, dicens se esse Christum, possi:
2nte;
| sine peccato adorari latria.

'

uantum ad primum quaeruntur tria:

Q

I

An maior vel aequalis veneratio debetur |

Solutio: Dicendum, quemadmodum didt Au­

Secundo quaeritur utrum angelus licite possit"

gustinus de fruitione5, quod sola immutabili

adorari latria.

bonitate est fruendum simpliciter, rationali vero

Quod videtur 1. per textum Gen. 18,2, ubi di­

creatura, quae nobiscumc potest participare sum­
mam bonitatem, est fruendum secundum quid
et non simpliciter; item, fruendum* in Deo,

citur quod Abraham adoravit angelos, et adora­
295

ARTICULUS I.

An maior vel aequalis veneratio debetur sanctis angelis post incarnationem Christi vel ante.

Quantum ad primum obicitur sic: I. 1. Ante I hominibus, et non prohibebant
*
se adorari4,sed

incarnationem

Christi angeli adorabantur" ab

tione quae debetur Trinitati; ergo latria.
2. Item, losue 5,14, losue adoravit videns an­ non in se, secundum quod dicit Apostolus, ad
gelum, qui dixit : Ego sum princepsb exercitus
Philemonem, 20: Ego te, frater, fruar in Dorzino:

Domini. Ergo ipse adoravit angelum latria; ex

irrationabili vero creatura, quae non potest

iis videtur quod angelus possit adorari latria.

biscum participare summam bonitatem, non est

do-

post incarnationem non permittunt se adorari ab

' R om.
» V add.
soli.
· S om.
« S om.
· R om. q. d.
/ V quia.
* V tdd. est.
1 F potest pro r. p. d.
■ R om.
» S deberetur; RS Christi pro ipsi
V quoniam.
' R om.
' S om.; SV et pro rei.
· S secundo an sint pro a. s. a
batur pro a. a.
* F prohibebat.

» V add. nos.
>> L Inspiciendo.
« L qmi»
· V quia.
r V est.
» L om
' CLRT ç«W,
* F trunsftauratur pro t. s
* F angelus odere

> Cf. supra, p. 448, nota 2.
I apud quem tamen non invenitur, cf. S. Bonav., Ill Sent,
3 Cf. /n Eplsf., ad Rom., V, 9, 5 (PL ili, 1482sq.). De d. 9, p. 221, nota 3.
hoc textu, ab aliis etiam Scholasticis Rabano adscrlpto, ;
3 II Cor. 11, 14.
4 Cf. Gen. 18, 2 et 19,1.

1L ο·
‘ V nec.
' R qualiter; V add. mg. debebatur
* T add. ut.
■ L at, T om.
' S Kmu
» V ergo.
‘T
'I fi; Lom. hoc.
* V om.
» S om.
■ T instruere.
« F om.
· L om.
r Iu SV, *J« add. jkn
< l wt
'V inclinationem.
' F et.
· V prohibuit; L idolo pro idolio
■ S revocationem.
· S add. Domini
•SV poterit.
* I' preceptor.
» V nobis.
* T add. est; F (corr.) quta pro item

• Cf. In Evang., I, hom. 8, n. 2 (PL 176, 1105).
1 Cl. Luc. I, 31.

I

«r
R wi.

3 Locum non invenimus.
4 Ct. Gee. IS, Isq
5 Cf. De doctr. christ , I, c. 33. a. 37 (PL 34, 331

454

DE PRIMO PRAECEPTO.

PARS II. INQ. III. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 297.

(ruendum nee4 simpliciter nee secundum quid.
Eodem modo dicendum * tamen non per omnia,
quod latria simpliciter debetur Deo, latria vero
secundum quid debetur humanae naturae in Deo,
hoc est non de se, sed ratione divinitatis cui est
unita; latria vero nec simpliciter nec secundum
quid debetur purae creaturae, quia latria est
servitus debita Creatori.
(Ad oblecta): 1. Ad illud quod primof
obicitur de Abraham, Gen. 18,2, quod videtur
angelos adorasse latria, est responsio in Glossa ', I

I ideo et duplex actus sequebatur in Abraham,
scilicet ' adoratio, quae consequebatur intellecti^
I Trinitatis, et ministerium, quod consequebatur/
ad intellectum naturae angelicae apparentis (.·>
humana natura. Ex quo patet quod adoratio Ia.
triae in Abraham non exhibebatur4 angelo.
2. Ad illud quod quaeritur de losue, dicet),
dum quod losueΛ intelligebat in angelo ipsum
Deum, in cuius persona apparebat angelus, tt
illum adorabat. Unde dicit super illum locum
Adamant i us2: « Adoravit, non solum quia ex
Deo est, sed quia Deus est; non enim adorasse)
nisi Deum cognovisset. Quis enim est princtpt
militiae nisi Christus? » Ex quo relinquitur quod
intelligebat in angelo Christum, cum dixit1,

quod « Abraham intelligens divinitatem in unitate
adorabat et dispensationi angelicae in forma vi­
sibili ministrabat ». Ex hoc igitur apparet quod
duo intelligebat Abraham in apparitione illorum
virorum. Intelligebat enim creaturam angelicam
los. 5,14: Ego sum princeps exercitus Domini.
in forma humana; intelligebat etiam Trinitatem, | Et sic patet solutio huius quaestionis.

297

]
CAPUT II.
DE ADORATIONE HOMINIS.

no$tquam habitum est de adoratione angeli,
P quaeritur de adoratione hominis, quia di-

Apostolus: Honore invicem praevenientes,
12, io.
primo, utrum homo adorandus sit latria;
I

I
|
.

Utrum angelus Satanae, cum transfigurat se in angelum lucis, dicens se esse Christum,
possit sine peccato adorari latria.

Et assignatur huius triplex ratio3. Prima est,
quia " quilibet est praemunitus per Sacram Scrip­
turam quod angelus tenebrarum transfigurat se‘ |
in angelum lucis, II Cor. 11,14 et Matth. 24,5: /
Multi venient in nomine meo etc., et ideo teII. luxta hoc quaeritur de B. Virgine3. Nam
nentur discutere et non statim adorare. — Se­
dicitloannes Damascenus
*
quod «honor,
cunda ratio est p, quia habet remedium ora­
qui eius est, ad eum, qui de ea est incarnatus,
tionis, quoniam, si oraret ’ Deum toto corde ul , refertur». Ergo ipsa potest adorari latria.
revelaretur ei veritas, Deus non permitteret eum
Solutio: I. Ad primum dicendum quod homo
decipi. In hoc enim r casu intelllgitur illud loan. I
non potest adorari latria, tamen potest esse ma­
15,16: Quidquid petieritis Patrem in nomine mto, I teria adorationis latriae, in quantum est imago
dabit vobis; in nomine meo scilicet, quod est , ducens ad Deum, cuius est imago, et ideo ado­
lesus, quod · interpretatur salus, hoc est quid­
ratio duliae debetur ei, secundum quod dicit
quid petieritis ad salutem, secundum quod ex- ( loannes Damascenus, in IV libro5: « A prin­
ponit B. Augustinus
.
*
Patet ergo ex hoc quod < cipio Deus hominem^ secundum propriam ima­
qui non orat' non adhibet omnem diligentiam
' ginem fecit. Cuius igitur gratia nos ad invicem
quam debet. — Tertia ratio est, quia facillime i

• P om.
/ L om.; T om. Intellectum... coneequcbater.
• L om.
‘F add. fatert. licet.
' L om.
* S om. Gtn. . Ahraham
' V enet Chrtetus pro e. C. t.
· P quod.
· F Irani/·
• L exhibeatur
» T om. d. q !
' FLRT add. In.
* F docet
1 R om.
' L adorat.
■ Ita SV. alll vitari.
· V hac.
[uratur pro I i. r R om.
· CLS adoraret
’ T om.
* V add. mg. nomen.

1 Ordin., in h. I. (PL 113, 126).
2 Id est Origenes, !n librum lesu Nave, hom. 6, n. 3
(PG 12, 855); Glossa ordin., in h. I., ap. Lyran.
3 Cf. Phil. Grevius, Summa, III, fol. 187c, ubi sequentia

quasi ad litteram occurrunt; Odo Rigaid., Ill Sent., d. 9,
q. 4 (fol. 175d); S. Bonav., Ill Sent., d. 9, a. I, q. 6.
sub Respondeo (III, 212).
< Cf. In loan., tract. 102, η. I (PL 35, 1896).

adoramus, nisi quod secundum imaginem Dei
facti sumus? Ut enim ait magnus in divinis Ba­
si I i u s 6, honor imaginis ad prototypon pervenit,
id est exemplar: prototypon autem est< illud
quod imago repraesentat ».
II. Ad secundum quod quaeritur de B. Vir­
gine, dicendum quod, quamvis « honor, qui eius
est, ad eum qui ex ea est incarnatus », redu­
catur, non sequitur propter hoc quod honor ille
sit latria, sed sequitur quod honor ille refertur
ad Christum. Honor tamen ille
*,
qui B. Vir­
gini debetur, est cuiusdam praerogativae, sci­
licet duliae singularis et quasi immediate di­
sponens ad latriam, non tamen est latria. Cum
enim adoro Matrem Dei in. quantum huiusmodi,
non adoro ut causam mei conditricem, et ideo
non adoro latria; quia autem adoro ut Matrem
Dei, honoro ut Matrem1 Creatoris, et hoc prop­
ter ipsum Creatorem. Unde ratio honoris est ipse
honor Creatoris, ipse tamen honor exhibetur
creaturae. Ex quo relinquitur quod honor ille
est dulia praerogativae singularis disponens ad
latriam, et cuius ratio latria est.

ARTICULUS II.

,
’

299

Utrum omnes homines aequaliter sint adorandi.

.

I

298

Utrum homo adorandus sit latria.

[.Quantum ad primum obicitur sic6: Dicit
loannes Damascenus
*
quod «honor, qui
exhibetur imagini, refertur ad illum cuius est
imago; unde dicit* magnus Basilius2: Honor
iaaginis ad prototypon pervenit, id est ad exem­
plar»; est enim prototypon d prima forma sive
forma exemplaris, ad quam facta est imago.
Cum ergo homo sit expressissima imago Dei,
poterit in homine adorari Deus latria, et ita per
consequens homo potest adorari latriae.

Quod videtur, I. quia ignorantia facti, adhi­
bita diligentia, excusat, quamvis ignorantia iuris
non excuset; ergo, cum iste ignoret quod factum
est et adhibeat debitam' diligentiam, relinqui­
tur quod non peccat adorando diabolum sicut
Christum.
2. Item, si aliquis, credens hostiam consecra­
tam a sacerdote celebrante, quae non esset con­
secrata, adoraret eam sicut corpus Christi, prop­
ter ignorantiam facti excusaretur. Ergo similiter
adorans diabolum vice Christi in praedicto casu
propter ignorantiam facti excusabitur.
Solutio: 1. Dicendum quod Satanas transfi­ posset vitare" periculum, apponendo scilicet con­
guratus, apparens in specie Christi, non est ado­ ditionem hoc modo: Adoro te, si tu es Christus.
randus pro Christo simpliciter nec credendus
2. Ad illud quod obicitur de hostia non conesse Christus, sedm sub conditione. Unde, si secrata, dicendum quod debet adorari sub con­
adoraret eum simpliciter, peccaret nec ignorantia ditione, scilicet si forma debita observata sit, et
excusaret eum.
hoc * conditione tacita vel expressa.

secundo, utrum omnes homines aequaliter sint
adorandi ;
tertio, utrum mali sint adorandi;
quarto, quo modo sancti viri sint adorandi;
quinto, utrum malus praelatus plus sit ado­
randus quam bonus subditus.

ARTICULUS 1.

ARTICULUS III.

Tertio quaeritur de angelo Satanae, cum trans­
figurai se in angelum lucis, sicut habetur II Cor.
11,14, et dicit
*
se esse Christum, utrum possit
adorari latria sine peccato.

455

Consequenter quaeritur utrum omnes homines
$int aequaliter * adorandi.
Ad quod sic : 1. D a m a s c e n u s, in IV libro7 :
Ά principio Deus hominem secundum propriam
imaginem fecit. Cuius igitur gratia nos ad invicem

adoramus, nisi quod secundum Dei imaginem facti
sumus?» Ex quo obicitur quod, si omnes ho­
mines aequaliter ad imaginem ' Dei facti sunt,
ergo omnes homines aequaliter adorandi sunt.
Contra: a. Adoratio est debitum ratione di­
gnitatis excellentis; ergo, si est dignitas aliqua

.

'

'L dixit.
» F ileal.
Pom.
et matrem Del pro Λ. u. M.

4 R om. pervenit... prototypon.
· C om.; T om. et... latria.
‘Rom.
'F om. /acti... imaginem.

1 ft fide orlhod., IV, c. 16 (PG 94, 1170).
Dt Spiritu Sancto, c. 18, π. 45 (PG 32, 150).
3Cl. S. Bonav., Ill Sent., d. 9, a. 1, q. 3 (III, 205).

/Rom.

» S om

‘FS

< Loc. clt. (PG 94, 1171).
5 Loc. clt. (PG 94, 1170).
6 Cf. supra, nota 2.
7 Loc. clt. (PG 94, 1170); cf. supra, nota 5.

456

PARS II. INQ. III. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. 11. TIT. I.

300-301.

DE PRIMO PRAECEPTO.

excellens in uno respectu alterius, non aequaliter I quia gratia * ipsa est deiformitas. Ex parte
I Bionem, non propter religionem; adoramus
debetur cis
*
adoratio. Vel si dicas quod immo, I naturae non est differentia adorationis:
uj·^ t
caritate, non servitute ·. Ergo adoratio, qua
quia non adorantur nisi ratione eius quod sunt I quantum ad hoc est aequalitas in omnibus;
jdortmus cos *, non est servitus.
ad imaginem Dei, tunc sequetur ex hoc quod i respiciendo possibilitatem ad gratiam vel
Solutio: Dicendum quod duplex
*
est servitus.
unus non debet alium adorare, quia unus aequalis · qui est/ per gratiam, quae actu est in imagi^
*
est
alteri quantum ad imaginem.
I non est ita. Si enim in statu est
*
gratiae etha^1 I y enim servitus obnoxietatis, et haec debetur

b. Item, praelatus ratione naturae non debet I gratiam actu, habet bonum excellens in se,
adorare subditum, quia aequalis est ei quantum i tione cuius debetur ei honor: quilibet enim
I
ad naturam, similiter habet dignitatem excellentem ' in aliquo uno excellit, licet non habeat omn,. '
respectu illius; ergo non debet ipsum adorare
ratione dignitatis, immo potius e converso; ergo
non aequaliter debetur omnibus adoratio.
I
Solutio: Dicendum quod omnibus exhibendus I
est honor pro statu et tempore, quia omnes ad j

dona, et ratione illius unius cantatur de quoli^
Confessore1
2: Non est inventus similis illi. Et ü;
respiciendo actum gratiae in habente, ration
cuius semper excellit, adorandus est homo
unus magis alio. Similiter respiciendo possibile

imaginem Dei facti sunt', ut dicit Damasce- I tatem ad gratiam in homine, licet * actu sit «tn
nus1, et haec est ratio communis quare honor | gratiam, tamen adhuc possibilis‘ ad tantamgraomnibus debet exhiberi loco et tempore.
tiam et ad maiorem quam aliquis alius habenj
Sed notandum quod in imagine, quae est homo, gratiam actu; et respiciendo possibilitatem hanc I
intelligitur quod est per naturam; intelligitur in imagine in maiori excellentia
*,
ita etiam rc· !
etiam in ea quod est per gratiam, quae reducit spiciendo hoc, maior honor1 potest impendi uni I
ipsam imaginem in plenam conformitatem Dei, | quam alii.

Articulus

300

111.

457

Deo, eo quod est principium nostri esse; est
etiam servitus reverentiae, et haec debetur sanc­
tis, quia ipsi sunt nostri ductores' vel per doc­
trinam, sicut praelati, vel per intercessionem vel
per administrationem.

Articulus V.

302

Utrum malus praelatus magis sit honorandus quam bonus subditus.

Quinto quaeritur an malus praelatus magis sit
^orandusd quam bonus subditus vel c conftrso.
Ad quod sic: a. Rom. 13,7 : Cui honorem, honoftM. In praelato, qualiscumque sit, est maior di­
gnitas quam in aliquo subdito; ergo maior ve­
natio debetur malo praelato quam bono subdito.
Contra: 1. Maior est dignitas' imaginis in
bono subdito quam in malo praelato; sed dignitas
ùnaginis ratio est quare « nos ad·7 invicem adorasus·, ut dicit Dama seen u s 1 ; ergo maior veneratio debetur bono subdito quam malo praelato.

Solutio: Dicendum quod malus praelatus, in
quantum praelatus, magis debet honorari quam
bonus subditus, quia magis est in participatione
debiti honoris, quia est honor gratuitus debitus
ex necessitate et est honor gratuitus
*
non de­
bitus ex necessitate. Primus honor debetur prae­
lato in quantum praelatus, quia, in quantum
huiusmodi, vice Christi est
*;
unde Rom. 13,4
dicit Apostolus de ipso praelato quod Dei mi­
nister est. Honor autem gratuitus non debitus
ex necessitate, debetur bono subdito, et' ideo
magis tenemur ad honorem maiorem
*
praelati
in quantum praelatus est.

Utrum mali homines sint adorandi.
Tertio quaeritur utrum malis hominibus de- I est ad maiorem iustitiam quam aliquis modo<
beatur adoratio.
j bonus, et possibilis est ad hoc; ergo dignus esi

CAPUT 111.

DE ADORATIONE CREATURAE IRRATIONALIS.

I honore ratione istius possibilitatis.
Ad quod sic: 1. loannes Damascenus3: |
Solutio: Dicendum, sicut supra dictum fuit·,
• Honorandum est " sanctos ut filios et heredes quod ' mali homines, in quantum mali, non sunt
Der», ut dicit loannes Evangelista4 ». Si ergo diligendi, immo odio habendi, quia odire malum,
mali homines non sunt amici nec filii nec heredes in quantum malum, non est odire naturam eius,
Christi", ergo non sunt adorandi.
! sed odire vitium in ipso, ut dicit Augustinus’,
Ad oppositum: a. Rom. 12,10: Honore invicem et ideo sic odiendi sunt, et sic non sunt hono·'

ost haec inquirendum est de adoratione quae
debetur irrationabili creaturae, quae est vesti­
gium Dei, et maxime de adoratione quae exhi­
betur cruci Christi2.

P

praevenientes, Glossa5: « Id est in qualibet re- | randi nec adorandi. Attendendo tamen' naturam
verentia; aliter non est fraternus amor, nisi mu- ipsam, quia sunt ad imaginem Dei facti et postuis se praeveniant ° obsequiis ».
sibiles ad gratiam, ratione huius debetur eis
b. Item, aliquis modop malus forte praeordinatus I honor' et dilectio.

Articulus

30Î

ARTICULUS I.

An maior veneratio debeatur cruci Christi quam homini.

IV.

Quo modo sancti viri sint adorandi.
Quarto quaeritur
qualis sit.

de adoratione sanctorum I dulia idem est quod serVitus, ut dicit AuguI stinus8; ergo servitute ipsos adoramus.
I
Ad oppositum : a. A u g u s I i n u s, in libro · Dt

Ad quod sic: 1. Dulia adoramus sanctos; sed I vera religione3: «Sancti adorandi
*
sunt propter

• F omnibus.
♦ V om.
* F sumus.
Λ T hominibus.
· F om. quae... gratia; L om. igitur.
t F om. quantem.. ut:
Ffcorr) auela pro acta
> L om.
* F add. enim.
* F add. est.
1 V add. et; FT imaginem pro Imagine.
1 L om.
■ F (torr.)
honoramus pro It. t.
* S om.
■ lin S, nlil prevenlat; F om. praevenientes... se.
r R est.
* F homo.
' It
* P, *111 om.
'Sirp
F add. lateri. laus.
» F om
· CFRT honorandi.

1 Cf. supra, p. 455, nota 5 et 7.
2 Antiphona 2 ad Laudes Confess. Pontif.
7 De fide orthod., IV, c. 15 (PG 94, 1163).
4 loan. 1, 12; Rom. 8, 17
5 Lombardi, in b. I. (PL 191, 1500).

6 Cf. supra, num. 266, ad 3.
7 Enarrat, in Psalm. 118, sermo 24, π. I (PL 37,1560);
De civit. Dei, XIV, c. 6 (PL 41, 409).
8 Quaest. in Heptat., I, q. 61 (PL 34, 564).
| » Cap. 55, n. 108 et 110 (PL 34, 169sq.).
I
I

Primo, an maior veneratio debetur cruci Chri­
sti quam homini;
secundo, an possit Deus adorari latria in ve­
stigio sicut in imagine.

'

Quantum ad primum sic obicitur: 1. Exod.
20,4 prohibetur quod non fiat sculptile neque
alla similitudo. Si ergo figuramus1 Deum in
cruce,contra praeceptum facimus; non estm ergo
crux magis adoranda quam rationalis creatura.
2. Item, adoratio sive veneratio respicit digni­
tatem ; sed maioris est dignitatis rationalis crea­
tura, quae est homo, quam ipsa crux, quia homo
id imaginem Dei factus est et creatus est " ad
beatitudinem et ° ut sit particeps divinae veri­
tatis et bonitatis per cognitionem et amorem;

crux autem non ita, cum7’ sit irrationalis crea­
tura’; ergo maior veneratio debetur homini quam

cruci.
Contra: a. Crux a maximis adoratur, etiam
Petrus, qui iam beatus est, crucem adoraret
*,
non tamen hominem; ergo maior veneratio de­

betur cruci quam homini.
Solutio: Dicendum quod est dignitas realis,
quae debetur rei; et est dignitas' imaginis, et
haec non est ex parte imaginis, sed ex parte rei
quam imaginat'. Unde Damascenus5: «Honor

• S om.
‘ F om. non est... duplex.
' V doctores.
L adorandus.
· T condignitas.
t It
* SV, *111 om.
· L om. ; T oe. 4tlitu.. (ratultus.
* T (corn) vicem Christi gerit pro v. C. <■
< SV om.
‘ F (corr ) mali
1 T adoramus.
- U
* SV. «Mt oa>.
•Vob
’Lom.
v C om.
« F om.
’ V adoravit.
• C om. realis... dignitas.
· FL imaginatur, T imaginamur.

I De fide orthod., IV, c. 16 (PG 94, 1170).
2Cf. S. Bonav., Ill Sent., d. 9, a. I, q. 4 (III, 207).

I
3 De fide orthod., IV, c. 16 (PG 91, H70); d. supra.
I num. 298, sub I.

458

DE SECUNDO PRAECEPTO.

PARS II. INQ. III. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 304.

imaginis ad prototypon, id est exemplar, refer­
tur». Sed nolandum quod est imago per parti­.
cipationem, et haec este rationalis creatura ; et
est imago ut signum, scilicet alicuius beneficii
*,
Dei
sicut humanationis eius et passionis et
huiusmodi. Ubi ergo est imago ut signum, totus
honor refertur ad prototypon, id est exemplar.
Unde dicit Damascenus1 de cruce quod ado­
rando crucem, adoramus passionem Christi sive
Christum passum, sub iis verbis: « Adoramus
typum pretiosae crucis; et si exf alia materia
est facta, non materiam adorantes, absit, sed
typon ut Christid symbolum, id est notam. Dixit
enim discipulis2: Tunc apparebit signum Filii ho­

Instruimur ct allicimur ad bonum. Hac etiam
. ^jitheob, erat signum ct figura ipsius Christi, honorem lapidi, sed signato per lapidem, quod
secundum hoc signatum ° adoratur latria. Si erat Christus
causa fiunt imagines Sanctorum. Unde Dii^ '
*.
consideratur ipsum b vestigium in se, non
2. Ad ultimum dicendum quod, quamvis
scenus4 dicit: « Invisibilis et incorporel et m.
^t esse materia latriac
*.
vestigium enim' non Deus sit in omni creatura, prout dicitur, praecircumscriptibilis ct infigurabilis Dei quis po^
Mediate ducit in Deum quemadmodum imago. sentialiter, potentialiter, essentialiter/, non tamea,
facere Imaginem? Insipientiae Igitur summaety
Vestigium enim determinatur in creatura irratio- sicut dicit B. Augustinus, Ad Dardanum
et impietatis figurare quod divinum est. Hinc'
jjli secundum unitatem, veritatem, bonitatem, omnem creaturam inhabitat: solum enim habitat
Veteri Testamento non erat assuctus imaging
;ji referuntur ad imaginem ’, quae in creatura in illis * in quibus est per gratiam, qui scilicet sunt
usus. Quia vero
*
Deus propter viscera miien.
^nonali determinatur secundum memoriam, in­ templum eius, sicut dicit Apostolus5-. Templum
cordiae suae secundum veritatem factus est
digentiam et voluntatem d, quae quidem imme­ Dei sanctum est, quod estis vos. Templum au­
propter nostram salutem, non ut Abrahae vit^
ate referuntur ad Trinitatem2. Quia ergo illud
tem solum dicitur creatura rationalis, ia qua
est in specie hominis, non ut Prophetis, sed
colam quod immediate ducit in Deum potest esse Deus inhabitat per gratiam et cognitionem et
eundum 1 substantiam factus est homo et périr-,
-.iteria latriae, vestigium autem non ducit in
amorem. Quia ergo creatura irrationalis non est
bulavit terram et cum hominibus conversatu,
Oeam immediate, patet quod non potest esse
possibilis ut sit templum, nec erit in ea adoratio
est, miracula fecit, passus est, crucifixus est,
pteria latriae in quantum huiusmodi, sed imago;
prout res est, nisi secundum quod est signum,
surrexif, assumptus est, et omnia secundum
*.
Reliqua quae pertinent ad istare
j-inc est etiam quod Deus potest adorari in ima- sicut dictum est
ritatem facta sunt et visa sunt ab hominibus;
materiam invenientur
*
in Quaestione de latria.
pje, non in vestigio in quantum est res.
scripta quidem sunt ad memoriam et doctrinam
[Ad oblecta]: l.Ad illud vero quod obicitur quando de virtutibus inquiretur Et sic patet re­
nostram. Quia autem non omnes noscunt litteras
dt lacob, dicendum quod ipse‘ non impendit sponsio.
nec lectioni vacant, Patres excogitaverunt vetat

minis in caelo ». Sed ubi est imago per participa­
tionem, ut homo ', est adoratio duliae, et ita
non est haec adoratio crucis maior nisi quia re­
fertur ad signatumf; dulia autem debetur ho­
mini, eo quod est in participatione divinae digni­
tatis, sicut potentiae vel sapientiae vel bonitatis,
quosdam triumphos in imaginibus describere ad
quod non convenit cruci. Ille ergo maior honor velocem memoriam. Quapropter multotjens nor.
qui exhibetur cruci refertur ad rem significatam
secundum mentem m habentes Domini passiones,
cuius est signum, non ad ipsam crucem in se.
imaginem Christi crucifixionis videntes et salt
[Ad oblecta]: I. Ad illud quod obicitur: Non
taris passionis in memorationem " venientes, profacies tibi sculptile, dicendum, secundum Da­
cidentes adoramus, non materiam, sed imagina­
mascenum3, quod, antequam Deus esset huma­
tum. Similiter et Dei Genitricis imaginis non manatus, facere imaginem Deo erat impietatis, quia
teriam, sed figuram adoramus: honor enim qui
secundum divinam naturam non est figurabitis ;
est ad ipsam, ad ipsum, qui ex ipsa est0 incar­
sed, postquam visibilis ‘ et sensibilis factus est
natus, reducitur. Similiter autem'1 et Sanctorum

per assumptionem carnis, non est hocA impie­
tatis, sed potius pietatis est ipsum figurare, et
hoc propter doctrinam et instructionem no­

TITULUS 11.
DE SECUNDO PRAECEPTO.

DISTINCTIO I.
DE SECUNDO PRAECEPTO GENERALITER.

certamina, erigentia nos ad fortitudinem et imitationem et zelum virtutis eorum et gloriam Dei,
sicut diximus: etenim9 imaginis honor ad pro­

ostquam quaesitum ' est de primo mandato Decalogi, consequenter inquiren­
dum est de secundo, quod est: Non assumes nomen Dei tui in vanum. Et
circa hoc quaeretur:
Primo, generaliter;
secundo, specialiter.
Generaliter duo quaeruntur:
Primo, de expositione huius praecepti;
secundo, de continentia eius et intentione.

stram et propter recordationem passionis Christi,
totypiam, id estr exemplar, pervenit». - Et'
ut praesens sit nostrae memoriae, et per hoc j per
|
hoc solvuntur omnia obiecta.

304

Articulus 11.
Utrum Deus possit adorari latria in vestigio sicut in imagine.

Secundo quaeritur utrum Deus possit adorari
latria in vestigio sicut in imagine.

oleum obtulit pro “ sacrificio, ergo ipse exhibuit

CAPUT I.

latriam lapidi.

2. Item, cum

Deus sit ubique praesentialiter,

1. Quia si sic, cum in omni1 creatura sit ve­

potentialiter, essentialiter, ergo potest in omni re

stigium Dei, erit adorandus latria in omni crea­

adorari; ergo secundum hunc modum potest cui­

tura, ut in lapide. Quod autem ita sit, patet, quia

libet creaturae exhiberi latria.

DE EXPOSITIONE HUIUS PRAECEPTI.
uantum ad primum quaeritur de expositione
huius mandatik, quae assignatur tribus modis

quae ponitur Exod. 20,7: Non assantes etc.:

ponuntur 1

ter. 5,119 : « Non aestimes creaturam esse Filium

Eiod. 20 et Deuter. 5. Una enim expositio est

Dei ». — Secunda expositio est quae ponitur

Q

Gen. 28,18 dicitur de lacob, quod surgens mane,

Solutio: Cum quaeritur an Deus adorandus’

tulit lapidem, quem supposuerat capiti, et erexit

sit in vestigio, dicendum quod non, nisi in quan­

secundum

in titulum, fundens oleum desuper. Cum ergo la­

tum vestigium efficitur signum per
*

tria consistat in sacrificii oblatione, ipsum autem

nem, quemadmodum tabernaculum, et lapis, queo

institutio­

tres

expositiones

‘LT sitnanler.
» L om.
- L om.
lUm
» R peccati.
1 SV add. in.

* C om.
* L om.
· L om.
4 S add. ut.
· P (corr.) tbl pro u. h.; V Ideo pro est.
! S signum.
» S om. secundum... risibilis
* C on.
1 R add, et.
* S om.
1 R om.; C om. substantiam.
" SV mentes.
" Ita SV, alii memoriam.
· S deler.
*
'Ï
' R est enim.
· V et pro I. e.
· V om.
' R Del.
· SV om.
» S add. mg. latria.
· F In signum et pro s. p.

1 Dt fide orthod., IV, c. Il (PG 94, 1131).
2 Matth. 24, 30.

I
I

47,

3 Loc. cit., c. 16 (PG 94, 1171).
4 Loc. cit. (PG 94, 1171 sq.)

quae

4 L om. t. e. r.

« Christum putando tantum creaturam8 »; et Deu-

♦ C om

1 Cl. Alex. Hal., Summa theol., II, p. 45b, sub Respon­
dendum; p. 46b, ad 1; p. 410a, sub Respondeo, ad I.
’Cl. Alex. Hal., loc. cit., I, p. 6O8b, sub Respondeo;
II, p. 362a, In Solutione, ad /; p. 4O9b, ad 3; p. 4I0b,
a/2-3, p. 413b, ad 1; p. 415a, sub Respondeo.
3 Ct. Glossa ordln., in Gcn. 28, 18 (PL 113, 155).

/ C om.

4
5
6
i
s
»

» F oa. e. ILL

‘ F larroàettr

‘ CR tojs.-

Epist. 187, c. 12, n. 35 (PL 33, 845).
I Cor, 3, 17.
Cf. hic in Solutione.
In Summa theol. deest.
Interim., in h. L, ap. Lyran. ; cL supra, p. 436. notaX
Ordin., in h. 1. (PL 113, 458).