TVI'OGIIXITtlE KIBMIX-DIOOT ET C1". — MESNIL (KU11B1. SUMMA PHILOSOPHICA IN USUM SCHOLARUM AUCTORE F. T1I0MA MARIA ZIGLIARA ORDINIS PR.EDICATORIM 8. R. E. CARDINALI EDITIO QUARTADECIMA VOLUMEN III PHILOSOPHIA MORALIS SEU ETHICA ET JUS NATURÆ PARIS Gabriel BEAUCHESNE & C”, Éditeurs ANCIENNE LIBRAIRIE DELHOMME & BRIQUET iiy, Rue de Rennes, ny 1905 Tous droits réservés. DÉPÔT A LYON: 3, Avenue de l'Archevêché. Nemini sine Auctoris facultate præsens opus edere liceat. APPROBATIONES (Fræmissæ primæ editimi. — Romæ ex typographia S. C. de Propaganda Fide, 1876.) Jussu Reverendissimi P. Jl. Fr. Josepiii Mariæ Sanvito Vicarii Generalis totius Ordinis Prædicatorum, legimus qua majori po­ tuimus sedulitate Opus inscriptum Simma Philosophica in usum Scholarum auctorb P. F. Thoma Maria Zigliara Ordinis Prædica­ torum, illudque summopere probamus non tantum quod nihil fidei ac bonis moribus adversum contineat, sed et eo potissimum nomine quod Auctor Sancti Thomæ Aquinatis docti inis innixus, cujus mentem plane est assecutus, quæstiones omnes etiam recentissimas, ut in votis erat, ordine, perspicuitate atque argumento­ rum vi exponit ac decernit. Quapropter praefatum opus edendum esse censemus. Datum Romæ in Conventu S. Marite supra Minervam die Festo Translationis S. Thomæ Aquinatis, 28 Januarii 1876. Fr. RAYMUNDUS BIANCHI S. T. Magister et Procurator Generalis Ord. Præd. Fr. PAULUS CARBO Magister et Theologus Casanatensis Ord. Præd. NOS, Fr. Josephus M. Sanvito Sacr. Theol. Professor, ac totius Ordinis Prædicatorum humilis V. Generalis et Servus, Facultatem concedimus A. R. P. F. Thomæ M. Zigliara Ord. Nostri, S. Theol. Magistro, et Collegii D. Thomæ de Urbe Regenti, typis evulgandi opus, cui titulus Summa Philosophica in usum Schola­ rum, etc., jam revisum et approbatum a duobus Ord. Nostri Theo­ logis. — In quorum fidem, etc. Datum Romæ m Conventu Nostro S. Mariæ supra Minervam. Die VII Martii, sacra Doctori Angelico S. Thomæ Aquinati. Fr. JOSEPHUS M. SANVITO V. Generalis Ordinis. (De Fato, Cap. I) : altera pars considerat operationem humanam inter personas morales, et hæc pars, ut jam dixi, jus naturœ nun­ cupatur, quod constituitur ex relationibus moralibus inter diversas personas. In comperto autem est Ethicam se habere ad jus naturæ sicut Ontologia seu Metaphysica generalis ad Mctaphysicam specialem : non enim homo ad entia moralia relationem haberet ullam, nisi poneretur ut fundamentum quod ipse est capax moralitatis. Hac de causa prima pars a quibusdam scriptoribus Ethica qeneralis, altera vero Ethica speciali» nuncupatur. PHILOSOPHIÆ MORALIS PARS PRIMA SEU ETHICA Prologus, In hac prima parte philosophiæ moralis conside randæ sunt, ut præmonui, actiones humanæ in se secundum quod sunt ordinatæ ad finem. Quæ autem ordinantur ad finem, ex ipso fine naturam et regulam accipiunt. Qua de causa in antecessum oportet disserere de fine actionum hu­ manarum; deinde de actionibus ipsis, prouti vel ad finem ducunt, vel a fine hominem avertunt. LIBER PRIMUS DE FINE ACTIONUM HUMANARUM Prologus. Circa finem actionum humanarum duo decla­ randa sunt : nempe Io utrum revera detur aliquis ultimus finis humanæ vitee; 2°, posito quod ultimus iste finis existât, quænam sil ejus natura. CAPUT PRIMUAI % DE ULTIMO HOMINIS FINE Prologus. Ut ea qua par est diligentia declarentur qua? per­ tinent ad existentiam ultimi finis humanæ vitæ, necessc est ut definiatur : t° quid sit agere propter finem', — 2° utrum homini conveniat agere propter finem; — 3° utrum homo agat propter aliquem ultimum finem. ETHICA LIB. I. CAP. I. DE ULTIMO HOMINIS FINK ARTICULUS PRIMUS (1) Quid sit agere propter finem. I. De triplici modo agendi propter finem. Distinximus in Ontologia (51, 1) triplicem modum agendi propter finem, Passive seu executive solummodo ; apprehensive sed ex jinstïncïiï; apprehensive et simul elective. Haec distinctio est dîTï‘genter retinenda, in quolibet trium modorum facile est deprehendere quod agens est principium elicitivum actionis in finem, sed finis est ratio seil principium seu causa movens ageSFad eliciendam illam actionem. Quia vero actio, quæ est propter finem, materialiter ést á potentia elicitiva : for­ maliter vero est a principio movente ipsam potentiam ad illam elicitam actionem (Ps. 51, VI); sequitur quod in om­ nibus agentibus propter finem, finis est formale actionis ipsorum agentium. II. Finis in agentibus cognitione destitutis. Aliter tamen finis est in diversis agentibus. Siquidem insubjectis cognitione destitutis finis, seu formale actionis ipsorum, non est quid apprehensum ab ipsis ; non enim planta apprehendit id in quod tendit. Quia tamen finis habet rationem allicientiæ, in qua consistit ejus causalitas (0. 50, XII), et proprie allici amore non potest nisi subjectum cognitione et appetitu præditum ; necesse est ut finis agentium sine cognitione apprehendatur ab agente ipsis superiori, cujus proinde motum, impulsum et ordinem in finem exequuntur. De his nempe dici debet quod agantur in finem ; propter finem vero agit proprie ille qui ea movet in finem, scilicet Deus auctor naturæ. III. Finis in agentibus cognoscitivis. Contra, quia appetitus quo agentia cognoscitiva moventur in finem, est inclinatio in objectum (quod est bonum et finis) non quocumque modo, sed reduplicative ut cognitum ab ipso appetente (Ps. 42, V) ; finis autem apprehensus se habet ut formale respectu appeti­ tus elicientis appetitionem finis ; evidens est agentia cognos­ citiva moveri ab intrinseco in finem tum materialiter seu elicitive, tum formaliter : contra agentia non cognoscitiva moventur quidem ab intrinseco in finem elicitive, non autem formaliter auia finis non apprehenditur ab ipsis. ART. II. UTRUM HOMINI CONVENIAT AGERE PROPTER FINEM 7 IV. Finis inhomine. Atqui in hominis voluntate est id quod est naturæ et id quod est libertatis (Ps. 49, V); et utrumque nccesse est ut consideremus. Voluntas ut natura habet finem, cognitum quidem, sed sibi naturaliter præfixum, et in ipsum movetur quoad exercitium instinctu, seu motione divina. Contra voluntas ut voluntas, seu voluntas libera circa finem a se ipsa determinatum et electum versatur, et in illum se movet ut domina proprii actus (Ps. 51, VII), quamvis iu hac sua actione electiva non excludat divinum influxum. — Hinc sapienter S. Thomas I-II. Qu. I. Artic. Il : « Proprium est naturæ rationalis, ut tendat in finem quasi se agens vel ducens (ex electione) ad finem. Naturæ vero irrationalis, quasi ab alio acta vel ducta, sive in finem apprehensum, sicut bruta animalia, sive in finem non apprehensum, sicut ea, quæ omnino cognitione carent. » — Cf. Psych., Artic. 2. Hinc infertur quod agere propter finem perfecto modo est apprehendere finem, constituere sibi finem, seipsum et me­ dia in finem ordinare. ARTICULUS SECUNDUS (2) Utrum homini conveniat agere propter finem. I. Prænotamen.—Actiones hominis et actiones humanæ. Ut quæstio proposita recte definiatur, nota imprimis rationem libertatis in voluntate esse constitutam, quatenus electio ad libertatem requisita est actio elicita a voluntate. Sed præter voluntatem sunt in homine aliæ facultates, ut intellectus, imaginatio, etc. Hæ omnes facultates insesumptæindependenter a voluntate, non sunt eleclivœ, quia eligere est dos propria voluntatis ; attamen a voluntate possunt applicari ad agen­ dum, et ideo a libera electione voluntatis pendere quoad exercitium. Actiones quæ eliciuntur a facultatibus in se sump­ tis independenter a libera determina!ione voluntatis, vocantur actiones hominis : revera enim ab homine elicitive seu mate­ rialiter fiunt ; et inter hujusmodi actiones computandæ sunt etiam actiones ipsius voluntatis, ad quas ipsa libere seu elec­ tive non se determinat, ut est volitio ultimi finis in communi. — Contra, actiones quæ eliciuntur sive a voluntate ipsa deli­ berata sive ab aliis facultatibus sub imperio voluntatis liberæ, vocantur actiones humanæ, nempe hominis agentis formaliter 8 ETHICA LIB. I. CAP. I. DE ULTIMO HOMINIS FINK ul homo, seu per voluntatem liberam disponentis de pro­ priis actionibus. II Quaestionis natura. Quod homini agere conveniat propter finem, ut naturaliter determinato in finem, probatione non indiget : nam sicut res aliæ, ita et homo natura sua inclina­ tur in finem, et propter aliquem finem agit (0. 51, II, ei Ps. 49, III). Unde tota quaestio proposita in titulo articuli est de homine libere agente, seu de actionibus liberis, in sensu explicato in superiori Articulo, n. IV. Verum et sic propo­ sita quæstio duplicem pariter sensum habere potest. Quæri enim po'test utrum homo possil in omnibus suis actionibus humanis agere, si velit, propter finem ; et de hoc nulla est quæstio : palet enim voluntatem posse id facere. Deinde quæri potest, utrum homo debeat agere propter finem, ita nempe ut, etiamsi velit, nequeat non ordinare actiones suas liberas in finem. In hoc sensu quaerimus : utrum homini conveniat agere propter finem. — Hisce ergo præmissis, sit conclusio : III. Homo libere agens agit semper propter finem. Cur adIdam libere agens explicatum est in præcedenti numero. — Probatur propositio ratione S. Thomae I-II, Qu. I, Artic. I. Opines actiones guæ procedunt ab aliqua potentia, causantur ;•_!> i'.-! fecundum rationem sui objecti : nempe nullus actus elicitur ab aliqua poîêhlia, qui feratur extra latitudinem objecti formalis adæquati, ad quod potentia ipsa essentialiter ordinatur; sicut nulla intellectio datur'quæ non terminet ad inlelligibile, nulla visio corporalis quæ non sit circa colorem vel lucidum, nullus auditus qui non sit circa sonum, etc. Et hoc verum est sive actiones procedant a potentia necessaria, sive a potentia libera : nam libertas importat quidem indif­ ferentiam et dominium actus ; sed nullo modo est in potes­ tate libertatis mutare vel suam vel alterius potentiæ naturam it ordinem essentialem quem unaquælibet dicit ad suum ibjectum. Atqui objectum adæqualum voluntatis est bonum, ¡uod est terminus seu finis voluntatis. Ergo necesse est ut imnes actiones humanæ, quæ procedunt ab homine per oluntatem, sint propter bonum seu propter finem volitum t determinatum a voluntate ipsa. IV. Nota. Solvitur difficultas. Dices : Illud quod est ultimus nis, non est propter finem. Sed in quibusdam actiones sunt Itimus finis. Non ergo omnes humanæ actiones sunt prop­ er finem. — Sed contra. Ut enim egregie notat S. Thoina ART. III. UTRÜM HOMO SEMPER AGAT PROPTER ALIQUEM ULT. FINEM 9 loe. cit. ad 2 : « Si qua aclio humana sil ultimus finis, opor­ tet eam esse voluntariam, ut dictum est. Actio autem aliqua dupliciter dicitur voluntaria. Uno modo quia imperatur a voluntate, sicut ambulare, vel loqui ; alio modo quia elicitur a voluntate, sicut ipsum velle. Impossibile autem est, quod ipse actus a voluntate elicitus sit ultimus finis : nam objectum voluntatis est finis, sicut objectum visus est color. Unde sicut impossibile est quod primum visibile sit ipsum videre, quia omne videre est alicujus objecti visibilis ; ita impossibile est quod primum appetibile, quod est finis, sit ipsum velle Unde relinquitur quod si qua actio humana sit ultimus finis, ipsa sit imperata a voluntate ; et ita ibi aliqua actin hominis, ad minus ipsum velle, est propter finem. Quidquid ergo homo faciat, verum est dicere quod homo agat propter finem : etiam agendo actionem quæ est ultimus finis. » ARTICULUS TERTIUS (3) Utrum, homo semper agat propter aliquem ultimum finem. I. Homo, etiam libere agens, semper agit propter aliquem ultimum finem. Nomine ultimi finis intclligitur id quod per se appetitur a voluntate ut complementum suæ perfectionis et desiderii, cetera vero propter ipsum (0. 50, IV). Ostensum r". est autem quod homo libere agens agit propter finem, qui licet in exeeutione sit ultimus, hoc est ultimus terminus ad " quem voluntas pertingit, primo tamen apprehenditur; et quatenus apprehenditur est principium movens alliciendo voluntatem ipsam. Aut igitur finis, propter quem homo agit, propter se appetitur et absolute terminat appetitum volunta­ tis; aut contra sic appetitur, ut ad aliquem alium finem per ipsum consequendum ordinetur, sicut pecunia appetitur ad commodiorem vitam ducendam. Non datur medium. Atqui si primum assumatur, habetur ex definitione data ultimus linis in quo absolute voluntas quiescit; si alterum assumatur, habemus quod A appetitur propter B, et B propter G, et C propter D, et D propter X, et sic de ceteris : qua in serie fa­ cile est animadvertere quod in ordine appetitionis et finium 1) non movet, nisi daretur X, neque C daretur nisi daretur D; et consequenter non dato X, impossibile est dari A. auia A 10 ETHICA LIB. I. CAP. I. DE ULTIMO HOMINIS FINE mediate quidem, sed revera habet vim movendi a fine X, ut a causa prima : et remota causa, removetur effectus. Proce­ dendo autem in infinitum revera excluditur X (T. 5, II). Ergo non daretur aliquis finis movens voluntatem, et conse­ quenter voluntas de facto nihil vellet. Quod est absurdum. Igitur voluntas etiam libere agens sicut agit propter finem, ita nccesse est ut agat propter aliquem ultimum finem. P. 1-11. Qu. I, Artic. IV. II. Ultimus finis propter quem voluntas agit est unus pro omnibus hominibus objective, seu secundum rationem ultimi finis quamvis non sit idem subjective, nempe quoad judicium quo determinatur in quo finis ultimi ratio invenitur. Proba-' tur prima pars propositionis. Etenim ultimus finis objective speciatus, seu secundum rationem ultimi finis, est id quod complet perfectionem hominis, explendo totaliter voluntatis desiderium ut supra dictum est. Atqui omnes homines eo ipso quod agunt propter ultimum finem, consequi intendunt id quod importatur in ratione essentiali ultimi finis, nempe completam perfectionem per quam expleatur totaliter desi­ derium voluntatis. Hoc autem, objective spectatum, non po­ test esse nisi unum, quia cum in omnibus hominibus eadem sit specifica natura rationalis, nonnisi per eamdem bonitatem eidem naturæ convenientem ultimatim possunt beatificari. Ergo finis ultimus objective spectatus est unus pro omnibus hominibus. Secpuxdg^pa^s prxtpnsitiniùs facto ipso comprobatur. Non enim omnes homines conveniunt in designanda re quæ ra­ tionem habet ultimi finis. Quidam enim divitias tanquam consummatum bonum quaerunt, quidam voluptates, quidam gloriam, quidam potestatem, etc. Eo ferme modo, ut notat S. Thomas, quo omni gustui delectabile est dulce; sed qui­ busdam maxime delectabilis est dulcedo vini, quibusdam dulcedo mellis, aut alicujus talium. — « Illud tamen dulce, addit sapienter S. Doctor, oportet simpliciter esse melius de­ lectabile, in quo maxime delectatur qui habet optimum gus­ tum; et similiter illud bonum oportet esse completissimum, quod tanquam ultimum finem appetit habens affectum bons dispositum. » — P. I-II, Qu. I, Artic. VII. III. Ultimus finis propter quem homo agit non est quid mer« abstractum, sed realiter existit. Hæc propositio vix ac ne vix quidem probatione indiget; siquidem negari nequii ejusdem veritas quin simul negetur Deus. Etenim non libertatis nos- ART. III. DTRCM HOMO SEMPER AGAT PROPTER ALIQCEM ULT. FINEM It træ electione tantum, sed naturæ impulsu appetimus esse felices, nempe appetimus talem finem seu tale bonum quod expleat omne desiderium voluntatis. « Et quid, inquit Au­ gustinus, Operis imperfecti contra Julianum Lib. VI, n. XXVI. circa fin., sic fugit natura, ut miseriam ; quid sic appetit, ui beatitudinem ? Denique liberum arbitrium quod de hac re ha­ bemus, ita nobis naturaliter insitum est, ut nulla miseria nobis possit auferri quod miseri esse nolumus, et volumus esse beati. Usque adeo ut jam ipsi qui male vivendo sunt mi­ seri, male vivere quidem velint, nolint tamen esse miseri, sed beati. Hoc est liberum arbitrium nostris mentibus immobi­ liter fixum, non quo bene agere volumus, nam id humana iniquitate potuimus amittere, et gratia divina possumus re­ cipere ; sed liberum arbitrium quo beati esse volumus et miseri nolumus, nec miseri possunt amitterre t>?c beati. Beati quippe omnes esse volumus, quod ipsi quoque philo­ sophi hujus sæculi, et Academici de rebus omnibus dubi­ tantes, teste patrono suo Tullio, coacti sunt confiteri : idque unum esse dixerunt, quod disputatione non egeat, quod nemo est qui non expectat. » Hæc sapienter Augustinus, Atqui Deus, qui neque falli neque fallere potest, auclor esse nequit desiderii inanis et illusorii, cui nihil reale respondeat. Ergo tam praepotenti desiderio ultimi finis non potest non respondere reale quoddam bonum, in cujus consecutione beatus homo efficiatur. CAPUT SECUNDUM DE NATURA ULTIMI FINIS HUMA.NÆ VIT.1Ï Prologus. Demonstrata existentiareali ultimi finis humante vitæ quærimus quid sit, seu quæ sit illa res in' cujus con­ secutione homo plene beatus efficiatur. Homo autem ex anima rationali et corpore organico coalescit. Et licet tum quæ ad corpus tum quæ ad animum spectant hominem per­ ficiant, nihilominus quædam sunt bona, nempe corporalia, quæ homini conveniunt ratione corporis quod immediate afficiunt, quædam vero, nempe spiritualia, quæ homini con­ veniunt ratione animi quem immediate perficiunt. Quæritur ergo 1" utrum beatitude hominis, seu supremum hominis bo­ num sit aliqua res corporea; 2° utrum sit aliqua res spiritua­ lis animo inhærens ipsumque perficiens; 3« utrum sit ali­ qua res creata et finita vel increata et infinita. Atqui homo 12 ETHICA LIB. I. CAP. II. DE NATURA ULTIMI FINIS HUMANÆ VIT.E mortalis est corpore, animo autem immortalis. Igitur 4° quærilur ulrum homo consequi possil felicitatem, in hac vita, vel solummodo in altera vita. — Hæc autem omnia respiciunt beatiludinem objectivain. Et quia beatitudo, ut statim dicam, dividitur in objectivâmes subjectivam seu formalem 5° ; de bealitudine formali sermo est habendus. ARTICULUS PRIMUS (4) Ulrum beatitudo hominis consistat in bonis corporalibus. I. Beatitudo objectiva et beatitudo subjectiva seu formalis Ut omnis æquivocatio tollatur, hic statim præmitto vulgarem divisionem beatitudinis in objectivam et formalem (0. 50, VII). — Beatitudo objectiva est ipsa res quæ est ultimus finis seu summum hominis bonum. — Beatitudo vero subjectiva seu formalis est consecutio beatitudinis objectivæ, seu actus quo homo.consequitur summum suum bonum et consequen­ ter in ejus possessione plene quiescit. Imprimis est quæstio de sola beatitudine objectiva II. Conditiones beatitudinis objectivæ. Porro nomine beatitudinis objectivæ omnes cuni Augustino inlelligunt, Sum­ mum bonum, « quo referentes omnia quæ agimus, et quod non propter aliud, sed propter seipsum appetentes, idque adipiscentes, nihil quo beati simus, ulterius requiramus. Ideo quippe et finis est dictus, quia propter hunc cetera vo­ lumus, ipsum autem non nisi propter ipsum » VIII De Civi­ tate Dei, Cap. VIII. Hinc quatuor conditiones ad minus sunt m'.'e--.ii i-i.- ad beatitud in'- m obiectivam : 1* ouodsit tale bo. num quod non possit, ordinari ad aliud bonum consequen­ dum : secus~non esset neque summum bonum respectu voluntatis, n'eqiïè ejus ultimus finis ; — 2‘ quod non com­ patiatur secum aliquod malum : bonum enim et malum inter se opponuntur ; unde non potest homo summum bonum possidere et simul affici aliquo malo ; — 3‘ quod sit bonum per së sufficiens voluntati, ita nempe ut, beatitudine obtenta, nihil desiderandum remaneat homini : nam secus non esset ultimus finis, seu ultimus terminus desideriorum voluntatis; — 4* quod ex beatitudine habita non possit homini beato aliquod malum provenire, secus neque quieta esset possessi ART. I. UTRUM BEATITUDO HOM. CONSISTAT IN BONIS CORPORALIBUS 13 beatitudinis, neque ipsa omne malum excluderet. — His positis, veniendum est ad quæstiones solvendas. III. Philosophorum sententiæ in genere quoad hominis heatitudinem. S. Augustinus, Lib. XIX De Civitate Dei, Gap. I, n. I, edisserens de opinionibus veterum philosophorum hæc habet : < De finibus enim bonorum et malorum multa et multipliciter inter se philosophi disputarunt : quam quæstionem maxima intentione versantes, invenire conati sunt quid efficiat hominem beatum... De quibus inveniendis, atque in hac vita summo bono adipiscendo, vitando autem summo malo, multum, sicut dixi, laboraverunt, qui stu­ dium sapientiæ in hujus saeculi vanitate professi sunt : nec tamen eos, quamvis diversis errantes modis, naturae limes in tantum ab itinere veritatis deviare permisit, ut non alii in animo, alii in corpore, alii inutroque fines bonorum pone­ rent et malorum. Ex qua tripartita velut generalium distri­ butione sectarum, Marcus Varro in libro de philosophia tam multam dogmatum varietatem diligenter et subtiliter scru­ tatus advertit, ut ad ducentas-octoginta-odo sectas, non quæ jam essent, sed quæ esse possent, adhibens quasdam diffe­ rentias, facillime perveniret. » IV. Sententia sensistica. Qui spirilualitatem et immorta­ litatem animæ humanæ inficiantur, omnem hominis beatitudinem ex consequenti reponunt in fruitione rerum corpo­ rearum persensus. Hujusmodi fuerunt ex antiquis Cyrenaici, qui duce Aristippo supremum hominis bonum in sensua­ libus voluptatibus reponebant. In quam sententiam postea descenderunt Epicurei, quamvis nonnulli, ut Diogenes Laer­ tius, Seneca, Gassendus, ab hac brutali nota Epicurum absolvant, aientes ipsum fuisse loculum non de corporis sed de animi voluptate. Sed hac in re audiendus est S. Thomas qui lect. V in I Ethicorum hæc de Epicureis scribit : « Etiam Epicurei, qui voluptatem summum bonum æstiinabant, dili­ genter colebant virtutes; sed tamen propter voluptatem, ne scilicet per contraria vitia eorum voluptas impediretur. Gula enim per immoderantiam cibi, dolores corporis generat ; propter furtum aliquis carceri mancipatur, et ita diversa vitia diversimode voluptatem impediunt. » Cf. Origen. Contra Celsum, Lib. VII, n° 63, p. 739 (Opp. Tom. I, Parisiis, 1733). Et hæc a S. Thoma de Epicureis expressa sententia est com­ munis. Ex recentioribus vero qui sensismum profitentur epicureismo libenter subscribunt, et voluptatem sensibilem Zi/jlusa. Summe philosophic*. — I. 1J'. 2 14 ETHICA LIB. I CAP. II. DE NATURA ULTIMI FUNIS HUMAN'Æ VIT.B vario sensu acceptam ut summam felicitatem hominis propu­ gnant. Ita Maupertuis in suo Essai de philosophie morale, ita Gioia in suo Opere Elementi di filosofía, ita Taine, Littré aliique omnes sive positivista sive materialista qui hodie totius philosophia fundamenta evertere moliuntur. Ut autem pessimus iste error plene refellatur, tria demonstranda assu­ mimus : 1’ felicitatem non posse consistere in divitiis, qua inter bona corporea externa sunt potissima ; 2° non consis­ tere in sensuum voluptate ; 3° generice non posse reponi in aliquo alio corporis bono. Sit ergo : V. Suprema hominis felicitas non potest consistere in divi­ tiis. In antecessum noto tum pro hac tum pro sequentibus propositionibus sententiam epicuream falso niti principio de anima nostra natura ; posito enim quod revera est, scilicet animam nostram esse spiritualem, impossibile omnino est quod possit quiescere totaliter in bono non consentaneo sua natura, nempe corporeo. His praenotatis probatur proposito. Nam divitia alia sunt naturales, alia artificiales. Divitia na­ turales illa dicuntur quibus homini subvenitur ad defectus naturales tollendos ; sicut cibus et potus, vestimenta, vehi­ cula, habitacula et alia hujusmodi. Divitia artificiales sunt, quibus secundum se natura non juvatur (pecunia), sed ars humana eas adinvenit propter facilitatem commutationum, ut sint quasi mensura rerum venalium. Atqui neque in divitiis naturalibus neque in artificialibus beatitude hominis esse potest. Ergo non potest hominis beatitudo in divitiis consistere. Probatur minor. - Etenim hujusmodi divitia quaruntur exclusive ut~mëdîa nd sustentationem et perfec­ tionem natura hominis, et quidem non totius natura, quia per solas divitias non comparatur sapientia, neque homo praservatur ab infirmitatibus vita et a morte. Repugnat autem rationi ultimi finis seu beatitudinis quod sit medium ad aliquid ordinatum (supra, n. II), et insuper medium in­ capax per se perficiendi totam hominis naturam. Ergo repu­ gnat beatitudinem hominis consistere in divitiis naturalibus. Non in diniLimaxtiflr.ialibus.^inm divitia artificiales non quaruntur nisi propter naturales. Non enim quaruiitur nisi quia per eas emuntur res ad usum et commoditates vita necessarias. Sunt igitur media ordinata ad alia media procuranda. Unde multo minus ipsa quam divitia naturales possunt habere ra‘;-'''.«m ultimi finis et humana beatitudinis. ART. I. UTRUM BEATITUDO HOM. CONSISTAT IN BONISCORPORAUBUS 15 Adde rationem generalem, nempe, divitias non excludere ab homine omne malum, non quietare totaliter ejus appe­ titum, seu conditiones non præ se ferre quas ad beatitu­ dinis naturam necessario pertinere supra n. II, diximus. — I-II, Qu. II, Artic. I. — S. Augustin. De Civitate Lib. IV. Cap. III. VI. Suprema hominis beatitudo non potest consistere in voluptate. Hæc propositio probatur 1° generice quoad volup­ tatem in se sumptam ; 2° specifice quoad voluptatem sen­ sibilem. ' Quoad voluplntem in jp._Vnlnptas enim est qiundam delec­ tatio, quæ a D. Thoma recte definitur quies appetilivœ virtutis in aliquo bono amato, et consequens aliquam opera­ tionem (I-II, Qu. XXXIV, Artic. I). Unde ad delectationem tria requiri diximus (Ps. 45, V), scilicet bonum delectans, consecutio boni convenientis, et cognitio hujus adeptionis. Est autem duplex hominis bonum, scilicet spirituale et sen­ sibile ; ergo duplex delectatio, sensibilis et spiritualis. Hinc manifesta apparet veritas propositionis. Nam ex hoc aliquis delectatur, quia bonum aliquod sibi conveniens habet vel in re, vel in spe, vel saltem in memoria. Ergo delectatio est quid subjectivum et est proprietas consequens bonum ipsum, seu beatitudinem habitam. Si autem delectatio beatitudinem consequitur, eam, ut patet, non potest essentialiter constituere ; sicut capacitas sciendi rationalitatem non constituit, sed eam constitutam necessario subaudit, et ex ipsa ut accidens proprium seu attributum (L. 4, III) con­ sequitur. Quoad voluptatem sensibilem seu corporalem. Etenim vo­ luptas est delectatio consequens bonum apprehensum, et conveniens naturæ appetentis. Atqui bonum sensibile non potest apprehendi ut solum bonum homini conveniens, quia est solummodo bonum partis animalis, imo est minimum bonum in comparatione bonorum spiritualium quæ nobi­ liorem hominis partem, hoc est rationem, perficiunt. Ergo non solum voluptas sensibilis non potest esse hominis beati­ tude, sed neque ad beatitudinem humanæ naturæ ut ratio­ nalis est, consequitur ut ejus proprietas. — His addendæ rationes deduct® ex conditionibus beatitudinis, et præcipue quoad sensibiles voluptates de facili immoderantiam admit­ tunt et tristes habent exitus tum quoad corpus ipsum, tum quoad animum ut per quotidianam experientiam unui- 1Û ETHICA LIB. I. CAP. It. DE NAÍUBA ULTIMI FINIS HOMANÆ VITÆ quisque cognoscit. Unde Boetius Lib. III. De consolatione, prosa VII, recle ait : « Quid aulem de corporis voluptatibus loquar, quarum appetentia quidem plena est anxietatis, satietas vero pœnitentiæ? Quantos illæ morbos, quam into­ lerabiles labores quasi quemdam fructum nequiliæ fruentium solent referre corporibus ! quarum motus quid habeat jucun­ ditatis ignoro. Tristes vero esse voluptatum exitus, quisquis reminisci libidinum suarum volet, intellige-t ; quæ, si beatos efficere possunt, nihilcausæ est, quin pecudes quoque beatæ esse dicantur. » lb. Qu. II, Artic. VI. VII. Impossibile est beatitudinem hominis in bonis corporis consistere. Bona corporis sunt vel bona sensibilia externa vel ipsum hominis corpus. Exteriora autem bona corporea ad bonum ipsius corporis ordinantur. Unde si probetur beatitudinem non consistere in bonitate corporis humani, probatum ex consequenti erit in nullo bono corporeo beati­ tudinem humanam consistere posse. Probatur ergo propo­ sitio quoad bonitatem corporis. Nam esse hominis ex anima et corpore resultat, per quæ homo ipse definitur. Quamvis autem esse corporis dependeat ab anima, quæ est ejus forma substantialis (Ps. 13, V), esse tamen humanæ animæ non dependet a corpore, quia sine corpore ipsa per se immorta­ liter vivit, ut demonstratum est (Ps. 9, VI et seqq.) ; præterea ipsum corpus est propter animam, sicut instrumentum est propter artificem qui eo utitur ad suas actiones exer­ cendas : semper enim inferiora ad nobiliora ordinantur, et non vice versa. Unde omnia bona corporis ordinantur ad bona animæ, sicut ad finem. Impossibile autem est ut illud, quod ad aliud ordinatur, sit ultimus finis ejusdem, sicut ex tradita definitione ultimi finis (3,1) notum est. Ergo impos­ sibile est quod in bonis corporis consistat beatitudo, quæ est ultimus finis humanæ vitæ. — Ibid. Qu. II, Artic. V. ARTICULUS SECUNDUS (5) Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo oono animæ. I. Sensus quæstionis. Distinximus (4,1) beatitudinem in objectivam, quæ est res quam adipisci desideramus, et sub­ jectivam seu formalem, quæ est adeptio seu possessio beatiludinis objeclivæ. Nulla est quæstio de beatitudine formali ART. II. CTRL'S! BEATITODO DOS!. CONSISTAT IN ALIQCO BONO ANIMÆ 17 sen subjectiva : hæc enim est necessario aliquid animæ, nempe actio qua anima adipiscitur seu possidet bonum quod ¿st ultimus finis. Igilur quæstio præsens est de beatitudine objectiva sicut et in articulo præcedenti ; quæritur nempe utrum beatitudo objectiva hominis sit ipsa anima humana vel aliquid ejus, sive sit proprietas, sive actus, sive accidens vel perfectio quæcumque ipsi inhærens. Ad cujus quæstionis solu­ tionem breviterconsiderabimus præcipua bona animæ, nempe honorem, famam vel gloriam, potestatem, ac postea bona animæ in genere. Sit igitur : II. Beatitudo hominis non potest consistere in honore. Nam imprimis honor non est proprie in eo qui honoratur, sed magis in honorante ; cujus signum est quod quanto dignior est persona honorans, tanto major judicatur honor qui exhibetur honorato. Atqui beatitudo debet esse in beato, quia est consecutio boni quo maxime beatus perficitur. Ergo beati­ tudo non potest in honore consistere. — Deinde honor exhi­ betur alicui propter aliquam ejus excellentiam, ita nempe ut honor sit signum et quoddam testimonium excellenti® quæ est in honorato. Subaudit ergo honor excellentiam in honorato, non causât ; et hinc est quod honor haud raro exhibetur indignis, qui falso reputantur excellentes. Igitur honor qui exhibetur beato, quia revera est in supremo suo gradu excellentiæ, consequitur quidem beatitudinem adep­ tam, minime vero constituit. III. Beatitudohominisnonconsistitin fama vel gloria. Juxta rectam definitionem Augustini in Lib. II contra Maximinum arianum, Cap. XIII, n. 2, gloria est clara cum laude notitia, seu, ut ipse S. Doctor ait Tract. CV in Joannis Evangelium n. 3 : < A veteribus autem gloria, qua gloriosi homines di­ cuntur, ita est definita : Gloria est frequens de aliquo fama cum laude. > Ad hoc autem volunt homines innotescere cum laude et claritate quadam, ut ab eis quibus innotescunt, ho­ norentur. Igitur gloria ordinatur ad honorem. Et præterea, sicut de ipso honore dictum est, gloria non causât sed su­ baudit beatitudinem : nam homo glorificatur, quia excel­ lentia sua aliis innotescit. — Et loquor, ut patet, de gloria quæ est ex notitia seu cognitione humana, non vero de glo­ ria quæ est ex cognitione divina. Cognitio enim Dei est causa ipsarum rerum, et consequenter causa ipsius beatitudinis hominis. « Et ideo, inquit Angelicus, ex gloria quæ est apud Deum dependet beatitudo hominis, sicut ex causa sua, se- 18 ETHICA LIB. I. CAP. II. DE NATURA ULTIMI FINIS HUMANA VITA- eundum illud Ps. XC : Eripiam eum et glorificabo eum, lon­ gitudine dierum replebo eum et ostendam illi salutare meum. » I-II, Qu. Il, Art. Ill ; et III Contra Gent. Cap. XXIX. IV. Beatitude hominis non consistit in potestate. Beatitudo enim excludit omne malum cum sit perfectissima quies vo­ luntatis in bono possesso, et insuper cum sit maxima homi­ nis perfectio, ea homo abuti non potest ad malum. At con­ traria prorsus verificantur in humana potestate ; ut enim Boetius lib. III De consolatione, Prosa V ait : « Potestas hu­ mana sollicitudinum morsus expellere, formidinum aculeos vitare nequit... Potentem cences cui satellites latus ambiunt? qui quos terret ipse plus metuit? » — Praeterea, « sicut op­ timum est quod aliquis utatur bene potestate in regimine multorum ; ita pessimum est, si male utatur. Et ita potestas se habet ad bonum et ad malum. » — I-II. Qu. II. Artic. IV. Corp, et ad 2. V. Suprema hominis beatitudo non consistit in aliquo bono animæ, seu, ut, n. 1 explicavimus, beatitudo non est ipsa es­ sentia animæ, neque aliquid animæ. Non ipsa essentia animæ ; nam anima est veluti potentia quædam ordinata ad actum : fit enim de sciente in potentia sciens in actu, et de virtuosa in potentia fit virtuosa actu. Impossibile autem est quod id quod secundum se est in po­ tentia et ideo est ordinatum ad aliud, possit habere ratio­ nem ultimi finis, ut ex hujus definitione (4, II) est mani­ festum. Sed neque aliquid animæ. Quidquid enim concipitur in anima ad ipsam pertinens, et ipsi inhærens ut subjecto ipsamque perliciens, necesse est ut sit bonum ipsi subjecto seu animæ commensuratum ; et idcirco bonum particulare. Bonum autem quod est ultimus fluis debet complete explere hominis desiderium, tum ex parte intellectus tum ex parte voluntatis. Cognitio autem nostra attingit universale verum, et consequenter voluntatis desiderium fertur in universale bonum. Ñon igitur in aliquo bono animæ sed extra animam quærendum est objectum quod est ultimus finis hominis. — I-II, Qu. II, Artic. VII. VI. Nota. Solvitur difficultas. Dices : Perfectio est aliquid ejus quod perficitur; sed beatitudo est quædam perfectio ho­ minis. Ergo beatitudo est aliquid hominis. Sed non est ali­ quid corporis, ut ostensum est (4, VII). Ergo beatitudo est aliquid animæ ; et ita consistit in bonis animæ. — Huic dif- ART. III. UTRUM HOMINIS BEATITUDO CONSISTAT IM BONO INFINITO i? ficultati respondeo cum S. Thoma, quod beatitudo ipsa (for­ malis), cum sit perfectio animæ, est quoddam animæ bonum inhærens, sed id (scilicet objectum) in quo beatitudo consistit quod scilicet beatum facit, est aliquid extra animam. » — Ib. ad 3. Et in responsione ad 1 ait : < Bonum animæ dici­ tur non solum potentia, aut habitus, aut actus, sed et obiectum quod est extrinsecum ; et hoc modo nihil prohibet dicere, id, in quo beatitudo consistit, esse quoddam bonum animæ. > ARTICULUS TERTIUS (6) Ujxwm hominis beatitudo consistat in bono infinito. I. Prænotanda. Beatitudinis humanae objectum nequeunt esse bona corporea, nequeunt esse bona subjectiva animæ. Remanet ergo ut quæramus et definiamus utrum objectum seú bonum in cujus consecutione, possessione, fruitione da­ tum est homini invenire beatitudinem, sit aliquid creatum et consequenter finitum, vel sit aliquid increatum et conse­ quenter infinitum, nempe Deus. Vix necesse est iterum ad­ monere quæstionem esse de beatitudine objectiva ; nam cer­ tum est beatitudinem subjectivam seu formalem, nempe actum quo anima adipiscitur et possidet objectum beatifi­ cans, esse quid creatum et finitum, sicut creata et finita est anima quæ est principium illius actus. Quibus declaratis sit : II. Objectum,beatitudinis human» non potest esse nisi bo­ num infinitum et increatum, nempe Deus. Etenim, una ex comfitionibus essentialiter requisitis ad beatitudinem (4, II) est quod sit perfectum bonum, seu tale bonum ut totaliter 6 quietet appetitum, alioquin non esset ultimus finis si adhuc restaret aliquid appetendum. Impossibile autem est quod vo­ luntas quietetur extra objectum, ad quod natura sua incli­ natur. Objectum autem voluntatis, quæ est appetitus huma­ nus, est bonum universale et infinitum, quia voluntas in suis appetitionibus sequitur intellectum, qui assurgit ad considerationem universalis boni, ut supra notavimus (5,V). hoc est boni infiniti, increati et perfectissimi, quod Deus est, Est igitur Deus solus objectum beatitudinis humanæ. — Hinc præclarum illud Augustini Lib. I Confess. Cap. I : Fecisti nos 20 ETHICA LIB. I. CAF. II. DE NATCHA CLT1M1 FINISIIUMAN.E VIT.E (Domine), ad te ; etinquietum est cornostrum donec requiescat in te. Hæc doctrina ita est rationi conformis et aperta, ut prae­ clarioribus etiam philosophis ethnicis fuerit probata. Etenim Plato docuit non esse hominem beatum « fruentem corpore vel fruentem animo, sed fruentem Deo : non sicut corpore vel se ipso animus, aut sicut amico amicus, sed sicut luce oculus », utS. Augustinus ait VIII De Civitate Dei, Cap. VIII. Qua in sententia Platoni jam praeiverat Schola italica, duce Pythagora, ut videre est apud Clementem Alexandrinum Stro­ matum Lib. II, Thcodoretum De cura Grœcarum affect. Serm. XI, et apud August. Op. et lib. cit. Similiter et Aristoteles in X Ethicorum Cap. VI et seqq. totus est in demonstrando humanam felicitatem esse in mentis operatione qua Deus cognoscitur. III. De duplici beatitudine naturali et supernatural!. Quia beatiludo subjectiva seu formalis est adeptio beatitudinis objectivæ, sequitur beatitudinem hominis formalem esse in adeptione et possessione Dei. Sed animadvertendum quod cum hæc adeptio per actus intellectus et voluntatis habea­ tur, secundum diversos modos cognoscendi Deum diversa distinguitur beatitudo. Potest enim Deus a nobis cognosci prouti in se est, per visionem nempe intuitivam qua essen­ tia divina immediate ut est in se videtur, et potest cognosci vel cognitione scientifica seu abstractiva (L. 9, II) ex creatu­ ris, vel cognitione habita per fidem (0. 32, VII). Seclusa hac cognitione per fidem, de qua nihil in præsenti dicendum occurrit, remanet cognitio abstractiva et cognitio intuitiva, seu, ut theologi loquuntur, cognitio facialis. Prima dicitur naturalis quia connaturali modo cognoscendi animæ nostræ respondet, et Deus cognitus perfectiori modo quo a nobis attingi potest cognitione ista abstractiva, est objectui.i beati­ tudinis naturalis, hoc est respondens naturali exigentiae na­ tura) nostræ, quæ per intellectum cognoscit Infinitum et per voluntatem appetit illud, ut numero præcedenti dictum est. At beatitudo facialis est supernaturalis, hoc est supra exi­ gentiam naturalem animæ, ita ut ista propriis viribus relicta, ac propriis mediis naturalibus cognoscendi utens, illam vi­ sionem nullo pacto contingere possit. Nihilominus doctrina Catholicæ Ecclesiæ expressa in Sacra Scriptura et definita in Conciliis, tenet beatitudinem nostram consistere ñon in Dei qualicumque cognitione, sed in cognitione faciali, seu in vi- ART. HI. CTRL'S! HOMINIS BEATITUDO CONSISTAT IN BONO INFINITO 21 sione immediata divinæ essentiæ ut in se est; quia ad sta­ tum supernaturalem nos elevavit Deus, et quod natura per se ipsam non potest, potest tamen per gratiam divinam. Hanc catholicam doctrinam inflciati sunt prioribus Ecclesiæ sæculis nonnulli haeretici, ut refert S. Gregorius Magnus Lib. XVIII Moral. Cap. XXVIII, et sæculo XII Almaricus a Bene, quem in Concilio Lateranensi sub Innocentio III noster S.P. Dominicus refellit. Et eamdem catholicam doctri­ nam vehementer impugnat naluralismus, qui illam sicut cl universum ordinem supernaturalem, ut impossibilem et absurdum proclamat. Contra autem naluralismum sit : IV. VisiojjizinæLjessentiæ, sen beatitudo supernaturalis qualis'dogmatice definita est a 'catholica Ecclesia, nihil con­ tinet absurditatis. Etenim' cum hac in re duo sint, nempe Deus visus et intellectus videns, impossibilitas seu absurditas visionis facialis seu beatitudinis supernaturalis non alio ex capite deprehendi posset quam vel ex Deo ipso, vel ex intel­ lectu humano. Atqui nulla repugnantia ex parte^gi^nulla repugnantia ex parte humani intelIë.çTus. Efgó beatitudo su­ pernaturalis non repugnat. — Probatur minor. ÿon ex parte Dei. Ratio enim cur res aliqua ex parte sui attingi cognitione nequeat, est solummodo ejusinintelligibilitas : si enim intelligibilis est, quantum est ex se, potest ter­ minare cognitionem intellectus. Dei autem essentia nedum est intelligibilis, sed immo est in maximo intelligibilitatis gradu, et principium intelligibilitatis omnium rerum, ut late demonstravimus in theologia naturali agendo de veri­ tate naturæ divinæ (17, II et III), et in’ Ontologia disserendo de rerum essentiis in ordine ad Deum (U, IX et X). Ergo visio divinæ essentiæ non repugnat ex parte Dei. Non ex parte humanœ mentis. Repugnantia enim hæc aut esset ex natura ipsius mentis quæ finita est, cum essentia divina sit infinita ; aut esset ex parte ipsius essentiæ divinæ, quatenus nempe ipsa non continetur intra latitudinem ob­ jecti proprii et adæquati ipsius mentis humanœ. Atqui non ex primo capite : nam repugnat quidem quod potentia finita attingat modo infinito seu comprehensivo Infinitum; at nihil prohibet quominus Infinitum finito modo assequatur : nam et in præsenti rerum conditione de Infinito loquimur et circa naturam divinam ratiocinamur. Nos autem affirma­ mus essentiam divinam videri posse immediate modo tamen finito, ut ipsius intellectus creati natura limitata fert. — 22 ETHICA LIB. I. CAP. II. DE NATURA ULTIMI FINIS HUMAN.EVIT.B Sed neque ex secundo capite : nam divina essentia utpote intelligibilis continetur intra latitudinem objecti adæquati humani intellectus, qui omne quod rationem entitatis seu intelligibilitatis habet, potest, absolute loquendo, attingere (Ps. 37, til, in finé). Non est ergo absurdum illud quod de felicitate supernatural! docet catholica Ecclesia. V. Nota. Quaeres : Utrum visio beatifica supernaturalis possit solo lumine naturali demonstrari? — Respondeo cum Billuart Curs. Theol., de Deo. Dissert. IV, Art. Ill, Appen­ dix, probabilius negative. Nam visio Dei intuitiva est omnino supernaturalis non solum in ratione entis, sed etiam et con­ sequenter in ratione veri et cognoscibilis, cum neque a priori per causam naturalem, neque a posteriori per effectum na­ turalem cognosci aut demonstrari possit demonstratione apo­ dictica : nullam enim illa visio habet connexionem cum causa aut effectu naturali, ex cujus cognitione mens ascen­ dat ad illam indagandam aut demonstrandam; ita ut si nonexisteret, aut non foret possibilis ista visio, res omnes na­ turales forent nihilominus eodem prorsus modo, quo nunc sunt. At supposita veritate hujus mysterii cognita per fidem, solvimus objectiones et repugnantias, quæ contra ipsum opponuntur : quod est ostendere mysterium illud non pro­ bari impossibile et absurdum. — Imo probamus mysterium illud, supposita ejus revelatione, esse rationi convenientissimum, utpote consonum inclinationi qua anima nostra quaerit rerum omnium naturalium, quæ sibi occurrunt, pe­ netrare essentiam. Quod autem anima nostra quærit in rebus naturalibus, conveniens est ut Deus nobis revelet de seipso, ut at ultimum finem intelligibilitatis et ad fontem totius veritatis divina sua misericordia et gratia at­ tollamur. ARTICULUS QUARTUS (7) Utrum beatitudo haberi possit in hac vita. I. Beatitudo perfecta et imperfecta. Ut sine æquivocatione propositum dubium solvamus, distinguimus cum theologis et philosophis beatitudinem in perfectam et in imperfectam. Perfecta ¡11» est de qua hucusque locuti sumus, et cujus conditiones assignavimus (4, II), imperfecta vero est partie!- ART. IV. UTRUM BEATITUDO HABERI POSSIT IK HAC VITA 23 patio beatitudjnis perfectae, et cujus naturam .melius definiemus in hoc ipso articulo. Igitur ad solvendum dubium dicendum ësT'l® dé beálitudine perfecta; 2° de beatitudine imperfecta ; 3° de hujus beatitudiuis natura. II. Beatitudo perfecta non potest haberi in hac vita. Nota quod loquimur de nostra præsenli vita, non qualis a Deo fieri posset, sed qualis nunc est de facto. Probatur propositio ratione et verbis S. Thomæ I-1I, Qu. V, Art. III. Beatitudo, cum sit perlectum et sufficiens bonum, omne malum exclu­ dit, et omne desiderium implet. In hac autem vita non po­ test omne malum excludi : multis enim malis præsens vita subjacet, quæ vitari non possunt, et ignorantiæ ex parte intellectus, et inordinatæ affectioni ex parte appetitus, et multiplicibus pcenalitatibus ex parte corporis, ut Augusti­ nus prosequitur XIX De Civitate Dei. Cap. V et seqq. — Similiter etiam boni desiderium iu hac vita satiari non po­ test : naturaliter enim homo desiderat permanentiam ejus boni, quod habet. Bona autem .præsentis viUe transitoria surit,,mm ei.ipsa vita transeat, quam naturaliter desideramusfëPqmmr perpëtïïcTpërrhànere vellemus, quia natura­ liter homo refugit mortem. Unde impossibile- est, quod in hac vita vera beatitudo habeatur. Cujus conclusionis veritas ita aperta est, ut, quotidie ore omnium hominum procla­ metur. III. Aliqua tamen beatitudo in hac etiam vita potest haberi. Hæc propositio non potest rationabiliter negari. Etenim sicut beatitudo perfecta consistit in Dei possessione per cognitio­ nem et amorem, ita imperfecta beatitudo erit aliqualis par­ ticipatio beatitudinis perfect®, hoc est cognitio et amor Dei prouti in hac vita haberi possunt. Atqui aliquam Dei cogni­ tionem et aliquem ejus amorem in hac vita haberi posse, negabit profecto nemo qui rationis sit compos. Aliqua igitur beatitudo in hac etiam vita potest obtineri. — Quæ omnia generice dicta aliquanto enucleatius dicenda sunt. IV. Beatitudo quæ in hac vita haberi potest, primo et per se consistit in perfectione partis intellectivæ, scilicet in cogno­ scendo Deum ipsumque amando. Est contra epicúreos atheos­ que tum antiquos tum recentiores, qui Deum conantur e medio pellere, ut sine timore ullo voluptatibus corporeis indulgeant. Probatur propositio. Beatitudo enim debet primo et per se beatificare hominem, ut homo est. Homo au­ tem specifice constituitur per rationem, qua discernitur a 24 ETHICA Lin. I. CAP. It. DE NATURA ULTIMI PINIS HUMAN2E VITÆ brutis et superior est illis. Igitur beatitudo debet primo et per se consistere in perfectione rationis, seu partis intellec­ tivae, quæ nonnisi cognitione et amore perficitur : si secus esset, una foret m hac vita beatitudo hominis et jumento­ rum. Addidi in cognoscendo Deum iliumque amando, per quæ verba completur veritas propositionis, et magis ac magis confirmatur. Etenim beatitudo objectiva perfecta hominis in solo Deo reperitur, et beatitudo perfecta formalis in ipsius Dei consecutione. Principium autem totius evidenti» est quod perfectio incompleta debeat necessario reponi in ten­ dentia ad illum terminum, in cujus consecutione perfectio completa consistit. Ergo beatitudo imperfecta, quæ in hac vita haberi potest, non in alio quam in tendentia ad Deum consistit. Ad Deum autem non corpore aut ullo corporis sensu, quia nec corpus nec corporis sensus attingere et pos­ sidere Deum summe spiritualem possunt, sed animo tendi­ tur, hoc est vera cognitione et amore ipsius, constantique desiderio ei placendi ac eum plene possidendi, et conse­ quenter virtutibus, quibus homo et Deo placet et ad Deum pervenit. Ergo beatitudo quæ in hac vita haberi potest, primo et per se consistit in perfectione partis intellectivæ, quæ consistit in cognoscendo et amando Deum, ac in ipsum jugi­ ter tendendo per exercitium virtutum moralium, quæ juxta Augustinum sunt ipse amor Dei multipliciter sese explicans, et quarum merces ipse Deus est. Hinc Græcæ philosophiæ principibus, referente Plutarcho in Libro De audit., solemne erat illud : Deum sequere. V. Attamem ad beatitudinem imperfectam hujus vitæ, se­ cundario requiruntur etiam bona corporis. Intelligo pro bonis corporis tum ipsius corporis perfectionem, tum etiam bona exteriora. Et quoad perfectionem corporis in promptu est ratio. Etenim hæc imperfecta beatitudo, ut probatum est, consistit in operatione perfecta virtutis, hoc est in cogni­ tione et amore Dei. Manifestum est autem quod per invaletudinem corporis in omni operatione virtutis homo potest impediri. Ergo ad beatitudinem imperfectam, qualis in hac vita haberi potest, ex necessitate requiritur bona corporis dispositio, talis nempe ut homo non sit impeditus a perfi­ ciendo seipso. Sed insuper requiruntur bona exteriora, non quasi de es­ sentia beatitudinis, sed quasi instrumentaliter deservientia ART. IV. UTRUM BEATITUDO HABERI POSSIT IN HAC VITA 25 beatitudini. Negari enim non potest quod homo in hac vita indigeat necessariis corpori tam ad operationem vitæ con­ templati væ, quam etiam ad operationem vitæ activæ, ad quam etiam plura alia requiruntur, quibus exerceat opera virtutis. « Non tamen, inquit Aristoteles, putandum est mul­ tis ac magnis ei (homini) opus qui futurus est felix, si fieri non potest ut sit beatus sine bonis externis. Neque enim sufficientia, neque judicium, neque actus in exuperalione consistit ; sed fieri potest ut et non principes terræ ac maris agant honesta. Atque id clare cernere licet. Privati namque non minus agere videntur res bonas, quam qui sunt in potestatibus constituti : imo etiam magis. Satis autem est tot facultates habere. Erit enim ejus vita felix qui per ipsam operatur virtutem. » — Ethic. Lib. X, Cap. VIII. — III. Qu. IV, Artic. VI et VII. VI. Insuper ad felicitatem imperfectam præsentis vitæ ho­ mo indiget etiam amicis. Veritatem hujus propositionis osten­ dit S. Thomas ex Aristotele Leet. I in Lib. VIII Ethicorum : « Circa omnia, inquit, quæ sunt necessaria vitæ humanæ..., maxime necessaria est amicitia, intantum, quod nullus bene dispositus eligeret vivere cum hoc quod haberet omnia alia exteriora bona sine amicis. Illis enim qui maxime possident exteriora bona, scilicet divitibus, et principibus, et potestati­ bus, maxime videntur esse necessarii amici. Primo quidem ad usum horum bonorum. Nulla enim est utilitas bonorum forlunæ, si ex his aliquis nulli benefaciat; beneficium au­ tem maxime et laudabilissime fit ad amicos. Secundo ad conservationem talium bonorum, quæ non possunt conser­ vari sine amicis, quia bona fortuna quanto est major, tanto est minus secura, quia habet plures insidiatores. Nec solum in bona fortuna sunt utiles amici, sed etiam in contraria quia in paupertate homines existimant amicos esse singu­ lare refugium. Sic ergo in omni fortuna amici sunt neces­ sarii. Similiter est juvenibus necessaria amicitia, Ad hoc quod per amicos cohibeantur a peccato : sunt enim secun­ dum seipsos proni ad concupiscentias delectationum, ut in septimo dictum est. Senioribus autem sunt utiles amici ad serviendum propter defectus corporales, et quia deficiunt in suis actionibus propter debilitatem sunt eis necessarii amici ad adjutorium. Illis autem qui sunt in summo, id est in perfecta ætale, sunt utiles (amici) ad bonas actiones exequendas : quando enim duo conveniunt sunt potentiores et 26 ETHICA LIB. I. CAP. II. DE NATURA ULTIMI FINIS HUMANÆ VITÆ in opere intellectualis speculationis, dum unus videt, quod alius videre non potest, et ad opus exterioris actionis, in quo maxime unus alii auxiliatur. > ARTICULUS QUINTUS (8) De beatitudine formali. I. Quæstio. Egimus hucusque de beatitudine objectiva, scu de objecto quod natura sua potest hominem complete perfi­ cere quoad suas facultates, præsertim intellectivas ; sed men­ tionem etiam fecimus (4, I) de beatitudine formali, quam diximus consistere in consecutione ipsius beatitudinis objectivæ, seu Dei creatoris animæ nostrae. Quaeritur ergo in quo consistat hæc hominis beatitudo formalis, seu quo actu et qua facultate homo Deum consequatur in altera vita, in qua beatitudo nostra perfecta solummodo haberi potest. II. Sententiae variae. Theologi catholici, qui hanc quaestio­ nem ventilant, in varias sententias distrahuntur. Henricus Gandavensis, uti fertur, docuit beatitudinem formalem ha­ beri per illapsum Divinitatis in essentiam animæ beatæ. — Alii vero dicunt eamdem formalem beatitudinem consistere in habitu deificante essentiam animæ et eam perficiente in ordine ad operationem : hæc sententia tribuitur S. Bonaventuræ in IV. Dist. P. I, XLIX. Artic. I. ad. 5 ; sed utrum Doctor Seraphicus hanc, quæ illi tribuitur, sententiam docuerit, non facile dixerim. Etenim loc, cit. in corp, habet : « Bea­ titudo est finis satians nostrum appetitum. Satians autem nostrum appetitum est dupliciter. Vel sicut objectum, vel sicut informans. Satians nostrum appetitum sicut objectum, solus Deus est. ad quem capiendum humana anima ordina­ tur. Satians autem sicut informans est ipsa influentia Dei in animam, quæ est ipsa deiformitas et satietas. » In respon­ sione autem ad 5, loquens de hac deiformilate seu satietate, quam dicit beatitudinem creatam, habet : « Ad illud quod quæritur, cujus generis sit dicendum quod beatitudo creata non dicit actum pure, quia constat quod actus gloriosus ab aliquo actu procedit. Nec dicit habitum pure, quia dicit perfectionem suminam, quæ est in actu continuo : ideo necesse est ut dicat habitum ut actum, sive in actu ; sicut si diceret scientiam, quæ semper est in considerando. Quia veto ART. V. DE BEATITUDINE FORMALI 27 principalius dicit habitum et deiformitatem ; ideo, etsi dicat rem duplicis generis, tamen principalius genus qualitatis. » (Romæ, Ed. Vatie., 1596). Igitur S. Doctor loquitur solum de natura actus beatiludinis formalis, et vult ipsum esse conti­ nuum, et consequenter habitum in actu et non simpliciter habitum. — Alii reponunt beatitudinem formalem in in­ tellectione Dei increata quæ communicatur creaturæ ita, ut beatus videat proprio quidem intellectu Dei essentiam, sed actione seu intellectione illa increata sibi communicata : quem quidem modum intelligat lector si potest, eum enim a me non intelligi ingenue fateor, nisi pantheismus in coelo ponatur. Refutationem hujus opinionis habes apud Billuart Cursus Theolog. De ultimo fine, Dissert II, Artic. II — Alii in solo actu voluntatis amantis Deum, amore amicitiæ, u vult Scotus, vel fruentis Deo, ut volunt alii, beatitudinem for­ malem reponunt. — Alii dicunt ad essentiam beatitudinis requiri actus tum intellectus cognoscentis Deum, tum volun talis amantis Deum et in ejus fruitione quiescentis. — De­ nique thomistæ docent beatitudinem formalem essentialiter sitam esse in solo actu intellectus. III. Prænotamen primum. Antequamconclusionem nostram ponamus, animadvertimus beatitudinem formalem dupliciter considerari posse, nempe quoad statum et quoail essentiam : eo ferme pacto quo resquæcumque, puta homo, potest con­ siderari et quoad complexum perfectionum quæ requirun­ tur tum quoad suam essentiam, tum quoad suas proprieta­ tes seu attributa quæ essentiam consequuntur, tum quoad integritatem ejusdem naturæ, scilicet quoad membra corpo­ ris, sensus recte dispositos, et similia; et potest unice consi­ derari quoad constitutivum suæ essentiæ specific®, per quod distinguitur a ceteris rebus, scilicet quoad rationalitatem. Unde quæstio de beatitudine formali esse potest vel de com­ plexu perfectionum quæ requiruntur ad beatitudinem; vel de illo essentiali constitutivo, quo posito beatitudo habetur, et quod est principium unde intelliguntur llueve in beato cetera quæ in ipsius beatitudine inveniuntur. IV. Prænotamen alterum Convenit inter omnes beatiludinem quoad statum omnia ea complecti, quæ hominem plene beatum efficiunt tum quoad intellectum tum quoad volunta­ tem, tum quoad animam tum quoad corpus : quo sensu recte a Boetio in III De consolatione, prosa II, delinitur beati­ tudo : Status bonorum omnium aggregatione perfectus. Ubi 28 ETHICA LIB. I. CAP. II. DE NATURA ULTIMI FINIS HUMANÆ VITÆ enim aliquid deessel ad rationabilem hominis perfectionem pertinens, desiderium voluntatis quod respicit totum homi­ nem perficiendum (Ps. 42, V) non esset expletum, et beatitudo non haberetur, ut patet ex dictis circa conditiones beatitudinis. Premium virtutis, inquit S. Augustinus, erit ipse qui virtutem dedit, eique, se ipsum, quo melius et ma­ jus nihil possit esse, promisit. Quid est enim aliud quod per Prophetam dixit, Ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs (Levit. XXVI, 12); nisi, Ego ero unde satientur, Ego ero quæcumque ab hominibus honeste desiderantur, et vita, et salus, et victus, et copia, et gloria, et honor, et pax, et omnia bona? Sic enim et illud recte intelligitur, quod ait Apostolus, ut sil Deus omnia in omnibus. Ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine videbitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur. Hoc munus, hic affectus, hic actusprofecto eritomnibus, sicut ipsa vitaæterna, communis. » — De civitate Dei, Lib. XXII, Cap. XXX, n. 1. V. Prænotamen tertium. Igitur tota quæstio est de beatiludine formali quoad essentiam : et quia beatitudo formalis, ut pluries dictum est, est ipsa adeptio seu consecutio Dei, adeptio autem vel consecutio per actionem habetur; constat imprimis quod beatitudo formalis quoad essentiam in opera­ tione consistit. Sed actiones quibus anima potest Deum con­ sequi sunt vel actiones intellectus vel actiones voluntatis; ergo quæstio definienda est, utrum beatitudo formalis quoad essentiam sit actus intellectus, vel actus voluntatis, vel si­ mul actus utriusque potentiæ. Sit itaque conclusio : VI. Beatitudo formalis hominis quoad essentiam habetur per actum intellectus, qui actus est visio qua intellectus humanus Deum videt. S. Thomas I II, Qu. III. demonstrat Artic. II. quod beatitudo formalis est operatio : quia beatitudo formalis est ultima hominis perfectio; unumquodque autem intantum perfectum est inquantum est actu (0. 8, X) : nam potentia sine actu imperfecta est. Oportet ergo beatituuinem in ultimo actu hominis consistere. Manifestum est autem quod operatio est ultimus actus operantis... Necesse est ergo, beatitudinem hominis operationem esse. — Deinde Artic. Ill probat quod hæc operatio est non sensitiva sed intellectivæ partis. — Denique Artic. IV, hanc nostram conclusionem his verbis enuntiat : Dico ergo, quod, quantum ad id quod est essentialiter ipsa beatitudo, impossibile est, quod consistat in actu voluntatis. Ergo consistit in actu intellectus. Consequentia patet. Proba- AHT. V. DE OEATITL'DIXE FORMALI 29 tur antecedens ratione ipsius S. Docloris : Beatitudo formalis est consecutio ultimi finis. Atqui impossibile est quod con secutio finis sit essentialiter actus voluntatis. Etenim actus voluntatis respectu boni 1res sunt, nempe amor, desiderium et delectatio seu gaudium. Atqui amor non importat consecu­ tionem, quia de natura sua abstrahit a bono possesso seu præsente et absente, et in ulrumque fertur. — Desiderium vero est circa bonum absens, quod quidem præsens non fit per ipsum desiderium, sed aliunde; secus enim, si deside­ rium esset ipsa consecutio, sufficeret desiderare aliquid ut ipsum haberetur. — Denique gaudium, vel delectatio est quies in bono possesso, ejusque fruitio; et consequenter delectatio non est boni consecutio, sed supponit consecutionem : non enim quia delectamur in bono, bonum consequimur, sed quia bonum consecuti sumus, in ejus possessione delectamur. Cum ergo beatitudo formalis non sit essentialiter in actu voluntatis, sequitur quod sit essentialiter reponenda in actu intellectus. Attamen delectatio ad beatiludinem formalem pertinet ut consequens necessario ipsam beatitudinem, sicut attributum consequitur essentiam, quia scilicet, inquit Angelicus ib., gaudium est consummatio bealitudinis. VII. Nota. Solvitur difficultas. Dices : Beatitudo formalis consistit in nobilissima operatione hominis. Atqui nobilior est dilectio, quæ est actus voluntatis, quam cognitio, quæ est actus intellectus. Ergo beatitudo formalis non in actu in­ tellectus sed in actu voluntatis consistit. Ilcsp. Distinguo minorem : nobilior est dilectio quam co­ gnitio in movendo, concedo: in attingendo, nego. Dilectio præeminet cognitioni in movenao, quia intellectus in suo exercitio pendet a voluntate (Ps. 51. 111); attamen cognitio præeminet voluntati in attingendo, non enim diligitur nisi co­ gnitum, ut S. Augustinus dicit in X De Trinitate, Cap. I et II, et ideo voluntas quoad suam specificationem pendet ab intel­ lectu (Ps. ibid.). Unde intelligibilem finem primo attingi­ mus per actionem intellectus, sicut et finem sensibilem primo attingimus per actionem sensus. — I-1I. Qu. III. Ar­ tic. IV. ad 4. VIII. Nota II. Descriptio visionis beatificæ ex D. Thoma. Beatitudo igitur formalis essentialiter consistit in cognitione, qua intellectus beatus immediate seu facie ad faciem videt essentiam Dei ut in se est. Diximus autem quod cognitio contingit secundum quod cognitum est in cognoscente (Ps. Zicluba. Summa philosophice — T. Ut. 3 30 ETHICA LIB. I. CAP. II. DE NATURA ULTIMI FINIS nUMANÆ VIT.B 30, II), et fit quodammodo unum cum cognoscente (Ps. 31, IV). Cum autem nulla species intelligibilis, utpote creata el finita, possit perlecte repræsentare essentiam divinam, et ducere consequenter in immediatam ejus cognitionem, se­ quitur quod ipsa divina essentia sit veluti forma intellectus beati, et quod ex intellectu beato et essentia fiat quodam­ modo unum, non simpliciter, sed in intelligendo (Ps. ib. I el IV), et quod denique < visio illa, qua Deum per essen­ tiam videbimus, est eadem cum visione qua Deus se videt, ex parte ejus quo videtur : quia sicut ipse se videt per essentiam suam, ita et nos videbimus eum. Sed ex parte cognoscentis invenitur diversitas, quæ est inter intellectum divinum et nostrum. In cognoscendo autem id quod cognos­ citur, sequitur formam qua cognoscimus, quia per formam lapidis videmus lapidem; sed efficacia in cognoscendo se­ quitur virtutem cognoscentis; sicut, qui habet visum fortio­ rem acutius videt. Et ideo in illa visione nos idem videbi­ mus quod Deus videt, scilicet essentiam suam, sed non ita efficaciter. » — Supplem. Qu. XCII, Artic. I ad 2. — Cf. P, Qu. XII; IV. Disl. XLIX. Qu. II, Artic. I. LIBER SECUNDUS DE ACTIBUS HUMANIS Prologus. Demonstrata existentia ultimi finis humanæ vi* tæ, ejusque natura declarata, sequitur ut dicamus de natura mediorum quibus ad ultimum finem homo pervenit. Quæ media sunt actiones humanæ (2, I). Hic autem, ut fert ipsa natura nostri argumenti, accipimus humanas actiones non physice, prout in aliis philosophiæ partibus, sed moraliter, prouti nempe sunt honeslæ vel turpes. Porro actiones hu­ manæ sic acceptæ debent considerari Io in seipsis; 2° in earum principio intrinseco; 3° in earumdem principio ex­ trínseco : et hanc divisionem naturalem in hoc secundo Elhicæ Libro sequimur. CAPUT PRIMUM DE ACTIBUS HUMANIS IN SEIPSIS CONSIDERATIS Prologus. Actus humani moraliter considerati vel boni vel mali dicuntur in esse moris, hoc est honesti vel turpes. Pri­ mo ergo loco investiganda est ratio hujus vulgaris divisionis; 2° pqsita autem veritate hujus dixigionis, e vestigio oritur quaestio de criterio morali tatis actuum humanorum. Denique -5/ 3° de hujusmodi actibus definiendum est, utrum possint esse indi/Terentes, qui scilicet expertes sint morahtatis, et" ' consequenter honestatis et turpitudinis moralis. Secundum autem articulum in alios subdividimus, ut ex dicendis erit manifestum. ARTICULUS PRIMUS (9) De bonitate et malitia actionum humanarum. I. De bonitate et malitia actionum humanarum oportet loqui proportionate sicut de bono et malo in rebus. Hoc est principium quod præ mente haberi debet et quod S. Thomas inculcat I-II. Qu. XVIII. Artic. I. ut sciamus radicem primi­ tivam boni et mali quod est in actibus humanis. Et revera bi entitates quædam sunt, sicut et res ceteræ. Sicut ergo 32 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPS1S CONSIDERATIS, malum vel bonum tribuitur rebus, ita et actibus humanis ; qui ideo in principio genérico sive boni sive mali cum ceteris rebus debent convenire. II. Actin ^nnijano Hiritnr hnna ex plenitudine essendi quæ ipsi debetur, dicitur mala ex deficientia talis plenitudinis. Ilæc propositio est corollarium præcedentis. Etenim malum non est entilas quædam positiva, sed est privatio boni in rebus, quatenus scilicet istæ privantur illa perfectione, ad quam ordinantur natura sua; sicut malum est homini carere visu, quem habere natura sua exigit. Sed de bonitate et ma­ litia actionum humanarum loquimur proportionate sicut de bono et malo in rebus, ut supra dictum est. Ergo bo­ nitas actionis moralis ex plenitudine essendi quæ ipsi actioni debetur desumenda est, sicut et ejus malitia ex defi­ cientia talis plenitudinis. — Ut ergo definiamus hanc defi­ cientiam vel plenitudinem essendi in actionibus moralibus, prius stabiliendum est quid sit esse morale in actionibus hu­ manis. III. Ad esse morale actionum humanarum requiritur qued ipsæ procedant a libero arbitrio, seu ab homine disponente ut domino de propriis actionibus. Hæc propositio a nemine negatur et revera negari nequit. Etenim actio intantum mo­ ralis est, quia ab agente morali procedit. Sed homo est agens morale, non quatenus simpliciter subjicitur regulis quibusdam directivis (nam si id solummodo requireretur bruta ipsa, imo et inanimata essent agentia moralia), sed quatenus est libertate præditus, qua et quia vult illis regulis sese agendo subjicit, et quia vult ab illis deviat. Ergo actio hominis non est moralis, nisi quatenus procedit ab homine, ut habet liberum arbitrium, seu quatenus disponit ut domi­ nus, de propriis actionibus. IV. Esse morale actionum humanarum est ipsarum actio­ num habitudo seu ordo ad rectam rationem. Per hanc propo­ sitionem affirmamus libertatem requiri quidem necessario ut actio sil formaliter humana et capax moralitatis, sed tamen moralitatcm, licet præsupponat libertatem, non cons­ titui formaliter per libertatem ipsam, sed per præfatam ha­ bitudinem. Et probatur assertum. — Nam actio humana, ex parte principii, dicitur moralis quia procedit a libero agente, hoc est a voluntate deliberata. Sed nota quod actio libera, quamvis elicitive et ideo materialiter sit actio voluntatis, formaliter tamen est actio intellectus (Ps. 51, VI), quia electio ART. I. DE BONITATE ET MALITIA ACTIONUM HUMANARUM 33 voluntatis non est in bonum quodcumque sed in bonum ut praecognitum et judicatum a ratione (Ps. 48, I). Hinc actio libera consideratur ut constituta ex materia et forma, vel si melius placet, constituitur in sua essentia ex actu electivo voluntatis quasi materia, et ex judicio practico rationis quasi forma. Esse autem cujuslibet rei ex materia et forma com­ posita:, est a forma (0. 49, II). Ergo moralitas essentialiter consistit in actu libero (materia} ut informato a ratione; seu esse morale actionum humanarum est ipsarum actionum habitudo seu ordo ad rationem. Sed attende quod ratio nostra est quidem cognoscitiva, sed non est factiva veritatis (Ps. 27, V et seqq.): ratio enim Tac­ tiva veritatis est Ratio divina (0. la, VIII). Igitur ratio hu­ mana potest esse recta vel non recta, vera vel falsa forma actus voluntatis. Repugnat autem quod perfectio rei sit per se a falsilale, quæ est essentialiter imperfectio. Ergo bonitas moralis est liberi actus voluntatis conformitas cum reda ra­ tione; et consequenter, malitia moralis est essentialiter liberi actus voluntatis difformitas cum reda ratione. — Recta autem 'seu vera ratio est quando conformatur veritati rei, et conse­ quenter rationi divinœ, quæ est mensura omnis veritatis (0. 15, VIII et seqq.). Ergo bonitas vel malitia moralis actio­ nis humanæ, ultimalim et per se constituitur per conformilalem vel non conformilatem cum ratione divina. V. Corollaria. Igitur plenitudo essendi debita actioni hu­ manæ, est ut sit actio libera conformis rectæ rationi, seu objecto rectæ rationi comparato ; — carentia autem plenitu­ dinis essendi debitæ actioni humanæ est ejusdem actionis difformitas ab objecto rectæ rationi comparato. Corollarium alterum. Causa autem actionis humanæ, nempe liberum arbitrium, utpote limitatum, est deficiens tum ex parte veritatis judicii, tum ex parte electionis volun­ tatis. Ergo actio a libertate procedens potest esse rectæ ra­ tioni conformis, et potest deficere a præfata rectitudine. Consequenter recte actiones humanæ dividuntur primitus in bonas vel malas moraliter. VI. Nota. Doctrina S. Thomæ. Quærens S. Thomas I-II. Qu. XVIII. Artic. I. Utrum omnis humana actio sil bona vel aliqua mala, hæc sapienter habet : « Respondeo dicendum quod de bono et malo in actionibus oportet loqui, sicut de bono et malo in rebus, eo quod unaquæque res talem actionem pro­ ducit, qualis est ipsa. In rebus autem unumquodque tantum 34 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACT1BÜS HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDEBATIS habet de bono quantum habet de esse : bonum enim et ens convertuntur, ut in Primo (I. P, Qu. V, Artic. Ill), dictum e.-t (0. 17, IV). Solus autem Deus habet totam plenitudinem sui esse secundum aliquid unum et simplex; unaquæquc res vero habet plenitudinem essendi sibi convenientem secun­ dum diversa. Unde in aliquibus contingit, quod quantum ad aliquid habent esse, et tamen eis aliquid deficit ad plenitudi­ nem essendi eis debitam ; sicut ad plenitudinem esse humani requiritur quod sit quoddam compositum ex anima et cor­ pore habens omnes potentias et instrumenta cognitionis et motus. Unde si aliquid horum deliciat alicui homini, deficit ei aliquid de plenitudine sui esse. Quantum igitur habet de esse, tantum habet de bonitate; inquantum vero aliquid ei deficit de plenitudine essendi, intantum deficit a bonitate, et dicitur malum ; sicut homo cæcus habet de bonitate quod vivit, et malum est ei quod caret visu. Si vero nihil haberet de entílate vel bonitate, neque malum (0. 18, V), neque bo­ num dici posset. — Sed quia de ratione boni est ipsa pleni­ tudo essendi ; si quidem alicui aliquid defuerit de debita es­ sendi plenitudine, non dicetur simpliciter (sew absolute, quod significat plenitudinem) bonum, sed secundum quid, inquanlum est ens : poterii tamen dici simpliciter ens, et secundum quid (ex qua parte nempe est deficiens in plenitudine essendi) non-ens, ut in primo (P. I. Qu. V. Artic. I.) dictum est. — Sic igitur dicendum est quod omnis actio, inquantum habet aliquid de esse, intantum habet de bonitate ; inquantum vero deficit ei aliquid de plenitudine essendi, quæ debetur actioni humanæ, intantum deficit a bonitate, et sic dicitur mala; puta, si deficiat ei determinata quantitas secundum rationem, vel debitus locus, vel aliquid hujusmodi. » — Cf. Joannes a S. Thoma in I-II. Disputat. VIII, Artic. I. ARTICULUS SECUNDUS (10) De criterio extrínseco moralitatis actionum humanarum I. Quæstio. Statuimus in præcedenti articulo actiones hu­ manas in esse moris, seu morales formaliter constitui et con­ sequenter honestas vel turpes esse ex ordine conformitatis vel diflbrmitalis ad rectam rationem. Sed undenam est quod nonnullæ actiones sint rectæ rationi conformes, nonnullæ ART.II. DE CRITERIO EXTRINSECO MORALITATIS ACTI ONÜM HUMANARUM 35 vero sint difformes? Aliquod procul dubio principium dari necesse est, quod et constituat moralitatem actionum huma­ narum, et quod proinde sit critérium quo ratio nostra ad prae­ fatam moralitatem judicandam certo nitatur. Quæritur ergo quodnam sit hoc supremum critérium. Est, ut patet, eadem quæstio, quam in Logica agitavimus de supremo veritatis criterio; unde eædem huc divisiones opinionum recurrunt. Alii namque sistunt in criterio extrínseco ; alii in criterio intrinseco-subjectivo ; alii denique in criterio intrinseco-objectivo. II. Opiniones de criterio extrínseco. Adsertoribus omnibus criterii exclusive extrinseci commune principium est nihil esse naturaliter et intrinsece morale, seu honestum vel tur­ pe ; sed in assignanda ratione extrínseca undenam quædam actiones dicantur honestæ, quædam turpes, non conveniunt. Eorum opiniones ad tres classes possunt generice revocari, scilicet : Io ad consensum communem vel consuetudines po­ pulorum ; 2° ad leges positivas humanas seu voluntatem hu­ manæ auctoritatis ; 3° ad leges positivas Dei, seu ad liberam Dei voluntatem constituentem differentiam boni et mali mo­ ralis. — Ad consensum seu statuta, seu opiniones populo­ rum confugit Saint-Lambert (1717-1803), qui, inquit Cousin, opinionem popularem constituit non solum ut mensuram, sed etiam ut principium moralitatis nostrorum actuum : consequenter actio est bona vel mala ex hoc ipso quod opi­ nio publica illam approbat vel reprobat. (Cours d'histoire de la philosophie morale au xvm° siècle... par Vacherot, Paris, 1839, Ve leçon, page 221). Hunc errorem logice fovet doc­ trina lamennesiana de consensu hominum ut supremo cri­ terio veritatis. At hæc opinio nova non est, ut videre est apud Roselli, Ethica, Qu. II, Artic. III. Eam expresse docuit Carneades, tertiæ Academiæ platonicæ fundator, qui, ut re­ fert Lactantius Lib. VI. Institution. Cap. XVII, aiebat Jura sibi homines pro utilitate sanxisse, scilicet varia pro moribus et apud eosdem pro temporibus sœpe mutata; jus autem naturale , esse nullum. — Pro lege autem civili, seu pro civili auctoçi- 1 tate pugnavit Hobbesius, qui in libro De Cive Cap. XII. §.I. docet : « regulas boni et mali, justi et injusti, honesti et in­ honesti, esse leges civiles; ideoque quod legislator præceperit, id pro bono ; quod vetuerit, id pro malo habendum esse. » Quam Hobbesianam sententiam amplectuntur quot­ quot, nostra nræsertim ætate, auctoritatem civilem vel uti- 36 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SKIPSIS CONSIDERATIS lilartsmum vel progressum socialem super omnia jura humana divinaque extollunt, ac Statolatriæ deserviunt sive theoretics sive practice. — Denique liberam Dei voluntatem esse supre­ mum totius moralitatis critérium docuit inter ceteros præcipue Puffendorfius, qui, secutus hac in re cartesiana princi­ pia de rerum essentiis (0. il, VII), intulit actiones omnes humanas esse quoad se moraliter indifferentes, seu non esse neque bonas neque malas ab intrinseco, sed quia Deus li­ bere eas aut bonas aut malas constituit. — Contra hujus­ modi errores distinctis conclusionibus ut agamus, sit pri­ mum : _ III. Moralitas, seu bonitas vel malitia actionum humana­ rum non pendet, ut a supremo criterio, ab opinione vel con­ suetudine populorum. Pro hau ut sequentibus conclusionibus duo præcipuc nota : Io sermonem esse de actionibus morali­ bus, gencratim : non enim iniiciorquoad moralitatem quarum­ dam actionum plurimum valere consuetudines populorum, nempe circa ea, quorum non aperta est omnibus honestas vel turpitudo, siout negandum non est quarumdum actio­ num bonitatem vel malitiam moralem pendere a lege positiva tum humana, tum præsertim divina; 2° hinc totam quæslionemessede supremo criterio. — Probatur propositio. Etenim quædam universaliter et constanter haberi ut honesta, sicut colere parentes, servare fidem, patriam amare, aliaque hujus­ modi sexcenta; quædam contra, ut horum opposita, haberi ut turpia, est tale factum quod a nemine negatur. Aut igi­ tur arbitrio, aut ratione duce discrimen illud statuerunt ho­ mines : non enim est medium. Atqui non arbitrio : tum quia arbitrium est volubile, neque constans est neque uni­ versale ; tum quia natura sua opponitur rectæ deliberationi rationis, et per rationem ipsam et per sensum communem reprobatur. Ergo ratione duce. Atqui ratio de bonitate vel malitia ipsarum opinionum vel consuetudinum judicat : alio igitur ducta criterio quam ipsis opinionibus, vel consuetudi­ nibus populorum, dijudicat bonitatem vel malitiam huma­ narum actionum. Ergo moralitas, seu bonitas vel malitia actionum humanarum non pendet ab opinione vel consue­ tudine populorum. Sed ut magis ac magis pateat absurditas hujus exitialis doctrinæ, quæ tam late nostris temporibus serpit, præsertim in pseudoscientia politica, videamus quid sit hujusmodi sive consensus, sive opinio popularis, vel nationalis, vel quocum- A HT. II. DE CRITERIO EXTRINSECO MORALITATIS ACTIONUM HUMANARUM 37 que tandem nomine donetur. — Consensus iste non est ne­ que esse potest nisi collectio rationum individualium quate­ nus conveniunt in decernendo aliquid esse verum et aliquid esse falsum. Sicut autem objecta, circa quæ judicia nostra versantur, non pendent a judicio rationis nostræ individualis, sed veritas nostrorum judiciorum a veritate objectorum pendet (L. 56), ita absolute pronuntiandum est de collectione rationum individualium, scilicet de ratione, uti etiam vocant, impersonali : accidit enim veritati quod ab uno vel pluribus cognoscatur et judicetur, nec naturam ipsa mutat, quia a mullis collectim sumptis aut recte aut non recte judicatur. Ergo collectio rationum individualium non est critérium constitutivum veritatis, esto sit intra quosdam limites crité­ rium ipsius veritatis manifestativum, ut alibi probavimus (L. 59, III) : nempe res est vera non quia consensus com­ munis liabetur, sed sensus communis verus est quia res vera est. Veritas autem et honestas, falsitas et turpitudo in rebus moralibus idem prorsus significant. Ergo consensus populorum, quamvis inlra aliquos limites lib.) sit critérium manifestativum bonitatis vel malitiæ moralis, non potest ta­ men extra illos limites extendi ; et nullo pacto potest assumi ut critérium constitutivum moralitatis. //Sapienter Tullius, Lib. I. Dc Legibus, Cap. XVI, et scq. : « Si populorum jussis, si principum decretis, si sententiis judi­ cum jura constituerentur; jus esset latrocinari; jus adulte­ rare; jus testamenta falsa supponere, si hæc suffragiis aut scitis multitudinis probarentur. Quæ si tanta potestas est stultorum sententiis atque jussis, ut eorum suffragiis rerum natura vertatur; cur non sanciunt, ut, quæ mala perniciosaque sunt, habeantur pro bonis ac salutaribus? aut cur, quum jus ex injuria lex facere possit, bonum eadem facere non possit ex malo? Atqui nos legem bonam a mala nulla alia nisi naluræ norma dividere possumus. Nec solum jus et injuria a natura dijudicantur, sed omnino omnia honesta ac turpia. Nam et communis intelligent-.a notas nobis res effi­ cit, easque in animis nostris inchoavit, ut honesta in vir­ tute ponantur, in vitiis turpia. Hæc autem in opinione exis­ timare, non in natura posita, dementis est. Nam nec arboris, nec equi virtus, quæ dicitur (in quo abutimur nomine), in opinione sita est, sed in natura. Quod si ita est, honesta quoque et turpia natura dijudicanda sunt. Nam si opinione universa virius, eadem ejus etiam partes probarentur. Quis 38 ETHICA LIB. H. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDEBATIS igitur prudentem et, ut ita dicam, cautum non ex ipsius habitu, sed ex aliqua re externa judicet? Est enim virtus perfecta ratio ; quod certe in natura est. Igitur omnis hones­ tas eodem modo. Nam ut vera et falsa, ut consequentia et contraria sua sponte, non aliena judicantur ; sic constans et perpetua ratio vitae, quæ est virtus, itemque inconstantia, quod est vitium, sua natura probabitur. » — Huc etiam fa­ ciunt quæ contra systema lamcnnesianum in Logica disse­ rui (64, V et seqq.) ; eadem enim est ratio veritatis in specu­ lativis et in practicis rebus. IV. Nota. Solvitur difficultas. Dices : Historia refert apud nonnullos populos quædam ut honesta fuisse habita, quæ ab aliis populis ut turpia relinentur. Igitur ab opinionibus et consuetudinibus populorum pendet moralitas humanarum actionum. — Respondeo : nego consequentiam. Etenim quæstío non est utrum apud quosdam populos præfata judicia de actionum moralitate extiterint, sed utrum vera fuerint talia judicia, et ex hoc ipso honesta revera fuerint et inculpanda quæ ut talia habebantur, aut contra turpia et culpanda. Iu hoc stat quæstio. Porro non inficiamur sensum hominum in judicio ferendo de actionum moralitate posse pluribus de causis depravari; sed hæc depravatio malum est, non crité­ rium quo dicantur honesta quæ revera turpia sunt. Unde recte ipsemet Tullius loc. cit. Cap. XVII etiam notat : « Sed perturbat nos opinionum varietas hominumque dissensio : et quia non idem contingit in sensibus, hos natura certos putamus ; illa {honesta et turpia), quæ aliis sic, aliis secus, nec iisdem semper uno modo videntur, ficta esse ducimus. Quod est longe aliter. Nam sensus nostros non parens, non nutrix, non magister, non poeta, non scena depravat, non multitudinis consensus abducit a vero. Animis omnes ten­ duntur insidiæ, vel ab iis, quos modo enumeravi, qui teneros et rudes quum acceperunt, inficiunt et flectunt, ut volunt, vel ab ea, quæ penitus in omni sensu implicata insidet imi­ tatrix boni, voluptas, malorum autem mater omnium : cu­ jus blanditiis corrupti, quæ natura bona sunt, quia dulce­ dine hac et scabie carent, non cernunt satis. » V. Non omnium actionum humanarum moralitas pendet a lege civili. Auctoritas enim socialis, consentientibus omnibus, Hobbesio non excluso, aut nihil est, aut ad bonum societatis seu civium natura sua ordinatur. Bonum autem est perfeclic quæ non eadem est pro omnibus, sed variat secundum ART. ti. DECR1TERI0 EXTRINSECO MORAttTATIS ACTIONUM HUMANARUM 39 diversas naturas : non enim frondescere quod est perfectio arboris, hominis etiam perfectio dicenda est. Perfectio autem hominis est rationalis, quæ homini, ut est homo, convenit independenter a quavis lege civili. Ergo leges, quæ feruntur ab auctoritate civili, ab homine perficiendo secundumrationem critérium accipiant necesse est ; ita nempe ut iniquæ sint et inhonestæ quæ huic criterio non respondent; honestæ quæ cum hoc criterio conveniunt. Si autem leges civiles honestæ vel turpes esse possunt, patet ipsas non esse supremum crité­ rium moralitatis actionum humanarum, sed necessario aliud superius critérium supponere a quo ipsarum honestas pendeat et definiatur. — Pro hac etiam secunda proposi­ tione militat ratiocinium supra n. III ex Cicerone tran­ scriptum ; qui ibid. Cap. XV, hæc alia habet ad rem nostram confirmandam explicitiora : « Jam vero illud stultissimum existimare omnia justa esse, quæ scita sint populorum insti­ tutis aut legibus. Etiamne, si quæ leges sint tyrannorum? si triginta illi Athenis leges imponere voluissent, aut si omnes Athenienses delectarentur tyrannicis legibus, num idcirco hæ leges justæ haberentur? Nihilo, credo, magis illa, quam interrex noster tulit, ut dictator, quem vellet civium indicta causa, impune posset occidere. Est enim unum jus, quo devincta est hominum societas, et quod lex constituit una. Quæ lex est recta ratio imperandi atque prohibendi : quam qui ignorat, is est injustus, sive est illa scripta uspiam, sive nusquam. » VI. Non omnium actionum moralitas pendet a libera Dei voluntate. Est, ut diximus, contra Puffendorfium, quem sequuntur Saldenus Lib. I. Cap. IV, De Jure naturæ et Gen­ tium, Samuel Coccejus Comment, in Lib. 1. Grotii De Jure belli et pacis Cap. I, §. X, Schwartzius Institut. Juris publici, etc., P. I, tit. I. inst. IV, quibus ex parte consentit Heineccius in præfatione ad Institut, de Jure naturæ, etc., et omnibus præiverat Okamus II Sentent. Qu. XIX. Probatur enuntiata propositio. — Hæcopinio Puiîendorfli nititur falso supposito, et intrinsece spectata est absurda. Nititur falso supposito. Supponit enim quod rerum essentiæ pendeant a libera Dei voluntate : hoc enim dato, neces­ sario infertur quod sicut essentia physica, ita et essentia moralis rerum talis est, quia Deus libere talem constituit, cum tamen libere potuisset contrarium determinare. At illo principio non præsupposito, sed contrario affirmato, nempe 40 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBL'S HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDEBATIS quod essentiæ sint tales independenter a libertate divina, eo ipso patet absurditas doclrinæ Puffendorfii : etenim essen­ tiam determinatam sua sequitur operatio determinata, quæ essentiæ ipsi convenit eamque perficit, sicut operatio con­ traria in detrimentum naturalis perfectionis ejusdem essen­ tiæ est. Hoc principium ita evidens est, ut neque ab ipso Pufiendorfio negetur : siquidem ad stabiliendam suam doc­ trinam, exorditur statuendo « Deum uti omnia, ita et homi­ nem liberrima voluntate creasse; cui consequens est, in beneplacito ejusdem fuisse, qualem ei, quem creaturus erat, naturam vellet assignare. » En principium cartesianum circa rerum essentias; ex quo infert : « Qua ratione igitur actioni hominis possit competere aliqua affectio, quæ ex necessitate intrinseca et absoluta, extra Dei impositionem et benepla­ citum, promanet? Sic ut revera omnes motus et actiones hominis, remota omni lege tam divina quam humana, sint indifferentes; earum autem aliquæ ita tantum naturaliter honestæ aut turpes dicantur, quod eas fieri, aut omitti quam maxime requirat conditio naturæ, quam Creator homini libere attribuit. > De Jure nat. el genl. lib. 1. Cap. II. §. VI. — Atqui falsum omnino est essentiam hominis, sicut et aliarum rerum, pendere a libera Dei voluntate, ut late pro­ batum est in Ontologia (11, VIII). Ergo falsum est quod omnium actionum moralitas a libera Dei voluntate et deter­ minatione sit desumenda. Intrinsece spectata est absurda. Etenim poterat quidem Deus non creare hominem, at posito quod libere voluerit eum creare, absurdum est dicere quod ipsum potuerit non ordinare ad finem illi connaluralem : qui quidem finis est ipse Deus. Statuto autem fine constituta sunt omnia, qua­ tenus scilicet ea quæ ad finis consecutionem perducunt, naturaliter sunt convenientia, et in agentibus liberis honesta dicuntur; quæ vero fini non conveniunt, sunt naturaliter inconvenientia, et ideo in agentibus liberis sunt inhonesta. Ergo absurdum est asserere quod a libera Dei voluntate pendeant quæ honesta aut turpia sunt in actionibus humanis. — Hanc rationem exponit S. Thomas in III. Contra Gentes, Cap. CXXIX, n. 7 : « Unicuique, inquit, naturaliter conve­ niunt ea quibus tendit in suum finem naturalem : quæ autem e contrario se habent, sunt ei naturaliter inconvenientia. Ostensum est autem supra (Cap. CX1I) quod homo natura­ liter ordinatur in Deum sicut in finem. Ea igitur quibus ART. II.DECR1TERI0 EXTRINSECO MORALITATIS ACTIONUM HUMANARUM 'll homo inducitur in cognitionem el amorem Dei, sunt naturaliter recta; quæcumque vero e contrario se habent, sunt naturaliter homini mala. Patet igitur quod bonum et malum in humanis actibus non solum sunt secundum legis posi­ tionem. sed etiam secundum naturalem ordindm. Hinc est quod in Ps. XVIII dicitur, quod judicia Domini sunt vera, justificata in semelipsa. Per hoc autem excluditur positio dicentium, quod justa et recta sunt secundum legem posita. » — Alias rationes urget Angelicus ib., ad probatio­ nem ejusdem thesis. VII. Corollarium. Igitur vera sunt omnino principia, quæ communiter admittuntur et frustra negantur a Puffendorfio, scilicet : lm Actionum humanarum quœdam sunt prœceplœ quia bonœ; quœdam vero sunt bonœ quiaprœceptœ ; 2ra Actio­ num humanarum quœdam sunt prohibitae quia malœ ; quœ­ dam vero sunt malœ quia prohibilœ. VIII. Nota. Solvuntur difficultates. Ut autem evidentior appareat veritas adsertæ propositionis, respondendum est argumentis quæ urget PulTendorfius, et quæ cum nostro lloselli Ethica Qu. Ill, Art. IV, ad verbum transcribo. Objectio prima. « Cum honestas sive necessitas moralis, et turpitudo sint affectiones actionum humanarum ortæ ex convenientia aut disconvenientia a norma seu lege, lex vero sil jussum superioris; non apparet quomodo honestas, aut turpitudo intelligi possit ante legem, et citra superioris im­ positionem. » Ilesp. Distinguo consequens : non apparet quomodo hones­ tas aut turpitudo intelligi possit ante legem, æternam, concedo; ante legem positivam, nego. — Lex æterna est ratio divinœ sapientiae, secundum quod est directiva omnium actuum et motionum, et cui subduntur omnia, quæ sunt in rebus a Deo creatis, sive sint contingentia, sive necessaria, ut S. Thomas egregie declarat I-II. Qu. XCI1I. Art. I et IV. et plenius explicabitur in ultimo Capite hujus secundi Libri. Ante hujus modi legem æternam, quæ secundum modum nostrum concipiendi præcedcre intelligitur libera Dei decreta, nulla honestas est, nulla turpitudo, sicut nulla veritas est ante divinum intellectum (0. 15, XI); sed vehementer hallucinatur Pulfendorlius cum legi posilivæ Dei applicat quod est proprium legis æternæ. Objectio altera. « Qui citra impositionem divinam, raoralitalis actionum humanarum æternam aliquam statuunt 42 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDEBATIS regulam, nihil aliud videntur agere, quam ut Deo adjungant principium aliquod coaeternum extrinsecum, quod ipse in assignandis rerum formis sequi necessum habuerit. » Resp. Nego assertum. Ponimus enim ut regulam huma­ narum actionum legem aeternam, quæ est ipsa ratio Dei, quæ est realiter ipsa essentia divina, ipse Deus. Unde non adjungimus Deo principium aliquod coæternum extrinsecum, quia Deus sibi ipsi extrinsecus dici sine absurditate non potest. Objectio tertia. « Si quæras ex istis hominibus (nobis) de quibusnam lege naturæ disponatur? respondent : de iis quæ per se natura sua honesta et turpia sunt. Sin ulterius quæras, quænam autem sunt illa, per se et sua natura honesta vel turpia? nihil aliud habent quod respondeant,' quam ea de quibus lege naturæ disponitur. » Hoc est, juxta Puffendorflum, nos obvolvimur circulo vitioso, et petimus principium. Respondeo cum Boselli Op. el loc. cil. in nullo nos revolvi circulo, nec ullam esse petitionem principii. Nam si inter­ rogemur, de quibusnam lege naturæ disponitur? respon­ dere quidem poterimus (dicimus poterimus, nam alias rationes affert S. Thomas I-II, Qu. C, Artic. VIII) de iis quæ per se natura sua sunt honesta vel turpia. Si autem interrogemur, quænam sint per se et natura sua honesta vel turpia? respondebimus, non ut Puffendorfius imponit, sci­ licet esse ea de quibus lege naturæ disponitur; sed esse ea quæ sunt per se et natura sua conformia vel diflbrmia rectæ rationi. Et si rursus quæratur, quare ista sint conformia vel difformia? respondebimus, quia sunt conformia vel difformia legi Dei æternæ. Sic autem nullus est circulus, nulla petitio principii. Objectio quarta. « Admissa hac (de intrinseca moralilale) sententia, in obscuro manet quinam demum sint illi actus in se illiciti et quo indicio ab aliis actibus liquido inter­ noscantur; quæ item ratio sit proxima, quare iidem tales sint. » Rcsp. Nego assertum : etenim quædam sunt, præsertim principia prima legis naturæ, quorum intrinseca conformilas cum recta ratione evidentissime patet lumine naturali intel­ lectus nostri. Unde nulla est obscuritas in iis decernendis. Objectio quinta. « Quilibet actus citra legem sunt omnino indifferentes, llcmota enim lege, removetur quidquid est ART. III. DE SUBJECTIVO CRITERIO MORALITATIS 43 morale in actu illo. Ergo si ab his omnibus, adulterio, furto, homicidio, incestu, aliisque removeas respectum ad legem; erunt hæc prorsus indifferentia. » Resp. Distinguo antecedens, ejusque probationem : Quilibet actus citra legem sive positivam sive æternam sunt omnino indifferentes et carent qualibet moralitate, concedo; citra solam legem positivam, nego. — Hoc est præcise quod controverti^ur inter nos et PuiTendorfium : utrum, nempe, citra legem positivam actus omnes sint moraliter indifferentes. Negamus nos, quia supra legem positivam est lex æterna (supra, ad. 1) ad quam non advertens Puffendorfius æquivocatur in sua objectione. Objectio sexta. Deus præccpit quandoque ut ea fierent quæ a nobis dicuntur intrinsece mala, sicut præcepit Abrahæ ut immolaret filium suum Isaac, Osee ut acciperet sibi uxorem fornicariam, Hebræis ut spoliarent Ægyptios, etc. Atqui si essent hujusmodi intrinsece mala, Deus non potuisset illa præcipere. Sunt ergo omnia bona vel mala moraliter quia a libera voluntate divina constituta. Resp. Nego majorem. Etenim « quando filii Israel præcepto Dei tulerunt Ægyptiorum spolia , non fuit furtum, quia hoc eis debebatur ex sententia Dei. Similiter et Abraham cum consensit occidere filium, non consensit in homicidium, quia debitum erat eum occidi per mandatum Dei, qui est Dominus vitæ et mortis... Et similiter etiam Osee accedens ad uxorem fornicariam vel mulierem adulteram, non est mcechatus, nec fornicatus: quia accessit ad eam, quæ sua erat secundum mandatum Dei, qui est auctor institutionis matrimonii. » I-II. Qu. C. Artic. VIII. ad 3. ARTICULUS TERTIUS («) De subjectivo criterio moralitaliç. I. Animadversio generica. Cum quærimus supremum crité­ rium moralitatis, necesse est ut distinguamus principium constitutivum et principium manifestativum moralitatis. Procul dubio principium manifestativum in nobis est aliquid aniip^ nempe~ intellectus discernens bonum a malo in aciibqg humanis?sédlindüffl illud Psahfii IV : Mulli dicunt guis ostendit nolns bona ? Signatum est super nos lumen vultus 1 I ETHICA LIB. II. CAP. I. DEACTIBUS HUMAN. IN SEIPS1S CONSIDEBATIS lui, Domine. Sed quidquid a ratione judicatur ut honestum, estnc ex hoc ipso revera tale? et quidquid ut turpe habetur a ratione estne ea:/iooijpso turpe dicendum? Si ita res se habet, ratio humana est simul et manifestativum et constitutivum critérium moralitatis, eo modo quo alibi diximus de criterio veritatis (L. 56, II). Et hoc est præcise quod necessario sup­ ponitur a defensoribus criterii subjectivi : id esi honeslum, quia rationi videlur; vel quia sensum deleclal; vel quia res­ pondet singulari dispositioni individui vel quia placet; vel quia utilitatem a/fert seu publicam seu privatam, etc. Unde hujusmodi systemata subjectiva tamquam fundamento nitun­ tur principio illo : homo est mensura moralitatis, sicut est mensura veritatis rerum : cujus principii intrinsecam absurditatem alibi (L. ib. et Ps. 27) demonstravimus. Sive enim homo individualiter sumatur, sive pro collectione individuo­ rum, ejus intellectus non mensurat veritatem rerum, sed veritas rerum mensurat veritatem ejus intellectus. Quibus generatim animadversis, venio ad singula systemata sub­ jectiva. II. Sensismi placita. Qui sensismo sunt addicti, normam moralitatis in sensibus reponunt. Sensus autem non sunt capaces nisi voluptatis et doloris, seu utilitatis. Unde voluptas sensibilis atque dolor sensibilis sunt suprema criteria mora­ litatis actionum humanarum. Ita post antiquos epicúreos et materialistas Helvetius (17(5-1771) in suo libro gallice in­ scripto De VEspril, qui errores postea suos corrigendo fassus ést se applicasse moralitati actionum principia sensistica quæ respectu humanæ cognitionis docuerat Lockius et post Lockium Condillac (Ps. 33, III et seqq.). Helvetii autem doctrinam nostro sæculo in Italia renovare aggressus est Melchior Gioja (1767-1829) in suis Elementi di filosofía. Atqui voluptas et dolor affectiones subjectivæ sunt, non objectivæ. Unde sentenliæ omnes sensismi in tractatu de criteriis subjectivis moralitatis rccensendæ sunt. Hoc autem systema sensisticum generice refutatum manet ex iis quæ in Logica de supremo veritatis criterio, et in Psycho­ logie contra materialismum et sensismum probata sunt; tamen ob rei gravitatem singillatim exponendæ sunt adver­ sariorum opiniones. III. Sensus physicus. Robinet (1735-1771) in libro quem gallice inscripsit De la Nature, docuit existere in homine in­ stinctum, qui solus habet omnes qualitates necessarias ut sil 45 ART. III. DE SUBJECTIVO CRITERIO MORALITATIS regula morum : quem instinctum vocat quidem sensum moral­ em. sed statim addit quod est sextus sensus omnino similis reliquis quinque sensibus corporis. Per hunc sensum autem nos naturali impulsu atque gustu asserit sentire justum et injustum, perinde atque de saporibus judicamus ante omnem operationem. Citat Robinetus pro sua sententia Hume, aliosque. Ex hisce autem principiis de facili infertur quod ideo aliqua actio justa est, quia gustui illius sexti sensus placet ; est injusta quia eidem sensui displicet : nempe, ut praemonui n.I, critérium supremum in dijudicanda moralilale actionum humanarum sunt dolores et delectationes seu voluptates sensibiles. IV. Critica. Facile est demonstrare per hujusmodi sensislicam doctrinam destrui ipsam moralitatem tum in suo principio, tum in sua essentia. Destruitur moralilas insuo principio. Probatum enim est supra ad essentiam actionis moralis necessario prærequiri quod actio ipsa sit a principio libero (9, III). In systemate autem sensislico libertas nulla est, quia liberlas subaudit indifferentiam judicii quod sine intellectu dari non potest. Sensus ergo, si sensus est, ut adversarii volunt, libertate caret, ut probatum est in Psychologia, et adversarii ipsi concedunt, vocando sensum illum instinctum, qui vel ipsis brutis inest. Et ideo neque ipse potest esse subjectum liber­ tatis, neque libertatem dirigere. Ergo per sensismum, de quo agimus, destruitur moralitas actionis in suo principio. Destruitur moralilas in sua essentia. Essentia enim actionis moralis formalitcr consideralæ in ejusdem actionis conlbrrailatc vel difformitate cum ratione recta sita est (9, IV). Kalio autem hujus conformilatis vel difformitatis in ipsa hominis natura cum sit fundata, neque ex arbitrio neque ex lege aliqua positiva dependeat, facit ut principia morali­ tatis sint absoluta, universalia et immutabilia sicut ipsæ rerum essentiæ (10, VI). Et hoc concedit ipse Kobinet. Atqui Io in systemate sensus physici ratio humana nomine quidem relinquitur, re autem tollitur; —2° sensus autem non habet nisi perceptiones rerum singularium, universalia vero et absoluta principia non attingit; — 3° imo vero essentialiter mutabilis est, ejusque gustus variani secundum temporaneas circumstantias et dispositiones ejus subjectivas. Ergo per sensum adstruclum a Robinet, destruitur ipsa moralitas in sua essentia. — Adde his quod sensus non experitur ex ZtOLURA. Summa philosophica. — T. 111. 4 46 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDERATIS objectis nisi voluptatesctdolores sensibiles; ex quo principio inferunt rigidiores et logici sensistæ : voluptates atque dolores sensibiles esse supremum critérium, supremam normam moralitatis, ut supra n. II dictum est. Quocirca si sensistæ sibi consentientes esse velint, concludere debent cum egoísmo materialistico illicitum esse agere contra illam voluptatem, illicitum esse agere contra illum instinctum sensitivum. Contra enim regulam moralitatis vitiosum et culpabile est agere. Atqui homo probus quandoque deli­ berate contradicit huic normæ, agendo quæ voluptatibus illis omnino opponuntur, et dolores tristiaque sensibus prosequendo, ut cum miles morti certæ obviat pro patriæ defensione, et cetera similia. An igitur vituperandæ sunt actiones hujusmodi, quas virtuosas et laudabiles semper habuit genus humanum? — Pluribus argumentis prosequitur Roselli Ethica, Qu. III. Art. II. refutatio­ nem Robineti, quæ loe. cit. videri possunt. Ferunt au­ tem Robinetum morti proximum suos errores repro­ basse. V. Nota. Phrenologorum delirium. Phrenologia, quam ad systemata philosophicum' evehere sub nomine craniologiœ perperam conatus est Gall (1758-1828), et cum ipso Spurzheim (1766-1833) a quo systema ipsum phrenologies nomine donatum est, ex protuberationibus cranii et ex cerebri configurationibus vult determinare sicut et facultates intel­ lectuales, ita et facultates morales in homine : quæ facultates, juxta phrenologos, aut sunt ipse materialis organismus, aut ab ipso organismo subjective dependent, ut de sensibus dictum est (Ps. 8, VII ad 2; — 22, III). Quo posito principio, infert hominibus inesse præpotentes quasdam inclinationes, quibus ineluctabili vi feruntur in quædam determinata vitia vel quasdam determinatas virtutes,- proindeque adsertores hujus systematis absolvunt a culpa etiam atrocissima scelera, utpote quæ sine libertate patrata sed a fatalismo subjectivo et peculiari cujusque hominis derivata, omni moralitate carent. — Piget immorari in confutando syste­ mate quod homines, qui sapientes videri optabant, docere non puduit. Fatemur diversis hominibus diversas inesse inclinationes, at vero quas ratio moderari et potest et debet. Quod si libertas nulla est, aut dementes habebimus, aut bruta sub specie humana; et in hoc casu extra quæstionem de moralitate actionum humanarum vagamur, et incidimus ART. III. DE SUBJECTIVO CRITERIO MORALITATIS in alteram de existentia libertatis humanæ, quam exira omnem dubitationis aleam in Psychologia posuimus. VI. Sensus moralis. Sensum, utcriterium moralitatis admi-’ sit etiam Hutcheson (1694-1747), qui scoticæ scholæ prima jecit fundamenta, at sensum spirituali modo acceptum. Au­ diatur hac in re Reid (1710-1795) ejusdem scholæ facile princeps : • Juxta me, inquit, species nostra facultatem pos­ sidet innatam, cujus virtute dum ad annos discretionis ac reflexionis pervenimus, non solum notionem boni et mali in genere acquirimus, sed insuper recognoscimus quosdam ac­ tus esse bonosetquosdam malos. » — Œuvres complètes, trad, a Jouffroy, Tom. VI, pag. 152. Hæc facultas innata, distincta, a ratione, sed sensibus longe superior, cujus est judicium proferre de actionum moralitate, vocatur etiam a Reid facul­ tas moralis, sensus moralis, conscientia, et. corresponde! instinctui cæco, quo in speculabilibus prima principia syllo­ gismi, et in praxi prima principia ordinis moralis imme­ diate cognoscimus. In hanc opinionem descendit Theo­ dorus Jouffroy, qui supremum critérium veritatis in fide cœca in veracitatem nostrarum facultatum reposuit (L. 63, VI et VII). VII. Critica, Schola scotica eadem in re morali offendit gravissima incommoda, quæ eidem in Logica objecimus (63,' IX). Etenim sicut ratio humana de veritatibus speculativis ratiocinatur ita et de veritatibus practicis : quæ a primis non differunt nisi accidentaliler, ex qua parte nempe ordinan­ tur ad regulandas actiones voluntatis. Unde intulimus in Psychologia (29, VIII), intellectum speculativum et intellectum practicum esse unam eamdemque facultatem animi nostri. Atqui repugnat absolute quod prima principia ratiocinii in speculativis admittantur per instinctum cæcum et sine evi­ dentia (L. 63, VII). Ergo et eadem repugnantia adest quoad prima principia ratiocinii in rebus practicis seu moralibus. VIII. Sentimentalismus. Affinis systemati sensus moralis scholæ scoticæ est Jacobi sentimentalismus (L. 63, X et XI), qui normam moralitatis reponit vel in affectione aliqua in­ terna sive sensibili sive spirituali quæ nos inducit ad alia prosequenda, ad alia vero vitanda, vel in interna animi sa­ tisfactione quam experimur in benefactis, aut in remorsu quo angimur in malefactis, vel denique cum Smith in sym­ pathia vel antipathia quam experimur erga nonnullas ac­ tiones earumque auctores. Ubique enim est subjectivismus 48 ethica Lin. ii. cap. i. de actibus human, in seipsis considebatis assumptus pro assignanda ultima ratione bonitatis vel maliliæ actionum humanarum, licet vario modo explicatus. IX. Critica. Hanc affectivam animi propensionem non posse assumi ut critérium moralitatis, constat abunde ex iis, quæ contra senlimentalismum logice consideratum alibi defini­ vimus (L. ibid.). Sed addendum quod in hoc systemate in­ ducitur imprimis egoismus subjectivus et individualis : pro­ pensio enim effectiva varia est juxta diversa individua ; ac propterea unusquisque posset in suis actionibus fovere pro­ pensionem illam, illamque constituere ut normam moralitatis actionum humanarum, ita ut honestas vel turpitudo moralis revera non esset quid constans et universale, sed tot essent principia moralitatis, quot sunt humana individua. — Deinde hæc affectiva animi propensio se haberet in actionibus hu­ manis ut principium movens et regulans, seu ut formale (9, IV) earundem actionum. Ergo inhonestum esset ipsi con­ traire, eo modo quo diximus inhonestum esse rectæ rationi adversari (ibid.). Hoc autem est maxime absurdum et inho­ nestum, ut jam supra dictum est n. IV : in innumeris enim circumstantiis homo non solum sine vituperio sed cum maximalaude individuales affectiones posthabet, utquæ præcipiuntur a recta ratione, fortiter adimpleat. Naturalis est amor matris in natos, et tamen maximis laudibus extollitur Machabæa illa mater mirabilis, cujus ratio non cor sed Deum considerans, septimum filium adhuc superstitem his verbis ad martyrium vehementer excitabat : « Fili mi, miserere mei, quæ te in utero novem mensibus portavi, et lac trien­ nio dedi et alui, et in ælatem istam perduxi. Peto, nate, ut aspicias ad cœlum et terram, et ad omnia quæ in eis sunt : et intelligas quia ex nihilo fecit illa Deus, et homi­ num genus : ita fiet, ut non timeas carnificem istum ; sed dignus fratribus tuis effectus particeps, suscipe mortem, ut in illa miseratione cum fratribus tuis te recipiam » (II Machab. VII, 27-29). Non ergo ex affectione vel ex sympathia, vel ex instinctu, vel ex gustu sensus ratio judicat de actionis huinanæ honestate, sed per alia principia per quæ judicat etiam de rectitudine affectionis, instinctus et gustus : hæc igitur principia erunt criteria. X. Solvuntur difficultates.— Objectio prima. Cuilibet na­ ture inest instinctus circa ea quæ sibi conveniunt, vel non conveniunt. Igitur instinctus moralis non est denegandus naluræ humanæ. ABT. III. DE SUBJECTIVO CRITERIO MORALITATIS 40 Resp. Distinguo antecedens : cuilibet naluræ inesl ins­ tinctus conveniens et proportionatus naluræ ipsi, concedo; secus, nego. Et in eodem sensu distinguendum est con­ sequens. — Non negamus homini inesse instinctum, lioc est naturalem inclinationem in ea quæ sibi naturaliter conveniunt, sed affirmamus præfalum instinctum, in nobis debere esse proportionalum naluræ nostræ, hoc est ra­ tionalem. Consequenter non ferimur in objecta nostra sicut bruta feruntur in sua, sed duce ratione, hoc est cognitione rationali boni quod appetimus, et mali quod aversamur. Objectio secunda. Iludes et indocti proferunt celeriter cl sine ulla difficultate judicia haud raro vera de actionum moralitate. Atqui id nonnisi cæco instinctu faciunt. Ergo iu ipsis saltem norma talium judiciorum est cæcus instinctus. Resp. Nego minorem. Sicut enim per naturale rationis lu­ men, quod etiam rudibus inesl atque indoctis, stalim inno­ tescunt prima principia speculativa, et generalim inferuntur veritates immediate cum ipsis principiis connexæ, ita cl in­ notescunt principia atque conclusiones immediatae ordinis moralis. Utrobique enim viget eadem ratio, ut dictum est numero præcedenti ; unde inutilis est, imo absurdus, recursus ad cæcum instinctum. Objectio tertia. Via instinctus facilis est et infallibilis, quia natura numquam fallitur. Fallimur autem sæpe in judiciis ferendis. Igitur credendum est Creatorem nobis indidisse cæ­ cum instinctum ut normam moralitatis nostrarum actio­ num. Resp. Concedo viam instinctus esse facilem cl aliquo sensu hoc est quatenus est naluræ impulsus ad bonum in com­ muni, esse infallibilem, et nos in nobis ponimus hunc ins­ tinctum ; sed quoad bona particularia instinctus qui ho­ mini competit est ad objecta prouli a ratione judicantur convenientia vel non convenientia, ut dictum est in resp. ad I. Et ex hac parte instinctui in sua determinata appli­ catione competit illa sola infallibilitas, quæ rationi competii. Intellectus autem non fallitur circa prima principia (L. 53, VI), neque per se fallitur ratio iu inferendis illationibus (L. ibid., IV). 50 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDERATIS ARTICULUS QUARTUS (12) De objective) criterio moralilatis. I. Supremum critérium moralitatis est ipsa evidentia objec­ tiva honestatis vel turpitudinis actionis humanæ. Hæc propo­ sitio est corollarium præcedentium. Existere enim debet norma seu critérium, quo ratio nostra nitatur in suis judi­ ciis ferendis de moralitate actionum humanarum ; et quia illud.criterium non est quid extrinsecum nempe auctoritas, neque aliquid siz.6j'c£Z22iizni_(sive lioc dicatur sensus physicus, sive sensus moralis, sive afleclio, sive cæcus instinctus), debet consequenter esse critérium objectivum quotLnon est nisi ipsi veritas .moralis, seu honestas aut turpitudo actionis humanæ, rationi manifesta, ut deevidentia objectiva dictum est (L. 65, V). — Ad majorem tamen perspicuitatem ejusdem propositionis revocanda sunt in mentem ea quæ supra (art. prœced. n. VII) innuimus, nempe veritates practicas non essentialiter differre a veritatibus speculativis, sed solum­ modo accidentaliter. Dicitur enim veritas speculativa in cujus cognitione sistit tanquam in termino intellectus noster ; dicitur autem veritas practica cujus cognitio ordi­ natur ad dirigendas actiones voluntatis ; ut : Deus existit, est veritas speculativa ; Deus est adorandus a nobis, est veritas practica. Utrobique est eadem ratio veritatis; sed secunda dicit quid a nobis erga Deum sit agendum ; quod quidem nullatenus mutat, sed extendit tantummodo veritatem ipsam, secundum illud vulgatum in scholis adagium : Veritas spe­ culativa extensione fit practica. Atqui intellectus noster in judiciis ferendis de veritatibus speculativis, nititur ut supre­ mo criterio evidentia objectiva earumdem veritatum (L. 65, V). Ergo et in judiciis de moralitate, hoc est de turpitudine vel honestate actionum humanarum, habet pro supremo criterio ipsam intrinsecam atque objectivant evidentiam ve­ ritatum moralium. Veritas autem moralis non constituitur unice per ordinem ad intellectum, sed etiam per ordinem ad voluntatem. Sicut igitur esse morale consistit in ordine actionum humanarum ad rectam rationem (9, IV) ; ita cri­ térium moralitatis erit ipsa veritas objectiva, ut dicens ordi­ ART. IV. DE 0BJECT1V0 CRITERIO M0RAL1TAT1S 51 nem conlbrmitalis ad actum voluntatis secundum judicium rationis rectæ. II. Quæstio. Atqui in Logica inter alias divisiones eviden­ tiae, numeravimus evidentiam immediatam qua mens veri­ tati immediate adhæret, et evidentiam mediatam quæ ab ipsa immediata evidentia redundat in conclusiones ratiocinii. Quia igitur mens nostra de veritatibus practicis ratiocinatur sicut et de veritatibus speculativis, necesse est ut sicut in speculativis ita et in moralibus, dentur veritates immedialæ, hoc est prima principia, ex quibus legitima ratiocinatione veritates mediatæ et scicntificæ deducantur. < Quædam, in­ quit S. Thomas, statim a principio naturaliter homini inno­ tescunt absque studio et inquisitione ; et hujusmodi sunt principia prima, non solum ut in speculativis, ut, omne lotum est majus sua parte, et similia, sed etiam in operativis, ut, malum esse fugiendum, et hujusmodi. Hæc autem naturaliter nota, sunt principia totius cognitionis sequentis, quæ per studium acquiritur, sive sit practica, sive sit specu­ lativa. » — Qq. Dispp. De virtutibus in communi, Qu. I, Artic. VIII. — Cf. P. I, Qu. LXXIX, Artic. XII. Hujusmodi autem cognitio certa et evidens in speculativis vocabatur a Scholasticis habitus naturalis primorum principiorum, in practicis vero synderesis (a IV. Nota I. Principium primum moralitatis juxta Hobbes. Heliquum est ut juxta promissa expendamus in calce hujus articuli philosophorum præcipuas opiniones circa primum principium moralitatis. Incipimus autem ab Hobbesio, qui ponit primum principium esse conservationem sui, cui con­ servationi quia pax est necessaria et bellum opponitur (quod Hobbes naturale homini dicit extra societatem viventi), hinc Prima et fundamentalis lex nalurœ est : quterendam esse pacem, ubi haberi potest ; ubi non potest, quœrenda esse belli auxilia ad vilœ membrorumque conservationem. — Uti patet, principium hobbesianum (prætcr errores de primitivo hominum statu, de quibus suo loco redibit sermo) sensismo nititur, in quo sui conservatio, seu egoismus supra omnia ART. IV. RE OBJECTIVO CRITERIO MORALITATIS 53 ponitur : quasi nempe cum homo sanguinem fundit pro vir­ tute servanda, pro Dei honore, patriæ defensione, etc., reus sit habendus de læso primo principio moralitatis legisque naturæ. Quæ illatio quantum a recta ratione sit absona, nemo non videt. Hinc et Thomasii principium pariter confu­ tatum manet : Fac’tnda esse quæ vitam hominis reddunt maxime diuturnam et felicissimam; vitanda iis opposita-, cui principio libentissime subscribunt scriptores illi nostræ ætalis qui positivista: dicuntur vel naturalistœ, quibus unica cura est de hominis præsenti vita. V. Nota II. Principium Grotii et Puffendorfii. Grotio autem cl Puffendoriio opinio fuit principium supremum totius moralilalis seu legis naturæ esse : Homini, quantum in ipso eat, colendam esse et servandam societatem. — Atqui hoc principium non est supremum. Etenim ante omnem societa­ tem, imo extra ipsam societatem homo individuus est vere persona moralis, officiis naturalibus subjecta tum erga Deum tum erga seipsam. Unde quia homo non habet a societate quod sit ens morale, non potest in ipsa socialitate reponi primum principium moralitatis. — Et præterea ad societa­ tem homo directe refertur per solos actus externos ; et tamen actus interni voluntatis morales sunt, imo ex ipsis redundat moralilas in actus externos. Aut igitur concluden­ dum est, actus internos nulli principio morali subjici ; quod est absurdum; aut verius dicendum socialitatem non posse esse primum principium veritatum ordinis moralis. — Adde his, ideo homini naturale esse inire et conservare societa­ tem, quia societas bonum est homini secundum rationem. Principium ergo socialitatis aliud principium in quo fundatur subaudit. VI. Nota III. Principium Kantii. Emmanuel Kant doctri­ nam suam de scientia humana speculativa, scientiæ morum applicavit. Porro in cognitione speculativa formas posuit a priori existentes in mente et a mente nostra; et ideo eumdem processum serval in morali. Nempe formæ primilivæ, unde principia moralia exurgunt, sunt, juxta Kantium, indepen­ dentes a quocumque elemento empirico, a priori ponuntur a mente a qua sunt, et problematicum est utrum ipsis objectivum extramcntale respondeat (L. 56). Igitur princi­ pium primum in ordine morali reposuit in hoc quod actio detcrminetur-Æ^grigri, hoc est unice fiat propter legem ratianis inde pend enteí a quocumque elemento empirico : 54 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPS1S CONSIDEBATIS atque principium istud, quod ipse vocavit imperativum categoricum, ita expressit : Sic age, ul lex, quam voluntati luce prœsliluis, valere simul possit pro generali norma operandi. — Ita Kant in sua Critica rationis practices Lib. I. Cap. I. §. VII. n. 201. Et Cap. II, n. 261, formulât principium typicum judicii practici hoc modo : « Ratio pura determinat volunta­ tem a priori in ordine ad suum objectum mediante aliqua regula. Judicium practicum informatur principio enuntiato modo universali in regula ipsa, ut eam applicet actioni in concreto. » — Verum Kantii doctrina de supremo principio admitti non potest. Etenim Io determinari debet principium quo homo legem suæ voluntati imponat : non enim lex arbi­ traria esse debet; porro principium illud objectivum esse oportet, quod scilicet', sua veritate extrasubjectiva. mensuret veritatem nostri judicii et bonitatem ipsius legis ostendat ; sed Kant subjectivismi principia morali applicat (L. 56, et Ps. 36, III) ; — 2° quare homo duci in suis actionibus debet a lege, quæ valeat pro generali norma operandi ? Hoc Kantius non dicit. Ex quo patet quod principium Kantianum neque evidens per se est, neque primum. VU. Nota IV. Principium Fichte. Fichte duplex in homine distinguit principium : unum scilicet morale quod respicit hominem in se ; alterum sociale quod respicit hominem in societate conviventem. Principium morale est : omnimoda inI dependentia, qua scilicet homo ut nullis legibus adstrictus, / nullo etiam moralitatis vinculo teneatur. Principium sociale 'A^Tcst : Diliges te super omnia, et alios homines propter te; H nempe cynicus egoismus pejor egoísmo brutorum, et qui ad 1 idealismum pantheisticum Fichte consequitur. Refutatione non eget post ea quæ in Psychologia (27, VI et VII) defini­ vimus contra principia ideológica hujus Auctoris, quorum doctrina moralis est illatio. Etenim juxta Fichte to ego est principium unicum et supremum ordinis tum idealis tum realis. Ergo voluntas voü ego est principium unicum totius legislationis. Hinc omnimoda independentia tou ego. Sed principium supremum est finis omnium quæ ab ipso sunt, ut de Deo diximus (C. 8, II). Ergo cum loco Dei ponatur a Fichte to ego, sequitur aliud principium egoisticum, quod omnia homo referat ad seipsum. — Fichte, in ultimis annis vitæ suæ, territus a consequentiis sui systematis, fidem scientiæ substituit, et per fidem, quam scientiæ opponebat, ponendam esse dixit reahtatem extrasubjcctivam mundi et ART. V. DE FACULTATE COGNOSCITIVA MORALITATIS 55 Dei. Nempe absurdum vitare censuit per contradictionem inter scientiam et fidem. — Cf. Cousin, Cours d'histoire delà philosophie au xvin° siècle..... Première leçon (par Vacherot, Paris, 1839, pag. 53). VIII. Nota V. Eclectismi principium. Denique Cousin, pa­ rens ecleclismi gallici, pro supremo principio habet : Èns liberum, maneat liberum(Op. supra cit., pag. 15 et seq.); et Damiron, Cousini discipulus, plenam omnium facultatum ex­ plicationem dicit esse supremum principium moralitatis. — Verum libertas præsupponitur moralitati, eique obstringitur. Unde quærendum manet principium sub quo libertas vere maneat libertas, et arbitrium legi non anteponat. — Princi­ pium vero enuntiatum a Damiron, si absolute accipiatur, absurditatibus ansam præbet : etenim impossibilis foret ho­ nestas, si homo officio obstringeretur ad singulas suas facul­ tates in maximo gradu explicandas. Verum ipse Damiron declarationes nonnullas tradit, quæ suum principium ab absurdilate absolvunt. Nam explicationem illam dicit fieri debere convenienter naturœ, quia legitima activitas non est, ait, ad malum sed ad bonum, non extra ordinem sed intra ordinem. Cf. ejus opus : Cours de philosophie, Morale. Paris, 1834. Préface, pag. XIV et seqq. — Et hæc satis, et forsitan plus quam salis de opinionibus philosophorum circa supremum principium moralitatis. ARTICULUS QUINTUS <13) De facultate cognoscitiva moralitatis I. Facultas cognoscitiva veritatum moralium non . potest essenisi intellectus. Hæc propositio est corollarium dictorum in præccdêntîb'ùs articulis. Etenim facultas illa, quam no­ bis ¡nesse negat nemo quia conscientia ipsam vivide testatur, non est sensus neque instinctus neque affectio subjectiva, ut constat ex dictis. Est igitur facultas intellectualis, ut supra jam innuimus (H, I). — Sed præterea : Facultas cognosci­ tiva veritatum ordinis moralis est ipsamet facultas cogno­ scitiva veritatum ordinis speculativi, ut declaratum est in præcedenti Articulo, n. I. Atqui solus intellectus cognoscit veritates speculativas. Solus ergo intellectus potest judicare de veritatibus moralibus. II. Conscientia moralis. Quoties agimus, agimus aliquod 50 ETHICA LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. INSEIPS1S CONSIDEBATIS determinatum opus, non indeterminatum et abstractum . unde de hoc opere determinato judicamus utrum bonum sil vel malum moraliter, et consequenter prosequendum vel omittendum. Judicium autem de veritatibus particularibus iit per applicationem primorum principiorum ad ipsas ; ergo judicium de singulari operabili est applicatio principiorum moralium ad ipsum opus. A cius intellectus, quo applicamus ' principia moralia adjudica iulum depioralital- ■ •i>.li‘>uii m irarum ôi singulari, dicitur conscientia : sumpta conscientia, ut patet, in significatione diversa a conscientia psychologice considerata (L. 52). Unde earn dixi conscientiam moralem. Patet igitur conscientiam moralem esse conclusionem syllo­ gismi practici. Intellectus enim practices (synderesis) dictat principium universale : malum est fugiendum. Piatio practica (quæ est de conclusionibus) dictat : furtum est malum. Con­ scientia vero concludit : ergo non licet auferre hanc rem alie­ nam, quæ ablatio est furtum. — Patet insuper conscientiam esse principium, seu regulam proximam dictantem boni­ tatem vel malitiam nostrarum actionum, quæ sunt sem­ per in individuo, quatenus applicat immediate ad actiones individuas principia universalia, ut in exemplo videre est. III. Nota I. Conscientiæ munera. Hinc intelligunlur mu­ nera quæ conscienti® communi ter tribuuntur, nempe lest ifleu­ ri, ligare, vel instigare, aut etiam excusare, vel accusare, seu remordere. Uæcenim omnia consequuntur applicationem alicujus nostræ cognitionis vel scientiæ ad ea quæ agimus, quo­ ties agimus. « Quæ quidem applicatio, inquit S. Thomas, fit tripliciter. Uno modo, secundum quod recognoscimus aliquid nos fecisse vel non fecisse, secundum illud Eccl. VII, 23 : Scit conscientia tua quia et tu crebro maledixisti aliis. Et secun­ dum hoc conscientia dicitur testificari. Alio modo applicatur, secundum quod per nostram conscientiam judicamusaliquid esse faciendum vel non faciendum ; et secundum hoc dicitur conscientia ligare vel instigare. Tertio modo applicatur secun­ dum quod per conscientiam judicamus, quod aliquid quod est facium, sit bene factum vel non bene factum. Et secundum hoc conscientia dicitur excusare, vel accusare, seu remordere. - Patet aulem quod omnia hæc consequuntur actualem ap­ plicationem scientiæ ad ea quæ agimus. Unde proprie lo­ quendo, conscientia nominat actum. Quia tamen habitus est principium actus, quandoque nomen conscicnliæ attribuitur primo habitui naturali, scilicet synderesi ; sicut Hieronymus AUT- V. DE FACULTATE COGNOSCITIVA MOBILITATIS 57 in gloss. Ezcch. I, synderesim conscientiam nominal, el Ba­ silios naturale judicatorium, et Damascenus dicit (lib, Il de fide, cap. XXII) quod est lux intellectus nostri. Consuetum enim est quod causæ et effectus per invicem nominentur. > — P. I. Qu. LXXIX. Art. XIII. IV. Nota II. Conscientiæ divisiones. Distinximus in Logica (Artic. M) diversos mentis nostræ status respectu veritatis. Quia autem conscientia, si sumatur ut facultas, non differt ab intellectu, et ejus actus est actus ejusdem intellectus, hinc illi status etiam respectu conscientiæ recurrunt in or­ dine ad judicium, quod conscientia profert de singulari opere moraliler considerato. Conscientia vera et falsa. Ex eo quod res est vel non e.-t, judicium dicitur oerwnvel falsum (L. 21, VI) : actus autem conscientiæ est judicium, jirgo conscientia objective spectata dividitur in veram et falsdm seu^•roneam : prima est confonnis rei de qua judicatur ; altera difformis est ture,judi­ cata. Conscientia recta et non recta. Ilæc divisio passim confunditur ciïni præced'Æiïtï, SUU lUUlôn omnino distinguitur, quia prima divisio est objectiva, hæc autem est subjectiva. Actio enim moralis elicitur a voluntate, at fertur in objectum ut cognitum a ratione, quæ est regula proxima ipsius volun­ tatis. Rectus igitur moraliter erit actus voluntatis, quoties fertur Fn objectum quod ratio prudenter judicat ut moraliler fSClum ; quia hoc in casu suæ regulæ immediatæ con form a'(iïï\'~ET“rànien judicium potest ease-Ialsnm. consideratum absolute e.\- p^rte phippti. Sed consideratum ex parfg sqhjecli, judicium est rectum hoc sensu quod secundum elementa cogrtila ratio judiçgi, quia positis illis elementis non potest aliter judicium ferri. Ac propterea conscientia hoc in casu, recta erit, sed erit erronea. Sit exemplum : Aliquis tenet rem A esse suam, quæ tamen est alterius; et ideo de ipsa disponit, Conscientia recta est quia judiciuin est secundum elementa quæ subjective cognoscuntur et cognosci a con­ scientia possunt : tamen falsa est, quia res, ut supponitur, csratterms. Conscientia invincibiliter veivincibililer erronea. Conscien­ tia erronea invincibiliter illa est qute judicium practicum efformat ex prindîpiis quæ habentur üí vera, ctquæ moraTiTeFmqiKndo impossibile est judicari falsa a sul>j> mante præfalmn juJicmm/ílt ’r'iudAFÍTAiiinel innocentent 58 ETHICALIB.il. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDEBATIS f quem secundum allata et judicialiter probata credit reum. Hæc conscientia erronea non opponitur conscientiæ rectæ. — yincibiliter erronea, est falsum judicium prolatum.de aliqua ' actione, secundum quidem elementa cognita, sol quod lailaen .posset reform ui l/i££tW»fiirca. quod et ad quod natura sua terminatur (Ps. 21, II et seqq.) etTjwôd ad actionem se habet ut ejus principium[./gtaaa/e, eo fèrmeiîîbcrô'qüôTofmasuBstantialisspecificat etdenominat in ceteris rebus (Ps. 51, VI). Ergo prima bonitas actus moralis attenditurexobjecto, non simpliciter accepto, sed ut est morale, seu ut dicit ordinem cônvëni’erîtiæ aci appeti tum rationalem, seu âd rationem (9, V). Quæ prima bonitas actus dicitur bon itas ea; yenere, seu bonitas specifica actus, puta uti re sua. — Similiter ex ratione opposita, prima malitjfi in actionibusmoralibus est ex objecto, quod non est voluntati conveniens secun­ dum rationem; sicut accipere rem alienam. Quæ prima malitia actus humani dicitur malum ex genere, seu malitia specifica actus moralis. — I-II,. Qu. XVIII, Artic. II. — Hinc in actio­ nibus Immanis ante omnia attendendum est ad objectum circa quod sunt sicut circa proprium terminum ; si objectum est rectæ rationi conveniens, sicut ususreipropriæ, actio erit sgecïfice bona; si objectum discordat a recta ratione, sicut accipere rem alienam, actio erit essentialiter, seu specifice mala. — Hæc propositio est intime connexa cum natura esse moralis (9, IV). II. Quid sint circumstantiæ actuum humanorum. Nomina rerum sensibilium quæ notioria sunt, solent a nobis applicari CO ETHICA LIB. II. CAP. 1. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPSIS CONSIDEBATIS rebus aliis etiam spiritualibus significandis. Et hinc est quod nomen cirçumslanliœ ab his quæ in loco sunt, derivatur ad actus humanos. Etenim in localibus aliquid circumstare dicîtür; qtrod est quidem extrinsccum rei, tamen attingi] ipsam, vel appropinquat ei secundum locum. Simili ratïo'ne quæcumquc conditiones sunt extra substantiam actus, et tamen attingunt aliquo modo actum humanum, circumstantia dicùritur] quæ ideo cum extra substantiam actionem huma­ narum sint, non possunt haberi nisi ut accidentia earumdem actionum. —I-II, Qu. VII, Artic. I. — Quia autem acciden­ tia actum circumstant, et moralitatem etiam ipsi conferunt, nccesse est actum humanum considerare non solum quoad suam substantiam, sed etiam secundum ejus circumstantias. — Ibid. Artic. II. III. Numerus circumstantiarum. Septem circumstantiæ ac­ tuum humanorum, post Aristotelem et Tullium, communi­ ter recensentur, et vulgari illo versiculo comprehenduntur : Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando. Con­ siderandum est enim in actibus humanis, quis seu qualis persona fecit, quibus auxiliis seu instrumentis fecerit, quid fecerit, ubi fecerit, cur fecerit, quomodo fecerit, et quando fecerit. — Cujus quidem divisionis rationem breviter et dilucide assignat S. Thomas I-II, Qu. VII, Artic. III : « Circumstantia dicitur, quasi extra substantiam actus existens, ita tamen quod aliquo modo attingit ipsum. Contingit autem hoc fieri tripliciter. Uno modo inquantum attingit ipsum actum ; alio modo inquantum attingit causam actus; tertio modo inquan­ tum attingit effectum. — Ipsum autem actum attingit vel per modum mensura», sicut tempus {quando) ellocus {ubi), vel per modum qualitatis actus, sicut modus agendi {quomodo). Ex parteautem effectus, utcumconsideratur^uid aliquis fecerit. Ex parte vero causæ actus, quantum ad causam finalem acci­ pitur propter quid {cur) : ex parte autem causæ materialis sive objecti accipitur circa quid {quid) ; ex parte vero causæ agentis principalis accipitur quis egerit; ex parte vero causæ agentis instrumcntalis accipitur quibus auxiliis. » Circum­ stantia circa quid posita ab Aristotele ut distincta a circum­ stantia quid, a Tullio comprehenditur sub hac ultima. IV. Potiores circumstantiæ. Non immerito autem inter recensitas circumstantias prima habetur circumstantia finis operantis, seu cur vel propter quid ; secunda vero illa quæ attingit effectum seu substantiam actus, nempe quid. Et re- ABT. VI. DR PRINCIPIIS MORAtlTATIS HUMANARUM ACTIONUM 61 vera. Actus non sunt humani et consequenter morales, nisi quatenus a voluntate deliberata procedunt (2, I). Voluntatis autem motivum est objectum a quo est substantia actionis moralis, nt dictum est, et finis qui est circumstantia ipsius actus, et adqucm volunlasordinat suas actiones. Ergo prin­ cipalissima circumstantia est illa quæ attingit actum exparte finis operantis, secunda vero est illa quæ attingit ipsam substantiam actus in finem ordinali. — Consequenter aliæ circumstantiæ sunt magis vel minus principales secundum quod magis vel minus ad has appropinquant. — Ibid. Artic. IV. V. Dubia. Quoad circumstantias autem moventur dubia, quorum solutiones maximi momenti sunt in philosophia'mo­ rali. In actu humano adest objectum ad quod ex se termina­ tur (ut furti objectum est res aliena),elexquoprobavimusactum humanum primitus desumere suam bonitatem vel mali­ tiam moralem ; adsunt insuper circumstantiæ, inter quas potissima est finis operantis, qui est motivum et finis actus interioris voluntatis. Quærilur ergo : Io utrum actus huma­ nus sit etiam bonus vel malus ex circumstantia; et, posito quod sic, 2° utrum actus humanus specificetur etiam a cir­ cumstantia ita, ut actus ex circumstantia habeat determina­ tam speciem malitiæ et bonitatis. Quibus dubiis singillatim ut respondeamus, sil prima propositio : •j yi. Actinhiimana estetiamt^nna-gaLmatqp.T nirr-Bpistantiis. /Probatur propositio ex eodem principio assumpto in numero primo. Videlicet. Debono e t de malo in actionib.usjudicamus sicut de bonitate et malitia rerum, hoc est ex plenitudine essendi dftbit.a^veb ejus defectu. Atqui in rebus naturalibus, quamvis prima e.t specifica perfectio rei attendatur ex format substanl¡ali, tamen tota plenitudo perfectionis in re ipsa non est ex ipsa forma, sed mullum superadditur ex super-L venientibus accidentibus: sicut in homine ex figura(\exj, colore, aliisque hujusmodi, quorum's! aliquod desit ad cêïîTem habitudinem, consequitur malum quod est imperfecÇ tio. Ergo et idem dicendum est de actionibus moralibus;— quarum scilicet plenitudo essendi seu bonitatis non tota con­ sistit in sua specie, quæ est ex objecto, sed aliquid bonitatis additur ex his, quæ actionibus ipsis adveniunt, tanquam earum accidentia, et quæ circumstantias diximus. Ergo, ex opposito, si aliquid desit, quod requiratur ad debitas cir­ cumstantias, erit actio mala moraliter.— Ibid. Art. II. Zicliara. Synma philosophica. T. IH. 5 62 ETHICA.LIB. II. CAP.I.DEACTIBÜSIIUMAN.IN SEIPSIS CONSIDEBATIS VII. Actio humana est bona vel mala ex fine causaliter. Ante probatiort'Oín hujus propositionis, nota Ï0 quod, actionem humanam habere bonitatem vel malitiam ex fine probatum inanet generice ex præcedenti propositione : nam finis opcran ti s est çircujmstanlia. Nota 2° quod finis adjunctus acîtorii morali, seu finis operantis, dupliciter sumitur. Uno modo respectu interinristWZe voluntatis ■' et hoc sensu acceptus non est circumstantia, sed objectum specificans substantialiter ipsum interiorem actum, eo modo quo supra n. I, dictum est de objectis in ordine ad alias actiones morales (I-II, Qu. XVIII, Art. VI). Alio modo prouti afficit ipsum actum imperatum a voluntate et elicitum ab alia facultate, ut puta finis vanae gloriæ in exteriori actu elargitionis eleemosynæ; et hoc secundo sensu finis operantis est circumstantia actus mora­ lis, et ut talis consideratur in enuntiata propositione : quæ sic probatur. Actiones voluntariae imperatae natura sua et ipdependenter a voluntate ordinantur ad objectum, quod est finis earum, hoc est,Jînj^4ip&cÿ.(O. 50, VI), et a quo primo et per se accipiunt bonitatem vel malitiam, ut supradictum est(n. I) ; sed voluntas illas actiones imperando, sibi aliquem finem proponit, qui dicitur finis actus interioris voluntatis "(finis operantis) ; et qui cum sit objfcfcttim actus elTcltTVoIuil­ latis dat ipsi actui bonitatem vel malitiam, ut diximus de ceteris actibus. Ergo in omnibus actionibus imperatis a volun­ tate duos fines habemus (quamvis possint in unum coinciderequia finis operantis potest idem esse ac finis operis : ut cum datur eleemosyna ad sublevandam pauperis indigentiam), quorum unus est finis et objectum illarum actionum, alter est finis voluntatis-: qui licclsit extrinsecus perse fini actio­ nis imperatæ, nihilominus verum semper est quod finis ejusdem actionis ordinatur per voluntatem ut medium ad finem operantis seu ad finem interioris actus ipsius voluntatis, ita ut, hoc fine non existente, actio humana non poneretur, nam subtracto fine subtrahuntur media. Finis ergo habet rationem causalilatis (0. 50, IX). Et ideo actiones humanæ sunt causaliter bonæ vel malæ ex bonitate vel non bonitate finis, qui est objectum substantiale et specificum interioris actus voluntatis, sed est circumstantia (cursen finis operantis) respectu actus imperati. — Ibid. Artic. IV. VIII. Corollaria. — Corollarium primum. Ergo in actione /iumana quadruplex benitas considerari potest. Una quidem physica se secundumJWiis, prout scilicet netio'est. convo- ART. VI. DE PRINCIPIIS MORALITATIS HUMANARUM ACTIONUM 63 niens cum aliis actionibus quæ licet sint hominis, non tamen sunt humanæ (2, I): eo enim ipso quod actio est, bona est a physice, vi conversionis boni ct entis. — Alia moralis et substantialis, hoc est secundum speciem, qtiæ est ex.objecto conveniente secundum rectam rationem, ut dictum estsupra n. i. — /erfta secundíirii circumstantiae"quasi secundum occidentia quaedam, ut demonstratum est n. VI. — Quarta denique secundum finem, quasi, inquit S. Thomas, secun- ~~i dum habitudinem ad bonitatis causam.— Ib. Corollarium alterum. Bonum autem idem est ac perfectum (0.17, I): et perfectum est cui nihil decst ad plenitudinem seu integritatem essendi ei debitam (0. 20,1). Ergo actio moralis tunc erit solummodo bona moraliter, quando bona erit tum en-ohji?rtn, tum ex_çircuipslaalüs, tum ex fine ; sed mala erit quoties unum horuiii uWffl, Seu qïïanâo erit vel malum objectum, vel mala circumstantia, vel pravus finis in­ tentus a voluntate. Unde illud vulgatum adagium : bonum ex integra causa ; malum ex quocumque defectu. IX. NotaI. He relatione inter finem operis et finem ope­ rantis. Addenda esse censeo nonnulla scitu Jígnissima, imo necessaria quæ habet Angelicus circa relationem finis operis cum fine operantis. — Si strictius loqui volumus, ratio for­ malis finis, non fini operis, sed fini operantis convenit, et consequen ter"~fini actus interiorls~voluntatis, quïâ~vbluntatis est iummlm-c finem non actionis exterioris inTmem’ ilium ordinata: ab ipsa voluntate. Ex hoc inferi egregie S. Thomas quod « id quod est ex parte voluntatis (finis ope­ rantis) se habet ut formale ad id quod est ex parte exterioris actus (finis operis) : quia voluntas utitur membris ad agen­ dum sicut instrumentis, neque actus exteriores habent ratio­ nem moralitatis, nisi inquantum sunt voluntarii. Et ideo actus humani species formaliler consideratur secundum fi­ nem, materialiter autem secundum objectum exterioris ac­ tus. » P. l-II, Qu. XVIII, Artic. VI. — Ita e. g., cum aliquis fornicatur ut furetur, furtum est circumstantia actus forni­ cationis, nihil immutans in fornicationis malitia, et simulcst objectum specificans ipsum velle, attamen furtum intentum specificatetiam fornicationem exteriorem, non quidem mate­ rialiter ejus primitivam speciem moralitatis mutando, sed formaliter, quatenus nempe ordinatur ut medium ad interio­ rem actum voluntatis intendentis furtum. Unde recte dixit Aristoteles in V Ethicorum, Cap. II, quod ille, qui/uraiur 64 ETHICA. LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SHIPSIS CONSIDERATIS committal adulterium est, 'per se loquendo, magis adulter, quam fur. Ut autem S. Thomas Aclerminel utrum species bonitatis, quæt est ex fine, contineatur sub specie quæ est ex objecto, sicut sub genere vel e converso, hac utitur pulcherrima, solida et dilucida argumentatione: « Objectum exterioris actus dupliciter potest se habere ad finem voluntatis. Uno modo, sicut per se ordinatum àd'TpsïiïïiT^Siïrbêné pugnare per se ordirialuFad victoriam. Alio modo per accidens, sicutaccipere rem alienam per accidens ordinatur'á'ÍTTÍWndum eleemosy­ nam. Oportetaulem, ut Philosophus dicit in VII Melaphysic., quod differentiæ dividentes aliquod genus et constituentes speciem illius generis per se dividant illud (seu sint diffe­ rentiae essentiales, non accidentales) : si autem per accidens, non recte procedit divisio. Puta, si quis dicat: Animalium aliud rationale, aliud irrationale; et animalium irrationalium aliud alatum, aliud non alatum. Alatum enim et non alatum non sunt per se determinativa ejus, quod est irrationale. Oportetaulem sicdividcre: Animalium aliud habens pedes, aliud non habens pedes ; et habentium pedes aliud habet duos, aliud quatuor, aliud multos. Ilæcenim per se deter­ minant priorem differentiam. Sic igitur quando objectum non est per se ordinatum ad finem, differentia specifica, quæ est ex objecto, non est per se determinativa ejus, quæ est ex fine, nec e converso. Unde una istarum specicrum non est sub alia; sed tunc actus moralis est sub duabus specie­ bus quasi disparatis. Unde dicimus quod ille qui furalur ut mcechetur, committit duas malitias in uno actu. Si vero objectum per se ordinetur ad finem, una dictarum diffe­ rentiarum est per se determinativa alterius : unde una ista­ rum specicrum continebitur sub altera. « Considerandum autem restat quæ sub qua(an scilicet spe­ cies quæ est ex fine contineatur sub specie quæ est ex objecto, vel contra). Ad cujus evidentiam primo considerandum est quod, quanto aliqua differentia sumitur a formamagis parti­ culari, tanto magis est specifica. Secundo, quod, quanto agens est magis universale, tanto ex eo est forma magis univer­ salis. Tertio, quod, quanto aliquis finis est posterior, tanto repondet agenti universaliori ; sicut victoria, quæest ultimus finis exercitus, est finis intentus a summo duce; ordinatio autem hujus aciei vel illius est finis intentus ab aliquo infe­ riorum ducum. Et ex istis scauitur quod differentia specifica ART. VI. DE PRINCIPIIS MORALITATIS HUMANARUM ACTIONUM. 65 quæ est ex fine, est magis generalis; et differentia quæ est ex objecto per se ad talem finem ordinato, est specifica respectu ejus. Voluntas enim cujus proprium objectum est finis, est universale motivum respectu omnium potentiarum animæ quarum propria objecta sunt objecta particularium actuum, n — I-II, Qu. XVIII, Artic. VII. — Ergo, ut ad quæsitum directe respondeatur, species bonitatis, quæ est ex objecto perse ad talem finem ordinato, continetur sub specie boni­ tatis, quæ est ex fine, sicut minus universale sub magis universali. X. Nota. II. Solvitur difficultas. Dices : ex præcedenli S. Thomæ doctrina sequi videtur quod tota moralitas actionis humanœ ex fine operantis mensuretur; unde infertur pestilen­ tissimus ille error, quod finis justificat media. — Respondeo negando illationem : nam ex doctrina tradita sequitur oppo­ situm omnino illius quod in objectione infertur. Ad cujus evidentiam recolenda sunt quæ superius enucleavi de fine operis et de fine operantis. Quoties actus humanus ponitur distingui debet et objectum ad quod actus ipse ordinatur, ut in eleemosyna largitio ipsius; cl objectum ipsius actus inte­ rioris voluntatis qui est finis intentus, ut in eleemosyna amor proximi, vana gloria et similia. Porro objectum seu finis actus qui est intentio, est intrinsecus ipsi intentioni, ut per se pa­ tet, sed est omnino extrinsecus et accidentalis actui imperato a voluntate, nempe largitioni eleemosynæ, cui objectum seu finis intrinsecus et essentialis est ipsa eleemosyna elargita. Specificatio autem rei habetur per intrinseca rei, non vero per extrínseca quæ rem intrinsece constitutam intactam relin­ quunt, et vel perficiunt vel deturpant solummodo accidenlaliter, sicut eam accidentaliter afficiunt. Ergo specificatio actus humani sive imperati sive eliciti habetur ex fine operis, seu ex fine quod est objectum intrinsecum quodammodo ipsi actui ; nempe intentio voluntatis specificatur a fine intento qui est ejus objectum formale et specificativum ; alii vero actus specificantur a suis rcspcctivis objectis seu finibus ad quos natura sua ordinantur. Finis autem qui est objectum intrinsecum intentioni est per se et formaliter loquendo ex­ trinsecus et accidentalis fini aliorum actuum, ut dictum est. Ergo intactam relinquit specificationem moralem eorumdem actuum, ita ut nempe si actio mala sit ex suo intrinseco objecto non possit fieri bona ex intentione absolute sumpta 66 ETHICA. LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPS1S CONSIDERATIS sen ex fine operantis; quamvis ex prava intentione agentis,' mala reddatur actio bona accidentali ter affecta a prava illa intentione : perfectio enim rei omnem defectum excludit) sed res essentialiter imperfecta non potest reddi perfecta per aliquid extrinsecum et accidentale. XI. Divisiones circumstantiarum. Ut respondeamus secundæ quæstioni positæ n. V, notandum quod in ordine ad mora-' litatem actionis, circumstanti® dividi solent in mutantes vel multiplicantes species moralitatis, seu bonitatis vel malitiæ actionis; in augentes moralitatem in eadem specie ; et in minuentes in eadem specie. Circumstantia mutans seil. multiplicans,.species est illa quæ objecto, ex qucTáctus spscîëm'sïïam habet, addit specialem ordinem ad rationem (in quo ordine esse morale consisterej diximus) vel pro vel contra ipsam ; sicut furtum est ablatio rei alienæ, quod fit in aliquo loco ; at si locus est sacer, locus qui ex se est circumstantia, addit specialem ordinem difformilatis ad rationem, nempe injuriam loco sacro. Proindeque qui furatur in loco sacro duplicis peccati reus fit, furti nempe et sacrilegii. Circumstantia augens seu aggravans uon respicit, sicut prae­ cedens, spemalcfnOï'dtnenrad-rfttionem'siŸê pro, sive contra, sed præsuppositam moralitatem actus auget; sicut furari in magna quantitate. Quod si actus moralis qui ex se seu ex objecto levem culpam importat, per additam circumstantiam gravi, hoc est, mortali malitiæ fiat obnoxius, dicitur circum­ stantia aggravans in infinitum. Ita furtum libræ panis est per se peccatum veniale; at si panis auferatur pauperi qui per totum diem jejunio tabesceret, esset peccatum grave. Circumstantia minuens ex opposito se habet, nempe est illa quæ minuirîîræsiïpposiïam bonitatem vel malitiam actus. Quod si talis sit, ut peccatum per se mortale reddat veniale, dicitur circumstantia minuens in infinitum. ARTICULUS SEPTIMUS (15) De indifferentia actuum humanorum. Î. Quid indifferentia moralis. Moralitasest conformitas vel difformitas actus liberæ voluntatis cum recta ratione, et ideo cum objecto, a quo rectitudo rationis dependet, et conse- ART. VU. DE INDIFFERENTIA ACTUUM HUMANORUM 67 quenter cum ratione et bonitate divina, unde ratio veri et boni rerum omnium dependet et mensuratur (9, V). Ergo indifferentia moralis, de qua nunc loquimur, est carentia tum conformitatis tum difformitatis cum recta ratione, et consequenter bonitatis et malitiæ moralis in actu libero voluntatis. II. Quæstio prima. Hic autem statim quæritur utrum den­ tur hujusmodi actus indifferentes in genere morum, qui sci­ licet neque boni sint moraliter, neque mali. Quæ quidem quæstio sub duplici adspectu agitari potest; primo abstracte secundo concrete : nam actus humani possunt considerari, i° specifice, hoc est ex parte objecti, a quo speciem sorti­ untur, ut dictum est; 2° individualités, hoc est prouti actus moralis ponitur ab individuo libere agente, et est vestitus omnibus circumstantiis. Primo solvenda est quæstio in ab­ stracto; et sit conclusio : III. Dantur actas humani moraliter indifferentes secnniinip speciem.. Actus humani in se sumpti, ut iterum atque iterum dicamus, speciem moralem desumunt ab objectis ut sunt conformia vel difformia rectæ rationi. Atqui dantur revera objecta, quæ secundum se spectata neque conformitatem neque diflbrmitatem in esse moris cum ratione habent. Ergo dantur actus humani moraliter indifferentes secundum speciem. — Minor probatur : nam objecta dicunt in esse moris ordinem conformitatis vel difformitatis cum recta ra­ tione, secundum quod per se hominem perficiunt in ordine ad ultimum finem, vel hominem ab ultimo fine avertunt. Porro ex facto ipso constat dari objecta, quæ in se speciata et independenter a circumstantiis nihil conferunt in ordine ad ultimum finem : nam levare, e. g., festucam de terra, deambulare, et alia hujusmodi, non præ se ferunt aliquid, quod^er se hominem promoveat ad ultimum finem, vel ab ultimo fine avertat. Et in hoc communis hominum sensus convenit. Hinc actiones humanæ, secundum speciem consideratæ, recte dividuntur : Io inactiones secundum se moraliter bonas, quæ scilicet versantur circa objecta secundum se consona rectæ rationi ; ut Deum colere, honorare parentes dare eleemosynam, et similia; 2° in actiones secundum se mo­ raliter malas, quæ versantur circa objecta ex se dissona a recta ratione, et quæ ideo nunquam bene fieri possunt, ut furtum, blasphemia, adulterium, et alia hujusmodi; 3° in 68 ETHICA. LIB. It. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPS1S CONSIDERA FIS actiones secundum se moraliter indifferentes, quæ sunt circa objecta ex se non includentia aliquid moraliter pertinens ad ordinem rationis, ut levare festucam de terra, ire ad cam­ pum, et hujusmodi ; 4° in actiones, quæ absolute considerat® deformitatem vel inordinationem quamdam important, quæ tamen aliquibus circumstantiis advenientibus bonæ effici­ untur : sicut occidere hominem, vel percutere, in se defor­ mitatem importat ; sed si addatur occidere malefactorem propter justitiam, vel percutere delinquentem causa dis­ cipline non erit peccatum, sed virtus : 5° in actiones quæ absolute consideratæ bonæ sunt, ut erogare eleemosynam, sed ex aliqua circumstantia possunt fieri malæ, ut erogatio eleemosynæ propter vanam gloriam vel alium finem pravum. - III, Qu. XVIII, Art. VIII ; Qu. seq. IV. Quæstio altera. Sed si actiones humanæ in specie, seu ex objecto esse possunt indifferentes moraliter, possunt ne esse tales in individuo ? Aliis verbis, quoties homo aclualitcr agit ex libertate, seu ex voluntate deliberata, actus ejus potest ne esse indifferens in ordine moris, carens nempe tum bonitate, tum malitia morali ? Ex quo vides quæslionem esse exclusive de actionibus stricte humanis (2,1), non de actionibus hominis (ibid.}, quæ carent moralitate, quia ca­ rent libertate. Ad propositam quæslionem Scotusin II. Disl. XLI, sustinet dari posse actus humanos moraliter indiffe­ rentes in individuo, sicut dantur in specie ; sed communior sententia contradicit Scoto, et tenet cum S. Thoma non posse dari actus humanos indifferentes in individuo. Sit ergo propositio : V. Necesse est omnem actum hominis a deliberativa ra­ tione procedentem, in individuo consideratum, bonum esse vel malum. Propositiocst expressa verbis ipsis S. Thomæ, I-IIq Qu. XVIII, Artic. IX, et probatur ejus ratione. Actus mo­ ralis non solum habet bonitatem ex objecto, sed etiam ex circumstantiis (If, VIJ7 ¡uter quas potissima est intentio finis (ibid. IV). Atqui necesse est ut quilibet individualis actús humanus habeat aliquam circumstantiam, per quam trahatur ad bonum vel malum moraliter, ad minus ex parte intentionis finis. Ergo necesse est ut quilibet actus indivi­ dualis humanus sit vel bonus vel malus moraliter ; et con­ sequenter indifferens esse non potest. — Probatur minor. Actus individualis humanus procedit a libertate, seu a vo­ luntate deliberata secundum judicium rationis. Ergo necesse ART. VII. DE INDIFFERENTIA ACTUUM HUMANORUM 69 est ut voluntatis aclus sit ordinatus ad aliquid quod est fims. Aut igitur hujusmodi finis est moraliter bonus, seu convenit cum ordine reelæ rationis, et actus erit moraliter bonus, aut actus non est ad debitum finem ordinatus, et ex hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem mali moralis. Nam, ut Cajetanus dicit in Qu. cit. Artic IX. §. Prœlerea : < Ratio deliberativa quando agit, debet agere propter debi­ tum finem : quia debet agere ex ratione recta. Recta au­ tem ratio dictat, quod unicuique detur quod sibi debetur : ac per hoc quod actio ordinetur in finem debitum. Si ergo agit, et non propter debitum finem ; ergo privat actionem fine debito, quando oportet. Hoc autem est manifeste malum contrarie, sicut privare hominem bono sibi debito. » — Multa alia habet Cajetanus loc. cit. ad confirmandam thesim S. Thomæ èamque defendendam ab impugnationibus Scoti ; quæ tamen hic referre nimis esset prolixum. Adducam tantummodo difficultates quas sibi opponit et solvit Ange­ licus ibidem. NI. Nota. Solvuntur difficultates. — Objectio prima. Nulla species est quæ sub se non contineat, vel continere possit aliquod individuum. Atqui aliquis actus humanus est indiffe­ rens secundum suam speciem, ut dictum est n. III. Ergo ali­ quis actus humanus individualis potest esse indifferens. fiesp. Distinguo majorem : nulla species est, quæ sub se non contineat vel continere possit aliquod individuum sed tamen sine abstractione quam habet species, concedo ; et cum eadem abstractione quam habet species, nego. Distinguo in­ super minorem : Aliquis actus humanus est indifferens se­ cundum suam speciem, hoc sensu quod non habeat ex sua specie quod sit bonus vel malus moraliter, concedo ; hoc sensu quod ex sua specie ita ipsi debeatur quod sil indiffe­ rens, ut non possit ordinari ad bonum vel malum morale, nego. Et nego conscg. — Aliquem actum esse indifferentem secundum suam speciem potest esse multipliciter. Uno modo sic, quod ex sua specie debeatur ei, quod sit indifferens : et sic procedit ratio adversarii in minori. Sed tamen non isto modo probavimus supra specificam indifferentiam actionis, quia nullus actus hoc sensu est ex sua specie indifferens : non enim est aliquod objectum (unde petitur indifferentia) humani actus, quod non possit ordinari vel ad malum, vel ad bonum per finem vel circumstantiam. Alio modo actus potest dici indifferens ex sua specie, quia non habet ex sua 70 ETHICA. LIB. II. CAP. I. DE ACTIBUS HUMAN. IN SEIPSISCONSIDEBATIS specie, seu ex objecto, quod sit bonus vel malus (quo sensu probavimus specificam indifferentiam quarumdam actionum); unde per aliquid aliud potest fieri bonus, vel malus. Sicut homo non habet ex sua specie, quod sit albus vel niger ; nec tamen habet ex sua specie quod non sit albus vel niger. Potest enim albedo vel nigredo supervenire homini aliunde, quam a principiis speciei. — Ibid, ad 1. — Distinctio autem majoris manifesta est ex dictis inOntologia de universalibus : species enim in se sumpta neque includit neque excludit principia individuantia, sine quibus tapien nulla species existere realiter potest. Objectio secunda. Ex individualibus actibus causantur ha­ bitus conformes ipsis. Atqui dantur habitus indifferentes ; sicut prodigalitas, quæ nec bona, nec mala est. Ergo dantur actus individui moraliter indifferentes Resp. Nego minorem : et ad exemplum dico quod prodiga­ litas, ac cetera similia, non sunt mala alteri : nam prodigus nulli alteri nocet, nisi sibi ipsi ; attamen sunt secundum se mala, et non indifferentia. Nos autem hic sumimus malum morale absolute, ut est nempe quid rationi rectæ repugnans. Ib. ad 2. Objectio tertia Bonum morale pertinet ad virtutem, ma­ lum autem morale pertinet ad vitium. Atqui contingit quandoque quod homo, actum ex specie sua indifferentem, non ordinat ad aliquem finem vitii vel virtutis. Ergo con­ tingit aliquem actum individualem esse moraliter indifferen­ tem. Resp. Nego minorem. Sermo enim est de actibus humanis, a deliberativa ratione per voluntatem finem intendentem procedentibus. Porro omnis finis a ratione deliberativa in­ tentus aut est conformis rectæ rationi, aut difformis; et ideo pertinet ad bonum alicujus virtutis, vel ad malum alicujus vitii. Nam hoc ipsum quod aliquis ordinate agit ad sustentationem, puta, vel quietem sui corporis, ad bonum virtutis ordinatur in eo, qui corpus suum ordinat ad bonum virtutis : et idem patet in aliis actibus. — Ibid, ad 3. AUT. I. DE ACTIBUS ELICITIS A VOLUNTATE 71 GAPUT SECUNDUM DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE AD EORUM PRINCIPIUM INTRINSECUM, SEU DE VOLUNTARIO Prologus. Consideravimus hucusque actus humanos in seipsis ; nunc autem de iisdem in ordine ad eorum princi­ pium intrinsecum est dicendum. Principium vero intrinsecum actionum humanarum est libertas, seu voluntas ut est domina propriarum actionum sub ordinatione rationis. Quia tamen de humana voluntate ejusque libertate jam dictum est in Psychologia ; hæc omnia hic præsupponimus, et alia quæ actus humanos in ordine ad voluntatem ipsam respi­ ciunt explicanda suscipimus. Porro actiones quæ a voluntate procedunt, aliæ dicuntur elicitæ, aliæ imperatæ ; deinde ad actiones ipsas aliquid consequitur, nempe imputabilitas, meritum et alia hujusmodi ; tertio in voluntatem agentem aliquid influit sive ex parte rationis, sive ex parte ipsius voluntatis,sivcexpartcappctitussensitivi. Ergo : Iodicendum est de voluntate in ordine ad actus elicitos ; 2° de actibus imperatis ; 3° de his quæ actus liberos voluntatis conse­ quuntur ; 4° de iis quæ in voluntarium influunt ex parte rationis ; 5° de Us quæ in voluntarium influunt ex parte ipsius voluntatis ; 6° de his quæ in voluntarium influunt ex parte passionum. ARTICULUS PRIMUS (16) De -actibus elicitis • i.ium—a—voluntate. -wwq*—— I. Quid sit actioelicita. Aiitio,elicita alicui us polentlæ, ut alibi innuimus (Ps. 4-7,111). il Ia dicitur cujus potentia ipsa est simid immediatum principium et subjectum ; ita visio est a Sensu visus et est in visu, imaginan est actio imaginationis et in imaginatione existens, etc. Visio, dicitur actio elicita a visih-ot imaginari actio elicita a phantasia. II. Numerus actionum elicitarum a voluntate. Velle est genence actus elicitus a voluntate ; attamen pro vario modo quo fertur in objecta, varia sortitur nomina, non vana sed scitu perutilia. Sunt itaque actus eliciti a voluntate quinque præcipue, nempe, intentio, electio, consensus, usus et fruitio : 72 ethical. ib. n. cap. n. de actibos humanis in ordine, etc. quorum primus et ultimus sunt circa finem, reliqui vero circa ca quæ sunt ad finem, seu circa media. Pauca dica­ mus de singulis. III. intentio. Intentio etymologice accepta significat tendere in aliud. Tendunt autem in aliquid, quod est finis, tum movens tum id quod movetur ; at motus illius quod in finem movetur, procedit a motione moventis ipsum. Ergo tendere in finem, seu intentio finis est primo et principaliter actio moventis alia in finem. Atqui voluntas movet quoad exerci­ tium omnes alias animæ vires in finem (Ps. 51 II. et III). Est igitur intentio actio voluntatis ; actio nempe qua voluntas respicit finem ut terminum consequendum. — Cum autem finis duplex sit, relativus, seu intermedius (0. 50, IV), cl ultimus, ad utrumque fertur voluntatis intentio. Imo unico motu, seu unica intentione voluntas fertur in finem et in id quod estad finem, si finis et medium non absolute, sed relative accipiuntur, sicut revera concipi debent quoties medium consideratur ut medium et finis ut finis. Cum enim dico : volo medicinam propter sanitatem, non designo nisi unum ac­ tum voluntatis : cujus ratio est quia finis est ratio volendi ca quæ sunt ad finem. Idem autem actus cadit super objec­ tum et super rationem qua objectum ipsum attingitur. Cujus exemplum habes in intellectu. Si enim principium et conclusio absolute accipiantur, distincta est consideratio qua intellectus considerat unum, et considerat aliam ; sed si re­ lative accipiantur, secundum quod intellectus conclusioni assentit propter principium, est unus actus quo intellectus in unam et alterum fertur. — I-II, Qu. XII. IV. Elgpt.in..Alt.cr actus voluntatis est electio, quæ est dos essentialis libertatis. Est autem electio prœacceptio unius respectu alterius, et consequenter supponit multa, quæ eligi possunt, saltem velle et non velle. Unde in his quæ sunt de­ terminata ad unum, ut bruta, electio locum non habet : licet enim bruta animantia unum præ alio accipiant, ad illud tamen unum quod accipiunt non a seipsis se determi­ nant, ut contingit in electione, sed a natura determinantur. Unde stalim, quando per sensum vel per imaginationem repræsenlatur illis aliquid, ad quod naturaliter inclinatur eorum appetitus, absque electione moventur ad ipsum, eo fere consimili modo quo fumus sursum et non deorsum movetur. Dixi quod electio sit actio voluntatis. Licet enim voluntatis ART. 1. DE ACTIBUS ELICITIS A VOLUNTATE 73 electio non sit nisi in bonum præcognilum a ratione, ct ideo dicatur ratio formalitcr concurrere ad electionem; nihilo­ minus substantia actus, seu actus materialiter sumptus est voluntatis non intellectus : nam electio perficitur in motu quodam animæ ad bonum quod eligitur; bonum autem est objectum voluntatis. « Actus, inquit S. Thomas, quo voluntas tendit in aliquid, quod proponitur ut bonum ex eo quod per rationem est ordinatum ad finem, materialiter quidem est voluntatis, formaliter autem rationis. » — Qu. inf. cit. Art. I.— Cf. Ps. 51, VI. Electio autem non cadit circa finem ut finis est, sed circa media : nam circa finem est intentio, non electio. Dixi tamen circa finem ut finis est; nam si finis assumatur et ipse ut medium, ut accidit in finibus intermediis et subordinatis, nihil prohibet finem, ut transit in medium, esse objectum electionis. Hinc intclligilur electioni præire plures alios actus tum ex parte intellectus, ut consilium quod est inquisitio intellectiva de mediis eligendis; judicium discrelivum de mediis aptiori­ bus ad finem consequendum, etc., tum ex parte voluntatis, ut intentio finis, consensus et alii. — I-II. Qu. XIII. V. Consensus, Consentire, si etymon species, est simul sentire; unde videtur importare quamdam conjunctionem ad id cui consentitur. DefiniliH’ autem gencrice consensus ; actus appetilivcB virtutis, adhaerentis alicui rei, quasi nempe experientiam quamdam appetitus sumat de re, cui inhæret, inquantum complacet sibi in ea. Respectu autem voluntatis, ad quam perlinet in homine consentire vel non consentire, est voluntatis adhœsio iis, quæ ab intellectu censentur utilia ad finem consequendum. Hinc manifestum est consensum non esse de fine, sed de mediis ad finem. Differt autem consensus ab electione, quod electio addit supra consensum quamdam relationem respectu ejus, cui aliquid præeligitur ; et ideo post consensum adhuc remanet electio. Potest enim contingere quod per consilium inveniantur plura ducentia ad finem, quorum dum quodlibel placet, in quodlibet eorum consentitur; sed ex multis, quæ placent,-præaccipimus unum, eligendo. Sed si inveniatur unum solum quod placeat, non differunt re consensus et elec­ tio, sed ratione tantum; ut consensus dicatur, secundum quod placet ad agendum, electio autem secundum quod prælertur his, quæ non placent. ETHICA. LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. Consensus iste, ut ex se patet, supponit dominium proprii actus; unde brutis non competit, quæ appetitivum motum non habent in sua potestate, sed talis motus in eis est ex instinctu naturæ : et ideo sæpe diximus quod bruta magis aguntur quam agant se in finem. Consequenter et in homine quilibet motus appetitus sensitivi in se spectatui proprie non est consensus, quia libertate in se caret. Quamdiuergo aliquo modo illis motibus sensitivis (esto sini ita vehementes ut videantur voluntarii) voluntas non con­ sentit, neque sunt actus vitii, neque virtutis. — I II. Qu. XV — S. August. XII De Trinitate, Cap. XII. VI. Usus. Electionem voluntatis sequitur usus, qui ul AugusuHiisHicit in X De Trinitate, Cap. XI, n. 17, est assumere aliquid in facultatem voluntatis. Sicut enim con­ sentire est applicare appetitum ad aliquid appetendum, ita uti est applicare aliquod principium actionis ad actionem : postquam enim voluntas aliquid elegit, movet potentias casque applicat ad agendum. Hæc applicatio est usus : unde et operatio, ad quam applicamus rem aliquam, dicitur usus ejus, sicut equitare est usus equi; et percutere est usus baculi. Hinc sequitur usum esse de mediis, non autem de fine ut finis est, qui ad aliud non ordinatur, ut diximus de elec­ tione. Pariter usus non convenit parti animali, sed rationali tan­ tummodo: applicare enim aliquid ad alterum, non est nisi ejus quod habet dominium super illud quod applicatur; do­ minium autem seu arbitrium rationem, qua unum referri potest ad alterum, necessario subaudit, ut ex notione tradita liberi arbitrii in Psychologia notum est. — I-Il. Qu. XVI ; S. August. Lib. LXXXIII Qq. Qu. XXX. VII. Fruitio. Fruitio est amor seu delectatio qua voluntas inhamet altem reipropter rem ipsam. * Fruimurenim cognitis, inquit S. Augustinus X De Trinitate, Cap. X, n. 13, in quibus voluntas ipsis propter seipsa deZecia/a conquiescit : ulimurvero eis quæ ad aliud referimus quo fruendum est. » — Hinc habes differentiam inter fruitionem et usum. Apposite S. Augustinus dicit quod fruimur cognitis : ubi enim nulla est cognitio nulla delectatio dari potest ; at ubi cognitio est, ibi datur fruitio. Hinc < frui quidem cibo et qualibet corporali voluptate, non absurde existimantur et bestiæ, > nt idem Augustinus ait in Libro LXXXIII Qq. Qu. ART. II. DE ACTIBUS IMPERATIS A VOLUNTATE 75 XXX, quia et bcsliæ aliqua cognitione non carent. Atqui imperfecta est in bestiis cognitio, perfecta autem in nobis, qui ad universalem rationem finis et boni per intellectum assurgimus. Ergo brutis animantibus conveñlt IrtfítíóSécuií dumrationem imperfectam ; rationali autem substantiæ se­ cundum perfectam rationem. Vix autem nccesse est addere quod fruitio proprie esi de ultimo fine. Fruitio enim est quies voluntatis; at quies perfecte non est nisi in possessione ultimi finis, qui est bonum completum et terminus voluntatis. Ex quo etiam consequitur quod quamvis aliqua imperfecta fruitio possit haberi etiam de fine ultimo in intentione; perfecta tamen fruitio in animo esse non potest nisi in reali possessione ipsius ultimi finis. — S. Th. I-II, Qu, XVI ; S. August. De Doctrina Christiana. Lib. I, Cap. III. ARTICULUS SECI>vr>US 07) ■ De actibus imperatis a f^untate. I. Quid sit actio imperata. Actio imperata ab aliqua poten­ tia (Ps. 47, III) illp dicitur, cpjus potentia est guider1 princi­ pium sed non SwSfWÍBím^ic.iit domiiW^Illipn^TvjiilHem* servo actiones, quæ sunt domini sicut principii imperantis, sed sunt servi sicut principii elicientis et subjecti. Igitur actio a voluntate imperata est illa cujus principium movens est voluntas sed principium elicitivum et subjectum sunt potentiæ motæ et applicatæ, quoad exercitium a voluntate ipsa. II. Quæstio de imperio in actibus potentiarum. Sed hiestatim occurrit difficultas omnino solvenda antequam ad cetera declaranda circa actus imperatos a voluntate procedamus. Loquimur de actibus a voluntate imperatis ; ergo videmur supponere quod imperium sit actus voluntatis, cum tamen esse actum rationis doceat S. Thomas et communiter te­ neant doctiores scriptores. — Respondeo verbis éjusdem S. Doctoris I-II. Qu. XVII, Artic. I : Imperare est actus i\cltionis prmsupposilo tamen actu.mluntaJix Ad cujus eviden­ tiam considérancTüm est, quod ad imperii rationem tria con­ currunt: ordinatio alicujus ad aliquid, intimatio et motio. Exempli gratia, præcipitur : Diliye Deum; in hoc præcepto 76 ETHICA. LIB. II. ÇAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE. ETC. tria sunt : videlicet Io ordinatio seu intimatio facta indica­ tivo modo. Deus nempe est diligendus : quod est judicare et consequenter actus rationis; 2° ordinatio, imperativo modo facta, etquæproprie dicitur intimatio nempe Dilige Deum, et generice, Fac hoc : quod judicium pariter includit, et est actus rationis; 3° motio ad exequendum imperium ipsius intellectus. Atqui tum intellectus tum ceterae potentiæ quoad exercitium moventur a voluntate (P. 51. II el III). Ergo im­ perare est quidem substantialiter actus intellectus, sed posi­ tus sub motione voluntatis, seu imperium est actus rationis præsupposito tamen actu voluntatis, ut cum S. Thoma affir­ mavimus. — Dictum est autem (9,IV) quod cum duae po­ tentiæ activæ, una mola et altera movens ad unum actum concurrunt, actus dicitur, sicut revera est, elicitus , seu materialiter et quoad essentiam illius potentiæ quæ movetur; et formalitcr illius potentiæ quæ movet; sicut etiam in vir­ tutibus patet : nam mortem sustinere propter Dei amorem est quidem actus essentialiter procedens a virtute fortitudi­ nis, sed formaliler est a virtute charitatis. Igitur imperium est actus elicitus a ratione et est essentialiter rationis, for/.’«ihTerautem est actus voluntatis. — Cajelan... ib. : Qu. XIII, Artic. I. III. Corollaria. Corollarium primum. Ergo imperium, de quo in præsenti loquimur, non est in brutis, in quibus non est ratio. In illis siquidem est corpus quod posset obedire, sed eorum anima non habet unde imperet, quia non habet rationem per quam ordinet. Ut ideo non est in actio­ nibus brutorum ratio imperantis et imperati, sed solum moventis et moli. —1-11, Qu. XVII, Artic. II, corp, et ad. 2. Corollarium alterum. Ipse voluntatis actus imperatur: est enim in potestate nostra velle et non velle, utconscientia testatur ; quod autem est in potestate nostra subjicitur imperio nostro, hoc est nostræ rationis : quæ sicut potest judicare quod bonum sit aliquid velle, ita potest ordinare imperando quod homo velit. Quia tamen primus actus voluntatis non est potestate nostra sed in potestate naturæ, hujusmodi actus imperio rationis non subjicitur. — lb. Artic. V, corp, el ad. 3. C ’• : ¡:.-¡ tertium. Imo et ipse actus rationis potest esse imperatus a ipsa ratione : namratiovi reflexionis cognoscit actus suos : ergo sicut ordinat de actibus aliarum potentia­ rum, ita ordinat de actu proprio. — Attamen < attendendum 77 ABT. II. DE ACTIBUS IMPEDATIS A VOLUNTATE est, inquit S. Thomas, quod actus rationis potest considerari dupliciter. Uno modo quantum ad exercitium actus : et sic actus rationis [modo non sil primus (Ps. 51, IV)] semper im­ perari potest ; sicut cum indicitur alicui quod attendat, et ratione utatur. Alio modo quantum ad objectum, respectu cujus duo actus rationis attenduntur. Primo quidem, ut ve­ ritatem circa aliquid apprehendat; et hoc nen est in potestate nostra : hoc enim contingit per virtutem alicujus luminis, vel naturalis vel supcrnaturalis : et ideo quantum ad hoc actus rationis non est in potestate nostra, nec imperari potest. — Alius autem actus rationis est, dum his quæ apprehendit asscnlit. Si igitur luerint talia apprehensa, quibus naturaliter intellectus asscnliat (sicut prima prin­ cipia), assensus talium, vel dissensus non est in potestate nostra, sed iu ordine naturæ; et ideo proprie loquendo, na­ turæ imperio subjacet. — Sunt autem quædam apprehensa, quæ non adeo convincunt intellectum, quin possit assentire vel dissentire, vel saltem assensum vel dissensum sus­ pendere propter aliquam causam ; et in talibus assensus ipse vel dissensus in potestate nostra est, et sub imperio cadit. > I-II, Qu. XVII, Artic. VI. IV. Quæstio. Atqui præter intellectivas sunt in nobis et potentiæ interiores sensilivæ et sensus externi. Quæstio igi­ tur movetur gravissima in morali utrum hujusmodi actus sensitivi imperio rationis subjiciantur? Si enim hujusmodi actus imperio rationis non subjaceant, sequitur quod ex nullo actu partis animalis homo culpandus sit, vel laudandus. Quam brutalem consequentiam epicurcismus docet, sed pu­ dor humanus detestatur. Sit itaque conclusio : V. Tum actus appetitus sensitivi tum actus exteriorum membrorum subjacent in homine imperio rationis. Hanc ipsam propositionem jam probavimus in Psychologia (47, III); unde pauca hic addere sufficiat. In antecessum autem nota duo : Io quod potentiæ sensilivæ cum sint organicæ (Ps. 22, III) postulant rectam corporis dispositionem, ut perfecte agant : quæ dispositio non pendet a nostra voluntate, et ea deficiente non potest actus talium potentiarum subjici per­ fecte rationis imperio ; — 2° quod ut conscientia testatur, quando actus appetitus sensitivi vehementer excitatur ab ob­ jectis sensibilibus, prævenit ipsam rationem, et est præter hujus imperium. — Hisce exceptionibus declaratis atque concessis, probatur evidenter propositio ex testimonio consZiGLURA. Summa philosophica — T 111. I 78 ETHICA. LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN OBDINE, ETC. cientiæ. Etenim vivide sentio me per liberam meam volunta­ tem applicare manum et movere digitos ad scribendum, ocu­ los intendere in chartam, et alia hujusmodi ; et similiter vivide in temetipso experiris te posse imaginationem ab im­ portunis phantasmatibus ad convenientiora divertere, et mo­ tus iræ aut compescere aut magis per rationem excitare. Si autem hujusmodi actus potentiarum sensitivarum sunt in potestate nosira, subjacent imperio rationis : ex eo enim ali­ quis actus imperio nostro subjacet, quia in potestate nostra est. Igitur tum actus appetitus sensitivi, tum actus exterio­ rum membrorum subjacent imperio rationis. — I-II, Qu. XVII, Artic. VII et IX. VI. Imperium et actus imperatus sunt moraliter unus actus. Dictum est enim supra n. II, quod quando duæ activæ po­ tentiæ ita ordinantur ut una agat sub imperio alterius, actus est elicilive quidem potentiæ quæ sub imperio operatur, sed est formaliter potentiæ imperantis ; hoc est habetur unus actus quasi compositus ex materia et forma, vel, si magis placet, unus actus qui est simul principalis agentis et ins­ trumenti. Atqui unus est aclus principalis agentis et ins­ trumenti, ut instrumentum est. Ergo imperium et actus imperatus sunt moraliter unus actus. — Et dico moraliter : non enim nego quod actus imperans et actus imperatus physice considerati, seu separalim, sint multi. — lb. Artic. IV. et Qu. XX, Artic. III. ARTICULUS TERTIUS (18) De iis quæ consequuntur aclus humanos ratione bonitatis vel malitioe. I. Triplex consideratio actuum humanorum. Actus humani tripliciter hic considerari debent : Io in ordine ad finem, in quem diriguntur; 2° in ordine ab liberum arbitrium a quo efficienter producuntur; 3° in ordine ad alteram personam in cujus gratiam vel injuriam vergunt. Ex primo capite ac­ tus humanos consequitur ratio rectitudinis vel peccati ; ex secundo consequitur in eisdem actibus imputabilitas et con­ sequenter ratio laudabilis vel culpabilis ; ex tertio denique actus humani habent rationem meriti vel demeriti. — I-II. Qu. XXI, Artic. III. De singulis est dicendum. ART. 111. DE US QUÆ CONSEQUUNTUR ACTL'S HUMANOS, ETC. 79 II. Actiones hwnanæ-liabcnt-rationemrnctitudinis vel peo cati. In antecessum (ne inutilis hæc propositio videatur post ea quæ dicta sunt de bonitate vel malitia actuum humano­ rum) nota quod peccatum se habet ad malum sicut species ad genus : quælibet enim privatio boni in quocumque sub­ jecto constituit rationem mali ; sed peccatum est actus, qui agitur propter aliquem finem, carens debito ordine ad finem ipsum. — Probatur propositio. Actus.humani sunLhoni vel rp ali moraliter secundum quod ordinantur in finem debitum vel indebitum secundum rectam rationem (9, IV). Atqui, ut ex prænotamine patet, ratio bonitatis vel majhiæ_in_açtjbus. e x ordine ad finem debitum vel indebiti im s ecundum rectam rationem, est ipsa rectitudo vel ipsum peccatum in actibus. Ergo actiones humanae habent rationem rectitudinis vel péccati,— I-II, Qu. XXI, Art. I. III. Actiones humanæ jure homini, emus illæ sunt, imputantur. Sermo est exclusive de actionibus humanis (2,1). — Probatur. Tunc actus imputatur agenti, quando est in potes­ tate ipsius ita quod habeat dominium sui actus. Hæc enim est ipsa imputabilitatis definitio communiter recepta. Atqui omnium actionum humanarum, utpote quæ procedunta volun­ tate deliberata, seu a libertate, homo habet perfectum domi­ nium, ut ex terminis notum est. Ergo actiones, humanæjure homini,cujus illæ sunt actiones imputantur. —Ibid. Artic. II. IV. Corollarium. Sicut peccatum est species mali (Supra n. II), ita culpa est species peccati : tunc enim actus dicitur culpabilis vel laudabilis, quando rectitudo vel peccatum, aclus imputantur agenti. Cum ergo actus humani, et consequenter bonitas vel malitia eorum imputentur agenti ; sequitur ne­ cessario quod actus humani sint laudabiles vel culpabiles : seu quod homo per suas actiones humanas incurrat laudem vel vituperium. — Ibid. V. Nota. Opinio Puffendorfii. Putavit Puffendorfius, .De jure naturœ et gentium Lib. I. Cap. V. §. IV. quem sequitur Hertius in notationibus in locum citatum, in hac imputabilitate consistere moralitatem actionum humanarum; sed errat manifeste. Nam imputabilitas non constituit sed potius con­ sequitur moralitatem, ut ex tradita ejusdem imputabilitatis notione perspicuum est. VI. Ratio meriti et demeriti. Meritum vel demeritum generatim sumptum esi ordo (^/(Ir.ibutwnemsecundumjustitiain. Atqui retributio secundum justitiam fit alicui ex eo quod 80 ETHICA. LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. agit in profectum vel nocumentum alterius. Unde meritum est ordo ad retributionem secundum justitiam enascens ex eo quod aliquid iit in alterius commodum vel nocumentum.— Ibid. Artic. III. VII. Corollarium. Igitur homo, consideratus exclusive ut singularis et privata persona, nihil proprie sibi meretur. Justitia enim propric accepta est ad alterum non ad scipsum ; unde et est ad alterum retributio secundum justitiam ex merito proveniens. — Ibid. VIII. Conditiones ad meritum vel demeritum. Plures recen­ sentur conditiones u[ ratio meriti vel demeriti habeatur; principaliores sunt : Io quod actio a libertate procedat; ubi enim libertas deficit, deficit ipsa moralitas, et consequenter ipsa justitia, quam meritum vel demeritum important ; — 2° quod actio cedat in emolumentum alterius vel nocumen­ tum, ut manifestum est ex tradita ipsius meriti notione : — 3° quod actio in ordine ad emolumentum alterius non de­ beat poni ex peculiari contractu : nam in hoc casu justitia seu æqualitas: in qua meritum fundatur, ut ex mox dicen­ dis patebit, actione ipsa ponitur, quin actus ad aliam retri­ butionem ex justitia ordinetur : secus abiretur in infinitum in ordine meritorum et retributionum. — Quibus omnibus præmissis, quærimus utrum homo possit mereri tum apud alios homines, tum apud societatem, tum apud Deum. IX. Homo actibus suis potest mereri vel demereri tum apud alios homnresf trnrr apud societatem. Probatur prima pars propositionis.— Justitia ponit æqualitatem inter homines; ut scilicet homo neque plus neque minus habeat quam debet habere. Atqui eo ipso quod aliquis, puta Petrus, libere agit in bonum alterius, v. g. Pauli (quin ad illud agendum pe­ culiari obligatione jusliliæ teneatur), Paulus habet plus quam debet habere; et eo ipso quod actio Petri libera cedat in malum ejusdem Pauli, hic minus habet quam debet ha­ lo re. Ergo sicut in hoc secundo casu Petrus tenetur compen­ sare damna Paulo illata et restituere justitiam læsam, et cou­ se ; lenter demeretur apud Paulum; ita ex ratione opposita Paulus recipiens bonum ex actione libera Petri (peculiari obligatione non debita), tenetur restituere æqualitatem jus­ titiae recompensando Pcirum qui egit in emolumentum sui, et qui consequenter meretur apud ipsum. — Hoc argumen­ tum paucis complexus est S.ThomasI-II, Qu. CXIV, Artic. 1. « Meritum, inquit, et mcrccs ad idem referuntur. Id enim ART. Ht. DE IIS QUÆ CONSEQUUNTUR ACTUS HUMANOS ETC. 81 merces dicitur quod alicui recompcnsatur pro retributione operis vel laboris, quasi quoddam pretium ipsius. Unde sicut reddere justum pretium pro re accepta ab aliquo est actus justitiæ, ita etiam recompensare mercedcm operis vel laboris est actus justitiæ. » Probatur altera pars propositionis, scilicet quod homo pos­ sit mereri et demereri apud societatem. Nam unusquisque in aliqua societate vivens est pars et membrum totius socie­ tatis. De ratione autem membri est, quod quidquid agit di­ recte in bonum vel malum alterius membri redundet in bonum vel malum totius societatis, et quidquid directe in bonum vel malum agit societatis redundet in bonum vel ma­ lum membrorum, sicut qui lædit manum, per consequens lædit hominem, et homo cum perficitur, perfectio redundat in membra ejus. Ergo cum aliquis in societate vivens agit in bonum vel malum alterius membri socialis, duplici ex capite meretur vel demeretur. Uno modo, secundum quod debetur ei retributio a singulari persona, quam juvat vel offendit, ut supra dictum est. Alio modo, secundum quod debetur ei re­ tributio a societate in quam redundat bonum vel malum membrorum. — Similiter quando aliquis civis directe agit in bonum vel malum totius societatis, debetur ei retributio, primo quidem et principaliter a corpore sociali, secundario vero a singulis membris in quæ redundat seu bonum seu malum lotius societatis. — Imo cum civis agit quod in bo-’ num proprium vel malum vergit, etiam debetur ei retributio,' ratione jam dicta, quia nempe bonum vel malum membri redundat in bonum vel malum lotius corporis et ceterorum membrorum ; licet non debeatur ei retributio in quantum quod agit est bonum vel malum singularis personæ, quæ in hoc casu est eadem agenti ; nisi forte a seipso secundum quam­ dam similitudinem, prout metaphorice est justitia hominis ad seipsum, secundum quod ratio imperat irascibili et con­ cupiscibili, et secundum quod hæc obediunt rationi, et uni­ versaliter secundum quod unicuique parti hominis attri­ buitur quod ei convenit. — l-II, Qu. XXI, Artic. Ill, et 11-Ii, Qu. LV11I, Artic. II. X. Actus humani habent rationem meriti vel demeriti apud ipsunrtretlSL Meritum in scholis bilariam’ dTviditui, in mentuni scilicet de congruo et in meritum de condigno. — Meri­ tum de congruo est ordo operis ad præmium non quidem vi operis sed magis ex decentia, vel amicitia, Vel liberalilale S? ETHICA. LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. praemiantis, ut cum Princeps militi generoso, praeter stipen­ dium debitum, confert titulum nobilitatis vel aliquid hujus­ modi. — Meritum de condigno est ordo operis ad praemium vi operis, et ideo est exigentia præmii ex justitia. — Subdividi­ tur in meritu n_¿e_con In loe. cit. ad. Rom., Leet. V.) — Sensus igitur nostræ propositionis est de merito tum de congruo, tum de condignitate. — Hisceprænotatis pro­ batur thesis. — Sicut supra n. IX dictum est, actus liberi alicujus hominis habent rationem meriti vel demeriti, secun­ dum quod ordinantur in bonum vel nocumentum alterius, sive ratione sui, sive ratione communitatis. Atqui utroque modo actus liberi hominis, quantum est ex parte ipsius hominis, ordinantur in Deum. Ergo utroque modo actus nostri humani habent rationem meriti vel demeriti apud Deum. Probatur minor : Et primo ratione sui, hoc est, Dei. Deus enim est ultimus h minis finis (6, II)?Deratione autem ultimi finis est, ut ad illum omnes actus humani referantur (3, I). Ergo qui facit actum malum non referibilem in Deum, non servat honorem. qui Deo ut supremo bono seu ultimo fini debetur, et consequenter apud Deum demeretur,- et, ex opposito, qui facit actum bonum referibilem in Deum, servat honorem Deo debitum, et libere concurrit ad ejus gloriam : et conse­ quenter meretur apud ipsum. Secundo ratione lotius communitatis universi. Etenim in ; lalibet comrnunTfateTiene orcïîfiâtaTîUê’ qüî sapienter regit mmunitatem, præcipue habet curam boni communis, ad : t procurandum ipsa societas instituta est. Ergo ad sa­ pientem rectorem pertinet retribuere pro his, quæ bene vel male ab individuis liberis fiunt in communitate. Atqui homo est pars communitatis universi, cujus Deus gubernator est sapientissimus (T. 31). Ergo Deus retributor est actionum humanarum, quæ aut in bonum aut in malum vergunt com­ munitatis universi : alioquin sequeretur, ut vere concludi i ART. in. DE HS QUÆ CONSEQUUNTUR ACTUS HUMANOS ETC. 83 S. Thomas, quod Deus non haberet curam de actibus humanis. — III. Qu. XXI, Artic. IV. XI. Nota. Solvuntur difficultates. — Objectio Prima. Homo actibus suis nihil boni nihilquc mali addere Deo potest. Sed ad rationem meriti requiritur quod homo actibus suis in bo­ num vel malum alterius agat. Ergo homo nequit mereri vel demereri apud Deum. Resp. Distinguo majorem : Homo actibus suis nihil boni nihilque mali addere Deo potest quantum est ex parte Dei concedo ; quantum est ex parte ipsius hominis, nego. Procul dubio < per actum hominis Deo secundum se nihil potest accrescere, vel deperire ; sed tamen homo, quantum in se est, aliquid subtrahit Deo, vel ei exhibet, cum servat, vel non servat ordinem, quem Deus instituit. » Ibid, ad 1. Et hinc est quod * Deus ex bonis nostris non quærit utilitatem, sed gloriam, id est manifestationem suæ bonitatis quod etiam ex suis operibus quærit (C. 8, II). Ex hoc autem quod eum coli­ mus, nihil ei accrescit, sed nobis ; et ideo meretur aliquid a Deo, non quasi ex nostris operibus diquid ei accrescat, sed inquantum propter ejus gloriam operamur. » Ibid. Qu. CXIV. Artic. I. ad 2. Objectio altera. Instrumentum nihil meretur respectu agen­ tis quod instrumento utitur. Atqui homo est instrumentum Dei. Nihil ergo apud Deum homo meretur. Resp. Distinguo majorem : Instrumentum purum nihil meretur, concedo ; instrumentum, quod tamen libere disponit de propria actione, nihil meretur, nego. Et contradistincta mi­ nori in hoc sensu, nego conseq. — « Homo sic movetur a Deo, ut instrumentum, quod tamen non excludit, quin moveat seipsum per liberum arbitrium, ut ex supra dictis (Qu. X, Artic. IV) patet (T. 30, X ) ; et ideo per suum actum meretur vel demeretur apud Deum. » Ibid. Qu. XXI, Artic. IV, ad 2. Objectio tertia. Quidquid in homine est, a Deo est et Deo debetur. Ergo homo nihil meretur apud Deum. Resp. Distinguo conseq. Homo nihil meretur de condigno ex rigore justitiæ, concedo ; nihil meretur de congruo et de condignitate, nego. — Justitia proprie dicta est inter cequales; absoluta autem æqualitas non potest esse inter Creatorem et creaturam : attamen potest esse æqualitas secundum pro­ portionem, inquantum scilicet tum Deus tum homo operan­ tur secundum modum suum. Modus autem et mensura humanæ virtutis in homine est a Deo ; unde meritum hominis 84 ETHICA. LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. apud Deum esse non potest de condigno ex rigorejuslilite, sed secundum præsupposilioncm divinæ ordinationis, hoc est ex condignitatc, ita scilicet, ut id homo consequatur a Deo per suam operationem, quasi mcrccdcm, ad quod Deus ei virtu­ tem operandi deputavit. Neque ex eo quod quidquid in ho­ mine est, a Deo sil cl Deo debeatur, sequitur negatio cujusque meriti hominis apud Deum, quia « homo, in quantum propria voluntate facit illud, quod debet, meretur: alioquin actus justitiæ quo quisrcdditdcbilum, non esset meritorius. » — Ibid. Qu. CXIV, Artic. I, corp, et ad i. ARTICULUS QUARTUS (19) De iis quæ influunt in voluntarium exparte rationis. I. De natura voluntarii. Actus voluntarius, seu voluntarium communiter delinitur cum S. Thoma : Quod est a principio ii¡dxiiiscw--cu>n.coguilioiie finis. Quam definitionem ita exphcat S. Doctor : « Quorumdam actuum seu motuum princi­ pium est in agente, seu in eo, quod movetur : quorumdam autem motuum, vel actuum principium est extra. Cum enim lapis movetur sursum, principium hujus motionis est extra lapidem, sed, cum movetur deorsum, principium hujus mo­ tionis est in ipso lapide. Eorum autem, quæ a principio intrinseco moventur, quædam movent scipsa,quædam autem non. Cum enim omne agens, seu motum, agat seu movea­ tur propter finem, ut supra habitum est (2, II), illa perfecte moventur a principio intrinseco, in quibus est aliquod intrin­ secum principium, non solum ut moveantur, sed ut movean­ tur in finem. Ad hoc autem quod fiat aliquid propter finem requiritur cognitio finis aliqualis. Quodcumque igitur sic a_-.t. vel movetur a principio intrinseco, quod habet aliquam notitiam finis, habet in seipso principium sui actus non so­ lum ut agat, sed etiam ut agat propter finem. » — IIoo_igitur dici(nus XA^^^ium •. cjjjjss, scilicet, priygipiuin-esl intra 1 II. Qu. VI, Ai-tic. I. B7 Divndqffès voluntarii, Voluntarium varias divisiones subit ; praecipuas referre debemus antequam ad quæstiones veniamus. Voluntarium perfectum et imperfectum. Natura voluntarii est quod sit a principio intrinseco cum cognitione finis Ergo ART. IV. DE Its QUÆ INFLUUNT IN VOLUNTARIUM EX PARTE RAT. 85 ubi invenitur perfecta cognitio finis, ibi erit perfectu nil voluntarium ; quod est consequenter ac/tts procedens a nrin-l^' cipio intrinseco cum perfecta cognitione finis - quæ cngnitin^^J, perlecta liab£Uii.qiinnHft-cagnnsriltirii ut palet ex dictis (I, III et IV). Voluntarium necessarium el liberum. Primum procedit e.x .piincipiû intruisëcâLcuBi.cognitionc determinata ad unum iiucm. ut contingit in brutis, et in actu voluntatis ut est natura. — Liberum est quod procedit a principio intrinsivu cum indifiercnlia cognitionis seu judicii circa finem, ut est in actibus procedentibus a voluntate, ut voluntas est (Ps. 4()’;VT50).' Voluntarium in se.et voluntarium in causa. Primum, quod etiam directum dicitur, est illud quod positive, immediate et perse est a voluntate intentum ; ut cum aliquis jn.lcjjÂEt scribere, et órhnia tfisponit ad scribendum, et calamum arripiTmanu cl manum, movet et dirigit. —Volunlariinjjj,^ causa est illud quod positive, immediate '¿IFper se'non inTemffiur a voluntate, intenditur tamen aliquid unde neces­ sario sequitur. E. g., cum aliquis intendit die festo vena­ tionem, ex qua impeditur audire sacrum, hæc omissio sacri est voluntaria in causa. — Voluntarium in causa dicitur etiam indirectum: adquod 1res conditiones requiruntur :!“• ut causa voluntarie posita non leviter et remote sed proxime et efficaciter, prouli humano modo a nobis judicari potest, influat effectum; —‘2*’ quod præfatus effectus potuerit prae­ videri ; 31’ — quod debuerit prævideri, ut effectus moraliter imputetur agenti. — Plura hac de re moralist®. Foiun/apum_¡noM¿uium et voluntarium negativum : quæ S. Tliomas i!,id. Artic. Il, vocat directum et indirectum, [lè­ vera enim voluntarium positivum cum directo convenit, et iicgalivum cum indirecto. Voluntarium positivum est positio actus voluntatis circa aliquid, sive hoc aliquid sit in se quid positivum. iit velle audire sacrum, sive sit quid negativum, ut 'vellenon audire sacrum ; voluntarium negativum esi pri- 86 ETHICA. LIB It. CAP. It. DE ACTIBUS HUMANISIN' ORDINE, ETC. valió, seu oiiiissio actus positivi, ut non velle audire sacrum. — Quamvis autemvôTiirTfarium ncgativuin in se sumptum dicat actus negationem, ut ex ejus definitione liquet, subaudit tamen in subjecto aliquem actum positivum, qui sit causa vel occasio illius negationis vel omissionis actus,' ut fuse explicat S. Thomas I-II, Qu. LXXI, Artic. V; et ex hac parte voluntarium negativum convenit cum voluntario indirecto, ut patet. III. Quæstio prima. Voluntarium, et a fortiori voluntarium liberum sine aliqua prævia cognitione esse non posse, constat ex dictis n. 1. Quia ergo ignorantia est carentia cognitionis (L. 40, V), videtur omnino superfluum quærere utrum ignorantia causet involuntarium. Tamen non frustra sed perutiliter movetur præfata quæstio : non enim sermo est de carepfift cujuslihel c.ognitionjs. quo in casu et ipse actus voluntarius universaliter foret impossibilis, sed de "Carghtia cognitionis, seu de ignorantiapartiali et circadeter"mTnatamrem, ut ex dicendis melius patebit. De hac ergo ignorantia quæritur utrum causet involuntarium. Sit itaque prima conclusio : IV. Ig^Mantjainncomitans non facit involuntarium^ Ignoranlia roq('<,Mi7a¿w_illa dicitur, quæ est de eo. quod aclualiler voluntas agit ; attamen voluntas est in tali dispositione, ut si sciret, quod actualiter ignorat, ageret eodem modo, si non majori inclinatione, id quod agit constitutain ignorantia. Exempli gratia, Petrus quærit hostem ad ipsum perden­ dum ; venationi incumbens, et putans occidere cervum, reperit se occidisse hostem. Procul dubio in actu quo occidebat hostem ignorabat hostem occidere, putans occidere cervum : unde ignorantia hostis comitabatur actum illum. Attamen si ignorantia defuisset, et cognovisset hostem, et ipsum pari saltem modo, si non majori vindicte voluptate, occidisset. Consequenter occisio hostis, in casu, non est voluntaria actu, quia nihil potest esse actu volitum quod actu igno­ ratur ; sed non est involuntaria, quia non est repugnans sed imo maxime conformis voluntati. Et ex hac explicatione ignorantiæ concomitantis remanet probata thesis. Illud enim non causât involuntarium, cujus effectus non est contrarius voluntati. Atqui effectus ignorantiæ concomi­ tantis non est contrarius voluntati, quinimo est ipsi volun­ tati consentaneus. Ergo ignorantia concomitans non causal involuntarium, seu non impedit quominus id quod homo ART. IV DE ns QUÆ INFLUUNT IN VOLUNTARIUM EX PARTE RAT. 87 operatur in ignorantia concomitante sit voluntati consen­ taneum. V. Ignorantia consequens non causât involuntarium. Ignorantia consequens est illa quæ est volita ab ipsa voluntate. Duplex distinguitur ; quia dupliciter voluntas potest aliquid velle, directe nempe, et indirecte, ut supra dictum est. — Ignorantia directe volita est illa quæ perse est objectum in quod fertur actus voluntatis ; sicut cum aliquis positive ignorare vult legem. vel ut excusationem a peccato habeat, vel ut non retrahatura peccando, secundum illud impiorum apud Job. XXI. 4 : Recede a nobis, et scientiam viarum tua­ rum nolumus. Et hæc ignorantia directe volita dicitur affectata. — Ignorantia indirecte volita est illa, quam quis Z potest et debet. nhn. habere. Quæ ignorantia contingit z duplici modo: Io cum aliquis non considerat quod consi­ derare potest et debet ; et in hoc casu habetur ignorantia malæ electionis, vel ex passione vel ex habitu; 2° cum aliquis notitiam quam debet habere, quamvis velit, tamen non curat acquirere ; sicut si medicus vel judex negligerent scire quæ ad proprium officium pertinent. Hæc ignorantia indirecta dicitur etiam supina vel crassa, si negligentia luerit gravis, ita nempe ut vel nulla vel levis admodum diligentia addiscendi adhibita fuerit. — His de ignorantia consequente declaratis, propositio nullam admittit difficul­ tatem. Etenim qui vult causam vult etiam ea quæ cum ipsa causa sunt necessario connexa. Atqui voluntas sive directe sive indirecte vult ignorantiam consequentem, cum qua est necessario connexum id quod, ipsa stante, voluntas vult. Ergo voluntas vult id quod, ipsa operatur vi ignorantiæ consequentis ; unde actio hoc in casu non est involuntaria simpliciter. — Dico autem simpliciter, quia secundum quid causât hæc ignorantia involuntarium, hoc sensu nempe quod si ipsa non adesset, voluntas non vellet id quod vult stante ignorantia ; et in hoc ignorantia consequens distin­ guitur a concomitante. VI. Ignorantia antecedens causât simpliciter involuntarium. Ignorantia antecedens (quæ est tertium membrum divisionis ignorantiæ) illa est quæ non est voluntaria neque directe neque indirecte, et est tamen causa volendi quod quis nollet si ignorantia deesset.Unde omnino diversa est ab ignorantia tum consequente, tum concomitante. Exempli gratia . Aliquis adhibita omni diligentia quæ solet moraliter adhi­ 88 ETHICA. LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. beri, et certior factus neminem per viam transire,. lapidem projicit et occidit filium, vel amicum, vel hominem. Hæc ignorantia non est volita ullo modo, neque directe neque indirecte; insuper non projecisset ille lapidem si scivisset aliquam personam pertransire. Ergo ignorantia antecedens talis est ut repugnet voluntati tum in se, tum in suo effectu. Quod autem repugnat voluntati, voluntarium esse nullatenus potest, ut constat ex terminis. Ergo ignorantia antecedens causal simpliciter involuntarium. —I-II, Qu. VI, Artic. VIII. Ignorantia antecedens dicitur etiam invincibilis, quia adhi­ bitis omnibus mediis quæ humano modo adhiberi possunt, expelli non potest; — unde ex ratione opposita ignorantia consequens est semper vincibilis, talis scilicet quæ expelli potest, mediis illis adhibitis quæ humano modo adhiberi possunt,et debent, VII. Quæstio altera. Atqui quæstioni de ignorantia respectu actuum voluntatis strictissime connectitur quæstio altera de errore, qui est species quædam ignorantiæ etex ignorantia procedit (L. 40 VII). Út autem inlelligatur sensus quæstionis, recolendum est quod voluntas sequitur judicium rationis circa bonitatem vel malitiam actionis : ratio autem in nobis falli potest, et consequenter judicare aliquid esse faciendum quod non debet fieri, vel aliquid non esse faciendum, quod tamen fieri moralitcr potest. Quærilur ergo utrum voluntas ita teneatur sequi rationem ut, si a ratione sive recta sive errante discordet, sit mala moralitcr et consequenter culpabilis: quod, ut Angelicus optime notat, idem est ac quærere utrum conscientia errans obliget ; nam conscientia moralitcr sumpta non est aliud quam dictamen rationis, seu applicatio scienliæ ad peculiares vilæ moralis actus, ut dictum est (13, II). Cui quæstioni respondeo: VIII. Voluntas discordans a ratione sive recta sive errante semper est moralitcr mala. Probatur. De ratione appetitus tum sensitivi tum intellect i vT est ut feratur in objectum non prouli est in se et a parte rei, sed reduplicative ut cognitum (Ps. 48, I). Ergo si ratio seu conscientia aut recte aut falso judicet aliquam rem esse moraliter malam, et nihilominus voluntas in hanc rem feratur appetitione et electione, voluntas fertur in malum formaliter ut suum malum est, nempe ut tale cognitum, quamvis a parte rei quodjudicatur malum sit bonum materialiter respectu ipsius voluntatis. Atqui libere velle malum est actio mala moralitcr et culpa- ART. IV. DE IIS QUÆ INFLOUNT IN VOLUNTARIUM EX PARTE VOLUNT. 89 bilis. Ergo voluntas discordans a ratione sive recta sive errante semper est mala. — I-II, Qu. XIX, Art. V. IX. Attamen voluntas concordans rationi erranti non sem­ per est bona, seu, quod idem est, conscientia erronea non semper excusat. Quæ propositio probatione non indiget post dicta de ignorantia. Si enim error proveniat ex ignorantia quæ alio modo, juxta dicta, est voluntaria, patet errorem ipsum esse voluntarium, et consequenter hominem obligari ad contrarium ejus quod ratio errans hoc in casu dictat, et minime excusari a culpabilitate actionis peractæ cum conscientia errante hoc modo. — Attamen si error proveniat ex ignorantia antecedente, quæ aufert voluntarium, voluntas rationi, seu conscienliæ erranti concordans bona est moraliter. — Ibid. Artic. VI. X. Nota. Solvitur difficultas. Dices : Voluntas discordans a ratione errante est mala, ut dictum est n. VI. Si ergo volun­ tas concordans rationi erranti sit etiam mala, videtur quod omnis voluntas habentis rationem errantem sit mala; et sic talis homo erit perplexus et ex necessitate peccabit; quod est inconveniens. Ergo voluntas concordans rationi erranti est bona. Itesp. Huic difficultati hæc respondet S. Thomas loe. cit. Art. VI ad 3 : < Sicut in syllogisticis, uno inconvenienti dato, necesse est alia sequi; ita in moralibus, uno inconve­ nienti posito, ex necessitate alia sequuntur. Sicut, supposito quod aliquis quærat inanem gloriam, sive propter inanem gloriam faciat quod facere tenetur, sive dimittat, semper pec­ cabit. Nec tamen est perplexus, quia potest intentionem malam dimittere. Et similiter, supposito errore rationis, vel conscienliæ, qui procedit ex ignorantia non excusante, necesse est, quod sequatur malum in voluntate. Nec tamen est homo perplexus, quia potest ab errore recedere cum ignorantia sit vincibilis et voluntaria. » ARTICULUS QUINTUS (20) De iis quæ in voluntarium influunt ex parte ipsius voluntatis. Í. Prænotanda. Ea quæ in voluntarium influunt ex parle ipsius rolunlalis præcipue sunt habitus. De habitibus au lent 90 ETHICA LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. plura jam diximus in Ontologia (Artic. 32); unde hic pauca de ipsis addemus prout respiciunt voluntatem ipsam. II. In voluntate humana potest esse habitus. Etenim voluntas nostra considerari potest: 1° ut natura, 2° ut voluntas. Voluntas ut natura ex se et necessario determinatur ad bonum appetendum, quod est ultimus finis, seu bonum inde­ terminate sumptum (Ps. 49, III et seqq.). Et hinc est quod voluntas ut natura, sufficienter disposita ex seipsa ad appe­ tendum bonum suum, non indiget disponi per supervenientem habitum, ut per se patet. Sed voluntas ut voluntas, seu ut do­ mina propriorum actuum, diversimode, hoc est bene vel male potest disponi et ordinari ad plura agenda. Atqui potentia quæ diversimode potest ordinari ad agendum, indiget habitu quo bene vel male disponatur ad actum suum (0. 32, II). Ergo in voluntate non solum possunt esse habitus, sed ipsa ad bene agendum habitibus indiget, hoc est dispositionibus illam in­ clinantibus ad recte agendum. — Quæ veritas facto ipso comprobatur : sunt enim homines ex assuetudine inclinati ad bonum prompte, faciliter et delectabiliter operandum, sicut sunt homines ex assuetudine ad malum propensissimi. III. Habitus boni et habitus pravi. Exinde patet quod habi­ tus eodem modo distinguuntur inoraliter ac actus, ad quos ordinantur et ad quos voluntatem ipsam bene vel male dispo­ nunt : hoc est habitus alii sunt boni, alii sunt mali moraliler. Habitus bonus dicitur qui disponit ad actum convenientem naturæ agentis ; sicut naturæ humanæ conveniuftt actus qui sunt secundum rectam rationem (9, IV) Habitus autem malus djcitnr qni djfiponjt ad actum non convenientem natgrœ sicut actus qui sunt contra rectam rationem, a riànir^niimana-discordaqt^— I-II, Qu. LIV, Artic. III. IV. Virtus et vitium. Habitus boni vocantur virtutes ; habi­ tus mali vocantur vilia. — Est autem virtus bona qualitas (seu bonus habitus) mentis, qua recte vivitur, qua nullus male uti­ tur. — Dicitur Ttona qualitas mentis, seu firma dispositio ; artis rationalis hominis ; dicitur qua recte vivitur : Io quidem, quia virtus est habitus disponens voluntatem ad agendum, s. ut Scholastici dicunt, est habitus operativus; 2° quia vir­ tu- semper disponitad bonum, nunquam ad malum,ad quod disponit vitium : nam etsi quandoque virtuosus male agat, non agit tamen malum ex virtute, sed quia in determinato casu a virtute deficit. Dicitur denique qua nullus male ulilur, quia virtus non se habet indifferenter ad bonum et ad malum ART. V. DE IIS QUÆ IN VOLUNTARIUM INFLUUNT EX PARTE VOLUNT. 91 [sicut in speculativis opinio (L. 40, VIII) se habet ad verum et falsum], sed semper ad bonum ; ita quod homo agens ex virtute semper bene agit. — Vilium..vero cum ex opposito se habeat ad virtutem, est habitus seu dispositio firma mentis inm male vivitur, et qua nullus bene utitur. VTCorollaria. — Corollarium primum. Hinc manifestum est quod, cum habitus disponant ipsam voluntatem ad agen­ dum, per se non solum non destruunt aut minuunt volun­ tarium, sed imo augent. Et consequenter actus humani ex habitibus procedentes sunt per se magis culnabiles aut laudabiles. Corollarium alterum. Dixi per se : quia si per voluntatem habitus efficaciter reprobetur, accidere potest quod actus ex habitu proveniens culpabilitate careat. Ut si quis habitum blasphemiæ efficaciter reprobet, et tamen inopinato et sine advertentia ex habitu antea contracto blasphemet, actus iste censetur in hac stricta hypothesi involuntarius, sicut sunt involuntarii in eadem hypothesi actus in dormiente prove­ nientes ex habitibus contractis et reprobatis. VI. Genérica divisio virtutis. Virtus humana generatim di­ viditur in moralem et intellectualem. Est enim virtus humana, ut dictum est, habitus perficiens hominem ad bene operan­ dum. In homine autem principium operandi duplex est, scilicet intellectus sive ratio et appetitus. Ergo omnis virtus humana est perfectiva vel rationis vel appetitus. Si sit per-, fectiva intellectus sive speculativi sive practici (Ps. 29, VIII) ad bonum hominis actum, utpote ad recte judicandum, erit virtus intellectualis ; si autem sil perfectiva appetitivæ partis, utpote ad recte eligendum, erit virtus moralis. — I-II. Qu. LVIII, Artic. II. — Hinc recte infert S. Thomas ib. Artic. IV, quod virtus moralis potest quidem esse sine quibusdam intellectualibus virtutibus sicut sine sapientia, scientia et arte, non autem sine intellectu et prudentia. Mo­ ralis enim virtus est circa electionem. Electio autem ut bona moraliter sit, debet esse recta tum quoad finem rationi con­ venientem, quod esse non potest sine intellectu recte judi­ cante ; tum quoad media ordinata ad finem, quod sine pru­ dentia esse non potest. VII. Genérica divisio virtutis moralis. Et virtute morali ho­ rno ordinatur ad operationem moraliter bonam, quæ est ejus effectus. Sed operatio ipsa considerari potest ut materia circ.i C.uam virtus ipsa moralis versatur, ct ex hoc capite virtutes 92 ETHICA. LIB. II. CAP. II. DK ACTIBUS HUMANIS IN OKDINE, ETC. morales genérico dividuntur in virtutes quæ sunt circa actio­ nes. et in virtutes quæ sunt circa passiones, < Cujus ratio est, quia bonum et malum in quibusdam operationibus attendi­ tur secundum seipsas, qualitercumque homo afficiaturad eas, ¡-quantum scilicet bonum in eis et malum accipitur secun­ dum rationem commensurationis ad alterum ; et in talibus oportet quod sit virtus directiva operationum secundum seipsas ; sicut sunt emptio et venditio et hujusmodi operaliones, in quibus attenditur ratio debiti vel indebiti ad alterum : et propter hoc justitia et partes ejus proprie sunt circa operationes, sicut circa propriam materiam. In quibus­ dam vero operationibus bonum et malum attenditur solum secundum commensurationem ad operantem; et ideo oportet in his bonum et malum considerari, secundum quod homo Lene vel male afficitur circa hujusmodi ; et propter hoc opor­ tet quod virtutes in talibus sint principaliter circa interiores affectiones, quæ dicuntur animæ passiones, sicut patet de temperantia, fortitudine et aliis hujusmodi. Contingit autem quod in operationibus, quæ sunt ad alterum, prætermittalur bonum virtutis propter inordinatam animi passionem ; et tunc, inquantum corrumpitur commensuratio exterioris operationis, est corruptio justitiæ, inquantum autem corr mpitur cuminensuratio interiorum passionum est corruptio alicujus alterius virtutis: sicut cum propter iram aliquis alium percutit, in ipsa percussione indebita corrumpitur ji - :'ia : in immoderantia vero iræ corrumpitur mansuetudo, et idem patet in aliis. » — I II, Qu. LX, Artic. II. VII. De virtutibus cardinalibus. Exinde palet natura illa­ rum virtutum, quæ communiter dicuntur cardinales, et earum numerus. Xatura virtutum cardinalium. Etenim cum loquimur sim­ pliciter de virtute, de humana virtute loquimur. Virtus au. humana, secundum perfectam rationem virtutis, dicitur - æ requirit rectitudinem appetitus : hujusmodi enim virtus non solum facit facultatem bene agendi, sed ipsum etiam u-um boni operis causât; sed secundum imperfectam ratio­ nem virtutis, dicitur virtus, quæ non requirit rectitudinem appetitus, quia solum facit facultatem bene agendi, non au­ tem causai boni operis usum. Constat autem quod perfectum est principalius imperfecto-, et ideo virtutes quæ continent rectitudinem appetitus, dicuntur/rrinci^aZes, seu cardinales; bujusmodi autem sunt virtutes morales; et interinteliectuales ART VI. DE IIS QCÆ IN VOLUNTARIUM INFLUUNT EX PARTE PASS. 93 sola prudentia, quæ etiam quodammodo moralis est, inquanlum est recta ratio agibilium. — I-II, Qu. LXI, Artic. I. ¿Vumws^pii^lum cardinalium. Quatuor sunt, ut omnes norunt : prudenjia, jusljlia, temperantia et fortitudo. Hujus divisionisTalioassignalur a S. Thoma, ib. Artíc. II : » Nu­ merus, inquit, aliquorum accipi potest aut secundum prin­ cipia formalia, aut secundum subjecta ; et utroque modo inveniuntur quatuor cardinales virtutes. Principium enim formale virtutis, de qua nunc loquimur, est rationis bonum, quod quidem dupliciter potest considerari. Uno modo, secundum quod in ipsa consideratione rationis consistit, et sic erit una virtus principalis qn.e < I i c iCHf fmittentiar"Mio modo secundum quod circa aliquid ponitur'rationis ordo, ct hoc vel circa operationes, et sic est justiliq, vel circa pas­ siones, et sic necesse est esse duas virtutes. Ordinem enim rationis necesse est ponere circa passiones considerata repug­ nantia ipsarum ad rationem, quæ quidem potest esse du­ pliciter. Uno modo secundum quod passio impellit ad aliquid contrarium rationi ; et sic necesse est quod passio reprima tur .’"et ab hocTenominatur temperantia. Alio modo seçunp dum quod passio retrahit ab eo quod radio dictat, sicut timor pericuioruïrrvênâborum ; et sic necesse est quod homo fir­ metur in eo quod est rationis, ne recedat : et ab hoc denomi­ natur fortitudo. « Et similiter secundum subjecta idem numerus inve­ nitur. Quadruplex enim invenitur subjectum virtutis de qua nunc loquimur, scilicet rationale per essentiam quod pru­ dentia perficit, ct rationale per participationem quod dividi­ tur in tria, id est in voluntatem quæ est subjectum justitiæ, ct in concupiscibilem quæ est subjectum temperantiæ, et in irascibilem quæ est subjectum fortitudinis. » ARTICULUS SEXTUS (21) De iis quæ in voluntarium influunt ex parte passionum. I. Passiones in se sumptæ non sunt neque bonæ neque malæ moraliter, sunt tamen alterutrum prouti subjacent in homine rationis imperio. Passiones psychologice jam consi­ deravimus (Ps. 44 et seqq.) ; nunc de ipsis exclusive in ordine ad mores. Propositio vero probatur ex principiis jam positis. Zioliara. Summa philosophica. — T. HI. I '• > ETHICA. LIB. II. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. Etenim passiones in se sumplæ definiuntur : motus quidam sensitivi seu irrationalis annelitus. Atqui appetitus sensitivus m se sumptus, utpotc carens libertate et dominio propriorum actuum, non potest esse subjectum moralitatis (9, III). Ergo neque actus appetitus sensitivi seu passiones moritlitali per se subjacent. —Atqui appetitus sensitivus in homine subjacet imperio rationis, et ex hoc ipso actus ejus, utpote imperati induunt moralitatem ipsius actus voluntatis imperantis (sunt nempe voluntarii vel ex eo quod a voluntate imperantur, vel ex eo quod non prohibentur), ut dictum est (17, V), Ergo et passiones, quæ sunt ipsi actus appetitus sensitivi, induunt moralitatem ipsius actus liberæ voluntatis prouti imperio rationis subjiciuntur. n. Nota. Stoicorum et Peripateticorum sententiæ de pas­ sionibus. Fuit Stoicis, duce Zenone, opinio omnes passiones esse malas, atque ideo inferebant sapientem esse non posse, qui expers passionum non esset. Contra Peripatetici tene­ bant passiones moderatas esse bonas, malas vero passiones immoderatas. Quæ quidem differentia inter Stoicos et Pe­ ripateticos quamvis prima fronte et secundum vocem magna videatur, tamen secundum rem vel nulla est, vel parva si quis utrorumque intentiones consideret. Stoici enim aut nullo modo, aut non satis discernebant inter sensum et intellectum, et consequenter passiones appetitus sensitivi cum motibus ipsius voluntatis identificabant, casque habe­ bant ut motus extra limites rationis progredientes. Quo in sensu passiones sunt procul dubio malæ, et revera sunt .i morbi, ut Tullius dicit in Libro III Tusculanarum Dispp., Cap. IV, exponens Stoicorum opinionem, ex quo infertur quod qui morbosi sunt, sani non sunt; et qui sani non sunt, insipientes sunt. Unde verus sapiens careal pas­ sionibus necesse est. — Contra Peripatetici appetitum sen­ sitivum ab intellectivo vere distinguebant, atque passiones non motus voluntatis, sed sensus dicebant. Quocirca sapien­ tius et verius concludebant contra Stoicos, passiones esse i onas et ideo non esse animæ morbos cum sunt a ratione me deratæ; esse vero malas animæque morbos concedebant S:.;. -. eum sunt præter moderamen rationis. — I-II, Qu. XXIV, Artic. II. III. Qnæstio. Atqui passiones, licet toto coelo distent ab actionibus voluntatis, sicut intellectus distat a sensu, nihil­ ominus actus sunt sensuum nempe facultatum sensitivarum. ABT. VI. DE IIS QUÆ IN VOLUNTARIUM INFLUUNT EX PARTE PASS. 95 quæ una cum facultatibus intellectivis colligantur in homine in una cadcmque essentia animæ rationalis. Ex quo iit (quod quidem per aliorum experientiam et per propriam conscientiam unusquisque scit), ut ea quæ sunt intellectivæ partis redundent in sensum, et ea quæ sunt sensuum redundent in ipsam partem intellectivam. Quæritur ergo sapientissime in philosophia morali, utrum et qua ratione passiones influant in voluntarium? Præcipuæ autem quæstiones sunt de concupiscentia, cujus principium est amor (Ps. 40, V), et de timore seu metu qui pertinet ad appetitum irascibilcm (ibid. III). IV. Prænotanda ad solutionem quæstionis de concupiscen­ tia. In antecessumprænotare oportetmodumquo passio agere potest in voluntatem. Hoc autem directe esse non potest, quia potentia organica nequit directe agere in potentiam spiritualem (Ps. 14, IX et seqq.); potest tamen sensus agere in animam indirecte-, et hoc dupliciter, subjective et objective. Imprimis subjective : nam cum omnes potentiæ animæ in una essentia animæ radicentur (Ps. 14, X et XI), necesse est ut, quando una potentia intenditur in suo exercitio, altera in suo actu remittatur, vel totaliter in suo actu impe­ diatur. Hoc quotidie experimur in nobis, ut cum vehementer intendimus mente ad aliquid considerandum, nescimus quid circa nos agatur, etiamsi sensus nostri externi impres­ sionem sensibilium recipiant. Secundum hunc modum igitur: per quamdam scilicet distractionem, « quando motus appetitus sensitivi fortificatur secundum quamcumquc pas­ sionem, necesse est quod remittatur vel totaliter impediatur motus proprius appetitus rationalis, qui est voluntas >. —Al­ tero modo objective. Propter enim vehementem et inordina­ tam passionem, videmus quod homines non facile imagina­ tionem avertunt ab his circa quæ afficiuntur ; unde per consequens judicium rationis plerumque sequitur passionem appetitus sensitivi, et per consequens sequitur passionem ipsam motus voluntatis, qui ad judicium rationis consequitur. Hæc omnia quotidiana experientia firmantur. — I-II, Qu. LXXVII. Artic. I. V. Concupiscentia antecedens auget voluntarium, sed mi­ nuit et quandoque etiam destruit liberum. Probatur prima pars propositionis.—Concupiscentia esi,involunta­ rius motus appetitus sepsitivi prrptofepa ipsam rationem et consequenter ipsam voluntatem, et utramque inclinans et 96 ktiiica. lib. ii. cap. ii. de actibüs humanis in ordine, etc. trahensin ipsum objectum passionis concupiscibilis, modo i:i numero præccdenti. Ergo de ratione concupis­ centi® est ut magis inclinet voluntatem, seu reddat inten­ siorem actum ipsius voluntatis, seu ipsum voluntarium. Quod autem est hujusmodi, auget et nullo modo minuit ipsum voluntarium, ut patet ex terminis. Aliis verbis. Dicitur aliquid voluntarium ex eo quod voluntas in id fertur. Per concupiscentiam autem voluntas magis incli­ natur ad volendum id quod appetitus concupiscit ; et ideo concupiscentia magis facit ad hoc quod aliquid sit volun­ tarium, quam quod sit involuntarium. — I-II. Qu. VI. Artic. VII. Probatur altera propositionis pars, scilicet quod concupis­ centia antecedens minuit et quandoque destruit liberum. Li­ berum enim est actus procedens a voluntate per rationis judicium deliberata. Ergo quanto magis ratio in suis judi­ ciis et voluntas in suis electionibus ex se agunt expedit® ab omni impulsu passionis, tanto magis actus erit liber. Atqui concupiscentia tum subjective tum objective influit in rationis judicium et in actum voluntatis, ut n. IV prænotatum est. Ergo concupiscentia antecedens minuit liberum. — Hæc autem diminulio libertatis ex concupiscentia gradus admittit, et major vel minor est secundum quod ratio el voluntas intensius vel remissius præveniunlur a passione, e: deliberatio rationis magis vel minus impeditur. Conse­ quenter si passio antecedens tanta sit, ut totaliter auferat usum rationis, sicut est in his qui propter amorem, vel dolorem, vel iram insaniunt, actio reddilur omnino invo­ luntaria. — I-II, Qu. LXXVII, Artic. VI et VII, et Qu. VI, Artic. VII ad 3. — Et h®c doctrina communis est, et est critérium in judicanda malitia criminum, tum in tribunali conscienti®, tum in tribunali civili. VI. .Concupiscentia consequens non minuit, sed auget libobiru-.et consequenter ipsum voluntarium Sicut concupiscen­ tia antecedens est in voluntaria, et est motifs appetitus sensi­ tivi redundans in voluntatem ipsam el rationem ; ita concupis­ centi- consequens est voluntaria et est ex motu voluntatis vehemente, qui redundat in vires sensitivas. Non enim potest voluntas intense moveri in aliquid, quin excitetur aliqua passio in appetitu sensitivo, ut quisque in semetipso potest animadvertere. Ergo si passio consequens est voluntaria et a libera voluntate excitata impossibile omnino est quod ART. VI. DE US QUÆ IN VOLUNTARIUM INFLUUNT EX PARTE PASS. 97 minuat voluntarium liberum : quinimo magis ipsum auget, vel potius est signum magnitudinis ejus, inquanlum scilicet demonstrat intentionem voluntatis ad actum. Et hoc sensu verum est quod, quanto aliquis majori libidine vel concu­ piscentia peccat, tanto magis peccat; cujus contrarium acci­ dere diximus quoad concupiscentiam antecedentem. — I-II, Qu. LXXVII, Artic. VI. VII. Metus notio. Metus (Ps. 44, VI, et 46, III) definitur animi dejectio ex malo apprehenso ul terribili et imminente, et. ñon vilgl>ili,se\i brevius : instantis periculi cgpsa mentis tre­ pidatio. Est autem gravis, ^i malum imminens grave sit, ut sunt mors, publica infamia et alia similia ; et dicitur etiam cadens in constantem virum, quia etiam constantes viri solent hujusmodi malis commoveri. Et est metus levis, si leve sit malum imminens. Adverte tamen quod malum leve in se, potest esse relative grave, respectu nempe pueri vel puellæ, et consequenter metus levis potest esse relative gravis. — Notandum insuper quod sub metu aliquis potest duplici­ ter agere. Uno modo ex metu, quando nempe metus est causa objectiva moraliter inducens hominem ad agendum, ut cum mercator merces projicit in mare ex metu mortis in imminente naufragio ; alio modo cum metu, quando metus concomitatur actionem sed proprie non causât ; ut cum accusalusjudici interroganti propria crimina revelat, unde scit sequi aut mortem, aut carcerem, vel infamiam. — Notan­ dum tertio quod metus potest esse causa totalis actus, ut cum puella honesta consentit viro sollicitanti et grave ma­ lum minitanti; vel potest esse causa partialis, ut cum mere­ trix turpia agit ex metu, quo etiam non existente, eadem tamen illa perpetraret. — Quæstio igitur movetur utrum actio facta ex metu, ut a causa et causa totali sit voluntaria et sermo est de metu gravi sive absolute sive relative : metus enim levis animum non commovet. VIII. Actio facta ex metu est simpliciter, seu quoad se vo­ luntaria ; quamvis secundum quid, seu hypothetice sit invo­ luntaria ; ita nempe ut quæ per metum aguntur, mixta sint ex voluntario el involuntario, ut cum S. Gregorio Nysseno lo­ quitur S. Thomas I-II, Qu. VI, Art. VI, sed tamen simpliciter sint voluntaria. — Et probatur. In omni metu gravi animus inter duo bona constituitur : quorum unum aut rcaliter majus est aut ul tale in illo actu individuo apprehenditur ; alterum vero est minus bonum vel in se, vel ul apprehensum. Sicut 98 ETHICA. LIB. H. CAP. II. DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE, ETC. in imminente naufragio, est vita salvanda et est majus bo­ num. sunt salvandæ merces quæ sunt minus bonum. Utrumque autem ex hypothesi non potest salvari ; et ideo projiciuntur in mare merces, tanquam medium in casu ne­ cessarium ad vitam salvandam. Atqui revera homo in casu vult absolute et quoad se finem, nempe vitam ; ergo absolute et simpliciter vult medium, nempe projectionem mercium. Igitur projectio mercium, seu actio ex metu posita, est simpliciter voluntaria. — Attamen merces non projiceren­ tur si aliunde possent salvari una cum vita (loquimur enim de metu ut causa totali) ; ergo projectio mercium facta ex metu, est secundum quid, seu hypothetice involun tari a. IX. Nota. Leges positivæ circa actiones factas ex metuQuæ diximus spectant actiones ex metu, præcise ex natura rei ; etenim leges positivæ, ob bonum commune, aut irritos aut rescindibiles declarant nonnullos contractus ex metu extortos. Ita matrimonium ex metu gravi initum, nullum est : nulla est promissio aut solutio dotis; nulla jurisdic­ tio data aut accepta, nulla electio prælatorum ; nulla vota solemnia. Verum de his ad canonistas et ad jurisprudentes. Sed quid de juramento promissorio ex metu ? Sapientissima est doctrina, quam in hanc rem habet S. Thomas II-II, Qu. LXXXIX, Artic. VII ad 3 : « In juramento, inquit, quod quis coactus facit, duplex est obligatio. Una quidem qua obligatur homini, cui aliquid promittit ; et talis obligatio tollitur per coactionem, quia ille qui vim intulit, hoc mere­ tur ut ei promissum non servetur. Alia autem est obligatio qua quis Deo obligatur, ut impleat quod per nomen ejus pro­ nabit ; et talis obligatio non tollitur in foro conscientiæ, quia magis debet damnum temporale sustinere, quam juramen­ tum violare. Potest tamen repetere in judicio, quod solvit, vel praelato denuntiare, non obstante quod contrarium ut-' g-e non repetere in judicio vel non denuntiare) juravit, ; tale juramentum vergeret in deteriorem exitum: esset enim conira justitiam publicam. Romani autem Pon­ tii:, s ab hujusmodi juramentis homines absolverunt, non quasi decernentes hujusmodi juramenta non esse obliga­ toria. se: quad hujusmodi obligationes ex justa causa re­ laxantes. » ART. 1. DE NATURA LEGIS ET LEGISLATORIS 59 CAPUT TERTIUM DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE AD EORUM PRINCIPIUM EXTRINSECUM, SEU DE LEGE Prologus. Consideratis principiis intrinsecis actionum hu­ manarum, dicendum est de principio extrínseco earumdem actionum : quod est lex. Circa autem legem Io quæri debet quid sit, et quid legislator ; deinde 2° an et quid sit lex aeter­ na ; 3° an et quid sit lex naturalis ; 4° de lege positiva tum humana tum divina ; 5° de lege, seu, ut communiter dicitur. de jure gentium, quod est ipsa lex naturæ cum admixtione elementi positivi, ut ex dicendis magis notum erit; 6° deni­ que de legis naturalis sanctione. ARTICULUS PRIMUS (22) De natura legis et legislatoris. I. Lex est aliquid non voluntatis sed rationis. Lex a ligando dicta esse videtur, quia ipsa, ut omnes admittunt, obligat ad agendum. Unde lex quædam regula est et mensura seu norma actuum, secundum quam inducitur aliquis ad agen­ dum vel ab agendo retrahitur. Hæc autem obligatio vel in­ ductio non potest esse physica, quia eam voluntas non pati­ tur. Est ergo moralis, nempe imperium seu intimatio de aliquo faciendo vel omittendo. Imperare autem et intimare sunt essentialiter actus non voluntatis sed rationis (17, II) : quæ quatenus est facultas clicitiva cognitionis est princi­ pium, mensura et regula humanorum actuum. Ergo lex est ordinatio, seu dictamem imperativum seu intimativum ra­ tionis, quamvis voluntatem præsupponat (ibid.). IL Ratio finalis ultima legis est bonum commune eorum, quibus lex imponitur. Lex cninujst mensura et regula huiuanorum actuum. Actus autem humani de natura sua ordinan­ tur in finem : qui quatenus est in apprehensione rationisesl principium, et quatenus est in se est terminus eorumdem actuum (3, I). Ergo lex in tantum est regula et mensura ac­ tionum humanarum, in quantum eas ordinat et disponit ad finem consequendum. Finis autem humanæ vitæ est beati­ tudo, quæ est bonum commune omnium hominum. Ergo 100 ETHICA. LIB. II. CAP. III. DE ACTIBUS HUM. IN ORD. AD EORUM, ETC. ratio finalis legis est bonurn commune eorum, quibus lex imponitur. Quod si modo consideretur homo ut pars societatis hu­ manæ, eadem conclusio infertur. Nam corpus sociale ex ho­ minibus coalescit, qui non ut detrimentum capiant, sed ma­ gis ut in propria natura perficiantur, societatem ineunt. , Igitur lex quæ respicit societatem, bonum non unius vel al- i terius proprium, sed commune civium respiciat necesse est • ' quod quidem bonum commune immediate erit perfectio ho­ minis, quæ per societatem ipsam procuratur, mediate vero et ultimo, est bonum supremum, seu felicitas summa quæ in Deo consistit (6, II). III. Corollarium. Ergo ratio finalis proxima legis est facere homines virtuosos. Ratio enim finalis ultima legis est ordi­ nare homines ad Deum, ut mox probatum est. Sed ad Deum non itur per vilium sed per virtutes, in quibus colendis præCipue consistit imperfecta felicitas hujus vitæ (7, IV). Ergo ratio finalis proxima legis est facere homines virtuosos : quorum ideo est bene subdi legislatori. IV. Ratio cujuslibet individui non est factiva legis. Lex namque active seu in legislatore est imperium ; passive vero scilicet in illo cui lex imponitur est obligatio : ergo in législa­ ture subauditur necessario superioritas, et in eo cui lex imponitur infériorités ex qua subditur potestati legislatoris. Perro homo individuus præcise ut talis est, dici nequi impe­ ró' alteri superior. Ergo ratio cujuslibet individui non est Cadiva legis. — Deinde de ratione legis est ordinare actus humanos ad bonum commune totius multitudinis cui lex imponitur. Ordinare autem aliquid in bonum commune lo­ tius multitudinis esse non potest nisi illius qui curam gerit totius multitudinis. Ergo condere legem non potest pertinere id rationem cujuslibet individui, sed ad solam rationem illius personæ, quæ totius multitudinis curam gerit. V. De legis promulgatione. Legis deductio in cognitionem eorum quibus lex imponitur, vocatur promulgatio legis. Qua ex definitione infertur, promulgationem ipsam esse ncccssariam ad ho : quod lex habeat suam virtutem et ordinandi et obligandi. Et revera. Lex imponitur aliis per modum regulæ et mtnsuræ, ut supra, n. I, dictum est. Regula autem et mensura imponitur per hoc, quod applicatur his, quæ regulan­ tur et mensurantur. Ergo, ut lex regulet et mensuret, vir­ tutemque habeat obligandi, quod est proprium legis, debet ART. I. DE NATURA LEGIS ET LEGISLATORIS 101 applicari hominibus qui secundum eam regulare proprias actiones debent. Atqui hujusmodi applicatio fit per hoc quod in notitiam hominum lex deducitur ex ipsa promulgatione, ex qua homines per rationem legis cognitionem capiunt, qua dirigant actiones voluntatis. Ergo promulgatio necessaria est ad hoc, quod lex habeat suam virtutem. — I-II, Qu. XC, Artic. IV. VI. Corollaria. Corollarium primum. Ex dictis igitur patet quod lex definitur egregie a S. Thoma loe. cit. : Qtiœdam ordinatio rationis — ad bon uni commune ah eo qui curam cummunitatis habet — promulgata. Cujus definitionis paries explicatæ et probatæ stint nn. I,I1;IV el V.— Ab eodem sancto Doctore lex dicitur etiam : dictamen rationis in praesidente, quo subditi gubernantur ; sed hæc similesque definitiones coincidunt cum prima, quæ cxplicitior est in omnibus suis partibus. Corollarium alterum. Lex stricte accepta cl qualis a nobis definita est, distinguitur a prœceplo. Etenim lex ordinem continet ad bonum commune; sed præceptum est singularis applicatio ordinis illius ad singulares fines subordínalos fini communi ; ex qua subordinatione præcepta habent quod talia sint et virtutem obligandi habeant. Nam lex respicit finem ; præceptum vero respicit media ad finem consequendum. Hinc triplici ratione lex distinguitur a præceplo : Io quidem quia lex—directe communitatem respicit, præceptum -vero singulares personas ; — 2° lex de sua natura est inyari.abilis. quia respicit bonum commune, quod non variat: at præ­ ceptum est de mediis quæ varia sunt et ideo variantur et multiplicanluripsa præcepta; —^præceptuma quovissupe­ riore legitimo imponi potest, at lexTïïpi cuilflllUr tSfSi ab illo qui curam universæ communitatis gerit. VII. Nota. De qualitate promulgationis legis. Disputant Sriptores utrum promulgatio sit solummodo conditio seu pro­ prietas legis, an de ejus essentia : quam disputationem om­ nino inutilem et nullius momenti reputo cum Concilia, De jure nat. et genl. Dissert. II De legibus.Cap. IV, cum penes omnes certum sit legem non obligare, nisi sit promulgata. Ergo promulgatio necessaria est, ad minus ut conditio qua lex regulet et actualiter obliget. — Potius nonnulla dicenda sunt circa aliam difficultatem, quæ est de qualitate promulgationis, qualiter nempe debeat promulgari lex et deduci in notitiam aliorum ut vimobligandi habeat. Varias refert sententias seri- 102 ETHICA. LIB. II. CAP. HI. DE ACTIBUS HUM. IN ORD. AD EORUM, ETC. plorum in hac solvenda difficultate prælaudatus Concina loe. cil. Verum distinctionibus debite factis, dissensio, ut mihi videtur, est potius de nomine quam de re. Distinguamus obligationem communitatis ab obligatione individual!, etfortc habebimus scriptorum dissidentium concordiam. Lex respi­ ciens communitatem talem debet habere promulgationem, ut, moralitcr loquendo, sive immediate sive mediate veniat, vel possit venire in cognitionem totius communitatis, seu omnium civium moralitcr (L. 22, IV) sumptorum. Si hæc moralis universalitas promulgationis habeatur, lex vim obli­ gandi quantum est de se actualiter, seu in actu secundo, ut dicunt, jam habet. — At vero universalitas moralis excep­ tiones admittit (L. ibid.) : nempe in casu nostro, lex quæ est sufficienter promulgata, potest tamen ignorari ab uno vel altero individuo. Si igitur hæc ignorantia sit culpabilis, non eximit individuum a legis observatione ; si autem sit incul­ pabilis, obligatio legis non habetur (19, IV elseqq.). ARTICULUS SECUNDUS (23) De lege æterna, I. Existât lex quædam æterna. Sicut universitas creaturaruin mente.divina concepta est, et divina omnipotentia creata (C. C, X), ita divina ratione seu providentia in finem ordinalur_cJ._gubernatur.(T. 31, III et V). Atqui lex est dictamen rationis practicæ in principe qui gubernat aliquam commu­ nitatem ut n. VI præcedentis articuli dictum est. Ergo ipsa ratio gubernationis rerum in Deo, sicut in principe univer­ sitatis rerum existens, habet propriissime rationem legis. Ratio autem divina nihil incipit concipere ex tempore, sed [itus est æternus. Ergo lex in mente Dei existens æterna est, et æterna dici debet.—I-II, Qu. XCI, Artic. I. II. Nota. Solvitur objectio. Dices : De ratione legis est promulgati ?. quæ est applicatio legis illis quibus lex imponitur. Creatura autem non fuerunt ab æterno, quibus lex divina p promulgari et applicari. Ergo lex divina quæ æterna dicitur, revera æterna non est. ... Resp. Distinguo consequens : lex divina... æterna non est passive sumpta seu ex parte termini, concedo ; active sumpta seu ex parte principii, nego. — Æternus divinæ mentis con- ART. II. DE LEGE ÆTERNA 403 ceptus habet rationem legis æternæ secundum quod a Deo ordinatur ad gubernationem rerum ab ipso cognitarum ; et quia conceptus ille Verbo divino exprimitur, hæc æterna expressio est æternæ legis æterna promulgatio. Lex igitur æterna active spectata seu quatenus est in principio divino, æterna revera est, ut ordinatio et ut promulgatio. Àt non erat ab æterno creatura, cui lex imponeretur ; ergo passive, ex parte nempe creaturæ audientis aut inspicientis, lex æterna non habuit æternampromulgationem. Breviter. Eodem ferme modo dicendum est de lege æterna ac de æterna creatione’ (C. 9, III). — Artic, cil. in solui, argumentorum. III. Legis æternæ natura ex S Thoma. Angelicus dilucide: atque profunde edisserens de divina ratione omnia creante, et omnia gubernante, naturam legis æternæ præ oculis po-, nit. En ejus verba : « Sicut in quolibet artifice præexistit ratio eorum, quæ constituuntur per artem : ita etiam in que libet gubernante oportet quod præexistat ratio ordinis eorum quæ agenda sunt per eos qui gubernationi subduntur. Et sicut ratio rerum flendarum per artem vocatur ars, vel exem­ plar rerum artificiatarum : ita etiam ratio gubernantis actus subditorum, rationem legis obtinet, servatis aliis, quæ supra esse diximus de legis ralione (22, I etseqq.). Deus autem peí suam sapientiam conditor est universarum rerum ad quas comparatur, sicut artifex ad artificíala, ut in primo habitum est (T. 23, II). Est etiam gubernator omnium actuum et mo­ tionum quæ inveniuntur in singulis creaturis, ut etiam in primo habitum est (T. 31, III et V). Unde sicut ratio divinæ sapientiæ, inquantum per eam cuncta sunt creata, rationem habet artis, vel exemplaris, vel ideæ ; ita ratio divinæ sa­ pientiæ, moventis omnia ad debitum finem obtinet rationem legis ; et secundum hoc lex æterna nihil aliud est, quam ra­ tio divinæ sapientiæ, secundum quod est directiva omnium actuum et motionum. » — I-II, Qu. XCIII, Art. I. IV. Nota 1. Distinctio legis æternæ a providentia. Quamvis lex ad providentiam pertineat, et providentia ad legem, tamen inter se distinguuntur, et lex est veluti principium providentiæ, quæ a vi obligandi abstrahit quam habet lex. < Providentia, inquit S. Thomas, in Deo proprie non nomi­ nat legem æternam, sed aliquid ad legem æternam conse­ quens. Lex enim æterna est consideranda in Deo, sicut acci­ piuntur in nobis principia operabilium naturaliter nota, ex quibus procedimus in consiliando et eligendo : quod est pru- 104 ETHICA.LIB. II. CAPIIl.DE ACTIBUSHUM. IN. ORO. AD EOBUM, ETC. dcnliæ sive providentiæ. Unde hoc modo se habet lex intel­ lectus nostri ad prudentiam, sicut principium in demonstra­ tione. Et similiteretiam in Deo lexæternanon est providentia, sed providentiæ quasi principium. Unde et convenienter legi æternæ attribuitur actus providentiæ ; sicut etomnis effectus demonstrationis principiis, indemonstrabilibus attribuitur. □ Qu. Disp. De veritate Qu. V, Artic. I. ad 6. V. Nota II. Thomasii calumnia in scholasticos. Christianus Thomasius, catholicæ Ecclesiæ ac maxime doctoribus Scho­ lasticis infensissimus, in suis Institut. Jurisprudentia divina Lib. 1. Cap. I, §. 31, protestaturse quidem non respicere rem hoc termino legis æternæ denotatam, sed Scholasticis succenset quod legis æternæ vocabulo usi fuerint, quia maximam SxípoXofíap, hoc est impropriam locutionem in voce legis esse judicat. — Atqui si Thomasius cum Scholasticis convenit in re ipsa significata per vocabulum legis æternæ, non est ra­ tio cur in Scholasticos invehat qui illo vocabulo explicato ab ipsis et ab omni æquivocatione liberato, usi fuerint : ut enim Tullius animadvertit, turpe est disputare de nomine quando convenit de re. Atqui vox ipsa neque impropria est, neque inventum Scholasticorum : nam et Tullius Lib. II De legibus Cap. IV, inquit : « Hanc video sapientissimorum fuisse sen­ tentiam, legem neque hominum ingeniis excogitatam, nec scitum aliquod esse populorum, sed æternum quiddam, quod universum mundum regeret, imperandi prohibendique sa­ pientia.....Est enim ratio mensque sapientis ad jubendum et ad deterrendum idonea... Erat enim ratio profecta a rerum natura et ad recte faciendum impellens et a delicto avocans: quæ non tum denique incipit lex esse, quum scripta est, sed lum, quum orta est. Orta est autem simul cum mente di­ vina. » Et S. Augustinus Lib. XXII Contra Faustum, Cap. XXVII : Lex vero ceterna, inquit, est, ratio divina, vel voluntas Dei ordinemnaluralem conservarijubens,perturbari vetans,— X'. inquit Thomasius, per legem æLernam Scholastici intel:nt ' nalurœ ordinem divina voluntate et decreto insli.;. .. Sed neque hoc verum est ; confundit enim Thomas.di legis cum lege ipsa : quæ omnia Scholastici :- ; ierunt. Ipsi enim non ordinem rerum sed rationem divinam ordinantem dixerunt cum Tullio, S. Augustino aliis­ que sapi-.ntioribus legem æternam. Nullo ergo modo vox ista habet aliquid analogumcum doctrina gentilium de materia Deo coæterna, aut de fato, ut Thomasius affirmat. ART. in. DE LEGE NATURALI ÍC5 ARTICULUS TERTIUS (24) De lege naturali. I. Existit in homino-lex quædam naturalis. Lex-dupliciter sumitur, ut supra innuimus (23, II), ggPugUBHRim et passive : active quatenus est in principe regulante; passive "quatenus est in subdito regulato. Atqui omnia creata subjiciuntur divinæ providentia; per legem ætcrnam omnia gubernanti et dirigenti in finem. Ergo lex ailerna applicatur omnibus et singulis rebus creatis, et est passive in ipsis. Et quia homo flon Subtrahitur sed specialiori perfectiorique modo~divinæ providentiæ subjicitur, sequitur quod lex -æterna.. sit-in horníñé et quidem perfectiori modo quam in ceteris rebus ratione destitutis. Videamus (juinam sil hujusmodi modus. II5ff[Q~Tn~sIrts~scTionibus humanis ratione dirigitur, ita nt ratio radix~sit suæ libertatis^ et per ipsam homo sit sibi afiqua providentia et aliis. Ergo lex æterna passive est in celeris rebus quæ" pêr ipsam non sedirigunt sed diriguntur ; aJLinZhoiaine est passive quidem et participative, sed est tamen aliquid ration's'nbslræ per moduifi cognitionis, qua homo sese regulat et dirigit et subjicit ipsi divinæ providen­ tiæ. Hæc,participatio legis æternæ in rationali creatura, hæc impressio divinæ rationis in mente nostra, hæc impressio divini luminis in nobis_gu_o^disceinimu^quid sit bonum, et quid sil malum,' haÑTSenique « conceptio homini naturaliter indita, qua dirigitur ad convenienter agendum in actionibus propriis, sive competant ei ex natura generis (animalis), ut generare, comedere et hujusmodi, sive ex natura speciei (rationalis), ut ratiocinari et similia » (IV, Dist. XXXIII, Qu. I, Art. I), dicitur lex naturalis. Existit ergo in nobis lex natu­ ralis, quia existit lex æterna, quia existit Deus, cujus nos creaturæ sumus in finem naturaliter ordinal®. — I-1I. Qu. XC1, Artic. II, corp, et ad 3. III. Nota. De præceptis contentis in lege naturæ. De loge îblertia eodem modo pronortionate loquendum est ac de ¡dois divinis, ut scilicet sicut id'eæ sunt realiter ipsa divina essentia prout dicit rationem imitabilitalis a creaturis, ita lex æterna sit realiter divina essentia prout est ratio divinæ guberna­ tionis. Quia autem res crealæ multiplices sunt, ideo subau- V' ETHICA. UR. II. CAI’. III. DE ACTIBUS HUM. IN ORD. AD EORUM, ETC. di in Deo pluraritatem idearum, secundum quod ncmpc essent ¡adivina dicit diversos respectus imitabili talis ad creaturas. At linis divinæ gubernationis est bonum commune et s :: remum, quod nonnisi unum esse potest : et consequenter Ztr æterna est una (I-II, Qu. XCIII, Artic. I, ad I). Et quia lex naturalis est participatio legis æternæ, sequitur quod ipsa lex naturalis nonnisi una esse potest. Attamen plura continet præcepta. Precepta enim, ut dictum est (22, VI), sunt circa ea quæ ad finem sunt : quæ cum plura sint, sequitur præceptalegisnaturæ esse plura. Et quidem primum præceplum coincidit cum primo principio veritatum mora­ lium : bonum est faciendum, malum est vitandum (12, III) ; quia præceptum non est nisi expressio alicujus veritatis mo­ ralis. Quod si hoc est primum præceptum legis naturæ seu pri­ mum principium veritatum moralium, in ipso pariter fundari necesse est omnia alia præcepta legis naturæ (sicut veritates speculativæ fundantur in primo principio demonstrationum) ; < ut scilicet omnia illa facienda vel vitanda pertineant ad præcepta legis naturæ, quæ ratio practica naturaliter dictat esse bona humana. Quia vero bonum habet rationem finis, malum autem rationem contrarii ; inde est quod omnia illa, ad quæ homo habet naturalem inclinationem, ratio natura­ liter apprehendit ut bona, et per consequens ut opere pro­ sequenda, et contraria eorum ut mala et vitanda. Secundum : _’i : ur ordinem inclinationum naturalium est ordo prœceptorum legis naturæ. < Inest enim primo inclinatio homini ad bonum secundum naturam, in qua communicat cum omnibus substantiis, prout scilicet quælibet substantia appetit conservationem sui esse secundum suam naturam ; et secundum hanc inclina­ tionem pertinet ad legem naturalem ea, per quæ vita hominis conservatur et contrarium impeditur. « Secundo inesl homini inclinatio ad aliqua magis spetialia secundum naturam in qua communicat cum ceteris animalibus; et secundum hoc dicuntur ea esse de lege na.uraii. quæ natura omnia animalia docuit; ut est com­ mix:: maris et feminæ, et educa‘t''»2?berorum et similia. « Tertio modo inest homini iiivù.7atio ad bonum secundum naturam rationis, quæ est sibi propria ; sicut homo habet naturalem inclinationem ad hoc quod veritatem cognoscat de Deo, et ad hoc quod in societate vivat : et secundum hoc ART. III. DE LEGE NATURALI 107 ad legem naturalem pertinent ea, quæ hujusmodi inclina­ tionem spectant, utpote, quod homo ignorantiam vitet, quod alios non offendat cum quibus debet conversari, et cetera hujusmodi quæ ad hoc spectant. » — I-II, Qu. XCIV, Ar­ tic. II. Ex his præccptis diversis quæ in lege naturali continentur sumpsit Concilia occasionem distinguendi legem naturalem : in promiscuam, ex qua præcepta habemus circa res quæ sunt nobis communes cum creaturis inferioribus ; et in legem na­ turalem rationis quæ est de præceplis correspondentibus in­ clinationi ad bonum secundum naturam rationis, ut cum S. Thoma diximus. III. Corollaria. — Corollarium primum. Igitur lex naturæ est una essentialiter apud omnes, quantum ad prima præ­ cepta, scilicet quantum ad ea « quæ statim per se ratio natu­ ralis cujuslibet hominis dijudicat esse facienda vel non facien­ da ; sicut : Honora patrem tuum et matrem ; et : Non occides, Non furtum facies, et hujusmodi » (I-II, Qu. C, Artic. I). — Etenim ad legem naturæ pertinent ea, ad quæ homo natura­ liter inclinatur, inter quæ homini proprium est, ut inclinetur ad agendum secundum rationem. Atqui apud omnes est ea­ dem natura humana. Apud omnes igitur est essentialiter ea­ dem inclinatio ad ea quæ bona sunt secundum rationem : in quo est primum legis naturæ præceptum, supra quod alia legis naturæ præcepta fundantur. —At circa præceptaremota a principiis, est diversitas in hominibus, sicut circa specula­ tivas conclusiones, quorum connexio cum principiis primis non omnibus est manifesta. — I-II, Qu. XCIV, Artic. IV. Corollarium alterum. Ergo impossibile est quod lex natu­ ralis quoad prima principia possil a cordibus hominum abo­ leri : dictantur enim hujusmodi prima principia ab ipsa naturali et essentiali rationis inclinatione, sicut prima prin­ cipia speculativa. Nisi igitur aboleatur in homine ipsa essentia rationis, non possunt ab ipso aboleri prima prin­ cipia moralia. — Quantum vero ad alia præcepta secun­ daria, potest lex naturalis deleri de cordibus hominum, vel propter malas persuasiones, eo modo, quo etiam in specula­ tivis errores contingunt circa conclusiones necessarias ; vel etiam propter pravas consuetudines et habitus corruptos : sicut apud quosdam non reputabantur latrocinia peccata, vel etiam vitia contra naturam, ut etiam Apostolus dicit Roman. I. » — Ibid. Artic. VI. 108 ETHICA.LIB. II. CAP. HI. DE ACTIBUSIIUM IN ORD. AD. EORUM, ETC. < IV. Lex naturalis est ab intrinseco immutabilis. Est contra Puffendorlium aliosque qui honestatem vel turpitudinem moralem actionum humanarum nonnisi a libera voluntate legislatoris, hoc esta lege positiva repetunt (10, II)' et hac ratione mutabilia dicunt ipsius legis naturalis præcepta. — Anteautem probationem proposilionisnotaquod lexnaturalis dupliciter intelligi potest mulari : uno modo per addilinnem; alio modo per subtractionem. Nemo negat legem naturalem posse mutari primo modo, quia multa utilia humanæ vitæ addita sunt et continue adduntur. Mutatio per modum sub­ tractionis esset quando aliquid desineret esse de lege natu­ rali, quod prius fuit secundum legem naturalem, ut si fur­ tum cessaret esse malum. Hanc secundum mutationem asserimus esse impossibilem ab intrinseco legi naturali. Et probatur. Idem judicium absolute ferendum est de lege na­ tura ac de rerum essentiis : etenim lex natura est de illis ad quæ res habent inclinationem consequentem essentiam earum. Atqui essentiæ rerum sunt immutabiles ab intrin­ seco (0. 10, IV). Ergo et ab intrinseco est immutabilis lex naturæ. — Confer quæ dicta sunt (10) contra eos qui moralitatem omnium humanarum actionum repetunt a criterio extrínseco. — Attamen intellige nostram conclusionem de lege naturali in se; nam quoad nos, hoc est subjective, mu­ tationi potest subjacere, eo modo quo diximus supra n. III cam posse a cordibus hominum aboleri. AUTICULUS QUAI1TUS (25) De lege positiva. I. Notio legis positivæ. Lex positiva dici recte potest /•¡alia rglianistleterminans indeterminata a legenalurœ et huic :.'id bonum commune, ab eo qui curam habet communi• -. i.s promulgata.— Lex enim positiva ut legis naluram præ se ferat, ea quæ sunt de legis ratione habere debet : hinc explicantur particulæ positæ in ejus definitione, nempe, ■ . u . rationis ab bonum commune, abeo. etc. Aliæ vero particulæ d- terminans indeterminata a lege naturæ et huic consona, exprimunt differentiam legis positivæ a lege tum œ'.erna tum naturali. Lex enim natura quædam indeter­ minate prascribit, ut puta, quod qui peccat puniatur quod 109 ART. IV. DE LEGE POSITIVA omne» cives ad bonum commune societatis procurandum con­ currant, et alia similia : quæ tamen necesse est ut in parti­ culari determinentur, ad hoc ut actiones in particulari diri­ gantur; sicut quod qui peccat puniatur hoc vel tali modo, quod cives concurrant ad bonum commune vectigalia sol­ vendo, etc. Quæ omnia cum determinentur a lege positiva, sequitur quod ipsa determinet inderminata a lege naturæ. Sed additur quod sit ordinatio consona legi naturæ. Lex enim positiva, eo ipso quod hominibus imponitur, debet esse secundum rationem rectam, et consequenter secun­ dum legem naturæ : quod si recedat a recta ratione, dicitur lex iniqua, et sic non habet rationem legis, sed magis violenliæ cujusdam. — I-II, Qu. XCIII, Art. Ill, ad 2. II. Divisio leqis positivæ. Lex autem positiva dividitur in divinam et humanam. Divina illa est quæ libere a Deo. datur hominibus ut sunt leges tum veteris tum novi Testar; menti; humana est illa quæ ÿfr Jlomiiiibtis potestatem re­ gendi communitatem habentibus constituitur. Et hæc sub­ dividitur in civilem et ecclesiasticam, secundum quod vel a potestate ecclesiastica, vel a potestate civili procedit. « Faclæ sunt leges humanæ, ut earum metu humana coerceatur au­ dacia, tutaque sit inter improbos innocentia ; et in ipsis im­ probis fundato supplicio refrenetur nocendi libertas. » Hæc Isidorus in Lib. V Etymolog., Cap. XX. III. Quæstio prima. Hic autem est nobis quæstio respectu legis divinæ cum rationalistis omnibus qui rationem huma­ nam ut autonomam, hoc est independentem a quocumque principio legislativo divino, et dominam propriarum legum proclamant. Qui autonomistæ trifariam dividi possunt : Io nempe sunt athei qui, cum Dei creatoris existentiam inficientur, omnem legislationem divinam c medio pellunt : de his nihil est dicendum, quia eos alibi jam refutavimus ( T. 3 et seqq.) ; — 2° idcalistæ, qui, duce præsertim Kantio, non a rerum natura cognitiones et veritates tum metaphysicas tum morales intellectus nostri, sed a subjecto nostro rationali objeclivam rationem rerum metiuntur : ex quibus principiis consequitur rationem humanam ex se et iudependenter a rebas et a Deo, esse principium scientiæ moralis, ab caque pendere critérium honestatis et turpitudinis actio­ num humanarum. Idealismus, ut quisque videt, est fucatus pantheismus et atheimus. Quæ principia Kantiana et idealistica esse absurda alibi ostendimus (Ps. 27, V. seqq. Z1OLURÀ. Summa philosophica- T- 111. 8 1 10 ETHICA. LIB. II. CAP. Hl. DE ACTIBUS HUM. IN ORD. AD EORUM, ETC. el 36, III et IV) ; — 3°, deuique, sunt Deistœ, qui Deum ad­ mittunt sed ejus providentiam in rebus humanis denegant ; proindeque ad rationem, legemque naturalem, verbis recur­ runt. sed omnem legem divinam denegant. Contra Deístas et m genere contra Autonomistas rationis humanæ duo prol anda süscipimus : Io Deum sine læsione, sed imo pro per­ fectione nostræ libertatis posse hominibus imponere leges positivas; 2° esse hominibus necessariam aliquam legem divinam. Sit itaque prima conclusio : IV. Deus sine detrimento, imo cum maximo profectu nostræ libertatis potest suasleges positivas hominibus indicere. Hæc propositio negari non potest quin siinu) ratio ipsadenegetur. Nain estjjrocul dubio contraire ipsi humanæ raitón i negare a Deo fieri posse, quod conceditur posse fieri ab humana auctoritate. Atqui, consentientibus ipsis autonomistis, auc­ toritas humana sine ullo detrimento, imo cum profectu nostræ libertatis, potest condere et imponere leges suas. Ergo aut Deus non existit, aut Deus 'a fortiori potest sine ullo detrimento imo et cum maximo libertatis nostræ pro­ fectu leges suas positivas hominibus ferre. — Hoc argumen­ tum talis est evidentiæ, ut qui inficiantur possibilitatem revelationis legis positivæ divinæ, aut Deum esse aperte de­ negent et omnia submittant cæcis, fatalibus et contradictoriis quibusdam legibus nalurœ, ut inter alios, Josephus Ferrari et Ausonius Franchi ; aut atheismum palliatum profitean­ tur, loco Dei ponendo Rationem nescio quam abstractam cl universalem, quæ Deus non est, neque ratio individuals, sed est purum nihilum. V. Præterleqem naturalem et legem humanam, necessa­ rium fiiitad directionem humanæ vitæ habet e legem divinamS'r -ñóTóTñordine mere natural!, loquor demorati necessitate. Probatur conclusio, quæ est verbis ipsis S. Thomæ, I-II, Qu. SCI. Artic. IV expressa, rationibus ejusdem S. Doctoris. Ad directionem.—humanæ vitæ necessarium est ut cuín omni certitudine et sine ulla dubitatione sciantur quæ moraiitatem respiciunt, in ordine praesertim ad supremam felici­ tatem. quæ scopus est totius vitæ nostræ. Atqui, ut constat ei facto, propter incerlitudinem humani judicii,-praecipue de pit ti-.-uia.-ibus et contingentibus, et propter passiones et pravas consuetudines (24, III) contingit de actibus humanis iiversorum esse diversa judicia, ex quibus etiam divers® et contraria leg:.- procedunt, et quædam etiam præccptaipsius ART, IV. DE LEGE POSITIVA IU legis naluræ pervertuntur. Ut ergo homo absque omni dubi talione scire posset, quid sibi sit agendum, et quid vitandum, necessarium fuit, ut in actibus propriis dirigeretur per legem divinitus datam, de qua constat quod.non potest errare. Deinde. De his potest homo legem ferre, de quibus potest judicare. Judicium autem hominis, seu humanæ auctiritatis, esse non potest de interioribus motibus, qui latent, sed solum de exterioribus motibus qui apparent; et tamen ad perfectionem virtutis requiritur quod in utrisque actibus, tum exterioribus tum interioribus, et primo et præcipue in interioribus homo rectus existât. Et ideo lex humana non potuit cohibere et ordinare sufficienter interiores actus, sed necessarium fuit quod ad hoc superveniret lex divina, quæ et imbecillitati rationis mederetur, et suppleret quod lex humana præstare nequit. Tertio. Lex humana, ut S. Augustinus notat in primo libro De libero arbitrio, Cap. V, non potest omnia quæ male fiunt punire, vel prohibere : quia dum auferre vellet omnia mala, sequeretur quod multa bona tollerentur et impediretur uti­ litas boni communis, qnod est necessarium ad conversatio­ nem humanam. Ut ergo nullum malum improhibitum et impunitum remaneret, necessarium fuit supervenire legem divinam, per quam omnia peccata prohibentui Hæc, ut diximus, sistendo in ordine naturali : nam si se­ cundum verissima dogmata catholica firmiter teneamus homi­ nem esse elevatum ad ordinem supernaturalis beatitunis, necessitas legis divinæ positivæ absoluta est, ut per hanc legem sciamus ea quæ scitu sunt necessaria in illo ordine, et quæ tamen mens nostra viribus propriis relicta cognoscere nequit. VI. Nota. Solvuntur difficultates. — Objectio prima. Omnis lex imposita rationi et quæ a ratione ipsa non proficiscitur, coarctat libertatem, et consequenter eam lædit et est malum. Sed libertas illæsa servanda est. Ergo rejicienda omnis lex rationi extrínseca sive dicatur æterna, sive divina positiva. — Ita Benthan Œuvres, Tom. I, pag. 32, et cum ipso omnes autonomist®. fíesp. Nego majorem. — Nam nulla lex coarctat libertatem oésoZizieloquendo: sicut non coarctaturlibertaspercarentiam indifferentia; moralis (Ps. 50, XIV). Libertas enim est actus quidem voluntatis, sed ut a causa formali a ratione cognos­ cente procedit. Sicut autem non est de perfectione rationis 112 ETHICA.LIB. It. CAP. III. DE ACTIBUS HUM. IN ORD. AD EORUM, ETC. quod erret, licet erret aliquando ; ita non est de perfectione libertatis sed de ejus delectu quod deficiat a vero morali, licet deficiat aliquando, quia in eligendo malum vel bonum non patitur coactionem physicam. Porro lex imponitur ne ratio in dirigenda libertate deficiat a vero; ergo lex non op­ ponitur perfectioni rationis, sed magis eam perficit, et con­ sequenter perficit ipsam libertatem. Objectio altera. Lex naturalis, quæ est dictamen ralionis in­ dividual, sufficit ad vitæ humanæ directionem. Ergo inu­ tilis est lex divina. fíesp. Distinguo antecedens : lex naturalis sufficit ad vitæ humanæ directionem in ordine supernatural!, nego-, in ordine naturali, subdistinguo .-loquendo abstracte et perse, concedo; loquendo concrete et per accidens, nego. — Ut dictum est supra, lex naturalis incapax est dirigendi vitam nostram in ordine supernatural!. — Respectu vero ordinis naturalis, ratio absolute loquendo potest. Atqui pessime philosophus sistit in consideratione hominis in abstracto et confingit theorias pulchriores fortassis, sed aut nullius utilitatis in praxi aut nocivas. Decet philosophum ut homines nedum abstracte, sed concrete accipiat ut sunt; et homines ut sunt, fortiori directione indigent quam sit ralionis lumen, cui tot tantasque tenebras passiones, consuetudines, præjudicia, aliæque causæ offundunt, ut diximus in prima probatione thesis. Objectio tertia. Saltem admittendum est conveniens fuisse quod Deus revelasset cuique suam legem, quin constitueret aliquam auctoritatem in terris, quæ ejus nomine et jure suas leges dictaret; præcipue quia dubia exoriri possunt circa divinitatem hujus auctoritatis; et quo criterio eam distin.mus a simplici auctoritate humana, aut omnes aut mulli saltem nesciunt. ñesp. Mulla congeruntur in hac difficultate ad quæsingillatim, ob rei gravitatem, respondere oportet. — Dico ergo imprimis quod Deus non a nobis sumere debet normam suæ operationis, sed nos ab ipso, quia crcaturæ ejus sumus. Deinde auctoritas extrínseca, quæ a Deo constanter dirigitur, ut est Christi Ecclesia, omnibus patet, et est vinculum uni­ tatis socialis, quod ralio indi vidualis esse non potest; ac prælerea auctoritate illa Ecclesia non abutitur neque abuti potest quia a Spiritu Sancio dirigitur, homo autem abusus fuisset revelatione illa individuali sicut abutitur ratione. Hinc ART. IV. DE LEGE POSITIVA 413 Lu thorns specialem Dei revelationem sibi vindicabat, tamen catholicam Ecclesiam subvertere, et Evangelii puritatem fœdarc, et ipsius pudoris praecepta scriptis et exemplo concul­ care molitus est, ut omnes norunt. —Circa vero autoritatem divinam Ecclesiæ catholicae, dubia rationabilia oriri nequeunt illis qui sincero corde veritatem quaerunt : sunt enim innu­ mera motiva credibilitatis, quæ homini ratione recte utenti suadent Ecclesiæ divinitatem, neque in exercitio auctoritatis sibi commissæ ullum abusum Ecclesiæ Catholicæ in rebus præsertim fidei et morum vera historia potest exprobrare. Calumniis utique improborum hominum et ipsa subjicitur sicut calumniis subjicitur veritas in mundo, sicut calumniis subjectus fuit Christus ; sed calumnia injustitia est. — Atque per hoc responsum est alteri parti de criterio ; critérium enim exlrinsecum sunt motiva credibilitatis ; critérium in­ trinsecum est evidentia objectiva divinitatis Ecclesiæ, nobis manifestata per interius fidei lumen supernaturale a Deo infusum, eo modo quo critérium intrinsecum veritatum na­ turalium est ipsa evidentia objectiva earumdem rerum nobis manifesta per lumen naturale rationis (L. 05, V). Et de hac objectione, quæ a rationalislis nobis opponitur, satis. VII. Quæstio altera. Aliæ quæstiones et quidem multæ et intricatissimæ moventur circa legem humanam, quas pro data occasione in discursu Operis solvemus. Impræsentiarum quæstio proponenda est et solvenda circa originem huma­ narum legum. Sed attende quod non quæritur de ipsarum origine in ordine ad principium legislativum : cum enim humanæ leges subaudiant societatem jam constitutam, etad ipsam ordinentur, in comperto est principium legislativum residere in principio ipso gubernante multitudinem socia­ lem. Ergo quæstio est de origine essentiali, hoc est de in­ trinseca legis natura ; et propterea quæritur utrum lex humana derivetur a lege naturæ. Cui quæstioni respondeo : VIII. Lex humana derivatur a lege naturæ non præcise ut conclusio ex principiis, sed ut determinatio quædam aliquo­ rum communium ipsius legis naturæ. Ante probationem nota diligenter duo : Io quod non negatur legem humanam posse legitime præcipere, vel prohibere quæ præcipiuntur vel pro­ hibentur ab ipsa lege naturæ, ut homines qui aut ignorare possunt aut parvipendere præcepta moraliaralionis, docean­ tur et talium præceptorum observantiam curent metu saltem poenarum sensibilium quæ ab humanaauctoritate infliguntur ‘ I * ETHICA. LIB. II. CAP.III. DEACT1BUS HUM. IN ORDIN. AD EORUM, ETC. et matris timentur aflagitiosis; atdicimuscum S.Thomal-I), Qu. XCV. Artic. II, quod ea quæ continentur in lege hu­ mana, et sunt de lege naturæ, non debent haberi ut solum­ modo lege humana posita, sod præcipuc ut habentia vigorem ex lege ipsa naturali.— 2° Conclusio supponit a lege naturali aliquid dupliciter derivari. Uno modo sicut conclusiones ex principiis; alio modosicut determinationes quædam aliquo­ rum communium, ut explicavimus supra, n. I, in ipsa defi­ nitione legis humanæ. Quibus declaratis probatur prima pars negativa thesis. Conclusio enim sequitur naturam principiorum ex quibus infertur (L. 42, IV). Si igitur præmissæ in casu nostro sint de lege naturæ, nccesse est ut conclusio pariter ad legem naturæ pertineat, et non ad legem humanam. Ut in hoc syllogismo. Nulli est faciendum malum ; atqui furtum, seu sumere rem alienam, domino rationabiliter invito, est inferre malum alteri, ergo furtum non est faciendum ; hæc conclusio ad legem naturæ pertinet; et idem est de consimilibus con­ clusionibus. Igitur lex positiva humana non derivatur a lege naturæ per modum prædictum conclusionis : quia secus non simpliciter lex humana, sed naturæ revera esset. Probaturmodo pars positiva propositionis exdictis in præcedenti probatione. Etenim lex humana quia est opus ratio. -, ex recta ratione, huc est a lege naturæ necessario deri­ vatur, ut supra dictum est n. I. Atqui non derivatur a lege naturæ per modum conclusionis. Ergo derivatur a lege naturæ quoad materiam, quatenusnempe eaquæinlege naturæ indeterminate autpræcipiunlur aut prohibentur, determinat, ut exemplis adductis explicavimus n. I. I-II. Qu. XCV, Ar­ tic. II. K. Corollarium. Ergo lex humana, tum in sanciendo sua etiam auctoritate leges naturales, ut dictum est in primo prænotaminc ad thesim, tum in determinando quoad mate­ rie::. legem naturalem, non debet discordare neque a lege unde profluit lex naturæ, neque a lege divina posit:va. rui auctoritas humana necessario subjicitur, sicut et •: e res erea'æ. Si secus est, lex humana impietas est, non lex, sieut esi iniquitas cum legi naturæ adversatur. Unde in oppositi ■:.•> legum humanarum cum legibus divinis illud Apostolorum ad principes Juda usurpandum est: Obedire oportet Deo magis quam hominibus (Act. N., 29); vel illud Mathathiæ ad ministrum Antiochi: < Et si omnes gentes regi AUT. V. DK JURE GENTIUM ! 15 Antiocho obediunt, ut discedat unusquisque a servitute legis patrum suorum, et consentiat mandatis ejus; ego et filii mei, et fratres mei obediemus legi patrum nostrorum. Propitius sit nobis Deus: non est nobis utile relinquere legem et justitias Dei. Non audiemus verba regis Antiochi, nec sacrificabimus transgredientes legis nostræ mandata, ut eamus altera via. » —Machabœor. Lib. I, Cap. IL ÿÿ, 19-22. ARTICULUS QUINTUS (26) De jure gentium. I. Sententiae circa naturam juris, seu legis gentium. Roselli in sua Ethica Qu. VI, Artic. I, referens reccntiorum sen­ tentias circa naturam legis gentium hæc habet : < Jus gentium dicitur, inquit S.Isidorus Originum lib. V. Cap. VI. quod co jure omnes fere gentes utuntur. Sunt qui duplex jus gentium distinguunt : alterum necessarium, claudens prin­ cipia et officia juris naturalis; alterum voluntarium, huma­ num ac liberum in quadam conventione tacita fundatum (ita Wolfius Institut, jur. nat. et geni., § 1088). PuiTendoifius autem De jure naturæ el geni., L. II, Cap. Ill, §.23, reprobans Grotii (De jure belli et pacis Lib. I. Cap. I. §. 14) sententiam secernentis jus gentium a jure naturali, in sen­ tentiam concedit Hobbesii (De Cive, Cap. XIV. §.14 et seqq.), qui legem naturalem dividit in naturalem hominum, et natu­ ralem civitatum quæ, vulgo jus gentium appellatur ; additque: « præcepta utriusque eadem sunt ; sed quia civitates semel « institutæ induunt proprietates hominum personales, lex * quam loquentes de hominum singulorum officio naturalem < dicimus, applicata totis civitatibus, nationibus, sive genti« bus, vocatur jus gentium. » Eidem sententiæ subscribit Burlamachius (Tom. II, Opp., Cap. I) cum docet eadem juris naturalis præcepta applicata hominibus in particulari dici legem naturalem ; applicata vero diversis nationibus vocari jus gentium. Similia scribunt Ileineccius De jure naturæ et genl. Lib. 1. §.21 et seqq., Samuel Cocceius Dissert, proæm. IV. Cap. II. §.31, Barbeyracius in Prœfat. ad Grot. §. 8 el not. 2 ad Pullendorfium Op. et loe. cil., aliique recentiores. Finettus autem De principiis jur. nat. el gent. Lib. XII, Cap. II, novam est ingressus viam. Itaque injure gentium 116 ETHICA. LIB. II. CAP. III. DE ACTIBUS BUM. IN ORD. AD EORUM, ETC 'no distinguit, materiam seu rem præceptam, a forma sou causa obligationis : atque ait jus gentium quoad materiam i m esse ac jus naturale ; quoad formam vero discrepare a jure naturæ, esseque jus humanum et positivum. » Hæc Hoselli loe. cit. §§ 418 et 419. — Novissime vero Audisio (Juris naturæ et Gentium privati el publici fundamenta Lib. I. Titul. II. §. XV) videtur asserere jusgentium a jure naturæ non differrecum scribit : « Quum autem ea quæ naturalia sunt, ii omnes habeant, qui eamdem naturam habent, hinc adeo naturaliter indita officiorum lineamenta legumlatores consuluerunt, expresserunt gentes, philosophi persecuti sunt, ut in jura gentium evaserint. » Libro autem III. Titul. XV. -.1. videtur sentire circa jus gentium cum auctoribus supra citatis, qui jus gentium in juribus et officiis inter c ntes et gentes constituunt : « Natura enim, ait, ipsa gen­ tibus justitiam constituit, ut jus sit gentium necessarium atque absolutum; alia, uti in commerciis pluribusque rela­ tionibus, libera reliquit, ut sit quoque inter gentes jusvoluntarium et liberum. Ex utroque rerum genere fit illud jus gentium, quo nempe gentes ad gentes ordinantur. » In eadem sententia esse videtur Liberatore, Jus naturæ, p. III, introduct., qui etiam citat et approbat illud Vadel (Le droit des gens, Tom. I. prélim., §.V) : Jus gentium in sua origine aliud non est quam jus naturæ nationibus applicatum. II. Declarantur nonnulla. In tanta opinionum varietate, liffieile admodum videtur veram atque germanam juris --entium naturam designare : nihilominus mihi persuasum est recensitas opiniones, quamvis prima fronte oppositæ videantur, revera tamen parum ad invicem differre. — Et imprimis ut certum habetur ab omnibus jus gentium nullum esse, ubi nulla actualis relatio convenienti® inter homines existât; hæc autem relatio considerari potest vel inter individua humana, vel inter societatem et societatem : nam ante etiam societatem civilem constitutam homo homini adstringilur moralibus officiis ; et societates civiles sunt tot personæ morales quæ mutuis legibus obligantur. H.:.. jus Pentium sumi potest tum pro jure individuali, tum pro jure sociali : sub priori aspectu vocari simpliciter potest ; • . fiu .. quod abstrahit ab existentia societatis ; alterum verius potest vocari jus gentium internationale, quodut voca: ulum ipsum manifestat, subaudit existentiam et conviventiara nationum. Quibus positis, definitiones juris gentium ART. V. DE JURE GENTIUM 117 variare possunt, quin ad invicem opponantur; secundum quod aut jus gentium restringitur ad jus internationale, aut extensiori significatione protenditur ad individuates homi­ num relationes. Verum restat ut videamus utrum jus gen­ tium, quocumque modo sumatur, ad jus naturæ pertineat, vel ad jus positivum. Dico igitur : III. Jus gentium formaliter sumptum non est neque lex naturæ neque lex positiva, sed infertur ex principio abso­ luto naturæ et ex aliquo facto, universali quidem sed in se contingenti. Conclusio hoc modo posita potest conciliare etiam Doctores scholasticos, quorum discordia est potius de voce quam de re. Ut autem probem propositionem, suma­ mus aliqua quæ proprie ad jus gentium pertinere omnes ponunt ; cujusmodi sun.t_propriela.tunL .stabilium.-divisio, gentium divisio in nationes et regna, legatorum receptio et securitas, aliaquc hujusmodi, quæ Swiecickius recenset, De jure naturæ et gent. Part. 1, disp. VI. Lex naturæ, quæ est semper de absolute bonis et de absolute malis, neque præcipit neque prohÆet partitionem stabilium proprietatum : non enim àbsolute~ët per se præscnbit quod iste ager sit Petri potius quam Pauli vel communis omnibus. — Est aulém de lëge naturæ quod homines pacifice convivant ad invicem. Atqui homines pacifice inter se convivere nequeunt nisi stabiles proprietates sint divisée. Ergó stabiles proprietares-srmt dividendæ. — Major hujus syllogismi est princi­ pium naturæ, ut dictum est. At minor non aliunde constat quam ex facto, attenta nempe humana natura non qualis esse potest vel etiam deberet, sed qualis est ex facto ipso, el exprimit veritatem contingentem, quia ejus oppositum potest absolute loquendo verifican. Ergo conclusio infertur quidem ex principio tegis naturie ; sed non est necessario connexa cum illo principio nisi supposita veritate contingenti minority non est ergo formaliter lex naturæ. Sed neque pariter illa conclusio est solummodo lex positiva, quia per hanc ita determinatur lex naturæ quoad materiam, ut sine destruc­ tione ipsius tegis naturalis possit aliud determinari, sicut patet in designatione pcenarum quæ reo infligi debent; contra lex positiva, existente veritate minoris, non potest contraire illi conclusioni quin illico offendat legem naturalem, et sic eva­ dat iniquitas. Ergo jus gentium non est neque lex naturæ neque lex positiva formaliter sumptæ, sed infertur et præscribitur a ratione humana et lege positiva, ex principio H8 ETHICA. Lin.II. CAP. III. DE ACTIBUS HUM. IN ORD. AD EORUM, ETC. absoluto naturæ ct ex facto universali quidem, sed per se contingenti. Jus gentium, inquit Bannes, De jure et justitia, Qu. LV1I, Artic. Ill, conclusio 3*, est quasi modus quidam maxime necessarius, ut jus naturæ servetur. — Quæ vero dicta sunt de jure gentium in ordine ad humana individua, applicanda sunt proportionate juri gentium in ordine ad societates. IV. Nota. De varia acceptione juris naturalis. Ut quæ hucusque tradidimus magis fiant manifesta, addo ex D. Thoma. IV. Dist. XXXIII, Qu. I, Artic. I, ad 4, diversas acceptio­ nis in quibus jus naturale sumi potest, ut exinde magis pateat distinctio ejus a jure gentium in sensu explicato. « Jus naturale multipliciter accipitur. Primo enim aliquod jus dicitur naturale ex principio, quia natura est inditum, et sic definitTullius in II. Rhetor., dicens :Jusnalurœ est, quodnon opinio genuit, sed quod quadam innata vis inseruit. Et, quia etiam in rebus naturalibus dicuntur aliqui motus naturales, non quia sunt ex principio intrinseco, sed quia sunt a principio superiori movente.....; ideo (secundo) ea quæ sunt de jure divino, dicuntur esse de jure naturali, cum sint ex impressione et infusione superioris principii, scilicet Dei : et sic accipitur ab Isidoro, qui dicit quod, jus naturale est, quod in lege et in Evangelio continetur. Tertio dicitur jus na­ turale non solum a principio, sed a natura, quia de natura­ libus est. Et quia natura contra rationem dividitur a qua homo est homo ; ideo strictissimo modo accipiendi jus natu­ rale, illa quæ ad homines tantum pertinent, et si sint de dictamine rationis naturalis, non dicuntur esse de jure na­ turali, sed illa tantum quæ naturalis ratio dictat de his, quæ sunt homini aliisque communia ; et sic datur dicta defi­ nitio. scilicet : jus naturale est quod natura omnia ani­ malia docuit. > Juxta ergo Angelicum, et quidem rectissime, jus naturæ, strictissime acceptum, ex parte materiœ est de his quæ sunt homini aliisque communia, et non communia ratione objectorum, quia secus jus naturale non esset nisi de rebus s bilibus, quæ solum nobis cum brutis communes sunt; ergo communia ratione absolute convenientiœ seu conformitatis cum natura propria hominis, sicut bruta per jus na­ turæ linguntur in objecta absolute convenientia eorum na­ turæ sensilivæ. Hinc ab ipso S. Doctore audivimus (24, I et II, quod ad jus naturale pertinent quæ homini conve- ART. VI. DE LEGIS NATURALIS SANCTIONE 119 niunt sive ex natura generis, sive ex natura speciei. Videliccljus naturæ ea respicit quæ naturæ humanæ vel absolute conveniunt vel absolute repugnant. At contra jus gentium convenit quidem cum jure naturali ex parte principii, quia^ est et ipsum aliquod dictamen naturalis rationis, sed ratione materiæ differt, quia non est, sicut jus naturæ, de his quæ absolute conveniunt aut repugnant naturæ genericæ vel specific® hominis, sed solum de his quæ secundum quid, seu hypothetice naturæ ipsius hominis aut conveniunt aut repugT nant, ut supra explicavimus; et ideo verifícala hypothesi jus gentium viget apud omnes, quia viget apud omnes ho­ mines principium seu ratio naturalis a qua dictatur. ARTICULUS SEXTUS (27) De legis naturalis sanctione. I. Sanctionis notio. Sanctionis nomine intelliguntur præmia et pœnæ a legislatore statuta pro'obsebthhtibtfS'Verfrans^ gredientibus legem a se lat^rh7~~QutêrlTiius itaque utrum Deus'Saficfibném apposuerit legibus a se latis pro hominum directione. Sit ergo prima conclusio : II. Lex naturæ necessario præ se fert divinam sanctionem, næc propositio ex triplici capite potissimum probatur, nempe, ex ipsa natura legislatoris, ex natura actuum humanorum, ex natura tinis eorumdelh actuum. — li:r natura legislatoris. Ideo enim legislator leges condit, ut a's'nb'ditis observentur; secus enim si observantia earum esset illi indifferens, aut eamdem observantiam non curaret, et stultissime et insipientissime ageret, imo vero leges latee vix ac ne vix quidem legis rationem haberent., Lexenim obligationem parit, quæ sane nisi curetur a legislatore,j£u dicula est. Deus autem sapienlissimus est et providissimus, Ergo efficaciter inducit homines ad observantiam suæ legis : quod fit per præmia et poenas, ut, in ipsis humanis legisla­ tionibus apparet. I^xjtatiirq. acluutn humanorum^-^omines enim actibus liberis ad invicem discriminantur, et alii laude, alii vituperio digni censentur (18, III ct seqq.), et insuper meritum aut demeritum consequuntur apud Deum. Atqui et. sanctitas divina et justitia divina postulant ut discrimen resultans ex 120 ETHICA. LIB. II. CAP. Ill DE ACTIBUSHUM. INOBD. AD EORUM, EIC. imoutabilitate actuum humanorum servetur, et præmium til[njjli-i ¿emerito tribuatur : secus absurda esset imp Habilitas actionum Humanarum et distinctio inter meri• :m et demeritum, si aequalis esset conditio justi et iniqui. Ergo ex natura actuum humanorum resultat necessitas sanctionis Teéîsnâtnralis. Ejgntilura finis actuum hiimanorum. Nam, ut sapienter ratiocinatur Angel ictis I íT~5oñ7ra ‘ tientes, Cap. CXL, n. 2, ubiciimque est aliquis debitus ordo ad finem, oportet quod ordo ille'a'd finem ducat, recessus autem ab ordine finem excludat. Si enim natura tinis determinat naturam media­ rum, necesse! omnino est ut media illa debite adhibita.du,nt in linis consecutionem, non adhibita, autem tinis ipsius consecutionem excludant, Xtqui Deus lege na t uræ ordi navi t Ipn^nem ¡n finpm,,,u|pmum. qui est bonum, mediantibus --."tilnis humanis consequendum. Ergo si peractus humanos ordôni finem recte sit positus, necesse est ut homines incedentes për illum ordinem per virtutes morales finem ultimum'ip'sius ordinis, nempe bonum supremum quod est ipse Deus, consequantur : et hoc est præmiari ; recedentes aütëm ab illo ordine per peccatum, a fine boni excludantur : quod est puniri. Igitur finis ipse actuum humanorum re­ quirit necessario sanctionem legis naturæ. — Alias rationes vide apud S. Thomam, Op. et loc. cit. III Corollaria. — Corollarium primum. Sanctio legis na­ turalis alteram vitam potissimum respicit (T. 31, VII ad 4). Virtutes enim sunt media per se et primo ordinata ad finem fitimum tanquam ad eorum terminum; sicut vitia sunt media quæ per se et primo a fine excludunt. Finis autem ultimus non habetur ab homine in hac vita quæ est via ad terminum (7, II). Igitur et sanctio legis naturalis alteram vitam potissimum respicit. Corollarium alterum. Sanctio legis naturalis præcipue con. in consecutione vel amissione ultimi finis, nempe Dei. Sequitur ex'præcedërite corollario. Si enim actus humani essentialiter ordinantur ad finem ultimum, qui est ipse Deus. :. ?:~sse est, ultima sanctio legis in fine ipsius legis consistat, nempe ut tendentes ad finem per virtutes secun1 Hjâcùpta beatitudinem consequantur, avertentes autem se a fíne per vilium beatitudine frustrentur, ut ex urtia S. Thomæ ratione est manifestum. ART. VI. DE LEGIS NATURALIS SANCTIONE 121 IV. Nota. De objectionibus, quæ moventur contra legis naturalis sanctionem. Difficultates quæ moventur contra sanctionem legis naturalis, eædem sunt, quæ tum contra immortalitatem animi nostri, tum contra divinam providen­ tiam fiunt : quas cum suis in locis solverimus, opus non est ut actum agamus. — Sed dices (Ps. 9, IX, objeci. 3) : saltem pœna æterna reprobis inflicta, ut catholica docet Ecclesia, misericordiæ divinæ contraria videtur. — Respondeo im­ probos homines pro se causam dicere, et poenam æternam refugere, cum tamen præmium æternum nulla difficultate suscipiant. Non vident quod etiam humana justitia ita quæ­ dam crimina punit ut nulla venia relaxentur, et poenas infligit quæ, ut ait S. Augustinus XXI, De Civitate Dei, Gap. XI, pro hujus vitee modo similespœnis videntur celernis : ideo quippe æternæ esse non possunt, quia nec ipsa vita, quæ his plectitur, porrigitur in œlprnum. Et tamen peccata, quæ vind icantur longissimi temporis pœnis, brevissimo iemporeperpetranlur. Qua ergo ratione contra justitiam divinam erit, peccatum contra infinitam suam bonitaten commissum poena punire æterna? Quod si contra justitiam non est, neque est contra divinam misericordiam, quia attributa di­ vina ad invicem non conlrariantur, et misericordia quæ juslitiæ opponitur non misericordia sed stultitia dicenda est. c Sed, iterum Augustinus, ibid., Cap. XXII, poena æterna ideo dura et injusta sensibus videtur humanis, quia in hac infirmitate moribundorum sensuum deest ille sensus altissimæ purissimæque sapientiæ, quo sentiri possit quantum nefas in illa prima prævaricatione commissum sil. Quanto enim magis homo fruebátur Deo, tanto majore impietate dereliquit Deum, cl jactus est malo dignus œterno, qui hoc in t? peremit bonum, quod esse posset æternum. » Prætcrea, additS. Thomas, HI. Contra Gentiles, Cap.CXLIV, n. 4. < Apud divinum judicium voluntas pro facto compu­ tatur : quia sicut homines vident ea quæ exterius aguntur, ita Deus inspicit hominum corda. Qui autcin propter aliquod temporale bonum aversus est ab ultimo fine qui in æternum possidetur, præposuit fruitionem temporalem illius boni tem­ poralis æternæ fruitioni ultimi finis. Unde patet quod multo magis voluisset in æternum illo bono temporali fruí. Ergo secundum divinum judicium ita puniri debet ac si æternaliler peccasset. Nulli autem dubium est quin pro œterno pec­ cato æterna pœna debeatur. Debetur igitur ei qui ab ultimo <22 ETHICA. LIB. II. CAP. III. DE ACTIBUS HUM. IN ORD. AD EORUM, ETC. fine avertitur pama œlerna. » — Alia argumenta adducit S. Thomas, quæ loe. cit. videri possunt. In sequenti autem Capite CXLV demonstrat S. Doctor quod : « Non solum qui contra Deum peccant puniendi sunt per hoc quod a bealitudine perpetuo excludantur, sed etiam pér experimentum alicujus nocivi. Poena enim debet proportionaliter culpæ respondere, ut supra ostensum est : in culpa autem non solum avertitur mens ab ultimo fine, sed etiam indebite convertitur in alia quasi in fines. Non solum ergo puniendus est qui peccat, per hoc quod excludatur a fine, sed etiam per hoc quod ex aliis rebus sentiat nocumentum, j PUILOSOPHT.E MORALIS PARTIS PRIM.8 SEI) ETUIC/E FINIS PHILOSOPHE® MORALIS PARS ALTERA SEU JUS NATURÆ Prologus. Statuimus in Ethica principia generalia quæactus humanos rescipiunt tum in seipsis, tum in ordine ad finem, tum quoad eorum principia intrinseca, tum denique quoad eorum principia extrínseca, et in omnibus reperimus in ho­ mine moralem obligationem, seu officium tendendi in finem suæ naluræ consentaneum, et abstinendi ab omnibus actibus, qui afine ipso hominem retrahunt. Ex hac primigenia obli­ gatione, ex hoc, ut ita dicam, innato officio, nascuntur jura naturalia in homine, ita nempe ut jura naturalia metiri pos­ simus ex officiis. Jura autem et officia correlativa sunt, ac subaudiunt personas morales diversas : quæ personæ morales sunt Deus, ipse homo, alii homines. Ergo in antecessum di­ cendum est de officiis hominis, ut singularis persona est, in ordine ad illos terminos, et hujusmodi tractatus constituit jus naluræ individúale. Sed homo est insuper pars societatis quæ est quædam persona moralis ; ergo et de juribus et offi­ ciis hominis, ut vivit in societate, est secundo loco disseren­ dum : et hujusmodi tractatus constituit jus sociale. Hinc secunda pars philosophiæ moralis dividitur in duos libros : quorum primus est de jure individuals ; alter vero de jure sociali. LIBER PRIMUS DE JURE NATÜRÆ INDIVIDUAL! Prologus. Diximus offïciaesse juribus correlativa. Illud au­ tem quod primitus in persona morali creata concipitur est ejus essentialis aDeo dependentia tum in esse, tum in agere, tum in tendentia ad finem. Habet igitur Deus jura in homi­ nem, et in homine sunt essentialia officia erga Deum. Sed Creator cum ceteras res inferiores legibus necessariis in finem dirigat, hominem tamen constituit in manti consilii sui, ut nempe per libertatem sese in finem dirigat (1, IV), conformiter ad leges Creatoris. Denique non unus homo existit in mundo sed multi, eisdem obstricti officiis et juribus. Ergo ut jus naturæ individúale plene, ut par est, declaretur, dicen­ dum est : f° de officiis hominis erga Deum ; 2° de officiis horni nis erga seipsum ; 3° de officiis hominis erga alios. Quibus omnibus præmittendæ sunt notiones quædam de jure et officio generalim sumptis. CAPUT PRIMUM DE JURE ET OFFICIO GENERATIM SUMPTIS Prologus. De jure et officio gencratim sumptis tria ordi­ nate declaranda sunt. Et Io quidem, de natu/a el divisio­ nibus juris ; 2°de natura et divisionibus officii ; 3° de jure el officio inter se comparatis ; 4° denique, de subjecto juris el officii. ARTICULUS PRIMUS (28) De natura el divisionibus juris I. Juris notio nominalis. Quod nos jus et jura dicimus, antiquissimi latini ious et iousa dicebant, adjecta nempe diph­ tongo, et consonante sibilante S, loco caninæ fí qua illi careba .t. Quidam jus a jubendo dictum esse autumant, considerantes nempe externum effectum legis, qui est obli­ gare. D. Thomas autem II-II, Qu. LVII, Artic. I in respons. 125 ART. I. DR NATURA ET DIVISIONIBUS JURIS ad 1, hæc habet: « Consuetum est quod nomina a sui prima impositione detorqueantur ad alia significanda. Sicut nomen medicinae impositum est primo ad significandum remedium quod præslatur infirmo ad sanandum : deinde tractum est ad significandam artem qua hoc fit; ita etiam hoc nomen Jus primo impositum est ad significandum ipsam rem justam. Postmodum autem est derivatum ad artem qua cognoscitur quid sit justum. Et ulterius ad significandum locum, in quo jus redditur; sicut dicitur aliquis comparece in jure. Et ulte­ rius dicitur etiam quod jus redditur ab eo, ad cujus officium pertinet justitiam facere, licet etiam id quod decernit, sit iniquum. » II. Juris notio realis. Sepositis autem aliis significationibus, in prima assignata a S. Thoma sistimus, et impræsentiarum sumimus jus prouti significat justum, seu prout generatim importat id quod est alteri debitum. III. Jus objective sumptum et subjective. Hinc emergit prima hæc juris divisio. Quod enim est alteri debitum est jus objective sumptum. Nihil autem alicui debetur nisi præsupposita in alio facultate illud repetendi : hæc facultas moralis, personœ competens ad aliquid juste habendum vel agendum, cujus violatio constituit injuriam, est jus subjective accep­ tum. Quo sensu dicimus quod aliquis utitur jure suo. — Quia autem nemo habet facultatem repetendi aliquid ut suum nisi ab aliqua lege sive naturali, sive positiva ; hinc jus haud raro sumitur etiam pro lege, et legum collec­ tiones jus vocantur, quia revera lex est mensura el regula juris. IV. Juris divisio ut est lex. Exinde patet ex triplici etiam capite assignatojus subire posse divisiones. Etenim jus sum­ ptum pro lege dividitur in naturale et positivum et gentium, el positivum in divinum, ecclesiasticum et civile, prouti dic­ tum est de lege (24- et seqq.). Non ponitur autem in hac di­ visione jus æternum ex lege externa, ut divisio flat per membra omnino diversa ; lex autem naturalis cum sit par­ ticipatio legis æternæ, non constituit jus diversum a jure quod in lege æterna fundatur. V. Juris divisio objective accepti. Jus objective sumptum dividitur et ipsum in naturale et positivum. Etenim jus ob­ jective sumptum est justum, seu res alteri adæquata. Hæc autem adæquatio aut est ex natura rei, ut cum aliquis lantum dat ut lanium accipiat; et in hoc casu habetur jus obZiGLuu. Sumina philosophica. — T. III. 9 1-6 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. I. DE JURE ET OFF. GENERATISI SUMPTIS jeclivum naturale. Jut adæquatio illa dependet ex voluntate contrahentium, vel statuitur a lege civili, ut puta pretium tritici et alia similia ; et in hocsccundo casu habetur jus objectivum positivum. VI. Divisio juris subjective accepti. Jussubjective sumptum ex duplici capite divisionem sumit, nempe ex parte princi­ pii seu legis, a qua constituitur, et ex parte objecti seu justi ad quod terminatur : est enim voluti medium inter unum et aliud.— Ex parte principii seu legis dividitur in naturale et positivum, secundum quod a lege naturali aut positiva statuitur, aliasquo subdivisiones subit juxta subdivisiones le­ gum. — Ex parte termini seu objecti dividitur in jus in re, et in jus ad rem. Primum est jus quod quis habet in re non solum sua sed habita seu possessa; et consequenter dat actionermlegitimam in ipsam rem. Alterum autem est jus quod quis habet ut res aliqua fiat sua, quamvis eam actualiter non habeat : unde dat actionem non in rem ipsam sed in perso­ nam, a qua jure repeti potest quod res fiat illius, cujus est jus ad rem illam. VII. De juris propriatatibus seu attributis. Jus antena sub­ jective spectaiufn sióul et qTfælibct alia res, sua habet at­ tributa. Tria autem hic breviter recensemus, et sunt limilalio^collisio et coactio : limitatio est juris attributum in se spectati ; co/.físio est attributum juris in comparatione eum jure; coactio est attributum consequens jus, in ordine ad aliam personam in quam jus habetur. Dicamus breviter de singulis. VIII. Limitatio juris. Jussubjective consideratum enascitur a lege, ut supra dictum est n. III. Lex autem ordinem ponit in actibus humanis juxta finis exigentiam ad quem actus or­ dinantur. Ergo extensio jurium ex fine ipso, quem lex sibi proponit, desumenda est; ut scilicet jus sit solummodo: 1° in media sine quibus finis obtineri non potest; 2° in media licita quæ ad finem legis ducunt, non autem in alia qui a fine avertunt, et quæ turpia sunt; 3° denique in omne id ad quod altera persona servandum obligatur. Jus enim et officium correlativa sunt, et terminus officii est etiam terminus juris. IX. Jurium collisio. Jurium collisio est apparens oppositio juris çum jure, ita utKomo nequeat unum servare, quin al­ terum lædaf. Dixi quo’d hujusmodi oppositio est apparens, non realis : nam jus ex lege est ; lex autem est expressio ve* ART. II. DE NATURA ET DIVISIONE OFFICIORUM 127 rilalis practicæ; veritas autem veritati realiter opponi non potest. In illa ergo apparenti oppositione, necesse est ut al­ terutrum jus revera jus non sit, et consequenter postponen­ dum ut servetur verum jus. Sed quo criterio hoc verum jus discerni in praxi potest? Primum jus est jus divinum, a quo jura omnia enascuntur, et cui propterea omnia jura subordinanlur. Ergo in conflictu juris humani cum jure divino hoc servandum est, illud vero seponendum vel ut cessans in casu determinato, vel ut iniquum et impium, ut de legibus supra dictum est (25, IX). De collisione vero inter alia jura erit sermo suis in locis. X. Coactio ex jure. Nomine coactionis intelligitur vis phy­ sica alteri illata qua flectatur ad id faciendum quod facere recusat. Patet autem quod si jus est facultas aliquid faciendi vel habendi, est facultas exigendi aliquid ab ea persona, in quam jus habetur. Sed in voluntatem hominis non potest coactio exerceri (Ps. 48, III); attamen cogi potest voluntas quoad actus imperatos {ibid. V). Ergo jus habens potest vi juris ipsum defendere ab invasione aliorum, vel eorum ac­ tus imperatos flectere, eo modo quo potest fleri, ad jus ser­ vandum. Dixi vi juris, quia in societate coactionem exercere regulariter pertinet ad publicos judices. AHTICULUS SECUNDUS (29) De natura et divisione officiorum. I. Officii notio. Officii nomine.intelligitm,o62igÆZia moralis juri correspondons, qua voluntas adslringilur ad aliquid fa­ ciendum vel omittendum. Hæc obligatio seu necessitas, utquisque per se in telligit, moralis est non physica : quatenus nempe est quidem in potestate physica voluntatis adimplere vel non adimplere officium, sed quia non est in ejus potestate ordi nem in finem mutare, in hoc necessilatur quod adimpletio obligationis est conditio sine qua non ut ordinate tendat in finem : unde si non adimpleat hanc obligationem, peccat moraliter et recedit ab ordine in finem. II. Corollaria. — Corollarium primum. Quia igitur jus enascitur ex lege, ut dictum est (28, III), sequitur quod non ex jure, sed ex lege enascitur quoque officium-, unde si a quacumque lege abstrahamus, pereunt simul notiones tum 128 JCS NATURÆ. LIB 1. CAP. I. DE JURE ET OFF. GENERAT1M SUJ1PT13 officii turn juris. Ad rem Taparelli, Saggio di diritto naturale n. 347 : « Si ex præscripto ralionis tibi debeo reverentiam, obedientiam, amorem, aliaque; tu poles secundum rationem hæc omnia a me exigere; at officium in me non enascitur ex tuo jure, nec jus tuum ex meo officio : verius utrumque enascitur simul ex legibus ordinis æterni quæ per rationem nobis communicantur. » Ratio generalis est, quia jus et offi­ cium sunt correlativa; correlativa autem non se invicem causant, sed ex communi fundamento simul enascuntur (0. 38, VI). Corollarium alterum. Ergo seposita per hypolhesim lege œterna. a qua lex naturalis aliæque omnes leges derivantur 23 et seqq.), seu seposito per hypolhesim Deo qui est ipsa lex æ'.erna; nonnisi per absurdum et per manifestam con­ tradictionem possumus loqui de juribus et officiis : sicut re­ moto fundamento perit ratio relationis. HI. Genérica divisio officiorum Ex hoc igitur quod officium dicatur in ordine ad ’"sequitur quod ipsum quoque se­ cundum divisiones juris dividi potest in objectivum et subjeclivurng ita ut oHicium suZyecZiue acceptum sit facultas moralis passive sumpta seu ut subesi morali necessitati resti­ tuendi alteri jus suum;oZyec/we sumptum, sil ipsum justum ponendum. — Subjective sumptum autem subdivitur in naturale et positivum, secundum quod aut a lege naturali imponitur, aut a lege positiva procedit. Est insuper nega­ tivum vel affirmativum secundum quod per ipsumjmt ad agendum voluntas adigitur, aut ab agendo prohibetur^ Bre­ viter ratio officii ejusque præsTahliæ metienda esT ex ¿ure, seu melius ex lege, ex qua utrumque causatur ut dictum est. ’ ~--------------- -------IV. Nota. Officia juridica et non juridica. Officium juridi­ cum illud dicitur quod stricto et manifesto juri alterius respondet, et ideo subjectum adstringit ut illud ex justitia observet. Romo vero in ordine ad aliam personam moralcm dupliciter se habere potest, negative et positive ; negative, n n nocendo alteri, positive alteri benefaciendo. Volunt ergo n onnulli officia solummodo negativa esse juridica, non autem positiva : quorum opinio absolute sumpta falsa est sed vera ex aliqua parte. — Falsa est absolute loquendo, nam sunt officia quædam positiva quæ strictissime juridica sunt, hoc est respondentia juri alterius exigendi ex justitia talia officia : Deus enim strictissimum et manifestum jus habet ut inte- ART. II. DK NATURA ET DIVISIONE OFFICIORUM 129 gram suam legem observemus ; lex autem Dei nobis imponit officia etiam positiva, tum respcclu sui, tum respectu nostri tum respectu aliorum hominum. — Vera est ex aliqua parte quiarevera dantur officia quædam positiva quæ alterius juri stricto sensu non ita respondent, ut ex stricta justitia repeti possint, et ideo dici possunt officia quidem, sed imperfecta, et ideo non strictejuridica. Audiatur hac dereS. Thomas II-II, Qu. LXXX, Artic, unie. : < Est duplex debitum, scilicet morale et legale. Unde et Philosophus in VIII. Ethicorum secundum hoc duplex justum assignat. Debitum quidem legale est, ad quod reddendum aliquis lege adslringitur; et tale debitum proprie (nola) attendit justitia, quæ est principalis virtus. Debitum au­ tem morale est quod aliquis debet ex honestate virtutis. Et quia debitum necessitatem importat, ita tale debitum habet duplicem gradum. Quoddam enim est sic necessarium, ut sine eo honestas morum conservar i non possit : cl hoc habet plus de ratione debiti. Et potest hoc debitum attendi ex parte ipsius debentis ; et sic ad hoc debitum pertinet quod homo se exhi­ beat alteri in verbis et in factis, qualis est.....Potest etiam attendi ex parte ejus cui debetur, prout scilicet aliquis ré­ compensai alicui secundum ea quæ fecit. Quandoque quidem in bonis... quandoque autem in malis... Aliud vero debitum est necessarium, sicut conferens ad majorem honestatem, sine quo tamen honestas conservari potest; quod quidem debi­ tum attendit liberalilas, a/[abililas, sive amicitia aut alia hu­ jusmodi, quæ. . parum habent de ratione debiti. » Ex quibus videtur concludi posse : Io Officia omnia nega­ tiva expressa hac formula generali Nemini noceas, esse juri­ dica:— 2° ex officiis positivis quædam esse juridica, illa nempe quæ important debitum legale; — 3° etêtiam juridica vel quasi juridica respectu societatis ea quæ debitum morale imporrant,uTnécessárium ad conservandam honestatem inorum; respectu autem Dei qui est legislator honestatis, ut stricte juridica sunt habenda; — 4° sed quædam officia po­ sitiva non esse per se juridica; illa nempe quæ conferunt' ([uideiriatRnajorem honestatem, sed sine quibus honestas conservari potest. Hæc ex D. Thoma desumpta si pacaliori animo considerasset perdoctus noster Roselli, non absolute, in sua Ethica Qu. VII, Artic. II, n. 500 in nolis, sed cum distinctione justius judicasset de doctrina Ilcineccii, Genuensis aliorumque rcccniiorum salis confuse loquenlium de officiis et juribus perfectis et imperfectis. 130 JUS NATURÆ. Lin. 1. CAP. I. DE JURE ET OFF. GENERAT1M SUMPTIS ARTICULUS TERTIUS (30) De jure et officio inter se comparatis. I. Quæstiones. Stalim ac jura et officia inter se comparan­ tur, movetur quæstio, quodnam siCprius, juS néiïijïè VCFbfficium : quæ quidem quæstio prima fronte videtur futilis imo et absurda : futilis, quia nihil ad utilitatem scientiæ conferre videtur quod jus præcedat officium vel consequa­ tur : absurda, quia cum jus et officium sibi relative correspcndeant, simul esse debent. Verum non ita se res habet, ut ex dicendis erit manifestum. Consequenter : 1° de præcedentia juris dicemus; — 2° de præcedentia officii in homine ; — 3° de suspensione juris. Sit ergo prima conclusio : n. Ontologice loquendo prias est jus^roam officium ¡dico vntologice', hoc est spectata absolute natura tum juris tum -officii. Et revera officia omnia quæ in entibus moralibus creatis sunt et esse possunt, a Deo per legem æternam, quæ ipse Deus est, procedunt (29, II). In Deo autem non sunt of­ ficia, neque respectu suipsius, quia officia sunt ad alterum, neque respectu creaturarum quibus nihil ex justitia debet, et quæ omnia debent Deo; sed in ipso est solummodo jus. Ergo ontologice loquendo prius est jus quam officium. Quæ veritas confirmatur ex utriusque natura : officium enim est obligatio quæ nullatenus concipitur nisi subaudiatur facultas exigendi, hoc est jus in aliquo. III. Attamen in persona morali creata prius est officium quam jus. Et revera primum quod in hoffitrrC“éxisíéSle in­ venitur (et idem dicatur de quavis alia persona morali creata) est esse crealurœ, quod essentialiter importat depen­ dentiam tum physicam tum moralem a Creatore, ut ejus­ dem leges observet, ordinem in finem ab eo præfixum fideliter sectando. Posito hoc officio primitivo et essentiali jura enascuntur vitam conservandi et defendendi, media adhi­ bendi necessaria ad sese perficiendum et ad finem conse­ quendum, et alia hujusmodi ; at semoto illo primitivo et essentiali officio, jura omnia corruunt quia rationali funda­ mento destituta : quod aliunde ex dictis (29, II) etiam con­ stat. Unde ut principium inconcussum retinendum est : Jura humana ex officiis erga Deum oriuntur. ART. III. DEJURE ET OFFICIO INTER SE COMPARATIS 131 IV. Prænotiones_ad. solvendam quæstionem de suspensione inris.. Jus.ut dictum est, a lege oritur et imponitur a lege officium juri correspondeos. Ergo lege abrogata, cessant jura et officia ab ea imposita. Non loquimur impræsentiarum de jurium cessatione ex abrogatione legis ; sed de suspen­ sione juris, et consequenter de suspensione officii, lege tamen existente. Quod quidem accidere nequii nisi in casibus specialibus, et in collisione jurium, quando scilicet adimpleri officium nequit sine malo; quod quidem vitare jure quis, absolute loquendo, potest. Et quidem sermo est de malo necessario, non autem de malo in quod sponte sese conjicit homo: in hoc enim secundo casu, nullum malum subeundum eximit ab officio adimplendo. Hoc autem malum potest esse extremum, grave et commune : extremum, ut est mors aliaque similia ; quæ non inferiora morte ipsa reputantur ; grave, ut notabile detrimentum sanitatis, famæ, rei familia­ ris, et similia ; commune, ut sunt mala consueta et non magni momenti quæ fere semper comitantur in hac vita adimple mentum officiorum. Ex imminentia hujus triplicis mali nas­ citur triplex necessitas, nempe extrema, gravis et communis. Quod autem necessitas communis non eximat hominem ab officio, aperta res est : nam si secus esset, ab omnibus ferme officiis sese absolveret homo, cum nullum pene sit, quod non aliquod incommodum præ se ferat. V. Alia prænotanda. Sed insuper notandum legis præcepta, ex quibus jura et officia profluunt, esse vel naturalia vel positiva sive humana sive divina ; naturalia vero alia esse negativa, hoc est vetantia ea quæ intrinsece, hoc est ex ob­ jecto et essentiali ordine ad finem mala sunt, ut furtum, adulterium, blasphemia, etc. ; alia esse affirmativa quæ prae­ cipiunt ea quæ intrinsece, hoc est ex objecto et essentiali ordine ad finem bona sunt, ut actus virtutum, religionis, pietatis in parentes, etc. — Exinde patet discrimen inter præceptalegis naturalis positiva et præceptanegativa. Etenim præcepta negativa prohibent actus peccatorum ; præcepta affirmativa inducunt ad virtutis actum. Actus autem pecca­ torum suntsecundum semali, et nullo fine bene fieri possunt, nec aliquo tempore, aut loco, qui secundum se sunt con­ juncti malo fini, seu objecto difformi a recta ratione (9, IV ; et 14, I) ; et ideo præcepta negativa obligant semper et ad semper, ut Scholastici aiebant, seu in omni loco, in omni tempore, in omni circumstantia. Sed actus virtutum non 132 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. I. DE JUBE ÉT OFF. GENERATIM SUMPTIS quolibet modo fieri debent, sed observatis debilis circum­ stantiis (1-4, II et VIII), quæ requiruntur ad hoc quod sit actus virtuosus, ut scilicet fiat ubi debet, et quando debet, et secundum quod debet. Et ideo præccpta affirmativa obli­ gant quidem semper, quia actus virtutis, de quo est præceptum affirmativum, est semper præceptus, sed non ad semper, ut scilicet homo in quolibet loco tempore et in qui­ buslibet circumstantiis lenealur ponere actum virtutis præscriptum ; sed tenetur solummodo pro tempore quo præceptum affirmativum obligat ut audire sacrum die festo ex præccpto affirmativo ecclesiastico, el parentibus pietatis offi­ cia exhibere ex præcepto affirmativo legis naturæ. — II-II, Qu. XXX11I. Arlic. II. et I-II. Qu. LXXI. Artic. V. ad 3. — Ilis declaratis, sit prima conclusio : VI. Nulla necessitas eximit ab adimplendo præcepto nega­ tivo legis naturalis. Hæc propositio post præmissas declara­ tiones vix probatione indiget. Nulla enim necessitas potest mutare intrinsecam rerum essentiam. Atqui, ut explicavimus, actus prohibitus per præceptum negativum legis naturalis est essentialiter malum morale. Ergo nulla necessitas potest facere ut ille actus fiat bonus, et eximat hominem ab officio sese ab illo abstinendi. — Adde quod in necessitate quacum­ que malum imminens ex adimpletione officii est semper physicum ; actus autem prohibitus a præcepto negativo legis naturalis est semper malum morale ; sed in necessitate incurrendi duo mala, ratio recta dictat vitandum esse majus malum, hoc est malum morale. VII. Necesitas extrema vel etiam gravis eximit ab officio adimplendi præceptum legis naturalis positivum ; dummodo exemptio ab officio præcepti positivi non involvat transgres­ sionem præcepti negativi. Hæc restrictio propositionis neces­ saria est : nam quoties præceptum negativum adest, homo nulla necessitate excusatur ab officio. Ut puta : tibi licitum est eximere te a jejunio vel ab abstinentia carnium diebus indictis ab Ecclesia, si grave damnum ex jejunio sanitati cor­ poris redundet ; at si ex tua exemptione vere scandalum oriretur, vel injuria Deo, etc.; peccares non servando jeju­ nium, non vi præcepti positivi, sed vi præcepti negativi quo prohibemur semper et ad semper præbere alteri scanda­ lum. Deum injuriari, et alia similia perpetrare. — Probatur propositio hoc modo restricta, cujus veritas vel in praxi admittitur etiam a prudentibus et piis hominibus. Et revera, S1/* "V ~ /X> r ART. IV. DE SUBJECTO JURIS ET OFFICII 133 præcepla positiva sunt de actibus virtutum, quæ sunt dis­ positiones quædam ad finem. Atqui, ut recte notat S. Tho­ mas II-1I, Qu. et Art. cit., dispositio eorum quæ sunt ad finem attenditur secundum rationem finis; et ideo quoad actus virtuosos præcepto affirmativo præscriptos præcipue attendenda est ratio finis, quæ est bonum virtutis. Ratio autem finis non exigit essentialiter ut præcise in hacvetilla circumstantia ponatur actus virtutis præcriptus a præcepto pure positivo;’sicut ratio finis non exigit ut actus e. g. vir­ tutis quæ est fraterna correctio ponatur quoties frater cor­ rectione indiget. Ergo quoties necessitas extrema vel etiam gravis immeneat, ratio dictat posse hominem desistere ab actu virtutis præcepti positivi, et in aliud tempus actum illum differre. Imo aliquando homo debet: quia vitam impru­ denter periculo exponeret. Hinc in historiis ecclesiasticis legimus quod sancti viri occultabant propriam religionem, et etiam persecutionem fugiebant; vitam nempe ad bonum christianæ religionis et ad majorem Dei gloriam reservando. VIII. Corollarium. A fortiori igitur necessitas extrema vel gravis eximii hominem ab adimplendo officio imposito a lege tum humana tum divina : dummodo tamen talis exemp­ tio non importet transgressionem præcepti negativi legis naturæ; ut si afferret grave malum patriæ, scandalum publicuíQ, et alia hujusmodi. ARTICULUS QUARTUS (31) De subjecto juris et officit. I. Quæstio. Opinatus est Ahrens in suo Cours de droit na­ turel (IIe partie spécul., 1° divis., chap. II) bruta quoque esse subjectum juris moralis, nosque erga illa adslringi naturali­ bus officiis. A qua sententia discedere non videntur hodierni nostri theriophili, qui, institutis etiam publicis societatibus, ita amorem in bestias inculcant atque defendunt, ut majori charitate bruta quam homines prosequantur. Redeunt nempe abjectissima paganismi tempora quibus bestiæ ado rabantur ab homine, et reviviscunt errores Pythagoræ circa mclempsychosim, seu transmigrationem animarum in bes­ tiarum corpora. Quærimus ergo utrum brutis jura insint, JUS NATURE. LIB. I. CAP. I. DE JURE ET OFF. GENERAT1M SUMPTIS ita ut revera officiis erga illa homines devinciantur. Cui quæstioni respondeo : II. Bruta aliæque creaturæ irrationales esse nequeunt_subjecta jurium, consequenter nullo officio adstringuhtur homi­ nes erga illa. Probatur. Jus cl officium sunt facultates esscnlialiter inórales, ut ex dictis in praecedentibus articulis abunde constat. Moralitas autem a libertate ut a causa essentialiter requisita procedit (9, III), a qua etiam derivatur imputabilitas actionum, ratioque laudis vel vituperii illis adnexa. Atqui bestiæ carent libertate quia carent ratione ex qua ut a causa oritur libertas (Ps. 4, II). Ergo bestiæ carent moralitate, et consequenter juribus et officiis. Aliunde bestiæ, consentientibus adversariis, non habent officia erga nos. Si igitur nos teneremur officiis erga ipsas, ipsis bestiis inveniremur inferiores. Quod quantum sit absurdum, nemo non videt. — Denique, ut sapienter ratio­ cinatur Taparelli, Saggio teoreticodidirillo naturale, Dissert. I. Cap. V. nota XXVIII. omne officium oritur ex universali principio : Bonum est faciendum (12. Ill) ; si igitur officiis devinciremur erga bruta, teneremur eorum bonum procu­ rare. Atqui bonum bestiarum est earum finis, qui in eo consistit ut bono ipsius hominis procurando deserviant. Ergo officium in bestias revera esset officium in ipsum ho­ minem. Aliis verbis ; dominus non obstringitur officiis erga servum ut exclusive servus est, quia servus ut talis habet quod sit in bonum alterius; quod si dominus habet officia erga servos,, habet non quatenus isti servi sunt, sed qua­ tenus sunt homines. Atqui irrationales creaturæ in relatione ad hominem non habent aliud quam quod homini serviant, quia in hoc est earum finis ; ergo homo officiis nullis adstringitur erga creaturas irrationales. — Cf. P. I. Qu. XCVI. Art. I, et II-II, Qu. LXIV, Artic. I. III. Nota I. De antiquis Romanorum legibus. Refert Tuiiius. Lib. Ill De Hepublica, Cap. XI, quod « non... mediocres •«iri sedmaximiet docti, Pythagoras et Empedocles, unam om­ ni;:.! animantium conditionem juris esse denuntiant ; cla­ ma:..que inexpiabiles pœnas impendere iis, a quibus vio­ latum sit animal. Scelus est igitur nocere bestiæ. » — Hæc deliria Pythagora, Empedoclis, aliorumque ex Græcia phi­ losophorum faventium metempsychosi, romanæ leges susceperunt, in partem juris naturae hominibus proprii bestias adsciscenles. In quibus legibus mira sane est contra- ART. IV. DE SUBJECTO JURIS ET OFFICI! 135 dictio. Etenim ex una parte naturam brutorum ita cxtolleI ant, ut humanæ naturæ jura ipsis concederent; cx altera vero, statuta justitia captivitatis, mancipiis denegabatur per­ sonalitas, hoc est homines expoliabantur naturalibus juribus quæ brutis asserebantur. Adde quod justitiam (unde et romani philosophi jus inferebant) definiebant : constantem atque perpetuam voluntatem reddendi unicuique quod suum est : atqui voluntate gaudent homines qui libere disponunt de propriis actionibus, carent bruta quæ sensibus et instinctu gubernantur, et potius aguntur quam agant. Non ergo bruta possunt esse subjecta juris ; et hoc illis concedere, hominibus autem mancipiis denegare, est omnino implicari manifesta contradictione, et naturas rerum pervertere. Hinc mirum non est si vel nonnullis ex philosophis ipsis gentilibus doctrina de juribus brutorum visa fuerit absurda. « Quo modo, in­ quit idem Tullius, hominum inter homines juris esse vincula putant, sic homini nihil juris esse cum bestiis. Præclare enim Chrysippus, cetera nata esse hominum causa et deorum, eos autem communitatis et societatis suæ ; ut bestiis homines uti ad utilitatem suam possint sine injuria. » — De finibus, lib. Ill, cap. XX. — Recte animadvertit Rosmini quod error concedendi jura brutis apud Gentiles proveniebat ex eo quod nimium sensualitati concedebatur; et error negandi jura mancipiis proveniebat ex eo quod nimium concede­ batur socialitati. Societas tyrannica erat sicut homo indivi­ duus; erat egoística. Unde subjectum individuum omnia sibi tribuebat, et societas ex individuis resultans pari ratione ad se omnia ordinabat. Consequenter natura hu­ mana nihil erat objective considerata. Absolutismus omnia dominabatur (Filosofía del diritlo, della natura del diritto, Lib. unie., Cap. II. Artic. II. in nota). — Doctrina Christiana obstitit hujusmodi sive privatis sive publicis exi­ tialibus absurditatibus, negando brutis juris dignitatem, et juridicam personalitatem omnibus humanis individuis con­ cedendo. Sed hodie impugnantur a rationalismo principia Christiana; ideo relabimur in eosdem gentilitatis errores : jura nempe bestiis conceduntur, et personalitas humana conculcatur per tyrannidem socialitatis. IV. Nota II. Solvitur objectio. Crudeliter agere in bruta peccatum esse communis est sententia etiam catholicorum. Sed peccatum nullum esset, ubi non ponerentur in casu læsa jura brutorum. Brutis ergo insunt jura <36 JOS NATURÆ. LIB. I. CAP. II. DE OPP. IIOM. EBGA DEUM Resp. Nego minorem. Bruta enim ad utilitatem hominis tanquam ad finem a Creatore sunt ordinata. Ubi igitur sine ulla rationali hominis utilitate homo sævil in bruta, peccat quidem, non quia lædit jura brutorum, sed quia ponit actio­ nem dissonam ab ordine et a fine Creatoris. Præterea quoad crudelitatem in bestias prohibitam quoque a Sacra Scrip­ tura, præter rationem assignatam, dico cum S. Thoma III, Contra Gent. Cap. CX11, fin., quod crudelitas in bestias ideo etiam prohibetur « ad removendum hominis animum a cru­ delitate in homines exercenda, ne aliquis exercendo crudelia circa bruta, ex hoc procedat ad homines », ut per experien­ tiam docemur. Et insuper quia crudelitas, ut Seneca dicit in lib. II /e Clementia, cap. IV, est atrocitas animi in exigendis pcenis, et principium sævitiæ bestialis, qua homo contra rationem delectatur malis et cruciatibus aliorum, sine ullo ordine ad justitiam. Unde peccatum est crudelitas, etiam in bestias; sed crudelitas non est occidere bruta, non ut delectemur eorum malis, sed in bonum nostrum, ad quod ipsa ex divina providentia ordinantur, ut dictum est. CAPUT SECUNDUM DE OFFICIIS HOMINIS ERGA DEUM Prologus. Quia omnia jura et officia hominum inter se ab officiis erga Deum, ut a nativo principio, inferuntur (30, III), primo loco ordo postulat ut de officiis hominis erga Creato­ rem suum dicamus. Officia autem hujusmodi constituunt religionem. At omnia tractare quæ ad religionem pertinent, excederet limites inira quos coarctari debet Opus nostrum. Quocirca ad principaliora scituque necessaria unice atten­ dentes, tria explicabimus : et lnl de religione in se; 2m de religione interiori ; 3m de religione exteriori. ARTICULUS PRIMUS (32) De religione in se I. Religionis notio. Undenam sit etymologia vocabuli rcli gionis non plane constat. S. Thomas IMI. Qu. LXXXI. Art. 1. ad 2, animadvertit religionem laxiori significatione usurpari, ART. I. DE RELIGIONE IN SB 137 et hoc sensu, cognationibus humanis, atque affinitatibus, et quibuscumque necessitudinibus dicitur exhibenda religio, ul ex Augustino, X, De Civitate Dei, cap. I, refert loc. cit. ipse Angelicus. Strictiori autem sensu religionem dictam esse vult Tullius urelectione, quia per religionem homo retractat et tanquam relegit ea quæ pertinent ad cultum divinum. Lac­ tantius vero, Instil. L. IV, Cap. XXVII, a religando religio­ nem dictam esse vult, quia est veluti vinculum pietatis quo Deo obstringimur. Quæ Lactantii explicatio non immerito videtur Cajetano (in articul. citat. S. Thomæ) magis consona et linguæ latinæ et rei signilicalæ. Et in hoc sensu S. Au­ gustinus, De vera religione, Cap. LV, n. 11 i dicit : Religantes (Deo) animas nostras unde religio dicta creditur omni supers­ titione careamus. — At, inquit ibid. S. Thomas, sive dicatur a relectione, sive a religatione, religio proprie importat ordi­ nem ad Deum (Art. I) : unde religio definitur : Virtus qua exhibetur Deo debitus honor. — db. Artid'.'lV? ~ II. Homo essentialiter obstringitur religione erga Deum. Tria in Deo, in præsenti consideremus : Io excellentiam suæ naluræ, quæ infinita est, et omnia in infinitum transcendit secundum omnimodum excessum ; 2° rationem primiærincipii ef domini a quo omnes crealurtêæuslen'tTam repetunt, et conservantur et providentia maxima gubernantur; 3° ra­ tionem finis, quia ipse Deus est finis ultimus omnium crea^ turarum. — Rxcellentiœ autem debetur honor, et consequen­ ter Deo honor specialis debetur; — Principio ac domino debetur dependentia et servitus; et ideo crëâtufæ”3èbenT"a Deo constanter dependere, eique servire; — Fini debetur maximus amor, et ut omnia in ipsum dirigantur; ergo creaturae super omnia Deum amare tenentur. — Age porro. Crealuræ, nobis inferiores, ratione et libera voluntate destitutæ, nequeunt cognoscere ordinem suum ad Creatorem in triplici illo adspeclu seu explicatione, et ideo nequeunt esse nisi signa divinæ excellentiæ, et nonnisi passive possunt a summo principio dependere tum in existendo, tum in tenden­ do in finem. Contra creaturæ rationales illum ordinem co­ gnitione apprehendunt, et propria voluntate se illi queunt conformare; imo debent : non enim libertate donamur ul contra naturalem ordinem agamus, sed ut ipsi ordini morali­ bus actionibus conformemur. Ergo creaturæ rationales essen­ tiali officio obligantur Deo exhibendi per liberam voluntatem debitam reverentiam seu adorationem, debitam dependentiam, 138 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. II. DE OFF. HOM. ERGA DEUM debitum amorem : ad quæ omnia ordinatur religio. Ergo homo essentialiter obstringitur religione erga Deum. — Hanc nostram ratiocinationem breviter complexus est S. Thomas his vere aureis verbis : « Ipse enim (Deus) est cui principaliter alligari debemus tanquam indeficienti princi­ pio, ad quem etiam nostra electio assidue dirigi debet, sicut in ultimum finem. » — II-II, Qu. LXXXI, Artic. I. III. Corollarium. Igitur multipliciter homo officiis religio­ nis deesse potest : Io Dei naturam non ea qua par est reve­ rentia el veritate tractando, ut contingit in perjurio, biaspkernia, hoeresi ; — 2° negando Deo honorem, seu cultum ei debitum, et est impietas ; — 3° Deo honorem tribuendo sed n: do indebito et Deo indigno, et est superstitio; — 4° aliis rebus tribuendo cultum soli Deo debitum, et est idolatría. — Quæ duo ultima genérico etiam vocabulo superstitionis vulgo comprehenduntur. —II-II, Qu. XCII, Artic. II. IV. Officia religionis præcipua sunt et fundamentum om nium officiorum. Hæc propositio est corollarium praeceden­ tium. Etenim officia religionis emergunt ex ipsa essentia hominis et ex ipsa essentia Dei, ul probavimus n.TL Ergo præ­ cipua sunt. —Insuper remoto per hypothesim Deo, perit eo ipso ratio cujuslibet officii (30, III). Ergo religio, quæjmportat ordinem ad Deum, ut dictum est n. I, est fundamentum omnium officiorum. Audiatur S. Thomas qui ex ratione finis, aà*quêïfi'ÔnTnîaiffur virtutes, infert religionem praeeminere inter alias morales virtutes, et consequenter officia religionis esse præcipua inter alia omnia nostra officia : « Ea quæ sunt ad finem, sortiuntur bonitatem ex ordine in finem ; et ideo, quanto sunt fini propinquiora tanto sunt meliora. Virtutes autem morales, ut supra habitum est (Artic. prœc.), sunt circa ea, quæ ordinantur in Deum, sicut in finem. Religio autem magis de propinquo accedit ad Deum, quam aliæ virtutes morales, inquantum operatur ea, quæ directe et im­ mediate ordinantur in honorem divinum. Et ideo religio p: e eminet inter alias virtutes morales. » — II-II, Qu. LXXXI. Artic. VI. V. Corollaria. — Corollarium primum. Igitur atheismus sive speculativus, sive praclicus est logica destructio totius moralitatis. Dico logica; nam si qui sint athei qui honestatis apparentiam affectent, vel etiam aliquibus virtutibus ornati videantur, non ad eorum principia erronea id referendum est, sed ad vim rationalis naturæ, quæ libertatis humanæ ART. I. DE RELIGIONE IN SB <39 erroribus atque deliramentis vehementer reluctatur, et feli­ ces, ut ita dicam, contradictiones generat in homine vitiis et erroribus corrupto. Corollarium alterum. Igitur absurda est distinctio peccati in peccatum philosophicum et peccatum theologicum, et merito præfata distinctio damnata est ab Alexandro VIII. — No­ mine peccati philosophici in telligitur actus humanus qui soli hominis naturali rationi adversatur ; nomine vero peccati theologici intelligitur actus humanus qui adversatur Deo seu legi divinae. — Manifestum est autem impossibile omnino esse quod homo libere peccet contra rationem, seu contra legem naturalem, quin eo ipso peccet contra legem æternam (cujus lex naturæ est participatio) et ideo contra Deum Le­ gislatorem : consequenter habetur peccatum theologicum realiter inseparabile a peccato philosophico et vice versa VI. Nota I. Puffendorfiierrores..In priori editione Operis De jure natufie et gentium Puffendorfius praetermiserat trac­ tatum de officiis hominis erga Deum, inanes rationes addu­ cens ut a lacuna voluntaria seso excusaret : quasi nempe pos­ sibile foret agere de Metaphysica speciali sine Ontologia, et de ratiociniis vel de veritate consequenda sine cognitione prin­ cipiorum et criteriorum. Quocirca ipse Puffendorfius vi ve ritatis coactus in Opere De officiis hominis el civis Cap. IV, agendum constituit De officiis hominum erga Deum, sive de religione naturali. At, notat Roselli, Ethica, Qu. VIII, Art. I, n. 643, in not., præterquam quod plerosque actus Religio­ nis omittit, concludit §. VIII : Id certum est, e/feclum hujus Religionis naturalis praecise et pro praesenti hominum condi­ tione consideratae, intra sphaeram hujus vitae terminari. Cujus doctrinæ absurdilas agnita fuit ab ipso Barbcyracio in Nota­ tionibus ad op. et loc. Cit. Puffendorfii ;at sequela tamen est doctrinæ Puffendorfii constituentis principium moralitatis el juris naturæ in humana socialitate (12, V). Si autem effectus Religionis naturalis intra hujus vitæ sphæram termina­ retur, homo destitutus Religione revelata, nihil posset cu­ rare de vita futura : quod est viam aperire latissimam im­ pietati. Cum vero Puffendorfius ait rationem naturalem non valere pertingere ad cognoscendam et assequendam vitam æternam sine gratia Salvatoris, confundit cognitionem el assecutionem veræ salutis ætcrnæ reposilæ in Dei visione, cum cognitione et existenlia alterius vitæ, in qua præmia 140 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. II. DB OFF. HOM. ERGA DEUM bonis, et supplicia malis reservantur, quæque ipsis Gentilibus perspecta fuit. Hæc Roselli. VII. Nota II. Solvuntur difficultates. Objectio prima. Deus non eget obsequiis creaturarum. Ergo officia religionis vana sunt, Deoque injuriosa. Resp. Nego consequentiam et suppositum quo argumentatio nititur.‘Stultissime enim aliquis hoc modo ratiocinatur .: Dives non eget restitutione decem scutatorum ; Rex non in­ diget mea gratiludine ob acceptum beneficium ; ergo restitu­ tio, gratiludo, ceteraque hujusmodi vana sunt et illis per­ sonis injuriosa. Procul dubio desiperet qui hoc modo ratio­ cinaretur ; hujusmodi enim officia non ex indigentia ejus cui tribuuntur, sed ex justitia definienda sunt et imponenda. Ergo Deus officiis nostris non indiget : attamen ipse Creator noster est, ipse est noster ultimus finis : ergo ex justitia ser­ vandus est ordo, quo operemur secundum quod ipse Deus est, secundum quod nos creaturæ ejus sumus : Deo, inquit S. Thomas, non exhibetur aliquid propter ejus utilitatem, sed propter ejus gloriam [exlrinsecam quidem Deo, ut in Cosmología (8, IV) dictum est], nostram autem utilitatem. Objectio secunda. Religio est virtus perlinens ad justitiam quæ importat æqualitalem. Atqui creatura non potest red­ dere Deo æqualitatem. Ergo non potest neque tenetur crea­ tura Deo reddere officia religionis. Resp. Distinguo minorem : creatura non potest reddere Deo æqualitatem absolutam, concedo ; relativam, nego. Et nego conseq. — Hoc etiam argumentum inane apparet, si, ut in præcedenti, consimilem ponimus ratiocinationem hoc modo. Restitutio est actus ad justitiam pertinens, quæ im­ portat æqualitatem. Atqui Titius non potest reddere centum scutata Petro. Ergo Titius nihil tenetur Petro restituere, etiamsi viginti scutata, quæ reddere possit, habeat. — Ab­ surda est hæc ratiocinatio, sed non minus absurda est illa quæ contra officia religionis urgetur. Deo utique ab homine non potest reddi œqualitas secundum absolutam æqualitatis considerationem, seu < non potest tantum exhiberi quan­ tum ei debetur, sed secundum quamdam considerationem humanæ facultatis, et divinæ acceptationis >, ut observat S. Thomas, 11-11, Qu. LXXXI, Artic. V, ad 3. Unde religio nostra in Deum deficit quidem a ratione absolutæ æqualilatis, sed sénat rationem debili, quando Deo tribuimus quan­ tum tribuere possumus : sicut rationem debiti servaret Titius 141 ART. II. DE RELIGIONE INTERIORI restituendo quinquaginta scutata, quamvis non assequeretur perfectam æqualitatem. — II-II, Qu. LXXX, Artic, unie. ARTICULUS SECUNDUS (33) De religione interiori. I. Prænotamen. Distinximus alibi (16 et 17) actus huma­ nos in elicitos et in imperatos a voluntate. Primi latent in ipsa anima ; alii vero etiam extrinsecus palent, illi nempe qui per organismum externum corporis exercentur. Cum igitur religio importet ordinem hominis ad Deum, necesse est, aiTeñucTeatius explicanda quæ geneiuce ih’præccdenti arti­ culo stabilita sunt, ut prius agamus de ordine ad Deum quoad interiores actus hominis, quibus constituitur cultus internus, postea in sequenti articulo de ordine ipso ad Deum quoad actus exteriores, quibus constituitur cultus externus. Actus autem interiores hominis sunt præcipue cognitio ex parte intellectus, et amor ex parte voluntatis. Ergo ut reli­ gionis seu cultus interioris ollicia rite statuantur, prius de ordine hominis ad Deum per cognitionem, dein vero de or­ dine ipso per amorem est dicendum. Sit igitur : II. Homo religionis officio tenetur, quantum in se est, recte de Deo sentire. Dico quantum in se est, ut culpa excludatur si homo ignorantia invincibili ignoret quædam exquisitiora Dei attributa, aut circa horum naturam minus recte sentiat. \ — Probatur propositio. Homo religionis officio tenetur Deo exhibere debitum honorem. Atqui debitus honor non exhi­ betur Deo, si de Deo non recte sentiatur. Ergo homo religio­ nis officio tenetur, quantum in se est, recte de Deo sentire. — Probatur minor : IIono.r_cnim non aliud est quam laus vel reverentia, vel cultus alteri exhibitus propter ejus cognil.im -HL-ntiarn. Igitur non recle sentire de veritate excellenlïæ'divmæ necessario infert in homine negationem aut diminutionem saltem honoris Deo debiti, et lædit justitiam ipsius religionis, aut non reddendo Deo quod ipsi debetur aut minus quam debetur. — Hinc merito S. Augustinus Lib. \,De libero arbitrio Cap. II, n. 5, ait : Optime... de Deo existimare verissimum est pietatis exordium. III. Dt autem homo recte et cum debita certitudine de Deo sentiat, necessaria, necessitate morali, est divina revelatio. Zioluba Summa philosophica. — T. III. / 142 JOS NATURA!. LIB. I. CAP. II. DE OFF. HOM. F.RGA DEUM I.nquor de necessitate morali, attenta nempe præsenti homi­ num conditione. Deinde loquor de cognitione, quæ absolute spectata, haberi potest a viribus nativis rationis humanœ ab­ solute consideratæ, nempe de cognitione veritatum divina­ rum quæ per se non superant investigationem rationis, et quæ constituunt partem theoreticam religionis naturalis.— Probatur propositio ratione efiicacissima S. Thomæ P. I, Qu. I, Artic. I, et I, Contra Gentiles, Cap. IV, quam omnes re­ ligionis Christian® apologistæ adducunt et quam nuper fere ad litteram transcripsit suaque auctoritate firmavit Conci­ lium Vaticanum. — Omnes et singuli homines ratione uten­ tes debent recte et sine errore sentire de Deo, ut probatum est in præcedenti propositione. Atqui sine revelatione divina et solo rationis lumine, veritates quæ Deum respiciunt sci­ tuque necessariæ sunt, nonnisi a paucis, et post longum tem­ pus, et cum admixtione multorum errorum dignoscerentur. Ergo ut homo recte et cum debita certitudine de Deo sentiat, necesse est ut instruatur per divinam revelationem. — Pro­ batur minor : A paucis. A studiosa enim veritatis inquisitione plurimi iihpediuiilur, vel propter complexionis indispositionem, ex qua mulli naturaliter sunt indispositi ad scientiam, et con­ sequenter nullo studio possunt summum cognitionis gradum , attingere, qui in cognoscendo Deum consistit ; vel propter —' necessitatem rei familiaris, ob quam necesse est ut multi temporalibus administrandis incumbant, et consequenter non satis otii illis est, ut ad summum fastigium humanæ cognitionis, scilicet Deum, proprio studio pertingant; vel propter pigritiam : nam ad cognitionem eorum quæ de Deo ratio investigare potest, multa præcognoscere opertet, cum fere totius philosophiæ consideratio ad Dei cognitionem or­ dinetur, et consequenter nonnisi cum magno labore studii ad prædictæ divinæ veritatis inquisitionem perveniri potest; quem quidem laborem pauci subire volunt pro amore scienliæ, cujus tamen mentibus hominum naturalem Deus inse­ ruit appetitum. — Hæc ratiocinatio evidentia factorum hu­ manorum nititur. Post lonmfm ternus. Et primo quidem propter veritatis di­ vi næ profunditatem, ad quam capiendam per viam rationis, nonnisi post longum exercitium intellectus humanus ido­ neus invenitur; deinde propter multa quæ præexiguntur studio divinarum rerum, ut dictum est ; denique propter iuo ART. II. DE RELIGIONE INTERIORI. 143 quod tempore juventutis, cum diversis passionibus anima fluctuet, non est apta ad tam altæ veritatis cognitionem. Re­ maneret igitur genus humanum (si sola rationis via ad Deum cognoscendum pateret) in maximis ignorantiæ tene­ bris, cum Dei cognitio quæ homines maxime perfectos et bonos facit, nonnisi quibusdam paucis, et his paucis etiam post temporis longitudinem, proveniret. Cum admixtione multorum errorum. Etenim, ut factis quolidïànis comprobatur, investigationi humanæ plerumque falsitas admiscetur propter debilitatem intellectus nostri in judicando (L. 40, VI et VII) et phantasmatum permixtionem (L. 51, II et III). Et ideo apud multos in dubitatione rema­ nerent ea, quæ sunt verissime demonstrata, dum vim de­ monstrationis ignorant et præcipue dum vident a diversis, qui sapientes dicuntur, diversa doceri. — Inter multa etiam quæ demonstrantur, immiscetur aliquando aliquid falsum quod non demonstratur, sed aliqua probabili vel sophistica ratione asseritur, quæ interdum demonstratio reputatur. — Quæ omnia oculis nostris quotidie cernimus : increduli enim quot errores spargunt! Qui tamen errant rejecta divina re­ velatione, ex qua multa et cognoverunt et tenuerunt de Deo. Quid si fingamus homines quolibet divinæ auctoritatis ma­ gisterio destitutos?— Ergo oportuit perviam fidei, fixa certi­ tudine, ipsam veritatem de rebus divinis hominibus exhiberi. IV. Corollaria. Corollarium primum. Ergo salubriter, ut catholica docet Ecclesia, divina providit clementia, ut ea etiam quæ ratio investigare potest, fide tenenda præciperet, ut sic omnes de facili possent divinæ cognitionis participes esse, et absque dubitatione et errore. — Contra Gentiles, loe. cil. Corollarium alterum. Ergo homo strictissimo religionis of­ ficio tenetur amplecti divinam revelationem, omnesque et singulas veritates in ea contentas. Ipse enim strictissimo reli­ gionis officio tenetur recte et certe sentire de Deo. Atqui neque recte neque certe sentit de Deo sine præsidio divinæ revelationis. Ergo strictissimo religionis officio homo tene­ tur amplecti divinam revelationem, omnesque et singulas veritates in ea contentas. — Hinc S. Augustinus Lib. De uti­ litate credendi, Cap. IX, n. 21, sapienter scribit : « Vera religio, nisi credantur ea, quæ quisque postea, si se bene gesserit dignusque fuerit, assequatur atque percipiat, et om­ nino sine quodam gravi auctoritatis imperio iniri recte nullo pacto potest. » <44 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. II. DE OFF. HOJI. ERGA DEUM Corollarium tertium. Ergo eodem religionis officio homo tenetur factum divinæ revelationis inquirere, si illud non­ dum cognoverit. Nam qui tenetur ad finem, tenetur quoque ad media procuranda quæ ad finem consequendum necessa­ ria sunt. Sed homo tenetur ad recte sentiendum de Deo, ad quod divina revelatio ordinatur. Ergo tenetur ad facium ipsius divinæ revelationis inquirendum, ut si illud ignoret, ignorantia saltem sit invincibilis et ideo inculpabilis (19, VI). V. De revelatione supernaturali. Revelatio, de qua hucus­ que locuti sumus, dicitur in scholis catholicis supernaturalis quoad modum, quia revera modus addiscendi per divinum magisterium est supra naturales exigentias humanæ ratio­ nis, sed non est supernaturalis quoad rem, seu quoad verita­ tes revelatas, quia hæ, ut jam præmonuimus n. Ill, non su­ perant per se investigationes rationis naturalis. At Catholica Ecclesia aliam nos docet revelationem supernaturalem tum quoad modum, tum quoad rem ipsam, quia peream Deus no­ bis manifestat existenliam veritatum, quæ mysteria sunt, hoc est, ita superant captum intelligentiæ nostræ, ut ante revela­ tionem nesciamus humano ratiocinio detegere earum existentiam, nec post revelationem earum intrinsecam naturam de­ monstrare, demonstratione proprie dicta. Quod hujusmodi veritates supernaturales seu quod myste­ ria relate ad nos existant in Deo, nemo sanæ mentis inficias ire potest, si tantummodo vel breviter animadvertat ad Dei infinitam naturam quæ non potest adœquari a finita et limi­ tata capacitate intellectus creati : cui propterea si impervia sunt multæ veritates naluræ creatæ etiam sensibilis, multo magis imperviæ esse debent plures veritates divinæ naturæ infinitæ. Deinde Deo denegare quod possit existenliam harum veri­ tatum supernaturalium nobis revelare, quin simul ostendat intrinsecum earum nexum, vel intrinsecam naturam, est stultissima insania : nam negaretur Deo quod homini con­ ceditur,qui etiam plures naturales veritates manifestat, quin tamen earum naturam aperiat, ut sunt facta omnia histo­ riés. quæ a nobis verifican est impossibile. Sed imo hujusmodi revelatio absolute supernaturalis con­ venientissime est. Tanto enim perfectius sentitur a nobis de Deo, quanto magis ipsum cognoscimus esse supra omne id quod de illo a nobis cogitari potest. Per hoc autem quod homini de Deo aliqua proponuntur quæ rationem excedunt, ART. II. DE RELIGIONE INTERIORI <4 5 firmatur in homine opinio, quod Deus sit supra omne i I quod cogitari potest. —Adde quod per hujusmodi revelati nem reprimitur humana præsumplio, « quæ est mater erro­ ris. Sunt enim quidam tantum de suo ingenio præsumentes, ut totam divinam naturam se reputent suo intellectu posso metiri ; æslimantes scilicet totum esse verum quod eis vide­ tur et falsum quod eis non videtur. Ut ergo ab hac præsumptione humanus animus liberatus, ad modestam inquisitionem veritatis perveniat, necessarium fuit homini proponi quædam divinitus, quæ omnino intellectum ejus excederent. » — I. Contra Gentiles, Cap. V, n. 2. Denique supposita elevatione hominis ad ordinem supernaturalem graliæ et gloriæ, hæc revelatio est necessaria absolute, ut alibi innui (25, V) : nam quia homo, in hoc statu, ordinatur ad Deum sicut ad quemdam finem qui com­ prehensionem rationis excedit, et finis debet esse præcognitus homini ut in ipsum intentiones et actiones dirigat, necessarium fuit ad salutem ut ei nota fierent quædam per divinam revelationem quæ rationem humanam excedunt. — Contra Gentiles, Lib. I, Cap. Ill, IV ct V; P. I, Qu. I, Artic. I. — Deus igitur potest revelare, Deus convenientissime revelat suas veritates tum ordinis naturalis, tum ordinis supcrnaluralis : qua revelatione nos indigemus. Ergo strictissimo reli­ gionis officio tenemur credere firmissima fide Deo revelanti. Primo quidem ratione generali dependentiæ nostræ a Crea­ tore. Deinde ratione specialissima quæ sequens est. Etenim aut tenemus Deum esse summum verum summeque veracem, aut secus. Si primum, verissima necessario sunt quæ ab ipso nobis per revelationem dicuntur; et consequenter ea non am­ plectendo, aperte contradicimus veritati, et simul injuriam irrogamus rationis nostræ naturæ, et Deo summo vero et fonti totius veritatis. Si alterum, dehonoramus Deum non recte sentientes de ipso, putantes nempe non esse ipsum summum verum et falli aut fallere posse. — Hinc manifestum est quanta contradictione laboret Julius Simon in suis libris, le Devoir, la Liberté, la Religion naturelle, sustinendo religionis naturalis necessitatem, ct simul detrectando religionem positivam revelatam. Etenim si dependet natura nostra a Deo, in omnibus dependeat necesse est; si non dependet, aut hæcdependentia ad libitum nostræ rationis mensuratur, neque religio naturalis subsistit, quia non rationem nostram D?o, sed Deum rationi nostræ revera subjicimus, et rationem 446 rus naturæ. lib. i. cap. h. de off. hom. erga deum nostram sub specie divinitatis colimus. Unde naluralismus est aperta cum seipso contradictio. VI. Nota. De revelatione rationalistica. Rationalist® cujusque nominis, recentiores præsertim sæpe utuntur nomine revelationis, eamque inculcant ut necessariam homini et ut critérium supremum totius, veritatis; séd ¡IliürVïycirtîïilo aliud T^telligunt a nobis. Juxta enim ipsos, Verum princi­ pium revelans jura hominum nil aliud est quam ipsa Æa/ïo. Tia/io'Humana quæ est suprema potestas, ut loquitur parens reccntioris eclectismi gallici Cousin in sua Histoire de la Phi­ losophie morale, Leet. VIII, p. 291 (parVacherot, Paris, 1839). Consequenter religio Christiana est revelatio ipsius rationis, ut passim docet naluralismus. Qua de causa in horum sen­ tentia revelatio nomine relinquitur, re autem tollitur. Atqui quod Deus nobis dederit rationis lumen ad cognoscendam veritatem, libenter concedimus; sed quod hoc lumen de facto satis sit ad dirigendam vitam nostram in ordine virtutis et veritatis, et insuper quod impediat quominus aliunde quam ex ipso intrinseco lumine Deus suas veritates manifestet, hoc est quod vehementer negamus, utpote cum factis historicis humanitatis et cum ipsa natura divina apertissime pugnans, ut in superioribus numeris satis superque, ut existimo, de­ monstravimus. — Cf. Artic. 25, ubi difficultates adversario­ rum solutæ sunt. VII. Amor Dei homini possibilis est. Hæc est secunda pars religionis interioris, quam defendendam suscepimus in hoc articulo. Incipimus autem a possibilitate quæ in nobis est amandi Deum, quam possibilitatem Kant inficiatur, aiens Deum esse ens invisibile, et computandum inter entia Iranscendentalia, quæ juxta Kantium, extra omnem rationis human® investigationem sunt posita (L. 56, I et Ps. 36,11). — Probatur propositio. Non est utique sermo de amore comprehensivo, quo res amata amatur quantum amabilis est, et qui proinde respectu Dei infiniti non potest esse in volun­ tate humana finita; sed de amore adhæsivo qui potius ex subjecto amante quam ex objecti amabilitate mensuratur, Porro objectum voluntatis est bonum cognitum, ita ut ubi­ cumque invenitur ratio bonitatis cogn.it®, ibi possit haberi terminus actus voluntatis qui est ipse amor adhæsivus. Atqui Deus est maxime bonus, et ut talis nedum potest co­ gnosci, sed de facto cognoscitur ab homine. Ergo amor Dei homini possibilis est; imo et de facto voluntas Deum ART II. DE RELIGIONE INTERIORI 147 amat, sicut conscientia testatur. — Hallucinatur autem Kant. Nam Io non distinguit amorem comprehensivum ab amore adhæsivo ; 2° errat cum asserit Deum esse ens extra omnem rationis nostræ investigationem, cum demonstrative nobis cognita sint ejus existentia variaque attributa, ut in theologia naturali ostendimus, et divina insuper revelatione edocemur, ut supra dictum est : 3° errat quoque dicendo Deum esse invisibilem : est enim Deus invisibilis sensui, sicut sensui invisibilis est anima humana : non autem esi invisibilis intellectui. Unde sicut anima amat seipsam visi­ bilem oculo mentis, ita et potest Deum amare, qui splendi­ dissime affulget eidem mentis nostræ oculo. VIII. Imo homo strictissimo religionis officio tenetur Deum diligere super omnia. Etenim religio, ut sæpe dictum est, importat ordinem dependenti® hominis ad Deum, et conse­ quenter ordinem dependentiæ intellectus et voluntatis. Atqui ordo intellectus importat quod Deo summo Vero maxime adhæreat. Ergo et ordo voluntatis importat quod Deo summo Bono maxime adhæreat : quæ adhæsio in volun­ tate amor est. — Quod etiam magis confirmatur ex ratione ultimi finis. Etenim de ratione ultimi finis est, ut ipse dili­ gatur propter se, cetera autem propter ipsum (3, I). Atqui Deus est ultimus finis liumanæ vitæ (6 II). Ergo strictissimo religionis officio homo tenetur diligere Deum super omnia, cetera vero propter ipsum Deum. IX. Corollarium. Ergo non est recta voluntas humana volens aliquod particulare bonum, nisi illud bonun referat in Deum. Ex fine enim (qui Deus est) sumitur quasi ratio formalis volendi illud quod est ad finem. Unde ad hoc quod aliquis recta voluntate velit aliquod particulare bonum, oportet quod illud particulare bonum sit volitum materia­ liter, bonum autem divinum sit volitum formaliter. — Atta­ men non requiritur quod aliquis semper cogitet de Deo quandocumque aliquid appetit vel operatur; sed virtus primæ intentionis, quæ est respectu Dei, ut ultimi finis, debet manere in quolibet appetitu cujuscumque rei, etiamsi de Deo actu non cogitetur; sicut qui vadit per viam non semper in quolibet passu cogitat de fine, attamen in quolibet passu est intentio finis. — I-II. Qu. XIX, Art. X. et Qu. I. Artic. VI, ad 3. 148 JUS NATUR.E. LIB. I. CAP. li. DE OFF. HOM. ERG A DEUM ARTICULUS TERTIUS (34) De religione exteriori I. Cultus internus. Honor Deo rite cognito exhibendus, ut supra dictum est, liberis atque internis voluntatis actibus vocatur religio interior seu cultus internus : colere enim dicimus homines, quos honorifica vel recordatione vel pra> sentía frequentamus, ut notat S. Augustimus, X. De Civitate Dei, Cap. I, n. 2 ; et quia, addit Angelicus 11-11, Qu. LXXXI, Artic. I ad 4, specialis honor debetur Deo tamquam primo omnium principio, etiam specialis ratio cultus ei debetur, quæ græco nomine vocatur eusebia vel theosebia, ut patet per Augustinum, loc. cit., atque specialis ratio servitu­ tis ei debetur. Et talis servitus nomine latrice designatur apud græcos. — Ibid, ad 3. — Inter actus religionis inter­ nos recensentur devotio (quæ complectitur adorationem, qua homo seipsum quodammodo Deo devovet ut ei se totaliter sub­ dat : —oratio, qua homo Deo se subjicit, et profitetur orando, se Deo indigere, sicut auctore suorum bonorum. — sacrificium spirituale, inclusum in ipsa devotione, quo anima seipsam ofieri Deo sicut principio sua; creationis et sicut fini suce beatiludinis; et alii hujusmodi actus de quibus copiose, pro­ funde et piissime tractat Angelicus II-II, Qu. LXXXII et seqq. — Hujusmodi autem cultum Deo exhibendum esse nemo negat qui, sicut probavimus in superiori articulo, concedat hominem strictissimo naturæ officio ad religionem erga Deum teneri : religio enim, ut notat S. Augustinus, loc. cit., non est nisi Dei cultus. II. Cultus externus. Religio exterior seu cultus externus dicitur honor Deo exhibitus ab homine per actus sensibiles externos sui corporis; cujusmodi sunt adoratio corporalis, sacri/Icium externum, oblationes, jusjurandum, laudes D:i. ct similia, de quibus agit similiter S. Thomas 11-11, Q i. LXXXIV et seqq. — Quia tamen hujusmodi actus ex­ terni, ut sint humani, a voluntate imperari debent (2, I et 17. IV) ; ideo actiones perlinentes ad cultum internum sunt principales et per se ad religionem pertinentes : exte­ riores vero actus cultus externi, sunt secundarii et ad inte­ riores actus ordinati. — II-II, Qu. LXXXI, Art. VII. ART. III. DE RELIGIONE EXTERIORI 119 III. Questio. Quæritur igitur, utrum homo jure naturæ teneatur, præter cultum internum, Deo exhibere cultum etiam externum, Manichæi cultum externum inficiati sunt, quia corpora ponebant esse a summo principio malo (0, 18, IV). Christianus Thomasius in libro 1 Jurisprudential divinœ, Cap. II, concedit quidem cultum externum bonum esse, sed sustinet non dictari a naturali rationis lumine, proindcque a jure naturæ non præscribi. Thomasio conso­ nare videntur nonnulli scriptores eclectici Galliæ, præser­ tim Ahrens in suo Cours de droit naturel, P. Ill, Cap. I. Idealistæ vero Germaniæ omnem cultum externum ex prin­ cipiis subjectivis, quibus unice insistunt, rejicere logice debent. Non loquor de atheis, qui. negata Divinitate, ne­ dum externum, sed cultum etiam internum consequenter negant. Sed contra : IV. Homo officio naturæ tenetur honorare Deum cultu etiaip extemo_J?rohatiir. Home ar.timis"stns‘honorAre Deum debet, protestando ipsum esse principium tum animæ tura corporis, et sese excitare debet ad cultum internum per­ fectius exhibendum. Atqui ad ulrumque requiritur cultus externus. Ergo homo officio naturæ tenetur honorare Deum cultu etiam externo. Major probatione, post dicta, nonind'gcl. Minor vero probatur. / .Cultus externus requiritur ad_hqnprqindum Deum ul-esl principium totius hominis. Nam non pars hominis, sed lïïlïïs'Tiomo dependet a Deo ut a principio. Ergo totus homo per cultum debet protestari suam dependentiam, et secun­ dum se totum debet Deo subjici. Atqui per hoc Deum profi­ temur animæ et corporis, seu totius hominis auctorem, cum ei spiritualia et corporalia officia exhibemus. Ergo cul­ tus externus requiritur ad honorandum Deum ut est prin — II-II, Qu. LXXXI, Artic. VII, el III Contra Gentiles Cap. CX1X. — Quam rationem S. Thomæ affert‘Concilium <50 JOS NATURÆ. LIB. I. CAP. II. DE OFF. BOM. ERGA DEUM Tridentinum Sess. XXII, Cap. V, ad defendendos ritus sa­ cros Catholicæ Ecclesiæ. V. Nota. Solvuntur difficultates. Objectio prima. Deus, in­ quit Thomasius, non eget cultu externo. Igitur cultus ex­ ternus non est Deo exhibendus. Resp. Hanc objectionem futilem esse jam demonstravimus in primo hujus Capitis Articulo n. VII in respons. ad 1, — « Instituta sunt, inquit S. Thomas, Contra Gentiles loc. cit., sensibilia sacrificia quæ homo Deo offert, non propter hoc quod Deus eis indigeat, sed ut repræsentetur homini, quod seipsum et omnia sua debet referre in ipsum sicut in finem et sicut in Creatorem et Gubernatorem et Dominum univer­ sorum. » Objectio secunda. Deus non eget adminiculis sensibilium ut cor humanum, in quo est cultus praecipuus, nempe in­ ternus, scrutetur. Ergo cultus externus omnino superfluus est. Resp. Nego Suppositum et consequentiam argumenti. Sup­ ponit enim adversarius quod cultus externus adhibeatur ex Dei indigentia, cum verum sit adhiberi ex indigentia ho­ minis. « Exercentur etiam ab hominibus quædam sensi­ bilia opera, inquit S. Thomas loc. cit., non quibus Deum excitent, sed quibus seipsos provocent in divina; sicut pros­ trationes, genuflexiones, vocales clamores et cantus : quæ non fiunt quasi Deus his indigeat, qui omnia novit et cujus voluntas est immutabilis, et affectum mentis et etiam mo­ tum corporis non propter se acceptat; sed propter nos faci­ mus, ut per hæc sensibilia opera intentio nostra dirigaturin Deum et affectio accendatur. Simul etiam per hoc Deum profitemur animæ et corporis auctorem, cui et spiritualia et corporalia obsequia exhibemus. » Objectio tertia. Cultus externus est occasio superstitio­ nis. praesertim vero cultus imaginum. Igitur abrogandus est. Resp. Distinguo antecedens: cultus externus est occasio per se et ex sua natura superstitionis, nego ; per accidens et ex hominum abusu, concedo. — Cum cultus externus uta princi[ ; rmali procedat ab interno et ad internum natura sua ordinetur, non potest natura sua occasionem dare superstitio­ ni. At eo abutuntur quandoque homines, sicut aliis bonis abutuntur : quæ si ut mala essent consideranda, quia malitia humana iis abutitur, nescio quid honestum dici amplius pos­ set. Quæ responsio danda pariter est difficultati circa imagi­ ART. III. DE RELIGIONE EXTERIORI iM nes. Nam « imaginibus non exhibetur religionis cultus secundum quod in seipsis considerantur, quasi res quædam ; sed secundum quod sunt imagines ducentes in Deum incar­ natum. Motus autem qui est in imaginem, prout est imago, non consistit in ipsa, sed tendit in id cujus est imago. » — II-II, Qu. LXXXI, Artic. Ill, ad 3. Objectio quarta. Ea quæ ad cultum externum pertinent non sunt de dictamine rationis naturalis; ergo neque ipse cultus externus est de dictamine rationis naturalis, seu de jure naturæ. fíesp. Distinguo antecedens : Quæ ad cultum externum per­ tinent non sunt determinate a dictamine rationis, concedo ; indeterminate, nego. — « De dictamine rationis naturalis est quod homo aliqua faciat ad reverentiam divinam ; sed quod hæc determinate faciat vel illa, istud non est de dictamine rationis naturalis, sed de institutione juris divini vel huma­ ni. » — 11-11, Qu. LXXXI, Artic. II, ad 3. CAPUT TERTIUM DE OFFICIIS ET JURIBUS HOMINIS E11ÛA SEIPSUM Prologus. Post considerationem officiorum hominis erga Deum, consideranda sunt officia hominis erga scipsum et jura quæ ex ipsis officiis oriuntur ; quia prius est conside­ rare hominem in se, quam illum considerare in ordine ad alium hominem. Neque te moveat quod loquamur de officiis hominis ergaseipsum, cum dictum sit officium esse ad alte­ rum : nam sicut homo reflexione et libertate potest disponere de suis actionibus, ita potest vel observare vel non observare in sua propria persona jura quæ Deus habet in ipsam, lliuc enascuntur officia moralia personæ humanæ in suam pro­ priam personalitatem physicam, ut jura divina homo servet in semetipso. In homine vero duo primitus et distincte sunt: Io quidem, existere ; 2° agere quo ipsa existentia perficitur. Actiones autem duplicis in homine generis sunt : aliæ nempe directe ordinantur ad perficiendum animum ; aliæ vero directe ordinantur ad perfectionem corporis. Hinc : Io dicen­ dum est de officiis et juribus hominis quoad conservationem propriœ existentiœ; 2° de officiis et juribus hominis quoad perfectionem animi ; 3° de officiis et juribus hominis quoad perfectionem corporis ; 4° de jure proprietatis . _ 152 ns XATLR.E. LIB, I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. I1OM. ERCA SEIF ARTICULUS PRIMUS (35) De officiis et juribus hominis quoad conservationem propriœ vilœ. I. Quæstio prima. Hominis esse ex anima rationali et corporc resultat. Non est autem in potestate hominis destruere propriam animam, quæ natura sua spiritualis et immortalis est (Ps. 8 et 9), at potest poprium destruere corpus, et hoc pacto hominem, hoc est compositum occidere occisio homi­ nis a semetipso, vocatur suicidium. — Non defuerunt, neque desunt qui dubitant utrum suicidium possit esse actio plene deliberata, cl malunt illud dementiæ quam malitiæ tribuere ; at, quamvis hæc sententia non satis respondeat factis et be­ nignior quam vera videatur, non de ipsa tamen hic movetur quæstio. Supponitur enim quod suicidium sit actio perfecte libera, et in hac suppositione quæritur, utrum ipsa licita esse possit. — Stoici partem affirmativam docuerunt, quos secuti postea sunt Circumcelliones, clericorum Donatistarum satellites, ut eos vocat S. Augustinus, Contra Cresconium Donalislam, Lib. IV, Cap. LI. Immoralitatem suicidii tem­ perat Puflendorfius, concedens illud in quibusdam casibus esse licitum quamvis generalim reprobandum. Denique sui­ cidii patrocinium aperte suscepit Auctor Operis : Du système delà nature, cui plusminusve, vi saltem principiorum, adhærent athei et matcrialistæ omnes. II. Prænotanda ad solutionem quæstionis. Ad solvendam a 'em sine æquivocationibus quæstionem plura hic pnenotare oportet. — Io Licitum esse seipsum occidere ex aucto­ ritate divina, vita enim et mors sunt in potestate Domini, sicut per seipsum potest vitam nobis auferre, ita suo jussu possumus voluntate nostra vitam finire. Unde S. Augustinus, I De Civitate Dei, Cap. XXI, de Samsone loquens, ait : < Nec Samson aliter excusatur, quod seipsum cum hostibus ruina domus oppressit, nisi quia Spiritus latenter hoc jusserat, qui per illum miracula faciebat. » Et eamdem ra­ tionem assignat de quibusdam sanctis feminis, quæ tempore persecutionis seipsas occiderunt, quorum memoria in Eccle­ sia celebratur. — 2° Licitum omnino esse, imo laudabile, me rtem per accidens seu indirecte sibi procurare ex justa ac ART. I. DE OFF. ET JOB. HOM. QUOAD CONSERV. PR0PR1Æ VITÆ 153 laudabili causa : nam nemo vituperat sed omnes maxime laudant militem, qui, cum certitudine mortis subeundæ, hostibus sese opponit ad implendum proprium officium et patriam defendendam ; sic jure meritoque laudanturmissionarii, cum ad prædicandam Christi fidem inter infideles, vitam martyrio finiunt; sic sacerdotes cum peste laboranti­ bus ministerium proprium præbentes, morbum contrahunt, etc. — 3° Ex quo sequitur licitam esse et laudabilem Chris­ tianam mortificationem ad corpus castigandum, ne passiones insolescant contra rationis imperium, juxta illud Pauli I Corinth, IX, 27 : castigo corpus meum el in servitutem redigo. Quam veritatem miror a Melchiore Gioja, viro catholico et sacerdote, fuisse negatam in suis Elementis philosophiae, quamvis postea, ut Rosminius refert, errorem reprobaverit. Etenim non anima humana est propter corpus, sed corpus propter animam ; igitur natura sua debet animæ servire. Consequenter, cum Christiana corporis mortificatio sensus humiliet ut animæ deserviant et hæc liberius attendat suis officiis adimplendis, laudabilis per se est, etiamsi demus (quod tamen verum non est) corpus ex ipsa mortificatione aliquid detrimenti capere. Dixi autem Christianam, hoc est moderatam mortificationem, nam « si aliquis intantum vir­ tutem naluræ debilitet per jejunia, et vigilias, et alia hujus­ modi, quod non sufficiat debita opera exequi.... . absque dubio peccat. »— Quodlib. V, Artic. XVIII. — Ratio est quia hujusmodi excessus deficiunt a fine propter quem mortifi­ cationes corporales adhiberi licite possunt, ut ibid, osten­ dit Angelicus. Ilæc omnia erant prænolanda ; nunc ad thesim. III. Suicidium est omnino illicitum jure naturæ. Probatur. S u i c i diunv conTrafiatur incli natîôiÿ naturæ et char i la t i qua homo tenetur diligere seipsum^est injuria illata societati, est injustitia contra Deum. Ergo suicicIRim esVomnino fflicitum jurc naturæ. — Consequentia palet; probatur antece­ dens. Suicidium contrariatur inclinationi naturæ etcharilatiqua homTtenetur diligere se ipstrn. Suppono 1° nobis præpotentein messe incimatióñcñFad vitam, ut quisque in semetipso el in aliis experitur, præcipuc in molibus sponlaneis nostræ naturæ ; 2° liberlalem ex sc per legem naluræ esse ordina­ tam non ad contradicendum naluræ sed ad eam perficien­ dam. Hinc optime ratiocinatur S. Thomas : Naturaliter quæ- i54 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUB. UOK. ERCA SEIF. libet res seipsam amat; et ad hoc perlinet, quod quælibet res, ut facto ipso constat, naturaliter conservat se in esse, et corrumpentibus resistit quantum potest. Ergo quod aliquis seipsum occidat, est contra inclinationem naturalem, et consequenter contra legem naturalem, et contra charitatem, qua quilibet debet seipsum diligere. — II- II.Qu. LX1V, Artic. V. Est injuria illata societati. Et hoc non solum propter scan­ dalum quod inde derivatur, sed etiam ex eo quod homo est pars seu membrum societatis. De ratione autem partis est, ut, quantum est de se, concurrat ad integritatem et perfec­ tionem totius. Ergo in hoc quod homo seipsum interficit destruit, quantum est de se, integritatem societatis, et con sequenter huic injuriam facit. — Ibid. Et hinc est, quod de publica suo tempore legislatione loquens Aristoteles, ait V Ethicorum, Cap. XI : « Quapropter et civitas mulctat, et instituta est ignominia quædam adversus eum qui sibi mor­ tem conscivit, ut civitati injuriam facienti. » Quam legisla­ tionem viguisse apud Romanos, testis est Plinius Lib. XXXVI, Cap. XV, et demonstrat Grulher De jure Manium Lib. 1, Cap. X. Eslinjuslilia contra Deum. 'Vita enim est quoddam donum a iJèôTTôïmiiFtribulum, èT potestati Dei essentialiter subjec­ tum : non enim homo esse potest a Deo independens, neque Deus potest renuntiare dominio quod habet super creaturas. Ergo qui seipsum vita privat, usurpat quod non est suum et destruit quod est Dei,et ideo per injustitiam Deum offen­ dit; sicut qui destruit rem sibi ad solum usum concessam, peccat injustitia in dominum, cujus res est ; sicut peccat in dominum qui hujus servum interficit; et peccat contra alte­ rius jura qui usurpat sibi judicium de re non commissa. — Ibid. IV. Nota. Solvuntur difficultates. — Objectio prima. Existentia non amatur nisi propter felicitatem. Atqui homo quandoque ducit vitam infelicissimam. Ergo in hisce casibus potest sibi vitam auferre. fíesp. Distinguo minorem : homo quandoque ducit vitam infelicissimam, quæ infelicitas superior sil bonitate ipsius vitæseu existenliæ, nego-, quæ semper longe inferior sil boni­ tate exislentiæ, concedo. Et nego conseq. — Mors est destructio existenliæ hominis; et semper melius est esse quocumque modo quam non esse. Et ideo inferre sibi mortem ad alias ART. I. DE OFF. ET JUR. HOM. QUOAD CONSERV. PROPBIÆ V1TÆ 155 miserias evitandas, etiam maximas, est semper majus malum assumere ad minus malum vitandum. — Ibid. ad 3. Objectio secunda. Homo dominus est suipsius per liberta­ tem. Dominus autem licite potest uti re sua, etiam eam destruendo. Ergo homo potest licite destruere propriam existentiam. Resp. Hæc objectio soluta jam est ex dictis in prima et tertia ratione. In forma autem respondendo, nego majorem, in sensu adversarii. Nam homo potest per libertatem licite disponere de his quæ subjacent suæ po.estati ; vita autem subjacet non potestati morali hominis sed Dei, ut dictum est. — Ibid. Objectio tertia. Licitum est quod aliquis voluntarie subeat minus malum, ut majus malum vitet: sicut licitum est quod aliquis etiam sibimetipsi amputet membrum putridum, ut totum corpus salvetur. Sed quandoque aliquis per occisionem suipsius vitat majus malum, ut puta turpitudinem alicujus peccati, et infamiam consequentem. Ergo in hujusmodi ca­ sibus suicidium est licitum. Ita objicit Pufiendorfius sed ante S. Thomas idipsum sibi objecerat loc. cit. Resp. Nego minorem. Nam seipsum occidere propter ma lum commissum est maxime sibi nocere, quia adimitur sibi necessarium pœnitentiæ tempus. « Similiter non licet mu­ lieri seipsam occidere ne ab alio corrumpatur, quia non debet in se committere crimen maximum, quod est suipsius occisio, ut vitet minus crimen alienum. Non enim est crimen mulieris per violentiam violatæ si consensus non adsit : quia non inquinatur corpus, nisi de consensu mentis, ut Lucia dixit. Constat autem minus esse peccatum fornicationem, vel adulterium, quam homicidium, et præcipue suipsius, quod est gravissimum, quia sibi ipsi nocet, cui maximam dilec’ nem debet. Est etiam periculosissimum, quia non restat cempus, ut per poenitentiam expietur. Similiter etiam nulli licet seipsum occidere ob timorem ne consentiat in peccatum, quia non sunt facienda mala, ut veniant bona vel ut vitentur mala, præsertim minora et minus certa. In­ certum enim est, an aliquis in futurum consentiat in pecca­ tum. Potens est enim Deus hominem quacumque tenta•tione superveniente liberare a peccato » — Ibid, ad 3. Objectio quarta. Saltem concedi debet suicidium esse actum for'itudinis. Actus autem fortitudinis est laudabilis, et revera 156 JOS NATURÆ. LIB. I. CAP. Ht. DE OPF.ÉT JUR. I1OM. ERGA SEIF, laudatoria Lucretia, Catone el similibus. Ergo saltem ex hac parte suicidium non est damnandum. fíesp. Distinguo majorem : suicidium est actus falsæ forti­ tudinis, et vera realisque mollities ac vilitas animi, concedo : est actus veræ fortitudinis, nego. Quando aliquis ab alio mortem pati non refugit propter bonum virtutis, veræ for­ titudinis actum exercet: sed quod aliquis sibi ipsi inferat mortem, ut vitet mala poenalia, habet quidem quamdam speciem fortitudinis, revera tamen non est vera fortitudo sed magis quædam mollities animi non valentis mala susti­ nere : vilitas enim animi est voluntarie succumbere malis, vera autem fortitudo vincere mala ipsa. — Actus autem for­ titudinis, ut dicitur in minori, laudabilis est, at actus veræ fortitudinis, non falsæ, cujus plurcs species ponit Aristoteles in Lib. 111 Ethicorum, Cap. VIII : quod si falsæ fortitudines laudantur etiam non raro apud homines, id provenit aut ex ignorantia, aut ex morum pravitate, — Lucretiæ vero exemplum quod additur nihil est ; foriis enim verius fuisset, si metu non concussa non consensisset in adulterium, ul Susanna, ut permultæ virgines christianæ ; sed adulterio perpetrato, et animo, non quidem insonte, prout ipsa falso loquitur in Tito Livio, sed una cum corpore corrupto, vana et criminosa fuit in suicidio, sicut vilis et criminosa extiterat in adulterio. Unde S. Augustinus I De Civitate Dei, Cap. XIX, Gentiles qui laudibus Lucretiam efferebant egre­ gie sequenti dilemmate perstringit ; « Si adulterata, cur laudata? si pudica, cur occisa?.... Quod ergo se ipsam, quo­ niam adulterum pertulit, etiam non adulterata (ut volebant Gentiles) occidit, non est pudicitiæ caritas, sed pudoris infir­ mitas. » De Catone autem loquens ipse Augustinus Libro citato, Cap. XXIII. animadvertit « quod amici ejus (Catonis) etiam docti quidam viri, qui hoc fieri prudentius dissuadebant, imbecillioris quam fortioris animi facinus esse ccnsuerunt, quo demonstraretur non honestas turpia præcavcns, sed infirmitas adversa non sustinens. Hoc, prosequitur S. Doctor. et ipse Calo in suo carissimo filio indicavit. Nam si turpe erat sub victoria Cæsaris vivere, cur auctor hujus tur: itudinis i ater filio fuit, quem de Cæsaris benignitate omnia sperare præcepitî Cur non et illum secum coegit ad mor­ tem?... Qaid est ergo, nisi quod filium quantum amavit, cui parci a Cæsare et speravitet voluit, tantum gloriæ ipsius Cæsaris, ne ab illo etiam sibi parceretur, ut ipse Cæsar ART. I DE OFF. KT JCR. DOM. QUOAD COXSERV. PROPRI.E VITÆ 157 dixisse fertur, invidit ; aut, ut aliquid nos mitius dicamus, erubuit? » Unde verissime Cap. XXII S. Doctor generatim asserit : « Si rationem diligentius consulas, ne ipsa quidem animi magnitudo recte nominatur, tibi quisque non va­ lendo tolerare, velquæque aspera, vel aliena peccata, se ipse interemerit. » V. Quæstio altera. Homo igitur strictissimo naturæ officio tenetur conservare seipsum : ex quo sequitur necessario officium naturale in ipso homine præcavendi a causis mor­ tem inferentibus (nisi in casibus n. II prænotatis), et con­ sequenter jus propulsandi vim injusti aggressoris propriæ vitæ. Quæ consequentia ab omnibus conceditur, neque re­ vera rationabile dubium admittit. Ridiculum enim est jus conservandi rem, cui connexum non sit jus rem ipsam de­ fendendi ab injustis aggressoribus. Sed quæstio movetur utrum jus defendendi propriam vitam extendatur ita, ut jus sit inferendi mortem aggressori injusto. VI. Prænotanda quædam. In injusta aggressione vitæ alte­ rius, Io, aggressor voluntarie aggreditur et consequenter in periculum sponte scse conjicit; at contra ille qui patitur injustam aggressionem, non voluntarie patitur, et conse­ quenter in periculo non sponte sua, sed necessitate et injustiaggressoris pravitate ponitur. — 2°, In injusta aggressione habetur collisio jurium, nempe jus in injuste invaso con­ servandi propriam vitam in collisione cum jure in aggressore conservandi vitam suam : ex quo sequitur quod si utrumque jus potest salvari, ad id tenetur qui aggressionem patitur. ïlaicmoderamen inculpulœ lulelæ, quo homo injuste invasus, primo tenetur non uti majori vi, quam sit necessarium ad propulsandam injustam aggressionem, ut puta vulnus in­ fligere injusto invasori, et ipsum viribus ad nocendum pri­ vare, potius quam occidere; — secundo non uti propulsa­ tione injustæ aggressionis, cum occisione vel etiam vulnere injusti aggressoris, nisi ex necessitate; et consequenter non­ nisi in actu aggressionis : ct si per fugam aut alio modo potest vitam propriam conservare, ad id tenetur invasus ; • tertio non intendere mortem aut malum invasoris, quod esset vindicta et non defensio, sed vitam propriam conser­ vare; — quarto bonum quod ex injusta aggressione defen­ ditur prævaleat malo quod infertur : secus defensio discor­ daret a ratione, et consequenter esset illicita, — 3°, Quæstio est exclusive de injusta aggressione ; nam quaudo est justa, Zioliarà. Summa ohilosophica. — T. IIL <1 158 JUS NATCRÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. HOM. ERGA SHIP, ut accidit in reo invaso a publica auctoritate ; manifestum est quod invasus tenetur resistentiam injustam non apponere. — 4° Denique quæstio est exclusive de jure sese defendendi, non autem de officio naturali : quippe quod concedatur communiter, in quibusdam casibus, injuste invasum posse sine læsione officii, imo cum laude renuntiare juri sese de­ fendendi ab injusta aggressione. — His prænotatis sit con­ clusio : VII. Licitum est defendere propriam vitam etiam cum occi­ sione injusti invasoris, servato tamen moderamine incülpâtæ tutelæ. Cur hæc restrictio, de moderamine inculpatae tutelæ, apponatur, explicatum est in prænotamine. Conclusio autem communis est tum philosophis tum theologis, contra Ger­ son aliosque paucos ; et probatur ratione. S. Thomæ : Se­ cundum jura ab omnibus admissa, et rationi maxime con­ sona, licet vim vi repellere cum moderamine inculpât® tu­ telæ. Atqui defendere propriam vitam (servatis servandis, ut diximus numero præcedenti) etiam cum occisione injusti invasoris est vim vi repellere cum moderamine inculpatæ tutelæ. Ergo licitum est defendere propriam vitam etiam cum occisione injusti invasoris, servato moderamine incul­ patæ tutelæ. —Neque dicas hic agi de homicidio : nam ho­ micidium in injuste invaso est præter intentionem, quia id quod intenditur est juste vim vi propulsare ut vita propria conservetur, est reluctari obstaculo. Per accidens autem est et præter intentionem, quod ad obstaculum removendum injuste positum sequatur alterius mors. < Nec est necessa­ rium ad salutem, concludit S. Thomas, ut homo actum moderatæ tutelæ prætermittat ad evitandam occisionem alte­ rius : quia plus tenetur homo vilœ sute providere, quam vilœ alienee. » — II-II, Qu. LXIV, Artic. Vil. — Qua de causa, nihil contra mores agit justus defensor propriæ vitæ, ut per­ peram contendit Ahrens : quia occisio injusti invasoris, in casu, non est vere homicidium morale, sed solummodo phy­ sicum. Alias difficultates non adduco, quia veritas nostræ propositionis tam aperta est, tam consona inclinationi nostræ naturæ rationalis, et ideo tam communis sapientibus et non sapientibus, ut veras difficultates non patiatur. Videri possunt apud Billuart, Cursus Theologice in 11-11 S. Thomæ, De jure et justitia, Dissert. X, Artic. V. ART. n. DE OFF. ET JUR. HOM. QUOAD PERFECTIONEM ANIMÆ 459 ARTICULUS SECUNDUS (36) De officiis et juribus hominis quoad perfectionem animœ. I. Hominis præcipua perfectio. Quamvis homo constet ex anima et corpore, et operationes sensibiles communes habeat cum ceteris animantibus, ejus tamen primaria perfectio in vita per quam homo constituitur homo et a ceteris substan­ tiis inferioribus essentialiter differt, hoc est in vita rationali constituenda est. Vita autem rationalis explicatur per cogni­ tionem veri quo perficitur intellectus, et per prosecutionem boni quo perficitur voluntas. Ergo perfectio hominis in co­ gnitione veri et amore boni maxime attendenda est. — II-II, Qu. CLXXIX, Artic. I et II. II. Officia hominis quoad intellectusperfectionem. Scientias addiscere procul dubio ad hominis perfectionem pertinet, et hinc ad scientias addiscendas natura omnes inclinamur. At­ tamen non omnium est scientiis incumbere (33, III) ; conse­ quenter homo nullo naluræ officio adstringitur ut doctus evadat, nisi ad id teneatur aliunde hoc est ex gradu seu con­ ditione sociali. Atqui nemo, qui usum rationis attingit, exi­ mitur ab officiis naturalibus adimplendis tum erga seipsum, tum erga proximum, tum maxime erga Deum. Quæ officia adimpleri nullatenus possunt nisi recte cognoscantur, ut per se est manifestum. Ergo generatim homo naturæ officio ad­ stringitur ad illam cognitionem acquirendam, quæ sufficiat ad adimplenda officia naturæ erga proximum, erga seipsum, maxime vero erga Deum. Unde ignorantia horum officiorum naturæ, qua parte invincibilis esse non potest, non excusat hominem a peccato. III. Officia hominis quoad perfectionem voluntatis. Ex eis­ dem principiisostendituradquidhomoteneaturquoad perfec­ tionem voluntatis. Cum hujus facultatis objectum sit bonum, quod est finis, ejus perfectio præcipue et essentialiter debet consistere in tendentia ad finem ultimum, qui est Deus. Ad Deum autem non passibus corporis, sed desideriis et affecti­ bus cordis tenditur, et virtus est sola_via qua voluntas ad «Deum pervenire potest, et 'illum possidere in sempi beatiluaine. tergo ex officio~TratnHE~ïBâs"WffiT?s"excolere deBeTKbmdf sine quibus ad Deum pervenire non potest; ut ICO ICS NATURÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. HOM. ERGA SEIF. etiam constat ex dictis Art. 7, n° IV ubi fusius eadem prin­ cipia explicata sunt. IV. Corollaria. Corollarium primum. Ergo homo jus natu­ rale habet ad media illa sibi procuranda quæ necessaria sunt ad acquirendam cognitionem necessariam ad adimplenda of­ ficia naturalia perficiendi sein ordine veritatis et virtutis. Offi­ cium enim naturale, ut jam dictum est, sine jure correlativo ad media.necessaria ad officium adimplendum, ne mente qui­ dem concipi potest. Corollarium alterum. Ergopeccant gravissime qui homines impediunt, quominus mentem cognitionibus necessariis per­ ficiant et virtutibus moralibus imbuant, præcipue vero cum a religione colenda retrahunt, extra quam virtus vera nulla est; et hoc sive fiat minis, sive promissione lucri, sive per­ vertendo imperitorum mentes, sive ad turpia quocumque modo excitando. Quæ culpa maxime augetur si a publica auctoritate scandalum tam magnum proveniat. ARTICULUS TERTIUS (37) De officiis et juribus hominis quoad corporis perfectionem. I. Officia negativa hominis quoad corpus suum. Quæ sint hominis officia negativa quoad corpus suum, ex dictis in primo articulo inferri potest. Si enim officio naturæ homo tenetur ad conservationem proprii esse, non solum tenetur abstinere a suicidio sed etiam a causis quæ mortem inferunt, ut sunt crapula, ebrietas, impudicitiæ et alia hujusmodi, quæ, præter immoralitalem quam in se habent, organismum huma­ num corrumpunt, el indirecte saltem et in causa, suicidii realilaTem cdiisfiTuutil. — Prælerea homo naturæ Officio te­ netur integritatem sui corporis custodire, nec membrum aliquod sibi aut per se aut per alium abscindere, nisi sil pu­ tridum et nocivum loli corpori : in hac enim hypothesi lici­ tum est propter salutem tolius corporis, ad quod singula membra ordinantur, putridum membrum abscindere, sicul communiter fit. II. Officia positiva quoad corpus. Atqui corporis organis­ mus, ipso exercitio vitalitatis qua vivit, continue debilitatur, ita nempe ut homo cibis indigeat, quibus vires deperditasjugiter restauret. Ad necessarios igitur cibos sibi procurandos, ART. tn. DE OFF. ET JUR. HOM. QUOAD CORPORIS PERFECTIONEM 161 quibus vita corporis sustentatur, eodem naturæ officio tene­ tur homo quo tenetur ad vitæ suæ conservationem. Quocirca revera suicida esset, qui negligeret hujusmodi media neces­ saria sibi legi time procurare, aut sibi exhibita recusaret. Imo ut addit S. Thomas II-II, Qu. LXIX, Art. IV ad 2 : < Si ali­ quis sil condemnatus ut fame moriatur, non peccat si cibum sibi occulte ministratum sumat : quia non sumere esset seipsum occidere. » III. Nota. Officia hominis quoad corporales actiones. Quia vero etiam corporis exteriores motus sunt ordinabiles per ra­ tionem, circa illos ordinandos homo debet esse sollicitus per virtutem quæ vocatur modestia, tjuæ habet ordinare corpora­ les motus, ut scilicet decenter et honeste fiant tam in his quæ serio, quam in his quæ ludo aguntur, et hoc sive in se sive in ordine ad alios, et etiam quoad externum apparatum, ut in vestibus et aliis hujusmodi. — II-II, Qu. CLX, Artic. II. — Audiatur ipse Angelicus, II-II, Qu. CLXVIII, Artic. I : «Ordinatio horum motuum (corporis nostri) attenditur quan­ tum ad duo. Uno quidem modo secundum convenientiam personæ. Alio modo secundum convenientiam ad exteriores personas, negotia, seu loca. Unde dicit Ambrosius in libro I de Officiis, Cap. X : Hoc est pulchritudinem vivendi tenere, convenientia cuigue sexui et personne reddere : et hoc perlinet ad primum. Quantum autem ad secundum subditur : Hic ordo gestorum optimus, hic ornatus ad omncmactionem accom­ modus. » — Et in responsione ad 3 dicit : < Exteriores motus sunt quædam signa interioris dispositionis, quæ præcipue attenditur secundum animæ passiones; et ideo moderatio exteriorum motuum requirit moderationem interiorum pas­ sionum... Per motus etiam exteriores alii homines de nobis judicium capiunt, secundum illud Eccli. XIX, 26 : Ex visu co­ gnoscitur vir, et ab occursu faciei cognoscitur sensatus. Et ideo moderatio exteriorum motuum quodammodo ad alios ordi­ natur. » Quantum vero ad exteriorem corporis ornatum animad­ vertit S. Thomas, ibid. Qu. CLXIX, Artic. I, quod « in ipsis rebus exterioribus, quibus homo utitur, non est aliquod vi­ lium, sed ex parte hominis, qui immoderate utitur eis. > Quæ immoderantia seu inordinatio potest esse tum per ex­ cessum tum per defectum. Per excessum, Io quando aliquis ex superfluo cultu vestium hominum gloriam quærit : quod semper contingit quando aliquis quærit vestimenta exceden- 162 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. HOM. ERGA SE1P. tia proprium statum ; 2° quando quærit delicias, quatenus nempe vestis ordinatur ad corporis fomentum ; 3° quando nimiam sollicitudinem apponit ad exteriorem vestium cul­ tum, etiamsi non sit aliqua inordinatio ex parte finis. — Per defectum, ; et hoc dupliciter. Uno modo ex negligenlia, quatenus homo non adhibet studium vel laborem ad hoc quod exteriori cultu utatur secundum quod oportet. Alio modo ex inani gloria : ut enim dicit Augustinus Lib. II De sermone Domini in monte Cap. XII, n. 41 : Non in solo rerum corporearum nitore atque pompa, sed etiam in ipsis sordibus luctuosis esse posse jactantiam. Attamen si quis utatur vilio­ ribus vestibus propter macerationem carnis, vel humilia­ tionem spiritus, non peccat, sed magis ponit actum ad virtutem temperanti® pertinentem. ARTICULUS QUARTUS (38) De jure proprietatis. I. Quæstio. Quæ in duobus præcedentibus articulis aut pro­ bavimus aut declaravimus faciliora sunt, et de facili admit­ tuntur ab omnibus, qui utcumque ratiocinantur. At hic suboritur gravissima quæstio de jure proprietatis ; quæ .quæstio connectitur cum officiis hominis conservandi et perfi­ ciendi seipsum. II. Communismus.Prædocuerantjam Socrates et Plato quos profunde refutat Aristoteles in secundo Libro Politicorum, omnia bona in societate communia esse debere ; quod princi­ pium est tessera communismi : qui error quamvis naturam humanam habeat vehementer adversam, repullulavit sæculis prioribus Ecclesiæ et fautores habuit haereticos Gnósticos, et - eculo XII Albigenses, donec Thomas Morus sæculo XVI et Thomas Campanella sæculo XVII ipsum in systema scienti­ am non minus impie quam stulte reducere moliti sunt. Sed pos’.eaquam rationalismus incepit sæculo elapso et nos­ tro praesertim invadere societatem, communismi principia et iterum propalata sunt et incredibili impudentia propugnata. Principium assumptum est : bonorum et rerum omnium com­ munionem ex lege naturæ esse ; et consequenter, quodvis jus proprietalisasocietatehumanaesse expungendum. Quibus con­ stitutis principiis, Proudhon dixit : jus proprietatis non esse ART. IV. DE JURE PR0PR1ETAII3 1G3 nisi furtum. — Ut veroconw»«ms»iipraxim ostenderet Caro­ lus Fourier imaginatus est systema, quod ideo Fourierismus dicitur, in quo homines dividit in phalanges industriales, habentes domus communes, quas vocat Phalansteria, (unde Fourierismus dictus est etiam srjstemaphalansterianum}, et va­ riis industriis omnium in communi viventes. — Verum non ex hac parte, ni fallor, timendus èst communismus, sed ex abusu civilis potestatis. Eo enim tendimus ut civilis prin­ cipatus, auctoritate abutens, vere constituatur dominus rerum omnium, et cives nomine quidem possideant, at tot tantisque oneribus graventur in dies, ut revera non sint nisi phalanges industriales et simplices administri Status. Ad id tendere communismum mihi persuasum est, et scopum attingere ex hac parte vel ipse cæcus videt. Sed ad rem ve­ niamus. III. Prænotamen primum. Utautem in hac gravissima quae­ stione solvenda cautissime et perspicue procedamus, non­ nulla praemittere oportet. — Jus.pxoprielatis, seu proprietas, subjective et moraliter sumpta, est dominium seu facullgs disponendi pra libito, et cum exclusione aliorum, de répliqua ejusgue utilitate. Rës vero ipsa de qua disponitur dicitur proprtetasobjeclivesew materialiter accepta. —Actualisautem detentio proprietatis objective sumptæ dicitur possessio /quae si in justo titulo fundatur, est legitima ; si secus, illegitima vocatur. IV. Prænotamen alterum. Dominium autem aliud est perfectum, aliud imperfectum. Primum complectitur facul­ tatem disponendi tum de re, tum de ejus usu, sive fructibus vel quibuscumque emolumentis cum ea connexis ; aliud autem est facultas disponendi vel de sola re, et dicitur directum, vel de solo usw rei, et dicitur dominium utile. V. Prænotamen tertium. Praeterea proprietas objective sumpta, alia est cujus usus confunditur cum ipso dominio, nempe est res, qua uti homo non potest nisi eam consumat, ut sunt comestibilia ; alia est cujus usus a dominio dis­ tinguitur, seu quæ usu non consumitur, ut domus, et aliae res stabiles. VI. Prænotamen quartum. Nullum dubium est, aut esse potest quod homo possit vere habere dominium rerum quæ ' usu consumuntur : cum enim jus habeat ad vitæ conser­ vationem, jus hadjet simul ad medianecessaria. Quæ quia cum uni deserviunt, alteri, ut patet, deservire sil omnino 164 JOS NATURÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. BOM. ERGA SKIP, impossibile : sequitur necessario quod ille in cujus posses­ sione sunt hujusmodi res, verum habeat dominium in eas, hoc est, facultatem seu jus disponendi de illis et excludendi alios ab earum usu. In quo diximus consistere jus proprietatis subjective et moraliter acceptée. —Ergo tota quæstio est de proprietate stabili, et de dominio non transitorio, sicut transitorium est dominium de rebus usu consumptibilibus, quod cessat, cessante termino, seu ipsis rebus. Aliis verbis homo habet ne jus acquirendi et possidendi agros et domos, ita ut possit disponere de illis et de eorum fructibus vel usu cum jure excludendi alios ? En quæstio : quæ licet perspicue sit proposita, nihilominus duo continet elementa, quæ oportet distinguere. VII. Prænotamen quintum. In illa ergo quæslione primum elementum est quid abstractum atque indeterminatum tum ex parte facultatis possidendi res stabiles tum ex parte ipsa­ rum rerum ; alterum autem elementum est quid concretum et determinatum, nempe exercitium illius facultatis, et de­ terminata res stabilis ad quam concretatur et determinatur ipsum jus indeterminate sumptum. Igitur primo loco resolvi debet quæstio de abstracto, utrum scilicet ex jure naturæ homo habeat facultatem acquirendi et possidendi stabiles proprietates ; deinde dicendum de quæstione in concreto, undenam scilicet homo habeat legitimam possessionem seu constituatur actu proprietarius agri A determinati vel do­ mus B. — Sit ergo prima conclusio : VIII. Homo jure naturæ potest acquirere et possidere do­ minio perí6CC¡5 StaMÎBS proprietates, tlæc propositio affifm’a; tur Imprimis a sensûTîàïiïræ comïnuni, qui fortiteret insuperabiliter obstitit et semper obsistet communismo ; et qui, si alia argumenta deessent, esset signum certissimum quod jus possidendi stabiles proprietates a natura immediate oritur. Sed veniamus ad argumenta. Homo jure naturæ immediate derivante ex suis officiis naturalibus erga Deum, potest attendere ad conservationem suæ vitæ, ad perfectionem tum animæ tum corporis, et quidquid est suæ propriæpersonali­ tatis retinere. Atqui illud jus naturæ sub triplici hoc adspectu : tat jus acquirendi dominio perfecto stabiles proprietates. Ergo homo jure naturæ potest acquirere et possidere dominio perfecto stabiles proprietates. — Major certâ est ex dictis in praecedentibus articulis, et conceditur ab ipso communismo, nisi quod jus naturæ nolit derivari a ART. IV. DE JURE PROPRIETATIS 165 lege ælerna Dei, cujus existentiam aul explicite aut implicite negat. Probatur minor. Ex ratione conservationis. Etenim ad conservationem vitæ requiritur quædam providentia, qua homo recte disponat de mediis necessariis ad vitam ipsam conservandam : ridiculus enim esset qui velit conservare seipsum, et media negligcrc ad talem finem necessaria. Atqui providentia nedum ad præsens attendit sed ad futura : unde ea non immerito resultare dicitur ex memoria præteritorum, ex intelligentia præsentium et ex praevidentia futurorum. Ergo homo jure naturæ potest sibi legitime procurare media, quibus non solum pro præscnti sed etiam pro futuro conservationi vitæ suæ pru-, dentissime prospiciat, ut, quod semper accidit, subjectus vel infirmitatibus, vel senectuti, vel aliis miseriis quibus ho­ mines affliguntur, habeat ex se ipso unde vitam sustentet. — Neque dicas hominem in hoc casu pesse recipere adju­ menta ab aliis ; nam nemo tenetur ab alterius misericordia pendere cum possit uti legitimo jure suæ personalis independentiæ. Ex ratione per1'ectibilitatis. Homo enim ad perfectam feli­ ci tatem jüT'cïn’ffi'IîâTjë^fjHiabet simul et jus procurandi sibi imperfectam illam felicitatem, quæ in hac vita obtineri po­ test. Sed ad imperfectam felicitatem obtinendam requiruntur maxime bona spiritus, et secundario bona cort-rqas (7, IV et V); quæ nisi smT's'tâlbilia homo necessSaT(TCon5?rictus sibi quotidie procurandæ rei familiaris, summopere a studio per­ fectionis spiritualis impediretur, ut per experientiam notum est (33, III). Ergo ex officio naturali sese perficiendi emergit in homine jus acquirendi stabiles proprietates. Ex natura humanæpersonalitatis. Etenim ad hominis personàmaicïn iiuWTolumqTCftm'étpTôpria substancia, se 1 etiam explicalijj suæ activitatis. Ergo sicut hoino jus habet sese póssicTendi quoad propriam substantiam, ita jus habet s.ese possidendi quoad propriæ activitatis explicationem. Inter aliasTítítéin explicationes propriæ activitatis est industria, quæ applicata rei stabili, a nemine prius occupatæ, èam përiicrnæodïtque fructuosam, ut est manifestum in agrorum cultura. Ergo et rei stabilis jier/eç/io, quæ duplex est, nimi­ rum permanent et non transportabilis, ut terræ cultus, et transiens et transportabilis, ut fructus, est aliquid de homi­ nis personalitate, videlicet aliquid ejús activitate productum. Ergo ex jure naturali sese possidendi, necessario emergit jus 168 ICS NATURÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. HOM. ERGA SEIP. connexam cum jure abstracto proprietatis : non enim valet ratiocinium : Jus naturale mihi est acquirendi stabilem pro­ prietatem ; ergo hæc proprietas A mea est. Ergo determina­ tio juris abstracti ad determinatam proprietatem stabilem est factum contingens. Quia vero factum contingens juridi­ cum esse non potest nisi quid morale, et consequenter a libera voluntate ; sequitur quod determinatio juris abstracti sil a libera hominis voluntate applicante suum jus ad rem seu proprietatem determinatam. Attamen hæc applicatio præsupponil aliam applicationem ab altero homine non esse factam ; secus non posset fieri sine læsione alterius ju­ ris, quod est immorale. Ergo acquisitio proprietatis supponit rem acquirendam esse nullius, lloc posito, homo exercet li­ bere suum jus, tribuens rei acquirendæ aliquid suæ perso­ nalitatis, ut diximus in tertio argumento pro stabiliendo jure naturali possidendi : et per hanc applicationem res tran­ sit ita in dominium unius, ut non sit alterius. — Hinc con­ ciliantur principia, quæ prima fronte pugnare videntur, ad stabiliendum factum primitivum determinationis juris pro­ prietatis. Etenim Jurisconsulti romani magis attendentes ad proprietatem objective sumptam, dixerunt per occupationem determinari illud jus et res fleri primi occupantis; recentiores autem OEconomistæ considerantes potius naturam pro­ prietatis subjective spectatæ dixerunt principium illud esse industriam personalem (il lavoro). Sive autem uno sive alle­ ro modo dicatur, verum est determinationem juris naturalis pendere a libera activitate qua homo proprietatem sibi quo­ dammodo unit aliquali communicatione propriæ personali­ tatis. VII. Nota. Solvuntur difficultates. — Objectio prima. Se­ cundum jus naturale omnia sunt communia. Atqui huic communitati contrariatur proprietas possessionum. Ergo proprietas possessionum contrariatur juri naturæ. Zl'.sp. Distinguo majorem : secundum jus naturale omnia positive communia, nego; sunt negative communia, conce 'o. « Communitas rerum attribuitur juri naturali, non quia jus naturale dictet (positive) omnia esse possidenda communiter 'ut communistes volunt) et nihil esse quasi pro­ prium possidendum ; sed quia secundum jus naturale non est (ergo negative) distinctio possessionum, sed magis secun­ dum humanum condictum, quod pertinet ad jus positivum, ut supra dictum est (Qu. LVII, Artic. II cl III). Unde pro- ART. IV. DE JURE PROPRIETATIS 169 prietas possessionum non est contra jus naturale, sed juri naturali superadditur per adinventionem rationis humanæ. » II-II, Qu. LXVI, Artic. II ad 1. — Nota proprietas possessio­ num est quid superadditum juri naturæ ex condicto, sed non libero sicut lex simpliciter humana, sed per adinventio­ nem rationis humanæ deducentis conclusionem stricte con­ nexam cum principio juris naturæ et cum facto universali necessitatis divisionis possessionum pro pacifica et ordinata hominum conviventia : et ideo conclusio illa est jus quidem positivum, quia per ratiocinationem mixtam ponitur, sed non humanum liberum, sed necessarium hypothetice nempe est jus gentium (26, III). Objectio altera. Jus naturæ violari non potest. Atqui pro­ prietas licite violari potest ab eo qui est in extrema necessi­ tate constitutus. Ergo proprietas non esta jure naturæ. ñesp. Concedo majorem-, concedo minorem : et nego conse­ quentiam et suppositum. Ille enim qui est in extrema ne­ cessitate constitutus non violat proprietatem alienam, sed uti­ tur re propria : quia in extrema necessitate cessat jus pro­ prietatis, et rerum usus fit communis. Adversarius autem supponit jus proprietatis perstare in necessitate extrema. Quapropter necesse est quoad jus proprietatis ut distincte consideremus jus proprietatis in se, et in relatione cum alte­ rius jure cum quo in peculiaribus circumstantiis collidi po­ test. Jus proprietatis in se est semper a natura, sed in colli­ sione cum prævalente jure alterius suspendi potest quoad ejus exercitium, ut dictum est de jure in genere (28, IX). In extrema ergo necessitate habetur jurinm collisio, jus na­ turæ nempe conservandi vitam ex una parte, ex alia jus in hanc proprietatem : qua iu collisione primum prævalet, et consequenter secundum patitur in casu suspensionem (Ibid.). — 11-11, Qu. LXVI, Artic. Vll corp, et ad 2. Objectio tertia. Omnes homines natura æquales, eadem jura habent ad omnia. Atqui possessionum divisio huic æqualilali opponitur. Ergo possessionum divisio est naturæ opposita. — Ita Hobbesius. Resp. Distinguo majorem : Omnes homines natura specifica sunt æquales, concedo; natura individual!, nego. Et in eodem sensu contradistincta minori, nego conseq. — Sophisma communismi est in transitu a natura specifica ad naturam individualem. Natura humana specie una est, quæ tamen non existit, sed existunt individua speciei. Perro natura in indi- <70 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. HOM. ERGA SE1P. viduis non æqualitatem, sed diversitatem maximam osten­ dit. — Quis enim unquam sanus hoc modo ratiocinaretur? Omnes homines natura æquales, eadem jura habent ad omnia. Atqui plures doctrina prœstant, quæconstituit inœqualitatem inter homines. Ergo doctrina opponitur naturæ humanœ. — Sed non dissimilis ab ista est argumentatio communismi. Objectio quarta. Inconveniens est ut in societate alii di­ vites, alii pauperes existant. Atqui hoc inconveniens sponte emergit ex divisione proprietatum. Igitur convenientius est ut bona omnia æquiori lance dividantur. Resp. Nego majorem. Sicut enim nullum inconveniens est quod alii docti alii indocti inveniantur, ita nullum inconve­ niens est quod alii sint divites alii pauperes. Imo ex hoc varietas conditionum habetur in unitate specifica naturæ humanæ, et materia habetur unde divites in pauperes et pauperes in divites multiplices virtutes exerceant. Objectio quinta. Doctores Scholastici communiter asserunt per leges civiles stabiles proprietates posse reddi communes. Ergo non lege naturæ, juxta ipsos, sed lege civili invaluit jus proprietatis. Resp. imprimis negando consequentiam ; quia, ut sæpe dixi, aliud est loqui de jure acquirendi proprietates, aliud loqui de exercitio hujusmodi juris in relatione cum juribus aliorum. Numquam autem dixerunt Scholastici jus proprie­ tatis in se sumptum non esse a natura, sed a jure civili. — Respondeo secundo Scholasticos doctores docuisse exercitium juris naturæ quoad proprietates stabiles in relatione ad exercitium ejusdem juris aliorum esse de jure gentium, at non de mera lege civili. — Quoad vero abrogationem hujus exercitii, eam posse fieri affirmasse, at non absolute, sed hypothetice, supposito nempe quod pacifica hominum con­ viventia necessario exigeret illam abrogationem, sicut modo imponit ipsis legibus civilibus necessitatem et officium divi­ sionis possessionum, ut supra n. IX cum Principe Scholasticoram dictum est. — Fatendum tamen apud nonnullos non paucas esse obscuritates in ventilande hanc quæstionem quæ obscuritates procul dubio non essent, si nostris tempo­ ribus viverent, et communismi deliramenta audirent. 1ST. I. DE OFFICIIS HOMINIS ERGA VITAM PROXIMI i?! CAPUT QUARTUM DE OFFICnS HOMINIS ERGA ALIOS Piologus. Officia hominis erga alios a nobis potissimum consideranda duo sunt : alia nempe quæ a jure naturæ ab­ solute procedunt; alia vero quæ a natura quidem sunt sed præsupponunt factum quoddam libere positum. Officia vero absolute naturalia vel respiciunt ipsam substantiam personæ humanæ, vel ejus perfectionem. Unde dicendum est : 1° de officiis hominis quoad vitam alterius hominis; 2° de officiis ergaperfectionem proximi; 3° de officiis, quæ præsupponunt factum libere positum, nempe de contractibus. ARTICULUS PRIMUS (39) De officiis hominis erga vitam proximi. I Amor naturalis hominis in hominem. Principium illud vulgatissimum : Omne simile appetit sibi simile, adamussim in hominel verificatur. Utique egoismus sæpe inimicitias et odia suscitat inter homines, quatenus facit considerare ho­ minem ut quoddam impedimentum proprii boni; at natura sibi relicta amat proximum nostrum. Nam homo ex natura amat seipsum (35, III); ergo non potest vi naturæ non amare imaginem suam. Cum ergo alii homines referant expressis­ simam imaginem nostram, sicut jure naturæ tenemur dili­ gere nosmetipsos, ita tenemur diligere proximum : « ex hoc enim, inquit Sanctus Thomas, quod aliqui duo sunt similes, quasi habentes eamdem formam, sunt quodammodo unum in forma illa; sicut duo homines sunt unam in specie huma­ nitatis, et duo albi in albedine. Et ideo affectus unius tendit in alterum, sicut in unum sibi, et vult ei bonum sicut et sibi. » — I-II, Qu. XXVII, Artic. III. — Unde Jesus Christus Redemptor noster, requisitus quodnam esset mandatum ma­ gnum in Lege, respondit Matth. XXII, 37 et seqq. : < Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et in tota anima tua, et in tota mente tua. Hoc est maximum et primum mandatum. Secundum autem simile esthuic: Diliges proxi­ mum tuum sicut te ipsum. > i~i JU3 NATURÆ. LIB. I. — CAP. IV. DR OFF. HOM. EHGA /.LIOS II. Corollaria. Corollariumprimum. Ergo duo sunt principia quibus omnia nostra officia naturæ erga proximum metiri debemus, quorum unum est negativum, officium nempe non nocendi alteri, seu, quod tibi non vis fieri, alteri ne feceris; alterum vero est positivum, officium nempe benefaciendi alteri, seu quodjibi vis fieri, alteri feceris. Quia revera amorin nos, provemens ab amore quem Deô~debemus, debet esse norma amandi alios. Amamus autem naturaliter ut nobis non noceatur, sed benefiat. Corollarium, alterum. Quæ officia vigeni etiam erga pecca­ tores et inimicos, non qua peccatores sunt aut inimici, sed qua homines. — II-II, Qu. XXV, Artic. VI et seqq. III. Attamen homo non tenetur amare proximum vel plus vel quantum seipsum. Radix enim amoris nostri in alios est iffltasnatiiMaxMinJpsisTVit dictum est n I. Atvero hominis ad,¿eipsum e¿t unitas substantialis, quæ potior est unitate similitudinis existenlis in altis.-Érgo et amor, quo naturaliter homo diligit seipsum, fortior est amore quo naturaliter obli­ gatur ad proximum diligendum, ut recte concludit S. Tho­ mas I-II, Qu. XXVII, Artic. Ill et II-II, Qu. XXVI, Artic. IV. Quam quidem differentiam, ut etiam S. Doctor notat II-II, Qu. et Artic, cit. in argumento Sed contra, significatam ha­ bemus in ipsis verbis Christi Domini supra citatis : Diliges proximum tuum sicut leipsum. t Ex quo videtur quod dilectio hominis ad seipsum, est sicut exemplar dilectionis quæ ha­ betur ad alterum. Sed exemplar potius est, quam exempla­ tum. Ergo homo ex charitate magis debet diligere seipsum, quam proximum. » Contra autem, sed eadem ratione, debe­ mus magis amare Deum fontem bonitatis, quam nosmelipsos qui bonitatem nostram qua nos amamus, a Deo participa­ mus ; unde si effectus est amabilis, multo magis est amabilis et amanda causa infinita. — II-II, Qu. cit. Artic. III. IV. Quæstio. Quod homo privata auctoritate non possit .idere hominem (nisi in injusta aggressione repellenda, u: supra 35, VII, dictum est) neque ipsum mutilare, etiam .; so volente, ex dictis apertissime patet. Eadem enim officia et jura, quæ nobis insunt conservandi propriam vitam et integritatem corporis nostri, vigent in aliis. Ergo sicut jus habemus ne alii lædant nos, ita naturali obstringimur officio non laedendi alios: et sicut peccat homo occidendo vel mutiando seipsum (35, III et 37, I), ita peccat occidendo vel n otilando aliurn, etiamsi iste consentiat occidi aut mutilari, 173 ART. I. DE OFFICIIS HOMINIS ERGA VITAM PROXIMI quia hæc omnia non subjiciuntur moraliter libertati nostri arbitrii. — Quæ quidem principia quamvis sufficientissime illicitum ostendant privatum duellum, tamen quia barbaries humana eo non infrequenter utitur, de ipso specialem mo­ vere quæstionem non pigebit. V. Duelli natura. Duellum ut vox ipsa indicat, est duorum bellum, at non simpliciter sicut est bellum invasi contra ItF justum invasorem, sed ex condicio susceptum. Atqui duellum ex condicto duplex esse potest; unum quidem susceptum auclorilatepublicaetproçausc publica? sicut fuit inter David et (1611&TÜ ; alterum vero susceptum privata causa, sive adsit licentia auctoritatis publicæsive desit. — Illicitum ex se esse etiam duellum primo modo susceptum (nisi adsit Spi­ ritus Sancti motus, ut in David, et ut dictum est de suicidio) convenit communiter inter catholicos Theologos ; asl in ali­ quo casu licitum dicunt, scilicet in casu quo unus populus justum bellum gerens, cognoscit vires suas inferiores et ideo aut acceptandum duellum aut in bello succumbendum. Hoc in casu conceditur a Cajetano quod auctoritas publica licite possit non solum acceptare duellum : « transfert enim quasi certum casum in dubium, et in spem victoriæ utendo omnibus suis viribus, » sed etiam duellum provocare, resolvendo bel­ lum in duellum : « quoniam, inquit recte idem Cajetanus, ex parte sui utitur omnibus viribus suis melius in duello quam in bello, et propterea non peccat. » — In II-II, Qu. XCV, Art. VIII. — Igitur tota quæstio est de duello, seu de privato certamine inter duos privata causa suscepto-, et quæritur utrum ex genere suo sit malum, sicut e. g. furtum, ho­ micidium, et consequenter essentialiter illicitum. VI. Duellum tum ex parte provocantis tum ex parte accep­ tantis est omnino illicitum. Duellum dupliciter considerari postet : Io jn_.se.; 2° in suis causis finalibus propter quas suscipitur. Atqui ex utroque capite duellum est omnino JHL. citum tum ex parte provocantis tum ex parte acceptantis. Ergo duellum tum ex parte provocantis tum ex parte accep­ tantis est omnino illicitum. Probatur minor. Duellum est illicitum natura sua. Duellum est tale certa­ men in quo aut certitudo est, aut periculum maximum vel quoad vitam vel quoad integritatem membrorum. Atqui tum provocans tum acceptans duellum (tenentur officio naturæ et conservare in seipsis, et conservare in aliisTTum VI 1'JIll tum corporis integritatem, ut supn n. IV et in reprobations 3ie liara. Summa philosophica — T. 111. 12 174 JUS NATURAL LIB. I. CAP. IV. DE OFF. HOJ1. ERGA ALIOS suicidii (35, III) dictum est. Ergo duellum est in se essentia­ liter illicitum. Duellum est illicitum in suis causis finalibus. Prima est : .l.i.i-utio rm-ita'.ls. cum .scilicet aliquis confidit quod re­ portata victoria erit testis veritatis, puta quod ipse est inno­ cens, vel quod habet jus, et alia hujusmodi. Quo in sensu duellum, ignoratum a Græcis et a Romanis, invectum est a barbarie Longobardorum ut quædam demonstratiojudicialis, seu verius, ut sortilegium barbarum et simul superstitio­ sum. Et revera finis iste claudit repugnantiam manifestam contra rationem : Io quia inducit in testimonium quod non est testimonium : constat enim quod habens jus (sive provo­ cans sive acceptans) potest succumbere et quandoque suc­ cumbit in duello, quin tamenjus amittat ; 2° quia duellantes usurpant judicium, exponendo se vitæ periculo, quod non­ nisi ad publicam auctoritatem spectare potest, si socialitas ipsa conservanda est, cui nihil profecto magis contrarium est, quam cives privato judicio, haud raro a passionibus dictato, jura propria definire. Altera causa est ostentatio virium, ut in Goliath et ut sem­ per est in provocante diïéllum F semper enim provocator ideo provocat quia sibi persuasum est aut vi, aut armis, aut dexteritate superare posse adversarium, quem tenet debilio­ rem. Ex quo magis patet irrationabilitas, imo bestialitas duelli. Irrationabilitas, quia revera irrationabile est aut mortem aut vulnus infligere adversario ad vanitatem et su­ perbiam propriæ fortitudinis. Bestialitas, quia revera mos bestiarum est ut fortiores debiliores opprimere attentent. fertia causa est reparatio honoris liESiex parte provocan­ tis, et evitatio ignommtæ ex parte acceptantis ne vilis appa­ reat. At vero honor ratione non duello reparatur, in quo aliquis quin reparet præcedentem læsoniem honoris, incur­ rit quandoque ignominiam victorum. Ex parte acceptantis vilitas quidem est apud rudes et imbecilles, sed non apud sapientes qui contra laudant et honorant hominem qui offi­ cia erga Deum, erga seipsum, et erga proximum servat, et scit distinguere honestatem juris et officii a brutalitate armata. Quarta causa est lerminalfo-liliscriminalis aut civilis, quando scilicet non posset aliter tefnuhari lis/nisi"duello ac­ ceptato. Sed neque in hac hypolhesi potius metaphysica quam practica duellum acceptari potest, ratione dicta præcipue in 175 prima causa. — « In uno tamen casu, inquit Cajetanus loc. cit. n. V, licitum mihi videtur acceptare duellum, quando scilicet accusator evidenter calumniatur, et prævalet contra me innocentem ad mortem, velmutilationem. Tunc enim ex quo accusator impetit me judicis gladio injustissime, sine dubio occidet vel mutilabit me, ego non habens aliud refu­ gium, habeo justum bellum deiensivum contra eum. Et propterca si ipse offert mihi duellum, ego possum accep­ tare de consensu principis, et tueri me meliori modo quo possum. Hoc enim, licet secundum apparentiam sit duel­ lum, secundum veritatem non est, nisi defensio contra inva­ dentem se personaliter ad mortem, velmutilationem. Differt enim secundum rem nihil, occidere me gladio proprio vel alieno. » VII. Corollaria. Corollarium primum. Igitur sapientissime Catholica Ecclesia duellum semper energice damnavit, cen­ surisque animadvertit in duellantes, patriaos, testes, specta­ tores ; et principes peccant concedendo duellum, quamvis possint ex urgentissima causa (quæ utrum in praxi dari pos­ sit, definire nescirem) illud tolerare, sicut nonnulla alia mala tolerant ad evitanda majora. Corollarium alterum. Eisdem rationibus reprobanda est rixa, quæ est « quoddam privatum bellum, quod inter pri­ vatas personas agitur, non ex aliqua publica auctoritate, sed magis ex inordinata voluntate. » — Il-II, Qu. XLI, Artic. I. ART. I. DE OFFICIIS HOMINIS ERGA VITAM PROXIMI ARTICULUS SECUNDUS (40) De officiis hominis quoad proximi perfectionem. I. Officia perfecta et officia imperfecta. Quæ proximo nos­ tro debentur ex justitia, etjure a nobis repetere potest, dicun­ tur officia perfecta; cujusmodi sunt officia non nocendi illi. Quæ vero non debentur ex justitia, sed ex charitate, humani­ tate, etc., etjure a nobis repetere homo non potest, dicuntur officia imperfecta, cujusmodi sunt misericordia; officia et alia hujusmodi. Quæ dividuntur in officia humanitatis vel innoxias utilitatis, quæ exhibentur sine nostro incommodo, ut demon­ strare aliis viam, et similia ; et in officia beneficenliœ quorum exeeutio incommodum importat, ut eleemosyna, infirmorum administratio, et alia. Hæc secunda primis sunt nobiliora. i76 JUS NATURÆ. LIB. 1 CAT. IV. DE OFF. HOM ERGA ALIOS Quæ omniaofficia nituntur principio positivo : quod libi vis fieri, alteri facias ; officia autem perfecta nituntur præcipue principio negativo : Quod tibi non vis fieri, alteri ne facias 29, IV). Officia autem imperfecta possunt transformari in per­ fecta, ut cum aliquis in extrema necessitate positus, sine dis­ crimine nostræ vitæ, possit a nobis subveniri. II. Quæstio. Quia vero prima hominis perfectio est exparte intellectus, cujus objectum perfectivum est verum, quæstio movetur a moralistis tum philosophis tum theologis, utrum homo officio naturæ teneatur proximum suum in errorem voluntarie non inducere ; quod idem est ac quærere utrum mentiri possit esse licitum, vel sit semper intrinsece malum morale. III. Mendacii notio. Grotius, De jure belli et pacts Lib. Ill, Cap. I. §.XI. definit mendacium, sermonem aut notam repu­ gnantem cum jure exis ten teac manente, ejus. qdjjusm sermo mit nola dirigitur. Quæ definitio manca ei imperfecta est. quia mendacium non definitur per intrinsecam deordinalionem, sed potius per aliquid extrinsecum, seu pereffectum pro­ ductum in altero. Unde nil mirum si Grotius non absolute mendacium damnaverit, ut mox dicam. Verius S. Thomas II-II, Qu. CX, Artic. I : « Ratio mendacii sumitur a formali falsitate, ex hoc, scilicet quod aliquis habet voluntatem falsum enuntiandi. Unde et mendacium nominatur ex eo quod con­ tra mentem dicitur. Et ideo si quis falsum enuntiet, credens id esse verum, est quidem falsum materialiter (nempe error est), sed non formaliter : quiafalsitas cstpræler intentionem dicentis : unde non habet perfectam rationem mendacii. Id enim quod præter intentionem dicentis est, per accidens “st (in mendacio) : unde non potest esse specifica differentia. Si vero aliquis formaliter falsum dicat, habens voluntatem fal­ sum dicendi, licetsit verum id quod dicitur, inquanlum tamen hujusmodi actus est voluntarius et moralis, habet per se falsitalem, et per accidens veritatem; unde ad speciem mendacii pertingit. Quod autem aliquis intendat falsitalem in opinione alterius constituere, fallendo ipsum (quo sensu Grotius unice mendacium consideravit) non pertinet ad speciem mendacii, sed ad quamdam perfectionem ipsius. » IV. Sententiæ absolventes mendacium ab immoralitate. De hæreticis Prisciilianistis scribit S. Augustinus in libro Con­ tra menda un ad Consentium, Cap. II, n. 2, quod « celeris hæreticis convincuntur esse pejores. Ipsi enim soli, vel certe ART. II. DE OFF. HOM. QUOAD PROXIMI PERFECTIONEM 177 maxime ipsi reperiunlur, ad occultandam suam quam putant veritatem, dogmatizare mendacium. » — vero, falsa sua ductus definitione mendacii, hoc generalim dicit immo­ rale; sed excipit quinque casus in quibus mendacium vult carere vitio : Io si quid falsum dicatur infanti, aut amenti; — 2° si is, ad quem sermo dirigitur, non decipiatur, etiamsi tertius aliquis inde falsam hauriat persuasionem; — 3° si deceptus non sit ægre laturus deceptionem, ex qua commo­ dum aliquod ei provenit; — 4° si quis habeat jus supereminens injura aliorum, ut imperium habentes in societate; — 5° si vita innocentis aut aliquid hujusmodi servari aliter non potest. — Quartus casus constituit politicam Macchiavelli. Unde Talleyrand dixisse fertur : Sermonem a natura datum esse ad occultandas mentis sententias; et nos audivimus homi­ nem politicum publice exclamare : Veritate haud posse rem publicam gubernari. V. Prænotamen primum. Notandum imprimis quaestionem esse de mendacio stricte sumpto, non vero de sententiis am­ biguis, hoc est duplicis sensus, quæ dummodo tales sint, nihil habent illiciti. Ita S. Athanasius, satellitibus missis ad cum capiendum, ipsumque, quem non suspicabantur, inter­ rogantibus, an Athanasiuin fugientem vidisset, respondit : Festinate, non enim a vobis mullum distat. Revera multum non distabat; sed satellites errarunt in intelligentia distantiæ de qua Athanasius loquebatur. — Consulto tamen dixi dummodo sint tales : nam si sententia in se non habeat am­ biguitatem, sed ipsi a mente et in mente dicentis adnectitur alius sensus alienus a sententia ipsa communiter ac­ cepta; non est sententia ambigua, sed pura restrictio menta­ lis, quæ a mendacio revera non distinguitur. — Cf. Billuart, Cursus theolog., Tractat. Dereligione, etc. Dissert. IX, Artic. II. VI. Prænotamen alterum. Quod diximus de ambiguitate, idem dicendum est de prudenti occultatione veritatis. Ut enim recte Augustinus dicit in libro De mendacio Cap. X, n. 17 : « Licet igitur vel dissertori ac disputatori atque prædicatori re­ rum æternarum, vel narratori vel pronuntiatori rerum tem­ poralium ad ædificandam religionem atque pietatem perli­ nentium, occultare in tempore quidquid occultandum videtur. Mentiri autem numquam licet. Ergo nec occultare mentiendo. » VII. Mendacium est Pgr se et intrinsece malum, et ideo in nullo casii est licitum-^ sive sit mendacium perniciosum, quod alicui injuste nocet; sive sit jocosum, nempe cumTmten- 178 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. IV. DE OFF. HOM. ERGA ALIOS tione delectandi; sive sit officiosum, videlicet cum intentione juvandi. Probatur. Actus cadens super indebitam materiam, est per se et intrinsece malus. Atqui mendacium est actus moralis cadens voluntarie super indebitam materiam : cum enim voces naturaliter sint signa actionum internarum, innaturale est et indebitum quod voluntarie assumantur ad significandum id quod in mente non habetur. Ergo menda­ cium est per se et intrinsece malum; et ideo in nullo casu est licitum. — Quod etiam confirmatur considerando men­ dacium, quantum ad id quod sequitur perse ad mendacium, nempe error in mente audientis. Nam si voluntarie errare est ponere actionem contrariam naturæ rationali et ideo in­ trinsece malam, ita et voluntarie esse causam erroris. Atqui mendacium per se ordinatur ad causandum errorem in al­ tero : nam mendax habet animum dicendi falsum; ergo actio ejus, seu mendacium est per se ordinatum ad fallen­ dum : et non est nisi per accidens si error non producatur in animo audientis. Ergo mendacium est per se et intrin­ sece malum — II-II, Qu. GX, Artic. III. corp, et ad 4. — De rationibus autem Grotii nihil addere necesse est, cum omnes nitantur falsa definitione mendacii; et hac etiam data con­ fundit id quod est per se in mendacio, nempe ordinatio ad fallendum, cum eo quod est per accidens, nempe falsitas con­ secuta vel non consecuta in animo audientis. Res autem considerantur per se, non per accidens. VIII. Corollarium. Intentio autem dicendi falsum, seu fal­ lendi, potest esse tum in verbis tum in factis. Consequenter illicitum est mentiri tum verbis tum factis. Mendacium au­ tem in exteriorum signis factorum consistens, proprius di­ citur simulatio. — Idem dicendum est de hypocrisi, quæ est simulatio qua quis vult videri quod non est, seu simulat personam alterius ; sicut cum peccator simulat personam j — II-II, Qu. CXI, Artic. I et II. EX. Alia officia hominis in hominem. Relate vero ad alia otii .'ia nostra erga proximum nostrum, non est necessarium ut aliquid addamus. Satis enim apparent ex his quæ de officiis hominis erga seipsum disseruimus Artic. 36 et 37 : quibus si addas principia quibus nostra reguntur officia erga alios, nullo negotio deprehenditur ad quid et ad quantum tenea­ mur, sive officio perfecto, sive imperfecto. ABT. ni. DE CONTRACTIBUS <79 ARTICULUS TERTIUS (41) De contractibus I. Contractus notio genérica. Contractus generatim sum­ ptus definitur in jure romano : Ultro cilroque obligatio : quia nempe aliquis vi contractus obligatur ad aliquid, vel quia contrahere formali ter est tum obligari (passive), tum obligare (active). Definitur autem contractus communiter ab auctori­ bus : Duorum vel plurium in idem consensus, signo sensibili, manifestatus, pariens,obligationem saltem in una amlralum* JjSqn. — Dicitur consensus, quia sine consensu vel expresso, vefmiplicito (ut in eo qui suscipit aliquod officium, cui connectuntur aliquæ obligationes, ut in Parocho) non datur contractus. Agitur enim de obligatione assumpta libere a vo­ luntate, et quæ propterea sine consensu voluntatis nequit intelligi. — Dicitur duorum vel plurium, quia ad seipsum non datur contractus. — Dicitur pariens obligationem, sive solummodo naturalem sive etiam civilem, quia per liberta­ tem contractus aliquis sibi imponit legem naturalem solven­ di promissa erga alleram partem contrahentem. — Dicitur saltem in uno contrahentium, quia adrationem contractus in genere pertinet quidem obligatio, sed non obligatio mutua, quæ est propria alicujus contractus specifice accepti, ut ex dicendis erit manifestum. II. .Contractus nominati etinnominati. Variæ sunt species contractuum quibus voluntas libere sese obligare ad alterum potest. Et imprimis contractus alii dicuntur nominati, u! emplio-venditio, etc, ; alii vero a jure romano innominati, quia speciale nomen non habent, sed genetico nomine ex­ primuntur. Sunt autem quatuor : do ut des (do tibi frumen­ tum ut des mihi oleum) ; do ut facias (do tibi frumentum ut labores in agro meo) : facio ut des; facio ut facias. Id autem quod datur non debet esse pecunia : in hoc enim casu resul­ tat contractus nominatus, ut do tibi frumentum ut des mihi pecuniam, est venditio. III. Contractus bilaterales etjmilatfiiales..Dninde contractus dividuntur iTt bilaterales,qui etiamœquales et synallagmatici dicuntur; et in unilaterales, qui vocantur etiam inaequales. Primi pariunt utilitatem et obligationem in utroque contra- ISO JUS NATURÆ LIB. 1. CAP. IV. DE OFF. HOM. ERGA ALIOS honte, et novem recensentur ; nempe, emptio et correlativa venditio, locatio et correlativa conductio, census, cambium, emphyteusis, feudum, assecuratio.— Secundi autem pariunt utilitatem in uno solo contrahentium et in altero obliga­ tionem. Quæ utilitas si est ex parte solius accipientis cum obligatione ex parte dantis, habentur mutuum, commodatum, sub quo continentur precarium pignus, hypotheca, fidejussio. Si autem utilitas est ex parte dantis cum obligatione ex parte suscipientis, habetur depositum ; si ex parte alterutrius inde­ terminate, habentur sponsio et ludus. IV. Contractus onerosi et gratuiti. Onerosus dicitur contract tus quando aliquid rependitur loco ejus quod datur, ut sunt contractus supra recensiti. Contractus vero gratuitus est quando nihil rependitur loco ejus quod datur ; ut sunt sim­ plex promissio et donatio. V. Contractus stricti juris et bonæ fidei. Primi sunt, quo­ rum interpretatio attenditur potissimum ex rigorosa signifi­ catione verborum. Contractus bonæ fidei sunt illi quorum interpretatio potius quam ex rigoroso verborum sensu, atten­ ditur præcipue ex intentione contrahentium secundum bo­ num et æquum. — Principaliores divisiones contractuum attigisse sufficiat : de illis enim copiose agere ad jurispru­ dentiam civilem magis pertinet. Ad nos quod attinet, hic de contractu qui mutuum dicitur disserere tantummodo susci­ pimus. VI. Questio. KuUjugh ut colligitur ex jure romano, defini­ tur : Contractus onerosus, quo quis rem suam sic alteri trat statim fiat accipientis, cum obligatione reddendi postea rem eamdem non numero, sed specie et bonitate. — Nota Io illa verba, ut statim fiat accipientis, quia materia mutui est res quæ ipso usu consumitur ut frumentum, oleum, vinum, pe­ cunia; et ideo mutuator mutuando transfert suum rei do­ minium in mulualarium : nisi enim transferret, mutuatar.us non posset destruere usu rem sibi mutuatam et mutua­ ti j esset ridicula. Nota 2° alia verba de restitutione ejusdem rei mutuatæ non numero, quia ipso usu consumpta est, sed specie, quia si loco olei e. g. restitueretur pecunia, jam non haberetur mutuum sed emptio et venditio. — Quæritur igitur : Mutuator potest ne a mutuatario repetere aliquid præter resti­ tutionem sortis, hoc est rei mutuatæ? Ut puta, Petrus dat Paulo centum libellas mutuo, et in ipsa restitutione petit a Paulo non solum centum libellas sed etiam amplius, nempe ART. III. DE CONTRACTIBUS 181 quod vulgo dicitur 1’inleresse, quod est repetere pretium pro pecunia mutuata, et quod usura appellatur. — Quaeritur utrum hoc sit licitum? Communissima sententia est inter scriptores catholicos non licere sumere pretium pro pecunia mutuata : a qua sententia post Montesquieu, Antonium Genuensem, aliosque paucos, recesserunt novissime Bolgeni, Scipio Maffei, Mastrofini et alii. VII. Prænotamen primum. Solet a scriptoribus quaestio pro­ poni de lucro requisito aut accepto ex mutuo vi mutui : et hoc est cautissime notandum. Nam convenit inter omnes quod mutuator ex aliis causis potest licite aliquid præter sor­ tem repetere a mutuatario. Hujusmodi causæ sunt: 1’ Dam­ num emergens in muluatore ex pecunia mutuata, quod dam­ num cum non teneatur subire imo habeat jus non subeundi, potest vi contractus repetere ut compensetur a mutuatario ; 2* Lucrum cessans in mutuatore ex pecunia mutuata, quam si retineret, posset negotiando e. g. aliquod lucrum certo aut saltem probabilius capere; quod tamen amittit ex mutua­ tione, et ideo repetere potest a mutuatario in cujus favorem lucro illo privatur; 3* causa, secundum communiorem sen­ tentiam, est periculum sortis, seu pecuniæ mutuatæ; ut puta si muluatarius exerceat commercium periculosum, unde possit pecunia amitti : hoc periculum probabilius censetur ut titulus legitimus accipiendi aliquod lucrum extra sortem ex pecunia mutuata. — CF. Billuart, Cursus theol., in 1I-II, Tract. De contractibus. Dissert. IV, Artic. V, §. 5. VIII. Prænotamen alterum. Sed insuper to vi mutui etiam strictius accipiendum est, addendo nempe tribus causis su­ perioribus quartam, quæ vocari jure potest bonum commune. Etenim ex pecunia mutuata bonum commercio et ideo ipsi societati provenire nemo nostris praesertim diebus inficias ire potest. Sicut ergo ex determinatione civilis potestatis po­ test decerni praemium iis qui suis actionibus bonum com­ mune sociale procurant vel augent, ita et potest potestas civilis assignare determinatum praemium muluatori, ipsi tri­ bulum a mutuatario, qui emolumentum cx mutuo imme­ diate percipit. Quo in casu est lucrum, non vi mutui, sed vi boni communis, non a contractu sed a lege civili tributum. Dixi autem determinatum, quia revera iniquissimum est hujusmodi lucra seu preemia legalia enormia esse, sive a lege civili praescripta sint, sive, quod pejus est, arbitrio mu- 182 IDS NATURÆ. LIB. I. CAP. IV. DE OFF. HOM. ERGA ALIOS tuantis determinanda relinquantur. Quibus omnibus expli­ catis, sit thesis : IX. Illicitum est accipere pretium pro pecunia mutuata, vi mutui. Quare addantur verba vi mutui explicatum est in prænotaminibus. Probatur autem propositio ratione quam habet S. Thomas II-II, Qu. LXXVIII, Artic. I. Illicitum est vendere eamdem rem bis, vel vendere id quod non est, utpote contrarium justitiæ. Atqui repetere vi mutui pretium pro pecunia mutuata, est vendere eamdem rem bis, vendere id quod non est. Ergo repetere pretium pro pecunia mutuata vi mutui est illicitum. — Major certa est, et a nemine nega­ tur ; probatur minor. Sunt, ut diximus, quædam res (de quibus exclusive est mutuum) quarum usus est ipsarum rerum consumptio ; sicut vinum consumimus eo utendo ad potum, et triticum consu­ mimus eo utendo ad cibum. Licet ergo in hujusmodi rebus quoad esse naturæ distinguatur usus earum ab ipsis, quia aliud est vinum, aliud usus vini, tamen in ratione concessio­ nis pro eodem computatur res et usus ejus : est enim ridicu­ lum et absurdum quod aliquis vendat e. g. alicui vinum, et seorsum usum vini. Ergo in talibus rebus non debet compu­ tari seorsum usus rei a re ipsa, sed cuicumque conceditur usus, vi ejusdem concessionis conceditur res. Consequenter per hanc rei concessionem (quæ in casu nostro est mutuatio) mutuator transfert rei dominium in mutuatarium ; non enim dominium est aliud quam facultas utendi et alienandi rem in quam dominium habetur. Si quis ergo seorsum vel­ let vendere vinum, et seorsum vini usum, qui cum vino idem est, venderet eamdem rem bis, vel venderet id quod non est : unde manifeste per injustitiam peccaret. Et similiter injustitiam committit qui pretium repetit ex mutuo : nam ex una parte repetit pecuniam vel rem mutuatam ; ex altera parte repetit pretium usus pecuniæ vel rei mutuatæ, qui usus cum sit idem cum re vel pecunia, ut dictum est, repetit bis suam rem, aut repetit pretium ejus quod non existât, s.'ilicet pretium usus distincti a re. X. Nota. Solvuntur difficultates. Objectio prima. Pretium accipere pro eo quod quis facere non tenetur, non videtur esse secundum se peccatum. Atqui non in quolibet casu te­ netur pecuniam habens eam proximo mutuare. Ergo licet ei aliquando sumere pretium pro mutuo. Resp. Distinguo majorem : Prelium accipere secundum justi- ART. III. DE CONTRACTIBUS 183 Ham pro eo, etc, concedo; contra justitiam, nego. Et con­ cessa minori, nego conseq. — Responsio patet ex dictis. Po­ test accipi pretium secundum justitiam sed non contra justitiam exigendo pretium rei quæ non existit, sicut con­ tingit in pretio accepto ex mutuo vi mutui. — Ibid, ad 5. Objectio secunda. Argentum vel aurum monetatum et in vasa formatum, non differunt specie. Sed licet accipere pre­ tium pro vasis argenteis commodatis. Ergo licet pariter acci­ pere pretium ex pecunia mutuata. Resp. Distinguo majorem : Argentum monetatum et argen­ tum in vasa conversum non differunt specie in esse naturæ, concedo ; in esse moris et contractus, nego. — Est talis diffe­ rentia inter argentum monetatum et non monetatum, quod cum istud, datur, non mutuatur, sed commodatur ; in commo­ datione autem non transfertur dominium sicut in mutuo ; et consequenter si res sine culpa commodatarii perit, domino perit (nisi speciales conditiones apponantur contractui) ; at contra si res mutuata pereat etiam sine culpa mutuatarii, ipsi, non mutuanti perit, quia revera mutuatarius dominus est rei mutuatæ, et res perit domino, ut fert vulgare ada­ gium. Deinde pecunia, usu consumitur, et ideo ejus usus convertitur cum dominio : quod non est in vasis argenteis, quæ usu non consumuntur ; et ideo usus eorum potest vendi licite, servato rei dominio. « Sciendum tamen, inquit S. Tho­ mas ibid, ad 6, quod secundarius usus argenteorum vaso­ rum potest esse commutatio, et talem usum eorum non liceret vendere. Et similiter potest esse aliquis secundarius usus pecuniæ argenteæ, ut puta, si quis concederet pecuniam sig­ natam ad ostentationem, vel ad ponendum loco pignoris, et talem usum pecuniæ licite homo vendere potest. » Objectio tertia. Pecunia est fructifera. Atqui licitum est ac­ cipere lucrum ex fructu rei propriæ. Ergo licitum est su­ mere lucrum ex pecunia mutuata. Resp. Distinguo majorem : Pecunia est fructifera ex se, nego ; ex industria humana, concedo. — Pecunia ex se non fructificat, sed per ipsam homo, adhibitis labore et industria propria, aliquod emolumentum percipit, quando percipit : nam haud raro contingit ut in negotiis pecuniam ipsam amittat. Qua in ultima hypothesi mutuator nihil detrimenti capit ex negligentia vel infortuniis non pecuniæ sed mutua­ tarii, et jus integrum retinet ad totam suam pecuniam mu­ tuatam repetendam. Ergo neque jus habet renctendi a mu- 166 JUS NATURÆ. LIB. I. CAP. III. DE OFF. ET JUR. HOM. BRGA SKIP, acquirendi stabiles proprietates, quas cum invadit alius, lædit manifeste jura humanæ personalitatis. IX. Imo, spectato jure gentium, homines naturæ officio tenenturTad divisionem stabilium proprietatum. Quid sit jus gentium jam dictumcst’(26; Ht). Hæc autem propositio, meo quidem judicio, inservit quam maxime ad tollenda æquivoca, quæ thesi de jure proprietatis nedum juniores sed etiam nonnulli Scholastici ingerunt. Eam autem probo rationibus et verbis, S. Thomæ, II-II, Qu. LXVI Artic. II. In hoc arti­ culo quærens utrum liceat alicui rem aliquam quasipropriam possidere, duo principia statuit : Io licitum est quod homo propria possideat, quantum ad potestatem procurandi et dis­ pensandi : quibus verbis jus naturale asserit homini ad sta­ biles proprietates ; 2° at immediate addit necessarium esse ad humanam vitam, quod procul dubio importat officium : et hanc necessitatem deducit ex pacifica et ordinata conviventia humana, non abstracte sed concrete consideratis hominibus ut sunt ; quod est explicite declarare officium illud esse ex jure gentium. Audiamus Angelicum : < Est etiam necessarium •possidere res stabiles) ad humanam vitam propter tria. — Primo quidem, quia magis sollicitus est unusquisque ad procurandum aliquid, quod sibi soli competit, quam id quod est commune omnium vel multorum ; quia unusquisque la­ borem fugiens, relinquit alteri id, quod pertinet ad com­ mune, sicut accidit in multitudine ministrorum. — Alio modo, quia ordinatius res humanæ tractantur, si singulis immineat propria cura alicujus rei procurandæ : esset au­ tem confusio, si quilibet indistincte quælibet procuraret. — Tertio, quia per hoc magis pacificus status hominum con­ servatur, dum unusquisque re sua contentus est. Unde vide­ mus, quod inter eos, qui communiter et ex indiviso aliquid possident, frequentius jurgia oriuntur. » 1 X. Corollaria. — Corollarium primum. Ergo jus stabilis proprietatis non est ex legibus civilibus, ut post Ilobbesium ntendunt Montesquieu in libro, De l'Esprit des lois, Tom. III. Lib. XXVI. Cap. V. Bentham et alii. — Leges enim ci­ viles non determinant nisi jus naturæ quoad materiam, 23. Mil), et jura naturæ subaudiunt, et conclusiones quæ s ; . juris gentium sancire et ipsæ tenentur, cum teneantur bonum societatis intendere et procurare. Corollarium alterum. Ergo jus acquirendi stabiles proprie­ tates non oritur ex libero hominum contractu sive expresso ART. IV. DE JURE PROPRIETATIS 167 sive tacito, ut vult Heineccius, hac in re, sicut in multis aliis, adhærens Puflendorfio et Grotio. Jus enim possidendi connectitur cum ipsis juribus personalitatis humanæ, ut probavimus; officium autem dividendi bona stabilia oritur ex naturali officio conviventiæ pacific®, quæ cum ex facto non habeatur nisi divisis proprietatibus, hanc divisionem jus gentium imponit ut officium, prout explicavimus. — Miror autem eruditissimum nostrum Roselli Heineccio aliis­ que hac in re assentire. Ethica Qu. VI, Artic. II et III, et, quod magis est, tenere hanc suam sententiam esse S. Thomæ. Verum causa erroris est in non distinguendo quæ S. Thomas cautissime in articulo citato distinguit : 1° jus possidendi, et hoc dicit esse in homine de jure naturæ : ad quæ verba non attendit Roselli, neque de ipsis vel minimam facit mentionem ; — 2° necessitatem seu officium, et hoc di­ cit esse ex jure seu ex condicio gentium, non autem ex jure naturæ : et hoc sapientissime dictum est. Unde S. Thomas mirifice sese explicavit, distinguendo in quæstione de divi­ sione proprietatum jus et officium, et utriusque diversam assignando originem : sed Roselli jus et officium confun­ dens, veritatem plene non est assecutus et mentem S. Thomæ pervertit. Corollarium tertium. Ergo nulla humana auctoritas potest vel minimo privato jus acquirendi stabiles proprietates dene­ gare, quia lex humana non est supra jura naturæ (25, IX) ; et posito quod proprietates sint legitime de facto acquisitæ, non potest ipsis expoliare individuum vel particularem com­ munitatem, quia læderet ipsum jus naturæ in suo legitimo exercitio. — Sed insuper nulla lex humana potest sancire communitatem proprietatum inter cives : Io quia lex huma­ na non potest prohibere exercitium juris naturalis nisi hoc exercitium vergeret manifeste in detrimentum boni commu­ nis societatis ; 2° quia in præsenti rerum conditione illud exercitium juris aperte exigitur a communi bono societatis, et proprietatum communitas contrariatur facto constanti, universali, atque moraliter immutabili ordinatæ et pacific® conviventiæ, quam tueri et non destruere leges humanæ strictissimo officio tenentur. VI. De determinatione individua.juris proprietatis. Hoc est alterum elemèîTturrrTjuæstionis de proprietate, ut dictum est in quinto prænotamine. Atqui de facili apparet hanc vel illam determinatam proprietatem non esse essentialiter 18* jus naturæ. lib. i. cap. iv. de off. iiom. erga alios tuatario fructus qui non sunt neque esse possunt fructus pecuniæ, sed sunt unice fructus industriæ mutuatarii : in quam industriam non suam mutuator nullum jus habet, ut est manifestum. Objectio quarta. Volenti nulla fit injuria. Atqui mulualanus voluntarie dat mutuanti pretium pecuniæ mutuatæ. Ergo hujusmodi pretium licite potest sumi. Resp. Mutuatarius solvit fructus voluntarie simpliciter, nego ; conditionate, concedo. — « Ille qui dat usuram, non simpliciter voluntarie dat, sed cum quadam necessitate, in quantum indiget accipere pecuniam mutuo, quam ille qui habet non vult sine usura mutuare. » — Ibid, ad 7. Objectio quinta. Leges civiles permittunt, imo expresse concedunt repeti posse fructus (interessi) pro pecunia mu­ tuata : imo ipsa Sacra Congregatio, hac de re interrogata, respondit mutuantes qui sunt in bona fide non esse moles­ tandos in foro conscientiæ. Resp. Leges civiles, quæ permittunt arbitrio mutuantis lu­ cra carpenda ex pecunia mutuata, non esse leges, sed publi­ cas iniquitates, ideoque detestandas (25, IX). Leges autem civiles quæ determinant modestum lucrum ex pecunia mu­ tuata, non usuram aliquo modo approbant, sed spectata re­ rum humanarum et temporum conditione, aut retinent esse damnum emergens vel lucrum cessans, aut compensant mu­ tuantem de bono communi quod ipse procurat mutuando, ut supra n, VIII dictum est. Qua de causa mutuantes ob mo­ lita ista lucra non esse molestandos in foro conscientiæ S. Congregatio dixit. — Cetera videantur apud S. Thomam 'Jq- Dispp. De malo, Qu. XIII. De avaritia. Artic. IV, ubi vi_-inti objectiones faventes usuree S. Doctor solvit. Cf. etiam Taparelli, Saggio di diritto naturale, etc. Dissert. IV, Cap. IV. Artic. IV, et nola C. LIBER SECUNDUS DE JURE SOCIALI Prologus. Post tractatum de jure individuali, ad jus sociale, juxta ordinem præiixum tractatui de jurenalurœ, accedimus, in quo non amplius hominem individuum, hoc est unitatem tum physicam tum moralem considerabimus, sed unitatem ex multitudine personalitatum resultantem oportet considerdfc. est Societas. TripTcx autem potissimum est Societas in qua, in 'terris, vivit homo domestica, civilis,religiosa. A domestica est incipiendum, quæ prior est origine; deinde de civili dicendum; tertio de reli­ giosa. Societas autem civilis ct in seipsa considerari debet, et in ordine ad alias existentes societates ; et similiter societas religiosa consideranda est in seipsa, et in relationibus cum Societate civili. Unde librum istum in quinque distincta capita dividimus : quorum lm erit, de Societate domestica; — 2m de Societate civili in se spectata;— 3ra de Societate civili in ordine ad aliam; 4“> de Societate religiosa in se conside­ rata ; — 5m de Societate religiosa in ordine ad Societatem ci­ vilem seu de relatione inter Ecclesiam et Statum politicum. CAPUT PRIMUM DE SOCIETATE DOMESTICA Prologus. Societas domestica exordia continet societatis hunianæ, quæ per societatem domesticam nascitur, conservatur et propagatur. Porro societas domestica a matrimonio exor­ ditur et constituitur. Unde primo loco de matrimonio dicen­ dum occurrit: et Io de matrimonii natura ejusque honestate, 2° de natura contractus matrimonialis, hoc est de matrimo­ nii indissolubilitale ; — 3° de relatione matrimonii cum po­ testate civili; — 4° de consequentibus matrimonium quoad personas contrahentes, seu de mutuis officiis et juribus conjugum. Atqui matrimonium non solum est vinculum uniens virum ct mulierem, sed per se ordinatur ad procreationem et educationem prolis : ex quo muluæ exurgunt relationes constituentes jura et officia parentum in filios, et filiorum 186 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA in parentes. — Unde 5° discendum est de officiis cl juribus parentum in filios;, et — 6o de officiis et juribus filiorum in parentes. Quia vero in societatem domesticam adsciscunlur famuli ad officia præstanda, hinc — 7° dicemus de Societate herili, quæ est inter dominos et famulos. ARTICULUS PRIMUS (42) De natura matrimonii. I. Definitio nominalis matrimonii. Undenam dicta fuerit niatrfwionfwn specialis conjunctio viri et mulieris non conve­ nit inte.r auctores.~Varias sententias complexus est S. Tho­ mas, IV. DÏst. XXVII, Qu. 1, Artic. I, quæstiunc. II, vel Supplem. Qu. XLIV, Artic. II. In matrimonio, inquit, est tria considerare. Primo essentiam ipsius, quæ est conjunctio ; et secundum hoc nominatur conjugium. Secundo causam ejus, quæ est desponsatio ; et secundum hoc vocantur nuptiœa nu­ bere : quia in ipsa solemnitate desponsationis qua matrimo­ nium perficitur, capita nubentium velabantur (in signum pudoris et modestiæ quam inter se sponsi servare tenentur). Tertio effectum qui est proles', et sic dicitur matrimonium, ut Augustinus dicit contra Faustum manichæum Lib. XIX, Cap. XXVI, ex hoc... quod non ob aliud debeat femina nubere, quam ut mater fiat. Potest etiam dici matrimonium, quasi matris munium,id est officium, quia feminis maxime incum­ bit officium educandæ prolis. Vel dicitur matrimonium quasi matrem muniens, quia femina jam habet quo defendatur e muniatur, scilicet virum. Vel dicitur matrimonium quasi ma­ trem monens, ne virum proprium relinquat, alteri adhærens. Vel dicitur matrimonium, quasi materia unius, quia in eo fit conjunctio ad unam prolem materialiter inducen­ dam, nt dicatur matrimonium a monos, (pôvoç), et ma­ teria. Vel dicitur matrimonium, ut Isidorus dicit, a matre e: nato, quia per matrimonium efficitur aliqua mater nati. H. Definitio :realis matrimonii. A definitione autem nomi­ nali ad realem transeundo, matrimonium a jure romano definitur : Conjunctio viri et mulieris, individuam vilœ consuetudinem retinens..-Magister vmi ScnleiiUaruin, IV. Bisl XXVII, quem'Scholastici omnes sequuntur: « Sunt ergo, ART. I. DE NATURA MATRIMONII 187 inquit, nuptiæ vel matrimonium, viri mulierisque con­ junctio maritalis inter legitimas personas individuam vita consuetudinem relinens. — Quæ secunda definitio, quamvis aliquantulum enucleatior, est eadem ac prima tradita a jure romano. Conjunctio.est gfijmsJn definitione matrimonii : nam matrimonium est in genere conjunctionis. Conjunctio enim adunationem quamdam importat; consequenter ubicumque est adunatio plurium, ibi est aliqua unio vel conjunctio. Quæ vero ordinantur ad aliquod unum, dicuntur in ordine ad illud adunari; sicut multi homines adunantur ad unam militiam vel negotiationem exequendam, ex qua dicuntur commilitones ad invicem, vel socii negotiationis. Cum ergo per matrimonium ordinentur vir et mulier ad unam gene­ rationem et educationem prolis, et iterum ad unam vitam domesticam ; constat quod matrimonium est quædam con­ junctio, secundum quam dicitur maritus et uxor : quæ con­ junctio ex hoc quod ordinatur ad aliquod'unum, est matri­ monium. — IV. Dist. XXVII, Qu. I, Art. I, qu. 1. Viri et mulieris. Nam matrimonium ordinatur ad genera­ tionem prolis, quæ nonnisi per diversi sexus personarum commixtionem potest haberi. Unde inter personas ejusdem sexus variæ conjunctionis species esse possunt, non autem unio quæ sit matrimonium. Individuam vitee consuetudinem relinens, non quidem quantum ad actus singulares utriusque conjugis, nam cum uterque in matrimonio retineat personalitatem distinctam, singulares actus distinctos pariter habeat necesse est; sed quantum ad communicationem conjugalem. Etenim, notat S. Thomas, « sicut vita civilis non importat actum singu­ larem hujus vel illius, sed ea quæ ad communicationem civilem pertinent; ita vita conjugalis nihil est aliud quam conversatio ad communicationem talem pertinens. Et ideo quamtum ad hanc vitam, semper (in conjugibus) consuetudo est individua (seu indivisa), quamvis sil diversa quantum ad actus singulares utriusque. » — lb. Artic. I, qu. 3. ad 3. III. Mutuus consensus conjugum est causa efficiens matrimoniE~Conjunctio enim viri et mulieris ad individuam vitam in rebus domesticis ducendam, in quo matrimonium consistere diximus, non est a natura inter determinatas per­ sonas præscripta : non enim vir A lenetur mulierem deter- 188 JUS NATURÆ. LIB II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA minatam B sibi in matrimonium copulare. Ergo si A el B matrimonio junguntur, libero £ontraçt.u._jjmgunlur ; ita nempe ut matrimonium sit vere et proprie dictus contractus inter virum ctiTTOlicrem, ipsum matrimonium contrahentes. M .tuus autem consensus contrahentium est causa efficiens um contractuum, qui inter homines fiunt. Ergo mutuus consensus conjugum est causa efficiens matrimonii. Unde Innocentius III, Cap. Tua nos, de 'sponsalibùsj ait : Sine quo (consensu) celera nequeunt foedus perficere conjugale; el Nico­ laus Papa, Causa 27, Qu. 2, Cap. Sufficiat, dicit : Si con­ sensus in nuptiis solus forte defuerit, celera omnia etiam cum ipso coitu celebrata frustrantur ; et Concilium Florentinum in Decreto Eugenii IV pro unione Armenorum, de sacra­ mento matrimonii loquens, habet : Septimum est sacramentum matrimonii. Causa efficiens matrimoniiregulariler est mutuus consensus per verba de prœsenti expressus. Nota quod to regulariter non cadit super consensum, quasi nempe possit exceptio dari in consensu, sed cadit super to verba deprœ­ senti, per quæ regulariter consensus exprimitur. Ad quem consensu a attendens Hugo de S. Victore, citatus a S. Thoma Supplem. Q. XLIV, Art. III, seu IV. Dist. XXVII, Qu. I. Art. I, qu. 3, matrimonium definii : duarum idonearum personarum legitimus de conjunctione consensus: quæ definitio est causalis, seu extrínseca, ut ib. notat Angelicus ; cum contra definitio tradita a jure romano sit essentialis et intrinseca (L. 14, III). IV. Coroljaiia..—.Corollarium primum. Conjunctio perquam matrimonium constituitur maxima est : est enim conjunctio animorum, ad vitam indivisam in domesticis rebus ducen­ dam, et est simul conjunctio corporum ad unam prolem generandam. Unde per matrimonium ex viro et muliere conflatur vere una persona moralis. Corollarium alterum. Igitur principium movens ad consen­ sum dandum, quo conjunctio matrimonialis efficitur, debet esse mutuus amor conjugum, el quidem amor amicitiæ (Ps. 45, II) : solus enim amor amicitiæ potest et prædictam gignere unitatem, et illam conservare. Corollarium tertium. Quia vero amor amicitiæ nonnisi ra­ tionalis amor esse potest, neque rationale aliquid esse potest nisi sit honestum; ab honestate ipsa, hoc est a mutuis animi dotibus et excitari et foveri præcipuc debet conjugum amor, non vero a venustate corporis vel aliis materialibus oblecta­ mentis : quæ quidem oblectamenta passiones commovere ART. I. DE 18) NATURA MATRIMONII possunt, at amorem rationalem non excitant ; passiones autem cito defervescunt. Unde videmus quotidie matrimonia ex similibus passionibus exclusive contracta malum exitum sortiri. V. Nota. Monita iis qui uxorem ducunt. Præstat hac in re audire Guillelmum Peraldi, Ord. Prædic., qui in Opere, De eruditione Principum (quod habetur inter Opuscula S. Tho­ mæ), Lib. V, Cap. XXVIII, monita quædam sanctissima et sapienlissima inculcat iis qui uxorem ducunt : « Eligenda est pro uxore mulier bona : adjutorium enim debet esse salutis, secundum illud Genes. II, 18 : Faciamus ei adjuto­ rium. Si bona sit, magnum est adjutorium salutis, cum sit familiarissima; si vero sit mala, magnum impedimentum salutis. Sed quia nullus potest habere uxorem bonam nisi a Deo detur, volens inire conjugium, orando, et orare faciendo, et eleemosynas dando debet eam a Deo quærere, Proverb. XIX, 14 : Domus et divitiæ dantur a parentibus, a Domino autem proprie uxor prudens; Eccli. XXVI, 3 : Pars bona mulier bona, in parte timentium Deum dabitur viro pro factis bonis. — Attendendum est etiam quod sit de bona progenie : timendum est ducere etiam filiam usurarii vel raptoris. Hæc fuit una de causis diluvii, Videntes enim filii Dei filias hominum quod essent pulchrae, acceperunt sibi uxores ex omnibus, quas elegerant (Genes. VI, 2), Filii Dei vocantur qui erant de stirpe Selh : filii hominum qui erant de stirpe Cain. — Debet eligere uxorem sibi similem, scilicet nobilem si est nobilis, ignobilem si sit ignobilis. Genes. II, 18 : Faciamus ci adjutorium simile sibi. De costa viri formavit Deus mulierem, ne posset unus contra alterum gloriari se esse de nobiliori genere. Non formavit Deus mu­ lierem de capite, ne crederetur formata ad dominationem ; nec de pede, ne crederetur subjicienda in servitutem, sed de medio ut haberetur tamquam socia. Poeta : Si qua voles apte nubere, nube pari. Paritas illa non solum attendenda est quantum ad nobilitatem, sed etiam quantum ad juven­ tutem et pulchritudinem. Quando enim juvenis el pulchra nubit seni et deformi, habet eum exosum et adultera effi­ citur. Paritas ista bene in annulo ostenditur, qui si strictior est, digito non congruit, si vero latior, decidit. Sic se habet inter conjuges si sint dispares, quia simul manentes non sunt concordes, vel unus ab allero discedit. — Volens inire conjugium debet habere intentionem rectam : non enim Zi oli ama. Summa phils, — T. HI. 13 190 JUS NATURÆ. LIB. II, CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA debet uxorem ducere causa luxuriæ, sed causa prolis procreandæ et fornicationis vitandæ et ut habeat haeredem Dei cultorem. Desiderium debet habere generandi filios secundum carnem, qui postea fiant filii Dei per adoptionem. Tob. VI, 17, dixit Angelus Tobiæ minori. « Qui conjugium ita susci­ piunt ut Deum a se et a sua mente excludant, et sute libidini ita vacent, sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, habet potestatem dæmonium super eos. In eodem V, 22 : Acci­ pies virginem cum timore Domini, amore filiorum magis quam libidine ductus. Ib. VIII, 9, dixit Tobias minor: Nunc Domine, tu scis, quia non luxuriæ causa accipio sororem meam conju­ gem, sed sola posteritatis dilectione, in qua benedicatur nomen tuum in sœcula sœculorum. » VI. Manichaeorum turpitudo. Matrimonium damnabant Ma­ nichaei non amore castitatis, sed effræni libidine incensi : « Novi unde veniat indignatio tua, scribit Augustinus, Cap. XXI, contra Secundinum manichaeum : non enim tibi tam fornicaria displicet in fornicatione, quam quod in matri­ monium commutata est (loquitur de muliere quam in malrimoniumsibiconjunxeralpropheta Osea) et conversa ad pudici­ tiam conjugalem; ubi Deum creditis vestrum in procreando filios arctioribus carnis vinculis colligari : cui putatis parcere meretrices, quia dant operam ne concipiant, ut ab officio pariendi liberae, libidini serviant. Feminæ quippe conceptus apud vos career est et vinculum Dei. » VII. Matripinniiim st. per. selwjiestum. Hæc propositio vix ac ne vix quidem probatione indiget. Impossibile enim est dicere non esse per se honestum id quod a natura intenditur el ad quod homo natura inclinatur. Atqui natura disposuit diversitatem sexus et intendit procreationem prolis ad con­ servationem speciei humanæ ; ad quam procreationem homo habet naturalem inclinationem et matrimonium ordi­ natur. Ergo impossibile est matrimonium non esse per se honestum. VIII. Attamenjnatrimonium respectu individui non cadit sub præcepto, et eo præstantiOT peTBB"èSt VêHlB uadibaUIsT Dico respectu individui, quia~fgspecth~5perrei, huc est inde­ terminate. matrimonium est a natura praeceptum, quia natura vult specieThumanæ conservationem, et consequenter matrimonium, sed non vult ipsum nisi ratione hujus con­ servationis. Et hoc bene nota. Probatur prima pars propositionis. Natura inclinat ad ali- ART. I. DE NATURA MATRIMONII 191 quid dupliciter. sicut ad id quod est necessarium ad perfectionem præceptam uniuscujusqueet talis incli­ natio quemlibet obligat, quia naturales perfectiones omnibus sunt communes, ut sunt vitæ conservatio, virtutes et alia. Alio inodp natura inclinat ad aliquid, quod est directe “*ffcTOsanUm ad perfectionem multitudinis. Quia vero ad perfectionem multitudinis concurrunt multa, quorum unum sæpe impedit aliud, ut patet in scientiis a quibus homo arcetur per corporalium laborum necessitatem; sequitur quod hujusmodi secunda inclinatio non obligat quemlibet Jiominem individuum per modum præçepti : alias quilibet homo obligaretur e. g7ad agriculturam, ad artem ædificatoriam, et ad alia hujusmodi quæ sunt necessaria communi­ tati; sed inclinationi præfatæ satisfit, cum per diversos diversa complentur. Matrimonium autem est directe ordi­ natum non ad necessitatem perfectionis individui, sed ad perfectionem speciei humanæ, seu ad conservationem socie­ tatis. Ergo tunc solùm matrimonium individuo esset in præcepto, cum sine ejus matrimonio species humana pe­ riret : alias ndft;*—MIC1'. ContraGentiles, Lib.~ïîïj Cap. CXXXVI. Probatur secunda pars propositionis, scilicet verum cælibatum præstaritiorein esse matrimonio. Loquor, ut explicite dico, de vero cælib.alu. hoc est nobili line suscepto, non de falso, quo homo abstinet a conjugio unius, ut plures deser­ viant propriæ libidini, ut S. Augustinus dicit contra Secundinum manichæum, in verbis citatis n. VI. Nihil detestabilihs hoc meretricio cælibatu. — Probatur assertum. Homo vel individualiter consideratur, vel ut membrum societatis ; et ex utroque capite verus cælibatus matrimonio præstantior est. Quoad individuum : nam verus cælibatus ideo abstinet a conjugio ut contemplationi veritatis et colendis virtutibus li­ berius sese valeat addicere, et consequenter seipsum intellectualiter magis perficere ; quæ omnia in matrimonio diffi­ cilius habentur : nam, aut homo jugi studio scientiarum sese addicit, et officiis proprii status non satisfacit ; aut infi­ nitis curis rei familiaris incumbit, et necessario a scientiis colendis retrahitur, ut per experientiam satis notum est, et ei plurium virtutum moralium exercitium aut difficile aut impossibile omnino redditur. Quia vero præslantius est attendere perfectioni intellectuali et morali, ad quam 192 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA directe ordinatur verus cælibatus, quam perfectioni corporali ad quam directius ordinatur matrimonium; sequitur matri­ monio præstantiorem esse verum cælibalum. Quoad societatem : nam ad perfectionem societatis maxime necessarium est ut aliqui expediti ab omni cura rei fami­ liaris, scientiarum studio, sine quibus leges sapienter non feruntur, et virtutibus exquisitioribus excolendis, quibus societati opus est ad bonum commune consequendum, sese addicant. Quem finem nobilissimum attingere nititur verus cælibatus, quo suscepto, homines propriam vitam expen­ dunt in emolumentum societatis, ut præcipue patet in missionariis catholicis : quorum labores suscipere conjugati nullatenus possunt. Et hanc veritatem, quam procul dubio animales homines intelligere non queunt, etiam nobiliores philosophi gentiles docuerunt, penes quos veluti axioma erat : nubere sapienti non expedire. — Contra Gentiles, Gap. cit, et seqq. ; — Supplem. Qu. XLI, Artic. II; — II-II, Qu. CLII, Artic. IV, et Artic. II, ad 1. IV. Nota. Solvuntur difficultates. — Objectio prima. Bo­ num commune potius est et magis cadit sub præccpto quam bonum individui. Atqui matrimonium ordinatur ad bonum commune, cælibatus autem ad bonum individui. Ergo matrimonium potius est cælibatu et cadit sub præcepto. Resp. Distinguo majorem : magis cadit sub præccpto relate ad societatem, concedo: relate ad individuum, subdistinguo, indeterminate, concedo ; determinate, nego. — Distinguo pariter secundam partem minoris : cælibatus ordinatur ad bonum individui solummodo, nego; ita ordinatur ad bonum individui, ut maxime etiam ordinetur simul ad bonum so­ cietatis, concedo. Distinctionum ratio evidens est ex dictis in probatione thesis. Objectio secunda. Ex cælibatu sequitur extiuctio generis humani, quod nonnisi per matrimonium conservatur. Atqui extinclio generis humani est contra naturæ præscripta, quæ adimplentur per matrimonium. Ergo re­ probandus est cælibatus, eique præferenduin matrimo­ nium. Resp. Hæc objectio non aliud probat nisi quod matrimo­ nium sit in præcepto quoad communitatem, non autem quoad individuum; cl sic de respectiva matrimonii et cæli­ batus .nobilitate. — Ita enim a pari posset quis arguere : ART. I. DE NATURA MATRIMONII 193 Non colere agros per se ordinatur ad extinguendum fame genus humanum, quod nonnisi per agriculturam conserva­ tur. Atqui extinclio generis humani est contra naturæ præcepta quæ adimplentur per agriculturam. Ergo reprobanda sunt omnes artes et scientiæ, eisque præferenda agricultura. — Stulta argumentatio, in qua non res ipsæ, sed mentales abslractiones considerantur. Utique existente cælibatu uni­ versali, periret genus humanum ; sed timendum non est quod genus humanum pereat propter verum cælibalum uni­ versalem. Erunt enim semper conjugia; et ex divina provi­ dentia erit cælibatus ad lotius humani generis pulchritudi­ nem et salutem, ut ait S. Thomas II-II, Qu. GLII, Artic. II, ad 1. X. De Polyandria. Polyandria dicitur simultanea conjunctio unius ieminæ çum pluribus virisTTTSttrbene tó simultanea : nâmTeminam successive, hoc ést post mortem viri, posse alteri nubere non controvertitur : at polyandria simultanea est per se et intrinsece illicita. Etenim principalis linis matrimonii sunt procreatio et ecTucatio prolis. Atqui polyandria simultanea opponîlür tum procreationi tum educationi prolis.. — Procreaïûôni, quia, ut experientia constat, per commixtionem seminum aut totaliter, aut fere totaliter tol­ litur fœcundatio feminæ. — Educationi, quia ex hoc quod una mulier plures maritos haberet, sequeretur incertitudo prolis respectu patris, cujus cura necessaria est in educando. Unde nulla lege, concludit S. Thomas, vel consuetudine est permissum mulierem habere simultanee plures viros. — Supplem. Qu. LXV, Artic. I, ad 8. XI. De Polygamia. Polygamia est unius viri conjunctio cum pluribus uxoribus; est, ut dictum est de polyandria, vel successiva vel simultanea. Successiva, superveniente prioris uxoris morte, licita est. Insuper polygamiam simultanean! aliquando licitam fuisse ex divina dispensatione testis est sacra Scriptura : ex quo liquet polygamiam mon esse in se inhonestam, ut est polyandria, hoc est non esse in se repug­ nantem procreationi et educationi prolis, quæ sunt fines principales matrimonii. At vero matrimonium habet etiam pro fine secundario mutuam vitæ communicationem inter virum et uxorem ; et huic fini adversatur polygamia. Ete­ nim, ut etiam nunc videre est apud polygamos Mahumetis sectatores, non facile potest esse pax in familia ubi plures uxores uni viro junguntur, quia communicatio in uno ofli- 194 JDS NATDRÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA cio causât lites, præsertim vero inter uxores unius viri quæ facile commoveri solent invidia, æmulatione, zelotypia, aliisque infinitis causis. — Quia ergo polygamia fini princi­ pali matrimonii non contrariatur, sed magis per illam obtinetur, ideo per dispensationem divinam permissa ali­ quando'est, neglecto fine secundario, ut finis principalis obtineretur; sed in hoc a solo Deo dispensari potest, qui solus est matrimonii legislator, et ideo solus dispen­ sator in secundariis matrimonii præceptis. Ibid. Artic. I etn. ARTICULUS SECUNDUS (43) De matrimonii indissohibililate. I. Status quæstionis. Matrimonium est vinculum uniens vi mm et mulierem ad unitatem vitæ ducendam : uñde secum fert communem cohabitationem, eTunïtatem tori. Quæritur ergo utrum matrimonium sit indissolubile etiam per liberam voluntatem contrahentium, viri nempe et uxo­ ris. Hæc autem quæstio potest agitari : 1° de consequente ad vinculum matrimoniale, seu de cohabitatione; et in hoc sensu nullam admittit difficultatem inter philosophos. Gra­ vissima enim existente causa, quæ reddat moraliter impos­ sibilem cohabitationem conjugum, separatio quoad hanc cohabitationem nedum licite permitti a lege potest, sed imo consulenda. 2° Quæstio moveri potest de ipso vinculo, utrum solvi possit ita ut per divortium nedum separatio tori habeatur, sed libertas in conjugibus alteri licite nu­ bendi. II, Lex dûnnaæt. corruptio humana, l.ex divina lata ab ori­ gine mundi est : ÇuQ.çLDai&-conqp.tixiL,.homo non separet, ut Redemptor dicit MatthæTXïX, 6. De lege autem natur® est quod homo Dei ordinationi non contradicat; sed sancti­ tatem vinculi matrimonialis inviolatam custodiat.— Verum omnis caro corruperat viam suam ; et ideo matrimonium nonnisi ad explendam libidinem aucupabatur. Mulier infir­ mior a viro fortiori pretio emebatur, et ad libitum ut merces quædam aut cedebatur alteri-aut vendebatur. Tales erant mores, talia principia apud gentiles, ut videre est apud ART. II. DE MATRIMONII INDISSOLUBILITATB 195 Senecam, De Providentia Lib. Ill : hinc non societates do­ mestic® habebantur, sed lupanaria. Sit ergo conclusio : III. Vinculum matrimoniale est de legenaturæ indissolubile. Hæc propositio probatur sive consideretur matrimonium in suo principio, sive in suo fine, sive in crdine ad naturalem æquitatem, sive in ordine ad bonos mores conjugum. Quæ omnia singillatim explanabimus cum S. Thoma, III Contra Gentiles, Cap. CXXIII et Suppl. Qu. LXVII, Artic. I, seu IV. Dist. XXXIII, Qu. II, Art. I. Ex principio matrimonii. Hoc principium, ut in superiori Articulo, n. IV, diximus, est amor am.ciliæ : qui quidem amor videtur esse maximusTnter mantum et uxorem, nam ut sese in matrimonium conjungant, relinquunt patrem et matrem. Uniuntur autem in carne una non solum quoad actum carnalis copulæ, sicut bestiæ faciunt, sed etiam ad totius domesticæ conversationis consortium. Amicitia autem quanto major est, tanto debet esse firmior et diuturnior. Ergo matrimonium ratione sui principii requirit quod sit naturaliter indissolubile. Ratione finis ad quem matrimonium opdinalur. Contractus matrimonialis, voluntati! quidemlibera contrahentium exurgit; at finis principalis ad quem ordinatur matrimonium, scilicet procreatio et educatio prolis, non secundum volun­ tatem contrahentium, sed secundum præscriptum legis na­ turæ regulatur. Ergo quidquid huic fini principali opponi­ tur, ex officio naturæ conjuges vitare tenentur. Atqui officium educandæ prolis non solum ac tempus durat, sed per totam vitam prolis : unde de lege naturæ est quod parentes filiis thesaurizent, et filii parentum hæredes sint, ut in hoc capite demonstrabimus. Et ideo cum proles sit commune bonum viri et uxoris, oportet eorum societatem perpetuo permanere indivisam, secundum legis naturæ dictamen, et sic inseparabilitas matrimonii est de lege na­ turæ. Neque dicas hoc argumentum valere quando proles habe­ tur, non autem quando aut mulier sterilis est, aut filii nati mortem oppetierunt; nam hæc objectio vim nullam habet. Et revera etiamsi constet de sterilitate uxoris, tamen actum matrimonialem cum ipsa posse licite et honeste haberi omnes concedunt. Quare? Quia nempe actus ille per se ordi­ natur ad procreationem, licet per accidens procreatio sit physice impossibilis. Ergo a pari, quamvis per accidens finis 496 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA matrimonii non habeatur, vinculum tamen per se ordina tum ad talem finem, indissolubile perseverat, et, quia per­ severat. actus matrimonialis licitus in casu censetur. « Ma­ trimonium principaliter ordinatur ad bonum commune ratione principalis finis, qui est bonum prolis, quamvis etiam ratione finis secundarii ordinetur ad bonum personæ matri­ monium contrahentis, prout per se est in remedium concu­ piscenti®. Et ideo in legibus matrimonii magis attenditur, quid omnibus expediat, quam quid uni competere possit. Quamvis ergo matrimonii inseparabilitas impediat bonuiœ prolis in aliquo homine, tamen est conveniens ad bonum prolis simpliciter. » — Hæc S. Thomas, IV. Dist. Qu. et Ari. cit., ad 4. Ef..naturaliaquilate. Mulier enim indiget viro non solum proptCT'gSñerationein, sicut in aliis animantibus, sed etiam propter gubernationem : quia vir est et ratione perfectior et virtute fortior; mulier vero ad viri societatem assumitur propter necessitatem generationis. Cessante igitur fecundi­ tate mulieris et decore, impeditur ne ab alio assumatur. Si quis igitur mulierem assumens tempore juventutis quo et decor et foecunditas ei adsunt, eam dimittere posset post­ quam ætate provecta fuerit, damnum inferret mulieri con­ tra naturalem æquitatem. Unde non esset æqua societas viri ad mulierem, sed servitus quædam ex parte mulieris. — Similiter manifestum inconveniens apparet si mulier virum dimittere posset, cum mulier naturaliter viro subjecta sit tanquam gubernatori. Non est autem in potestate ejus qui alteri subjicitur, ut ab ejus regimine discedat. Contra naturalem igitur ordinem esset, si mulier virum deserere posset. Ex ratione bonorum morum. Etenim matrimonium non solum ad generandam prolem ordinatur, sed etiam ad bonos mores quos ratio recta disponit vel quantum ad hominem secundum se, vel secundum quod homo est pars domesticæ familiæ, aut civilis societatis : ad quos quidem bonos mores pertinet individua conjunctio viri et mulieris : sic enim fidelior amor unius ad alterum erit, dum cognoscunt se indivisibiliter conjunctos. — Erit etiam utriusque sollicitior cura in rebus domesticis, dum se perpetuo commansuros in earumdem rerum possessione, æstimant. — Subtrahuntur etiam ex hoc discordiarum origines, quas oporteret accidere si vir uxorem dimitteret, inter eum et propinquos uxoris : ALT. ni. DS MATRIMONIO IN RELATIONE CUM POTESTATE CIVILI 197 el fit firmior inter affines dilectio. — Tolluntur etiam adul­ teriorum occasiones, quæ darentur si vir uxorem dimittere posset, aut uxor posset dimittere virum : per hoc enim daretur via facilior sollicitandi matrimonia aliena. Attamen ut IV. Dist., loco cit, in responsione ad 1, idem S. Doctor notat, « Sola lex Christi ad perfectum humanum genus adduxit, reducens illud in statum novitatis naturæ. Unde et in lege Moysi et in legibus humanis non potuit {neque potest) totum auferri quod contra legem naturæ erat : hoc enim soli legi spiritus et vitæ reservatum est. » Quæ verba sanctissimi Doctoris lugenda experientia nostra ple­ nissime confirmantur : quanto enim magis leges, seu melius corruptelæ civiles sacramentalem dignitatem et significatio­ nem perpetuæ conjunctionis Christi cum Ecclesia, ad quæ Christus matrimonium evexit, ab ipso matrimonio auferre moliuntur, et ut merum contractum civilem ipsum matri­ monium considerant; tanto magis vinculi matrimonialis indissolubilitas, etiam prout est in ipsius naturæ præscripto, in discrimen vertitur, cum maximo detrimento pacis domes­ tic® et socialis. Atque per hæc solvuntur objectiones adversariorum quæ omnes petuntur vel a confusione illius quod est per accidens cum eo quod est per se in matrimonio; vel a perversione naturæ contractus matrimonialis, non considerando finem ob quem matrimonium constituitur contractus sui generis; vel denique ex separabilitate tori ad arguendam dissolutio­ nem vinculi : quod est sophisma. < ARTICULUS TERTIUS (44) - De matrimonio in relatione cum potestate civili. I. Corollarium principii hobhesiani. Posito principio quod regula boni et mali, justi et injusti, honesti et inhonesti, sit, juxta Hobbesium, lex civilis (10, II), potestas civilis consti­ tuitur independeos a quacumque lege tum naturali tum di­ vina, et supra hominem ponitur, et loco Dei constituitur. Hinc Slalolalria et omnipotentia Status, ad cujus nutum nedum leges promulgantur et sanciuntur, sed moralilas ipsa ex arbitrio civilis potestatis dependet et constituitur, juxta recentiores politicos rationalitas; sed hinc verius interitus 198 JUS NATCB.E. LIB, II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA civilis, humanæque libertatis, et totius moralitatis, ut gradatim suis in locis demonstrabimus : nunc refellenda sunt hæc principia in eorum applicatione ad matrimonium. II. Quæstio. Quod matrimonia impræsentiarum fiant in societate civili, nemo negat : non enim constituenda est de novo societas humana, sicut in primitiva rerum origine, sed constituta est, et in ea homo vivit, et matrimonia contrahit. Sed quæritur an matrimonia fiant a societate civili, ita ut jus habeat sese in illis immiscendi et disponendi de eorum validitate et invaliditate ? En quæstio, cui definiendæ in hoc articulo incumbere debemus. Quia vero error confundit, ut vincat; quædam sunt præmittenda ad determinandum statum quæstionis, eamque dilucide solvendam. III. Prænotamen primum. Societas domestica dupliciter considerari potest et debet, sicut consideratur ipse homo in­ dividuus ; primo quidem, in sua constitutione vi matrimonii : secundo, in suis extrinsecis relationibus cum civili societate in qua vivit. Quæ quidem relationes ex ordine conviventiæ et mutuæ perfectionis familiarum immediate definiuntur, ut scilicet pacifice convivant et de bono communi participent : ad quod procurandum omnes in societate viventes, sub civili potestate illum ordinem conservante, concurrunt. Hu­ jusmodi, relationes vocantur effectus civiles, cujusmodi sunt modi transmittendi hæreditalem, exercendi auctoritatem paternam in filios, ne proprios limites excedat, et alia hu­ jusmodi, quæ cum ordine publico servando stricte connectuntur. IV. Prænotamen alterum. Non est quæstio utrum potestas civilis jus habeat in matrimonium quoad effectus civiles : hi enim cum respiciant relationes extrínsecas societatis domes­ tic® cum bono seu ordine communi, de quo natura sua curam gerit civilis potestas, nullum dubium est quod jus illud in societate existai, et quod sub hoc adspeclu matrimo­ nium, seu verius societas domestica, a societate politica de­ pendeat. Sed, ut quisque per se videt, hæc dependentia est totaliter extrínseca, præsupponens matrimonium jam con­ tractum et societatem domesticam jam constitutam : si enim non existeret, jam nullas relationes ad societatem civilem b’bere posset. V. Prænotamen tertium. Concessa igitur auctoritati civili potestate regulandi extrínsecas relationes seu civiles effectus matrimonii, quæstio quam in præsenti agitamus non potest ART. 1U. DE MATRIMONIO IN RELATIONE CUM POTESTATE CIVIL! 199 esse nisi circa intrinsecam naturam matrimonii. Notandum igitur quod ad quemlibet contractum humanum constituen­ dum præcipue requiruntur : Io personæ contrahentes; 2° libertas contrahentium. Ergo quaerere utrum matrimonii contractus potestati civili subdatur, idem est ac quaerere, utrum potestas civilis jus habeat designandi personas quæ nubant et alias quæ non nubant, insuper conjungendi de­ terminatas personas in matrimonium et prohibendi alias quominus contrahant cum quibus magis libet, ita ut non servatis præscriptis a mera lege civili matrimonium nullum in se, seu ut est contractus, censeatur in foro conscientiæ. VI. Prænotamen quartum. Hæc autem quæstio sic propo­ sita potest agitari aut inter catholicos, penes quos de fi.de est matrimonium Christianum esse sacramentum, vel cum rationalistis, considerando nempe matrimonium solummodo prouti est in officium naturæ. Inter catholicos quæstio defi­ nita satis superque est. Etenim, quamvis in Ecclesia catho­ lica tota ratio contractus permaneat in matrimonio et a sa­ cramento abstracte distingui item possit, eo modo quo tota ratio ordinis naturæ permanet quoad hominem in ordine gratiæ et ab hoc distinguitur, tamen in concreto matrimo­ nium est ipse contractus auctus dignitate supernaturali sa­ cramenti, sicut in concreto ordo gratiæ in homine est ipse ordo naturæ auctus elevatione supernaturali gratiæ et gloriæ; consequenter, concrete loquendo, in matrimonio Chris­ tiano ratio sacramenti est inseparabilis omnino a ratione contractus, nec contractus dari potest sine sacramento. Atqui quæ ad sacramenta pertinent non de dominio sunt potestatis civilis, sed religiosa, cui substare et obedire tenetur ipsa civilis potestas. Ergo matrimonium Christianum nulla ratione pendet a civili potestate, sed natura sua subjicitur Ecclesiæ catholicæ, cui Christus dedit potestatem ligandi atque solvendi in coelo et in terra. Audiatur Pius VI ad Epis­ copum Motulensem, XVI Septembris 1788 : « Dogma fidei est, ut matrimonium, quod ante adventum Christi nihil aliud erat nisi indissolubilis quidam contractus, illud post Christi adventum evaserit unum ex septem legis evangelicæ sacra­ mentis, a Christo Domino institutum. Hinc fit ut ad solam Ecclesiam, cui tota de sacramentis est cura concredita, jus omne ac potestas pertineat suam obsignandi formam huic contractui ad sublimiorem dignitatem evecto. » Et Pius IX in Syllabo damnat hanc propositionem, quæ estLXVI, « Ma- 200 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA trimonii sacramentum non est nisi quid contractui accesso­ rium ab eoque separabile, ipsumque sacramentum in una tantum nuptiali benedictione situm est ». — Non me latet quosdam inter scholasticos Doctores, sustinuisse separatio­ nem contractus a sacramento, ita ut admiserint posse etiam inter fideles dari matrimonium validum in ratione contractus et non in ratione sacramenti. Sed hi, præsertim post for­ males Catholicæ Ecclesiæ declarationes, aut benigne sunt exponendi, aut relinquendi. — Hactenus de quæstione nostra catholice cum catholicis ; nunc de eadem cum rationalistis, speciato matrimonio prouti est in officium naturæ. VII. Vinculum matrimoniale nulla ratione subjicitur potes­ tati civili. Pono vinculum matrimoniale, ad designandum propositionem intelligendam esse exclusive de intrinseca natura matrimonii, non vero de effectibus civilibus, ut dictum est in tertio prænotamine. Probatur propositio. Ea quæ in individuo sunt de jure vel officio naturæ non subjacent potes­ tati civili, sed legi naturæ et soli Deo. Atqui matrimonium est in individuo de jure et officio naturæ. Ergo matrimonium non subjacet potestati civili. — Major patet; non enim lex na­ turæ vim habet a potestate civili, quin contra potestatis civilis leges non sunt nisi derivationes legis naturalis (25, VIII). Unde officium naturæ vel jus enascens in individuo a lege naturæ, ab ipsa lege naturæ regulari in se debet, neque violari sine crimine a potestate civili potest : secus potestas civilis posset concrete, seu in individuo, violare legem, cui subditur in abstracto. Quod plane repugnat. — Declaratur ergo minor. Lex naturæ inviolabilis est ut genus humanum propa'etur. Executio autem hujus legis committitur a natura ipsa individuis, quibus dedit inclinationem et organa necessaria ad finem : et hoc totum independenter a lege civili, imo antccedenter ad ipsam existentiam societatis. Ergo matri­ monium, per quod legitime propagatur genus humanum, est in præcepto seu in officio naturæ quoad individuos ho, :ur,es indeterminate sumptos (42, VIII) et est te jure natu­ rali in singulis individuis respondere eidem legi naturæ. Sicut ergo a potestate civili est omnino independens lex de propagatione generis humani, ita est ab ipsa independens medium a natura statutum ad eamdem propagationem, nempe matrimonium. Audiatur hac in re Angelicus, II-II. Qu. G1V, Art. V, breviter complectens quæ hucusque aut de- ART III. DE MATRIMONIO IN RELATIONE COM POTESTATE CIVILI 201 claravimus aut probavimus : < In his, quæ pertinent ad in­ teriorem motum voluntatis, homo non tenetur homini obedire sed solum Deo. Tenetur autem homo homini (ei loquitur de Superioribus) obedire in his, quæ exterius per corpus sunt agenda, in quibus tamen secundum ea, quæ ad naturam corporis perlinent, homo homini obedire non tenetur sed solum Deo, quia omnes homines natura sunt pares; puta, in his quæ pertinent ad corporis sustentationem et prolis gene­ rationem. Unde non tenentur nec servi dominis, nec lilii parentibus obedire de matrimonio contrahendo, xelvirginilale servanda, aut aliquo alio hujusmodi. Sed in his quæ perti­ nent ad dispositionem actuum et rerum humanarum (en effectus civiles), tenetur subditus suo superiori obedire secun­ dum rationem superioritalis ; sicut miles duci exercitus, in his quæ pertinent ad bellum-, servus domino, in his quæper­ tinent ad servilia opera exequenda ; filius patri, in his quæ perlinent ad disciplinam vitœ et curam domesticam, et sic de aliis. » Hactenus S. Thomas. N VIII. ota. Solvuntur difficultates.—Objeclioprima. S.Tilo­ mas IV. Dist. XXXIII, Qu. I, Art. I, ad 4. de personisillegitimis ad matrimonium contrahendum hæc habet : « Personæ illetigimæ ad matrimonium contrahendum dicuntur ex eo quod sunt contra legem, qua matrimonium constituitur. Matrimo­ nium autem inquantum est in officium naturæ, statuitur lege naturæ; inquantum est sacramentum, statuitur jure divino; inquantum est in officium communitatis, statuitur lege civili. Et ideo ex qualibet dictarum legum potest aliqua persona effici ad matrimonium (contrahendum) illegitima. » Ergo ex sententia S. Thomæ matrimonium subjicitur potestati civili. Uesp. Distinguo conseq. : Ex sententia S. Thomæ matrimo­ nium subjicitur potestati civili quoad effectus civiles, concedo-, quoad vinculum, nego. — Quæ in hac re sit sententia S. Thomæ aperte constat ex palmari doctrina, quam in probatione thesis transcripsi. Ipse subtrahit matrimonium potestati civili quoad generationem prolis sub quo sensu diri­ gitur in finem a natura inclinante in hunc finem, et sic dici­ tur esse naturæ officium ut ipse loquitur IV Contra Gentes Cap. LXXVIII; sed ponit matrimonium regulandum a po­ testate civili quoad bonum politicum, ut ibidem addit, quod respicit solos effectus civiles. — Relate vero ad impedimenta dicendum imprimis ea inducere novam quæstionem distinc­ tam ab ea quam agitamus. In officium naturæ est matrimo- 202 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. rE SOCIETATE DOMESTICA nium ; nihil ergo quoad hoc habet statuere societatis civilis auctoritas, ut probatum est. Sed natura pariter statuit im­ pedimenta inter personas contrahentes matrimonium, at non semper omnia determinate, sed quædam modo indetermi­ nato. Ergo auctoritas civilis potest determinare ea quæ natura indeterminate præcipit, at exclusive in ordine ad bonum commune, quod est limes ipsius auctoritatis : quod si ipsa statuit quæ a natura praecipiuntur aut prohibentur, hæc non a positiva civili auctoritate, sed a lege naturæ vigorem habent (25, VIII). — Ubi vero matrimonium non potest esse validus contractus nisi sit sacramentum, hoc est inter Christianos, regulare impedimenta est jus exclusivum reli­ gionis seu Ecclesiæ Catholicæ. Objectio secunda. Matrimonium quam maxime influit in ordinem socialem. Ergo subditur civili auctoritati sociali. Resp. Retorquendo argumentum : matrimonium quoad suum finem principalem, nempe prolis procreationem, magis influit in ordinem socialem, quam matrimonium ipsum prouti est simplex unio conjugum. Ergo procreatio prolis subjicitur potestati civili, ita nempe ut civilis aucto­ ritas jus habeat praescribendi, conjugibus numerum filiorum procreandorum. — Quæ consequentia absurda est et ridicula ; igitur et absurda objectio. — Respondeo secundo : matrimo­ nium influit in societatem civilem quia est, et ipsam socie­ tatem civilem natura sua praecedit. Ergo matrimonium a societate civili non pendet, nisi in his quæ consequuntur externas relationes familiarum exurgentium ex ipso præexistente matrimonio. Objectio tertia. Nimium augmentum vel nimia diminutio populi vergunt manifeste in damnum societatis; ad quod removendum socialis auctoritas nedum jus habet sed offi­ cium. Atqui non potest reparare damnum illud nisi aut prohibendo aut imperando matrimonia. Ergo in matrimonia ipsa jus habet auctoritas socialis. Resp. Omissa sed non concessa prima parte majoris, distin­ guo alteram : ad removendum damnum illud socialis aucto­ ritas jus habet directe, nego ; indirecte, concedo. Argumenti autem minorem nego absolute. — Sicut in ceteris rebus, quæ de lege naturæ sunt, socialis auctoritas tenetur media civi­ bus procurare, quibus naturæ officia et perfectius et facilius adimpleant : et in hoc sensu ipsa indirecte influit in na­ turæ leges; ita in ordine ad matrimonium se gerere debet. ART. IV. DB MUTUIS OFFICIIS ET JURIBUS CONJUGUM 203 Societas civilis sapientiora inedia quærat. de quibus cives pro voluntate disponant, tum in contrahendo matrimonio, tum in abstinendo a nuptiis, superioris boni amore ducti, ut de caelibatu dictum est : hoc pacto societas civilis proprio muneri satisfacit : sed contra jura naturalia et divina non sese im­ misceat in iis quæ sui juris non sunt, aut violentum cælibatum præcipienuo, aut voluntarium cælibatum impediendo. Fateor medium istud sapiens ad salvanda jura civium quoad matrimonium contrahendum vel cælibatum servandum, et simul ad salvandum bonum sociale quoad incrementum vel diminutionem populi, non inveniri efficaciter nisi sub influxu salutari Evangelii et Ecclesiæ catholicæ ; sed culpa maxima est socialis auctoritatis, quæ medium illud non curat, imo detestatur et oppugnat, ac seipsam et cives inique et sacri­ lege subtrahendo ab Ecclesia Catholica et Dei legibus, aut violentia aut licentia aut utraque simul gubernare homines stultissime et iniquissime præsumit. ARTICULUS QUARTUS (45) De mutuis officiis et juribus conjugum. I. Principia quibus nituntur mutua officia et jura inter con juges. Matrimonium est : Io conjunctio maxima viri et mu­ lieris ; 2° ordinatur ad procreationem et educationem filio­ rum; 3" ex illa conjunctione exurgit societas domestica, quæ in radice continet societatem civilem. Ex triplici igitur capite, veluti ex nativa origine derivantur atque definiri debent mutua officia et jura inter conjuges. Dicamus bre­ viter de singulis. II. Amor mutuus. Vulgatum est adagium : per eademprintipiares conservantur,per epue producuntur. Matrimonium au­ tem ex amore contrahitur (42, IV), et quia vinculum quod amor primum nexit, et quo unitatem ex duobus constituit, inviolabile natura sua perseverat, ideo ad mutuum amorem tenentur conjuges, quo solo unitas prædicta conservatur. At amor honestus esse debet (ibid.), ul hominem decet, con­ sequenter virluosus. Unde conjuges nedum ad virtutem colendam dent operam sicut celeræ rationales creaturæ ne­ cesse est, sed specialiori ratione, quia virtus nempe sola potest vivum conservare et confovere amorem spiritualem, 204 ;us naturæ lid. ïi. cap. i. de societate domestica quando nullum alimentum amplius habet a passione amor primitus excitatus. Quam veritatem vel ipse Aristoteles per­ spexit in Lib. VIII Ethicorum Cap. XII : « Homines, inquit, conjugium subeunt non solum procreationis, sed eorum etiam gratia quæ ad ipsam conferunt vitam. Officia nam­ que continuo sunt divisa, atque alia viri, alia sunt uxoris, Opem itaque sibi mutuo ferunt, res proprias in commune ponentes. Quapropter hac in amicitia utilitas inest atque voluptas. Erit autem et ob virtutem, etiam amicitia si boni sint : est enim utriusque virtus atque hoc ipso gaude­ bunt. » — Atque virtus a religione est. Et ideo religio socie­ tatem domesticam conservat et protegit; irreligio autem dis­ solvit atque interimit. Hinc superexcellenlia matrimonii Christiani : quod cum sit sacramentum magnum, significans conjunctionem Christi cum Ecclesia, est simul ex hoc ipso essentialiter religiosum, religione initum, religione conser­ vandum, religione perficiendum. Præclara illa sunt S. Pauli Ephes, V. 25 : Viri, diligite axores vestras, sicut et Christus dilexit Ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea. III. Potestas mutua. Vinculum matrimonii amore reciproco nexum ordinatur ad procreationem prolis. Igitur uxor jus habet ut concipiat ex suo viro, et vir jus habet ut ex se uxor sua filios procreet. Hinc mutua potestas viri in corpus uxo­ ris et uxoris in corpus viri, in his tamen quæ sunt tantum de fine generationis, hoc est ad filios procreandos ; « Uxori vir debitum reddat, inquit Paulus I Corinth., Cap. Vil : si militer autem etuxor viro. Mulier sui corporis potestatem non habet, sed vir. Similiter autem et vir sui corporis potestatem non habet, sed mulier. Nolite fraudare invicem, nisi forte ex consensu ad tempus, ut vacetis orationi. » — v. 3-5 — Quæ omnia sapientissime ab Apostolo tradita innuisse suffi­ ciat; cetera ad moralistas. Ex quibus consequitur dupliciter conjuges peccare, potestatem sui corporis aliis tradendo ; scilicet et contra castitatem, et contra justitiam, utendo, quasi esset proprium, corpore quod est alterius, nempe con­ jugis, cum quo vi matrimonii jam non sunt duo sed una caro, ut dicitur Math. XIX, 6. IV Auctoritas in domestica societate. Ex matrimonio exurgil Societas domestica, primitus constituta ex unitate vitæ initæ a viro cum uxore. Necesse est ergo ut in hac societate parva in se, virtute magna, imo maxima, quia genus huma­ num, ut dictum est. in radice continet, unitas auctori- 205 AST. IV. DE MUTUIS OFFICIIS ET JURIBUS CONJUGUM tatis constituatur, sine qua unitate nulla societas exislere potest. Unde impossibile est ut uxor et maritus in domes­ tica societate dirigenda sint inter se independentes, hoc est sine ulla ad invicem subordinatione. Quod principium si solum considérassent Krausius, et qui eum secuti sunt rationalist®, profecto non docuissent inter membra societatis domestic®, hoc est inter virum et uxorem, perfectam æqualitatem existcrc in regimine domestico. Necessario autem admissa auctoritate dirigente in uno conjugum, non mulieri sed viro illa tribuenda est : id enim natura indicat tum in physiolo­ gia membrorum, qu® debiliora in feminis, in viris fortiora sunt, tum maxime in viribus intelligenti® ; id gentes omnes proclamant, penes quas semper non vir sub mulicrc, sed mu­ lier sub viro fuit. Doctrina Evangelii mulierem quidem in primævam dignitatem restituit, imo et in nobiliorem erexit ; sed inculcando mutuum amorem conjugum , ut supra vidi­ mus, subordinationem potestatis præcipit : « Mulieres viris suis subdilœ sint, sicut Domino : quoniam vir caput est mulie­ ris, sicut Christus caput est Ecclesiæ: ipse salvator corporis ejus. Sed sicut Ecclesia subjecta est Christo, ita et mulieres viris suis in omnibus. » Hactenus S. Paulus, Ephes. V, 22-24. — Hanc autem potestatem viri in uxorem non esse dcspoticam sed maritalem, sicut nempe in sociam et non in servam, et ut decet inter eos qui sunt una caro, et mutuo amore uniun­ tur et vivunt, patent ex dictis numero II. V. Officia domestica. Si denique sermo est de officiis, qu® respiciunt tum domesticam oeconomiam tum educationem prolis, ex ipsa natura ea definire possumus. Mulierem enim ad interna et minutiora officia domus peragenda Auctor ipse natur® disposuit; vir autem externa negotia et curas arduas in regenda domestica societate tum robore membrorum tum intelligenti® superiorilate naturaliter sibi vindicat. Nempe, vir ingenio vel labore domum bonis auget ; mulier conservat qu® a viro cumulantur. Stultum autem est pervertere officia qu® natura tam mirabili providentia distribuit, ordinavitque. — Idem proportionate dicendum de officiis quoad educationem prolis. Hæc enim prima ætate melius committitur matri propter affectionem et etiam prop­ ter patientiam necessariam ad pueros formandos et educan­ dos ; at cum filii adoleverint, eorum educatio magis convenit patri, quia vividiori intclligentia præditus et auctoritate gra­ vior, disciplina et doctrina aptior est ad filios educandos. Zigliaba. Summa philos. — I. 111. ¿4 206 JÜS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA ARTICULUS QUINTUS (46) De officiis et juribus parentum in filios. I. Patria potestas. Finis principalis matrimonii est pro­ creatio et educatio filiorum, ut pluries dictum est : educatio tum materialis quoad corpus, tum spiritualis quoad intel­ lectum et voluntatem. Hinc, consecuta nativitate filiorum, societas domestica completa jam est, et potest definiri : con­ junctio parentum et filiorum eamdem vitœ consuetudinem reli­ nentium educationis gratia. Auctoritas vero necessaria ad hunc finem assequendum, vocatur auctoritas vel potestas patria, a patre nempe nomen desumens, quia in patre prin­ cipaliter residet, ut dictum est in superiori articulo n. IV. II. Rationalism! errores circa originem patriæ potestatis, llobbesius in Lib. Z)e Ciri? Cap. IX, §2, repetit originem patriæ potestatis ex vi possessionis, ajens : « Dominium infantis ad eum primum pertinet, qui primus in potestate sua habet. » Quasi nempe filii haberi exclusive debeant ut ccteræ pro­ prietates. Ex quo principio §. 3 infert, dominium infantis originaliter ad solam matrem perlinere, quæ ideo illum edu­ care, vel exponere suo arbitrio et jure potest, et consequentei necare si magis lubeat ; nam, ut Lactantius merito animad­ vertit Lib. IV. Institut. Cap. XX, tam nefarium est exponere, quam necare. Rousseau Hobbesii principium de suprematia societatis civilis amplectens (10, II), inferre videtur in suo Discours sur l’inégalité, etc. part. II, patriam potestatem a potestate civili derivari. Neque Puffendorfius aliter sentit Lib. VI. De jure naturæ et gentium. Cap. II, § IV, docens pa­ triam potestatem partim ex socialitate oriri, partim ex libe­ rorum tacito consensu vel pacto. Et hanc doctrinam plus minusve sequuntur hodierni rationalist®, qui verbis liber­ tatem affectantes, omnium libertatum jura conculcant per despotismum Status. Sed contra : III. Patria potestas immediate est a jure naturæ. Et revera. Generatione, quæ naturalis est et finis matrimonii, filii pro­ creantur. Ergo, ut recte infert Aristoteles in VIII. Ethic. Cap. XII, filii sunt quasi ipsi parentes separati : et hæc est ratio Clîr parentes natos ut seipsos amant. « Ex semine enim pa- ART. V. DE OFFICIIS ET JURIBUS PARENTUM IN FILIOS 207 rentum filii procreantur; unde filius est quodammodo pars patris » ut ibid, addit S. Thomas. Si ergo a natura est jus quod homo habet in seipsum, a natura est jus quod parentes habent in quasi seipsos, nempe in filios. Hæc ex parte parentum ; idem ex parte filiorum. Etenim filii per generationem, hoc est per causam quidem volunta­ rie positam, sed in se naturalem, existentiam accipiunt. Iu qua quidem existentia perdurare in prima ætate per seipsos non possunt. Tamen sicut et ceteri homines jus habent ad vitæ educationem humanam, hoc est tum physicam tum moralem. Sed manifestum est quod filii nonnisi in paren­ tibus, qui sunt causa suæ existentiæ, possunt naturaliter habere terminum proprii juris : nam qui ponit causam, sibi assumit consequenter officium circa ea quæ cum tali causa sunt necessario connexa. Officium ergo naturale inest paren­ tibus circa educationem filiorum. Atqui officium naturale educationis filiorum subaudit patriam potestatem retinendi filios in societate domestica sub sua cura et directione. Est ergo patria potestas immediate ex jure naturæ, spectata etiam filiorum conditione. Quæ omnia confirmantur ex natura societatis domestic®. Nam societas domestica formatur jure naturæ, independen ter a societate civili qua prior est (44, VII). Atqui filii non vo­ luntate propria, neque ridiculo pacto ; neque lege aut volun­ tate civilis potestatis, sed naturali necessitate nascuntur in societate domestica in illa crescunt. Ergo natura, et non alio principio, subjiciuntur patriæ potestati in societate do­ mestica necessario præexistenli, et naturaliter sese extendenti ad filios ut ad membra naturaliter ipsi societati domestic® adnexa. Sive ergo spectes naturam generationis, sive jura filiorum, sive societatis domestic® naturam ; patria potestas nonnisi a jure naturæ immediate esse potest. IV Officia parentum in filios quoad corpus. Jam vero quænam íñ genere sint officia parentum in filios determinari facillime potest. Quoad corpus, tenentur naturæ officio sub­ ministrare quidquid necessarium est ad conservationem et perfectionem vit® : filii enim sunt aliquid parentum, et homines natura et juribus rationalibus instructi sicut ceteri homines. Sicut ergo homo hominem occidere aut mutilare non potest, ita nec parentes possunt occidere aut mutilare filios : quinimo filios sicut seipsos amare tenentur, ita ut 208 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA ratione necessitatis in qua filii in infantia inveniuntur, offi­ cia imperfecta erga alios homines transformantur in paren­ tibus erga filios in officia perfecta (40,1). Hinc deducitur jus in parentibus transmittendi filiis pro­ prietates domesticas. Etenim si jus possidendi est naturale individuis humanis, multo magis illud jus competit paren­ tibus, qui non sibi solis sed societati domestic® cui præsunt providere debent. Jus autem possidendi importat necessa­ rio jus disponendi de re possessa. Ergo et parentes possunt disponere de suis proprietatibus in favorem filiorum. — Imo debent. Nam filii vi nativitatis sunt aliquid paren­ tum, ut dictum est, quorum perpetuant quodammodo per­ sonalitatem in tempore, et simul cum parentibus consti­ tuunt unitatem moralem societatis domesticæ. quæ proprie possidet. Ergo parentes debent thesaurizare filiis (II ad Co­ rinth,., XII, 14), et filii ut membra societatis domesticæ el sicut aliquid parentum secundum naturam succedunt paren­ tibus (S. Th. in loc. cit. ad Corinth.) : neque parentes, abso­ lute loquendo, possunt expoliare omnino filios hæreditate. Dico absolute loquendo et omnino expoliare hæreditate, quia, ut communiter admittitur, parentes possunt de aliqua parte possessionis domesticæ ad libitum disponere, el in aliquo tristi eventu excludere filios ab hæreditate (S. Th., ibid. ). Hæc generatim de officiis parentum in filios quoad cor­ pus. V. Officia parentum in filios quoad animum. Quoad officia vero spiritualia parentum in filios detestanda est imprimis stulta et scelerata impietas Rousseau qui in suo Emile, ou de l'Éducation, docet in pædagogia nihil esse dicendum pueris, ante eorum duodecimum annum, de Deo, de anima, de religione, ne præjudiciis imbuantur : quasi nempe prae­ judicia sint- nniinnes veræ de his quæ moralis vitæ sunt fundamenta, Ergo nec de virtutibus colendis, neque de vitiis fugiendis ? Siquidem principium virtutis est recte sen­ tire de Deo, de anima atque de religione quæ est relatio et velutijpftiiis inter animam et,Deum. Igitur pueri, si credamus Rousseau, sine ullâ~~dîscïplina morali relinquendi sunt, ut bestiales sint, ne fiant præjudicati. — Verum de­ lirantis impietates piget diutius confutare. Audiamus potius S. Paulum sapientissime eloquentem de pædagogia Chris­ tiana : « Et vos patres nolite ad iracundiam provocare filios vestros ; scdcducate illos indisciplina et correptione Domini. ART. V. DE OFFICIIS ET JURIBUS PARENTUM IN FILIOS 209 Hæc Apostolus Ad Ephesios, VI, 4 ; quam doctrinam auree commentatur Angelicus, Leet. I. in Cap. cit. Epistolæ : « No­ tandum est, inquit, quod alius est principatus patris ad filium, et domini ad servum : quia dominus utitur servo suo ad utilitatem propriam, sed pater utitur filio ad utilita­ tem filii. Et ideo est necesse quod patres instruant filios propter utilitatem suam, non tamen nimis arcendo aut subiiciendo. Etideo dicitur Coloss. III, Palresnolilead indignatio­ nem provocare filios vestros; ut scilicet non pusillo animo fiant, quia talis provocatio non animat ad bonum. Quomodo ergo? Subdit : Sed educate illos in disciplina, scilicet verberum; et correptione, scilicet verborum : id est, corripite eos et educate ul serviant Domino. Vel, in disciplina, eos ad bonum indu­ cendo ; et correptione, a malis retrahendo. » Ul autem moralis educatio efficaciam habeat, nccesse est ut parentes seipsos bonorum operum præbeant filiis exemplum ; nam in iis quæ mores respiciunt, magis movent exempla quam verba VI. Quæstio, At hic movelur quæstio gravissima de juri­ bus societatis civilis circa educationem filiorum familias. Quam quæstionem ut dilucide solvamus, sic proponimus : Status civilis habet ne jus cogendi patresfamilias ad eduegndus propiiua filios, ita ut eis solis scholis utantur quas ipse Status aperit, et eôs prohibendi quominus magistris et scholis a se delectis proprios filios confidant ? Utiturne Sta­ tus, sic agendo, jure suo, vel abutitur et lædit jura paterna, et consequenter jura naturæ? Rationalismus politicus sus­ tinet jus docendi et instruendi ad Statum pertinere : unde Cousin, citatus a Taparclli, Saggiodi diritto naturale, n. 1570 in nota, principiis hujus rationalism! insistens, in Ephe­ meride les Débats (4 Maii 1844) exclamat : « Status jus habet conferendi potestatem docendi ; nam docere non est jus na­ turale, sed est facultas publica et socialis. » — Hinc mono­ polia universitaria, quorum ipse Cousin patrocinium semper suscepit, et prosequuntur publici oppressores patriæ potes­ tatis. VII. Prænotamen primum. Statui jus simul et officium inesse procurandi media aptiora ad educationem tum intel­ lectualem ~cnnnsóralem, negat profecto nemo. Cum enim in societatem formandam familiæ conveniant ut auxilia a communitate habeant, quæ solæ aut nullo modo aut non­ nisi imperfecte in promptu habere possunt; nccesse est ut 210 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA de jure et officio socialis auctoritatis sit illa media aptiora suppeditare. VIII. Prænotamen alterum. Sed insuper jus et officium Societati competit invigilandi ut educatio intellectualis et mo­ ralis intra limites honestatis et veritatis contineatur. Et quia repugnat moralitati, repugnat veritati quidquid legibus na­ turæ, legibus divinis, religioni opponitur; auctoritate sua debet Status civilis compescere doctrinam et docentes impios, et quantum in se est, bonam doctrinam bonosque mores fovere verbis et exemplis. Ratio est, quia bonum commune societatis sine religione obtinere est omnino impossibile. Provideat igitur sapienter Auctoritas politica et prudenter et religiose invigilet. Sed his libenter concessis, imo ex jure impositis Statui, cetera, quæ sibi arrogat, vehementer ne­ gamus. Unde sit conclusio. IX. Status civilis nullum jus habet imponendi, suos magistros, suasqueSchoIaspatribusfamiliasquoadfilifliumeducationem tum intellectualem tUm moralem. Familia seu Societas domestica, eo ipso quod in partem societatis civilis adsciscitur, non jura, non officia sua deperdit, sed magis membrum fit societatis civilis ut ab ea habeat et juriúm tutelam, et medía quibus perfectius officia sua exerceat in proprium bonumSecus non ad perfectionem conferret So'6ietas civilis, sed ad nocumentum membrorum. Atqüi"nï~S5cîetate domestica, antecedenterad societatem civilem (quæ nulla esset sine prævia societate domestica) et independenter ab ipsa, jura et officia stricte naturalia parentibus Triciimbunt qûôadZSîfcationem intellectualem et moralem filiorum. Ergo lædere hujusmodi jura est lædera ipsum jus naturale. Sed læduntnr quoties societas civilis'vT'imponit suas scholas suosque magistros, arcendo eos in quos patresfamilias fiduciam ha­ bent ^'siènim parentes ¡ps habent in finem, hpc est in edu-_ cationem, quæ est bonum.societatis domestic® a natura et non a snr.rp.tate civili designatum, et a parentibus ipsis ex naturæ. ..officio procurandum, jus pariter habent in media eligenda, hoc esi in scholas ct magistros qui aptiores viden­ tur ad finem illum consequendum. Confirmatur eadem conclusio ex natura Societatis do­ mestic® in sua relatione cum societate civili. Ad hanc procul dubio familia ordinatur; attamen qma'lilii sunt aliquid pa­ rentum, quousque in domestica societate vivunt et domesticæ societatis membra constituunt sub~patria potestate, a d ART. V. DE OFFICIIS ET JURIBUS PARENTUM IN FILIOS 211 societatem civilem per se et immediate non pertinent, sed ratione parentum, quorum est formare filios ad societatem ipsam. Ergo sicut potestas civilis jus nullum habet in ea, quæ internam societatis domestic® œconomiam respiciunt, sed solum potest invigilare ne parentes abutantur patria po­ testate in filios, intactis tamen juribus palriæ potestatis ser­ vatis; ita nativum jus parentum circa filiorum educationem servare civilis auctoritas debet, quamvis in abusum illius juris animadvertere possit, ut jura etiam filiorum illæsa permaneant. X. Nota. Solvuntur difficultates. Ojeclio prima. Educatio importat relationem externam societatis domestic® ad bo­ num commune, quia ab educatione puerorum maxime pen­ det prosperitas societatis politicæ. Porro socialis auctoritas jus habet disponendi de externis relationibus familiarum cum politica societate. Ergo socialis auctoritas potest dispo­ nere de instructione. Resp. Imprimis si hæc ratio, quam ad nauseam usque ad­ versarii recantant, valeret, nimis probaret : siquidem nullus est actus externus civis, qui aliquam externam relationem ad civilem societatem non habeat : ergo in sensu objectionis, societas civilis, prætextu boni communis, de omnibus acti­ bus externis hominis, considerando ea ut bona quædam so­ cialia, disponere posset. Hoc est, non homines, sed pecudes essent homines in sociate viventes. — Deinde concedo educationem maxime influere in bonum commune; sed ex hoc quid sequitur ? Nempe illud solummodo quod conces­ simus in prænotaminibus; videlicet societatem civilem posse et debere subministrare media aptiora quibus possint patres­ familias officia educandi filios adimplere ; posse et debere invigilare ne ipsi patresfamilias vel magistri aut scholæ a se delectæ pervertant mentes infantium et adolescentium, sed eas imbuant doctrinis, moribus et religione : tutando hoc modo contra abusus j urium parentum vitam moralein filiorum, sicut contra eosdem abusus potest et debet lutari vitam eorum corporalem. En limites societatis civilis : quos nonnisi contra sacra jura paterna excedere fas est. Objectio altera. Status habet jus conferendi Gradus acadé­ micos. Atqui huic juri adnectitur jus determinandi condi­ tiones studiorum, quas inter est obligatio frequentandi scholas officiales. Ergo saltem ex hac parte Status jus habet in educationem intellectualem iiliorumfainilias. 212 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA Resp. Hæc objectio in multis peccat; unde ; Respondeo primo transeat antecedens et nego consequentiam. — Etenim quæstio de educatione est omnino diversa’a quæslione de jure conferendi Gradus académicos', neque per se loquendo, sed solummodo per accidens et ex voluntate candidatorum unum ordinatur ad aliud. Ergo etiamsi absolute concederemus Sta­ tui jus conferendi gradus académicos, non exinde inferri posset jus in Statu imponendi patribusfamilias, quoad edu­ cationem filiorum, methodos, scholas et magistros officiales. Respondeo secundo: Transeat major et nego minorem. Gra­ dus enim acadcmicus est dignitas quædam publica qua can­ didatus insignitur juridice (si ita loqui fas est) et qua etiam determinata officia in societate exercet ad bonum commune. Absurdum est autem affirmare quod præfata dignitas confe­ ratur aut intuitu methodi addiscendi, aut scholœ, aut hujus vel alterius magistri ; sed exclusive confertur ingenio, studio et capacitati candidatorum. Ex quacumque ergo schola vel per quamcumque methodum candidatus scientiam hauserit, dummodo requisilæ capacitatis conditiones præ se ferat ut officia publica ad commune bonum recte adimplere possit, non video quo jure Status huic candidato gradus acadé­ micos negare possit qui candidatis scholarum officialium tribuuntur. Respondeo tertio : Semel et iterum transmisi majorem ut vitia argumenti melius paterent : nunc ad ipsam directe est respondendum. Quæstio igitur de collatione graduum agitari potest absolute et ad hominem, cum Statibus nempe qui pro­ clamant libertatem seu verius licentiam docendi (la liberta d'insegnamenlo). — Ad hominem loquendo, mihi videtur ma­ nifesta contradictio, quod ex una parte Status proclamet pu­ blicam docendi libertatem et ex altera sibi absolute attribuat jus cxclusivum conferendi gradus académicos, denegando illud jus scholis liberis in quibus conditiones omnes adimplentur ad eosdem gradus obtinendos : scholæ enim sunt media requisita ad gradus; ergo mediis illis positis gra­ dus conferri possunt, et a Statu admitti debent. — Si vero absolute, seu in se ipsa quæstio consideretur, distinctione opus est. Aut enim sermo est simpliciter de jure conferendi gradus, et illud jus Statui non negamus; aut sermo est do jure exclusivo, et in hoc casu, iterum distinguere oportet. Aliud enim est jus recognoscendi-, aliud jus conferendi. Jus recognoscendi juridice exclusive competit Statui, quatenus ART. V. DE OFFICHS ET JURIBUS PARENTUM IN FILIOS 213 gradus academici directe ordinantur ad bonum commune societatis; sed pro hac recognitione sufficit ipsi certitudo moralis de capacitate candidatorum. Unde quando scholæ florent fama sapientiæ et virtutis, quando magistri communi voce habentur ut docti et probi, Status eorum judicio non solum stare potest sed debet, et non jus sed officium habet recognoscendi ut dignos, quos ut tales sapientes et probi ho­ mines omnes judicant. Quoad vero jus conferendi gradus non video qua ratione Status illud exclusive arrogare sibi potest. Etenim gradus est præmium capacitatis scientificæ, ut dic­ tum est. Judicium autem de capacitate scientifica candida­ torum non exclusive competit Statui, seu magistris a Statu designatis, sed etiam æquali, si non quandoque potiori jure, aliis magistris. Ergo Status civilis stare debet judicio in scientiis peritorum, et sua auctoritate confirmare gradus académicos candidatis qui digni præfatis gradibus judicati sunt. Quod si abusus obrepant, in eo Status animadvertat; sed propter jurium abusum jura non lædat Ceterum si Status civilis vult scholas suas officiales fre­ quentari a filiisfamilias, det imprimis operam ut scholæ fiduciam mereantur patrumfamilias : licentia erroris non prævalcat in ipsis contra libertatem veritatis; sint magistri docti et probi, qui doceant verbo, doceant exemplo juventu­ tem, non corrumpant : officia religionis sint ante officia doctrinæ. Si secus, catholici jus et officium sacrum habent arcendi proprios filios a publicis fontibus corruptela, jus ha­ bent et officium petendi et aperiendi scholas catholicas, jus habent obsistendi despotismo Status civilis circa monopolia graduum acadcmicorum : sunt enim magis sacra officia erga Deum, erga catholicam Ecclesiam quam officia erga Statum civilem auctoritate publica abutentem contra jura Ecclcsiæ et domestic® societatis. — De juribus Ecclesiæ di­ cam suo loco. Objectio tertia. Saltem Status civilis jus habet imponendi palribusfainilias instructionem liberorum. Ergo in instruc­ tionem jura habet Status, quæ a Statu ipso possunt deter­ minari. Resp. Nihil detrahere volo juribus Status civilis ; at jura ip­ sius non sunt jura divina, sed jura limitata, quibus alia jura præexistunt non minus sacra, imo magis sacra quam jura Status, et quæ non destruere sed tutari Status tenetur. Jura autem Status tantum se extendunt, quantum se extendit 214 ¡US HATlltæ. LIB. n. CAP. i. de societate domestica aperta necessitas boni communis societatis. Porro confertne vere ad bonum commune instructio obligatoria ? Abstracte loquendo procul dubio confert; sed concrete ratiocinando, res valde dubia est : non quidem considerata instructione in se, sed habito respectu ad innumera media quibus praetextu instructionis animi corrumpuntur, ut tristis experientia quotidie docet. Sed concedamus Statui jus imponendi ins­ tructionem obligatoriam; quid exinde sequitur? Non aliud profecto nisi quod patres familias lege adigi possint ad ins­ truendos proprios filios. Sed contra jura paterna agit Status quoties, praetextu instructionis obligatoriæ, imponit suam instructionem, instructionem laicam, uti dicunt, et quod maxime pejus est, instructionem atheam. ARTICULUS SEXTUS (47) De officiis erga parentet I. Principia ex quibus determinari debent officia filiorum erga parentes. Duo sunt quæ in filio consideranda occurrunt : Io esse quod a parentibus habet ; 2° conviventia naturalis in domestica societate, cujus est membrum. Ex primo capite habentur officia naturalis dependentiæ; ex secundo officia dependentiæ socialis. Percurramus breviter singula. II. Officia amoris, gratitud inis et pietatis. Si filii sunt ali­ quid parentum (46, III), profecto inhumani esseñt et detesta^ biles si parentes sincero amore non amarent. Naturaliter enim homo amat sefpsum ; ergo naturaliter debet amare genitores suos. — Sed insita pariter est nobis a natura graiiiudo in benefactores, a quibus accepimus bona. Bonum autem maxi­ mum est existentia, quæ aliorum fundamentum est. Atqui existentiam a parentibus accepimus, et primas curas quibus existentia conservatur, et educationem qua animus perfici­ tur; et hæc omnia bona nobis contulerunt, magno eorum labore, et cum tota nostra utilitate. Quapropter maxima offi cia gratitudinis exhibere parentibus tenemur : nam si ingra­ titudo in benefactores est detestandum vitium, filio in pa­ rentes ingrato nihil est detestabilius. — Atqui si Deum religione prosequi ut principium primum nostræ exislenliæ, et a quo immediate accepimus animam, naturale postulat officium; pietatem et revèrenliam, inferiorem quidem illa ART. VI. DE FILIORUM OFFICIIS ERGA PARENTES 215 quæ debetur Deo, superiorem tamen illa quæ aliis exhibe­ tur, præstare parentibus obstringimur naturali officio. Et hæc officia perpetua in nobis sunt, quia perpetua est relatio dependentiæ exislentis inter filios et parentes. III. Officia obedientiæ. Filii obedite parentibus per omnia, scribit Paulus ad Colossenses III, 20 ; el hoc non solum ra­ tione assignata in præcedenti numero, sedetiam quia filius in societate domestica nascens, est ex hoc ipso membrum ejusdem roctetatls, cui dirigehdæ in bonum commune præest patria potestas. Finis autem societatis cujusque impossi­ bilis evadit, ubi membra unitati principii moventis non sub­ jiciuntur. Ergo vi etiam socialitatis filii tenentur parentibus obedire, in his quæ societatis domestic® bonum spectant. — At non tenentur obedire in iis quæ inhonesta sunt, quia hæc bonum commune destruunt, neque ad illa præcipienda po­ test quælibet auctoritas ; sed neque tenentur obedire in aliis, de quibus supra cum S. Thoma dictum est (44, VII). IV. Alia officia. Certum est quod disciplina patris eo blan­ dior fit, quo filius ætate crescens magis sui juris efficitur; imo in fijio cessat ratio obedientiæ socialis, quando divellitur a societate domestica, et ab ipsa vivit separatus. At numquam cessant, ut dictum est, officia amoris, gralitudinis et pietatis filialis. — Sed insuper stricto naturæ officio tenen­ tur filii opem ferre materialem parentibus, quoties in indi­ gentia constituuntur. Justitia enim exigit ut filius eos pas­ cat a quibus ipse primus pastus est, et eorum vitæ auxilia omnia quæ potest afferat, a quibus ipse vitam accepit. Hoc est dictamen, hoc est præceptum naturæ. V. Nota. Filiorum in parentes officia ex Sacra Scriptura. De officiis filiorum in parentes pluries disseritur in Sacris litte­ ris : ne nimius sim, ea solum transcribo quæ docentur in Ecclesiastici Cap. III, v. 2 et seqq. : « Judicium patris audite filii, et sic facite ut salvi sitis. Deus enim honoravit patrem in filiis : et judicium matris exquirens, firmavit in filios..... Et sicut qui thesaurizat, ita et qui honorificat matrem suam. Qui honorat patrem suum, jucundabitur in filiis, et in die orationis suæ exaudietur. Qui honorat patrem suum, vita vivet longiore : et qui obedit patri, refrigerabit matrem. Qui timet Dominum honorat parentes; et quasi dominis serviet his, qui se genuerunt. In opere et sermone, et omni patientia honora patrem tuum, ut superveniat tibi benedictio ab eo, et benedictio illius in novissimo maneat. Benedictio patris 216 JUS NATURÆ. LIB. H. CAP. I. DE SOCIETATE DOMESTICA firmat domos filiorum : maledictio autem matris eradicat fundamenta. Ne glorieris in contumelia patris tui : non enim est tibi gloria ejus confusio. Gloria enim hominis ex honore patris sui, et dedecus filii paler sine honore. Fili, suscipe senectam patris tui, et non contristes eum in vita illius : et si defecerit sensu, veniam da, et ne spernas eum in virtute tua : eleemosyna enim patris non erit in obli­ vione... Quam malæ famæ est, qui derelinquit patrem : et est maledictus a Deo, qui exasperat matrem. » ARTICULUS SEPTIMUS (48) De societate herili. I. Societatis herilis notio. Sicut homo sibi plene non suffi­ cit, sed aliorum ope indiget, ita neque sibi plene sufficit fa­ milia, ut resultat primum ex marito et uxore, et postea ex filiis. Hinc adsciscuntur famuli, qui in societatem domesti­ cam veluti partes admittuntur in bonum ipsius domeslicæ societatis. Hæc unio inter dominum el famulos, ratione com­ munis utilitatis inita, vocatur societas herilis. II. De mancipiis. Viguit apud gentiles præsertim societates lex de mancipiis orta imprimis ex jure belli, qua homines, qui mancipia erant, sic addicebantur dominorum servituti, ut expoliarentur omni jure dignitatis humanæ, et eorum vita et mors ab ipsis dominis penderent, eo modo quo de bruta proprietate disponitur. Quæ depravatio morum tantum excrevit, ut integræ gentes brutali illi servituti addiceren­ tur; et homo nascebatur, non sub patria potestate sed sub dominio heri constitutus. Ita Penestæ apud Thessalos, ita llotæ apud Lacedæmones, ita de aliis populis; nec inter Christianos defuerunt qui licitam dicerent tantam ignomi­ niam et contumeliam generis humani. III. Mancipatio stricte sumpta juri naturæ adversatur. Lo­ quor de mancipatione stricte accepta, ut numero præcedenti explicatum est. Probatur. — Servus dupliciter considerari debet, ut servus, et ut homo. Si consideretur ut servus, essentialiter ordinatur in utilitatem domini. At ratio servi non delet in ipso rationem dignitatis humanæ : cui nec vo­ luntate aliena, nec voluntate propria potest renuntiare. Si­ quidem homo ut homo gaudet libertate qua ex naturæ offi­ cio tenetur tendere in ultimum finem; ita ut tam servus ART. VU. DE SOCIETATE HERILI 217 quam dominus æquales omnnio sintin natura humana et in officiis moralibus respectu finis ultimi. Et quia hujusmodi officia sunt imposita a natura, neque illis homo potest re­ nuntiare sine culpa, creant in homine jura sibi relativa et omnino inalienabilia ; nam inalienabile dicitur jus quod ex inalicnabili officio nascitur. Atqui mancipatio stricte sumpta ex se opponitur hujusmodi juri naturali inalicnabili, quia totum hominem tradit in dominium alterius hominis, cui concedit jus alienandi, et pro lubito destruendi mancipium, sicut fit de quacumque alia proprietate. Ergo mancipatio stricte acceptajuri naturæ adversatur. IV. De famulatu. Diversa autem omnino est ratio famula­ tus a ratione mancipationis. Ex diversa enim conditione ho­ minum in concreto, alii aliis indigent : ita nempe ut alius labore alterius indigeat, alter vero fructum proprii laboris percipiat. Consequenter potest homo in societatem domesti­ cam adscici libera conventione, ut scilicet famulus operam suam exhibeat et dominus emolumenta pacta solvat ; el sic uterque mutuam utilitatem percipiat. V. De mutuis officiis inter dominos et servos. Hinc mani­ festum est quænam generatim sint officia inter dominum et servum. Dominus enim non debet a servo exigere supra vires. Quod si servus, ut servus, est lotus in domini utilita­ tem, ut homo tamen par cum domino est in dignitate et ut talis à domino amari debet. Quocirca sic servi operam debet dominus exigere, ut tempus ei concedat perficiendi se in dignitate humana : imo ejus profectum intellectualem et moralem debet pro viribus procurare. Servus vero subesse domino debet, pacta servitia diligenter præstare et in bonum societatis domestic» sub auctoritate et directione patrisfamilias concurrere. Christiani præcipue tum domini tum famuli meminerint quæ Paulus ad Ephesios Cap. VI, ÿ. 5. et seqq. scribit : « Servi, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore, in simplicitate cordis vestri, sicutChristo : non ad oculum servientes, quasi hominibus placentes, sed ut servi Christi, facientes voluntatem Dei ex animo, cum bona voluntate servientes, sicut Domino, et non hominibus : scientes quoniam unusquisque, quodeumque fecerit bonum, hoc recipiet a Domino, sive servus, sive liber. Et vos domini eadem facite illis, remittentes minas : scientes quia et illorum, et vester Dominus est in cœlis : et personarum ac­ ceptio non est apud eum. i» 218 y / JÜS NATURÆ LIB. It. CAP. II DE SOCIETATE CiV. IN SE SPECTATA CAPUT SECUNDUM DE SOCIETATE CIVILI IN SE SPECTATA Prologus. Sicut ab individuo ad familiam, ita a familia ad civitatem contemplandam accedimus. In familia homo indi­ viduus membrum est, familia corpus ; in civitate vero ipsa familia persona nempe moralis sui juris, in membrum con­ vertitur, ut majus corpus efficiatur robustioribus viribus præstans, et ipsis ideo membris perficiendis aptius. Igitur de civili societate ordinate explicanda sunt natura, origo, elementa et formæ. Unde dicendum : Io de natura societatis civilis ; 2° de ejus origine ; 3° de ejus elemento formali, quod est auctoritas, et primo in se ; deinde 4° in suo exercitio legislativo ; postea 5° in suo exercitio executivo ; et 6° in suo exercitio judiciario ; 7° de societatis civilis element) materiali, nempe de subditis ; 8° de diversis regiminis formis ; 9° de nova regiminis forma, quam constitutionalem vocant : 10“ de optima forma regiminis. ARTICULUS PRIMUS (49) De natura societatis civilis. I. Societatis humanæ notio. Societas aggregationem seu unionem importat, ut vox ipsa indicat ; sed non omnis unio est societas. Uniuntur lapides ad domum eflbrmandam» uniuntur pecudes ad formandum gregem ; sed neque domuj societas dicitur, etpecudes gregem non societatem componunt. Ergo societas humana non potest simpliciter esse unio vel aggregatio hominum per juxta-positionem : secus quoties homines invenirentur corporaliter aggregati componerent eo ipso societatem, ut puta criminosi in carceribus, viatores in navibus, etc. : quod est absurdum. Igitur societas hu­ mana est quidem unio hominum, non materialiter, sed ut homines sunt. Homo autem est homo libertate, quæ dos est voluntatis et rationis. Igitur societas humana est unio ho­ minum per intellectum et voluntatem. Et quia unio intel­ lectuum et voluntatum non habetur nisi per unitatem veri­ tatis et finis ; societas humana potest denique definiri ; ART. I. DE NATURA SOCIETATIS CIVILIS 219 Consociatio hominum ad eumdem finem cognitum et velitum c d,junci is rú-ilii/s consc/pirndu.m\ qiiî finî< est bonum oraniuirn -sociorum, seu bonum commune. II. Ad essentiam societatisJiiimanæ necessario requiritur potestas seu auctoritas. Nam multitudo requiritur quidem ad societatem, sed, ut diximus, nisi hæc multitudo ad unitatem reducatur, societas non habetur : quæ unitas ex fine seu ex bono communi est, ut supra pariter diximus. Atqui cum omnes homines sint natura æquales, si unicuique relinqua­ tur potestas determinandi finem communem, tot erunt fines et consequenter tendentiæ in finem et virium distractiones, quot erunt membra componentia societatem. Et hoc modo destructa unitate finis, viribusque distractis, societas ipsa periret. Ergo ad essentiam societatis necessario requiritur principium, cujus sit ex jure determinare de bono communi et ad hoc concordes dirigere sociorum vires. Et hoc prin­ cipium vocatur potestas, seu auctoritas socialis : quæ, ut patet, externa esse debet ut socii imperata ipsius sciant et faciant. Hinc Proverb. XI, 13 : Ubi non est gubernator, popu­ lus corruet. — Hanc rationem tradens S. Thomas in Libro primo De regimine principum, Cap. I, addit similitudinem ex hominis vel cujuslibet animalis corpore, quod « deflueret nisi esset aliqua vis regitiva communis..., quæ ad bonum commune omnium membrorum intenderet. » III. Corollarium. Si vgitur principium conferens multitu­ dini unitatem, vocemus elementum formale; et multitudi­ nem ipsam recipientem illam unitatem dicamus elementum materiale; habebimus societatem necessario coalescere ex duplici essentiali elemento, materiali nempe, quod est ho­ minum multitudo, et formali quod est ipsa publica Auctoritas. IV. Societates diversæ. Pro variis autem consociationis gradibus et consequenter pro diverso communi fine proxi­ mo consequendo, diversæ exurgunt societates, ex quibus præcipuas hic recensere omnino debemus. — Vel enim illa consociatio est ex puris individuis naturaliter unitis, nempe yi mqtrimonii et generationis^sub patria auctoritate et in. eadem domo, et habetuy/gmtftg, de qua in præcedenti ca­ pite dictum satis est. —'yèï’cst consociatio familiarum san­ guine conjunctarum iub auctoritate antiquioris parentis in eadem domo, et habetur societasjgg/^i^AaZj^de qua mfiîl occuritdicendum, quia eadem férmeêsTac’Tôcietas domes­ tica. — Vel est familiarum conjunctarum, jam proprio civili 2-0 JUS NATURE. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA jure utentium, in uno loco seu urbe degcntiunu-at habetur prima socî^sSLpublica quæ est CivilSS^seúMunicipium veî Commune. —^veïTSTTirbiuin in majorem societatem efformandam coeuntium, et habetur vel Provincia, si iterum hæc cum aliis provinciis in ampliorem societatem conveniat, vel Status si suo jure civili utatur independenter ab alia socie­ tate. — Quod si societas quæ dicitur Status, ex populis /10mogeneis, ut ita dicam, coalescat, Natio habetur. — Societates publicæ prouli in majorem societatem eflbrmandam conve­ niunt, dicuntur hypotathicœ seu subjectæ vel subordinates, et hypotathica earum associatio; societas veio immediate for­ mata ex societatibus hypotathicis et cui istæ subjiciuntur, est, utjam diximus, status vel natio. Quod si denique Status vel Nationes ul societates hypotathicœ conveniant ad unum corpus morale efformandum, habebimus societatem ethnarchicam seu gentium, in qua scilicet est prima seu suprema auctoritas, cui subsunt et a qua diriguntur societates hypo­ tathicœ. — Hinc divers® etiam auctoritates exurgunt, nempe Municipalis, Nationalis, Elhnarchica. — Quæ omnia com­ plexus est S. Augustinus, Lib. XIV, De civitate Dei, Cap. VII, inquiens : « Post civitatem vel urbem sequitur orbis terræ, in quo tertium gradum ponunt societatis humanæ, inci­ pientes a domo, atque inde ad urbem, deinde ad orbem [inter­ media tamen Natione) progrediendo venientes : qui utique, sicut aquarum congeries, quanto major est, tanto periculis plenior. > — Et S. Thomas in Evang. Matthaei, Cap. XII, super illa verba, Omne regnum contra se divisum desolabitur : etc., hæc habet : « Triplex est Communitas, domus, sive fa­ milia, civitatis et regni. —Domus est communitas consistens ex his, per quos fiunt communes aclus; et ideo consistunt in triplici conjugatione, ex patre et filio, ex marito et uxore, ex domino et servo. — Communitas Civitatis omniacontinet quæ ad vitam hominis sunt necessaria; unde est perfecta communitas quantum ad mere necessaria. — Tertia com­ munitas est Regni, quæ est communitas consummationis. Ubi enim esset limor hostium non posset per se una civitas subsistere; ideo propter timorem hostium necessaria est communitas civitatum plurium, quæ faciant unum regnum. » V. Corollaria. — Corollarium primum. Igitur invariata per­ manente necessitate auctoritatis generic®, hæc tamen variat specifice secundum varietatem finis communis ad quem so­ cietates divers» ordinantur. ART. I. DE NATURA SOCIETATIS CIVILI» 221 Corollariumalterum. Ergo elementum materiale immedia­ tum familiœ sunt individua humana, sed Civitatis seu Muni­ cipii sunt familiœ, non individua, per se loquendo, sicut et societatis civilis seu Status elementum materiale immedia­ tum non sunt neque individua, neque fainiliæ, sed Munici­ pia, quæ, ut audivimus aS. Thoma, sunt Societates perfectœ. Id evidens est ex dictis : nam elementa immediata societatis illa exclusive dicenda sunt quæ ad illam efformandam im­ mediate concurrunt. Porro civitates immediate efformantui ex familiis, sicut et Status immediate eilbrmantur a civita­ tibus. Consequenter rejicienda est sententia Rousseau, Bec­ caria, aliorumque sentientium individua esse per se elementa immediata societatis civilis. Corollarium tertium. Ergo societas humana est corpus.mo-u rale organicum, non vero awioma. —Ad intelligentiam hujï=~TCTitatis nïâximi momenti in politica, nota quod esse organicum est habere activitatem seu vitam propriam qua subjectum se movet etiam sub alterius dependentia, et ideo potest, physice saltem , principio moventi resistere ; at con­ tra esse automa est esse destitutum activitate, et passive so­ lummodo moveri ab alio sine ulla facultate resistendi. Hoc sensu distinguitur principatus in despoticum et politicum. « Dicitur despóticas principatus, ut jam notavimus cum S. Thoma (Ps. 47, VI), quo aliquis principatur servis, qui (ut servi) non habent facultatem in aliquo resistendi imperio præcipientis,, quia nihil sui habent. Principatus autem poli­ ticus et regalis dicitur, quo aliquis principatur liberis, qui etsi subdantur regimini prœsidenlis, tamen habent aliquid proprium, ex quo possunt reniti præcipientis imperio. » Cujus rei exemplum habetur in homine ; nam « anima do­ minatur corpori despótico principatu, quia corporis membra in nullo resistere possunt imperio animæ, sed statim ad appetitum animæ, movetur manus et pes et quodlibet mem­ brum, quod natum est moveri voluntario motu. Intellectus autem, seu ratio dicitur principari irascibili et concupiscibili (Ps. ibid.) politico principatu, quia appetitus sensibilis habet aliquid proprium. » P. I, Qu. LXXXI, Artic. Ill ad 2. — Hinc evidensest veri tas Corollarii. Etenim Societas politica resultat remote ex hominibus, proxime ex societatibus particularibus, quæ servæ non fiunt sed liberæ manent in majori societate cujus viva membrasunt. —Diciturergo verissime organismus socialis ; sed falso socialis mechanismus, sicut vulgo auditur. ZiouiBi, Summa philoi. — T« lil» 15 222 JUS NATURE. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CI V. IN SE SPECTATA jtj VI. Finis immediatus societatis civilis est procurare media quibus et facilius cCefEcacius hujus vitæ imperfectam felici­ tatem socii consequi valeant. Probatur. Nam non ideo homi­ nes sociantur ad invicem in societatibus particularibus, neque societates particulares in societatem politicam, ut detrimen­ tum patiantur, sed ut collatis in unum viribus, et mutuis auxiliis in vita proficiant. Sed homines tunc solum in hac vita proficiunt, quando consequuntur felicitatem illam imper­ fectam, quæ in hac vita obtineri potest, et quam soli non­ nisi ægre consequi possunt, si tamen possunt : nempe quando consequuntur bona perficientia corpus, et bona perficientia animum præcipue ; quæ talia esse nequeunt neque possunt hominem felicem reddere, nisi subordinentur morali per­ fectioni, et ultimo fini consequendo nempe felicitati alterius vitæ (7, II et seqq.). Ergo finis immediatus societatis civilis est procurare media, quibus et facilius et efficacius hujus vitæ imperfectam felicitatem socii consequi valeant ; et con­ sequenter scopus mediatus et ultimus est felicitas æterna, ad quam essentialiter ordinatur vera felicitas imperfecta hujus vitæ. VII. Corollarium. Quia ergo felicitas imperfecta hujus vitæ præcipue consistit in perfectione partis intellectivæ (7, IV), secundario in sufficientia bonorum corporalium quibus uni­ tur amicitia hominum inter se (ib. V et VI) ; sequitur quod auctoritas publica primo et principaliter debet media cfficaciora procurare quibus honestas morum foveatur, deinde media ad corpus rationabiliter perficiendum, ac amorem civium maxime inculcare ut pacifica habeatur conviventia, sine qua nulla societas consistere potest : nam prima duo immediatius respiciunt individua ; sed tertium respicit ipsam societatis unitatem. ARTIGULUS SECUNDUS (50) De origine societatis civilis. . Quæstio. Delineata natura societatis; de civilis societatis urigine quæritur. Quod homines in societate vivant factum quoddam est, quod in dubium verti nequit : hujus igitur facti causam aliquam esse oportet. Et quia de hominibus sermo est, in quibus natura et voluntas sunt actionum prin­ Ann n. de origine societatis civilis 223 cipia ; sequitur quod societas esse debeat aut opus naturæ aut opus libertatis humanæ, consequenter aut necessarium aut liberum, nisi forte sub diverso adspectu sit utrumque simul. II. Theoria pacti seu contractus socialis. Imaginatus est Rousseau, homines.iaorigiue libertate -prædjtos sed ratione destitutos, vitam silvestrem ac solivagam.mora. bestiarum, duxisse. (Juem primitivum statum hominum vocat statum naturæ, et addit eum magis esse homini consentaneum, quia magis favet ejus libertati, et statui sociali ac civili antepo­ nendum. Tamen temporum decursu et rationis compotes effecti homines a statu naturali libere recesserunt, ac libero contractu vel pacto societatem inierunt, quam libere æque solvere possunt et ad naturalem statum redire. — Spedalieri in suo Libro Diritti dell'Uomo doctrinam de pacto sociali ad constituendam societatem admittit, eam tamen temperare conatur addendo hominem ex lege naturæ teneri ad pactum illud ponendum. III. Critica. Theoria Rousseau satis arridet sensistis vel materialistis nostræ ætatis, præsertim ex ea parte quæ respicit socialem auctoritatem, de qua in præsenti nihil est dicen­ dum. Attamen manifestum est quod illa theoria in tribns potissimum peccat, nempe in suo principio, in suo progressu, in suo exitu. In suo principio : nam utrum homines primitivi naturalitervîtam solivagam ac silvestrem duxerint, quæstio est quæ ex historia aut ex hominis natura definienda est. At vero Rousseau non ex historia, non ex hominis natura (quæ huic systemati aperte adversantur), sed arbitraria prorsus hypothesi fingit homines primitivos in statu exlege et ferino. Ergo non de homine reali, sed de homine prorsus phantastico, seu in sua existente imaginatione Rousseau concludere potest, iliique applicare suum pactum sociale. In suo progressu : etenim homines fingit non homines : homines quidem, quia eos ut tales supponit; non homines, quia vult eos ratione destitutos. Aperta sane contradictio. Deinde homini simpliciter animali concedit Rousseau ratio­ nem advenisse ; ergo ratio non aliud revera est in hoc syste­ mate, quam explicatio facultatis sensitivæ ; et consequenter homo revera differt a bruto non in specie, sed solummodo accidentaliler, eo modo quo elephantes differunt ab equis, et equi differunt a canibus, etc., ut materialist® stupide contendunt. Verum est quod Rousseau concedit xuis horni» 224 JÜS NATURÆ. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA nibus libertatem; sed subtracta ratione aqua ut a causa propria est libertas (Ps. 50, V), hæc nomine quidem talis es!, revera tamen non aliud esse potest quam instinctus animalis et brutalis licentia. In suo exitu : nam socialitas humana minus consentanea esset naturæ, quam vita solivaga et silvestris, ut Rousseau aperte affirmat. Ergo dissolvere societatem, universalem in­ ducendo anarchiam, ut quisque extra omnem auctoritatem viribus suis et libertate utatur et abutatur, nedum licitum est, sed etiam a natura inculcatum, ut hæc juribus suis plenissime fruatur. — Quæ omnia ita sunt absurda et hu­ mans honestati repugnantia, ut quibusdam visum fuerit, systema pacti socialis imaginatum a Rousseau fuisse contra intolerabiles morum corruptelas sui temporis : cui sententiæ magis benignæ quam veræ libenter pro dignitate humanæ naturæ subscriberem, nisi oculis nostris cerneremus illud systema plus minusve aut speculative aut practice vigere in pluribus corruptis et corruptoribus nostri temporis politicis. IV. Hobbesii systema. Rousseau præiverat quoad substan­ tiam Hobbesius, sicut Hobbesio præiverant antiqui materia* listæ, quos recentiores, sive sensistæ, sive positivistæ vocen­ tur, imitantur. Hobbesius igitur et ipse homines primitivos silvestres et solivagos ponit sensitivis dumtaxat facultatibus præditos, atque propterea egoismo voluptatis pro supremo criterio in agendo utentes. Hinc coUuctatio naturalis inter homines et naturale atque perpetuum bellum : quod ut ces­ sarent, societatem constituerunt, creata civili auctoritate, cujus virga ferrea homines a sibi invicem nocendo compes­ cerentur, et regerentur legibus, quæ, juxta Hobbesium (10, II et V), sunt suprema moralitatis criteria. — Hæc Hobbesius tum in Libro de Cive, tum in Leviathan, exscribens errores Climias Cretensis a Platone relatos in libro primo de legibus, et errores epicureismi in genere. V. Critica. Quæ animadversa sunt in systema Rousseau, valent etiam contra systema Hobbesii : in utroque enim sensismusdominaturcl phantastica hypothesis. Sed intolerabilia prorsus sunt quæ Hobbesius addit de odio primitivo et connaturali hominis in hominem. Probatum enim est (39, 1) connaturalem esse amorem hominis in hominem propter communicationem in eadem natura. Imo Hobbesius homines brütis ipsis inferiores facit ; ut enim Juvenalis Satyra XV verissime notat. ART. II. DE ORIGINE SOCIETATIS CIVILIS 225 ... Parcit Cognatis maculis similis fera. Quantlo leoni Fortior eripuit vitam leo? quo nemore umquam Exspiravit aper majoris dentibus apri ? Indica tigris rabida cum tigride pacem Perpetuam ; sævis inter se convenit ursis. VI. Prænotamen ad solutionem quæstionis. Ad veritatem igitur stabiliendam circa naturam socialitatis humanæ, prae­ notandum est aliud esse qnærere undenam ratio socialitatis in genere seu in abstracto repetenda sit, aliud unde sit ratio socialitatis in concreto, ut puta in socialitate aliqua particu­ lari urbis, provinciæ, etc. Nunc de socialitate in genere dicen­ dum est ; de socialitate vero in specie, hoc est de facto quo societas ad actum reducta est, dicam quando sermo erit de origine potestatis socialis in concreto. B VII. Homo natura sua ad societatem ordinatur. Ut certo el "sine phantiSlffilS' KyflolliésiBüs sciâmBs^ÏÏÎ^Ît homini na­ turale, nil aliud faciendum est, quam diligenter investigare ipsam hominis naturam quatenus per proprios actus tendil in finem sibi naturalem. Ex qua investigatione si manifeste appareat hominem non posse suis actibus consequi suum finem extra societatem, manifestum pariter erit hominem ad societatem esse natum : non enim admitti potest Deum, qui omnibus sapientissime providet, soli homini defuisse, Atqui revera homo suis actibus non potest consequi finem suum extra societatem. Ergo homo ab ipsa sua natura ordinatui ad societatem. —- Major satis explicata est ; probatur mi­ nor. Homo ad suum finem obtinendum indiget mediis quibus vita conservatur, indiget discernere vitæ utilia a nocivis, maxime vero indiget mediis quibus perfectionem intellec­ tualem et moralem, qua ad ultimum finem pervenitur (7, IV), consequatur. Quæ tamen omnia homo obtinere ne­ quit nisi in societate : Non necessaria vitæ conservanda:. Ad hunc enim finem aliis animalibus natura præparavit cibum, tegumenta pilorum, defensionem, ut dentes, cornua, ungues, vel saltem velocita­ tem ad fugam. Homo autem institutus est nullo horum sibi a natura præparato, sed loco omnium data est ei ratio, per quam sibi hæc omnia, officio manuum, posset præparare. Ad quæ tamen omnia præparanda, ut quotidiana experientia 226 JUS NATURÆ LIB. II. CAP. Ü. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA testatur, unus homo non potest sufficere, nec consequenter vitam sufficienter transigere. Est igitur naturale homini quod in societate multorum vivat, ut quod unus non potest, alter faciat, et hoc modo in necessariis ad vitam sibi mu­ tuam ferant opem. Non utilia a nocivis discernere. Etenim aliis animalibus insita est naturalis industria ad omnia ea quæ sunt eis utilia vel nociva; sicut ovis naturaliter æstimat lupum inimicum, et quædam etiam animalia ex naturali industria cognoscunt aliquas herbas medicinales, et alia eorum vitæ necessaria. Homo autem, ut ex conscientia propria et aliorum expe­ rientia probe notum est, horum quæ sunt vitæ necessaria naturalem cognitionem habet solum in oommuni, quasi eo per rationem valente ex universalibus principiis ad cogni­ tionem singulorum, quæ necessaria sunt humanæ vitæ, pervenire. Non est autem possibile, quod unus homo ad omnia hujusmodi per suam rationem pertingat. Est igitur necessarium homini quod in multitudine vivat, ut unus ab alio adjuvetur, et diversi diversis inveniendis per rationem occupentur, puta, unus in medicina, alius in hoc, alius in alio. Non seipsum perficere incognitione et virtute. Veritas nostræ thesis « etiam evidentissime declaratur, inquit S. Tho­ mas, per hoc, quod est proprium hominis locutione uti, per quam unus homo aliis suum conceptum totaliter potest ex­ primere. » In hac autem manifestatione propriorum concep­ tuum consistit magisterium doctrinale, quo homines in­ struuntur ad invicem, cum unus alteri communicat quæ sive studio proprio, sive ex alieno magisterio didicit. Ad nihil aliud ordinatur locutio ; quæ cum sit naturalis, et communi­ cationem inter se hominum subaudiat, naturalem socialita­ tem hominum evidentissime ostendit. — Deme hanc com municationem, et homo natus in ignorantianonnisi barbaram atque inhumanam vitam ducet, His rationibus, quas affert S. Thomas in Lib I, De Regimine Principum, Cap. I, addi potest amor naturalis hominis in ho­ minem (39,1), quo fit ut homines, statim ac sibi occurrunt, necessarias relationes officiorum et jurium contrahant, in quibus socialitas consistit. Impossibile autem est tum physice tum moraliter ut homo in hac terra vivens non sit in neces­ sitate naturali convivendi cum aliis hominibus. VIII. Nota. Solvuntur difficultates. — Objectio prima. Ut ART. II. DE ORIGINE SOCIETATIS CIVILIS 221. hominis status naturalis plene dignoscatur necesse est ut expolietur facultatibus, quibus eum modo ornatum videmus. Atqui hisce expoliatus facultatibus homo nonnisi silvester et antisocialis est. Ergo antisocialis et silvester est status ho­ mini naturalis. Resp. Nego majorem; et ipsa etiam transmissa, nego mino­ rem et consequentiam. Et revera, etiam abstrahendo a donis supernaturalibus, homo ratione præditus creari debuit : ab­ surdum est enim, ut supra notavimus, quod temporis solum progressu homo consecutus fuerit facultatem rationalem qua homo constituitur. Porro ratio ad multa consequenda potis est, et absolute loquendo, possunt quamplures perfectiones acquisitæ esse naturales effectus rationis. Absurdum est igi­ tur velle hominem expoliare hujusmodi naturalibus perfectio­ nibus, ut status ejus naturalis dignoscatur; quinimo natura ejus investiganda est in sua naturali explicatione, ut ad quid natura ipsa inclinetur recte valeamus definire. — Deinde falsum est quod natura humana expoliata suis facultatibus silvestris sit et antisocialis : nam aut per facultates illas Rousseau intelligit essentiales hominis facultates, ut sunt ratio, voluntas, libertas; et in hoc casu non homo sed bellua habetur, nunquam, nisi per ridiculum, in hominem trans­ formanda : aut per facultates illas intelligit explicationem rationis, voluntatis, et libertatis, et in hac secunda hypo­ thesi habetur semper natura humana ad societatem vehe­ menter inclinata, ut probatum est supra. Objectio secunda. Societas humana sine sermone consistere non potest. Atqui usus sermonis non est homini naturalis. Ergo nec est naturalis homini status socialis. Resp. Io Nego consequentiam : argumentum enim est sophisma, quasi nempe usus sermonis non potuerit aliunde quam ab humana inventione haberi, nempe a Deo.— 2° Dis­ tinguo majorem : Societas humana sine sermone consistere non potest perfecte, concedo : imperfecte, nego. Non enim est quæstio de perfecta societate, sed de societate ipsa : quæ utique etiam sine sermone potest existere, quia naturalia sunt homini signa, quibus in manifestatione propriorum conceptuum supplet voces, ut patet in mutis, etiam non instructis. — 3° Distinguo minorem : usus sermonis determi­ nati non est homini naturalis, concedo; indeterminati, nego. Certe quod homo utatur sermone vel itálico, vel gallico, sive græco, sive latino, non est determinatum a natura; sed quod 228 JUS NATURÆ, LIB. II. CAP. H. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA naturalis sit homini locutio, certissime demonstrant perfec­ tiones organismi vocalis. Objectio tertia. Homo sibi relictus in barbariem prolabitur, ut de Hurronibus, Huttentotis, aliisque populis historia nar­ rat. Hoc autem signum est, statum silvestrem consentaneum esse hominis naturæ. Resp. Distinguo antecedens : Homo sibi relictus in barba­ riem prolabitur natura, nego; vitio, concedo. — übi enim homo ratione utatur, sicut decet uti, non barbarus fit sed perfectior et politior; sed si vitium rationem opprimat, homo non sua natura sed malitia suæ voluntatis comparatur jumentis insipientibus, et similis illis fit. Ex quo consequi­ tur quod ex argumento adversarii opposita consequentia deducatur : nam si homo segregando se a societate barbarus Ht et brutalis, hoc est, ponitur in conditione repugnante suæ naturæ; natura ergo duce in societatem vocatur. De exemplis vero ab adversario adductis nihil est dicendum, nisi quod per veridicos historicos compertum est, ea esse aut exaggerata aut putida mendacia, ad fucum imperitis faciendum. Deinde data etiam veritate illorum factorum, non aliud hæc demonstrant nisi naturam vitio corruptam, ut dictum est. Objectio quarta. In statu naturali omnia sunt communia et vires æquales, et consequenter jus in omnibus ad omnia. Atqui posita communitate bonorum et egoísmo individuali, habetur necessario appetitus invadendi bona communia in aliis, et in aliis resistentia. Hinc bellum, quo Hies definiun­ tur, et quod propterea est status naturalis generis humani. — Ita Hobbes. Resp. Nego majorem in sensu adversarii; et in eodem sensu nego minorem. Licet enim natura non præcipiat divi­ sionem bonorum, non vetat tamen; quinimo illa divisio naturæ consentanea est (38, IX). Deinde posita communi­ tate bonorum, ratio dictat iis utendum esse, salvis tamen aliorum juribus : quæ si invadantur, hæc invasio est contra naturam, et consequenter contra proscripta naturo est bellum inde sequens, nempe status violentus, ad quem na­ tura recurrit ut habeatur pax. Ergo pax propter quam bel­ lum exercetur, est status naturalis hominis. — Ceteras argutias Hobbesii refert et refutat Roselli, Ethica, Qu. V, Artic II. Objectio quinta. Si naturale est homini in societate vivere, ART. tn. DE AUCTORITATE SOCIALI 229 ergo contra naturam agunt qui vitam solitariam aucunt, ut antiqui anachoretæ; quos tamen laudat catholica Ecclesia Resp. Nego illationem et suppositum argumenti : Anachorelæ enim non erant misanthropi, hoc est inimici societatis, sed maxime amici; et si vivebant separati materialiter a so­ cietate, erant tamen uniti moraliter per sua exempla, ora­ tiones, studia, et alia similia opera. Sicut ergo non esset misanthropus homo qui sese materialiter separaret a socie­ tate ut contemplationi veritatis totus incumberet, ita nec anachoreta qui vitam solitariam ducit ut sese tradat contem­ plationi, virtutibus excolendis, et ut sacrificium sui ipsius jugiter offerat justitiæ divinæ pro peccat» societatis. ARTICULUS TERTIUS ------r (5Î) X' |í be auctoritate «octali.U Ï. Auctoritatis socialis notio. Auctoritatis socialis necessi­ tatem ad constituendam societatem demonstravimus in hujus Capitis articulo primo n. II. Est autem Auctoritas socialis, juxta communem consensum, potestas seu facultas, seu jus gubernandi Rempublicam. Quæ definitio satis etiam clara est ex dictis in citato articulo. II. Quæstio prima. Atqui declarata auctoritatis socialis natura, e vestigio quæritur de ejus origine : quæ quæstio intime connectitur cum quæstione circa originem ipsius so­ cietatis. Etenim qui pactum sociale cum Rousseau admittunt, ex ipso pacto derivant tum societatem, tum, et quidem logice, auctoritatem societati constituendæ necessariam. Audiamus Rousseau. Societas humana habetur per « totalem alienationem, quam quisque socius facit omnium jurium suo­ rum toti communitati » ; unde « quisque nostrum ponit in communi suam personam, omnemque suam potentiam sub suprema directione voluntatis generalis; et nos conjunctim recipimus quodlibet membrum ut partem indivisibilem totius ». Igitur auctoritas publica seu socialis est summa libertatum seu voluntatum individuorum, quæ summa efformat voluntatem generalem, quæ est ipsa auctoritas, status, etc., secundum quod varie consideratur. « Statim loco per­ son® peculiaris cujusque contrahentis hic actus associationis {contractus socialis) producit corpus morale et collectivum, 230 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA compositum ex tot membris quot conventus (rassemblée) habet suffragia : quod quidem corpus ex hoc eodem actu associante suam recipit unitatem, suum Ego commune, suam vitam, suamquc voluntatem. Hæc autem persona publica, quæ ita formatur ex unione omnium aliorum, vo­ cata olim fuit Civitas, et nunc vocatur Respublica, aut Corpus politicum : quod, ratione suorum membrorum, vocatur Status, si est passivum; dicitur Supremus Princeps, quando est activum-, Potentia per comparationem ad alia corpora moralia. Membra autem associata collectim sumpta dicun­ tur Populus; distributive accepta vocantur Cives quatenus auctoritatem supremam participant, Subditi vero quatenus Status legibus subjiciuntur. » Hactenus Rousseau, Contrat social, ou Principes du droit politique. Lib. I, Cap. VI. III. Prænotamen. Sicut in nonnullis quæstionibus notavi­ mus, ut in jure proprietatis, et matrimonii, hic distinguen­ dum est similiter abstractum a concreto, elementum neces­ sarium ab elemento contingente, auctoritas denique publica a determinata persona principis, vi illius auctoritatis guber­ nante rempublicam. Hanc distinctionem tradit S. Joannes Chrysostomus homilía XXIII in Epistolam ad Romanos Cap. XIII : « Non est potestas nisi a Deo. Quid dicis ? Ergo omnis Princeps a Deo constitutus est? Istud non dico. Non enim de quovis Principe mihi sermo est. Sed de re ipsa, id est de ipsa potestate. Quod enim Principatus sint, quodque non simpliciter et temere cuncta ferantur, divinæ Sapientiæ opus esse dico. Propterea non dicit : Non enim Princeps est nisi a Deo. Sed de re ipsa disserit dicens : Non est potestas nisi a Deo. » Cf. S. Thomas Leet. I in Caput XIII ad Romanos super citata Apostoli verba. — Consilio autem dixi determi­ natam personam : nam cum auctoritas publica in abstracto neque existât, neque existere possit, necesse est ut in aliquo subjecto existât; unde sub hoc sensu princeps et auctoritas ex eodem principio manant; non sic autem, ut videbimus, quando agitur de determinato Principe. Nunc sit conclusio. IV. Auctoritas socialis, seu pubHca potestas est immediato a Deo; et consequenter principium illud : nullum imperiual. sine libero pacto, absurdum estTTTrobatur prima pars thesis; nam secunda est corollarium primæ, ut vel ipsi adversarii concedunt. — Homo natura sua sqcjalis_fiSt, seu societas est opus naturæ, non alicujus liberi hominum pacti, ut in superiori articulo probatum est. Atqui nulla so- ART. HI. DE AUCTORITATE SOCIALI 231 cietas dari potest sine publica auctoritate, quæ est elemen­ tum formale conferens unitatem multitudini (49, II). Ergo auctoritas publica seu socialis est a lege naturæ, sicut ipsa societas, non autem a libero hominum pacto. Quod autem a naturæ lege est, a Deo immediate est, cujus lex natuFæ rioil est nisi participatio (24, 1). Auctoritas igitur civilis est immediate a Deo. — Hinc præclàrâ illa Pauli, Roman. XIII, v. 1 et seqq. : Omms~ anima potestatibus sublimioribus (hoc est, hominibus in potestatibus constitutis, ut ib. commentatur S. Thomas) subdita sit. Non est enim potestas nisi a Deo. Quæ autem sunt, a Deo ordinata sunt. Itaque, qtii resistit potestati, Dei ordinationi resistit. V. Corollarium. Jure igitur meritoque damnatur ab Eccle­ sia hæc propositio, quæ in Syllabo Pii IX est LX : Aucto­ ritas nihil aliud est, nisi numeri et materialium virium summa. VI. Quæstio altera. Difficultates quæ contra nostram thesim opponuntur non præcise originem ipsius auctoritatis, sed potius subjectum in quo auctoritas ipsa residet et a quo ipsamet exercetur respiciunt. Unde ad hanc secundam quæstionem solvendam immediate accedimus. Qui pactum sociale docent, auctoritatem politicam ex sociis, ut vidimus, derivant: consequenter in multitudine reponunt veluti in subjecto naturali auctoritatem ipsam, et ex jure quidem inalienabili, cui nempe populus non potest renuntiare. Hinc theoria majestatis popularis seu dei popolo sovrano, ut vulgo dicitur, qua sæpissime in discrimen vocatur ipsa pacifica conviventia socialis, omniaque turbulenta atque exitiali anarchia commiscentur. Sit itaque conclusio. VII. Multitudo, seu jnpulus^non potest esse auctor itatis ci­ vilis subjectum.-Nota, optime lector, verba conclusionis : non nego neque negandum est auctoritatem civilem esse in so­ cietate : cum enim societas resultet ex multitudine el aucto­ ritate, hæc necessario residet in ipsa societate, ut ex terminis est manifestum ; sed nego multitudinem, seu populum, seu cives sive divisim sivecollectim sumptos esse auctoritatis pu­ blica; subjectum. Inhoc enim secundo sensu quæstio agitatur; in primo sensu nulla quæstio. — Probatur conclusio. Repu­ gnat esse subjectum civilis auctoritatis illud, cui repugnat possibilitas exercendi talem auctoritatem : cum enim aucto­ ritas sitessentialiter ordinata ad gubernandam rempublicam ejus subjectum esse non potest, quod non potest esse subjec- 232 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA tum exercitii. Atqui, fatentibus ipsis adversariis, multitudo non potest per seipsam exercere auctoritatem civilem. Ergo multitudo, seu populus, non potest esse subjectum auctori­ tatis civilis. Ut sese extricent ab hoc argumento, fundato in utroque elemento sociali, multitudine nempe et auctoritate, adversa­ rii dicunt : Io auctoritatem quidem in multitudine residere; 2° sed quia multitudo non potest per semetipsam auctorita­ tem exercere, addunt ipsam debere suos repræsentantes eli­ gere, qui veluti sui administri et ejus nomine, leges ferant et bono provideant communi. — Sed contra ; et magis robo­ ratur nostra argumentatio. Nam aut administri hujus aucto­ ritatis popularis per electionem constituuntur legumlatores cum potestate nempe ferendi et applicandi leges, ad quas observandas populus tenetur el vi etiam cogi potest, aut tan­ tummodo sunt instrumenta et voces, ut ita dicam, legislatio­ nis popularis. Si primum, habemus intentum ; nempe potes­ tatem seu auctoritatem publicam gubernandi multitudinem esse in electis ab ipsa multitudine: illud enim est subjectum auctoritatis publicæ quod per leges a se latas potest guber­ nare multitudinem. Si autem dicatur alterum ; ergo multitudo non subjicitur auctoritati, quæ non existit in illis instrumen­ tis, sed ipsa multitudo retinet in sejus seu auctoritatem, qua potest leges latas ab instrumentis a se electis examinare, et eas approbare et recipere, vel non approbare et rejicere, quin instrumenta iWa. licite imponere valeant earum observantiam. Quod quidem est verum et maximum auctoritatis publicæ exercitium, ab adversariis ipsis tum verbis tum factis nega­ tum multitudini. — Quocumque igitur adversarii se vertant, aut nobiscum negare debent multitudinem posse esse sub­ jectum auctoritatis, aut sibi aperte contradicere. Quod si denique aliquis insisteret et id præcise fieri debere contenderet, nempe submittere leges approbationi populari, et revera multitudini exerci tium auctoritatis posse competere; ingenue responderem me velle philosophari non delirari. Est porro mentis delirium admittere, moraliter posse societatem consistere et leges ferri aptas regimini multitudinis in hac ultima hypothesi adversariorum. VIII Nota I. De scholasticorum doctrina circa subjectum auctoritatis civilis. Thesis, quam hucusque defendimus, vi­ detur e diametro oppositacommuni Scholasticorum doclrinæ, qui concorditcrdoccnt auctoritatem esse in ipso populo. Audia- ART. 111. DE AUCTORITATE SOCIALI 233 turpræ ceteris Franciscos Victoria,summus theologicepraecep­ tor, ut eum inProæmioad Lib. XII De locis theologicis merito vocat Melchior Canus. In Relectionedepoles/afe civili. n. 7. hæc habet: « Constitutione ergo divina Respublica hanc potesta­ tem [civilem) habet, causa vero materialis, in qua hujusmodi potestas residet jure naturali, el divino, est ipsa Respublica, cuide se competit gubernare seipsam, et administrare, et om­ nes potestates suas in commune bonum dirigere. » Quam thesim hac ratione probat : « Nam cum de jure naturali et divino est aliqua potestas gubernandi Rempublicam, et su­ blato communi jure positivo et humano, non sit major ratio, ut potestas illa sit in uno, quam inaltero, necesseest, ut ipsa communitas sit sibi sufficiens, et habeat potestatem guber­ nandi se. Si enim prius quam in civitatem homines conve­ nirent, nemo erat aliis superior, non est aliqua ratio, cur in ipso coetu, seu conventu civili quisque sibi super alios potes­ tatem vindicaret. » Hactenus Victoria. Eadem ferme Domi­ nicus Soto Lib. IV. De justitia el jure, Qu. IV, Artic. I : Bannes, Decisiones de jure et justitia, Qu. LXIII, Artic. Ill; S i .r ■ Legibus, Lib. Ill, Cap. II, §§ IV et VI et in Defensione /'Jei catholicæ adversus regem Angliæ, Lib. Ill, Cap. I et II ; Bellarminus De laids, Lib. VI, Cap. VI ; Natalis Alexander, His:: ria Eccles., Dissert. VI in sæcul. XV et XVI ; aliique, ut dixi, communiter. El horum auctoritate abutuntur Spedalieri. Mamiani, ceterique assentatores pacti socialis et ludicræ ma; statis popularis. IX. NotajI. Expenditur Scholasticorum exposita doctrina. Obscuritatem aliquam inesse præfatis scolasticorum doctri­ nis non ego inficiabor ; sed si quis consideret eos scripsisse quando quæstioncs polilicæ hac de re non agitabantur sicut nunc agitantur, facile veniam dabit si subtilius et adhibitis peropportunis distinctionibus ad evitandas æquivocationes quæstionem non definiverint. At vehementer nego Scholas­ ticos favere pacto sociali, vehementer nego vel ipsorum verba ansam præbere minimam assentatoribus plebeiæ majestatis: quinimo affirmo eorum doctrinam aperte adversari principiis recentioris polilicæ democratices, in sensu quo vocabulum istud vulgo usurpatur. Expendamus hujusmodi principia, ea comparando cum principiis Scholasticorum. 234 JUS NATUBÆ. LIB. U. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA Principia Scholasticorum. Principia Rationalistarum. Primum principium. So­ Primum principium. Socia­ cialitas humana est a natura, litas humana non est a na­ et consequenter a Deo ut a tura, neque a Deo, sed a li causa efficiente. — Victoria, bero pacto sociali individuo­ Solo, Bellarminus, Suarez, rum, ut a causa efficiente. loe. cit. Alterum principium. Ergo Alterum principium. Ergo auctoritas publica, societati auctoritas publica est collectio necessaria non hominum con­ seu summa libertatum indiditione aut jure aliquo posi­ vidualium, et est a libera tivo continetur, ut ait Victoria, civium voluntate sicut a vera ibid., n. 6, sed est a natura, et immediata causa efficiente. et consequenter a Deo, ut a causa immediate efficiente. — Auctores citati, ibid. Principium tertium. « Com­ Principium tertium. Ergo munitas non potest per seip- jus administrandi rempublisam exercere hanc potesta­ cam pertinet ad multitudinem tem ;... nec potest genus hu­ seu populum, et principes manum, etiamsi totum si­ seu rectores non aliud sunt mul conveniret, contrarium nisi meri repraesentantes plestatuere, ut nulli essent prin­ beiæ majestatis, inalienabilis cipes vel rectores. » — Verba in populo, et qua populus sunt Bellarmini, loc. cit., et potest ad libitum destituere suos repraesentatos libere elec­ idem alii citati Auctores. tos. — Rousseau, et passim rationalistæ. Hæc sunt principia scholasticorum, hæc principia rationa­ listarum : aperta est oppositio inter una et alia. Cur igitur Scholastici more rationalistarum ponunt in multitudine sub jectum civilis auctoritatis ? Hoc est ultimum quod a nobis declarandum est. Consideraverunt ergo ipsi societatem in abstracto et consequenter individua in abstracto, et in abs­ tracto auctoritatem ipsam. Ex qua exclusiva consideratione emergit: Io perfecta æqualitas individuorum; 2° et ideo in nullo individualiter sumpto facultas imperandi ; 3° et conse­ quenter potestas imperandi est aliquo modo in multitudine ; 4° at non est in multitudine ut in subjecto generativo, quia potestas est a Deo immediate ; neque ut in subjecto exercente, quia, u» probavimus, multitudo non potest exercere auctori- ART. HI. DE AUCTORITATE SOCIALI 225 latem publicam ; 5° ergo in multitudine est potestas, ut in principio seu objecto déterminante personam seu personas, quæ potestate sibi a Deo collata, rempublicam gubernant. — Hanc esse mentem Doctorum Scholæ, aperte, ni fallor, pro­ bant verba quæ supra n. VIII retuli ex Victoria et sequentia, quæ Op. et Relect. cit. n. 8 habet idem Auctor : « Nos, inquit, cum omnibus sapientibus melius dicimus, monarchiam, sive regiam potestatem non solum justam esse et legitimam, sed dico reges {vel quocumque alio titulo reipublicœ prœsideant) etiam a jure divino et naturali habere potestatem, et non ab ipsa Republica, aut prorsus ab hominibus. » — In multitu­ dine igitur ut in subjecto non est potestas ; et tamen Auctor addit quod creat respublica, non potestatem, sed Regem, nempe determinatum subjectum. Vult ergo in multitudine esse non potestatem determinatam ut in subjecto, sed potes­ tatem determinandi subjectum politicæ auctoritatis. — Cf. Liberatore, Jus sociale Cap. Ill, Artic. II ; Taparelli, Saggio di dirilto naturale, nota LXXIX; Audisio, Juris naturæ et gentium, Lib. Ill, Titulo III, n. X. X. Quæstio tertia. Auctoritas civilis non est ex libero homi­ num pacto sed immediate a Deo; insuper subjectum aucto­ ritatis non potest esse multitudo. Hæc duo contra rationalistas hucusque demonstravimus. Atqui subjectum auctoritatis in societate determinata debet esse determinatum et concre­ tum, quia abstractum et indeterminatum non existit; et tamen nullus homo natura sua superior juridice est multi­ tudine, neque jus auctoritativum habet ipsam gubernandi. “Undenam ergo facium quo aut unus aut plures homines constituantur in Republica principes? En quæstio. Et dico factum : quia natura necessitatem existentiæ hujus vel alte­ rius principis determinati non suppeditat; et hinc præfata existentia subaudit factum quoddam contingens, quod illam explicet. Ut quisque autem per se videt, hæc quæstio toto coelo differt a præcedentibus, quas cum rationalistis agita­ vimus : nam illæ auctoritatem ejusque subjectum naturale et necessarium respiciebant ; ista vero subjectum contingens et determinatum auctoritatis considerat. XI. Sententiae. Liberatore in Jure sociali Cap. Ill, Artic. I hanc assumit probandam propositionem quæ in ordine est tertia: < Causa, quæ primitus subjectum politicæ auctorita­ tis determinat per se est prævalentia præexistentis juris domestici, per accidens vero est consensus. » Quæ sententia 236 JUS NATURÆ. LIB. U. DE SOCIETATE CIV. LN SE SPECTATA. Audisio non satis arridere videtur : « Tenemus, inquit, a fami­ lia primam duxisse originem principatum, quum imperfecta admodum hujus notio habebatur, paucisque ordinandis fa­ miliis amplior quædam paternitas sufficiebat. Volumus quoque familiæ exemplum traducendum esse in civitatem : non nimis tamen, cum sint diversissima jura patris et jura imperantis. Similitudinem fatemur inter familiam et civita­ tem : istamque perfici quum affectibus et obsequio ad illam accesserit : sed nequaquam analogiæ sufficiunt, ut res et jura permisceantur. Ergo non recta illa sententia, quæ ex familia vel paternitate originem et jura infert principatus. Imo populis noxia, quia patris exemplo, nimia princeps sibi vindicaret; nec minus infensa principibus, qui, familiæ titulo, quomodo sua imperandi jura tuerentur? Duæ igitur potestates, discretæ invicem a natura, sunt familia et prin­ cipatus. » Et infra addit: « Hæc duo, populus eligens, Deus auctoritatem conferens, quæstionem absolvunt », de determi­ natione nempe subjecti politicæ auctoritatis. — Op. et loc. cit. n. VII et X. — Forte in hisce sententiis oppositio est potius apparens quam realis, et possunt ad invicem conci­ liari sequenti conclusione. XII. Subjectum politicæ potestati» per se determinatur electione sive directa sive indirecta. Hæc conclusio, ut ego existimo, hoc simplici argumento probatur. Videlicet. Officia moralia, quibus homines ad jura alterius obligantur, aut per se consequuntur naturam, ut sunt officia naturalia erga Deum, nosmelipsos, et proximum nostrum, aut per se con­ sequuntur electionem voluntatis, ut sunt vola, officia conjugum et alia similia, quæ natura sua obligant, at posita vo­ luntatis electione, ex qua naturaliter officia illa consequuntur. Atqui officia moralia quibus homo politice obligatur subesse, determinato huic subjecto seu determinatæ personæ habenti politicam potestatem non consequuntur ipsam naturam: quia nemo natura sua nascitur rex, sicut nemo natura sua nascitur subditus. Ergo officia moralia quibus homo politice obligatur subesse subjecto determinato politicæ potestatis sunt officia naturalia quidem sed per se consequentia actum electivum voluntatis. Ergo subjectum politicæ potestatis per se determinatur electione. Ex hac parte puto consentiendum esse Audisio. Electio autem potest esse directa vel indirecta : directa si feratur in personam eligendain : indirecta si feratur in id 237 ART. III. DE AUCTORITATE SOCIALI quod secum fert determinationem illins personæ. Exempli gratia, civitates principe destitutæ conveniunt ad eligendam personam, et designant personam B ; en electio directa. At una, vel tres, vel plures familiæ patriam relinquunt, et Americam contendunt : quid quærunt ? Occupare territorium in illa regione quin cogitent fortassis de dominatoribus ; at eo ipso quod eligunt territorium subjectum juri gubernantis, indirecte eligunt ipsi gubernanti subjici. Quibus declaratis tres hypotheses fieri possunt. Prima hypothesis. Aut plura individua conveniunt in unam societatem efformandam ; et in hac hypothesi, cum nullus eorum sit natura inter ipsos princeps, iste non potest nisi per electionem aut expressam aut tacitam determinari, ut diximus in probatione thesis. Et hoc conceditur a Libe­ ratore. Secunda hypothesis. Aut plures familiæ conveniunt in no­ vam societatem efformandam : et in hac secunda hypothesi, cum patresfamilias jus æquale habeant administrandi pro­ priam familiam, quæ est proximum elementum hujus novæ societatis, in ipsis collective sumptis residet jus determi­ nandi subjectum publicæ potestatis. Unde aliqua persona non potest nisi per eorum consensum expressum vel tacitum assumere sibi jus administrandi rempublicam. Neque in hoc Liberatore dissentit. Tertia hypothesis. Aut demum familiæ conviventes ex uno eodemque stipite procedunt. Quo in casu, quousque familiæ in una domo cohabitant, magis habetur societas patriarchalis quam civilis (49, IV) ; si vero familiæ vivunt separatæ in territorio posito sub dominio antiquioris patrisfamilias, vi electionis permanendi in ipso territorio alterius dominationi subjecto, indirecte eligunt subjici eidem dominationi : quæ, vi electionis indirectæ, ex domestica evadit civilis ; et verificatur quod causa determinans subjectum politicæ auctori­ tatis est prævalentia praeexistentis juris domestici, ut docet Liberatore. — Et in hunc sensum faciunt verba quæ S. Tho­ mas habet in I Politicorum Leet. I : i Omnis domus regitur ab aliquo antiquissimo, sicut a patrefamilias reguntur filii. Et exinde contingit, quod etiam tota vicinia, quæ erat insti­ tuta ex consanguineis, regebatur propter cognationem ab ali­ quo qui erat principalis in cognatione, sicut civitas regitur a rege. Unde Homerus dixit quod unusquisque uxori et pueris suis instituit leges, sicut rex in civitate. Ideo autem hoc Zjqljaba. Summa philos. — T. III. 13 238 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA regimen a domibus et vicis processit ad civitates, quia di­ versi vici sunt sicut civitas dispersa in diversas partes ; et ideo antiquitus habitabant homines dispersi per vicos, non autem congregati in unam civitatem. Sic ergo patet, quod regimen regis super civitatem vel gentem processit a regimine anti­ quioris in domo vel vico. » En praevalentia, seu melius, transitus juris domestici in civile. Atqui < Civitates et gentes constituuntur ex his qui sunt subjecti regi > (ibidi), et « Civitates sunt institutas humana industria » (ibid, circa finem). En electio sive tacita sive expressa, sive directa sive indirecta. ARTICULUS QUARTUS (52) De potestate legislativa civilis auctoritatis. I. Notiones Patriæ et Status Politici. Usu venit apud recentiores politicos rationalistas ut Patria confundatur cum Statu politico, et Status abstracte sumptus sit ens rationisa. nemine definitum neque definiendum, concrete vero sit : Praevalens opinio factionum, quæ, Reipublicœ regimine per fas aut per nefas arrepto, propria arbitria vi imponit, et bonum commune subordinat bono proprio. Hæc est, subtractis verbis magnificis quæ nihil dicunt, historia vera et realis Politicæ, quæ a multis annis prævalet. Interest ergo plurimum ut veræ no­ tiones Status et Patriæ determinentur, ut circa naturam et jura utriusque non phantastice sed philosophice ratiocinari valeamus. II. Patria. Patria est locus in quo nati sumus, et crevimus, et primas hujus vitæ impressiones accepimus. Ideo stricto nexu conjungitur cum familia, hoc est cum Societate domes­ tica et potestate patria, unde nomen et ipsam originaliter ac­ cepisse non incongrue aliqui existimant. Ex ipsa domo, ut in articulo præcedenti n. XII cum S. Thoma dicebamus, constituti sunt vici, postea civitates, ac sic territorium suc­ cessive extensum et occupatum a familiis ex eodem stipite procedentibus, ejusdem linguæ, eorumdem morum, ac inter se de facili convenientibus, nomen radicale Patriæ retinuit, quasi nempe non aliud sit quam extensio domus paternæ et territorii domestici. Hinc innatus amor patriæ nativae ad ampliorem Patriam extenditur. ART. IV. DE POTESTATE LEGISLATIVA CIVILIS AUCTORITATIS 239 III. Status. Sicut homo ex corpore et anima essentialiter coalescit, et tamen ex anima rationali, tanquam ex parte nobiliori et principio specificativo, nominatur; ita Status idem omnino est ac ipsa Societas, nempe compositum ex multitudine et auctoritate, sed hanc tamen potius quam illam designat, quia auctoritas est principium dirigens et conferens unitatem et, ut ita dicam, specificationem multitu­ dini. Et in hoc sensu Status non est ens rationis, neque quid abstractum, et multo minus factio quædam, sed est ipsa potentia socialis existens in individuis determinatis ad procurandum bonum commune societatis ejusque unitatem vel maxime conservandam et defendendam. Igitur Status est Societas (sicut homo est compositum) per auctoritatem conservanda et gubernanda ; ita ut, si abstrahamus a Statu, seu ab auctoritate, corpus sociale est anarchicum et si abstra­ hamus a corpore sociali conservando et gubernando, Status est potentia tyrannica et despótica — Si hoc nomen novum Status hoc sensu intelligatur, revera significat aliquid; si secus, est pura abstractio in se, practice vero est arbitrium Regentium multitudines. IV. Quæstio prima. Declarata natura Status, prouti nempe est potentia socialis practica, hoc est, exercita a Regentibus multitudinem propter bonum ipsius multitudinis ; jam per se est manifestum ad ipsum pertinere leges ferre : siquidem nonnisi per leges potest multitudo diversa voluntatibus et actionibus convenire in unitatem boni communis. Sed quærimus utrum potentia legislativa Status limites habeat, vel contra ita sit independeos ut pene omnipotentia gaudeat. Hæc autem quæstio ab hac alia pendet quæstione : Utrum nempe Reipublicæ Status sit omnium jurium origo et fons ? Nam si talis est, jure quodam pollet nullis circumscripto limitibus; sed intra quosdam limites concludi necessario debet, si ipse non sit origo et fons omnium jurium. Unde sit conclusio : V. Reijrnhlicæ Static nnn est.ignium jurium origoetfong. Hæc propositio constat imprimis ex dictis contra Hobbesium, qui ex lege civili omnem moralitatem humanorum actuum derivari contendit (10, II et V), cui propterea debetur theo­ ria recentior de omnipotentia Status. Illo ergo nostro argu­ mento supposito, quod respicit intrinsecam actionum moralitatcm, hoc alterum addimus quod tangit externam multitudinis œconomiam, circa quam præcipue exaggeratur 240 JUS NATUHÆ. LIB. II. CAP. U. DE SOCIETAffe CIV. IN SE SPECTATA Status potentia. — Multitudo socialis non est proprietas Status, quæ possit nempe ad Status arbitrium alienari vel destrui : secus bona et vita ipsa civium essent sub dominio Status, non secus ac grex pecudum, vel lapidum acervus; sed imo potentia Status essentialiter ordinatur ad bonum reipublicæ, propter quod unice meliori et faciliori via obti­ nendum natura impellit homines ad societatem elTormandam. En ratio, en natura, en scopus politicæ socialitatis. Ergo sic Status ex naturali officio tenetur rempublicam gu­ bernare, ut naturalia jura civium non destruat sed conser­ vet et foveat quantum potest, sicut et officia ex qnibus jura illa proveniunt. Quod autem officiis adstringitur erga vera et realia jura alterius, non potest esse origo et fons omnium jurium, ut ex terminis patet. Ergo, nisi cives in ipsa societate ponamus expoliatos omni jure et officio naturali, hoc est, destitutos humanitate, impossibile om­ nino est ut Reipublicæ Status sit omnium jurium origo et fons. VI. Corollarium. Ergo in Syllabo Pii IX, merito damnatur propositio XXXIX : « Reipublicæ Status, utpote omnium jurium origo et fons, jure quodam pollet nullis circumscripto limitibus. » VII. Principia quæ legislationi politicæ præsidere debent. Omnia percurrere quæ ad humanam legislationem politicam pertinent excederet limites praefixos Operi nostro. Hic igitur, suppositis iis omnibus quæ de natura legis, nec non de legibus humanis alibi statuimus (22 et 25), solummodo principia generalia quæ in politica legislatione præsidere de­ bent, indicabimus. — Et in antecessum Legislatoris humani officium est rationem humanæ socialitatis cognoscere : illa enim ratione ignorata, nihil recte statui legibus potest ad socialitatem ipsam pertinens. Ratio autem socialitatis ex fine ipsius societatis desumitur : qui finis est ut homines associati simul bene vivant : Ergo legislatoris officium est suas leges ita temperare, ut per ipsas homines valeant bene vivere. Hoc autem officium tria necessario et positive im­ portat : Io ut in subjecta_multitjAd.iae.bonain .vitanLinstitu.at Legislator; 2;- ut institutam conservet; 3° ut conservatam a Quarta pars. « Alio modo leges possunt esse injustæ per contfâfïeTalêm'ad bonum divinum, sicut leges tyrannorum inducentes ad idololatriam, vel ad quodeumque aliud, quod sit contra legem divinam ; et tales leges (non solum non obli­ gant in conscientia, sed) nullo modo licet observare : quia, sicut dicitur Actor. IV : Obedire oportet Deo magis quam hominibus, » ut supra dictum est (25, IX). IV. Quæstio altera. Atqui conclusio præcedens alteri quæstioni gravissimæ, viam aperit, nempe de resistentia legibus injustis principum, et consequenter, quæslioni alteri de re­ sistentia principi, qui societati ipsi regendæ atque gubernandæ praeponitur. Subditis inest ne jus resistendi legibus tyrannicis et consequenter ipsi Tyranno, eumque expellendi ne amplius regnet in societate, quam opprimit? En quæstio, ad quam solvendam caute et pedetentim est procedendum : siquidem ex ejus falsis solutionibus aut nimium tribuitur Ziolura. Summa philos. — T. HI. 17 254 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA Principi, aut nimium conceditur subditis, seu aut tyran­ nis justificatur principis, aut justificatur perduellio subdi­ torum. V. Prænotamen primum. Resistentia, generatim accepta, est oppositio activitati alterius subjecti : moraliter sumpta idem sonare videtur ac inobedieñtia : tunc enim alterfmoraliter resistitur quando ei obedientia recusatur. Est autem resistentia passiva vel activa; passiva si subjectum violentiam patiiur, sed ejus voluntas non flectitur, ut in martyribus; activa si violentiam illatam violentia repellit. VI. Prænotamen alterum. Non est quæstio de resistentia passiva. Si enim leges humanæ sunt justæ, obligant in foro conscienti® ; ergo culpabilis est civis, qui passive etiam re­ luctatur illis legibus; multo autem magis culpabilis est si resistat active potestairéxëÎufTvæ ipsarum legum. Et idem absolute est tenendum quoties lata lex videatur dubiæ justitiæ : hoc enim in casu non ad subditum pertinet judicare de lege, quia non ad ipsum pertinet providere de bono com­ muni, sed ad principem. Si denique lex est manifeste injusta per contrarietatem ad bonum divinum, cum in hoc casu homo teneatur ex conscientia non obedire, resistentia passiva, non solum licita est, sed etiam præcepta, ut cum S. Thoma dixi­ mus in probatione ultimæ partis thesis, et ex martyrum exemplo edocemur. Breviter. Resistentia passiva ex moralitate legis dijudicanda est. Igitur tota quæstio est de resisten­ tia activa, el quoad leges manifeste injustas sive contra bo­ num commune societatis, sive contra bonum divinum, qua sic resistitur potestati executivæ, et consequenter, legislati­ va ut ipsi violentia a subditis inferatur. Quæritur utrum hæc resistentia licita sit? Partem affirmativam uno ore procla­ mant omnes assentatores imperii popularis, qui in ipsa democratia, ut ipsi loquuntur, seu in multitudine reponunt verum subjectum auctoritatis politicæ. Unde leges, quæ sibi non placent, quia eorum licentiam frænant et propriæ ambitioni adversantur, injustas proclamant, ut jus sibi arrogent accen­ dendi multitudinem et insurgendi contra legitimos principes. Quid igitur hac in re sentiendum sit, gradatim dicemus. VII. De tyranno. Tyrannus túpawoc idem sonat ac rex, seu princeps qui plenam in subjectos habet potestatem ; unde primo in bonam partem sumi consuevit, ut passim videre est in libris Politicorum Aristotelis, in Miltiade Cornelii Nepotis, sub fine-, quo sensu Virgilius Æneid. Vil, 265-6, ait : ART. VII. DE OFF. ET JUR. SUBDITORUM ERGA POLIT. POTESTATEM 255 Adveniat, vultus neve exhorrescat amicos. — Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni, hoc est Æueæ. — At progressu temporis nomen tyranni in pravum sensum usurpatum est, nempe ad significandum principes, qui per insolentiam vi­ ribus imperii abutentes, non jure et æquis legibus, sed vi et quadam animi libidine dominabantur (Cf. Lexicon latinum, etc., in usum Seminarii Patavini, Tyrannus). Hoc sensu tyranni natura describitur a Tullio, De amicitia, Cap. XV : < Hæc est enim, inquit, tyrannorum vita, in qua nimirum nulla tides, nulla charitas, nulla stabilis benevolenti® potest esse fiducia : omnia semper suspecta atque sollicita : nullus locus amicitiæ. » VIII. De tyraaaoresiinine et de tyranno usurpatione. Porro tyrannus in sua deteriori significatione acceptus, distinguitur communiter in tyrannum regimine et in tyrannum usurpa­ tione. Tyrannus regimine dicitur ille qui legitime assecutus est principatum in aliqua societate, sed per leges manifeste injustas gubernat; Tyrannus usurpatione ille dicitur qui per ambitionem vel quocumque alio illicito modo potestatem adipiscitur,~iillecl. I. in XIII ad Roman, loquitur S. Thomas. IX. De resistentia contra tyrannum usurpatione. < Qui per violentiam dominium surripit, non efficitur vere prælatus vel dominus; et ideo cum facultas adest, potest aliquis tale dominium repellere : nisi forte postmodum dominus verus effectus sit, vel per consensum subditorum, vel per aucto­ ritatem superioris. > Hæc S. Thomas in II Sentetiliarum, Dist. XLIV, Qu. H, Artic. II : ex quibus manifestum impri­ mis est tyrannum usurpatione evadere posse legitimum principem, ut omnes conveniunt. Sed de hoc non est quæs­ tio Porro tyrannum usurpatione dupliciter considerare pos­ sumus, scilicet in actu usurpationis, hoc est in actu belli injuste illati reipublicæ, et post usurpationem jam consum­ matam, quando scilicet, republica pacificata, tyrannus ipsi dominatur et leges condit atque promulgat non jure sed jacto, quin tamen ut princeps legitimus habeatur. — In actu usurpationis tyrannus est injustus invasor ; et ideo sicut individua persona potest vim vi repellere, ita a for­ tiori Respublica, cui vis infertur, potest vim vi repellere et tyrannum occidere : et dico Rempublicam, seu cives, non privata auctoritate; sed auctoritate publica vel expressa vel tacita principis legitimi ; sive eorum qui legitime ejus vices 256 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA gerunt: non enim ad judicium privatum civium, sed ad auc­ toritatem publicam pertinet judicare de bono communi Rei­ publicæ. — In hunc sensum loquitur S. Thomas loc. supra cit. in respons. ad 5 : « Quando aliquis dominium sibi per violentiam surripit nolentibus subditis vel etiain ad consen­ sum coactis, et quando non est recursus ad superiorem per quem judicium de invasore possit fieri; tum qui ad libera­ tionem patriae, tyrannum occidit, laudatur et praemium accipit. » Si vero tyrannus usurpatione jam dominatur, quin tamen evaserit princeps legitimus, absolute loquendo, Respublica oppressa, vel princeps legitimus, si existit, jus habet contra tyrannum, et per vim potest expellere injustum Regni inva­ sorem. Dico absolute loquendo : nam si tyrannus expelli nequeat sine magnis calamitatibus publicis et maximo Rei­ publicæ detrimento, neque princeps legitimus agere contra tyrannum potest, sed iste patienter ferendus est : etenim princeps est ad bonum Reipublicæ procurandum. Ergo si nonnisi cum maxima Reipublicæ pernicie princeps legiti­ mus bellum tyranno inferret, non Reipublicæ sed sibimetipsi provideret, et sic alia via, cum tyrannidi obsisteret, no­ tam tyrannidis ipse vere incurreret. Hac ergo in hypothesi princeps legitimus jus retinet, sed sui juris exercitium sus­ penditur. Quoad vero leges quæ a Tyranno dominante feruntur et quæ externam Reipublicæ ordinationem respiciunt, hæc sapienter traduntur a Francisco Victoria Releclion. theol., Relect. III De potestate civili, n. 23 : « Cum Respublica op­ primatur a Tyranno et non sit sui juris, nec possit ipsa ferre leges, nec jam ante datas exequi ; si non pareret Ty­ ranno, jam Respublica interiret. Certe videtur quod leges, quæ sunt convenientes Reipublicæ, obligent, etiamsi ferantur a Tyranno : non quidem quia a Tyranno latæ, sed ex consensu Reipublicæ, cum sanctius sit, ut serventur leges a Tyranno latæ, quam quod nullæ serventur. Et certe esset in apertam perniciem Reipublicæ, si principes, qui non habent justum titulum, occuparent regnum, quod nulla essent judicia, nec aliquo modo possent malefactores puniri, aut coerceri, cum non sit tyrannus judex legitimus, si leges ejus non obligant. » X. De resistentia contra tyrannum regimine. Sed præcipue quæstio movetur do tyranno regimine : utrum nempe licita ART. Vit. DE OFE. BT JUR. SUBDITORUM ERGA POLIT. POTESTATEM 257 sit activa resistentia in subditis contra ipsum tyrannum, ita ut vel regno expoliari a subditis possit, vel etiam morte plecti. In hac quæstione solvenda præ oculis habenda est doctrina calholicæ Ecclesiæ. In concilio ergo Constantiensi, Sess. VIII. et Constitutione Martini V, Inter cunctas, damnatur hæc propositio quæ est XVII ex XL.V articulis Wicleffi : < Rotulares possunt ad suum arbitrium Dominos delin­ quentes corrigere. » — Et Sess. XV ab eisdem Patribus, et a Paulo V, Constitut. Cura Dominici Gregis, XIV Janua­ rii MDCXV, proscribitur,hæc doctrina : « Quilibet tyrannus potest et debet licite et meritorie occidi per quemcumque vassallum suum, seu subditum, etiam per clancularias insi­ dias, et subtiles blanditias, vel adulationes, non obstante quocumque præstito juramento seu confederatione factis cum eo, non expectata sententia vel mandato judicis cujuscumque. » — Cf. Roselli Ethica, Qu. ult., Artic. V. ubi etiam refert definitiones Concilii Toletani V. — Tyrannici­ dium ergo privata auctoritate perpetratum illicitum est et detestandum : sed ex hoc ipso estne illicita quæcumque re­ sistentia activa tyranno? XI. Sententia prima. In hac igitur salebrosa quæstione sol­ venda variæ proferuntur sententiæ a scriptoribus. Procul dubio iniqui principes populis corruptis dantur a Deo, juxta illud Oseæ XIII. v. 11 Dabo tibi regem in furore meo; et illud Job. XXXIV. v. 30, Regnare facit hominem hypocritam propter peccata populi. Ex quibus omnibus sapienter in I de Regimine Principum, Cap. VI, fine, S. Thomas concludit tol­ lendam esse populi culpam ut cesset tyrannorum plaga. — Attamen hæc omnia non justificant Principem. Vœ Assur! dicitur Isaiæ X. v. S; et Assur erat virga furoris Domini ad gentem fallacem missus et contra populum furoris Domini, (ib. vv. 3 et 6). At « cum impleverit Dominus cuncta opera sua in monte Sion el in Jerusalem, visitabo super fructum magnifici cordis regis Assur et super gloriam altitudinis oculorum ejus > (ib. v. 12). Intacta igitur remanet quæ­ stio. XII. Altera sententia. Dicitur secundo quod tyrannica op­ pressio sustinenda est patienter, sicut infirmitates, sicut cetera mala quibus vita hominum affligitur in hoc mundo. Sed per hanc responsionem mutatur, non solvitur quæstio. Quærimus enim de justitia, et respondetur de patientia. Discrimen insuper est inter tyrannidis malum et cetera 2a8 JUS NATUR E. LIB. II. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA mala : hæc enim a Deo infliguntur, penes quem nullum nobis jus est; at vero subditi jus strictum habent ut recte a Principe gubernentur, atque ideo patiuntur injuste a ty­ ranno, qui maxime culpabilis est, etiamsi tyrannidem exerceat Deo tolerante, ut dictum est supra. Denique quod patienter ferendæ sint hominum injustitiæ libentissime ad­ mitto, sed patientia non perimit facultatem in patiente repetendi proprium jus; et si hoc verum est inter cives in dividuos, erit saltem æque veruin in republica respectu prin­ cipis. Quæstio igitur manet. XIII. Tertia sententia. Unde alii dicunt quod penes cives est jus protestandi, appellandi, aliaque similia media adhibendi. Perbelle id quidem. Sed : Io Tyrannus qui per leges aperte in­ justas (in hac enim hypothesi, si lector bene meminit, exclu­ sive loquimur) bonum commune destruit, et civium jura pessumdat, certo certius impediet quominus cives legaliter repetant jura propria. Et in hoc casu? Redit difficultas, cu­ jus solutionem quaerimus. — 2° Potest esse periculum in mora, ut puta, si tyrannus cerlo tradat rempublicam extra­ ñe® dominationi, vel leges condat in manifestam perniciem civium, et alia similia : in quibus casibus aut resistendum est, aut succumbendum. Estne licita resistentia? Si non est licita, ergo ridiculum est jus quod civibus conceditur in Principem quoad rectum regimen in societate; si est licita, ergo subditis conceditur aliquod jus quod non est simplex jus protestandi, appellandi, etc. — Igitur assero in subditis strictum officium adhibendi prius omnia media pacifica ut tyrannus recedat a legibus manifeste iniquis et aperte socie­ tati exitialibus; sed non video solutam quæstionem, in hypo­ thesi quod illa media fuerint inefficacia. XIV. Quarta sententia. Quarto loco animadvertitur quod re­ sistentia tyranno majora mala societati facile parit. Aut enim resistentia armata non prævalet, et tyrannus provoca­ tus magis desaevit, ut S. Thomas dicit I De Regimine Principum, Cap. VI; aut prævalet, et ut ibidem S. Doctor notat, « ex hoc ipso proveniunt multoties gravissimæ dissensiones in populo sive dum in tyrannum insurgitur, sive dum post dejectionem tyranni, erga ordinationem regiminis multitudo separatur in partes. Contingit etiam, ut interdum dum alicujus auxilio i..ultitudo expellit tyrannum, ille potestate ac­ cepta tyrannidem arripiat : et timens pati ab alio quod ipse in alium fecit, graviori servitute subditos opprimat. >— Hæc ART. VII. DE OFF. ET JUR. SUBDITORUM ERGA POLIT. POTESTATEM 259 ratio, quæ per experientiam confirmatur, valida est. Ad ex­ pellendum enim minus malum ratio dictat non inducendum esse majus malum, quod est præsertim in perniciem socie­ tatis. Et hinc est quod si tyrannis non sit excessiva, tole­ randa est, quia inter duo mala inevitabilia minus malum eligitur. — Verum nonnulla addenda esse censemus. XV. Resistentia offensiva et resistentia defensiva. Hæc dis­ tinctio est necessaria, quamvis vlllr quamaSmv^abulo in­ ferat, nam resistentia defensionem non offensionem signifi­ care videtur. Voco resistentiam offensivam vim, illatam; voco resistentiam defensivam, vim repulsam. Rem exemplo decla­ remus. IrFactu miustæ aggressionis, quiinjuste invaditur vim vi repellit; en resisten t i a defensiva; sed extra aefum Tiiju s t æ aggressîôhis, qui aggredéretürmimicum, ejus aggressionem præveniens, non vim vi repelleret, sed vim inferret, quamvis id faceret-jad præveniendâm aggressionem. Hanc'Secundam resistentiam voco offensivam. XVI. Illicita absolute est snbditisresistentia offensiva contra tyrannum regimine. Probat imprimis hanc nostram conclusionem ratio adducta in quarta sententia, et confirma­ tur sequenti ratione. Subditi, ut subditi, vim inferentes ty­ ranno, judicium auctoritativum in tyrannum ipsum exercent, et ideo eum sibi privato suo judicio subjiciunt. Atqui id est omnino illicitum : nam quamvis tyrannus non vi auctoritatis (hæc enim per se est ad bonum) sed propria malitia tyran­ nidem exerceat, est tamen auctoritate princeps, et ideo supe­ rior juridice est subditis, non istis subjectus. Ergo resisten­ tia offensiva in tyrannum regimine est omnino illicita. — Adde quod tyrannus regimine abutitur jure regnandi. Atqui ex abusu juris non amittitur jug. Tyrannus ergo regimine abutens jure, habet semper jus regnandi. Sed illicitum est privata auctoritate expoliare aliquem proprio jure. Ergo sunt absolute illicitæ perduelliones subditorum, qui Regem exauctorare aut morte plectere moliuntur. Contra igitur tyrannidem excessivam tria remedia propo­ nit S. Thomas in I De Regimine Principum, Cap. VI. lm. » Si ad jus alicujus superioris pertineat multitudini providere de rege, expectandum est ab eo remedium contra tyranni nequitiam. » Maxime vero hoc jus defendendi jura populorum pertinet ad Ecclesiam, nempe ad Christi Vicarium Romanum Pontificem : quidquid in contrarium blaterent se­ ditiosi illi homines, qui, subditi, libertatem affectant ad 260 JUS NATURÆ. LIB.'11. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA justificandas perduelliones, dominantes vero, tyrannidem exercent ad sustinendam majestatem Status. 2m. « Si ad jus multitudinis alicujus pertineat sibi provi­ dere de rege, non injuste ab eadem rex institutus potest des­ titui vel refrænari ejus potestas, si potestate regia tyrannice abutatur. Nec putanda est talis multitudo infideliter agere tyrannum destituens, etiam si eidem in perpetuo se ante subjecerat : quia hoc ipse meruit in multitudinis regimine se non fideliter gerens, ut exigit regis officium, quod ei pac­ tum a subditis non reservetur. » — Nota verba S. Thomæ si ad jus multitudinis -, quasi diceret : si jus judicandi et dispo­ nendi de regis persona (e. g., si tales sint leges fundamen­ tales regni) pertineat ad mn!,:fudinem. Est ergo simplex hypothesis quam ponit Angelicus, ne membrum aliquod omittat in sua argumentatione disjunctiva; at non dicit con­ ditionem illam semper verifican : quinimo vi hypothesis supponit in facto dari posse, sicut communiter datur, con­ trarium. 3m « Quod si omnino contra tyrannum auxilium huma­ num (juxta duas pratcedenles hypotheses) haberi non potest, recurrendum est ad regem omnium Deum, qui est adjutor in opportunitatibus in tribulatione. Ejus enim potentiæ subest, ut cor tyranni crudele convertat in mansuetudinem, secun­ dum Salomonis sententiam, Proverb. XII. v. 9 ■ Cor regis in manu Dei, quocumque voluerit inclinabit illud. » XVII. Contra excessivam tyrannidem resistentia defensiva potest esse licita. Dico contra excessivam tyrannidem : nam; ut inculcat S. Thomas, I De Regimine Principum, Cap. VI, si non fuerit excessus tyrannidis, utilius est remissam tyranni­ dem tolerare ad tempus, quam contra tyrannum agendo multis implicari periculis, quæ sunt graviora ipsa tyrannide, » etquæ ideo cives evitare tenentur, ne reipublicæ bonum periclitetur. — His declaratis, probatur thesis. Hesistentiam passivam legi­ bus manifeste injustis licitam esse subditis communiter con­ ceditur. Hinc S. Thomas I-II, Qu. XCV1, Art. IV. ad 3, loquers de lege quæ infert gravamen injusium subditis, ad quod ordo potestatis divinitus concessus non se extendit (uti sunt leges onerosae subditis non perlinentes ad utilitatem communem, sed magis ad cupiditatem vel gloriam legislatoris, vel legeslatæ ultra potestatem eidem legislatori commissam), affirmat quod in talibus homo non obligatur ut obedial legi, si sine scandalo, vel majori detrim-mlo resistere potest. Ouæ omnia su nra, n. Ill, ART. VIH. DR DIVERSIS REGIMINIS FORMIS 261 cum eodem Angelico jam notavimus. — Est ergo certum in subditis jus resistendi passive, hoc est non obediendi præfatis legibus tyrannicis. Atqui tyrannus, sicut potestate abutitur legislativa, ita potest abuti potestate executiva et violentiam, inferre subditis ut tyrannicis legibus pareant. Ergo jus ipsum quod in casu est in subditis passive non obe­ diendi tyrannidi potestatis legistativæ dat ipsisjus resistendi violentiae potestatis executivæ, vim vi repellendo, in quo consistere diximus resistentiam defensivam: secus ridiculum esset jus resistentiæ passivæ, si non posset active defendi ab injusto invasore. Quo in casu non resistitur auctoritati sed violentiae, non juri sed juris abusui, non principi sed injusto aggressori proprii juris in actu aggressionis. Verum hac in re ordinate est procedendum. Nam juxta ea quæ supra probavimus (49, V), elementa immediata so­ cietatis civilis sunt non individua, non familiæ, sed munici­ pia vel provinciae, quæ sunt societates perfect® (quibus con­ sequenter, nisi aliæ vigeant leges fundamentales, societate legitimo principe viduata, competit jus eligendi novum prin­ cipem non multitudini seu populo} et quæ sunt media inter potestatem civilem et familias (ibid.). Ad provincias ergo vel ad municipia, quæ veram respectu familiarum habent auctoritatem, non autem ad familias vel individua, pertinet adhibere resistentiam defensivam et repellere, viribus unitis, tyranni violentiam. Quod si etiam Provinciæ vel Municipia, loco protegendi et defendendi subditos, instrumenta fiunt tyrannidis socialis, standum est in sola resistentia passiva et desistendum a resistentia defensiva, non defectu juris abso­ luti, sed propter certitudinem majoris mali. In hoc ergo casu recurrendum est ad regem omnium Dominum, qui est adjutor in opportunitatibus, in tribulatione, ut supra diximus cum S. Thoma. AirncuLus octavus. (56) De diversis regiminis formis. Ï. Divisio genérica regiminis politici. Diversitas regiminis politici, non a publica auctoritate, quæ unica est et eadem semper, sed a subjectis a quibus exercetur ipsa potestas po­ litica desumitur. Hinc divisio genérica formæ regiminis 262 JUS NATC11Æ LIB. 11. CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA in monarchiam et polyarchiam. Prima, ut vocabulum ipsum significat, unam personam physicam ; altera vero plures physicas personas, ut subjectum auctoritatis postulat. II. Formæ diversae regiminis polyarchiçL Forma regiminis polyarchic! commode cum S. Tlioma, I, De Regimine Princi­ pum, Cap.I.dividi potest indemocratiamelaristocraliam. men democratfcmaj ocatur ab Angelico i\>., potentatus popuft, quando scilicet populus plebeiorumperpotentiam multitudinis opprimit divites. Ex quo vides democratiam in pravum sen­ sum usurpari : nec aliud sonat vocabulum illud in ore re­ centis radicalismi, nisi potentiam multitudinis contra bonum sociale. Attamen Démocratie in bono etiam sensu a S. Doc­ tore accipitur I-II. Qu. CV. Artic. I. et est potestas populi, non leges ferentis, ut moderni docent, sed quatenus ex po­ pularibus possunt eligiprincipes, et adpopulumpertinet electio principum. — Si vero respublica administretur per paucos, virtuosos tamen, hujusmodi regimen aristocratie vocatur, id est potentatus optimus vel optimorum, qui propterea opti­ mates dicuntur. Abusus hujus regiminis vocatur oligarchie, seu dominatio divitum, et est, quando pauci propter divitias opprimunt plebem, sola pluralitate a tyranno differentes. III. Formæ regiminis monarchici. Regimen monarchicuro dupliciter dividitur quoad suam originem ; et tripliciter quoad suam formam seu quoad suum exercitium. — Quoad originem est hœredilarium vel electivum. Primum est quando mortuo rege vel imperatore, ille in regno succedit, qui a legibus ipsis illius regni vel consuetudine legitima prædeterminatur, sive sit filius, sive quicumque alius. — .Monar­ chia vero electiva tunc habetur quando mortuo vel cessante monarcha, electio novum regem designat juxta leges præstabilitas. Quoad vero formam vel exercitium, monarchia dividitur in absolutam, temperatam et reprœsentativam seu constitutionalem. — Absoluta est quando summa totius regi­ minis penes unum est, sive sit rex, sive imperator, vel quo­ cumque alio nomine nuncupetur ; ita nempe ut plenaria potestate gaudeat p'er seipsum ferendi leges in bonum mul­ titudinis, sine dependentia a legibus praeexistentibus civili­ bus vel consensu principum subalternorum. — Temperata est, quando Monarcha quibusdam legibus fundamentalibus regni obstringitur, quibus potestas ejus coarctatur, atque insuper nonnisi adseitis principibus subalternis, e. g., Rec­ toribus provinciarum vel municipiorum, aut eorum dele- ART. IX. DE FORMA REGIMINIS REPR.ESENTATl VI 2G3 gatis, et expetito et obtento eorum consensu, potest leges ferre: ita nempe, ait S. Thomas ibid., ut unus prœficitur secundum virtutem, qui omnibus prœsit, et sub ipso sunt ali­ qui principantes secundum, virtutem. — Denique monarchia constitutionalis est divisio civilis potestatis, id est regimen apparens unius, sed revera multorum dominatio. Rex enim regnat, sed non gubernat. Gubernat populus, cui tribuitur potestas legislativa non per se exercenda sed per deputatos a se electos, et qui propterea simul sumpti corpus legislalivum constituunt. Rex signat et executioni leges populares mandat. Sed hæc impræsentiarum satis de regimine constitutionali ; alia plura in sequenti articulo. IV. Quid generice sentiendum sit de diversis regiminis formis. Generatim loquendo, quaslibet ex formis regiminis indicatis potest respondere fini societatis, seu bouo communi civium. Regimen enim sociale magis pendet in praxi a sa­ pientia et honestate personarum, quam ex forma ipsa : si­ quidem ubi Rectores sapientes et honesti sint, temperare possunt si quid fortassis in ipsa forma duri aut abnormis contineatur : sed nihil, etiamsi sapientissimæ leges vigeant, sperandum est, ubi insipientes homines et inhonesti publica auctoritate potiantur, sive ipsi sint multi, sive pauci, sive unus. Qua de causa ubi aliqua societas experta fuerit pecu­ liarem regiminis formam tum ex historia sua, tum ex con­ suetudine, tum etiam ex sua indole magis sibi conformem, eam teneat. Unde illicitum omnino est subditis vel insidiis vel apertis perduellionibus formam stabilitam regiminis in aliquo Statu permutare vel oppugnare. Quod si aliquam immutationem quoad formam regiminis fieri necesse sit : ad id neque penes Principes jus est, neque penes populum, sed penes societatem ipsam, hoc est penes Principem cum sub­ ditis et penes subditos una cum Principe. — Hæc de formis regiminis : etenim demacrada in sensu deteriori accepta, oligarchia et tyrannia non formæ regiminis sunt, sed perver­ siones publicæ potestatis, quæ ad interitum ducunt huma­ nam societatem. ARTICULUS NONUS (57) De forma regiminis repraesentat ivi. I. Notio regiminis repræsentativi. Regimen populare demo- 264 JUS NATURÆ. LIB. II CAP. II. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA cratiam appellavimus ; diximus autem monarchiam regimen unius, sive regis sive imperatoris sive alio nomine nuncupati. Synthesis utriusque, nempe democratia-monarchica, veïmonarchia-democratiea est novum illud regimen, quod reprtesentativum seu constitutionale audit. II. Principia et elementa regiminis repræsentativi. Regimen repræsentalivum fundatur in principio quod potestatis pu­ blic® subjectum est multitudo, seu populus, qui præfatam potestatem inalienabiliter possidet. Attamen simul Hex in hoc regimine admittitur, sed populi voluntate rex estad reg­ nandum non ad gubernandum ; unde illud : Rex regnat sed nonjjubernat. Inter populum autem et regem pactum interce3itquo3"dicitur Constitutio, seu corpus fundamentale legum, quæ nonnisi per majestatem popularem una cum rege mutari possunt. Gubernat autem et populus ut dictum est in præccdenti Articulo n. III. quatenus in publicis co­ mitiis viros sibi eligit quibus delegat suam propriam potes­ tatem legislativam, ut ipsi nomine et potestate populari sibi concredita leges condant. Hi constituunt Cameram deputa­ torum, seu corpus legislativum. Ex altera parte Rex eligit alia comitia, et ipsa legislativa quæ Senatus dicuntur, et quæ temperant ipsam potestatem popularem Deputatorum. Attamen in regimine de quo loquimur, Senatus non ne­ cessario exigitur. Hinc, Rex, Constitutio et duce Carneree; en mechanismus,uti vocant,regiminis Constitutionalis. — Leges igitur fiunt a comitiis legislativis, signantur a Rege, executioni mandantura Ministris. Hi eliguntura Rege, etdelegum executions respondere Deputatis debent, a quibus rejici pos­ sunt, eis denegando votum, ut aiunt, flduciœ ; quo in casu juxta aliquos, Rex tenetur seligere ministros ex propugna­ toribus opinionis prævalentis contra ministros exclusos. Regi tamen conceditur potestas dimittendi Cameram deputato­ rum, et populum, intra determinatum tempus, ad nova co­ mitia convocandi. — Ut autem legum exeeutio procurari possit, exercitus militiœ regularis subjicitur Ministris et Regi ; sed ut (equilibrium habeatur et præcaveantur abusus, existit militia civica, quæ proprie est præsidium populare.— Quod autem dictum est de potestatis legislativa et potestatis executivæ distractione deque inter ipsas (equilibrio, idem applicatur potestati judiciariœ. Alii enim sunt judices juris, alii sunt judices facti: qui ultimi jurati dicuntur. — Deni­ que ut populus majestatem suam exerceat supra suos dele- ART. IX. DE FORMA REGIMINIS REPRÆSENTATIVI 2G5 gatos, sive ministros sive deputatos, potestas ei datur loquendi et scribendi contra gubernium ; non autem contra Regem qui inviolabilis est : cum enim regnet sed non gubernet, ipse irresponsabilis est eorum quæ a suo gubernio seu a suis mi­ nistris geruntur. — Hæc de forma hujus regiminis, sed noto hanc regiminis formam, ab illis etiam qui eam summis lau­ dibus extollunt, adhuc non esse perspicue definitam. III. Regimenrepræsentativum generice inspectum. Joannes Lockius in Libro quem scripsit De civili gubernio, funda­ menta posuit regiminis constitutionalis, seu repræsentativi quoad substantiam. Docuit enim ipse potestatem legislativam non principi sed populo competere : quæ doctrina supponit majestatem popularem, et est, ut numero præcedenti diximus, conditio sine qua non existentiæ hujus regiminis. Lockium transcripsit Rousseau in suo Contractu socialt, scribens Lib. II, Cap. I : « Cum potestas civilis non sit aliud quam exer­ citium voluntatis generalis, non potest alienari ; et Princeps qui non est nisi ens collectivum, non potest repræsentari nisi aseipso. > Ex quo posito principio sequitur quod Potes­ tas legislativa pertinet ad populum,et nonpotest nisi ad illum pertinere, ut ipsemet scribit Lib III. Cap. I. Non alia sunt principia scriptorum, qui præfatum regimen et explicant et defendunt. Quæ tamen principia absurda omnino sunt et antisocialia, ut alibi demonstravimus (Arlic. 51). Sed etiam abstractione facta ab hujusmodi absurdis et aliis quæ respi­ ciunt distractionem potestatum civilium (53, I; 54, II), qui­ bus tamen tota nititur machina illa constitutionalis, dico : IV. Forma regiminis repræsentativi est omnium imperfec­ tissima. In qu~alibet regllhlhis forrtA 4uatnor præcipue sunt consideranda : 1° ejus elementa constitutiva; 2° potestas legislativa ; 3° potestas executive ; 4° potestas judiciaria. Atqui hæc quatuor imperfectissime habentur in forma regi­ minis repræsentativi. Igitur forma regiminis repræsentativi est omnium imperfectissima. Probatur minor : Quoad elementa constitutiva. Ubi enim plura elementa in unum compositum e (formandum concurrunt (ut in societate præcise accidit), necesse est ut collisio partium quantum fieri potest devitetur, ut partes simul pacifice et harmonice coexistant. Secus ex collisione partium aut dissolvitur totum, aut violenter existit. Sed hujusmodi collisio est intime in natura regiminis repræsentativi. Ex una enim parte Rex regnat, ex altera populus gubernat. Uterque sua gaudet 266 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. Jl.’DB SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA auctoritate et quidem suprema ; hinc frequens collisio, hinc publicæ anxietates, hinc civilis pacis turbatio, et ipsius re­ gni desolatio : Omite enim regnum in se divisum desolabitur, ut Redemptor noster nos docuit. — Adde insuper quod Rex regnat sed non gubernat, populus gubernat sed non regnat ; regnat et gubernat de facto factio quædam, quæ non populi sententiam sed propriam defendit, et populo ignorante cir­ cumvento atque decepto utitur ut instrumento ad satisfa­ ciendum propriæ ambitioni. Facta narro ex quotidiana ex­ perientia manifesta. Quoad potestatem legislativam. Procul dubio in legibus fe­ rendis requiruntur viri sapientia, honestate, prudentia, ma­ turitate, et hominum, et rerum, et temporum cognitione maximo in gradu præditi. Atqui viri legumlatores in regi­ mine constitutionali eliguntur a populo, cui non sine contra­ dictione denegatur sapientia condendi per se leges et simul conceditur sapientia discernendi et eligendi peritiores et aptiores populorum legumlatores. Hinc ut legumlatores eliguntur medici, leguleii, ambitiosi, qui nec a limine diffi­ cillimam sapientiam socialem salutarunt, quos populus om­ nino ignorat, sed eligit a tribunitiis factionibus et loquacioribus illumninatus, uti dicunt, sed reveraexcæcatus et decep­ tus.— Electi vero,hocmodo irrationali, mandatarii potestatis popularis in unum conveniunt, et in quas vel pluresfactiones dividuntur. Alii siquidem ministrorum placita ut instru­ menta cæca, seu melius ut pecora sequuntur ; alii vero oppo­ sitionem affectant contra ministerium, non quidem amore boni communis, sed ut gloriolam captent ab imperita multi­ tudine, et ut nacti occasionem ejiciendi ministros, in eorum locum succedant aut ipsi aut membra propriæ factionis a quibus bene sperant. Cui oppositioni ut oppositionem faciant ministri ad corruptionem recurrunt, ærario publico cupidi­ tati aliorum, aliorum vero ambitioni publicis dignitatibus satisfaciendo. Sic egoismus contra egoismum pugnat con­ stanter, et interea leges conduntur non prouti sapientia et justitia exigunt, sed insipienti præcipitantia et studio par­ tium ; ita ut sæpissime non conventus legislativus, sed ty­ rannicum conventiculum revera habeatur : et exinde populi oppressio, supra quam credi potest. Qug(ul-pa]^tatem executivam. Hæc, ut dictum est, com­ mittitur ministris, qui propterea coram deputatis sunt res­ ponsables. Hæc theoretice ; de facto autem nihil respondent ART. IX. DE FORMA REGIMINIS REPRÆSENTATIV1 267 sed gaudent irresponsabililateresponsabüitatis.hA extremum dimittunt officium. Sed audiatur Audisius, Juris naturæ et gentium..... fundamenta, Lib. III. Titulo Vili. §.VII : « Regis ministri... toties repelli posssunt a comitiis, donec grati eligantur : ac propterea Comitiorum servi habentur potius quam regis. Ilorum conditio infelicissima. Habilitas eorum præcipua in eo est ut dominanti factioni obsequantur ne pereant. Sed cum ambitio ambitionem, factio factionem premat in regimine representativo, quo omnes passiones coacervantur, ministri ingenio contendunt ne supplantentur. Primum se stipant amicis, incontinenter ad munera publica irrepentibus, veteribus rejectis sæpe experientia et fide praecellentibus : hisce, si pensio additur, frustra æs publi­ cum effunditur ; si negatur, injuste agitur. Adversariis quo­ que offa plurima injicienda ne noceant. Emendi ephemeri­ dum scriptores, ne latrent. Corrumpenda electorum collegia. Hæc omnia populi pecunia sunt peragenda : unde vehe­ mentes æris publici dilapidationes aliquam recipiunt expli­ cationem. Majora autem mala, versutiæ exempla, venalia omnia, virtutis dissolutio, et corruptionis schola, ex imperii culmine in subditos profluentia. Hinc animorum et gentis abjectio, intus et foris : dum enim liberum regem sua im­ pellit utilitas ut gentis suæ tueatur libertatem, e contra minister constitutionalis sua allicitur utilitate, ut ab extera gente illam sibi mendicet quam intus non habet firmita­ tem. » Hactenus Audisius. Horribilis sane pictura, et tamen minus etiam horribilis quam vera. Quoad potestatem judiciariam, < Jurati cives, iterum Audi­ sius iTT^X'sdiTe^teCtiT"uT judicium ferant de facto in re criminali, judicia facile turbant, quia experta, non ignara mens.de factis prudenter judicat, tum quia facti ratio sæpe cum jure conjungitur. Finge causam agi de episcopo re­ luctante legi civili quæ dubium ferat hæresis vel schismatis : facti solutio pendet ex jure. Quid autem hic videt caupo, faber, salsamentarius ? Nonne ridiculum foret illorum judicium, ridicula lex, ridicula gens hisce contenta judici­ bus? Hoc tamen fit ; et quotiescumque insana facti sententia præcessil, nihil magistratibus relinquitur, nisi ut ipsi inter pœnæ maximum vel minimum constituant. Ratio hujusmodi legis hæc erat, distorquere judicia, magistratuum integrita­ tem irritam facere, innocentibus vim, reis impunitatem afferre, justitiæ nervos concidere. Quid ergo superest in 268 JOS NATURÆ. LID. II. CAP. H. DE SOCIETATE CIV. IN SE SPECTATA civitate ? Non rex, non miles, non judex : sive potius, no­ mina s ipersunt, officia viribus cassa, personæ autem sopore et paralysi detentæ. » ARTICULUS DECIMUS (58) De optima regiminis forma. I. Quæstio. Seposita autem forma regiminis monarchici quæ constitutionalis dicitur, et quam probavimus in principiis absurdam, in facto autem esse aut absolutismum, seu me­ lius tyrannidem monarchiæ, aut tyrannidem democratiæ, de optima regiminis forma jam quærimus. Hæc autem quæstio agitari potest vel in sensu relativo vel in sensu absoluto. De optima forma regiminis in sensu relativo satis sunt, quæ attigimus supra (56, IV) ; igitur resolvenda solum manet quæstio de optima regiminis forma in sensu absoluto. Sit itaque prima conclusio. II. Optima forma regiminis est Monarchia. Probatur : Illa forma regiminis habenda est ut optima, quæ magis res­ pondet lini societatis, et quæ ex historiademonstratur magis iirma atque durabilis. Atqui hujusmodi est Monarchia. Ergo monarchia est optima regiminis forma. — Major certa est: nam in his quâè homines respiciunt,tíon solum theoria spectanda est, sedetiam praxis,utex conjunctione utriusque rectum proferatur judicium. Cum ergo publica auctoritassit ad societatem in finem dirigendam : quæ sit convenientior forma tum ex fine, tum ex facto recte est colligendum. Probatur itaque minor. Monarchia magis respondet fini societatis. Finis seu bonum commune et salus consociat® multitud inis est, ut ejus unitas conservetur, quæ dicitur pax (52, VII) ; qua remota, socialis vitæ perit utilitas, quinimo multitudo dissentiens sibiipsi fit onerosa. Ergo quanto magis Regimen publicum efficax fuerit ad unitatem pacis socialis conservandam atque fovendam, tanto magis respondebit fini ipsius societatis. Illa autem unitas efficacius et perfectius obtinetur ab uno quam a pluribus publicis rectoribus : nam in uno habetur unitas non solum moralis sed physica et per se, et quæ proinde a se non potest dissentire, neque præpediri in sua actione ; e contra in pluribus habetur unitas quidem moralis sed 269 ART. X. OB OPTIMA REGIMINIS FORMA non physica, non per se 'sed per accidens, et cum plures ad invicem possint dissentire, imo de facili dissentiant, mutuo sese in actione impediunt. Patet autem quod quanto magis principium est unum et liberum in sua activitate, tanto magis potest efficere et conservare unitatem. Igitur monarchia magis respondet fini societatis. — S. Th., De regimine Principum, Lib. I. Cap. II. Monarchia ex historia firmior ac magis durabilis demon­ stratur. « Nam provinciæ vel civitates, inquit S. Thomas, quæ non reguntur ab uno, dissensionibus laborant, et absque pace fluctuantur, ut videatur adimpleri quod Dominus per Prophetam (Jerem., XII, 10) conqueritur dicens : Pastores mulli demoliti sunt vineam meam. E contrario vero provinciæ et civitates, quæ sub uno rege reguntur, pace gaudent, justi­ tia florent, et affluentia rerum lætantur. Unde Dominus pro magno munere per prophetas populo suo promittit, quod po­ neret sibi caput unum, et quod princeps unus erit in medio eorum. » — El hinc repeti debet Rerum publicarum minor duratio respectu monarchiæ. Taparelli in suo Saggio teorético di dirillo naturale, n. 554, in nola, refert ex Haller sequentem Slalisticam. — Respublica atheniensis duravit annos 272 ; — Romana, 465 ; — Genuensis, 269 ; — Helvetica, 442 ; — Germanica {inferior), 207. — Sola Veneta duravit annos 1343. — Alias multas, prosequitur Taparelli, recensere possemus, sed, excepta Sparta, cujus leges sunt portentosum phænomenon in historia ordinis socialis, et quæ desiderari non queunt a populo non barbaro, et Republica S. Marini quæ salutem invenit in ipsa sua parvitate, aliæ respublicæ lon­ giorem vitam non habuerunt quam supra citatæ. III. Attenta hominum præsenti conditione, melior est Mo­ narchia temperata quam absoluta. Quæ sit monarchia absolu ta quæ temperata, jam diximus (56, III). Probatur itaque hæc secunda conclusio. Nam attenta hominum conditione præcavendum est ne Rex potestate abutens in tyrannum degene­ ret. Hoc autem periculum magis est remotum quum po­ testas regia legibus quibusdam fundamentalibus temperatur, quibus et ipse Rex subjiciatur, ne ipse omnia pro arbitrio suo definiat. — Deinde : « Circa bonam ordinationem prin­ cipum in aliqua civitate vel gente, inquit S. Thomas, duo sunt attendenda; quorum unum est, ut omnes aliquam par­ tem habeant in principatu : per hoc enim conservatur pax populi, et omnes talem ordinationem amant, et custodiunt... Z1 mapa. Summa pililos. — T. IlL it 270 JUSNATURÆ. Lin. II. CAP. III. DE SOCIETATE CIV. IN ORD. AD ALIAM A>iud est quod attenditur secundum speciem regiminis, vel ordinationis principatuum, cujus cum sint divers® species, ut Philosophus tradit in III Politicorum, praecipue tamen est unum regimen, in quo unus principatur secundum virtu­ tem {monarchia) ; et aristocracia, id est potestas optimorum (hoc est insignum virtutis nobilitate), in qua aliqui pauci prin­ cipantur secundum virtutem. Unde optima ordinatio principum est in aliqua civitate vel regno, in quo unus (Monarcha) præficitur secundum virtutem, qui omnibus pressit, etsub ipso sunt aliqui principantes secundum virtutem : et tamen talis principatus(J/onarcAfa, nempe, hoc modo temperata) ad omnes pertinet, tum quia ex omnibus eligi possunt (qui principenlur secundum virtutem sub monarcha), tum quia etiam ab omni­ bus eliguntur. Talis enim est optima politia bene commixta ex regno (monarchia), inquantum unus præest, et aristocratia, inquantum multi principantur secundum virtutem, et ex de­ mocracia, id est potestate populi, inquantum ex popularibus possunt eligi principes et ad populum pertinet electio principum (qui principantur secundum virtutem sub rege). » — Hæc S. Thomas, P. I-II. Qu. GV. Artic. I. iV. Nota. Solvitur objectio. Dices : Hæc S. Thomæ doctrina ne latum quidem unguem distare videtur a regimine consti­ tutionali a nobis supra impugnato. — Hespondeo negando assertum. Et revera : Io in monarchia temperata S. Thomæ politica potestas non est divisa : Rex vere regnat non solum sed gubernat ; ac principes qui ipsi subjiciuntur, non potes­ tate legislativa gaudent, quamvis nisi petito et obtento eorum consilio rex in rebus gravioris momenti ferre leges possit; at in regimine repreesentativo,Camera proprie esxiegeslator, non Rex qui solum firmat leges easque promulgat et execulioni mandat.—2°Triplex potestas civilis ab unico principiojuxta S. Thomam dimanat, et ea in rege tota est ; — 3« denique, principia socialia de origine societatis, de subjecto auctorita­ tis, aliaque hujusmodi sine quibus naturam propriam amit­ tit regimen constitutionale, sunt principia opposita principiis socialibus quæ, S. Thoma magistro, suis in locis definivi­ mus. — Quod si, hisce nonobstantibus, aliquis contenderet regimen repressentativum inter formas monarchies temperata’ optime posse computari, et ideo non alienum a principiis politicis S. Thomæ; responderem monarchiam temperatam ab Angelico propositam nihil de trahere regiæ dignitati, cum coniraper regimen representativum ita temperatur auctoritas ART. I. DE OFF. ET JUR. PACIFICIS GENTIS AD GENTEM 271 regia, ut, vi principiorum, nomen regium retineat et rem prorsus amittat. CAPUT TERTIUM DE SOCIETATE CIVILI IN ORDINE AD ALIAM Prologus. Declarata natura societatis civilis, de relationibus inter unam et aliam societatem immediate dicendum est, Et i° quidem, de relationibus pacificis tum in genere, tum in specie; 2° de jure belli. ARTICULUS PRIMUS |(59) De officiis et juribus pacificis gentis ad gentem. I. Radix juris international!. Societas quæcumque humana ex multitudine et auctoritate, quasi ex duplici principio ma­ teriali et formali resultat. Hinc societas consideratur et revera est persona quædam moralis. In hoc principio de morali personalitate societatis est radix officiorum et jurium, quæ vigent inter'gentem et gentem. II. De officiis naturalibus inter nationes. Quæ vero naturalia officia nationibus inter se comparatis incumbant, de facili ex præmisso principio inferri in genere potest. Unde ea ut corollaria damus. Corollarium primum. Cum ergo homo naturæ officio homi­ nem diligere teneatur (39, I), idem naturale officium viget inter nationes. Corollarium alterum. Quia autem homo tenetur quidem amare proximum, at non plus, nec quantum seipsum (39, III) ; idem a fortiori dicendum est de amore debito ab una alteri nationi. Corollarium tertium. Ex amore qui debetur proximo nostro sequitur necessario officium ipsum non lædendi, praecipue autem circa ejus vitam. Vita ergo nationalis a nemine lædi debet, sed intacta per se conservanda est. Unde merito S. Au­ gustinus, IV De Civitate Dei, Cap. VI, exclamat : < Inferre autem bella finitimis, et inde in cetera procedere ac populos sibi non molestos sola regni cupiditate conterere et subdere, quid aliud quam grande latrocinium nominandum est ? » Et Cap. IV ait : < Remota itaque justitia, quid sunt regna, nisi 2“2 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. Ill. DES0C1KTATE CIV. IN ORD. AD ALIAM magna latrocinia ? quia et ipsa latrocinia quid sunt nisi parva regna? Manus et ipsa hominum est, imperio principis regitur, pacto societatis adstringitur, placiti lege præda divi­ ditur. Hoc malum si in tantum perditorum hominum acces­ sibus crescit, ut et loca teneat, sedes constituat, civitates occupet, populos subjuget, evidentius regni nomen assumit, quod ei jam in manifesto confert non ademta cupiditas, sed addita impunitas. Eleganter enim et veraciter Alexandro illi magno quidam comprehensus pirata respondit. Nam cum idem rex hominem inlerrogasset, quid ei videretur, ut mare haberet infestum ; ille libera contumacia, Quod tibi, inquit, ut orbem terrarum : sed quia id ego exiguo navigio facio, latro vocor : quia tu magna classe, imperator. » Corollarium quartum. Sicut igitur a malo physico inferendo nationi natio ex naturæ officio prohibetur ; ita ab infe­ rendis malis moralibus, ut sunt mendacia, calumniae, alia­ que id genus, tanto magis detestabilia, quanto magis integram nationem offendunt. III. De officiis internationalibus ex pacto, seu voluntariis. Præter recensita officia quæ oriuntur ex natura ipsius per­ sonalitatis moralis qua societates humanæ donantur, alia sunt quorum principium ex pacto est repetendum. Ad cujus rei evidentiam considerandum est quod sicut homo tum incli­ natione naturali, tum necessitatibus ad societatem ineundam a natura ipsa impellitur (50, VII) ; ita de nationibus, hoc est de personis istis moralibus pronuntiandum absolute est. Homo natura sua appetit vivere cum homine, et mutuis auxiliis se invicem juvare, et natio vult cum natione vivere et mutuam sibi opem conferre, ut quod uni deest ab alia procuretur, et viceversa. Quæ omnia non semper ex officio naturæ praestari debent, sed pactis oriuntur. Porro hujus­ modi pacta duplicis generis potissimum recensemus : 1" quæ mutuam pacem et prosperitatem internam respiciunt : 2° quæ sunt circa unitatem et independentiam ab inimicis externis conservandam. Prima vocantur contractus : altera vero sunt et ipsa vere contractus internationales, sed foederis nomine communius donantur. — Dicamus breviter de singulis, IV. De contractibus quoad pacem et prosperitatem internam. Principia generica (præter justitiam et honestatem) quibus debent informari contractus isti sunt : i° quod auctoritate legitima fiant : ad illam enim pertinet ordinem seu bonum comirvne suæ societatis procurare, ad quod ordinantur ART. I. DE OFF. ET JUR. PACIFICIS GENTIS AD GENTEM 273 præfati contractus; — 2° quod revera bonum commune propriæ societatis unice præsit sanciendis pactis internatio nalibus ; nec princeps aut propter suam personalem utili­ tatem, aut propter utilitatem peculiarium personarum, aul favendi alteri nationi causa, propriorum subditorum digni­ tatem, independentiam, vel etiam prosperitatem commu­ nem lædat. Non enim principi data est potestas in detri­ mentum, sed in emolumentum societatis, cui præest. — Quibus præmissis, dicamus primo, de contractibus qui mu­ tuam conviventiam ; secundo, de contractibus qui prosperita­ tem materialem respiciunt. Quoad mutuam convivenliam. Ex principio mutuæ dilec­ tionis quam nationes fovere~Têïientur, enascuntur jura com­ municandi inter se, et officia adhibenti media quibus et facilius et efficacius hujusmodi amicabiles communicationes existant. Hinc legali, vel nuntii, vel administri vel quocum­ que alio nomine nuncupentur personæ illæ quæ ab una ad aliam gentem mittuntur, ut negotia nomine et persona auc­ toritatis politicæ a qua mittuntur immediate, quantum fieri potest, pertractent. Porro hujusmodi ministri, seu legati, quia personam principis, non propriam repræsentant, juris­ dictioni geniis penes quam delegantur non subjiciuntur, si­ cut nec subjicitur persona principis, sed gaudent libertate et inviolabilitale, non jure naturæ sed gentium : nisi forte munere proprio perverse abutentes, perniciem genti, penes quam resident, inferre machinentur. Hoc enim in casu sicut a rege ipso, ita et ab ejus legato gens ipsa sese defen­ dere potest, et in ipsum juridice animadvertere. jQltggrf materialem prosperitatem. Ad hanc pertinent tracta­ tus commercialêsj'Ct etia’m tractatus, uti vocant, extraditionis malefactorum, qui sceleris patrati impunitatem quærunt extra nationem. — Solent enim nationes inter se contractus inire ut commercium florescat per importationem et expor­ tationem mercium de una in alteram gentem ; ut bona de quibus una abundat alteri participet. Ad quod quidem cum stricto jure nationes inter se non obligentur, sese obligant voluntariis contractibus : qui sunt bilaterales (14, III) et ne­ queunt, sicut et contractus omnes, rescindi, generatim loquendo, nisi voluntate utriusque contrahentis. De his agere nostrum officium non est, sed oeconomice politicæ : ad-limus solummodo auctoritatem politicam in hisce fir­ mandis contractibus discedere non debere a principiis 274 JOS NATURÆ. LIB. II. CAP. III. DE SOCIETATE CIV. IN ORD. ADAL1AH generalibus supra traditis. — Relate vero ad principium extraditionis, nemo non videt hanc per se concurrere ad prosperitatem et pacem societatis, quia per se ordinatur ad auferendam delicto impunitatem. V. De contractibus quoad tutelam ab externis inimicis. Ex officio sese conservandi nascitur in homine individuo jus se defendendi ab injusto invasore (35, VII). Hoc jus multo magis competit societati. Sed accidit non raro ut a fortiori præpotente quaeratur oppressio debilioris ; quo in casu so­ cietas jure suo utitur si alterius societatis deposcat auxi­ lium, ut viribus unitis, resistere valeat injusto invasori. Justæ ergo sunt sociales fæderationes. Et quia contractu mediante ad id sese obligant societates, ad tantum servandum tenentur ad quantum sese obligarunt, sive quoad personas, sive quoad alia materialia media. VI. Quæstio. Sed hic occurrit quæstio de non interventu, nullo modo prætereunda silentio. Est enim principium illud, ut dicitur in Allocutione habita in Consistorio secreto die 28 Septembris 1860 a SS. D. N. Pio Papa IX, « a qui­ busdam Guberniis haud ita pridem, ceteris tolerantibus, proclamatum, et adhibitum etiam cum de injusta alicujus Gubernii contra aliud aggressione agatur : ita ut quædam vo­ luti impunitas ac licentia impetendi ac diripiendi aliena jura, proprietates ac ditiones ipsas, contra divinas humanasque leges, sanciri videatur. » Igitur principium denon-interventu est negatio juris ferendi opem nationi, sive cúm dissensio­ nes internæ exoriuntur inter populum et principem, sive cum agitur de aggressione unius nationis ab aliai Princi­ pium de non-interventu est né admittendum ? Respondeo : . VII. Principium quod vocant de non-interventu neque pro-elamare, neque observare licet. Unde in Syllabo Pii Papæ IX merito proscribitur propositio LXII : « Proclamandum est et observandum principium quod vocant de non-interventu. » — Probatur thesis. Societas jus habet conservandi propriam vitam, hoc est propriam independentiam et libertatem sicut et homo individuus, imo magis quam iste. Atqui homo individuus ad conservandam propriam vitam jus habet sese defendendi ab injusto invasore. Ergo et hoc jus a fortiori competit societati. Jus autem sese defendendi sccum fert jus petendi et acceptandi auxilia ab aliis ; quæ quidem quia juri unius respondent contra injustitiam alterius, sunt per «e licita et honesta. Eruo a fortiori societas ipsa ab alia ART. n. DE NATURA ET JUSTITIA BELLI 275 societate et petere et acceptare auxilia potest, tum contra injustos extraneos invasores, tum contra internas perduellio­ nes quæ vitam ipsius societatis, non minus quam extern® invasiones, in discrimen adducunt : quæ auxilia sunt per se licita et honesta, imo et quandoque imposita ex officio sive perfecto sive imperfecto (40, I). Quocirca non inter­ ventus constitutus ut principium juris internationalis est intrinsece inhonestus et antisocialis. — Cujus quidem prin­ cipii absurditas ita manifesta est, ut illud adversarii ipsi nonnisi ¡ad fucum faciendum proclamaverint ; nempe ut impune possent societates et auctoritates legitimas subver­ tere, negato aliis jure interveniendi, sibi tamen jure latis­ simo interventus, quoties et quomodo libuerit, reservato. Hinc nunquam fere in historia legimus tot tantosque et cujusque generis interventus, sicut nostris hisce diebus, in quibus principium de non-interventu proclamatum est ; et, quod magis est, illi potissimum interveniunt qui non intervenien­ dum esse proclamant. ARTICULUS SECUNDUS (60) De natura et justitia belli. I. Belli notio. Bellum materialiter sumptum est nationum dissensio, ex qua arma sibi mutuo inferunt. Differt bellum a proelio : hoc enim est certamen seu actualis hostium con­ gressio; bellum autem est etiam sine certamine, et tempus complectitur omne quo dissensio nationum perdurat. At impræsentiarum sumimus bellum etiam prout est certamen. — Formaliterautem acceptum, bellum definiri potest: Violati ordinis publici violenta restitutio. Dicitur violati ordinis pu­ blici, quia ratio belli exilia causa exclusive desumitur ; addi­ tur violenta restitutio, quia bellum est veluti propulsatio violentiæ, vel violentia hosti illata, ut per vim faciat, quod exequi sponte recusat. Sed hæc omnia ex dicendis magis erunt manifesta. II. Quæstio. Quæritur autem utrum bellum in se possit esse licitum. Procul dubio bellum est terribile flagellum populis inflictum, et curandum est ut si quæ sint media pacifica ad lites internationales dirimendas, ea adhibeantur et per ipsa potius quam per sanguinis humani effusionem pax, quæ est finis belli, obtineatur. At si præfata media 276 JIISNATÜBÆ. LIB. II. CAP. III. DE SOCIETATE CIV. IN ORD. ADALIAM pacifica nullum sortiantur effectum, licite ne unus populus armis repetit quod ratione non potest? En quæstio quæ solvi debet. Ex his quæ narrat S. Augustinus Op. et loc. inf. cit., videtur quod Manichaei, reprobando bella gesta a Moyse, docuerint bellum in se esse illicitum, sicut et illici­ tum christiani bellare affirmarunt seculo decimosexto OEcolampadius, Lutherus aliique. Quem quidem errorem forte renovare pertentant illi, qui exaggerando belli mala, pacis statum per fas et nefas servandum esse contendunt. III. Prænotamen primum. — Bellum defensivum et bellum offensivum, justum et injustum. Ilæc belli divisio ex ter­ minis patet. Nam aut populus vim sibi ab alio populo illa­ tam propulsat, et habetur bellum defensivum. Bellum autem offensivum est si populus populo vim inferat. — Justum autem dicitur bellum, si ex justitia suscipiatur et informetur; secus bellum est injustum. IV. Prænotamenalterum. — Conditiones requisitæ ad jus­ titiam belli. Ut autem bellum sit justum, tres conditiones potissimum requiruntur : ut scilicet i° suscipiatur ex aucto­ ritate principis ; — 2° sit belli justa causa ; — 3° recta sit bellantium intentio. Quas conditiones declarat S. Thomas IMI, Qu. XL, Art. I. Ex auclorilaleprincipis. «Non enim pertinet ad personam privatam bellum movere, quia potest jus suum in judicio superioris prosequi. Similiter etiam convocare multitudinem quod in bellis oportet fieri, non pertinet ad privatam perso­ nam. Cum autem cura reipublicæ commissa sit principibus ad eos pertinet rempublicam civitatis, vel regni, seu provineiæ sibi subditæ tueri. » — Ibid. Ex justa causa. Nempe illi qui impugnantur, seu quibus bellum infertur, propter aliquam culpam impugnationem mereantur. Unde S. Augustinus, Qq. in Pentateuchum, Lib. VI, Qu. in Josué, Qu. X, ait : Justa bella definiri solent, quæ ulciscuntur injurias, si qua gens vel civitas, quæ bello peten­ da est, vel vindicare neglexerit quod a suis improbe facium est, vel reddere quod per injurias ablatum est. Ex recta intentione bellantium. Hoc enim a bellatoribus intendi debet, ad quod bellum ex se ordinatur et ordinari debet, videlicet, bonum promovendum, vel malum vitandum. Unde ipse S. Augustinus in Epistola CLXXXIX (al. 95), n. 6, ad Bonifacium, sapientissime hæc inculcat : « Pacem habere debet viJuntas, bellum necessitas, ut liberet Deus a neccssi- ART. II. DE NATURA ET JUSTITIA BELLI 277 tate et conservet in pace. Non enim pax quæritur ut bellum excitetur, sed bellum geritur ut pax adguiratur. Esto ergo etiam bellando pacificus, ut eos quos expugnas, ad pacis utilitatem vincendo perducas. » —Potest autem contingere, ut sit legitima auctoritas indicentis bellum, prout requirit prima conditio, et causa justa, sicut in secunda conditione dictum est, et nihilominus propter pravam intentionem bellum reddatur injustum. Dicit enim ipsemet Augustinus, Lib. XXII contra Faustum manichæum. Cap. LXXIV: « No­ cendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, implacatus et impla­ cabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi, et si qua similia, hæc sunt quæ in bellis jure culpantur. » His praemissis sit conclusio: V. Bellum, servatis servandis, est per se licitum ; — Io sive sit defensivum; —2° sive sit offensivum Et prima quidem pars conclusionis vix probatione indiget. Societatis enim potiora sunt jura quam individuæ personae; sed individuae personae licitum est vim vi repellere, servato moderamine inculpatae tutelæ (35, VII). Ergo a fortiori societati licitum est vim sibi illatam vi propulsare: quod est bellum defensi­ vum. — Adde cum S. Thoma loc. cit., quod sicut principes licite materiali gladio defendunt societatem, cui præsunt, contra interiores perturbatores; ita etiam gladio bellico ad eos perlinet rempublicam tueri ab exterioribus hostibus. Probatur secunda pars. Etenim jus proprium repetere licite potest, una natio, sicut potest persona individua; imo juri proprio potest renuntiare quandoque civis, at non princeps per seipsum, quia ejus officium est conservare et defendere jura nationis cui præsidet. Quoties igitur injuste agitur in ipsam nationem, jus inest nationi petendi ut sibi reddatur quod per injuriam ablatum est. Porro si adessent judices internationales, quorum auctoritati judiciariæ subjicerentur nationes litigantes, sententiæ eorum judiciali stare teneren­ tur, sicut persona privata; at illo tribunali non existente, non alia via suppetit nisi bellum, quo natio offensa repetit armis et violentia quod sibi recusatur injuste. Ergo licitum est bellum offensivum, quia licitum est nationi jura propria repetere, quæ nonnisi bello, ex hypothesi, possunt. — Hinc est quod communis sensus omnium hanc veritatem retinuit, et in ipsa Sacra Scriptura bella commendantur, tum defensiva, tum offensiva. — Verbis Aug., XIX de Civ. Dei, Cap. VIII, concludo: « Iniquitas... partis adversæjusta 278 JOS NATURÆ. LIB. II. CAP. III. DE SOCIETATE CIV. IN ORD. AD. ALIAM bella ingerit gerenda sapienti: quæ iniquitas utique homini est dolenda, quia hominum est, et si nulla ex ea bellandi neces­ sitas nasceretur. Hæc itaque mala tam magna, tam horrenda, tam sæva quisquis cum dolore considerat, miseriam fatea­ tur. Quisquis autem vel patitur ea sine animi dolore, vel co­ gitat, multo utique miserius ideo se putat beatum, quia et humanum perdidit sensum. » VI. Nota I. Solvuntur difficultates — Objectio prima. Personæprivatæ, etiam in hypothesi quod jus ipsi aperte denegetur a judicibus, non est licitum provocare alium ad duellum, sed judicio Dei debet se remittere. Ergo neque nationi lici­ tum est bellum offensivum. Resp. Nego consequentiam et paritatem. Etenim Io potestas judiciaria est in societate et non est in persona privata; — 2° persona privata habet alteram vitam, in qua a Deo ple­ nam justitiam sui juris læsi obtinebit; at Societas humana, ut talis, intra limites hujus vitæ temporaneæ continetur: quocirca si jura propria non vindicaret in hac vita, invindicata remanerent. Objectio altera. Mala quæ ex bello proveniunt, inter quæ est mors tum nocentium tum innocentium, nullo bono com­ pensari possunt. Igitur bellum præcipue offensivum justifi­ cari non potest. Resp. Mala quæ proveniunt ex bello jiisto sunt malap/iysica et per accidens, non mala moralia et perse: quia juste bellantium finis est jus proprium repetere, ut dictum est io tertia conditione supra assignata, et cum sermo fuit de jure defendendi propriam vitam contra injustum aggressorem (35, VII). Bona autem quæ per victoriam obtinentur a na­ tione juste bellante, inter quæ sunt tranquillitas et securitas societatis, compensant mala quæ ex bello proveniunt. VII. Nota II. De belli indictione. Tullius, Lib. I De officiis, Cap.XI, ait: Belli quidem œquilas sanctissime feciali populi Romanijure perscripta est. Ex quo Grotius De jure belli el pacis Lib. III. Cap. III. §. 5 et seqq,, infert solemnem indictio­ nem jure gentium requiri ad justitiam belli. Id quidem ab omnibus civilibus nationibus observatur, latrones quippe invadunt, barbari irruunt, sed civiles nationes nonnisi post expedita omnia media pacifica, quærunt in bello pacem, quæ nonnisi bello obtineri potest. Unde belli offensivi in­ dictionem ratio ipsa suadet; et indictionem ipsam esse de jure gentium mihi est persuasum, ex eo præcise quod civi- ART. II. DE NATURA ET JUSTITIA BELLI 279 les nationes eam constanter et universaliter praemittunt. Gonsentio nihilominus nostro Roselli, Ethica Qu. VI. Artic. IV, n. 479, ex ea parte qua ponit solemnitatem indictionis non essentialiter requiri ad belli justitiam : hæc enim præsupponiturnon constituitur ab indictione, quæ extrinsece affi­ cit bellum, et est potius declaratio quod nonnisi per media violenta controversia internationalis est componenda. Qua de causa indictionem non retuli inter essentiales conditiones justitiæ belli. VIII. Nota III. De iis quæ bello durante agi possunt. Eran ciscus Victoria fíelectione VI, De jure belli, n. 60, inter cano­ nes, quos de bello gerendo ponit, sequentem, qui est secundus in ordine, statuit : « Conflato jam ex justis causis bello, oportet illud gerere, non ad perniciem gentis, contra quam bellandum est, sed ad consecutionem juris sui, et defensio­ nem patriæ et Reipublicæ suæ, et ut illo bello pax aliquan 1 et securitas consequatur. » — Et revera, bellum ex se est fla­ gellum populorum atrocissimum ad quod Principes nonnisi gravissima necessitate recurrere debent ; ergo necesse non est ut per crudelitatem atque inhumanas sævitias atrocius fiat. Hæc dictat humanitas. — Quærens autem S. Thomas II-II, Qu. XL, Artic. Ill, Utrum sit licitum in bellis uti insi­ diis, respondet quod, < insidiæ ordinantur ad fallendum hostes. Dupliciter autem aliquis potest falli ex facto vel dicio alterius. Uno modo ex eo quod ei dicitur falsum, vel non servatur promissum ; et istud semper est illicitum ; et L : : modo nullus debet hostes fallere. Sunt enim quædam jura bellorum et fœdera etiam inter ipsos hostes servanda, ut Arbrosius dicit in lib. De officiis. — Alio modo aliquis potest falli ex dicto vel facto nostro, quia ei propositum, aut intel­ lectum non aperimus : hoc autem semper facere nor. tenemur (40, VI), quia etiam in doctrina sacra multa sunt occultanda, maxime infidelibus, ne irrideant, secundum illud Matth. VII : Nolite sanctum dare canibus. Unde multo magis ea, quæ ad impugnandum inimicos paramus, sunt eis occultanda. Unde inter cetera documenta rei militar.-, hoc præcipue ponitur de occultandis consiliis, ne ad ho-tes perveniant... Et talis occultatio pertinet ad rationem insidia­ rum, quibus licitum est uti in bellis justis. Nec propri- hu­ jusmodi insidiæ vocantur fraudes, nec justitiæ repu.nec ordinatæ voluntati. Esset enim inordinata voluntas, s aliquis vellet nihil sibi ab aliis occultari. » 2S0 JÜS NATURÆ. LIB. II. CAP. IV. DE SOCIETATE RELIO. IN SE SPEC. IX. Nota IV. De agendis post bellum. Prælaudatus Fran­ ciscos Victoria quærens in eadem Releclione, n. 15 et seqq., quid et quantum liceat, parta victoria, post bellum justum, hæc sapientissime demonstrat. — 1<> Licitum est principi justum bellum gerenti, paria victoria, res suas recuperare, impensas belli et omnia damna ab hostibus injuste illata exi­ gere ut hostes solvant ac reparent. Ad hæc enim omnia te­ nentur hostes ; ergo princeps ea potest licite exigere ; — 2« Attamen, quantum fieri potest, a victore servanda est in­ tegritas nationis devictæ, tum quoad suos principes tum quoad suum territorium. Nam poena non debet excedere quantitatem et rationem injurim, imo pœnæ sunt restrin­ gendae, et favores ampliandi ; quæ est regula non solum juris humani, sed etiam naturalis et divini. Ergo dato quod injuria illa ab hostibus sit sufficiens causa belli, non sempei erit sufficiens ratio ad exterminationem principatus hostis, et ad depositionem legitimorum et naturalium principum : hoc enim esset prorsus sævum et inhumanum, quia vita ipsius hostis obtruncaretur. — Non est tamen negandum aliquando posse contingere sufficientes et legitimas causas, vel ad mutandos principes vel ad occupandum principatum, scilicet quando aliter securitas vel pax ab hostibus obtineri non potest, et immineret grande periculum Reipublicæ ab illis, nisi hoc fieret. Princeps enim qui bellum infert justum ad defensionem Reipublicæ infert. Igitur, quia, ex hypothesi. Respublica neque defendi potest, neque pacem et securita­ tem consequi, nisi aut destructo aut diminuto hostis prin­ cipatu, ad id faciendum jus habet, in facta hypothesi prin­ ceps. CAPUT QUARTUM DE SOCIETATE RELIGIOSA IN SE SPECTATA Prologus. Post tractatum de natura societatis civilis, sequi­ tur ut dicamus de societate religiosa ; et primo (Prolog, in Lib. II) in seipsa considerata. Circa quod dicendum est 1° de societate religiosa in genere ; 2° in specie, seu de Ecclesia ca­ tholica; 3° de Ecclesia catholica poleslate. AUT. I. DE SOCIETATE RELIGIOSA IN GENERE 284 AHTICULUS PRIMUS (61) De societate religiosa in généré. I. Notio societatis religiosae. Hominem officiis religionis arctissime adslringi late probavimus Artic. 32 et seqq. Porro officia religionis et interna sunt, et externa (ibid.), quæ homo et recte cognoscere et pie adimplere debet. — Sicut ergo societas civilis est hominum associatio, ut viribus unitis sibi invicem opem ferentes, bona tum corporis tum animæ faci­ lius et perfectius consequantur, quæ soli et extra societatem obtinere non queunt (50, VII); ita societas religiosa est ho­ minum associatio ut mutuis auxiliis, facilius et perfectius ea quæ sunt religionis adimpleant. — Hæc est notio genérica societatis religiosæ, quam quidem paulatim declarabimus in hoc ipso articulo. II. Homo natura sua ad societatem religiosam ordinatur. Etenim homo essentialiter âdstrihgitür ad officia ■religio Sis erga Deum aBimptetrdtrfquorum præcîpunm esi 01 recterde Désenflât);et consequenter adstringitur iis omnibus officiis quae sunt de naiura religionis tum interioris tum exterioris (Artic. 32 et seqq.). Atqui homo ex seipso non potest neque recte sentire de Deo (33,111), neque"adimplere quæ.pertinent ad religionem tum interiorem tum exteriorem. Sicut ergo necessilate~sibi procurandi perfectionem naturalem homo ex impulsu naturæ societatem civilem init, ita et multo magis a natura impellitur ad societatem religiosam, a qua habet mtdia ad satisfaciendum nobilioribus et difficilioribus officiis suis religiosis. Nempe, aut negandum est hominem naturali­ ter ad religionem adstringi (quod probavimus absurdum et impium), aut concedendum est ipsum esse natum ad socie­ tatem religiosam. III. Finis societatis religiosæ est principaliter et immediate interior hominis perfectio in ordine ad Deum. Hæc propositio potest haberi ut per se nota. Nam societatis religiosæ fini: principalis et immediatus non aliud esse potest nisi relic., unde consutmtur et denominatur. Sed religio principali t e.et immediate est in perfectione interiori hominis m'ordine ad Deum (32 et seqq.). Iste ergo ésl finis principalis et imme­ diatus societatis religiosæ. 282 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. IV. DB SOCIETATE RELIO. IN SE SPEC. IV. Attamen societas religiosa esse debet visibilis. Namque societatis religiosæ sicut et societatis civilis elementa homi­ nes sunt, qui ideo in societatem uniuntur' ut sÆi mutuo opem ferant, et propria bona communicent. Atqui homines non communicant ad invicem per actus internos, qui latent in animo et non sciuntur nisi a spiritu hominis, sed per signa sensibilia, quæ sensus percipit et intelligit ratio. Ergo societas religiosa quamvis ratione finis sit spiritualis, est tamen societas sensibilibus utens et sensibus visibilis. V. Corollarium. Quia ergo nulla societas consistere sine auctoritate potest (49, II), etiam societati religiosæ præesse debet auctoritas visibilis sicut visibilis est societas ipsa, et cujus sit dirigere hominem in officiis religionis. — Auctoritas yero socialis aut nulla est, aut essentialiter compl.dCtítur triphcem-potestatem, lègislativam nempe, executivam seu coactivam et judiciaria^. (Ari 52 et seqq.). Ergo ei Auctoritas socialis religiosa, in proprio ordine, triplici illa facultate jure pollet. A VI. Societas religiosa naturaauasupnriotestSocietate civili, et consequenter Auctoritas religiosa superior^êst natura sua Auctoritate civili. flTO ordinantur _ , ad finem, ut sunt societates ómñes, suam notabilitatem atque superioritatem desumunt ex fine ipso. Atqui finis societatis : religiosæ, consistens præcipue et immediate in perficienda nobiliori hominis parte, anima scilicet in ordine ad cogni­ tionem et amorem Dei, longe nobilior et superior est civilis societatis fine, qui immediate est de bonis externis et mate­ rialibus, et terminatur in hac vita. Ergo societas religiosa superior est societate civili. Altera autem pars propositionis est corollarium primæ partis. Auctoritas enim socialis a societate cui præest natu­ ram suam sortitur. Consequenter non potest societas reli­ giosa superior esse societate civili, nisi simul et necessario Auctoritas religiosa superior auctoritate civili censeatur. VII. Nota. Argumentatio S. Thomæ. Thesim nostram proba vimus principiis S. Thomæ, sed tota ejusdem S. Docloris argumentatio præclarissima, quam habet in I De Regimine principum, Cap. XIV, transcribenda est : « Ad hoc, inquit, homines congregantur, ut simul bene vivant : quod consequi non posset unusquisque singulariter vivens. Bona autem vita est secundum virtutem. Virtuosa igitur vita est congrega­ tionis humanæ finis... Sed quia homo vivendo secundum ART. I. DE SOCIETATE RELIGIOSA IN GENERE 283 virtutem ad ulteriorem finem ordinatur, qui consistit in fruitione divina, oportet eumdem finem esse multitudinis humanæ, qui est hominis unius. Non est ergo ultimus finis multitudinis congregatae vivere secundum virtutem, sed per virtuosam vitam pervenire ad fruitionem divinam. Si quidem autem ad hunc finem perveniri posset virtute humanæ naturæ, necesse esset ut ad officium regis perti­ neret dirigere homines in hunc finem. Hunc enim dici regem supponimus, cui summa regiminis in rebus humanis committitur. — Tanto autem est regimen sublimius, quanto ad finem ulteriorem ordinatur. Semper enim invenitur ille ad quem pertinet ultimus finis, imperare operantibus ea quæ ad finem ultimum ordinatur. Sicut gubernator ad quem pertinet navigationem disponere, imperat ei qui navem constituit, qualem navem navigationi aptam facere debeat; civilis autem qui utitur armis, imperat fabro qualia arma fabricet. Sed quia finem fruitionis divinæ non conse­ quitur homo per virtutem humanam, sed virtute divina, juxta illud Roman. VI, Gratia Dei vita æterna; perducere ad illum finem non humani erit, sed divini regiminis. Ad illum igitur regem hujusmodi regimen pertinet, qui non est solum homo sed etiam Deus, scilicet ad Dominum nostrum Jesum Christum, qui homines filios Dei faciens, in ccelestem glo­ riam introduxit. Hoc igitur est regimen ei traditum quod non corrumpetur : propter quod non solum sacerdos, sed rex in Scripturis Sacris nominatur, dicente Jeremía XXIII : Reg­ nabit rex el sapiens erit : unde ab eo regale sacerdotium derivatur. Et quod est amplius, omnes Christi fideles, inquantum sunt membra ejus, reges et sacerdotes dicuntur. Hujus ergo regni ministerium, ut a terrenis essent spiritualia distincta, non terrenis regibus, sed sacerdotibus est commis­ sum, et præcipue summo sacerdoti successori Petri Christi Vicario Romano Pontifici, cui omnes reges populi Christiani oportet esse subditos, sicut ipsi Domino Jesu Christo. Sic enim ei ad quem finis ultimi cura pertinet, subdi debent illi, ad quos pertinet cura antecedentium finium et ejus imperio dirigi. — Quia igitur sacerdotium gentilium, et totus divi­ norum cultus erat propter temporalia bona conquirendi, quæ omnia ordinantur ad multitudinis bonum commune, cujus regi cura incumbit, convenienter sacerdotes gentilium regibus subdebantur. Sed et quia in veteri Lege promitte­ bantur bona terrena non a dæmonibus sed a Deo vero reli- 284 JUS NATURÆ, LIB. II. CAP. IV. DE SOCIETATE RELIG. IN SPEC. gioso populo exhibenda, inde et in Lege veteri sacerdotes regibus leguntur fuisse subjecti. Sed in nova Lege est sacer­ dotium aliius, per quod homines traducuntur ad bona coeles­ tia. Unde in lege Christi reges debent sacerdotibus esse subjecti. Propter quod mirabiliter ex divina Providentia factum est, ut in Romana urbe, quam Deus præviderat Christiani populi principalem sedem futuram, hic mos paulatim inolesceret, ut civitatum rectores sacerdotibus subja­ cerent. > — Hæc sapientissime S. Thomas, et per ipsa jam sumus in themate religionis catholicæ, de qua in sequen­ tibus articulis sumus dicturi. ARTICULUS SECUNDUS (62) De Ecclesia catholica. I. Ecclesia Cliristi, seu Ecclesia Catholica veram societatis naturam sibi vindicat. Hæc propositio inter catholicos fide certissima retinetur et retinenda est. Sgcietas enim generice accepta est hominum associatio ad determjnaturri íiñem consequendum sub una suprema auctoritate ordinante et d¡rigente^ Sed. Ecclesia- cathohca, ut supra cum S. Thoma explicavimus, est Hominum associatio ad finem determina­ tum, qui est vita æterna, consequendum, sub una suprema auctoritate Christi, ejusque in terris Vicarii Romani Pontifi­ cis ordinante et dirigente. Est ergo Ecclesia catholica verissima societas. — Huc faciunt ea quæ de Ecclesia ipsa passim leguntur in Sacris Scripturis : « Beatus es, inquit Christus Dominus Petro, Simon Bar-Jona, quia caro et san­ guis non revelavit tibi, sed Pater meus, qui in coelis est. Et ego dico tibi, quia tu es Petrus, et super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam (Maith. XVI, 17). — Multi unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius mem­ bra (Roman. XII, 5). — Dedit quosdam quidem Apostolos, quosdam autem Prophetas, alios vero Evangelistas, alios autem pastores et doctores, ad consummationem sanctorum in opus ministerii, in ædificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in unitatem fidei, et agnitionis Filii Dei, in virum perfectum..., ut jam non simus parvuli fluctuantes » (Ephesior. IV, 11-14). Hæc aliaque innumera quæ Doctores exscribunt, aperte demonstrant Ecclesiam Christi veram so- 28'i ART. H. DE ECCLESIA CATHOLICA cietatis naturam sibi vindicare. Quid si increduli negent? Nempe error vel malitia eorum non minuit veritatem, neque catholicæ Ecclesiæ jura destruit. II. Ecclesia Christi est societas necessaria. Societas illa dici- / tur necessaria a qua sine culpa homim voluntarie abstinere / non licet, societas vero libera seu voluntaria illa est cui sese . adscribendi nulla homo obligatione obstringitur. Dicimus 2* autem in hoc sensu Ecclesiam catholicam esse societatem <3.: necessariam; et probatur. Sciunt enim catholici omnes extra Ecclesiam Christi salutem aeternam obtineri non posse ; ita \ nempe ut qui extra Ecclesiam Christi voluntarie sunt, sup- l G* pliciis aeternis damnentur ; qui vero involuntarie ejus mem- Vbra non sunt, saltem ab ultimo fine, hoc est a visione divinæ essentiæ arceantur. Atqui societas extra quam ulti j mus Unis humanæ vitæ obtineri nequit est societas necessa- A ria. Ergo talis est Ecclesia Christi. a/ Neque ad minuendam vim hujus argumenti recursus fiat ad mo­ narchiam temperatam, quam supra (58, III) diximus opti­ mam ; nam optimam equidem diximus non absolute, sed relative, attenta nempe depravatæ naturæ humanæ ad ma­ lum inclinatione. At vero in Ecclesia Dei Christus regnat, Christus regit, Christus gubernat, ejusque in terris Vicarius nutu suo et peculiari inspiratione dirigitur. Unde tempe­ ratio regiminis locum non habet, sed optima regiminis forma, nempe monarchia absoluta concedenda est Ecclesiæ catholicæ et illius monarchiæ subjectum est solus Romanus Pontifex. A posteriori, hoc est ex voluntate ipsius Christi. Etenim Christus est verum caput suæ Ecclesiæ ; attamen quia suam præsentiam corporalem mundo erat subtracturus, oportuit ut aliquem constitueret qui loco sui universalis Ecclesiæ ge­ reret curam. Commisit autem excelsum munus non pluribus sed uni, hoc est soli Petro, ¡psique et non pluribus contulit ante suam ascensionem officium simul et potestatem pascendi oves suas (Joann. Cap. ultim.,') sicut et ante passionem eidem dederat potestatem ligandi atque solvendi, ut dictum est supra. Ubi autem Christus non distinxit in re tanti mo­ menti, nec nos distinguere debemus. Unde quia non limitate sed plene, non dependenter ab Apostolis sed independenter potestas illa collata est Petro, uni Petro absolute, plene, et independenter convenit sub Christo ipso invisibiliter agente in Petro. En monarchia absoluta. — « Non potest autem dici, prosequitur S. Thomas loe. cit. n. 4. quod etsi Petro hanc dignitatem dederit, per eum tamen ad alios non derivatur. Manifestum est enim quod Christus Ecclesiam sic instituit, ut esset usque in finem sæculi duratura, secundum illud Isaiæ IX : Super solium David et super regnum ejus sedebit, ut confirmet illud et corroboret in judicio et justitia, amodo et usque in sempiternum. Manifestum estigitur quod ita illos, qui tunc erant in ministerio, constituit, ut eorum potestas deri­ varetur ad posteros pro utilitate Ecclesiæ usque ad finem sæculi ; præsertim cum ipse dicat Matth. ultimo cap. : Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem sæculi. Per hoc ART. II. DE ECCLESIA CATHOLICA 289 autem excluditur quorumdam præsumptuosus error, qui se subducere nituntur ab obedientia et subjectione Petri, suc­ cessorem ejus Romanum Pontificem universalis Ecclesiæ Pas­ torem non recognoscentes. » — Cf. hac in re eruditissimum Op\\sculumDeconstitutionemonarchicaEcclesiœ,etc.,eiitüm Romæ 1870 a P. Raymundo Bianchi, Ord. Prædic. Vide etiam, si placet, nostram Propœdeuticam, etc. Lib. IV, Cap. IX. VII. De doctrina catholica in ordine ad perfectionem socia­ lem. Hic'excutienda paucis est calumnia illorum qui post Rousseau {Contract. Social., Lib. IV, Cap. VIH) proclamant doctrinam catholicam aut in perniciem esse civilis societatis aut saltem progressui civili adversari. Incredibilis sane ca­ lumnia, quæ et rationi simul et historiæ aperte repugnat. Etenim societas, si humana est (et humana esse debet), non potest invenire neque pacem neque verum progressum extra veritatem, quæ est vinculum intelligentiarum, et extra virtu­ tem, quæ est vinculum voluntatum ; proindeque nullus so­ cialis progressus extra Deum qui est prima et essentialis Veritas, prima et essentialis Bonitas, et causa virtutis et ve­ ritatis. Atqui fatentibus ipsis adversariis (loquor de iis qui sensum naturæ communem non amiserunt), doctrina evan­ gélica, quæ a Deo revelata nobis est, eminet inter doctrinas humanas tum sublimitate et certitudine veritatum, tum pu­ ritate et multiplicitate virtutum. Igitur evangélica doctrina maxime promovet verum societatis humanæ progressum, ex eo quod maxime promovet civium perfectionem in ordine veritatis et in ordine virtutis. Hinc Princeps vere Christianus non servis aut mancipiis sed liberis et fratribus imperat, et subditi Christiani amore non timore Principi subjiciuntur, sicut Christo, per quem reges regnant et legum conditores justa decernunt : neque violentia armorum sed charitatis vin­ culo unitas socialis constituitur et pacifice et prospere con­ servatur, ut annales ecclesiastici passim narrant. Age porro : doctrina evangélica quatenus scriptis continetur est judex mortuus, et ratio humana mysteria Dei aut non comprehen­ dit aut sacrilege pervertere molitur, ut historiæ hæresum plene demonstrant. Unde mysteria sua Deus sponsæ suæ hoc est Ecclesiæ catholicæ tradidit, eique jugiter assistit, ne defi­ ciat, sed Magistra falli et fallere nescia, veritates evangelios tum subditos tum principes doceat. — Et hæc satis : pig . enim immorari in re manifesta. Audiatur potius S. Aug:=tinus, qui in Epistola CXXXVII ad Volusianum (al. 3 . Car • 290 JUS NATURÆ. LIB. ¡I. CAP. IV. DE SOCIETATE RELIG. IN SE SPEC. n. 20, hæc scribit : < Scio excellentiam tuam, quorumdam perpeti obstinatissimas contradictiones, qui proptereaputant, vel putari volunt Christianam doctrinam utilitati non conve­ nire reipublicæ, quia nolunt stare rempublicam firmitate vir­ tutum, sed impunitate vitiorum. » ARTICULUS TERTIUS (63) De potestate ecclesiastica. I. Quæstio prima. Ecclesia Christi, seu Ecclesia Catholica vera et perfectissima est societas, religiosa quidem, sed visi­ bilis, et cujusamerabra sunt fideles omnes. Atqui nulla so­ cietas dari potest sine suo elemento formali (49, II), quod est suprema auctoritas potestate tum legislativa tum execu~ tiva tum judiciaria societatem ipsam regens atque guber­ nans ; cujus auctoritatis subjectum visibile, Christi voluntate designatum, est Petri Apostoli in romana cathedra successor, Romanus Pontifex. Hæc in præcedentibus articulis demon­ stravimus. Sed quæritur primo de natura hujus potestatis. Ad quam primam quæstionem respondeo sequenti conclusione : Í IL Potestas ecclesiastica in Romano Pontifice ut in subjecto residens, estnaturá sua omnino independens a potestate civili. _J,- Notarnr antecessum dnplicam-pnt.estatem*in Ecclesia Christi distingugunam quæ dicitur Ordinis, et aliam quæ vocatur ■+• Jurisdictionis. Prima ordinatur ad Saci-amenia^conficiend.a per quæ anima gratiam percipit qua sanctificatur, AUera vero ordinatur ad socialitatem fidelium conservandam, au­ gendam, dirigendam, eo modo quo intra proprios limites dictumest de "suprema potestate civili. Non loquimur depo­ testate Ordinis quia de illa ex officio agunt theologi, sed de potestate jurisdictionis. — Thesis nostra probata manet ex iis quæ de societate religiosa in genere supra definivimus (61, VI) ; probatur autem in specie quoad potestatem Ecclesiæ Catholicæ, iisdem principiis insistendo. Etenim natura cujuslibct potestatis socialis ex fine ad quem Essentialiter órdinatufefpropter quem unice instituta est, necessario desu­ mitur. Finis aiitem societatis ecclesiasticæ immediate est vera religio, mediate vero ést vita æterna, quæ est præmium re­ ligionis et beatitudo hominis suprema, Sed hujusmodi finis est absolute independens a quacumque terrena potestate, et ART. III. DE POTESTATE ECCLESIASTICA 291 omnino supra ipsam : etenim civilis potestas circa bona ter­ rena imjne.dia.te versatur, et etiamsF veht, non potest ad æternam bealiludincm perduceréV'qiííé per gratiam divinam qbtinetur. Igicur et auctoritas seu potestas ecclesiastica ad hoc instituta dríbleles, ex quibus Ecclesia coalescit, perducat adfinëm illum supernaturalem, est natura sua omnino independemrapotestate civili. — Adde quod Christi Ecclesia est societas perfecta. Potéstasjgitur ejus perfecta esse debet. Sed potestas perfecta independentiain exigit in disponendo de mediis ad societatem in proprium finem perducendam. — UmbTChristus ascensurus in ccelum solemnia hæc suis Apostolis protulit : < Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra. Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti : docentes eos servare omnia quæcumque mandavi vobis : et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad consummationem sæculi. » Matth. XXVIII, 18 et seqq. — Nota verba Christi : loquitur de sua potestate, cui omnis potestas terrena subji. citur, loquitur absolute non conditionate, loquitur denique imperative : Euntes docete ; et triplex officium injungit Apos­ tolis, hoc est principibus Ecclesiæ, et præcipue Vicario suo Petro : 1° officium docendi omnes gentes in fide; — 2° offi­ cium baptizandi credentes ; — 3° officium informandi quoad mores,cZoce/ito servare omnia, quæcumque mandavi vobis. Officia autem sunt juribus relativa. Ergo si auctoritate sua, independente a quocumque civili principatu, Christus impo­ suit officia Vicario suo, iste nonnisi a Christo in Ecclesia re­ genda dependet, et jus habet ne ulla civilis auctoritas eum ab adimplendo officio suo aut deterreat aut quovis modo im­ pediat. III. Corollaria. Corollarium primum. Ergo Ecclesia suam potestatem jure suo strictissimo extendere potest et debet ad omnes homines qui sunt ejus membra, independenter a so­ cietate civili ad quam homines civiliter pertinent. Corollarium alterum. Est igitur error prorsus intolerabilis inter regia jura recensere facultatem subjiciendi regio Exe­ quatur, seu regio Placet bullas et brevia Pontificum atque acta quæcumque ad Ecclesiæ regimen pertinentia. — Placi­ tum, juxta ejus defensorem Van-Espen, est facultas qyam civilis auctoritas impertitur bullis ac brevibus Pontificis cet ­ risque omnibus auctoritatis ecclesiasticae actis, ul vim r i s .x ditione habeant. HincJws placiti est, juxta eumdem Auctorem, 292 JÜS NATURÆ. LIB. II. CAP. IV. DE SOCIETATE RELIG. IN SE SPEC. jus defensionis adversus Ecclesiæ molimina, naturaliter insi­ tum auctoritati politicæ, cujus virtute declarat nullam habere vim bullas, brevia Pontificum atque aliud quodcumque actum ecclesiastical auctoritatis quibus facultas illa non fuerit imper­ tita. — Ex quibus definitionibus manifesta est veritas nostri corollarii. Regium enim Placet seu regium Exequatur non solum est vinculum potestatis ecclesiastic®, non solum est atrox injuria illata Ecclesiæ quasi ipsa Status civilis jura in­ vadere ambitiose aliquando molita fuerit, sed est etiam ini­ quissima et exitialis potestatum perversio : siquidem per re­ gium placet Ecclesia subjicitur Statui, hoc est anima corpori, spiritus materiae, Deus denique homini. — Digna est quæ legatur Dissertatio de regio Placet, edita a doctissimo Cardi­ nali Camillo Tarquini, et inserta suis Institutionibus juris Ecclesiastici publici. Corollarium tertium. Sed præterea jure suo Ecclesia docet, potestate sibi a Christo tradita, omnes gentes, etiam renuente vel obsistente civili auctoritate, quæ hoc in casu jura Eccle­ siæ invadit injustissime. Corollarium quartum. Jure ergo ac merito damnantur in Syllabo Pii Papæ IX sequentes propositiones, quæ directe plenitudini atque independent® potestatis ecclesiastic® adversantur. « Ecclesia non est vera perfectaque societas plane libera, » etc., ut supra (62, IV). « Doctrina comparantium Romanum Pontificem Principi libero et agenti in universa Ecclesia, doctrina est quæ medio ævo prævaluit « (XXXIV). « In conflictu legum utriusque potestatis, jus civile prævalet » (XLII). « Civilis auctoritas potest se immiscere rebus, quæ ad re­ ligionem, mores et regimen spirituale pertinent. Hinc potest de instructionibus judicare, quas Ecclesiæ pastores ad con­ scientiarum normam pro suo munere edunt, quin etiam potest de divinorum sacramentorum administralione et dispositionibus ad ea suscipienda necessariis decernere » (XI.IV). « Laicum Gubernium habet jus deponendi ab exercitio pastoralis ministerii episcopos, neque tenetur obedire Ro­ mano Pontifici in iis quæ episcopatum et episcoporum re­ spiciunt institutionem. » (LI). « Reges et Principes non solum ab Ecclesiæ jurisdictione ART. III. DE POTESTATE ECCLESIASTICA 293 eximuntur, verum etiam in quæstionibus jurisdictionis diri­ mendis superiores sunt Ecclesia » (LIV). IV. Imo_pot^sjtas-Ciyjli§..aliquo modo subjecta est.potestate spirituali Summi Pontificis. Hæc propositio est Corollarium præccdentis, et fúndálür in eodem principio. Sicut enim natura et dignitas potestatis ex fine ad quein datur et ordi­ natur est desumenda, ita ex fine accipienda est potestatum coexistentium inter se subordinate : ita nempe ut si fines nullam subordinationemhabeant ad invicem, nulla sit subor­ dinate potestatum : sed si contra fines sint subordinati, su­ bordinate esse debeant potestates. Atqui finis potestatis civi­ lis dependet aliquo modo a fine potestatis spiritualis eique subordinatur : finis enim immediatus potestatis civilis est felicitas imperfecta hujus vitae, quæ nulla estaut est fictilia, nisi sit medium ordinatum et subjectum beatitudini æternæ, quæ est finis Ecclesiæ Christi et potestatis ecclesiasticæ. Ergo non solum potestas Ecclesiastica in regimine spirituali Ecclesiæ est independens omnino a potestate civili, sed hæc potestati ecclesiasticæ subjicitur eo modo quofinis unius fini subjicitur alterius. — Cf. Franciscas Victoria, Helecliones theolog. Relect. I. De potestate Ecclesiæ, Sect. IV,- Prop. VI. V. Ecclesiaplenissima gaudet facultate docendi independenter a potestate civili. Hanccohcltisionemhoc in loco probandam suscipimus, qüiaest speciale jus potestatis ecclesiasticæ. Non loquor de potestate docendi omnes gentes (de illa enim supra dictum est), sed peculiariter de potestate aperiendi scholas : hanc potestatem assero competere plenissimam Ec­ clesiæ Catholic® independenter a potestate civili, —Probatur propositio. Ecclesia enim catholica est non solum societas perfecta, sed talis societas perfecta quæsuperior estsocietate civili et cui societas civilis subordinatur, ut dictum est. Pro­ bavimus autem (46, VII) societati civili jus et simul officium inesse procurandi media, seu aperiendi scholas, quibus cives oerfectionem intellectualem et moralem facilius acquirere va¡eant. Ergo et idem jus et officium insunt Ecclesiæ : quæ, quia a societate civili independens est in sua potestati, strictissimo jure repetere potest ne civilis societas impedía: liberum exercitium hujus juris. Sed insuper addo Ecclesiæ competere jus seligendi magi­ stros, designandi scholas præscribendi methodos et doctrinas suis subditis, quod jus statui denegavimus (46. IX et X Etenim Ecclesia, ut societas essentialiter spiritualis, es: 294 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. IV. DB SOCIETATE RELIO. IN SB SPEC. essentialiter ordinata ad perficiendum suos subditos quoad intelligentiam et quoad voluntatem. Ergo Ecclesia est essen­ tialiter societas doctrinalis, cujus scilicet auctoritas publica habet magisterium doctrinale a Deo sibi commissum. — Increduli id non admittunt, sed eorum negatio, ut jam dixi­ mus (62,1), non destruit veritatem, et Ecclesia neque amittit neque debet renuntiare suo juri propterea quod ipsi hoc jus a suis adversariis denegatur. — Atqui magisterium doctri­ nale non solum de doctrinis, sed de magistris etiam, de scholis, deque methodis judicat, imo habet officium judi­ candi. Ergo ad Ecclesiam jus pertinet aperiendi scholas, ap­ probandi, designandique magistros, qui sapienter et honeste doceant fideles, seu filios spirituales ipsius Ecclesiae, nec non conferendi gradus académicos. Neque dicas per hanc nostram argumentationem probari solummodo jus Ecclesiæ in scientia theologica : nam veri­ tates sunt connexae, nec ulla scientia datur quæ relationem non habeat ad theologiam Christianam quæ tum dignitate tum certitudine præminet aliis scientiis (L. 67, V). Ergo principaliter et immediate Ecclesia jus habet circa scientiam theologicam, secundario et mediate jus habet etiam quoad magisterium scientiarum naturalium. VI. Independentia potestatis ecclesiasticæ extenditur natura sua ad temporalia, quatenus ista judicantur necessaria ad fi­ nem spiritualem consequendum. Probatur propositio. Tempo­ ralia suntnecessariaet ordinataad finem spiritualem,ut patet in his quæ requirunturad cultum externum, ad ministrorum sustentationem, ad gubernationem denique Ecclesiæ quæ per totum orbem diffunditur: quæ gubernatio non spirituali sed corporali medio, ut hominibus convenit, exercetur. Atqui Ecclesiæ potestas amplissima est et independens in procu­ rando finem sibi proprium hoc est spiritualem. Ergo amplis­ sima pariter est et independens natura sua quoad media spi­ ritualia non solum, sed etiam quoad temporalia, quatenus hæc judicantur necessaria et ordinata ad finem spiritualem consequendum ; secus haberemus in potestate jus adlinemet non ad media :quodestabsurdum. «Christus,inquitlaudatus Victoria, ib. prop. VIII, non satis providisset et cavisset rebus spiritualibus, si non reliquisset aliquam potestatem, ad quam spectaret, quando opus esset, ordinare et uti temporalibus convenienter ad finem supernaturalem. Sed hoc non spectat ad officium principum secularium, qui ignorant proportio­ ART. III. DE POTESTATE ECCLESIASTIC< 293 nem rerum temporalium ad spiritualia, nec habent curam rerum spiritualium. Ergo ista cura utendi temporalibus ad spiritualia, est potestatis ecclesiastic®. Ergo si necessarium sit ad conservationem et administrationem rerum spiritua­ lium aliqnandouti materiali gladio et auctoritate temporali, Papa hoc poterit. » VII. Corollarium. Rectæ igitur rationi aperte adversantur sequentes proportiones damnatæ in Syllabo pluries citato, scilicet : « Ecclesia non habet nativum ac legitimum jus acquirendi ac possidendi » (XXVI). « Sacri Ecclesiæ ministri Romanusque Pontifex ab omni rerum temporalium cura ac dominio sunt omnino exclu­ dendi » (XXVII). < Abrogandæ sunt leges quæ ad religiosarum familiarum statum tutandum, earumque jura et officia perlinent ; imo potest civile gubernium iis omnibus auxilium præstare, qui a suscepto religiosæ vitæ instituto deficere ac solemnia vota frangere velint : pariterque potest, religiosas easdem fami­ lias, perinde ac collegiatas Ecclesias et beneficia simplicia etiam juris patronatus penitus extinguere, illorumquc bona et redilus civilis potestatis administration! et arbitrio subji­ cere et vindicare » (L1II). VIII. Romanus Pontifex potest esse etiam Rex, seu habere dominium temporale, imo decet, ac etiam necesse est ut ha­ beat. Probatur singillatim propositio quoad omnes suas partes. Polest. Qui enim id inficiantur aut acatholici sunt non ad­ mittentes nempe in Romano Pontifice supremam qua pollet auctoritatem spiritualem in regimine Ecclesiæ, aut catholici sunt et esse volunt. Si acatholici, non video cur denegent Romano Pontifici competere posse regiam auctoritatem tem­ poralem, et eam ipsam concedant personis laicis. Si enim ceteri homines reges esse possunt, cur non Romanus Ponti­ fex ? Et si repugnat Romanum Pontificem esse regem tem­ poralem, cur non repugnaret etiam aliis hominibus ? — Si catholici, profecto ipsis non jusjudicandi, sed officium sacrum incumbit suscipiendi magisterium Catholicæ Ecclesiæ Romanique Pontificis; quem Vicarium Christi Don.ini, Reg nempe Regum et Domini cœli et terra suscipere et venerar: tenentur. Decet. Siquidem Romanus Pontifex spirituali potestate s_- 296 JOS NATURÆ. LIB. II. CAP. IV. DE SOCIETATE RELIC. IN SE SPEC, perior est cunctis regibus terræ, et terrenas potestates sibi habet subjectas, ut supra probatum est. Atqui decet, ut qui nobiliori et superiori potestate insignitur et alias potestates sibi habet subordínalas, nullaratione hujusmodi potestatibus subjiciatur, ne ejus dignitas detrimentum patiatur, et in oc­ casione versetur injuriam patiendi a potestate terrena. Necesse est. Ad id probandum non multum adlaborandum est si ratione utamur. Necesse est enim ut in exercitio sutr potestatis Summus Pontitex tali gaudeat independentia ut libere cum omnibus fidelibus possit communicare. Atqui hoc liberum exercitium exigit in Romano Pontifice tempo­ rale dominium spirituali conjunctum : secus enim in exer­ citio suæ spiritualis potestatis subjiceretur potestati civili, a qua impediri posset. « A Deo ipso sapientissime consultum est, ut in tanta temporalium Principum multitudine ac va­ rietate Summus Pontifex illa frueretur politica libertate, quæ tantopere necessaria est ad spiritualem suam potes­ tatem, auctoritatem et jurisdictionem toto orbe absque ullo impedimento exercendam. Atque ita plane decebat ne ca­ tholico orbi ulla oriretur occasio dubitandi, impulsu for­ tasse civilium potestatum vel partium studio duci quando­ que posse, in universali procuratione gerenda, Sedem illam ad quam propter potiorem principalitatem necesse est om­ nem Ecclesiam convenire. « Hæc SS. Pius Papa IX in Litte­ ris Apostolicis, quibus majoris excommunicationis poena infligitur invasoribus ditionis pontificias. Cui summi Ponti­ ficis doctrinæ adhæserunt Episcopi totius Orbis, ut videre estinopere, La sovranità temporale deiPapi, propugnalanella sua integrilà dal suffragio universale dell'orbe cattolico et adhærere debent quotquot vere atque sincere catholici esse volunt — Cf. verba S.Thornæ quæ attulimus Artic. 61,n. Vil. CAPUT QUINTUM DE MUTUIS RELATIONIBUS INTER ECCLESIAM ET STATUM Prologus. Explicata natura Ecclesiæ catholicæ ejusque po­ testatis, consequenter dicendum remanet de mutuis relationi­ bus existentibus inter Ecclesiam et Statum civilem. Etenim proprium catholicæ Ecclesiæ est, ut membra habeat in qua­ libet mundi parte, atque ideo imperet subditis omnium na­ tionum ; ex quo fit ut ejus potestas in intima relatione cum ART. I. DE ATHEISMO POLITICO 297 Statibus civilibus inveniatur. Necesse est ergo ut de his mu­ tuis relationibus inter Ecclesiam et Statum civilem dicamus. Argumentum quidem salebrosum, non natura sua, sed in­ justitia temporum et hominum malitia. Ut autem dilucide præfatas relationes determinemus, a remotioribus principiis exordimur, quærendo 1° de atheismo politico : utrum nempe Status politicus ita se gerere possit ac si nulla extaret religio, etDeusnonexisteret;— 2° de libertate, uti vocant, conscientia} — 3° de libertate cultuum; — 4° de libertate docendi; — 5« de subordinations Status ad Ecclesiam. ARTICULUS PRIMUS (64) De atheismo politico. I. Atheismi politici notio. Atheismum distinximus (T. 7, VIII) in theoreticum et practicum, quatenus aut negatur po­ sitive Deum esse, aut sic vivitur quasi Deus non existeret. Hoc secundo sensu quærimus de atheismo politico. Societatis enim duo sunt elementa, nempe elementum gubernans, cui inest auctoritas socialis, et elementum gubernatum, seu sub­ diti qui a principe ordinantur in bonum commune. Porro elementum gubernans, sive dicatur princeps, sive alio no­ mine nuncupetur, potest ne tum in legibus ferendis, tum in legum executione, tum denique in potestate judiciaria exer­ cenda, ita se gerere quasi Deus non existeret, et consequen­ ter nullo habito respectu ad leges divinas, sive naturales, sive positivas? En quæstio. II. Principia atheismi politici. Quæstioni propositæ atheisinus politicus respondet affirmative ; nec difficile est assignare erronea principia ex quibus logice infertur : illa namque et designantur et proscribuntur in pluries laudato Syllabo SS. D. N. Pii Papæ IX auctoritate edito. Sive igitur negetur Dei existentia sive cum pantheismo ejus natura cum natura mundi confundatur, sive, existentia Dei posita, denegetur divina ejus providentia, Deus a mundo semper excluditur ; ita ut « neganda sit omnis Dei actio in homines et mundum » (Propos. II). Ex quo sequitur Io quod < Humana ratio, nullo prorsus Dei respectu habito, unicus est veri et falsi, boni et mali arbiter, sibi est lex et naturalibus suis viribus ad hominum ac populorum bonum curandum sufficit • 298 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. V-DE MUTUIS RELATION. INTER, ETC. (Prop. III). — 2° Ergo « Omnes religionis veritates ex nativa humanæ rationis vi derivant; hinc ratio est princeps norma qua homo cognitionem omnium cujuscumque generis veri­ tatum assequi possit ac debeat » (Prop. IV). — 3° Ergo « mo­ rum leges divina haud egent sanctione, minimeque opus est ut humanæ leges ad naturæ jus conformentur aut obli­ gandi vim a Deo accipiant » (Prop. LVI). — 4° Ergo « Phi­ losophicarum rerum morumque scientia, itemque civiles leges possunt et debent a divina et ecclesiastica auctoritate declinare » (Prop. LVII). — 5“ < Ergo Reipublicæ status, ut­ pote omnium jurium origo et fons, jure quodam pollet nul­ lis circumscripto limitibus » (Prop. XXXIX). — 6° Ergo < jus in materiali facto consistit et omnia hominum officia sunt nomen inane, et omnia humana facta juris vim habent » (Prop. LIX). — 7° Ergo « Fortunata facti injustitia nullum juris sanctitati detrimentum affert » (Prop. LXI). — 8° Ergo « Auctoritas nihil aliud est nisi numeri et materialium vi­ rium summa » (Prop. LX). — Connexi sunt, ut quisque videt, hujusmodi errores : a negatione enim Dei, descen­ dendo, ad materialismum devenitur, jurique individuali opponitur vis materialis, et juri sociali despotismos fortioris. En atheismus politicus tum in suis principiis, tum in suis illationibus facto ipso comprobatis. Bayle, cui ipse Voltaire hac in re repugnat, somniavit societalem atheam ; Baylio con­ sentit magna ex parte Rousseau Lib. IV, Cap. VIII Contractus Socialis ; utrumque sequuntur plus minusve recentiores illi politici, qui absolutam separationem Status ab Ecclesia propugnant. Contra hos omnes sit conclusio. HI. Atheismus politicus est absurdus. Probatur. Atheismus ) politicus dissolvitipsam sœfiétatërfTYquia directe adversatur tum fini tum elementis essentialibus societatis. Ergo atheis­ mus politicus absurdus est. — Probatur antecedens. Directe adversatur fini societatis. Finis societatis est per­ fectio civium obtinenda per méïîa, quæ unusquisque a semetipso in promptu habere nequit, et habet in societate; quæ quidem perfectio præcipue in cognitione propriorum officiorum consistit, etin virtute qua officiaipsa adimplentur. Atqui probavimus (32, IV) religionis officia principaliora esse et fundamentum omnium officiorum. Igitur in societate et a societate cives principaliter media habere debent quibus religionis officia adimpleant. Sed atheismus politicus est aut negatio aut saltem indifferentia et incuria eorum quæ ad ART. I. DE ATHEISMO POLITICO 299 religionem pertinent, ut ipsemet sese definit. Ergo atheis­ mus politicus directe adversatur fini principaliori humanæ societatis, ünde ipse Rousseau, loc. cit., contra Bayle, imo et contra seipsum fatetur, nunquam Statum aliquem fuisse fun­ datum, cujus basis religio non fuerit. At si religi : asis societatis, religione submota necesse est ut societas humana corruat. A dfiersalur elementis£sseniialibus societatis. Hujusmo di ele­ menta, ut dictum est, sunt subditi et princeps: iste impe­ rat; illi legibus parent. Porro in hypothesi atheismi polit:::, auctoritas socialis nullo morali fundamento nititur seu nul­ lam existendi rationem habet. Et revera. Auctoritas socialis non est numeri et materialium virium summa (51, V), sed est quid essentialiter morale, jus sibi vindicans regendi mul­ titudinem humanam. Atque ideo non a ratione individual:, cui nullum ex se imperium competit in alios homines, ne­ que a ratione impersonali. quæ est quid abstractum et phan­ tasticum, sed a Deo est immediate ut derivatio seu partici­ patio auctoritatis divinæ [ib. IV). Ergo non potest auctoritas politica atheam se dicere, quin eo ipso seipsam necessario et essentialiter neget. — Idem evincitur si auctoritas ipsa ctetur quoad leges ferendas. Leges enim civiles non sunt nisi aut proclamationes legis naturæ, aut ipsius legis naturæ determinationes (25, VIII) : lex autem naturæ, non est nisi participatio legis æternæ a qua omnis alia lex vim habet. Consequenter atheismus politicus est negatio auctoritatis in seipsa, est negatio legislationis humanæ, quæ nulla est, q :ia in hac hypothesi nullam obligandi moralem vim habet. — Adde denique quod auctoritas politica, si a Deo utcumque abstrahat, non aliunde quam a seipsa pendere dicenda Sed hoc est Statustheismus, seu, ut vulgo dicitur, il Dio Stato. qui in facto nil aliud esse potest quam ratio seu voluntas individualis imperantium non principio morali et superiorgubernata, sed armorum vi et præpotentia imperans. Vide­ licet in atheismo politico non auctoritate morali regitur s cietas humana, sed arbitrio et violentia rationis individu . Lib. IV, Cap. VIII. Audiamus ergo hunc sophistam, ut ex ejus ore argumenta ceterorum discamus : « Subditi, inquit, non tenentur rationem reddere potestati civili de propriis opinio­ nibus, nisi quatenus istæ referuntur ad communitatem. Atqui, interest quidem Status ut quilibet civis religionem profiteatur quæ ingerat ei amorem suorum officiorum ; at hujus religionis dogmata neque Statum neque hujus mem­ bra respiciunt, nisi quatenus ea referuntur ad moralem e; ad officia quæ civis tenetur adimplere erga alios. » Hæc a Rousseau fuisse scripta in odium catholicæ Eeci siæ ex his quæ ad arbitrium fingit in Cap. citato est mam- 304 JOS NATURÆ. LIB. II. CAP. V. DE MUTUIS RELATION. INTERETC. festum. Exinde contradictiones et absurda, quæ in ipsius et ejus imitatorum verbis passim offendimus. — Procul dubio quousque religio in interiori conscientia clauditur, latet tum civilem tum ecclesiasticam potestatem ; et consequenter de illa solus Deus judex est. Sed quando religio fit regula mo­ rum, eo ipso ad communitatem refertur. Sub hoc sensu fatetur Rousseau Status intéresse ut quilibet civis religionem illam profiteatur quæ ipsi ingerat amorem suorum officio­ rum. Atqui sola vera religio ingeritcivibus amorem suorum officiorum. Ergo, contra id quod Rousseau illogice concludit, dicendum omnino est, etiam ex ejus principiis, Statui nedum convenire, sed ipsi officium incumbere gravissimum faciendi quod in se est, ut vera religio externe saltem ab omnibus ci­ vibus observetur, et irreligionis vel falsorum dogmatum pro­ pagatores compescantur. — Quæ omnia ita vera sunt ut ipse Rousseau, qui libertatem seu licentiam conscientiæ contra catholicam Ecclesiam propugnat, eam immediate post verba citata funditus destruat stabiliendo omnipotentiam Status et Statolatriam : « Admittenda igitur est, inquit, fidei professio pure civilis, cujus jus est penes Principem determinare arti­ culos, non quatenus religionis dogmata, sed quatenus sociabilitatis sensus (sentiments), sine quibus impossibile est ut homo sit bonus civis et subditus fidelis. Ad imponendam fidem in hujusmodi articulos Princeps quidam nuliam habet facultatem, at potest tamen illum extorrem a Statu facere qui illos non credit, non quasi impium, sed ut insociabilem et incapacem amandi sincere leges,justitiam, et fundendi, si opus sit, vitam pro adimplendo officio. Quod si aliquis post­ quam publice admiserit præfata dogmata, vitam ducat quasi ea non crederet ; morte puniatur : scelus enim maximum perpetravit, quia mentitus est coram lege : qu'il soit puni de mort : il a commis le plus grand des crimes, il a menti devant la loi. » — Ita loquitur Rousseau, ita loquuntur qui ejus so­ pi. sma sectantur. Exordiuntur a principio : Nihil ad Prin­ cipem pertinere de opinionibus religiosis subditorum, dum­ modo horum vita extrinsecus conformetur officiis socialibus, sed statim additur religionis codicem a Principe redigendum esse, qui complecti debet dogmata positiva, nempe existentiam Dei, vitam futuram, præmia bonorum, et malorum pænas, et dogmata negativa quæ ad solam intolerantiam reducit Rousseau (ibid.). Concluditur denique non tolerandos esse cives, et aut expellendos a Statu aut morte plectendos, qui ART. III. DE LIBERTATE CULTUUM 305 hanc religionem civilem non tenent, etiamsi aliunde omnia observent quæ pertinent ad officia erga alios. Hoc est, vi li­ bertatis conscientia; excluditur a Statu religio, quasi nempe nihil ad Statum pertineant principia verce religionis; vi socia­ litatis submittitur religio ipsa arbitrio Principis; et Principis arbitrio cives in religione admittenda parere debent cæco modo, sub poena exilii aut mortis! — Neque aliter concludi poterat. Libertas enim conscientiæ, si semel admittatur, si­ cut opponitur verce religioni, ita opponitur verce Status felici­ tati ; quia nulla moralitas sine Deo, nullum offlciuinsine reli­ gione. At si ordinatio in his quæ religionem respiciunt, subtrahatur Ecclesiæ Dei, necesse est ut tradatur arbitrio potestatis civilis: quæ carens in religione auctoritate, tyrannidem propriam conscientiis imponit; et sic vera animarum libertas opprimitur per eadem principia quibus falsa libertas conscientiæ a Rousseau ejusque sectatoribus proclamatur. — Cf. Principes du Droit politique mis en opposition avec le Con irai social de J-J. Rousse«û( par Honoré Torombert, etc., Lib, IV, par M. Lanjuinais, pag. 335, Paris, 1825 ARTICULUS TERTIUS .___ (66)_ __ , De libertate cultuum I. Cultuum libertatis notio. Libertas cultuum est intime^ connexa cum libertate conscientia. Sienim libérum est cuique civi religionem sibi ad arbitrium statuere, cum religio importet etiam cultum externum, liberum cuique civi esse debet religionem suam quolibet extrínseco cultu profiteri: et quia Status libertatem conscientiæ kedere nequit, ita nec libertatem cultuum potest prohibere, quinimo eam debet suis legibus sancire. Ita liberalismus, cujus sententiam dam­ navit Ecclesia, ut in præcedenti articulo n. VII relatum est. Quia igitur libertas cultuum, in libertate conscientiæ tota est fundata; eodem processu iisdemque principiis, quæ posui­ mus contra conscientiæ libertatem, refellenda est. Sit ergo prima conclusio : H-J.ihertas cultuum in se spectata est absurda Jlaoc propo­ sitio imprîmïs"prôbata manet ex supra dictis. Libertas enim cultuum nonnisi a libertate conscientiæ infertur. Quia igi­ tur hæc absurda est, absurda pariter illa dici debet. — Sed 306 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. V. DEMUTUIS RELATION. INTER ETC. præterea. Concessa homini libertate cultuum, aufertur Deo potestas imponendi determinatum cultum hominibus, et imponitur Deo quædam obligatio acceptandi vel saltem ap­ probandi quemlibet cultum sibi a ratione humana exhibí, tum. Etenim si Deus potest præcipere cultum, si constet quod ipse revera cultum determinatum præcripserit, si nulla ratione tenetur acceptare arbitrarios hominum cultus, homines sine manifesta irreligione seu impietate non pos­ sunt Dei præceptis repugnare, et eorum cultus, arbitrarius est Dei vera irrisio et cultuum libertas est superstitio et im­ pietas. Sed ex alia parte impietas est denegare Deo faculta­ tem determinandi cultum, et imponere quodammodo offi­ cium approbandi quoslibet indiscriminatim cultus. Igitur cultuum libertas est absurda. — Sit insuper secunda con­ clusio: III. Quamvis socialis auctoritas civilis possit quandoque tolerare cultuum libertatem, eam tamen lege aliqua sancire nullatenus potest. De tolerantia nihil addendum est, post dicta de tolerantia libertatis conscientiæ. Probatur itaque thesis quoad legem approbativam vel præceptivam. Proba­ vimus supra repugnare omnino atheismum politicum. Ergo sicut quilibet civis ita et societas ipsa prouti induit rationem personæ moralis, ad religionis etveræ religionis officia stric­ tissimo naturæ præcepto adstringitur. Sed religio importat etiam cultum externum. Ergo ad ipsum observandum, incul­ candum et promovendum auctoritas civilis, cujus est socie, tatem dirigere, strictissime obligatur: ad cultum inquam auctoritas civilis tenetur consentaneum rationi socialitatis, nempe publicum, socialem, proprium denique societatis ut societas est, seu ut publica et moralis personalitas. Atqui falsus cultus non religio est, sed superstitio et consequenter error atque impietas. Sancire ergo libertatem cultuum est sancire impietatem, negatio vero alicujus cultus socialis est negatio religionis in societate ut societas est. Ergo socialis auctoritas, quamvis tolerare aliquando possit cultuum liber­ tatem. eam tamen lege sancire nullatenus potest. — Hæc mihi evidentia sunt, et miror ea negari nedum a rationalistis, qui cum Deum aut explicite negent aut voce solummodo relin­ quant, logice respuunt ab individuo et a societate omnem re­ ligionem, sed a liberalismo qui catholicus dici vult. Iste enim scire deberet Deum vero cultu colendum esse, atque ideo non posse approbari cultum falsum ; Deum locutum homini ART. III. DE LIBERTATE CULTUUM 307 bus fuisse, cultum præcepisse determinatum Ecclesiam ca­ tholicam constituisse ut unicam magistram in iis quæ religionem respiciunt, atque proinde non esse approban­ dum nisi cultum ab Ecclesia sancitum, ab ipso Deo praecep­ tum. IV. Nota. Solvitur difficultas. Dices : vi libertatis cultuum, etiam catholica Ecclesia libere cultum suum exercere po­ test, cum contra, ea sublata, aufertur et ipsi Ecclesiæ sua juridica libertas. — Respondeo hoc genus argumentandi esse ad fucum faciendum, et res confundere quæ sunt inter se distinctæ et distinguendæ. De libertate enim cultuum du­ pliciter loqui possumus, ad hominem et absolute (L. 41 XI). Ad hominem, contra illos nempe qui libertatem cultuum proclamant, et tamen (sicut a Rousseau de libertate conscientiæ audivimus) Ecclesiam vexant, eamque prohibent quo­ minus libere exerceat proprium cultum, hoc modo argu­ mentamur : Aut libertas cultuum est admittenda ut verum principium sociale, aut secus. Si admittenda est, ergo injuste et irrationabiliter prohibentur catholici quominus illa liber­ tate fruantur ; si autem secus, ergo nonnisi per solemne mendacium cultuum libertas proclamatur. Quæ sane argu mentatio recta est et adversarios perstringit : unde et Eccle­ sia ipsa catholica eam non dedignatur, sed eam urget ut jura suæ libertatis defendat. — At id non importat quod cultuum libertas possit defendi absolute a catholicis. Libertas enim cultuum in se spectata est absurda et impia, ut proba­ tum est. Ergo absurdum et impium est eam absolute defen­ dere. Et quamvis extali libertate oriuntur quandoque bona, nempe catholicorum libertas, non propterea catholici eam absolute docere aut defendere possunt; non enim licitum est dicere errorem ad apparentem defensionem veritatis : « Si enim veritas Dei in meo mendacio abundavit in glo­ riam ipsius, quid adhuc et ego tanquam peccator judicor! Et non (sicut blasphemamur, et sicut aiunt quidam nos dicere) faciamus mala ut veniant bona : quorum damnatio justa est. » — Rom. Ill, 7 et 8. 308 JUS NATURÆ. LIB. H. CAP. V. DE MUTUIS RELATION. INTER ETC. ARTICULUS QUARTUS (67) De libertate docendi. I. Quæstio. Una simul cum libertate conscientiæet cultuum proclamatur a recenliori liberalismo libertas doctrinæ, præsertim vero quoad medium quo principaliter exercetur, nempe quoad libertatem Præli {la,liberta della stampa). Quærimusergo utrum hæc libertas sit honestas, et ab auctoritate civili approbanda. Hic iterum admoneo sermonem non esse de tolerantia, sed de approbatione : tolerari quidem mala possunt, sed nonnisi bona approbari debent. II. Prænotamen primum. Ñon semel a nobis dictum est, hominem ad societatem natum esse, et nonnisi in societate et a societate posse habere auxilia ad sese perficiendum. Perfcr-fio hominis praecipue ex parte intellectiva attend itur cui proprium est cognoscere A amare, cognoscere veri­ tatem et amare bonum. Exitrje esl quôÜ împedireTîomineni iLgonsecutione veritatis et virtutum, est ipsum intellectualiter quodammodo occidere. III. Prænotamen alterum. At vero est quædam doctrina, quæ mentes non instruit sed pervertit, sub specie veritatis errorem insinuando. Quocirca ex eo quod homo natura sua fertur ad veritatem et jus habet illam quærendi et officium habet devitandi falsitatem, jusliabët ne alii sub Specie verilatís eum in errorem inducant. Sicut ergo libertas veritatis honesta est, ita libertas erroris est mors animæ, ut ait S. Au­ gustinus, et non libertatis nomen meretur, sed licentiæ. IV. Punctum quæstionis. Igitur tota quæstio de libertate docendi non tangit veram libertatem docendi veritatem, sed libertatem, docendi prout complectitur doctrinam tum veri­ tatis tum erroris. Hæc libertas potest ne permitti ab aucto­ ritate civili ? Huic quæstioni sic determinatæ respondeo sequenfi conclusione : V. Libertas-docendi sive voce sive scripto est intrinsece absurda et inhonesta. Intrinseci' enim absurdum et inhone­ stum est eadem jura concedere veritati et errori, intrinsece absurdum et inhonestum est quod auctoritas civilis a cor•uptione mentis et cordis cives voluntarie non præservet, inrinsece absurdum et inhonestum est quod auctoritas civilis ART. IV. DE LIBERTATE DOCENDI 309 permittat quod ipsamet cogitur reprobare et punire. Atqui hujusmodi est docendi libertas. Ergo hæc est intrinsece.absiirdmt’inbohesta. — Probatur minor. Libertas docendi eadem jura concedit veritati et errori. Id in ipsa hàtura'lîbertatis’ doccnili uT a libër'alïsnio intelligitur necessario includitur. Ipsa enim complectitur jus discutiendi res pertinentes tum ad mundum, tum ad Deum, tum ad re­ ligionem, tum ad moralem, tum ad vitam individualem, tum ad vitam socialem. Non autem est necesse probare quod homines errent in rebus gravissimis, quas ipsa naturalis ratio evidenter dictat esse omnino defendendas et certissime tenendas. Data ergo facultate docendi, idem jus conceditur errori ut scsè propaget cum detrimento veritatis quod ipsi veritati conceditur : imo majori jure gauderet error quam veritas. Istaenim nonnisi media honesta adhibet, cum contra error omnia media ut licita habeat. Quæ omnia quam sint absurda et inhonesta nemo sanæ mentis non videt : jus enim est veritas ; sicut igitur error est carentia veritatis ita est carentia juris. Libertas docendi est adcommlionem mentis e± cordis .Duo ad hoc demonstrandum assumo : lm Homines ad acceptan­ das theorias quæ eorum passiones fovent proclives ex coiruptione naturæ esse; 2“ Maximam hominum partem esse per se incapacem vacandi studio scientiarum et sese extri­ candi a falsis ratiocinationibus et sophismatibus erroris. Qui hæc duo negaret, negaret simul factum constans et omnibus manifestum. Atqui : Io ex libertate docendi orilur libertas erroris, ut supra dictum est, per quem passiones foventur et excitantur contra partem intellectivam, et parte intellectiva errante fieri non potest ut totushomo non corrumpatur; 2° ex libertate docendi homines exponuntur quotidie periculo errandi in his quæ scire et de quibus cum veritate sentire tenentur, ut sunt ea quæ Deum, quæ animam humanam, quæ moralem, quæ religionem respiciunt, cum per falsos magistros hujusmodi veritates impudenti licentia impug­ nantur, el quas defendere a sophismatibus maxima homi­ num pars non potest. Unde posita ex una parte proclivitate ad malum, ex altera vero impotentia ratiocinandi scientifice, fieri non potest ut doceniïï libertas, seu verius licentia, non tota sit et efficaciter in corruptionem mentis et cordis civium. — At jus est in civibus ut auctoritas civilis eos a tanta cala­ mitate defendat, neque huic officio deesse ipsa auctoritas 310 lus natcr.e. lib. ii. cap. v. de mutuis relation, inter etc. sine crimine potest. Quanto ergo magis turpe est et absur­ dum quod auctoritas civilis legibus suis proclamet turpitu­ dinem illam, quæ per intolerabilem vocabulorum abusum dicitur docendi libertas? Libertas docendi et approbatur et punitur simul acivili auc­ toritate. Etenim statuitur ex una parle libertas docendi, et ex altera puniuntur qui prælis abuntur ad vulganda quæ sunt aut judicantur ipsi auctoritati contraria. Atqui aut li­ bertas docendi scripto et voce est in tota sua extensione pro­ clamanda, aut contra intra limites est coercenda ne ad ma­ lum excurrat. Si in tota sua extensione est admittenda, ergo cur puniuntur quia ea utuntur et abutuntur ? Si intra quos­ dam limites est coercenda ne in licentiam evadat ; ergo : 1« impediri potest quominus malum perpetret (la revisione preventiva), sicut punitur postquam malum est perpetratum, imo consultius esset eam impedire, quia sæpissime malum est irreparabile ; 2» limites illi nonnisi a veritate et hones­ tate sunt definiendi ; unde sicut ab auctoritate civili repro­ batur et dure punitur libertas docendi quando vergit in ejusdem auctoritatis detrimentum, ita a fortiori est repro­ banda et punienda quoties eadem libertas excurrit contra Deum, contra religionem, contra mores, contra civium ve­ ram libertatem : non enim auctoritas civilis superior est Deo, religione, moribus et veritate, neque gravius est civita­ tum vel regnorum Rectores vituperare, quam Deum et reli­ gionem et veritatem, sine quibus nulla auctoritas imperat nulla societas consistit. VI. Nota. Solvuntur difficultates. Objectioprima. Est homini innatum desiderium communicandi aliis hominibus inventa proprii ingenii. Atqui huic naturali desiderio non satisfit nisi per libertatem docendi. Igitur libertas docendi corres­ ponde! desiderio hominis naturali. Besp. Distinguo majorem: est homini innatum desiderium communicandi inventa proprii ingenii intra limites verita­ tis, concedo; extra limites veritatis, nego. — Distinguo etiam minorem: huic naturali desiderio non satisfit nisi per liber­ tatem docendi probe intellectam, hoc est per veram liberta­ tem quæ non est contra veritatem, concedo ; non satisfit nisi per libertatem prave intellectam, hoc est per licentiam quæ est contra veritatem, nego. — Natura non dat inclinationem ad errorem, sicut non dat inclinationem ad malum ; unde sicut inclinatio ad malum, quæ est ex corruptione naturæ, ABT. IV. DE LIBERTATE DOCENDI 311 est compescenda, ita et prava inclinatio ad errorem. — Li­ bertas autem erroris non vera libertas est, sed libertatis abu­ sus et detestanda atque compescenda licentia. Objectio altera. Vi libertatis docendi seu voce seu [scripto opiniones discutiuntur et veritas magis magisque illustra­ tur. Quod autem est hujusmodi non solum nihil continet mali, sed imo maximum bonum præ se fert. Ergo libertas docendi maxime est proclamanda. Resp. Imprimis adversarius ex eo quod habeatur aliquod bonum ex libertate docendi, concludit ejusdem libertatis honestatem : quod quidem ex hoc tantum fieri non posse probavimus Artic, præced. n. IV. Respondeo secundo dis­ tinguendo minorem : Quod autem est hujusmodi nihil con­ tinet mali si per libertatem docendi solum opiniones discu­ tiantur et errores non defendantur, concedo; si error contra veritatem propugnetur, nego. — Dictum est errorem omni jure carere, imo esse carentiam juris. Ubi ergo libertas do­ cendi errori concedatur, non jus est sed manifesta injustitia contra veritatem, quæ hoc in casu non illustratur, sed ne­ gatur. Objectio tertia. Negata libertate docendi, Status constituitur judex doctrinæ, et ipsi insuper conceditur monopolium do­ cendi. Atqui Status non est judex doctrinæ et sine maxima tyrannide non potest sibi docendi monopolium arrogare. Ergo libertas docendi est omnino admittenda. Resp. Nego majorem, concedo minorem, et nego consequens, accepta libertate prout est jus veritatis et simul erroris, ut ab adversariis accipitur. — Concedo Statui civili nullam auctoritatem competere circa doctrinas : sed hoc doctrinali magisterio dotari non est necesarium ad discernenda ea quæ sunt manifeste mala, tum in se tum in relatione ad so­ cietatem civilem, ut prima possint inculcari et secunda pro­ hiberi ; sicut si quis innocentem a manifesto injusto aggres­ sore defenderet, non propterea constitueretur judex inter utrumque, sed innocens habet jus manifestum, et ad hoc defendendum ab injusto aggressore in actu aggressionis po­ test exquirere opem alterius. In ordine autem doctrinæ sunt vitia quædam hoc est errores manifesti, quos quidem et co­ gnoscere et punire, sicTrt et alia vitia, Status potest et debet, quin propterea sibi usurpet magisterium doctrinale. — See supra Statum existit revera magisterium doctrinale in Eccle­ sia catholica et in Summo Pontifice (63, V). Errores igitur 312 JOS NATURÆ. LIB. II. CAP. V. DE MUTUIS RELATION. INTER ETC. quos damnat Catholica Ecclesia, damnare debet et Status, et magisterium doctrinale Ecclesiæ suscipere. Objectioquarta. Per libertatem docendi non læditurjns ci­ vium, quibus in promptu est rejicere doctrinas erroneas. Quod autem nullius lædit jura, est permittendum. Ergo per­ mittenda est docendi libertas. Besp. Nego majorem. Ad ejus autem probationem respon­ deo imprimis quod, dato etiam quod unusquisque posset de­ tegere insidias sophistarum vel errantium, non propterea jus hujus aggressionis esset admittendum ; sicut non admit­ tendum est jus in injusto aggressore etiamsi facultas repel­ lendi vim esset in innocente, cujus vis ad repellendam inju­ riam non minuit injustitiam aggressoris. — Respondeo secundo falsum esse quod omnibus in promptu sit cavere ab insidiis sophistarum, præsertim cum sophismata passiones fovent : quinimo videmus quotidie homines non dico solum rudes sed ingeniosos falsis doctrinis irretiti. Objectio quinta. Ecclesia ipsa libertatem docendi vult, et jure postulat sibi a Statu civili concedi. Non potest ergo li­ bertas docendi non esse bonum in ordine civili, quæ bonum est in ordine religioso. fíesp. Distinguo antecedens : Ecclesia vult veram libertatem docendi, concedo ; vult falsam docendi libertatem, de qua est tota nostra quæstio, nego. Ecclesia nunquam sese opposuit libertati veritatis, sed merito sese opponit libertati seu verius licentiæ erroris. Jure autem pro se postulat absolute liberta­ tem docendi, quia ipsa, velint nolint adversarii, est magistra veritatis. — Quoad vero libertatem docendi in sensu adver­ sariorum, eam Ecclesia, vult, sicut vult libertatem cultuum (Artic. 66) ; quatenus nempe injustissimum est quod ma­ gisterium Ecclesiæ quod est organum veritatis, excludatur ab illa libertate quæ per leges civiles errori ipsi conceditur. Audiatur hac in re SS. D. Pius Papa IX in Epistola ad Feli­ cem Dupanloup Episcopum Aurelianensem (19 Julii 18 75), circa docendi libertatem quam in Gallia catholici anno 1875 et quæsiverant et obtinuerant a gallico Gubernio : « Licet æternis justitiæ legibus ¡psique rectæ rationi refragetur, in eodem haberi censu verum ac falsum, et utrique paria con­ cedi jura, cum tamen iniquitas temporum jus, suapte natura proprium unius veri, ad falsum transtulerit, et, satis incon­ veniente libertatis vocabulo, potestatem ei fecerit suadendi pro lubitu, vulgandi, docendi commenta sua ; solerter om- ART. V. DE SUBORDINATIONS STATUS AD ECCLESIAM 313 nino et opportune, te, Venerabilis Frater, virus civili socie­ tati ingestum in antidotum ei convertere contendisse cense­ mus. Equidem si cuilibet ægræ mentis somnia per leges in medium proferre liceat, eaque etiam uti scientiæ dogmata propugnare ac tradere ; nulla plane ratio subest, cur id li­ cere non debeat veritati : nec quivis, quantumvis fabularum sectator et veritatis osor, nisi prorsus insaniat, illi negare poterit hujusce juris perspicuitatem. Cui quidem inelucta­ bili argumenti virtuti non parum etiam roboris accedit, sive ex animadversione a Te proposita quoad impedimentum in scientiæ damnum plurimis objectum ingeniis explicandi conceptus suos, sive e factis experientia comprobatis, partæ a veritatis captivitate inclinationis litterarum ac alliorum disciplinarum, nec non impudentis, qua jam perniciosissi­ ma religioni non modo, sed humano quoque consortio prin­ cipia ex ipsa cathedra vulgantur. Quæ sane detrimenta si deploranda sunt in licentia qua passim error populo propi­ natur, exitialia profecto sunt ducenda in institutione adolescentiæ ac juventutis, in qua radix ipsa societatis humanæ ita corrumpitur, ut nonnisi venenatos fructus ferre veleat, qui illam jam ægram, afflictam, prostratam ad dissolutio-j nem demum adducant. » ARTICULUS QUINTUS (68) De subordinations Status ad Ecclesiam. I. Quæstionis natura. Societas religiosa ut est catholica Ecclesia convivit cum societate civili, ita nempe ut spiritua­ lis potestas Pontificis romani sit veluti in contactu cum potes­ tate civili, et qui sunt civiliter subditi temporalis auctoritatis sint simul subditi auctoritatis Ecclesiasticæ. Communiter conceditur quod auctoritas civilis intra limites sui finis sit ab Ecclesia independens, eo modo quo Ecclesiam respectu sui finis independentem diximus a qualibet auctoritate ci­ vili. At impossibile omnino est ut duæ societates simul coexistant pari independentia, hoc est sine mutua ad invi­ cem subordinatione ; consequenter necesse est ut vel Eccle­ sia Statui civili, vel Status civilis Ecclesiæ sit subordinatus. En quæstio, de qua plura jam diximus Artic. 61 et 63, et cujus solutionem in hoc ultimo articulo speciatim damus ut 314 JOS NATURÆ. LIB. II. CAP. V. DE MÜTUIS RELATION. INTER ETC. magis appareat ratio ethnarchiæ, quæ catholicæ Ecclesiæ competit. Sit igitur conclusio : II. Nullo modo Ecclesia catholica Statui civili, sed Status çiyilis natflia sua est Ecclesiæ catholicæ subordinatus. llæc propositio de l'aïfrT'prubatur; si íñ“ mentem revoceutur principia quæ in Capite præcedente declaravimus. Ratio enim seu natùra subordinationis societatum ex fine abso­ lute desumi debet : cum enim natura societatis ex fine ad quem ordinatur exurgat, ubi fines duarum societatum sub­ ordinad sint, surbordinatæ pariter debent esse societates; et societas cujus finis fini alterius societatis est subordinatus, subordínala et ipsa alteri est. Hæc sunt principia, a quibus si recedatur, nihil amplius firmum in societatis natura de­ terminanda consistit. Atqui finis societatis civilis et finis societatis religiosæ sunt ad invicem ordinati, et finis societa­ tis civilis subordinatur fini Ecclesiæ catholicæ et non vice versa. Ergo nullo modo Ecclesia catholica Statui civili, sed Status civilis est natura sua subordinatus Ecclesiæ catholicæ. Probatur minor. Finis-societaLis civilis et finis societatis religiosæ sunt ad invicem ordinati. Homo enim componitur ex anima et cor­ pore, et ut homo est pars societatis. At societas civilis proprie respicit perfectionem hominis exteriorem, quia ad interiora conscientiæ non potest penetrare, et aliunde, quia respicit hominem viventem in hac vita, temporalem ejus perfec­ tionem præcipue curat ; contra Catholica Ecclesia, utpote societas spiritualis magis ad animæ perfectionem ordinatur et ad æternam felicitatem homines dirigit. Atqui quamvis hæc vera sint, verum est tamen quod homo dividi neque potest neque debet, sed sicut anima est ad corporis perfec­ tionem et corpus ad perfectionem animæ, ita pariter et per­ fectio corporalis, quam directe procurat Status civilis, et perfectio spiritualis quam Christi Ecclesia largitur, lotum hominem respicere debent. Ergo fines utriusque societatis, quamvis inter se distincti, conveniunt tamen in uno fine communi, qui est homo perficiendus ; et consequenter fines illi ad invicem ordinantur. Finis societatis civilis fini catholicæEcclesiæ subordinatur, et non vice versa. “Etenim nihil prohibet quominus homo, utpote compositus ex anima et corpore, ea omnia honeste sibi procuret quæ ad hanc vitam commode ducendam concurrunt. Attamen irrationale et turpe est animam ita ART. V. DE SÜBORDINATIONE STATUS AD ECCLESIAM 31o submittere corpori, ut corpori serviat cum detrimento suæ dignitatis, et sui intellectualem perfectionem posthabeat, ut brutorum more vitam in corpore ducat ; sed corpus animæ servire debet. — Præterea dementiam sapit ut de felicitate temporali, quam, velit nolit, homo amittere debet, sit solli­ citus, et de consequenda felicitate æterna non cogitet : Quid enim prodest homini, si mundum universum lucretur, animæ vero suæ detrimentum patiatur ? Aut quam dabit homo com­ mutationem pro anima sua ? (Matt. XVI, 26). Non enim habemus hic manentem civitatem, sed futuram inquirimus (Hebræor. XIII, 14). Ergo quidquid homo in hac vita quærit, quidquid sibi in societate civili et a societate civili exquirit, aut perverse quærit, aut ad animæ perfectionem spiritualem et æternam debet ordinare. Quia ergo Ecclesiæ finis est interior et æterna hominis perfectio, finis autem civilis societatis est perfectio externa et temporalis, non finis E siæ fini civilis societatis, sed finis societatis civilis fini catholicæ Ecclesiæ subordinatur. -----III. Imo catholica Ecclesia est societas ethnarchica. Ante­ quam probem Ecclesiam catholicam esse societatem vere ethnarchicam, et consequenter in ipsa veram esse ethnarchiam, operæ pretium duco præmittere doctrinam S. Thomæ quoad Christum, quatenus est Caput omnium hominum : « Hæc est, inquit, differentia inter corpus hominis naturale et corpus Ecclesiæ mysticum, quod membra corporis naturalis sunt omnia simul ; membra autem corporis mystici non sunt omnia simul ; neque quantum ad esse naturæ, quia corpus Ecclesiæ constituitur ex hominibus, qui fuerunt a principio mundi usque ad finem ipsius; neque etiam quan­ tum ad esse gratiæ, quia eorum etiam qui sunt in uno tempore, quidam gratia carent, postmodum habituri, aliis eam jam habentibus. Sic igitur membra corporis mystici accipiuntur, non solum secundum quod sunt in actu, sed etiam secundum quod sunt in potentia. Quædam tamen sunt in potentia, quæ numquam reducuntnr ad actum. ■ Quædam vero sunt, quæ quandoque reducuntur ad actum. Et hoc secundum triplicem gradum : quorum primus est per fidem; secundus per charitatem viæ, tertius per fruitio­ nem patriæ. Sic ergo dicendum est quod, accipiendo genera­ liter secundum totum tempus mundi, Christus est caput omnium hominum, sed secundum diversos gradus. Primo enim et principaliter est caput eorum, qui actu uniuntur 316 JUS NATURÆ. LIB. II. CAP. V. DE MUTUIS RELATION. INTER Ire. sibi per gloriam. Secundo eorum qui actu uniuntur sibi per charitatem. Tertio eorum, qui actu uniuntur sibi per fidem. Quarto vero eorum, qui sibi uniuntur solum in potentia nondum reducta ad actum, quæ tamen estad actum redu­ cenda secundum divinam prædestinationem. Quinto vero eorum, qui in potentia sunt sibi uniti, quæ nunquam re­ ducetur ad actum : sicut homines in hoc mundo viventes, qui non sunt prædestinati, qui tamen ex hoc sæcnlo rece­ dentes, totaliter desinunt esse membra Christi, quia jam nec sunt in potentia ut Christo uniantur. » P. Ill, Qu. VIII, Artic. III. Ex hisce principiis de facili probatur thesis nostra. Etenim Ecclesia catholica sive actu sive potentia gentes omnes complectitur, ut ex S. Thoma audivimus ; præterea est So­ cietas natura sua doctrinalis, et in rebus quæ respiciunt dogmata et mores possidens magisterium infallibile; est Societas cujus caput invisibile est Christus ipse, Deus simul et homo, cujus caput visibile est Summus Romanus Pon­ tifex supernatural! dignitate auctus, nemini hominum sub­ jectus, habens potestates civiles sibi subordínalas, et ex spe­ ciali assistentia Spiritus Sancti directus ad salutem gentium. Habes igitur in Ecclesia universalitatem, habes magisterium doctrinale, habes dignitatem et supereminentiam : omnia scilicet quæ requiruntur ad ethnarchiam, hoc est ad validam auctoritatem super omnes gentes vel nationes. — Quæ sapientissima politica in bonum populorum prævaluit medio ævo, quando nempe populi et reges vere Christiani susci­ piebant ac venerabantur in Romano Pontifice Vicarium Christi, cujus nomen, ut Isaias ait, est Admirabilis, Consi­ liarius, Deus, Foriis, Paler futuri satculi, Princeps pacis. rniLosopiriÆ moralis seu etiiicæ BT JURIS NATURÆ FINI» APPENDIX Animadversionibus meis (Cosmolog. Artic. 18, et PfArtic. 10, X et XI), quibus impugnavi scepticism ;m cum in interpretatione doctrinæ S. Thomæ. eamd.::i::e doctrinam defendi a nota materialismi et erroris contra doc­ trinam Concilii Tridcntini, respondet cl. Dominicus Palmier in terlio volumine suarum Institutionum philosophic., nuperi rime vulgato, Scholion, pag. 315 el seqq. I. Moverat Auctor dubium an vere S. Thomas docuerit distinctionem realem inter materiam primam et formam substantialem; et «ad hujus dubitationis invidiam amolien­ dam, » ut ait in Scholio, addiderat : quamvis non id prima vice contingeret ut quod plura sœcula a pluribus tanquam c tum Thomœ dogma retentum est, postea facillimo negotio demonstratum sit esse a S. Thomœ doctrina alienissimum. Postulavi ergo ab ipso ut ostenderet dogma aliquod ut certu.. S. Thomœ ab omnibus interpretibus constanter fuisse reter, tum. quod postea facillimo negotio demonstratum fuit a S. Thoma alienissimum. — « Profecto, respondet Auctor, non video cur a me id exigat : non enim dixi ab omnibus, sed a pluribus : quo termino nec opus est intelligere majorem partem inter­ pretum, sed simpliciter multos; plures enim haud infrequenter sunt o! nolXot. » — Scholion. Rcsp. Distinctionem inter plures, mullos et omnes dedi in citato loco Cosmología; (19, II). Sed non movendae sunt q stiones de vocabulis, cum res ipsæ sint dciiniendæ. P . .aZiscutu. Summa philos. — T. III. 318 APPENDIX rem quod attinet, non solum multi, non solum major pars, sed omnes interpretes (quod Auctor non negat, neque negare potest) constanter et unanimiter tenuerunt distinctionem realem inter materiam primam et formam substantialem doceri a S. Thoma. Inutile est ergo ad rem nostram immorari in illa distinctione, et bene scripsi quod « si ejus verba intelligantur de partiali consensu interpretum S. Thomæ, ea ad­ mitto ; at vehementer nego si agatur de unanimi et constanti interpretum consensu ut in iiac quæstione accidit. » Quo sensu postulavi (et jure, ut credo) ab ipso ut ostenderet dogma aliquod ut certum S. Thomæ ab omnibus interpretibus constanter fuisse retentum, quod postea facillimo negotio demonstratum fuit a S. Thoma alienissimum. — Addit ipse se ratiocinari ex principiis Angelici, ut quid de conclusio­ nibus senserit deprehendat; verum hanc methodum inter­ pretandi S. Thomam, cum manifesta sit ejus mens circa conclusiones, vitio non carere probavi (0 12, VII). Deinde nihil in principiis S. Thomæ contineri quod contrarium sit reali distinctioni inter materiam et formam explicite affirmatæ a S. Doctore demonstravi in citato Articulo Cosmo» logiæ. Quæ omnia a me ibidem affirmata et probata si non persuadent egregium adversarium (ut ipse ait in Scholio) spero fore ut persuadeant meos lectores, pro quibus scripsi, ut caverent a methodo, quæ, si prævalcret, scepticismum universalem induceret in doctrina S. Thomæ : in hac enim interpretanda ratio dictat standum esse explicitis S. Doctoris sententiis, et etiam interpretationi unanimi doctissimorum interpretum. II. Relicta quæstione critica ad quæstionem rcalem Auctor accedit, et improbat meam divisionem substanliæ in sub­ stantiam completam et incompletam in ratione substantialita­ tis (0. 27, IV). < Nam ens, inquit, quod incompleta sub­ stantia dicitur, si non est accidens, ut supponitur, vel est ens per se existons vel non. Si est ens per se existens, est in ratione substantiæ vel substantialitatis completum ; si secus, id contingit vel quia non est ens, vel quia non est per se existens: atqui non primum, quia sic nihil esset; nec se­ cundum, quia rursus nullum esset ens. Nam hic modus essentialis est substantiæ, et est in indivisibili situs; si ergo deest, deest totus, eo autem deficiente neque est ens cujus est modus, ideoque nulla est substantia, et idcirco nihil. > — Scholion, pasr. 316. APPENDIX 319 Resp. Auctor non contra me solum arguit, sed contra S. Thomam cujus est certissime distinctio a me data sub­ stantiæ compléta et incompletie in ratione substantialitatis. Quia brevitati consulere necesse est, afferam unum solum­ modo argumentum. Asserit igitur S. Thomas animam hu­ manam esse subsistentem ; quod probat ex natura operationis intellectivæ, quæ est solius animæ operatio, cui non commu­ nicat corpus (P. I,Qu. LXXV, Artic. II) ; negat autem animam brutorum esse subsislenlem, opposita nempe ratione, quia anima sensitiva non habet operalionempropriamperseipsam, sed omnis operatio sensitivœ animæ est conjuncti (ib. Artic. III). Sed anima humana non est substantia completa in ratione speciei, seu non subsistit complete in natura alicujus speciei ib . Art. II ad i). Subsistentia igitur quam concedit Angeicus animæ humanæ est subsistentia in ratione substantiæ, ut in eadem responsione explicite dicit. Sed eamdem subsis­ tentiam negat animabus brutorum. Ergo vult animas bruto­ rum esse substantias incompletas non solum in ratione natuœ seu speciei, sed etiam in ratione substantiæ. — Non meam igitur solum doctrinam sed doctrinam etiam et rationes psas sancti Thomæ impugnat manifeste cl. Auctor. Perpendamus nunc argumentum recitatum quod ipse nobis opponit. Dicit ergo : Ens quod incompleta substantia dicitur, si non est accidens, ut supponitur, vel est ens per se existens, vel non. Si estons per seexistens, est in ratione substantiæ vel substantialitatis completum. Quæso ut Auctor animadvertat a se supponi ut certum id præcise quod est probandum. Cum enim nos cum S. Thoma affirmamus substantias alias esse completas in ratione substantialitatis, alias esse incompletas in eadem ratione, ex hoc ipso affirmamus substantias alias esse completas et alias incompletas in ratione per se exislentis, quia esse per se existens et esse substantiam, saltem in casu nostro, idem prorsus significat. Petit ergo principium Auctor, cum nostram distinctionem hoc suo argumento impugnat. Neque aliquid suffragatur Auctori id quod addit, hunc modum (per se existere) essentialem esse substantiæ et esse in indivi­ sibili situm • nam punctum quæstionis est præcise utrum modusiste exis tendiper se admittit necne gradus perfectionig, ita nempe ut possit dari substantia quæ per se existât et ideo excludat essentialiter inhærentiam accidentis, et tamen non perfecte ita per se existât ut excludat etiam rationem partis ad componendam substantiam completam. Nos respondemtu 320 APPENDIX affirmative. In conceptu enim substantiæ duo distinguimus, positivum nempe quo substantia constituitur in ratione es­ sential cui competit per se existere, et negativum quo exclu­ ditur a substantia ratio existendi in alio sicut in subjecto. Procul dubio si ens est substantia essensialitcr competit ei totum negativum (quod in indivisibili est situm), nempe non esse in alio sicut in subjecto : secus enim aut nihil esset, aut accidens. At quoad positivum scilicetper se esse, nihil impedit quominus intensitalem perfectionis admittat ; eo ferme modo quo intensitatem quoad positivum certitudo admittit, quamvis non admittat quoad negativum (L.40, IV). AudiaturS. Tho­ mas : « Hoc aliquid potest accipi dupliciter. Uno modo, pro quocumque subsistente ; alio modo, pro subsistente completo in natura alicujus speciei. Primo modo, excludit inhærentiam accidentis et formas materialis. Secundo modo excludit imperfectionem partis. Unde manus posset dici hoc aliquid primo modo, sed non secundo modo. Sic igitur cum anima humana sit pars speciei human®, potest dici hoc aliquid primo modo quasi subsistens (quod negatur de brutorum ani­ mabas quæper se non subsistunt complete in ratione substan­ tive} ; sed non secundo modo : sic enim compositum ex anima eteorpore dicitur hoc aliquid. » (P. 1, Qu. LXXV. Art. II, ad 1). Post S. Thomam remitto Auctorem ad Suaresium, qui in suis Disputationibus metaphysicis, Disput. XXXIII, egregie disserit de substantia completa et incompleta in ratione substantialitatis. Quæ vero Auctor addit de principio, operari sequitur esse, unde probamus completam vel incompletam rationem sub­ stantialitatis de facili solvuntur. Quæritenim : < Principium illud operari sequitur esse hoc modo quoque acceptum ut ope­ rari per se consequatur necessario ad esse per se ita ut hoc nequeat esse sine illo est ne demonstratum ? > (Scholion, pag. 317.) — Respondeo principium illud non solum esse plenissime demonstratum, sed teneri posse ut per se notum. Non enim aliquid agit nisi quatenus exislit. Ergo eo modo quo aliquid in se habet existentiam potest agere ; ergo si non existit nisi dependenter et indivisim ab alio, et dependenter et indivisim ab alio agit ; si per se existit, per se agere potest; si exislit per se perfecte in ratione naturæ, per se in ratione naluræ perfecte agere potest, etc. Unde fallitur Auctor cum addit; Quid prohibet aliquid quidem perse existere ideoque operari posse, sed nonnisi conjunctum cum alio, ita ut ab eo APPENDIX 321 operatio procedat sed nonnisi posito alterius concursu? Fal­ litur, inquam : nam concipi nequit aliquid per se existere perfecte in ratione substantialitatis quin concipiatur posse existere perfecte in se separatim et independenter ab alio. Sed posse existere perfecte per se separatim et independenter ab alio est posse per se agere separatim et independenter ab alio : quid enim esset res existens et per se existons, quæ nullo modo agere perse posset? Ergo ex opposito, quod nullo modo potest per se agere sed potest solum agere cum depen­ dentia et indivisim ab alio cui unitur, non potest perfecte per se existere, sed (si sermo sit de substantiis) erit substan­ tia incompleta. — Loquitur Auctor de brutorum animabus quibus ipse concedit subsistentiam ; sed quoad hoc me remitto ad ea quæ scripsi in Psychologia (4, II). Addit Auctor quod operatio sive êvspyeia qua anima brutorum actuat corpus et modificat ipsum, est èvôpyEia animæ solius; et ideo animæ brutorum per se agunt. Sed hoc nihil est. Anima enim non actione sed essentia sua, seu, ut Auctor ipse ait, communica­ tione suœ essentiœ immediate materiam informat, cl infor­ mando actuat ac modificat : secus unio inter animam et corpus esset accidentalis, nec ex unione utriusque haberemus compositum substantiale et specificum. III. Pergit auctor et me urget argumento ad hominem, « adhibita, inquit, tamen aliqua suppositione quam mihi, spero, non negabit. Suppono scilicet ipsum (Zigliara) velle sequi doctrinam S. Tiiomæ saltem in quæstionibus praeci­ puis, cujusmodi ea est quæ ad Ideologiam spectat. Jam vero in Psychologia L. IV, Cap. I, Artic. II, intellectum agentem defendens ita ipsum declarat ut non sit nisi vis abstractiva intellectus cognoscentis. Atqui non sunt clariora testimonia S. Thomæ quæ allata ab eo sunt pro materiæ et formæ reali distinctione quam quæ afferri possunt pro distinctione utriusque intellectus, ut liquet I. P, Q. LXXIX, a 3 dein­ ceps. Censuit tamen cl. Auctor (Zigliara) se posse aliter sententiam S. Thomæ interpretari. Cur ergo et aliis in alia re simili non licet? factum quidem ejus non improbo, liceat videar mihi improbare posse modum quo adversarii scholasticorum in ea quæstione de intellectu agente refel­ luntur. Talis enim repraesentatur eorum impugnatio ac si rejicerent sententiam quam ipse defendit, quamque exhibet ut sententiam scholæ. At res non ita se habet. Illi enim im­ pugnant doctrinam duplicis intellectus distincti, ac tuentur 322 ÀPFEXnii illud idem quod cl. Auctor defendit. Nec ad negandam facultatem hanc distinctam quæ dicitur intellectus agens, opus est esse cartesianum, nam Durandus, puto, non fuit cartesianos : neque certe ipse Auctor censeri vult inter car­ tesianos. » —Scholion, pag. 318-19. Resp. Quo tendat hoc argumentum ad hominem plane non video. Non necesse erat supponere me velle sequi doctrinam S. Thomæ, cum id omnes paginæ meæ Summœ manifeste probent; sed quid exinde Auctor inferat, ignoro. Ego qui­ dem declaravi (Psych. 18, III) intellectum agentem consistere in virtute abstractiva specierum a phantasmatibus et in vir­ tute illuminativa (Psych. 34, VIII), et verba ipsa S. Thomæ transcripsi. De quæstione autem utrum vel secundum rem vel juxta mentem S. Thomæ, intellectus agens, seu virtus abslractivo-illuminativa, sit facultas distincta ab intellectu possibili, vel contra sit ipse intellectus possibilis, ne men­ tionem quidem feci, quia illam teneo quæstionem valde secundariam, nihilque conferre ad explicanda munera intellectus agentis Scholasticorum respectu idearum. Et quoad hæc munera refelli judicia erronea cartcsianornm contra intellectum agentem cum ipsi sub alio nomine idipsum admitterent : quæ quidem judicia non tantum sunt contra intellectum agentem ut distinctum ab intellectu pos­ sibili, prout Auctor sibi persuadere videtur, sed etiam con­ tra intellectus agentis munera explicata a S. Thoma : et dato etiam quod essent unice contra præfatam distinctionem, nescio quo pacto defendi possint : illa enim distinctio neque absurda est neque ridicula (Ps. 28, IV). Cur ergo Auctor me vellicare conetur hoc suo argumento ad hominem, quod nullo modo me tangit, me prorsus latet. — Velim autem ut Auctor probaret testimonia quæ afferuntur pro reali distinc­ tione inter materiam et formam clariora non esse quam quæ afferri possunt pro reali distinctione inter intellectum possibilem et intellectum agentem. Auctor censet me esse dignum laude, quia fassus sum Scholastico systemati circa compositionem corporum deesse valorem demonstrativum. Certe : non enim mihi mos est in philosophia veluti ex cathedra dogmatizare. Animadvertat tamen scholasticum systema a me retineri ut longe proba­ bilius ceteris systematibus ; et insuper, cum agitur de com­ posito humano, ut certum a me haberi tum intrinsecis lationibus tum definitionibus Concilii Viennensis. APPENDIX 323 IV. Deinde venit Auctor ad quæstionem, utrum anima ra­ tionalis det corpori ipsum esse physicum corporis (Cf. Psych. Artic 16), et ait quod ejus in contrarium argumentis nisus sum facere satis, sed censet rem mihi non bene cessisse Lector judicet ex dictis loc. cit. Nihil addit Auctor ut osten­ dat id quod enuntiat, nihil ergo addendum a me est. Gra­ tulor autem Auctori quod in ventilanda iterum hac quæstione, prudenti consilio abstinuerit a repetendo dubio suo circa mentem S. Thomæ. « Video, ait, in responsione ad primum argumentum non habitam esse rationem primi consequentis, in quo tamen punctum est difficultatis. Audio quidem, Thomistas non docere animam rationalem formam esse quæ intrinsece essentia sua constituat corpus, aut quod eadem sit pars corporis (quod eos docere nunquam affirmavi, sed imo sup­ posito quod id nolint, ex hoc falso consequente arguebam ad eversionem antecedentis), verum eosdem docere animam esse formam corporis dantem esse corporis eminentiore quodam modo quatenus activitate sua præstat id quod forma corporeitatis præstaret. Si ita est, nihil habeo modo quod reprehendam : adverto tantum quod sic respondens relabitur in sententiam scotisticam. Nam assignanda est utique forma qua simul cum materia prima constituatur intrinsece corpus humanum ; corpus enim ex duobus elementis essen­ tialiter exsurgit, materia et forma quæ communicatione suæ essentiæ constituit cum materia corpus. Si concedis hanc formam vel supponi in materia ab anima, vel ab ejus activitate produci, aliud prorsus dicis quam quod ego impu­ gnare agressus sum, imo illud ponis quod ego argumentis stabilire curavi. » Scholion, pag. 319-320. Resp. In responsione data argumento Auctoris (Psych. 16, XI, ad 1) nihil omisi de substantia ipsius argumenti, ut lector per seipsum videre potest. Attamen, quia Auctor a me postulat ut habeam rationem primi consequentis in quo (juxta ipsum) punctum est difficultatis, ommes ejus proposi­ tiones, ut morem ipsi geram, iterum assumam. Major. Cum in homine sil corpus, et corpus omne juxta adversarios sit intrinsece corpus per materiam et formam, tamquam partes ejus essentiales : forma qua constituitur cor­ pus humanum dicenda est pars essentialis corporis humani. — Quoad hanc propositionem plura sunt animadvertenda : — Io In homine est corpus. Quid intelligit Auctor nomine con 324 APPENDIX ris, cum asserit in homine esse corpus? Corpus simpliciter ut corpus dicitur compositum substantiale ex materia prima et forma simpliciter et exclusive corporea resultans. In hoc sensu negamus in homine esse corpus ; sed corpus in homine est solummodo pars materialis hominis, seu compo­ siti humani : quod si Auctor contrarium supponit, supponit praecise id quod ipse probare deberet. — 2° Corpus omne juxta adversarios est intrinsece corpus per materiam et for­ mam : nempe non pars materialis corporis, sed corpus scili­ cet compositum substantiale est, juxta nos, intrinsece cor­ pus per materiam primam et per formam, quæ est vel formaliler vel virlualiler seu eminenter corpcea ; — 3° Forma qua constituitur corpus humanum dicenda est pars essentialis humani corporis. Quid est corpus humanum ? Non simpli­ citer corpus sed corpus humanum. Ergo compositum intrin­ sece ex materia prima et ex forma essentialiter humana. Compositum autem est ex materia prima et ex forma essentia­ liter humana, hoc est ex anima rationali, non est solum corpus, sed est compositum, quod habet esse, et esse corpo­ reum, et esse animatum, et esse rationale, ut loquar cum Angelico : et ideo tô corpus humanum, vere et rigoroso loquendo, quamvis non explicet, tamen essentialiter implicat totum hominem. Falso ergo concluditur quod forma qua constituitur corpus humanum dicenda sit pars essentialis humani corporis, si per corpus humanum intelligatur sim­ pliciter corpus, vel pars materialis hominis. Sed dicendum quod forma illa, anima humana, sit pars essentialis compo­ siti humani, quod quidem esse corporeum habet sed esse quod non est Solummodo corporeum. Minor. Hæc autem forma in hypothesi (thomistica) quam impugnamus est ipsa essentia animæ rationalis; nam causa formalis communicatione essenliæ suæ actual materiam et constituit totum; causa vero formalis quæ unita materiæ primæ facit esse corpus est anima rationalia. Nempe, juxta explicationem datam, causa formalis, quæ unita materiæ primæ facit esse corpus humanum, seu forma humani com. positi ex anima et materia prima, est ipsa essentia animæ rationalis. Primum consequens. Ergo (juxta thomistas) affirmandum est quod anima rationalis sil pars intrinseca corporis human i. — Sensus hujus conclusionis, juxta prœmissa, est : ergo affirmandum est quod anima rationalis sil pars intrinseca APPENDIX 325 humani compositi cx anima rationali ct materia. Placet ne Auctori nostro hæc conclusio, quæ unice descendit ex præmissis? Procul dubio placet, quia compositum humanum constituitur cx anima et materia. — Ex his etiam appa­ ret rationem hujus primi consequentis habitam a me luisse in responsione data in Psychologia (16, XI, ad 1), ubi distinxi corpus a corpore humano et partem corporis simpli­ citer a parte compositi humani. Sübsümptüm. Id porro concoquere non valemus. Anima qui­ dem rationalis est pars hominis, at nequit esse pars corporis seu corporeœ substantiœ. Hujusmodi enim pars et ipsa corpo­ rea est, nec nihilo perfectior corpore. Ideo Auctor id conco­ quere non valet quia iterum confundit corpus simpliciter et exclusive ut corpus cum corpore humano, et supponit a nobis affirmari animam rationalem esse partem corporis seu corporeœ substantiœ distinctæ realiter ab illa corporea sub­ stantia, quæ est compositum humanum seu homo. IIoc autem affirmare numquam somniavimus. Sed cum S. Thoma dicimus animam rationalem esse partem quæ una cum ma­ teria prima immediate constituit substantiam compositam quæ est homo, in quo nonnisi per rationem distinguimus multiplex esse, nempe esse spirituale, esse animale, esse végétale, esse corporeum. Ergo ex præmissis solum concludi potest quod anima rationalis, quæ est formaliter spiritualis, sit eminenter corporea, quatenus potest per seipsam tribuere esse illud corporeum quod est proprium hominis, sicut aliæ formæ simpliciter materiales tribuunt esse illud corporeum quod est proprium rerum corporearum, ut cum S. Thoma explicavimus (Psych. 16, X et XI). Hæc dicimus cum Ange­ lico, hæc legi possunt in quovis auctore thomitisco, et ne consodales meos citem remitto Auctorem ad doctissimos confratres suos, adhuc viventes, Liberatore, Kleutgcn, Cornoldi, qui splendore doctrinæ sunt ornamentum inclytæ Societatis Jcsu. — Sed instat Auctor, sic respondens retabi­ tur in sententiam scotisticam. Quare? Nam assignanda est utique forma qua simul cum materia prima constituatur intrinsece corpus humanum; corpus enim ex duobus elementis essentialiter exsurgit, materia et forma quæ communicatione suæ essentiœ constituit cum materia corpus. — Vere in anima humana assignamus illam formam qua simul cum materia prima constituitur corpus humanum, quod licet corpus sit. non habet solum esse corporeum, quia esse corporis humani 326 APPENDIX est ipsum esse hominis, ut supra dictum est. Non concedimus ergo formam qua corpus humanum constituitur in ratione corporis præsupponi in materia ab anima, sed dicimus esse ipsam animam, ut est eminenter corporea, sicut explicatum est. V. Urget præterea Auctor argumentum ductum ex doc­ trina Tridentini Concilii de Sacramento Altaris (Psych. 16, XI, object. 4), cujus argumenti < vim effugere non potest nisi qui neget animam rationalem constituere intrinsece cum materia corpus (cur semper eadem œquivocatio inter corpus et corpus humanum?), illudque neget ex quo hoc necessario sequatur, cujusmodi est, ut ego censeo sententia docens animam rationalem eam forman esse quæ det ipsum esse corporis physici. » — Schol. pag. 320. Resp. Fateor quod cum prima vice legerem hujusmodi argumentum, tenui illud per mentis distractionem Auctori excidisse ; at miror eum serio in eodem argumento insistere. Quia vero nil novi Auctor hic profert, ad meas datas respon­ siones benevolum lectorem remitto. Unum addam quod memoriæ lapsu in responsione ad citatam objectionem omisi, scilicet illam objectionem quam nobis opponit Auctor esse objectionem quam sibi ipsi S. Thomas opponit P. Ill, Qu. LXXV, Artic. VI, et meam responsionem esse ipsissi­ mam Angelici responsionem. En objectio quam sibi opponit S. Thomas : < Forma corporis Christi est anima : dicitur enim in II De anima, quod anima est actus corporis physici, po­ tentia vitam habentis : sed non potest dici quod forma sub­ stantialis panis convertatur in animam. Ergo videtur quod remaneat (substantia panis) facta consecratione. » — Audia mus modo responsionem Angelici, cujus doctrinam Auctor ipse tenet, ut puto, consonam doctrinæ Concilii Tridentini : < Ad 2m dicendum quod anima est forma corporis, dans ei totum ordinem esse perfecti, scilicet esse, et esse corporeum, et esse animatum, et sic de aliis. Convertitur igitur forma panis in formam corporis Christi, secundum quod dat esse corporeum, non autem secundum quod dat esse animatum tali anima. » — Eadem uræcise dixi in mea responsione. VI. Nihil addere necesse est circa responsionem a me da­ tam ad argumentum deductum ex formacadaverica. Existimo enim per illam responsionem plene objectioni me fecisse satis; Auctor contrarium sentit; lector judicet. VII. Ultimo denique loco sermo Auctori nostro est de deil- APPENDIX 327 nitione Concilii Viennensis. « Ad Concilii Viennensis aucto­ ritatem quod spectat, inquit, temperare mihi non possum quin amice conquerar cum cl. auctore de modo quo hanc tractavit materiam. Quæstio sane non est an doctrina scho­ lastica definitione viennensi contineatur, sed quæstio est an ea contineatur doctrina scholæ Thomisticæ (et S. Thomæ), quæ haud recte exhiberetur ut doctrina communis scholæ. » Resp. Paucis me expediam ab hac ultima difficultate, quia in quæstionum confusione fundatur. Duplex est quæstio; 1* utrum anima sit forma substantialis corporis humani; 2* utrumanima situnica formasubstantialiscorporis humani, cum exclusione scilicet formæ corporeitatis. Distinctas esse hujusmodi quæstiones manifestum est, et ego talem inter * ipsas distinctionem pono, ut de prima agam Lib. IIPsycho­ logice Cap. I, Artic. I, de altera vero tracto Lib. II, Cap. II, Artic. II. Ut autem lector per seipsum videre potest, circa primam quæstionem dico, animam humanam esse per se et essentialiter formam corporis humani, accepta forma in sensu scholastico, doctrinam esse definitam in Concilio ViennensiRelate vero ad secundam quæstionem probo rationibus S. Thomæ animam humanam esse unicam formam substan­ tialem corporis humani, sed de doctrina Concilii Viennensis ne verbum quidem facio, ut quisque intelligat hanc secun­ dam quæstionem citra fidem agitari. Et quamvis teneam rationes, quas ex S. Thoma adduxi, esse demonstrativas et magis consentaneas definitioni Concilii Viennensis, non eas tamen vendito ut dogmata fidei. — Gur ergo mecum conque­ ritur Auctor ? Confundit ipse quæstiones quas ego explicite distinguo, et tamen de hac confusione mecum amice con­ queritur. Hæc impræsentiarum breviter anidmadvertenda a me erant, tum ut lectoribus meis facerem satis, tum ut Scholam thomisticam, seu doctrinam S. Thomæ defenderem ab injustis accusationibus. Præcedentem Appendicem primæ editioni Summae addidi. Mense autem Julii, hujus currentis anni 1877, ad manus pervenit foliolum; quod prius sine auctoris nomine inser­ tum sub forma appendicis opusculo P. Ramière : ¡'Accord de la philosophie de S. Thomas et de la science moderne, etc., postea separatim editum est Le Puy, sub hoc titulo : La Composition des corps d'après les deux systèmes qui divisent les écoles catholiques, par le P. Paul Boltalla, professeur à la Faculté de théologie de Poitiers. Porro, § IX, Auctor quærit : qua ratione systema peripateticum quoad corporum composi­ tionem a magno numero catholicorum philosophorum rejectum est ? — Et inter alia respondet : quia metaphysice conside­ ratum, nullum habet valorem demonstrativum (P. Zigliara) ; quia, etc. (pag. 6). Ne autem ex verbis citati Auctoris lector in errorem inducatur et me inter adversarios systematis Scholastici, quod in Summa philosophica apertissime pro­ pugno, adnumeret, nonnulla breviter in hac secunda editione animadvertenda sunt. 1° In Cosmología Lib. II, cap. II, et in superiori Appen­ dice aperte dixi de systemate scholastico quoad corporum compositionem, quod etiamsi valorem demonstrativum, mea quidem sententia, non attingat, nihilominus pondere ratio­ num non caret, imo illud prae ceteris systematibus longe ma­ jorem probabilitatem prae se fert (Prolog, in Cap. II, et Append.}. Quibus positis, supra citata argumentatio P. Bottalla habet, in subjecta materia hunc sensum : Systema peri­ pateticum quoad corporum compositionem a magno numero catholicorum rejectum est, quia inter cetera systemata quæ hac de re circumferuntur longe probabilius est. Ex quo etiam inferri generaliter potest, systema illud rejiciendum esse quod præ aliis majori gaudet probabilitate! Quæ illa­ tio, quam absurda sit, lector per se videt : et ideo absurdum est principium unde ilia logice infertur. 2° Si in Cosmología asserui systema scholasticum non attingere valorem demonstrativum, in Psychologia tamen artic. 13, el in append, n. VII, affirmavi rigorosa demonstra­ tione probari animam humanam esse vere forniam substan- 330 APPENDIX tialem corporis humani, sumpta forma substantiali in sensu stricte scholastico, quo unanimiter usurpabatur a scripto­ ribus scholasticis, nemine excepto. Imo addidi {Psychol., artic. 16, et Append, n. VII) ipsam doctrinam S. Thomæ de unitate formæ substantialis in homine a me retineri uti demonstrativam sicuti retinetur ab ipso Suarezio (Dispp. Melaph., Disp. XV, Sect. X, § VIII-XVI, et §§ LXII-LXV), qui citat præter thomistas, alios scholasticos primi subsellii. Hæc poterant a P. Bottalla notari, si meam Summam, quam citat, legisset. 3° Atqui in hac distinctione stat præcise ratio diversi modi loquendi, quo usus sum in Cosmología et in Psycho­ logie. Etenim in Cosmología, quia nullus sermo adhuc de viventibus factus est, nonnisi argumenta exclusive cosmo­ lógica, uti exigit ipse ordo scientificus, expendo, eaque dico maxime probabilia, sed non demonstrativa. In Psychologia autem viventia considero, hominem præcipue, et quoad ipsum scholasticorum systema de materia prima et forma substantiali teneo esse vere ataue rigorose demonstrativum, quia vere et rigorose unit&o suostantialis, seu, uti loquitur S. Bonaventura (III, Dist. XXI, Artic. I, Qu. Ill, ad 1), unitas essentiœ et naturæ in homine iirmiter est asserenda, ad quam unitatem constituendam necesse est ut anima et corpus sint duæ substantive partiales, sicut egregie declaravit Concilium Toletanum XI in Fidei Professione, et novissime Illustrissimus ac Reverendissimus D. Waldemirus Czacki, S. C. negotiis Eccles, extraord. præpos. Secretarius sa­ pienter inculcavit in sua Epistola data die 5 junii 1877 ad Rectorem Universitatis Catholicæ Insulensis. llæc autem duo, scilicet unitas substantialis humanæ naturæ, et ideo quod anima et corpus sunt in illa unitate constituenda par­ tiales substantive, sunt fundamenta, quibus tota nititur, hac in re, S. Thomæ et Scholasticorum communis doctrina. Igitur retineo quod non cosmología demonstret veritatem psychologicam quod anima sit forma substantialis (in sensu scholastico) in homine, sed quod ex psychologia sit descen­ dendum ad cosmologiam ; ita nempe ut, demonstrato quod anima sit forma substantialis in homine, exinde legitima ratiocinatione inferre possimus veritatem totius systematis scholastici quoad corporum compositionem. Hanc viam te­ nuisse scholasticos sciunt qui eorum lectioni incumbunt, et inter alios videri potest Suarez (Dispp. Melaph. : Disp. XV, APPENDIX 331 Sect. I, §§ VI-VII), cujus verba placet hic transcribere : « Ante Platonem nonnulli e philosophis creduntur substan­ tiales formas attigisse, ut constat ex Aristotele, de partibus animalium Cap. I. Jam vero est hoc dogma ita receptum in Philosophia, ut sine magna ignorantia id negari non possit, estque ita consentaneum veritati fidei Christianas, ut ejus «ertPudo non parum inde augeatur. Quare placet hujus veritatis probationem a quodam principio fide certo et lumine naturali evidente inchoare. » — (Ib. § V, in fine,) Inchoat autem ab homine. FINIS. INDEX PHILOSOPHIA MORALIS Prologus ................................................................................. « • 3 PIIILOSOPHIÆ MORALIS PARS PRIMA SEU ETHICA Prologus ....................................... 5 LIBER PRIMUS DE FINE ACTIONUM HUMANARUM Prologus............................................................................................ ib. CAPUT PRIMUM DE ULTIMO HOMINIS FINE Prologus............................................................................................ ib Aut. I. Quid sil agere propter finem.. — De triplici modo agendi propter finem. — II. Finis in agentibus cogni­ tione destitutis. — III. Finis in agentibus cognoscitivis. — IV. Finis in homine......................................... 0 Art. II. Utrum homini conveniat agere propter finem. — I. Prænotamen. — Actiones hominis et actiones humante. — II. Quæstionis natura. — III. Homo libere agens agit semper propter finem. — IV. Solvitur difficultas. . . 7 Art. III. Utrum homo semper agat propter aliquem ultimum finem. — I. Homo, etiam libere agens, semper agit propter aliquem ultimum finem. — II. Ultimus finis propter quem voluntas agit est unus pro omnibus homi­ nibus objective, seu secundum rationem ultimi finis, quamvis non sit idem subjective, nempe quoad judicium quo determinatur in quo finis ultimi ratio invenitur. — Ili. Ultimus finis propter quem homo agit non est quid mere abstractum, sed realiter existit...................... » ■ictuiu Snrnma bilosopbica. T. Ili. 22 334 INDIX CAPUT SECUNDUM DE NATURA ULTIMI FINIS HUMANÆ VITÆ Prologus.............................................................................................12 Art. I. Utrum beatitudo hominis consistat in bonis corpora­ libus. — I. Beatitudo objectiva et beatitudo subjectiva seu formalis. — II. Conditiones beatitudinis objectivas. — III. Philosophorum sententiae in genere quoad hominis beatitudinem. — IV. Sententia sensistica. — V. Suprema hominis felicitas non potest consistere in divitiis. — VI. Suprema hominis beatitudo non potest consistere in voluptate. — VII. Impossibile est beatitudinem hominis in bonis corporis consistere.............................................. ib Art. II. Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo bono animæ. — I. Sensus quaestionis. — II. Beatitudo homi­ nis non potest consistere in honore. —HI. Beatitudo ho­ minis non consistit in fami vel gloria. — IV. Beatitudo hominis non consistit in potestate. — V. Suprema ho­ minis beatitudo non consistit in aliquo bono animae. — VI. Solvitur difficultas................................................... 16 Art. III. Utrum hominis beatitudo consistat in bono infinito. — I. Praenotanda. — II. Objectum beatitudinis humanæ non potest esse nisi bonum infinitum et increatum, nempe Deus. — III. De duplici beatitudine naturali et supernaturali. — IV. Visio divinæ essentiæ, seu beatitudo supernaturalis qualis dogmatice definita est a catholica Ecclesia, nihil continet absurditatis. — V. Quæres ... Art. IV. Utrum beatitudo haberi possit in haevita. —I. Beati­ tudo perfecta et imperfecta. —II. Beatitudo perfecta non potest haberi in hac vita. — III. Aliqua tamen beatitudo in hac etiam vita potest haberi. — IV. Beatitudo quæ in hac vita haberi potest, primo et per se consistit in per­ fectione partis intellectivæ, scilicet in cognoscendo Deum ipsumque amando. — V. Attamen ad beatitudinem im­ perfectam hujus vitæ, secundario requiruntur etiam bona corporis. — VI. Insuper ad felicitatem imperfectam præsentis vitæ homo indiget etiam amicis............................ 22 Art. V. De beatitudine formali. — I. Quæstio. — II. Sententiæ variæ. — III. Prænotamen primum. — VI. Prænotamen alterum. — V. Prænotamen tertium. — IV. Beatitudo formalis hominis quoad essentiam habetor per actum intellectus, qui actus est VISIO qua intellectus huma­ nus Deum videt. — VII. Solvitur difficultas. — VIII. Descriptio visionis beatzficæ ex D. Thoma.......... 2fi 19 335 INDEX LIBER SECUNDUS DE ACTIBUS HUMANIS Prolouh!. ............................................................... « , , . 31 CAPUT PRIMUM OE ACTIBUS HUMANIS IN SEIPSIS CONSIDERATIS Prologus........................................................................................ ib. Art. I. De bonitate et malitia actionum humanarum. — I. De bonitate et malitia actionum humanarum oportet loqui proportionate sicut de bono et malo in rebus. — II. Actio humana dicitur bona ex plenitudine essendi quæ ipsi debetur, dicitur mala ex deficientia talis plenitudinis.— III. Ad esse morale actionum humanarum requiritur quod ipsæ procedant a libero arbitrio, seu ab homine dis­ ponente ut domino de propriis actionibus. — IV. Esse morale actionum humanarum est ipsarum actionum ha­ bitudo seu ordo ad rectam rationem. — V. Corollaria. — VI. Doctrina S. Thomæ................................................. ib. Art. II. De criterio extrínseco moralitatis actionum humana­ rum. — I. Quæstio. — II. Opiniones de criterio extrín­ seco. — III. Moralitas, seu bonitas vel malitia actionum humanarum non pendet, ut a supremo criterio, ab opi­ nione vel consuetudine populorum. — IV. Solvitur diffi­ cultas. — V. Non omnium actionum humanarum mora­ litas pendet a lege civili. — VI. Non omnium actionum moralitas pendet a libera Dei voluntate. — VII- Corol­ larium. — VIII. Solvuntur difficultates....................... 34 Art. III. De objectiva criterio moralitatis. — I. Animadversio generica. — II. Sensismi placita. — III. Sensus physicus. — IV. Critica. — V. Phrenologorum delirium. — VI. Sensus moralis. — VII. Critica. — VIII. Sentimen­ talismos. — IX. Critica. — X. Solvuntur difficultates. . 43 Art. IV. De objectiva criterio moralitatis. — I. Supremum critérium moralitatis est ipsa evidentia objectiva hones­ tatis vel turpitudinis actionis humanæ. — II. Quæstio. — III. Primum principium veritatum moralium est : Bonum est faciendum, et malum vitandum. — V. Prin­ cipium primum moralitatis juxta Hobbes. —V. Princi­ pium Grotii et Puffendorfii. — VI. Principium Kantii. — — VII. Principium Fichte. — VIII. Eclectismi principium. 50 Aut. V. De facultate cognoscitiva moralitatis. — I. Facultas cognoscitiva veritatum moralium non notest esse nisi 336 txnxi intellectus.— JI. Conscientia moralis.— III. Conscicntiæ munera. — IV. Conscientiæ divisiones. — V. Homo semper agere débet cum conscientia certa circa hones­ tatem actionis............................................................................ 55 Aht. VI. De principiis moralitatis humanarum actionum. — I. Prima bonitas vel malitia actus humani est ex objecto. — II. Quid sint circumstantia* actuum humanorum. — III. Numerus circumstantiarum. — IV. Potiores circums­ tanti®. — V. Dubia. — VI. Actio humana est etiam bona vel mala ex circumstantiis. — VII. Actio humana est bona vel mala ex fine causaliter. — VIII. Corollaria. — IX. De relatione inter finem operis et finem operantis. — X. Sol­ vitur difficultas. — XI. Divisiones circumstantiarum . . 59 Art. Vil. De indifferentia actuum humanorum. —I. Quid in­ differentia moralis. — II. Quæstio prima. — III. Dantur actus humani moraliter indifferentes secundum spe­ ciem. — IV. Quæstio altera. — V. Necesse est omnem actum hominis a deliberativa ratione procedentem, in individuo consideratum, bonum esse vel malum. — VI. Solvuntur difficultates.......................................... 66 GAPUT SECUNDUM DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE AD EORUM PRINCIPIUM • INTRINSECUM, SEU DE VOLUNTARIO Prologus............................................................................................. 71 Art. I. De actibus elicitis a voluntate. — Quid sit actio eli­ cita. — II. Numerus actionum elicitarum a voluntate. — III.Intentio. — IV. Electio. — V. Consensus. —VI. Usus. — VII. Fruitio.......................... ii. Art. II. De actibus imperatis avoluntale. — I. Quid si tactio im­ perata. — II. Quæstio de imperio in actibus potentiarum. — II. Corollaria. — IV. Quæstio. —V. Tum actus appe­ titus sensitivi tum actus exteriorum membrorum sub­ jacent in homine imperio rationis. — VI. Imperium et actus imperatus sunt moraliter unus actus. . . • . 75 Art. III. — De iis quæ consequuntur actus humanos ratione bonitatis vel maliliæ. —I. Triplex consideratio actuum humanorum. — II. Actiones humanæ habent rationem rectitudinis vel peccati. — III. Actiones humanæ jure homini, cujus illæ sunt, imputantur. — IV. Corollarium. — V. Opinio PufTendorfii.;—VI. Ratio meriti et deme­ riti. — VII. Corollarium. — VIII. Conditiones ad meritum vel demeritum. — IX. Homo actibus suis potest mereri Nil demereri tum apud alios homines, tum apud societa- INDEX 337 tem. — X. Actus humani habent rationem meriti vel de­ meriti apud ipsum Deum. — XI. Solvuntur difficultates. 78 Art. IV. Deiis quœinfluuntin voluntarium exparte rationis. — I. De natura voluntarii. — II. Divisiones voluntarii. — III. Quæstio prima. — IV. Ignorantia concomitans non facit involuntarium. — V. Ignorantia consequens non causal involuntarium. —VI. Ignorantia antecedens causai simpliciter involuntarium. — VII. Quæstio altera. — VIII. Voluntas discordans a ratione sive recta sive errante semper est moraliter mala. — IX. Attamen voluntas con­ cordans rationi erranti non semper est bona, seu, quod idem est, conscientia erronea non semper excusat. — X. Solvitur difficultas................................................................. 84 Art. V. De iis quæ in voluntarium influunt ex parte ipsius voluntatis. — I. Prænotanda. — II. In voluntate humana potest esse habitus. — III. Habitus boni et habitus pravi. — IV. Virtus et vitium. — V. Corollaria. — VI. Genérica divisio virtutis. —VII. Genérica divisio virtutis moralis. — VIII. De virtutibus cardinalibus........................................ 89 Abt. VI. De iis quæ in voluntarium influunt ex parte passio­ num. — I. Passiones in se sumptæ non sunt neque bonæ neque malæ moraliter, sunt tamen alterutrum prouti subjacent in homine rationis imperio. — II. Stoicorum et Peripateticorum sententiæ de passionibus.— III. Quæs­ tio. — IV. Prænotanda ad solutionem quæstionis de concupiscentia. — V. Concupiscentia antecedens auget voluntarium, sed minuit et quandoque etiam destruit li­ berum. — VI. Concupiscentia consequens non minuit, sed auget liberum, et consequenter ipsum voluntarium. — VII. Metus notio. — VIII. Actio facta ex metu est simpliciter, seu quoad se voluntaria ; quamvis secundum quid, seu hypothetice sil involuntaria. — IX. Leges po­ sitiva circa actiones factas ex metu....................................... 93 CAPUT TERTIUM DE ACTIBUS HUMANIS IN ORDINE AD EORUM PRINCIPIUM INTRINSECUM, SEU DE LEGE Piologus........................................................................................... 9$ Art. I. De natura legis et legislatoris. — I; Lex est aliquid non voluntatis sed rationis. — II. Ratio finalis ultima legis est bonum commune eorum, quibus lex imponitur. — III. Corollarium. — IV. Ratio cujuslibet individui non est factiva legis. — V. De legis promulgatione. — VI. Co­ rollaria. — VII. De qualitate promulgationis legis. . . ü 338 INDEX Art. II. De lege aeterna. — I. Existit lox quædam æterna. — II. Solvitur objectio. — III. Legis æternæ natura ex S. Thoma. — IV. Distinctio legis æternæ a providentia. — V. Thomasii calumnia in Scholasticos................................. 102 Art. III. De legenaturali. — I. Existit in homine lex quædam naturalis. — II. De præceptis contentis in lege naturæ. — III. Corollaria. — IV. Lex naturalis est ab intrinseco immutabilis.............................................................................105 Art. IV. De lege positiva. — I. Notio legis positivæ. — II. Di­ visio legis positivæ. — III. Quæstio prima. —IV. Deus sine detrimento imo cum maximo profectu nostræ liber­ tatis, potest suas leges positivas hominibus indicere. — V. Præter legem naturalem et legem humanam, necessa­ rium fuit ad directionem humanæ vitæ habere legem divinam. — VI. Solvuntur difficultates. — VII. Quæstio altera. — VIII. Lex humana derivatur a lege naturæ non præcise ut conclusio ex principiis, sed ut determinatio quædam aliquorum communium ipsius legis naturæ. — IX. Corollarium.................................................................. 108 Art.V. De jure gentium.. —I. Sententiæ circa naturam juris, seu, legis gentium.—II. Declarantur nonnulla. —HI. Jus gentium formaliter sumptum non est neque lex naturæ neque lex positiva, sed infertur ex principio absoluto na­ turæ et ex aliquo facto, universali quidem sed in se con­ tingenti. — IV. De varia acceptione juris naturalis . . 115 art. VI. De legis naturalis sanctione. —I. Sanctionis notio. — II. Lex naturæ necessario præ se fert divinam sanc­ tionem. — III. Corollaria. — IV. De objectionibus, quæ moventur contra legis naturalis sanctionem....................... 119 IXDSX 33S PHILOSOPHIÆ MORALIS PAHS ALTERA SEU JUS NATURÆ Prologus................................................................... 123 LIBER PRIMUS DE JURE NATURÆ INDIVIDUAM Prologus................................................................................. . 121 CAPUT PRIMUM DE JURE ET OFFICIO GENERATIM SUMPTIS Prologus............................................................................................ ib. Art. I. De natura et divisionibus juris. — I. Juris notio no­ minalis. — II. Juris notio realis. — HI. Jus objective sumptum et subjective. — IV. Juris divisio ut est lex. — V. Juris divisio objective accepti. — VI. Divisio juris subjective accepti. — VII. De juris proprietatibus seu at­ tributis. — VIII. Limitatio juris. — IX. Jurium colli­ sio. — X. Coactio ex jure......................................................ib. Art. II. De natura et divisione officiorum. — I. Officii notio. — II. Corollaria. — III. Genérica divisio officiorum. — IV. Officia juridica et non juridica.................................... 127 Art. III. De jure et officio interse comparatis. — I. Quæstiones. — II. Ontologice loquendo prius est jus quam officium. — III. Attamen in persona morali creata prius est officium quam jus. — IV. Praenotiones ad solvendam quæstionem de suspensione juris. — V. Alia prænotanda. — VI. Nulla necessitas eximit ab adimplendo praecepte negativo legis naturalis. — VII. Necessitas extrema vel etiam gravis eximit ab officio adimplendi praeceptum legis naturalis positivum ; dummodo exemptio ab officio praecepti positivi non involvat transgressionem prae­ cepti negativi. — VIII. Corollarium...................................... 130 Art. IV. De subjecto juris et officii. — I. Quæstio. — II. Bruta aliæque creaturae irrationales esse nequeunt subjecta jurium, consequenter nullo officio adstringuntur homi­ nes erga illa. — III. De antiquis Romanorum legibus. — IV. Solvitur objectio.................... •................................ 133 SW INDEX CAPUT SECUNDUM RE OFFICIIS HOMINIS ERGA DEVM Prologus....................................................................................... Aut. I. De religione in se. — I. Religionis notio. — II. Homo essentialiter obstringitur religione erga Deum. — 111. Co­ rollarium. — IV. Officia religionis præcipua sunt et fun­ damentum omnium officiorum. — V. Corollaria. — VI. Puffendorfii errores. — VII. Solvuntur difficultates. Art. II. De religione interiori. — I. Prænotamen. — II. Homo religionis officio tenetur, quantum in se est, recte de Deo sentire. — III. Ut autem homo recte et cum debita cer­ titudine de Deo sentiat, necessaria, necessitate morali, est divina revelatio. — IV. Corollaria. — V. De revela­ tione supernaturali. — VI. De revelatione rationalistica. — VII. Amor Dei homini possibilis est. — VIII. Imo homo strictissimo religionis officio tenetur Deum dili­ gere super omnia. — IX. Corollarium...................... Art. III. De religione exteriori. — I. Cultus internus. — 11. Cultus externus. — III. Quæstio. — IV. Homo officio naturæ tenetur honorare Deum cultu etiam externo. — V. Solvuntur difficultates............................................... 136 ib 141 148 CAPUT TERTIUM DE OFFICIIS ET JURIRUS HOMINIS ERGA SEIPSHM Prologus.................................................................................. .... Art. 1. De officiis et juribus hominis quoad conservationem propriæ vitæ. — I. Quæstio prima. — II. Praenotanda ad solutionem quæstionis. — III. Suicidium est omnino illi­ citum jure naturæ. — IV. Solvuntur difficultates. — V. Quæstio altera. — VI. Praenotanda quædam. — VII. Licitum est defendere propriam vitam etiam cum occisione injusti invasoris, servato tamen moderamine inculpatae tutelæ................................................................. Art. II. De officiis et juribus hominis quoad perfectionem animæ. —I. Hominis præcipua perfectio. — II. Officia hominis quoad intellectus perfectionem. — III. Officia hominis quoad perfectionem voluntatis. — IV. Corol­ laria .......................... ..................................................... Art. III. De officiis et juribus hominis quoad corporis perfec­ tionem. — I. Officia negativa hominis quoad corpus suum. —V. Officia positiva quoad corpus. — VI. Officia hominis quoad corporales actiones ....... 151 152 159 160 INDEX 841 Abt. IV. De jura proprietatis. — I. Quæstio. —II. Commu­ nism®. — III. Prænotamen primum. — IV. Prænota­ men alterum. — V. Prænotamem tertium. — VI. Præno­ tamen quartum. — VII. Prænotamen quintum. — VIII. Homo jure naturæ potest acquirere et possidere dominio perfecto stabiles proprietates. — IX. Imo, spectato jure gentium, homines naturæ officio tenentur ad divisionem stabilium proprietatum. — X. Corollaria. — XI. De de­ terminatione individua juris proprietatis. — XII. Sol­ vuntur difficultates........................................................... 1G2 CAPUT QUARTUM DE OFFICIIS HOMINIS ERGA ALIOS Prologus.............................................................................. 171 Aar. I. De officiis hominis erga vitam proximi. — I. Amor naturalis hominis in hominem. — II. Corollaria. — III. Attamen homo non tenetur amare proximum vel plus vel quantum seipsum. — IV. Quæstio. — V. Duelli na­ tura. — VI. Duellum tum ex parte provocantis tum ex parte acceptantis est omnino illicitum. — VII. Corol­ laria...................................................................................... ib. Art. II. De officiis hominis quoad proximi perfectionem.— I. Officia perfecta et officia imperfecta. — II. Quæstio.— III. Mendacii notio. — IV. Sententiae absolventes men­ dacium ab immoralitate. — V. Prænotamen primum. — VI. Prænotamen alterum. — VII. Mendacium est per se et intrinsece malum. — VIII. Corollarium. — IX. Alia officia hominis in hominem.................................................... 175 Art. 111. De contractibus. — I. Contractus notio generica. — II. Contractus nominati et innominati. — III. Contractus bilaterales et unilaterales. — IV. Contractus onerosi et gratuiti. — V. Contractus stricti juris et bonæ fidei. — VI. Quæstio. — VII. Prænotamen primum. — VIII. Præ­ notamen alterum. — IX. Illicitum est accipere pretium pro pecunia mutuata vi mutui. — X. Solvuntur difficul­ tates. . .................................................................................. 179 LIBER SECUNDOS DE JURE SOCIALI Prologus.......................................................... 1£5 342 INDEX CAPUT PRIMUM DE SOCIETATE DOMESTICA Prologus.............................................................................. , <, . 185 Art. I. De natura matrimonii. — I. Definitio nominalis ma­ trimonii. — II. Definitio realis matrimonii. — III. Mu­ tuus consensus conjugum est causa efficiens matrimo­ nii.— IV. Corollaria.—V. Monita iis qui uxorem ducunt. — VI. Manichaeorum turpitudo. — VII. Matrimonium est perse honestum. — VIII. Attamen matrimonium res­ pectu individui non cadit sub præcepto, et eo præstantior per se est verus coelibatus. — IX. Solvuntur difficul­ tates. — X. De polyandria. — XI. De polygamia . 186 Art. II. De matrimonii indissolubilitate. — I. Status qu;estionis. — II. Lex divina, et corruptio humana. — III. Vinculum matrimoniale est de lege naturæ indissolu­ bile....................................................................................... 19» Art. III. De matrimonio in relatione cum potestate civili. — I. Corollarium principii hobbesiani. — II. Quæstio. — III. Prænotamenprimum. —IV. Prænotamen alterum.— V. Prænotamen tertium. — VI. Prænotamen quartum. — VII. Vinculum matrimoniale nulla ratione subji­ citur potestati civili. — VIII. Solvuntur difficultates ; 197 Art. IV. De mutuis officiis et juribus conjugum. — I. Princi­ pia quibus nituntur mutua officia et jura inter conjuges. — II. Amor mutuus. — III. Potestas mutua. — IV. Aucto­ ritas in domestica societate. — V. Officia domestica. . 203 Art. V. De officiis et juribus parentum in filios. — I. Patria potestas. — II. Rationalism! errores circa originem patriæ potestatis. — III. Patria potestas immediate est a jure naturæ. — IV. Officia parentum in filios quoad cor­ pus. — V. Officia parentum in filios quoad animum. — Vf. Quæstio. — VII. Prænotamen primum. — VIII. Præ­ notamen alterum. — IX. Status civilis nullum jus habet imponendi suos magistros, suasque Scholas patribusfamilias quoad filiorum educationem tum intellectua­ lem tum moralem. —X. Solvuntur difficultates .... 206 Art. VI. De filiorum officiis erga parentes. — I. Principia ex quibus determinari debent officia filiorum erga paren­ tes. — II. Officia amoris, gratitudinis et pietatis. — III. Officia obedientiæ. — IV. Alia officia. — V. Filiorum in parentes officia ex Sacra Scriptura............................... 214 Art. VII. De societate herili. —I. Societatis herilis notio. — II. De mancipiis —III. Ma.ncinatio stricte sumpta juri INDEX 343 naturæ adversatur. — IV. De famulatu. — V. De mutuis officiis inter dominos et servos ......................................... 216 CAPUT SECUNDUM DE SOCIETATE CIVILI IN SE SPECTAT Prologus...........................................................................................218 Art. I. De natura societatis civilis. — I. Societatis humanæ notio. — II. Ad essentiam societatis humanæ necessario requiritur potestas seu auctoritas. — III. Corollarium. — IV. Societates diversæ. — V. Corollaria. — VI. Finis immediatus societatis civilis est procurare media qui­ bus et facilius et efficacius hujus vitæ imperfectam felici­ tatem socii consequi valeant. — VII. Corollarium ... ib. Art. II. De origine societatis civilis. — I. Quæstio. — II. Theoria pacti seu contractus socialis. —III. Critica. — IV. Hobbesii systema. — V. Critica. —VI. Prænotamen ad solu­ tionem quæstionis.—VII. Homo natura sua ad societatem ordinatur. — VIII. Solvuntur difficultates................... 222 Art. III. De auctoritate sociali. —I. Auctoritatis socialis no­ tio. — II. Quæstio prima. — III. Prænotamen. — IV. Auctoritas socialis, seu publica potestas est immediate a Deo ; consequenter principium illud : nullum imperium sine libero pacto, absurdum est. — V. Corollarium. — VI. Quæstio altera. — VII. Multitudo, seu populus, non potest esse auctoritatis civilis subjectum. — VIII. De scholasticorum doctrina circa subjectum auctoritatis ci­ vilis. — IX. Expenditur scholasticorum exposita doc­ trina.—X. Quæstio tertia. — XI. Sententiæ;—XII. Subjec­ tum politicæ potestatis per se determinatur electione sive directa sive indirecta........................................................229 Art. IV. De potestate legislativa civilis auctoritatis. — I. No­ tiones patriæ et status politici. — II. Patria. — III. Sta­ tus. — IV. Quæstio prima. — V. Reipublicæ status non est omnium jurium origo et fons. — VI. Corollarium. — VH. Principia quæ legislationi politicæ præsidere de­ bent ........................................................................ • . . 238 Art. V. De potestate execuliva auctoritatis socialis. — I. Notio potestatis executivæ. — II. Ministrorum necessitas. — III. Modus executionis.......................................................... 241 Art. VI. De potestate judiciaria politicæ auctoritatis. — I. No­ tio potestatis judiciariæ. — II. Potestas judiciaria a potestate legislativa, ut ab immediato suo principio, de­ rivat. — III. Attamen quoad exercitium potestas legisla- 344 INDU tiva et potestas judiciaria distincta postulant subjecta. — IV. Divisio potestatis judiciariæ. — V. Quæstio. — VI. Prænotamen primum. — VII. Prænotamen alterum. — VIII. Prænotamen tertium. —IX. Prænotamen quartum. — X. Jus inest politic» auctoritati judiciariæ puniendi pœna capitali reos quorumdam criminum. — XI. Sol­ vuntur difficultates..........................•..................................... 245 Aht. VII. De officiis el juribus subditorum erga politicam po­ testatem. — I. Officia et jura in genere. — II. Quæstio prima. — III. Leges human» : 4° si justæ sint obligant cives in conscientia ; 2° non autem per se obligant si sint injustæ; 3° hæ tamen possunt obligare per accidens, dummodo contrariai non sint legibus divinis. — IV. Quæstio altera. — V. Prænotamen primum. — VI. Præ­ notamen alterum. — VII. De tyranno. — VIII. De tyranno regimine et de tyranno usurpatione. — IX. De resistentia contra tyrannum usurpatione.—X. De re­ sistentia contra tyrannum regimine. — XI. Sententia prima. — XII. Altera sententia. — XIII. Tertia sententia. — XIV. Quarta sententia. — XV. Resistentia offensiva et resistentia defensiva. — XVI. Illicita absolute est sub­ ditis resistentia offensiva contra tyrannum regimine. — XVII. Contra excessivam tyrannidcm resistentia defen­ siva potest esse licita............................................................... 251 Aut. VIII. De diversis regiminis formis. — I. Divisio genérica regiminis politici. — II. Form» divers» regiminis polyarchici. — III. Form» regiminis monarchic!. — IV. Quid generice sentiendum sit de diversis regiminis formis. 261 Art. IX. De forma regiminis repræsentativi. — I. Notio regi­ minis repræsentativi. — II. Principia et elementa regi­ minis repræsentativi. —III. Regimen repræsentativum generice inspectum.— IV. Forma regiminis repræsenta­ tivi est omnium imperfectissima..................................... 263 Art. X. De optima regiminis forma. — I. Quæstio. — II. Op­ tima forma regiminis est Monarchia. — III. Attenta hominum præsenli conditione, melior est monarchia temperata quam absoluta. — IV. Solvitur objectio. 26S CAPUT TERTIUM DE SOCIETATE CIVILI IN ORDINE AD ALIAM Prologus............................................................................................ 271 Art. I. De officiis el juribus pacificis gentis ad gentem. — I. Radix juris intcrnationalis. — II. De officiis naturali­ bus inter nationes. — III. De officiis iuternationalibus ex rxnix 345 pacto, seu voluntariis. — IV. De contractibus quoad pacem et prosperitatem internam. — V. De contractibus quoad tutelam ab externis inimicis. — VI. Quæstio. — VII. Principium quod vocant de non-interventu neque proclamare, neque observare licet......................................... 271 Art. II. De natura et justitia belli. — I. Belli notio. — II. Quæstio. — III. Prænotamen primum. — Bellum defensivum et bellum offensivum, justum et injustum. — IV. Prænotamen alterum. — Conditiones requisita ad justitiam belli. —V. Bellum, servatis servandis, est per se licitum; — sive -1®sit defensivum; — sive 2’ sit offen­ sivum. — VI. Solvuntur difficultates. — VII. De belli indictione. — VIII. De iis quæ bello durante agi pos­ sunt. — IX. De agendis post bellum................................ • 275 CAPUT QUARTUM DE SOCIETATE RELIGIOSA IN SE SPECTATA Prologus.............................................................................................280 Art. I. De societate religiosa in genere. — I. Notio societatis religiosæ. — II. Homo natura sua ad societatem religio­ sam ordinatur. — 111. Finis societatis religiosæ est prin­ cipaliter et immediate interior hominis perfectio in or­ dine ad Deum. — IV. Attamen societas religiosa esse debet visibilis. — V. Corollarium. — VI. Societas reli­ giosa natura sua superior est societate civili, et conse­ quenter auctoritas religiosa superior est natura sua auc­ toritate civili. — VII. Argumentatio S. Thomæ .... 2S1 Art. II. De Ecclesia catholica. — I. Ecclesia Christi, seu Ec­ clesia catholica veram societatis naturam sibi vindicat. — II. Ecclesia Christi est societas necessaria. — III. Eccle­ sia catholica est societas perfecta. —IV. Corollarium.— V. Christi intentio in sua Ecclesia constituenda.—VI. De forma regiminis in Ecclesia catholica. — VII. De doc­ trina catholica in ordine ad perfectionem socialem . . 2Si Art. III. — De potestate ecclesiastica. — I. Quæstio prima. — II. Potestas ecclesiastica in Romano Pontifice ut in sub­ jecto residens, est natura sua omnino independens a potestate civili. — III. Corollaria. — IV. Imo potestas ci­ vilis aliquo modo subjecta est potestati spirituali Summi Pontificis.— V. Ecclesia plenissima gaudet facultate do­ cendi independenter a potestate civili. — VI. Indepen­ dents potestatis ecclesiasticæ extenditur natura sua ad temporalia, quatenus ista judicantur necessaria ad finem spiritualem consequendum. — VII. Corollarium. 3Í6 INDEX — VIII. Romanus Pontifex potest esse etiam rex, seu ha­ bere dominium temporale, imo decet, ac etiam necesse est ut habeat............................................................................ 290 GAPUT QUINTUM DE MUTUIS RELATIONIBUS INTER ECCLESIAM ET STATUM Prologus........................................................................................... 296 Art. I. De alheismo politico. —I. Atheismi politici notio. — II. Principia atheismi politici. — III. Antheismus politicus est absurdus............................................................................ 297 Art. II. De libertate conscienlite. — I. Libertatis conscienti» notio. — II. Prænotamen primum.— III. Prænotamen alterum. — IV. Prænotamen tertium. — V. Libertas cons­ cienti» in se spectata est omnino impia. — VI. Libertas conscienti» socialiter considerata, si in datis circums­ tantiis tolerari potest, nunquam tamen est appro­ banda, et multo minus protegenda vel inculcanda. — VII. Corollaria. — VIII. Solvitur difficultas......................300 Art. III. De libertate cultuum. — I. Cultuum libertatis notio. — II. Libertas cultuum in se speciata est absurba. III. Quamvis socialis auctoritas civilis possit quandoque tolerare cultuum libertatem, eam tamen lege aliqua san­ cire nullatenus potest. — IV. Solvitur difficultas . . . 305 Art. IV. De libertate docendi. —I. Quæstio. — II. Prænotamen primum. — III. Prænotamen alterum. — IV. Punctum quæstionis. — V. Libertas docendi sive voce sive scripto est intrinsece absurda et inhonesta. — IV. Solvuntur dif­ ficultates ........................................................................... 308 Art. V. De subordinations Status ad Ecclesiam. — I. Quæstio­ nis natura. — II. Nullo modo Ecclesia catholica Statui civili, sed Status civilis natura sua est Ecclesiæ catholic» subordinatus. — III. Imo catholica Ecclesia est societas ethnarchica.......................................................................313 Appendix. ................................. ........ ... 317 FINIS INDICIS INDEX ALPHABETICUS N. B. !• Numerus arabicus remittit ad numeros illos arábicos textui insertos, quibus continue divisa apparet unaquælibet ex Summce Philosophicœ sex partibus; numerus autem romanus ad romanos sub singulis eisdem arabicis contentos. Quotiescumque in hoc Indice occurrerit numerus romanus solus, sine arabici additione, assumatur oportet arabicus antea proxime relatus. 2° Litterae ita significant: P. — Psychologia. T. — Theologia. M. — Moralis. L. — Logica. 0. — Ontologia. C. — Cosmología. 3° Advertendum censemus non licuisse ipsi Auctori, laborum multitudine simul et gravitate impedito, neque hanc alteram Operis sui editionem curare, neque hunc alphabeticum Indicem conficere : quod utrumque tentandum alius aualiscumque accepit. Utinam res indignius non cesserit! A Absolutum. De modo loquendi recentiorum circa aoso.utum, 0. 6, V. Abstractio. L. 9, IV. — Remedium est contra confusionem idearum. L. 13, II. Accidens. L. 4, III. — De natura accidentium, 0. 30. — Acci­ dentis prædicamenlalis natura, I. — Divisio accidentis in abso­ lutum et modale, II. — Accidentia physica realiter distincta a substantia nullam involvunt repugnantiam, IV. — Dantur realiter accidentia i|uæ a substantia in qua sunt realiter distinguunto . V. — De natura distinctionis realis inter accidentia et substa tiam, VI. — De essentia accidentis, ut accidens est, non e-: quod actu sit in connaturali subjecto ut est subjectum, X — De accidentibus ct speciebus. XI. 348 IXFEX ALPHABF.TICVS Actio. Praedicamentum, L. 6, VII. — Actiones hominis et actiones humanæ, M. 2, I. — Quid sit actio elicita, M. 16, I. Activitas. Ratio activitatis et passivitatis in facultatibus animæ, P. 27, V. Actus. 0. 8, V. — Definitio actus ex Aristotele, VI. — Actuum species: actus essentialis, existentia vel esse, proprietas vel acci­ dens prædicamentale, VII. — De aliis divisionibus actus : actus purus et actus impurus; actus formalis et actus essendi; actus primus et actus secundus; actus subsistens et actus non subsis­ tens; actus complete subsistens et actus subsistens incomplete; actus substantialis et actus accidentalis, VIII. — Actus relate ad mutationem, 0. 25, II. — Causa in actu primo remoto, in actu primo proximo, in actu secundo, 0. 44, X. — Actus intellectus videntis Deum constituit formalitater beatitudinein, M. 8, VI.— Actus indifferens, M. 15. (Vide Indifferentia.) — Actus impera­ tus, M. 17. (Vide Imperium.) Admiratio est causa Philosophiæ. De Philos, in genere, VI. Æquiparantiæ relatio, 0. 38, VIII. Æquipollentia. De æquipollentia propositionum, L. 30. — Præ­ cepta ab habendas propositiones æquipollentes, II. — Propo­ sitiones subcontrariæ æquipollentiam non admittunt, III. Ælquivocatio (sophisma), L. 43, III. Æquivocus. Quomodo terminus æquivocus distinguatur a ter­ mino obscuro, L. 11, II. Æstimativa. P. 24, III. Æternitas. De œlernilale. 0. 37. — A notione temporis assur­ gimus ad notionem æternitatis, I. — Æternitas absoluta est essentialiter sine principio, sine fine, sine successione, II. — De duplici æternitate, i. e. absoluta et hypothetica, seu relativa, seu participata, IV. — De æternitate Dei, T. 20. — Deus est essentialiter æternus æternitate absoluta, II. —Ex eo quod Deus est æternus æternitate absoluta, non inconvenienter cum de ipso loquimur, usurpamus verba temporis tum præsentis, tum præteriti, tum futuri, III. — Deus est immortalis, IV. —Discri­ men inter æternum et immortale ex Augustino, V. Æternus. De possibilitate œternæ creationis, G. 10. (Vide Creatio.) Ævum. 0.37, VIII. Affirmatio. L. 18, II. Aggressio injusta : Licitum est defendere propriam vitam, ser­ vato tamen moderamine inculpât® tutelæ, M. 35, VII. Alienatio. L. 12, V. Aliquid. 0.13, II. Allan Kardec (pseudonymus) spirilista. C. 25, VII; P. 17, VII. INDEX ALPnABETICÜS 349 Alteratio. Species motus, L. 8, IX. Ambiguus. Quomodo terminus ambiguus distinguatur a termino obscuro. L. 11, II. Amici etiam sunt necessarii ad beatitudinem imperfectam hujus vitæ, M. 7, VI. Amor. Notio, causa, effectus, P, 45. II. — De amore Dei, T. 27. — In Deo est amor, I. 7. — Amor Dei non præsupponit, sed causât bonitatem in creaturis quas ainat, III. — Amor Dei est homini possibilis, M. 33, VII. — ... obligatorius, VIII. Amor naturalis hominis in hominem, M. 39, I. — Attamen homo non tenetur amare proximum vel plus vel quantum seipsum 111. Amphibologia. L. 43, III. Ampliatio. L. 12, III. Amplitudo idearum. L. 3, I. Analogatum (summum), L. 3, VI. Angeli dicuntur habere intellectum deiformem, L. Lib. Tert, in Prologo. Anima. P. 1, II. — Anima humana est substantia, P. 6, II.— De simplicitate animæ humanœ, P. 7. — Anima humana est substantia essentialiter simplex, II. — Anima humana caret partibus integrantibus, seu extentione, III. — (Vide Spiritualitas Immortalitas, etc.) — De natura unionis animæ cum corpore, quoad esse, P. 13. — Triplex genus unionis : unio accidentalis, personalis, essentialis, I. — Sententia platónica, II. — Unio animæ cum corpore est etiam essentialis, IV. — Anima humana est forma substantialis corporis humani, V. — Sancti Thomæ ratio de anima humana ut forma substantiali corporis. VII. — Impossibile est aliter explicare unitatem actionis in homine quam per formam substantialem, VIII. — Doctrina catholic® Ecclesiæ circa unionem animæ human® cum corpore, IX. — (Vide In­ fluxus pro mutuo influxu animam inter et corpus.) — Démulti­ plications animarum rationalium juxta mulliplicalionemindividuorum, P. 15.—Absurda omnino est doctrina asserens unicam animam rationalem in omnibus hominibus. II. — De unitate animæ in individuo humano, P. 16. — De unitate formæ sub­ stantialis in homine, X. — De cognitione animæhumanœ, P. 39. — Duplex cognitio de anima humana, I. — Anima cognoscit naturam suam per reflexionem in proprios actus, III. — Anima humana cognoscit seipsam non cognitione psychologica, sed cognitione ontologica, IV. — Anima brutorum, P. 3, 4. (Vide Brutum.) Animalium sensus interni. P. 24. — Istorum numerus, III. Animismus. Theoria animismi relate ad miracula, C. 25, VI î1ûli**a Summa pliiljs. — T III 350 INDEX ALPHABEIICUS — Animismus quoad unitatem animæ in individuo humano, P. 16, VI. Antecedens relate ad hypothesim, L. 24, I. — ... relate ad ratiocinium, L. 31, II. Antinomiæ rationis humanæ in doctrina Kantiana, L. 56, I. Anthropomorphismus. De Anthropomorphisme, T. 11. — Anthro­ pomorphism! absurditas demonstratur, IV. — Modus loquendi de Deo in S. Scripturis non favet Anthropomorphisme, V. Appellatio. Notio; species : formalis, materialis, L. 12, II. — Regulæ ad discernendas appellationes, L. 12, II. Appetibile. De appetibili formaliter et de appetibili fundamen­ taliter, 0.17, II. Appetitus. De facultate appelitiva in genere sumpta, P. 42. — (Vide Facultas appetitiva.) De naturaappelitus sensitivi.P. 43.— Appetitus sensitivus specifice distinguitur ab appetitu intellec­ tivo, II. — De divisione appetitus sensitivi, P. 44. — Appetitus irascibilis et concupiscibilis, I. Appetitus irascibilis oritur ex concupiscibili, II. — (Vide Passiones.) De ordine quem appetitus sensitivus in homine habet ad rationem, P. 47. — Appetitus sensi­ tivus in homine rationi aliquo modo subjicitur, II. — Appetitus sensitivus subjacet etiam libero imperio voluntatis, III. — Natura subjectionis appetitus sensitivi rationi et voluntati in homine, IV. — De appetituintellectivo, P. 48 et seqq. (Vide Voluntas.) Apprehensio (simplex mentis), L. 1, III. — Veritas logica per simplicem apprehensionem, Io a mente habetur quidem ; 2° sed imperfecto modo, L. 47,1, — Mens nostra simpliciter apprehen­ dens Io est semper vera per se, 2° at per accidens potest ipsi inesse falsum, L. 47, III. Arbitrium, liberum, P. 50. (Vide Libertas.) Arbor porphiriana, L. 5, VII. Argumentatio, L. 31, II. — Argumentatio probabilis, L. 42. — In argumentatione probabili mens non ex necessitate conclu­ sioni assentitur, L. 53, VI. Aristocratia. M. 56, 2, Ars. Proleg. in Log. 1. — De arte cntica, L. 6, I. Aseitas. Utrum aseitas sit constitutivum naturæ divii a, T 9, V. et VI. Assistentia seu causarum occasionalium systema de influxu in» ter corpus et animam, P. 14, IV et V» Atheismus. De Atheismo. T. 7. — Duplex cognitio de Deo : alia implicita et virtualis, alia explicita et formalis, quæ est distincta vel confusa, II. — Duplex ignorantia de existentia Dei : vincibilis et invincibilis, III. —Traditionalismus et Ontologismus INOEX ALPBABETICU8 351 circa præsentem quæstionem, V. — Principia quædam de hac materia, VI. In homine ratione utenti dari non potest invin­ cibilis ignorantia existentiæ Dei, VIT. — Sed et probabile theoreticos revera persuasos non dari, IX. — Sed et probabile etiam est non posse dari atheos theoreticos vere persuasos, X. — De atheismo politico, M. 64. — Principia atheismi politici, II. — Atheismus politicus est absurdus, III. Atomi. De mundi origine ex fortuito atomorum concursu, C. 4. (Vide Mundus.) Atomicum systema seu atomismus de principiis constitutivis corporum, G. 13, I et II. — Atomismus purus non explicat prin­ cipia essentialia corporum, III. — Systema atomicum dynamicum, C. 14, VII et VIII. — De atomismo chimico, G. 15,1. — Materia ponderabais et imponderabilis, II. — Moleculæ inte­ grantes, moleculæ constitutiva, atomi primlivce, III. — Atomo­ rum primitivarum proprietates, IV. — Attractio molecularis, cohæsio et affinitas, V. — Caloricum, VI. — Dualismus chimicus. VII. — De triplici genere compositionis, IX.— Atomis­ mus cbimicus non satisfacit quæstioni circa substantialem cor­ porum compositionem, X. — Quæstio deeorporum principiis non physica sed metaphysica est, XI. Attentio. L. 9, IV. — Attentio remedium contra confusionem idearum, L. 13, II. Attributum. L. 4, III. —De divinis attributis generatim sumptis T. 18. — Attributa divina neque inter se, neque ab essentia divina sunt realiter distineta, II. —Attributa divina, tum inter se, tum ab essentia divina distinguuntur distinctione rationis IV. — Divina attributa, tum inter se, tum ab essentia divina dis­ tinguuntur distinctione rationis raciocinatæ, VI. Auctores relate ad artem criticam, L. 61, II. Auctoritas. L. 58, II. — De conditionibus auctoritatis divinae ad certitudinem in nobis producendam, L. 58, IV-.VI (Vide Ma­ gisterium divinum.)— De auctoritate ut veritatis criterio. L. 60 — Repugnat absolute auctoritatem seu consensum generis humani esse supremum veritatis critérium, L. 64 VI. —Aucto­ ritas nequit esse supremum critérium, veritatis seu certitudinis mediatæ, L. C4, VIII. — Auctoritas in domestica societate, M. 45, IV. (Vide Jus conjugum.) — Auctoritas seu potestas necessario requiritur ad essentiam societatis, M. 49, II. — De auctoritate sociali, M. 51. — Auctoritas socialis est immediate a Deo ; conse­ quenter principium illud : Nullum imperium sine libero pacto absurdum est, IV. — Multitudo seu populus non potest esse auctoritatis civilis subjectum, VII. —De scholasticorum doctrici circa subjectum auctoritatis civilis, VIII, IX. — Subjectum ; : :ticae potestatis per se determinatur electione sive directa s: ■ indirecta, XII. 352 INDEX ALPBABETICL'S Audacia. P. 46, IV. Augmentatif) species motus, L. 8, IX. Authentia. De authenlia librorum, L. 61, III. Autonomist», seu rejicientes positivam legem, 51. 25. III. D Beatitndo est ultimus finis humante vitis, 51. 3, II el III. — Beatitudo objectiva et beatitudo subjectiva seu formalis, M. 4, I. — Conditiones beatitudinis objectivæ, II. — Philosophorum sententiæ in genere quoad hominis beatitudinem, III. — Sententia sensistica, IV. — Suprema hominis felicitas non potest consistere in divitiis, V ; — neque in voluptatibus, VI ; — neque tandem generatim in bonis corporis, VII. — Ulrum beatitudo hominis consistat in aliquo bono animat M. 5. — Beatitudo hominis non consistit in honore, II ; — neque in fama vel gloria, III ; — neque in potestate, IV ; — neque generatim in aliquo bono animæ, V. — Utrum hominis beatitudo consistat in bono infinito M. 6. — Objectum beatitudinis bumanæ non potest esse nisi bonum infinitum et increatum, nempe Deus, II. — De beatitudine naturali et supernatural!, III. — Visio divin» essentiæ seu beatitudo supernaturalis qualis dogmatice definita est a Catholica Ecclesia nihil continet absurditatis, IV.— Ulrum visio beatifica supernaturalis possit solo lumine naturali demonstrari, V. — Utrum beatitudo possit haberi in hac vita, 51. 7. — Beati­ tudo perfecta non potest haberi in hac vita, II. — Aliqua tamen beatitudo in hac etiam vita potest haberi, III. — Beatitudo quæ in hac vita haberi potest primo et per se consistit in perfectione partis intellectivæ, scii, in cognoscendo Deum ipsumque amando IV. — Attamen ad beatitudinem imperfectam hujus vitae secun­ dario requiruntur etiam bona corporis, V, et amici, VI. — De beatitudine formali, M. 8. — Beatitudo formalis hominis quoad essentiam habetur per actum intellectus, qui actus est visio qua intellectus humanus videt Deum, VI. Bellum. De natura et justitia belli, M. 60. — Bellum offensivuin et defensivum, justum et injustum, III. — Conditiones requi­ site ad justitiam belli, IV. — Bellum servatis servandis est per se licitum, V. — De belli indictione, VII. — De iis quæ bello durante agi possunt, VIII. — De agendis post bellum, IX. Bonitas. Discrimen inter participationem bonitatis et participa­ tionem veritatis in rebus creatis, T. 17, IV. Bonum. De bono, 0. 17. — Bonum non realiter differt ab ente, IV. — De ente simpliciter et de bono simpliciter, V. — Quo pacto ratio boni extenditur ad non existentia, VI. — Species boni VIII. (Cf. L. 17, IV ad2".) —Deus est bonus, T. 14, II INDEX ALPHABETICUS 353 Imo Deus est maximum bonum, III. — Bona corporis non sunt suprema hominis beatitudo, M. 4. — Attamen sunt necessaria secundario ad beatitudinem imperfectam hujus vitæ, M. 7, IV. — Bona animæ non sunt suprema hominis beatitudo, M. 5. — Bonum morale : Actio humana dicitur bona ex plenitudine essendi quæ ipsi debetur, M. 9, II (Vide 'Moralitas.') — Bonum ex integra causa, malum ex quocumque defectu, M. [14, V. Brutum. De animatione brutorum, P. 3. — Bruta animantia non sunt mere automata, sed animata anima sensitiva, II. — Re­ pugnat omnino vitam sensitivam in brutis a viribus corporeis esse, IV. —Denaluraanimæbrutorum, P. i. —Animæ brutorum non sunt substantiæ spirituales, II. — Coroll. : 1* sunt incom­ plet® in ordine subslantialitatis ; 2’ non sunt immortales ; nec creatione sed generatione producuntur, III. — De classificalione animantium, P. 5. — Principium divisionis Aristotelicæ, I. — Classificatio Linnæi, II ; — Lamarkii, III ; — Cuvier, IV. — Aliæ subdivisiones, V. C Cælibatus (verus) præstanlior est matrimonio, M. 42, VIII, Caloricum in atomismo chimico, C. 14, VI. Camera. M. 57, II. (Vide Regimen reprœsentalivum.) Cartesius. Ejus scepticismus universalis hypotheticus, L. 49, II.. — Methodus cartesiana rationabiliter admitti nullatenus potest, L. 49, IV. — De idea clara et distincta Cartesii, ut criterio veri­ tatis; L. 54,IV. — Cartesii sententia de supremo criterio, L. 65, II. — ... de dependentia essentiarum a libera voluntate Dei, O. II, VII et VIII. — ... de prioritate notionis infiniti in mente nostra, 0. 23, VII etX. — ... de notione substantiæ, 0. 26, IV. — ... de origine idearum, P. 32, VII et VIII. — Cartesii argumenta ad demonstrandam a priori Dei existentiam, M. 2, VII, VIII. Casus. 0. 52, I. — Casus admittendus respectu causarum secun­ darum, sed respectu causæ primæ est impossibilis, III Categoriæ. L. 6, I. — Catégorisé Aristotelis vindicantur, IV. — Categoriæ explicantur, Vil. — Categoriæ in doctrina Kantiana, L. 56, I. Categorematici termini, L. 10, IX. Categórica. L. 4, II. Causa. 0. 41, I et III. — Causæ conditiones, II. —Principium causalitatis, 0. 42, III.—De causæ divisionibus, 0. 43. —'i..*, materialis, formalis, efficiens, finalis, I, II, III. —Dénatura -i divisionibus causæ efficientis, 0. 44, I et II. — Ratio assig: . . a 354 INDEX ALPIIABETICU3 ejus divisiones, III. — Causa efficiens per se et per accidens, IV. — Causa efficiens principalis et instrumentons, V et VI. — Causa principalis priina et secunda, VII. — Causa efficiens proxima et remota, VIII. — ... totalis et partialis, IX. — ... universalis et particularis, XI. — Causa ut quæ et ut qua, quæ est vel radicalis, vel in actu primo remoto, vel in actu primo proximo, vel in actu secundo, X. — Causa univoca et æquivoca, XII. — ... libera et necessaria, XIII. — ... physica et moralis, XIV. — ... perficiens, præparans, adjuvans, consilians,XV. —Ex quocum­ que effectu cognito potest manifeste demonstrari existentia cau­ sæ, XVII ; et aliqha saltem ratione cognosci natura causæ, XVIII. — De subjecto causalilatis, 0. 45. — Entia contingentia revera agunt efficienter, III. — Substantiæ spirituales vere sunt causæ efficientes, IV. — Etiam corpora sunt revera in proprio ordine veræ causæ efficientes, V. — Utrum causa efficiens non existens possit operari, 0. 46, V. — Utrum ‘causa efficiens non præsens possit causare, VI. — Utrum idem effectus possit pro­ duci a duabus causis efficientibus, VII. —De natura causæ for­ malis, 0. 47.—Ejus notio, I. — Ejus ratio causandi, II. (Vide forma.) — De causa exemplari, 0,48. (Vide fdea.) — De causa materiali, 0. 49. — Ejus notio generica, I. (Vide Materia.) Causa finalis, 0. 51, 52. (Vide Finis.) Causalis. L. 23, IV. Causatum. L. 23, IV. Certitudo. 40, II. — Certitudo subjectiva et objectiva, immediata et mediata, metaphysica, physica et moralis, III. — De gradibus certitudinis, IV. — Certitudo vulgaris et philosophica, L. 48, I. — Certitudo doctrinæ christianæ, L. 64, IV. Circulus vitiosus. L. 34, IV. Circumscriptive (esse in aliquo), P. 18, I. Circumstantiæ actuum humanorum quid sint, AI. 14, II. — Earum numerus, III et IV. — Actio humana est etiam bona vel mala ex circumstantiis, VI. Coactio ex jure, AI. 28, X. Cogitatio. L. 9, IV. Cognitio. Cognitionis sensibilis vocabula non incongrue actiones mentales designant, L. 1,1. — Cognoscendi triplex modus, L. 9, II. — Cognitio intuitiva et abstractiva ; directa et reflexa, II et III. — Quomodo veritas sensitive cognitioni conveniat, L. 50, XV — De objectivitate nostrarum cognitionum, P. 36. (Vide Idealismus, Verbum.) — De cognitione singular ium,P. 38. (Vide Singulare.) — De cognitione animæ humanes,P. 39. (Vide Anima.) — De co­ gnitione rerum suprasensibilium,P. 40. (Vide Traditionalismus.) — De extensione et intensione nostrarum cognitionum in genere et in specie quoad res spirituales, IV. — De ordine chronologico INDEX ALPUABETICUS 355 objectiva nostrarum cognitionum, P. 41. — Si ordo cognitionis in genere attendatur, prius a nobis cognoscitur singulare quam universale, II. — Sed cognitione intellectiva prius cognoscitur a nobis universale quam singulare, III. — Primum quod cadit in apprehensione nostri intellectus est ens, IV.— De duplici en­ tis cognitione, V. Cohæsio in atomismo chimico. C. 15, X. Collisio jurium. M. 28, IX. Communismus. M. 38, II. Comparatio. Remedium contra obscuritatem idearum, L. 13, II. Compositio, nomen judicii, M. 18, IV. — Compositio et divisio, seu fallacia sensus compositi et sensus divisi, L. 43, III. — Compositio triplex : compositio accidentalis, mixtio, compositio integralis vel substantialis, C. 15, IX. — Compositio corporum, C. 16, 17, 18. Compositum. 0. 22,1. — Error circa composita non totaliter excludit rei compositæ cognitionem, III. Comprehensio. L. 3, II ; 22, VII. Conceptualismus. De conceptualismo, 0. 3. — De vera mente conceptualistarum, II. — Conceptualismus absolute spectatus rejici debet, III. Conceptus formalis et objectivus, L. 1, VII ; et 0. 7, V. Concretum metaphysicum, physicum, logicum, L. 2, VIII. Concupiscentia antecedens auget voluntarium , sed minuit et quandoque etiam destruit liberum, M. 21, V ; consequens non minuit, sed auget liberum, et consequenter ipsum volunta­ rium, VI. Concursus simultaneus : Solvuntur difficultates faventes concur­ sui exclusive simultaneo, T. 34, I. (Vide Influxus.) Conjuges. De mutuis officiis et juribus conjugum, M. 45. — Principia quibus nituntur mutua officia et jura inter conjuges, I. — Conjugum amor mutuus, II. — Potestas mutua, III. — Eorum auctoritas in domestica societate, IV. — Officia domes­ tica, V. Conscientia. L. 9, III. — De conscientiæ testimonio (ut criterio ve­ ritatis), L. 52. — Conscientiæ notio, I. — Conscientia intellectiva et sensitiva, II. — Conscientiæ objectum, III. — Conscientia inter limites proprii objecti est critérium veritatis, IV. — Quo pac conscientia attingat etiam subjectum cogitans vel sentiens. V. — De conscientia directa et reflexa, VI. — De difficultétii-.quæ moventur contra conscientiæ voracitatem, VII. — Conec tia non potest sumi ut supremum veritatis critérium, L. 63. V. — Conscientia moralis : De facultate cognoscitiva moralüatù, it. 3¿6 INDEX ALP1IABET1CÜS 13,— Faculias cognoscitiva veritatum moralium non potest esse nisi intellectus, I. — Conscientia moralis, II. — Conscienti® mu­ nera, III. — Conscientia vera el íalsa ; recta et non recta ; invin­ cibiliter et vincibiliter erronea ; certa, probabilis et dubia; scru­ pulosa et perplexa ; rigorosa et rationalis ; obligans, consulens et permittens, IV. — Homo semper agere debet cum conscientia certa circa honestatem actionis, V. — Conscientia erronea obligat et non semper excusat, M. 19, VIH, IX, X. — De libertate conscientiæ, M. 65. (Vide Libertas.) Consensus. Repugnat absolute consensum seu auctoritatem hu­ mani generis esse supremum critérium veritatis, L. 64, V. — Consensus, actus elicitus a voluntate, M. 16, V. Consequens. I. 24, I. — Consequens relate ad ratiocinium, L. 31, II. Consequentia. L. 31, II. Conservatio. De rerum creatarum conservatione,T. 29. — De du­ plici conservatione : positiva nempe, seu directa, seu per se ; et negativa, seu indirecta, seu per accidens, II. — Creatur® ad existendum indigent necessario positiva Dei conservatione, IV. — Conservatio ita Deo competit ut repugnet alicui creatur® potentia sese conservandi independenter a Deo, V. — Quo sensu conservatio sit continuata creatio, IV. Consideratio. L. 9, IV. Consuetudo populorum non est supremum moralitatis crité­ rium, M. 10, III. Contemplatio. L. 9, IV. Contingens. De ente necessario et contingente, 0. 21. — Ens contingens ut realiter existât necessario postulat ut ab alio ad existentiam producatur, II et III. — Ens contingeus non potest realiter existere, nisi sive immediate sive mediate producatur ad existentiam ab ente necessario, IV. Contractus. De contractibus, M. 41. — Contractus notio generica, I. — Contractus nominati et innominati, II. — Bilaterales seu æquales et synallagmatici, et unilaterales, seu inxquales, 111. — Onerosi et gratuiti, IV. — Stricti juris et bon® fidei, V. (Vide Mutuum.) Contradictio. — Indifferentia contradictionis seu exercitii, P 50, IX. Contradictoria. L. 8, VIII. Contraria. L. 8, VIII. Contratistas. Indifferentia contrarietatis seu specificationis, I>. 50, VIII. Conversio. De conversione propositionum, L. 29. — Conversionis modi : simplex, per accidens, per contrapositionem, II. — Uti­ litas, et ratio conversionis propositionum, IV. INDEX ALPHABETICU5 357 Copula. L. 18,1. Corpus. De essentiis corporum varia systemata. (Vide Alomismus, Dynamismus, atc.) — Corpus humanum : Officia hominis quoad vitee conservationem, M. 35. (Vide Suicidium.) — Officia hominis quoad corporis perfectionem, M. 37. — Officia nega­ tiva et positiva, I et II. — Officia quoad corporales actiones III. — Corpus legislativum, M. 17, 11. (Vide Regimen representa- livum.) Corruptio species motus, L. 8, IX.— Corruptio substantialis, C. 16, II. — Corruptio unius est generatio alterius, III. —Tri­ plex genus corruptionis, P. 9, III. Crealianismus. De creatianismo, P. 12. — Singulæ animæ hu­ manæ creantur immediate a Deo III. — Mens sancti Augustini circa originem animæ humanæ, IV. — Doctrina Ecclesiæ catho­ lic» et creatianismus, V. Creatio. De mundi creatione, C. 6. — Creationis notio, I.— Notio tradita a Cousin, III et VI. — Creatio nullam repugnan­ tiam involvit, VIII. — Mundus ortum habuit per creationem, X et XI. — De possibilitate ætemœ creationis, C. 10. — De facto temporaneae creationis, C. 11.— Divinæ omnipotentiæcompetit creatio, imo et soli omnipotenti Deo convenit, T. 28, IV. Critica. L. Prol. ad II*“ P. Logicæ. — De arte critica, L. CI. (Vide /Irs.) Criticismos Kantii, L. 56. Critérium. L. 50, I. — Critérium formaliter est quid distiuctum sive a facultate cognoscitiva, sive ab objecto ut cognito, L. 50 II. — Supremum veritatis critérium absolutum et relativum, L. 62. I. —De existentia supremi crilerii, II. —Conditiones requisite ad suprumum critérium, III. — Systemata subjectiva qoad supremum critérium veritatis, L. 53. —Systemata quæ su­ premum veniatis critérium in principio extrínseco reponunt, L. 61. — Designatur supremum critérium veritatis L. 65. — Evi­ dentia objective spectata est supremum veritatis critérium, V. — De criterio extrínseco moralitatis actionum humanarum,M. 10 (Vide Moralitas). — Do subjectivo criterio, M. 11. (Vide Morali­ tas.) Culpa. M. 18, IV. Cultus. Cultus internus, M. 34, I. — Externus, II. — Homo offi­ cio naturæ tenetdr honorare Deum cultu etiam externo, IV. — De libertate cultuum, M. 66. (Vide Libertas.) D Definitio. Remedium contra confusionem idearum, L. 13. 1! — De Definitionis natura el speciebus, L. 14. — Definitio no i 358 INDEX ALPHABBT1CUS etrealis, II. — intrínseca, extrínseca, generica. III. —essentialis (physica, metaphysical, descriptiva (propria, accenditalis), IV, — De ife quæ a nobis proprie definiri possunt. —De legibus definitionis, L. 15. — Ejus regulæ, II et III. — In definitionibus abstinendum est metaphoricis locutionibus, IV. — De con­ versione in définitionibus, V. — De modo conficiendi defini­ tiones : modus descensivus et ascensivus, VI. Definitive esse in aliquo. P. 18, I. Deforme. 0. 19, VIII. Delectatio. Ejus causæ et effectus. P. 45, V. Demeritum. M. 18, VI, (Vide Meritum.) Democratia. M. 56, II. Demonstratio. Notio, L. 41, I. — Demonstratio propter quid et quia, L. 41, VI et VII. — ... a priori et a posteriori, VIII. — ... directa et indirecta, IX.—... pura, empirica et mixta, X. — ... absoluta et relativa seu ad hominem, XI. — Quo pacto omnis demonstratio reducatur ad demonstrationem propter quid vel quia, XII. —In demonstrationibus mens necessario assentitur veritati conclusionis demonstratæ, L. 53, V. Descensus a termino communi ad individua subjecta; descensus copulativus et copulatus; disjunctivus et disjunctus, L. 11, VIII. Desiderium. P. 45, IV. Desperatio. P. 46, II. Deus. De variis demonstrationibus existentiæ Dei, T. 2, 3, 4, 5, 6 (Pro variis Dei attributis, vide singula verba; v. gr. Infinitum, Unitas, etc.). — Deus solus potest esse objectum beatitudinis humanæ, M. 6, II. — Etiam in hac vita primo et per se Deus est objectum beatitudinis humanæ, Jl. 7, IV. — Deus cum maximo profectu nostræ libertatis potest suas leges positivas hominibus indicere, M. 25, IV. Dialectica, seu Logica formalis, L. Prol. IV. — Discrimen inter dialecticam et sophisticam, VII. — Dialectic® partitio, XI. Dichotomia. P. 16, IV et V. Dictum propositionis modalis,, L. 27, III et IV. — Dictum de omni, dictum de nullo, L. 32, II. Differentia. L. 4, III. — ... suprema, infima, subalterna, L. 5, IV. Dignitates. Ita vocabantur ohm prima principia, L. 31, III. Dilemma. L. 37, IV. — Ejus leges, V. — Dilemma com­ plexum, VI. Diminutio. Species motus, L. 8, IX. Disjunctive. L. 11, VIII, Disuositio. Species qualitatis, 0. 31, IV INDEX ALPUABETICUS 359 Disquiparantiæ relationes, O, 38, VIII. Distinctio. De distinctione et multitudine, O. 14. — Distinctio realis et rationis seu logica, II. — ... entitativa, modalis et virtualis (quarum prima vocatur etiam major, seu reális-realis, seu realis simpliciter), III. — Distinctio rationis ratiocinate (major et minor) et rationis ratiocinante, IV. — ...ex parte naturæ objecti cogniti, V. — ...scotistica seu actualis formalis ex parte rei, VI. Divisio. Notio ejus et species, L. 16, V. — De multiplici divi­ sione accidentali, IV. — Divisio potentiate per se et per ac­ cidens, VII. — Divisionis regulæ L. 17, II et IV. — Discretio in divisionibus indicendis, 111. — Divisio nomen cujusdam judicii, L. 18, III. Divitiae naturales et artificiales, M. 4, V. — Non sunt suprema hominis beatitudo, ibid. Docere. Docendi facultate Ecclesia plenissime gaudet independenter a potestate civili, M. 63, V. — De docendi libertate. M. 67 (Vide Libertas.) Doctor. L. 60,1. Doctrina catholica in ordine ad perfectionem socialem, M. 62, VII. Dominus. De mutuis officiis inter dominum et servos, M. 48, V. Dualismus chimicus, C, 15, VII. Dubitatio. Notio, L. 40, IX. — Dubitatio positiva et negativa, X. Duellum. Duelli natura, M. 39, V. — Duellum tum ex pari provocantis tum ex parte acceptantis est omino illicitum, VI Dynamismus. Systema dynamicum (de compositione corpo­ rum). C. 14. Duodynamismus. P. 16, IV. K Eclectismus. Eclectisini primum principium in Morali, M. 12, VIII. Ecclesia. Ecclesiæ catholicæ doctrina circa unionem animæ hu­ manæ cum corpore, P. 13, IX. — circa unitatem animæ in homine, P. 16, VIII. — ...circa unitatem Dei, T. 16 VI. — De Ecclesia catholica, M. 62. — Ecclesia catholica, seu Ecclesia Christi, veram societatis naturam sibi vindicat, I. — Ecd’;=a Christi est societas necessaria, II — Ecclesia Christi est societas perfecta, III. — Christi intentio in sua Ecclesia constituenda, V. — Deforma regiminis in Ecclesia catholica., VI. —De dcctri' catholica in ordine ad perfectionem socialem, VII. (Vide Po­ tas ecclesiastica.) — De subordinalione Status ad £ccii4.. M. 68. (Vide Status.) 160 INDEX ALPBABETICUS Effectus. 0. 42. (Vide Causa.) — De vi effectus ad probandam existentiam et naturam causæ, O. 44, XVII et XVIII. — Utrum idçm effectus possit produci a duabus causis efficientibus, 0, 46, VII. Electio. M. 16, IV. — Subjectum polilicæ potestatis per se deter­ minatur electione sive directa sive indirecta, M. 51, XII. Elicita actio. M. 16, I. — De actibus elicitis a voluntate M. 16. (Vide Voluntas.) Emanatismus. De Emanatismo, C. 5. — Mundus non potuit oriri per emanationem divinæ substantiæ III et IV. Eminenter. 0. 20, V. — Emminenter formaliter, ibid. Empirismus. L. 50, XII. Ens. De entis natura, 0. 7. — De ente reali et de ente rationis, II. — Distinctio rei ab ente, III. — Distinctio rei ab ente antiquioribus Philosophis notissima, IV. — De conceptu formali et de conceptu objectivo entis, V. — Entis seu rei dotes, VI. — De tertia acceptione entis (prout est copula), VII. — De ente relate ad veritatem 0. 15. Vide Veritas.) —De ente simpli­ citer et de bono simpliciter, 0. 17, V. — De ente necessario el contingente, 0. 21. (Vtde contingens.) — De ente simplici el com­ posito, 0. 22. (Vide Compositum.) — De ente infinito et finito, 0 23. (Vide Infinitum.) — De ente mutabili et immutabili, 0. 25. (Vide Mutabilis.) — Ens est quod primum cadit in appre­ hensione intellectus nostri, P. 41, IV. — De duplici entis cogni­ tione, V. — (Vide Cognitio.) Enthymema. L. 37, II. Epicherema. L. 37, III. Error. L. 40, VII. — Error in materia morum (conscientia erro­ nea obligat, non semper excusat), M. 19, V1I-X. Esse morale, M. 9. (Vide Moralilas). Essentia. De essentiis rerum, 0. 10, II. — Vocabula quibus solet essentia designari : quidditas, forma,natura, III. — Essentiarum dotes; sunt necessariæ, immutabiles, indivisibiles, æternæ æternitate negativa, IV. — Nominalium sententia circa nostras cogni­ tiones essentiarum, V. — Realitas essentiarum non est nobis omnino ignota, VII. — De essentiis rerum in ordine adprincipia extrínseca, O. 11. — Ulrum essentiæ rerum habeant constitutiva illa necessaria per quæ sunt id quod sunt a Deo, vel independenter ab illo, I. — A quo attributo divino pendeant essentiæ rerum, IV. — Essentiæ rerum non pendent ab omnipotentia Dei VI. — ...non pendent a libera Dei voluntate, VIII. — ...pendent ab intellectu divino, IX. — ... pendent remote seu mediate a divina > essentia. X. — Essentia realis corporea, qua talis, non extensa, 0. 34. IV. — Essentia substantialis in rebus creatis realiter dis- INDEX ALPBABETICUS Í61 tinguitur ab actione, et a virtute agendi, quæ ipsi inest. D. 46, HI. — Esse in aliquo per totalitem essentiæ, P. 18, IL — Detis est ubique per essentiam, potentiam, et præsentiam, T. 21, IV Ethnarchica societas. Hujusmodi est Ecclesia catholica, M. 68, HI. Eucharistia. De reali distinctione quantitatis a substantia coroorea in ordine ad Ecclesiæ catholicæ doctrinam, 0. 34. VII. Executive potestas auctoritatis socialis, M. 52. (Vide Potestas.) Exemplar. 0. 48. (Vide Causa exemplaris.) Exemplum. Species ratiocinii, L. 31, V. Exercitium. Libertas exercitii seu contradictionis, P. 50, VIII. Existentia. De existentia, 0. 12. — Existentia in Deo et in creaturis, II. — In rebus creatis, existentia realiter distinguitur ab earum essentia, V et VI. — De sententia Sancti Thomæ quoad istud, VII. Experientia. L. 38, III. Experimentum. L. 38, III. Exstasis. Effectus amoris, P. 45, II. Extensio idearum, L. 3, I et II. Cf. L. 22, V et VII. —Essen­ tiale constitutivum quantitatis est extensio partium in ipsa sub­ stantia, non vero extensio partium in ordine ad locum. 0. 33, III. Evidentia objective spectata est supremum veritatis critérium, 0. 65, V. Extremum. Majus extremum, minus extremum, L. 32, VI. — Extrema relationis, 0. 38, VI. V Facultas. De distinctione facultatum ab essentia animæ, P. 20. — Admittenda est aliqua realis distinctio inter essentiam animæ et ejus facultates, II. — De natura hujus realis distinctionis, III. (Vid e Potentia, pro aliis quæstionibus.) — De subjecto facultatum animæ. P. 22. — Non anima sed animal, h. e. organismus ani­ matus est subjectum immediatum facultatum sensitivarum, III. — A fortiori hoc verum est de potentiis vegetativis, IV. — Anima independenter a corpore est subjectum immediatum facultatum intellectivarum, V. — Ratio activitatis et passivitatis in faculta­ tibus animæ, P.27,V.—De facultate appetiliva in genere sumpti. P. 42. — Distinguitur a facultate cognoscitiva, II. — E.us existentia, III. — Ratio « priori facultatis appetitivæ, IV. — ¿ • facultate cognoscitiva moralitatis actionum humanara-, k (Vide Conscientia.) 362 INDEX ALPI1ABETICUS Fallacia, L. 43. I. — De fallaciis ex parte dictionis; æquivccatio, amphibologie, compositio, divisio, accentus et figura dic­ tionis, III. — De fallacia ex parte rerum seu extra dictionem : fallacia accidentis ; fallacia a simpliciter ad secundum quid, eia converso; contradictionis seu ignorantia elenchi, petitio prin­ cipii, consequentis, non causa* ut causa*, interrogationis, IV. Falsitas. De falsitate, 0. 16. — Nulla res est formaliter falsa respectu divini intellectus, IV. — De falsitate morali in ordine ad divinum intellectum, V. — Nulla res est per se falsa, respectu intellectus creati, VII. — Der accidens autem aliqua res re­ spectu intellectus humani potest esse falsa, VIII. Fama vel gloria non constituit beatitudinem hominis, M. 5, III. Famulatus M. 48, II. Fatalistæ. P. 50, III. Fatum. De fato, 0. 53. — Fatum sumptum pro necessitate ine­ luctabili omnium causarum omnino repugnat, II. — Fatum sumptum pro divina ordinatione, causarum secundarum est re­ vera admittendum, non quidem in Deo, sed in ipsis causis secundis, III. Fel. Species iræ, P. 46, V. Felicitas. M. 4 et seqq. (Vide Beatitudo.) Fides. L. 53, II. — De conditionibus auctoritatis, ut fide dictis ejus adhæreamus, L. 58, II. — De vi auctoritatis divinæ ad fidem producendam, IV-VI. (Vide Magisterium.) — Fides cæca in voracitatem naturalem facultatum cognoscitivarum non potest esse supremum veritatis critérium, L. 63, VII. — De coexi­ stent habitus fidei cum habitu scientiæ in eodem subjecto, 0. 32, VII et VIII, Figura. Figuræ Syllogismi, L. 34. (Vide Syllogismus.) —Figura species qualitatis, 0 31, IV. Filii. De filiorum officiis erga parentes, M. 47. — Principia ex quibus determinari possunt filiorum officia erga parentes, I. — Officia amoris, gratitudinis et pietatis, II. — Officia obedientiæ, III. — Alia officia, IV. — Filiorum in parentes officia ex S. Scriptura, V. Finis. De natura causœ finalis. 0. 50. — Finis in intentione et in exeeutione, II. — Finis cujus et cui, III. — Finis ultimus et intermedius, IV. — Finis principalis et secundarius, V. — Finis operis et operantis, VI. — Finis objectivus et formalis, VII. — Finis naturalis et supernatuialis, VIII. — Finis in ordine inten­ tionis est vere et proptie causa, IX. — Imo finis qua ratione causa est, præstantior est ceteris causis, X. — De ratione causalitatis finis in actu primo, XI. —... in actu secundo, XII. — De universalitate causas finalis 0. 51. — Omne agens agit INDEX ALPHABETIC!.» 3G3 propter aliquem finem, II. —... imo propter aliquem ultimum finem, III. — Ex fine rebus præstitutoet indubie cognitio solidum argumentum desumi potest ad earum rerum naturam determi­ nandam, VI. — De fine creationis, C. 8. (Vide Creatio.) — Quid sil agere propter finem, M. 1. — Diversi modi agendi proptsr Saem, I. — Finis in diversis agentibus, II-IV. — Homo libere agens agitsemper propter finem, M. 2, III. — Homo libere agens sem­ per agit propter aliquem ultimum finem, 3, I. — Ultimus finis est unus pro omnibus hominibus objective, seu secundum rationem ultimi finis, quamvis non sit idem subjective, nempe quoad judicium quo determinatur in quo finis ultimi ratio inve­ nitur, II. — Ultimus finis propter quem homo agit realiter existit, III. (Vide Beatitudo.'' — Finis est potissima circum­ stantia, M. 14, IV. — Actio humana est bona vel mala ex fine causaliter, VII. — De relatione inter finem operis et finem ope­ rantis, IX. Finitum. 0. 23. (Vide Infinitum.) Forma propositionis, L. 20, II. — Forma significat essentiam, 0. 10, III. — Forma relate ad mutationem, 0. 25, II. — Forma species qualitatis, 0. 31, IV. — Ratio causalitatis, causæ formalis, II. — Forma substantialis et accidentalis, III. — Existentia realis formarum substantialium ontologice saltem est admittenda, IV. — De ordine inter materiam et formam, 0. 49, II. — Forma substantialis, C. 16, IV. (Vide Scholasticum sys­ tema de substantiali corporum compositione.) — Eductio forma­ rum e potentia materiæ. C. 17, VI. — De anima humana ut forma substantiali corporis, P. 13. (Vide Anima.) — De unitate formas substantialis in homine, P. 16, X. — Forma sumpta pro idea vel specie intelligibili, P. 30, IL — Forma in doctrina Kantiana, L. 56,1. Formalismus. Almarici (juxta quem Deus erat forma omnium), T. 10, III. Formaliter. 0. 20, V. Fortitudo. M. 20, VIII. Fortuna. 0. 52. (Vide Casus.) Fruitio. Actus elicitus a voluntate, M. 16, VII. Fuga P. 45, IV. Fundamentum materiale seu remotum et fundamentum tor male seu proximum. 0. 38. V. Furor. Species iræ, P. 46, V. Futurum. 0. 36. (Vide Tempus.) — Futura necessaria et c-ntingentia, T. 24, II —... absoluta et conditionata, IV.—... parata et connexa, IV. — Deus videt omnia futura libe. a. sive absolute, sive conditionate sumpta, in libero decreto suæ vo­ luntatis, IX INDEX ALPtlABF.TICl'8 a Saudium. Ejus causa et effectus, P. 45, V. Generatianismus admitti nequit, P. 11, V. (Vide Traducit- nismus.) Generatio, species motus, L. 8, IX. — Generatio, C. 16, 1. — De generatione spontanea. P. 10. — Quid sit, I. — Est undequaque absurda, IV et V. — Generationis terminus quo et ter­ minus qui, P. 11, IX. — Generatio animarum filiorum a paren tibus non est admittenda, P. 11. (Vide Traducianismus.) Gen». Jus gentium, M. 26. (Vide Jus.) Genus. L. 4, III. — Quo sensu dicatur pars speciei, L. 4, V. — Genus supremum, infimum, subalternum, L. 5, II. — Genere toto differre, P. 5, V. — Genericæ et specific® notiones quomodo ad nos veniant, L. 5, VI. Gestus. Notio et utilitas, L. 10, XII. Gloria. Beatitudo hominis in ea non consistit, M. 5, III. Gubernatio. T. 31, I et III. Ii Habitus. Praedicamentum, L. 6, VII. — De habitibus, G. 32. — Habitus definitio, II. — De ratione habitus est dicere aliquo modo ordinem ad operationem, IV. — De modo quo habitus potest esse in corpore nostro, in sensibus et in anima nostra, V. — De habitibus intellectualibus (habitus primorum principiorum et ha­ bitus scientifici), VI. — De coexistentia habitus fidei cum habitu scienti®, in eodem subjecto. VII, VIII. — De causis habituum, IX. — In voluntate humana potest esse habitus, M. 20, II. — Habitus boni et habitus pravi, III. — Per se habitus augent volun­ tarium ; per accidens autem minuere vel destruere culpabilitatem possunt. V. Hæcceitas. 0.4, 6. (in responsione ad 1.) Harmonia præstabilita, P. 14. VI. Hermenéutica. L. 61, IV. Herus. De societate herili, M. 48. — De mancipiis, II. — Manci­ patio stricte sumpta juri naturæ adversatur, III. — De famulata, IV. — De mutuis officiis inter dominos et servos, V. Homo. De actibus humanis. (Vide Actus.) Honor. Beatitudo hominis non potest consistere in honore, M 5. II. INDEX ALPUAUET1CU8 3Ù5 Hypothesis. L. 24, I. Hypnotismus. C. 24, III. I latrochimismus. P, 1, VI. latromechanismus. P. 1. VI. Idea. Notio logica, L. 1. IV. — Idearum distinctio a phantasma­ tibus, V. — Idearum notae, VI. — Idea essentialiter differt a perceptione seu apprehensione, VIII. — De idearum divisionibus ex parte objectorum, L. 2. — Idea positiva et negativa, II et III. — ... simplex et composita, IV et V. — ... geometrica et pura IV. — ... concreta et abstracta, VII. — ... realis et logica, VIII. — De idearum divisione ex amplitudine objecti, L. 3. — Idea singularis et universalis, II,— ... particularis, collectiva et dis­ tributiva, 111-V. — Ideæ univocæ et analog®, VI et VII. — Ideæ æquivocæ non dantur, VIII. — De idearum divisionibus ex modo reprœsentandi, L, 7, — Idea clara et obscura, III. — ... distincta et confusa, III. (Cf. VIH.) — ... completa et incom­ pleta. V. — ... adæquata et inadæquata, VI. (Cf. IX. —De divisione idearum inter se collalarum, !.. S. — Ideæ iden­ tic® et diversæ, III et IV. — ... associai®, V et VI. —... socia­ biles et insociabiles, VII. — De jontibus obscuritatis nostrarum idearum deque mediis ad ideas perficiendas idoneis, L. 13. — Idea clara et distincta Cartesii, ut critérium veritatis, L. 54, IV Idea speciata ut causa exemplaris, 0. 48. — Duplex acceptatio idearum, II. — Causa idealis seu idea quamvis proprie sit in agentibus intellectualibus, locum tamen aliqua ratione habet etiam in rebus naturalibus, IV. — Ratio causalitatis in ideis, V. — De natura idearum, P. 30. — Idea est quid accidentale in mente nostra existons, III. —Idea est quid spirituale in se sumpta. — Idea est essentialiter representativa, seu essentialiter objectiva. V. — Utrum ideæsint objecta nostrarum -.agnitionum,P. 31. —In­ trinsece repugnat ideam seu speciem intelligibilem esse objectum postr® intellectionis direct®, III. — Utrum ideæ sint in nobis innatœ, P. 32. — Utrum sensus sint causœ totales nostrarum idea­ rum, P.33. — De origine nostrarum idearum, P. 34. — Primitivæ ide® universales formantur ex sensibilibus virtute abstrac­ tiva intellectus, V. — Formatis autem per abstractionem a sensibi­ libus ideis primitivis, intellectus vi sua nativa ad alia intelligenda assurgit, VI. — De ideis divin is, T. 23. — In mento divina necesse est ut sint ideæ, II. — Idea in Deo existons est realiter ipsa divina essentia, non quidem Cvnsiderala ut est essentia, sed ut est intellecta. III. — Pluralitas idearum in Deo, IV. Deus co­ gnoscit alia a se in sua essentia, ut in medio quo, VI. Ziciuiu. Summi philos. — I. 111. 366 INDEX W11ABET1CÜ8 Idealismus. L. 50, XI et XII. Identitas. 0. 13, VII. — De identitate indiscerniblliutn, 0. 14, XI. Ignorantia. L. 40, VI. — Ignorantia radicaliter in nobis oritur vel ex limitatione intellectus cognoscentis, vel ex ipsa objecti obscuritate, L. 40, VI. — Ignorantia elenchi, L. 43, IV. — Igno­ rantia concomitans non facit involuntarium, M. 19, IV. — Igno­ rantia consequens non causât involuntarium, V. — Ignorantia directe volita seu affectata, et ignorantia indirecte volita; supinaseu crassa, ibid. — Ignorantia antecedens causal simplici­ ter involuntarium, VI. — Ignorantia vincibilis et invincibilis,ibid. Imaginatio. L. 51. (Vide Phantasia.) Immensitas. De immensitate Dei, T. 21. — Discrimen inter im­ mensitatem et ubiquitatem, II. — Deus est immensus, III. — In cogitanda Dei immensitate, resistendum est plantasiæ: VI. (Vide Ubiquitas.) Immortalitas. De immortalitate anima; humante, P. 9. — Im­ mortale per essentiam et per participationem, II. — Anima hu­ mana est immortalis, VI. — ... est per se et ab intrinseco immortalis, VII. — ... a Deo non annihilatur, VIII. — Deus est immortalis, T. 20. IV. — Discrimen inter æternuin et immor­ tale, ex Augustino, V. Immutabile. De ente immutabili, 0. 25, VII. — De ente immutatabili secundum quid et simpliciter, seu absolute, VIII. Immutabilitas. De immutabilitate Dei, T. 19. — Deus est subs­ tantialiter immutabilis, II.— Deus est essentialiter immuta­ bilis quoad accidentia, III. — Deus est omnino immutabilis quoad actiones sive intellectus, sive voluntatis, IV. Imperium. De actibus imperatis a voluntate, M. 17. —Imperare est actus rationis præsupposito tamen actu voluntatis, II. — Tum actus appetitus sensitivi, tum actus exteriorum membro­ rum subjacent in homine imperio rationis, V. — Imperium et actus imperatus sunt moraliter unus actus, VI. Impossibile est idem simul esse et non esse secundum idem, L. 55, IX-XI. Impossibilitas. 0. 9, I. (Vide Possibilitas.) Impotentia, species qualitatis, 0. 31, IV. Imputabilitas. Actiones humanæ jure homini cujus sunt im­ putantur, M. 18, III. Incorporeum. De incorporea Dei natura, T. 10. Incorruptio librorum. L. 61, III. Indictio. De belli indictione, M. 60, V1J, INDEX ALP11ABET1CU3 367 Indifferentia. De indifferentia requisita ad libertatem, P. 50, VIII. — Species indifferentia : activa et passiva; objectiva et subjectiva seu formalis ; specificationis seu contrarietatis et exercitii seu contradictionis, physica et moralis, VIII. — De specie indifferentia requisita ad libertatem, X et seqq. — De indifferentia actuum humanorum, M. 15. — Indifferentia mora­ lis, I. — Dantur actus humani moraliter indifferentes, secundum speciem, III. — Necesseest omnem actum hominis a deliberativa ratione procedentem, in individuo consideratum, bonum esse vel malum, V. Indiscernibile. De identitate indiscernibilium, 0. 14, XI. Indissolubilités. De indissolubilitate matrimonii, M. 43. — Matrimonii vinculum est ex lege natura indissolubile, III. .ndividuatio. De principio individualionis, C. 19.— Principium individuationis seu unitatis pure numérica recte statui potest materia quoad res materia et forma constantes, IV. Inductio. De natura inductionis, L. 38. — Inductio proprie ar­ gumentativa, II. —... socratica et rhetorica, IV.— ...completa et incompleta, V. — Processus inductivus, VI. — Inductionis vis nulla sine syllogismo, VII. — De legibus inductionis, L. 39. — Leges inductionis completa, I. — ...incompleta, II. Inferiora idea universalis, L. 3. 11. Infinitum De ente infinito et finito, 0. 23. — Infinitum privative et negative, II. — Infinitum secundum quid et simpliciter, III. — Discrimen inter infinitum et indefinitum, IV. — Inter infi­ nitum negativum et ens in genere, V. — De natura notionis qua nobis inest de infinito, VI. — Opinio cartesiana circa prioritatem in mente nostra notionis infiniti, VII. — Notio infiniti ha­ beri nequit per continuam additionem finiti ad finitum, IX. — Notio infiniti haberi potest per totalem subtractionem limitum a finito, X. — De subjecto infinitatis, 0. 24. — Multitudo actu infinita intrinsece repugnat, II. — Repugnat magnitudo actu infinita, V. — Ens absolute infinitum non potest esse nisi ens simplicissimum, VII. — Infinitum solum potest esse objectum beatitudinis humana, M 6, II. Influxus. De mutuo influxu inter animam et corpus, P. 24. — Platonis opinio, II et III. — Systema assistentia seu causarum occasionalium, IV et V. — Harmonia præstabilita VI et VII. — Influxus physicus quorumdam recentiorum, VIII et IX. — Doc­ trina S. Thoma. X et XI. — De actione divina in causas secun­ das, T. 33 seqq. Instinctus natura rationalis cacus nequit assumi ut supremum critérium veritatis, L. 63, IX. Intellectus. Sola anima independenter a corpore est subjectus immediatum facultatum intellectivarum, P. 22, V et seqq. —L: 368 INDEX ALPHABETICUS natura intellectus humani, P. 27. — Intellectus humanus est po­ tentia essentialiter passiva, V. — De intellectu possibili et agente, P. 28. — De variis denominationibus intellectus, P. 29. — Intel’ectus speculativus et practicus, VIII.— De subjecto proprio et immediato intellectus humani, P. 37. — Objectum proprium et directum intellectus nostri in præsenti rerum conditione sunt essentiæ rerum sensibilium, II. —De ordine voluntatis ad intel­ lectum, P. 51. (Vide Voluntas.)—Per actum intellectus videntis Deum formaliter constituitur beatitudo, M. 8. VI. ntelligentia. Phantasia exercitio intelligentiæ consociatur, P. 51, II. — Pericula intelligentiæ ex phantasia, III. — Remedia, IV. —Deintelligentia et ratione. L. 53.— Intelligentianon po­ test esse errori obnoxia in judiciis sibi propriis, II. (Vide Ration.) — De ¡ntelligentia Dei, T. 22 et seqq. (Vide Scientia.) Intentio, prima, secunda, L. 2, IX. — Intentio, actus elicitus a voluntate, M. 16, III. Interpolatio librorum, L. 61, III. Interventus. Principium quod vocant de non-intervenlu neque proclamare neque observare licet, M. 59, VII. Intuitio. L. 9, II. Ira. Est passio appetitus irascibilis, L. 44, VI. — Qua ratione ira non habet passionem oppositam sicut ceteræ habent, VII. — Iræ species, causæ, effectus, P. V, 46. V. Judiciaria potestas auctoritatis politicæ, M. 54. (Vide Potestas. Judicium. De natura judicii, L. 18. —De conditionibus requi­ sitis ad judicium efformandum, II. — Jndicii explicatio philo­ sophica, IV. — De variis judiciorum speciebus. L, 19. — Veritas logica plene et perfecte habetur per judicium, L. 47, IV. Jus. De jure et of/icio inter se comparatis, M. 30. (Vide Officium.) — De jure gentium. — Jus gentium formaliter sumptum non est neque lex naturæ, neque lex positiva, sed infertur ex (aliquo principio absoluto naturæ et ex aliquo facto universali quidem, sed in se contingenti, III. — Jus naturale, M. 26, IV. — De na­ tura el divisionibus juris, M. 28. — Jus objective spectatum et subjective, III. — Juris divisio ut est lex, IV. — Juris divisio objective accepti, V. — ... subjective accepti, VI. — De juris proprietatibus seu attributis, VII. — Limitatio juris VIII. — Jurium collisio, IX. — Coactio ex jure X. —De subjecto juris et officii. M. 31. — Bruta aliæque creaturæ irrationales esse ne­ queunt subjecta jurium; consequenter nullo officio astringun­ tur homines erga illa, II. —De jure proprietatis M. 38. (Vide Proprietas.) — De officiis et juribus subditorum erga politicam potestatem, M. 55. (Vide ¿ea:, Tyrannus.) — Jus internationale : De officiis et juribus paci/icis geniis ad gentem, M. 59. (Vide Officium.) — De relationibus non pacificis. (Vide Bellum.) Justitia M. 20, VIII. (Cf. ibid. VII.) INDEX ALPHABETICUS 3G9 L Latio, species motus, L. 8, IX. Legislativa potestas, M. 52. (Vide Pótenlas.) Lex. Leges naturæ, C. 20, 21. (Vide Natura.) — Leí civilis non est supremum moralitatis critérium, M. 10. VI. — De natura legis et legislatoris, M. 22. — Lex est aliquid non voluntatis sed rationis, I. — Ratio finalis ultima legis est bonum commune eo­ rum quibus lex imponitur, II. — Ratio cujuslibet individui non est factiva legis, IV. — De promulgatione legis, V, VII. (Vide Promulgatio.) — De lege ceterna, M. 23. — Existit lex quædam æterna, I. — Legis ælernæ natura ex S. Thoma, III. — Distinctio legis æternæ a Providentia, IV. — De lege naturali, M. 24. — Existit in homine lex quædam naturalis (Quid sit lex active et passive sumpta), I. — De præceptis contentis in lege natuiæ, II. — Lex naturalis est ab intrinseco immutabilis, IV. — De 'lege positiva, M. 25. — Deus sine detrimento, imo cum maximo pro­ fectu nostræ libertatis, potest suas leges positivas hominibus indicere, IV. — Præter legem naturalem et legem humanam ne­ cessarium fuit ad directionem humanæ vitæ habere legem divi­ nam, V. — Lex humana derivatur a lege naturali, non præcise ut conclusio ex principiis, sed ut determinatio quædam aliquo­ rum communium ipsius legis naturæ, VIII. — De legis naturalis sanctione, M. 27. (Vide Sanctio.) — Principia quæ legislationi politicæ præsidere debent, M. 52, VII. — Leges humanæ: 1’ si justæ sint, obligant cives in conscientia ; 2’ non autem per se obligant, si sint injustæ ; 3° hæ autem possunt obligare per ac­ cidens, dummodo contrariæ non sint legibus divinis, M. 55, III. Liber authenticus seu genuinus, et supposititius vel spurius, incorruptus et corruptus, maculatus, vel interpolatus, L. 61, III. Liberalismos. P. 50, XII, XIII, seqq. Libertas. De divina libertate relate ad creationem, C. 9. (Vide Creatio.) — De humana libertate, P. 50. —Homo gaudet libertate arbitrii, IV. — De radice creatæ libertatis, V. — De indifferentia requisita ad libertatem, VII. — Indifferentia objectiva et sub­ jectiva essentialiter requiruntur ad naturam libertatis, XI. —Ad rationem libertatis non requiritur indifferentia contrarietatis, sed •sufficit indifferentia contradictionis, XIII. — Indifferentia mora. lis ad bonum et ad malum nullo modo est de natura libertatis, sed est de imperfectione ipsius, XIV. — De libertate conscience, M. 65.— Libertas conscienti» in se spectata est omnino impia, V. — Socialiter considerata, si in datis circumstantiis tolerari potest, nunquam tamen ut approbanda et multo minus prote­ genda vel inculcanda, VI. — De libertate cultuum, M. C5. — 370 INDEX ALPHABETIC!!® Libertas cultuum in se spectata est absurda, H. — Quamvis so­ cialis auctoritas civilis possit quandoque tolerare cultuum li­ bertatem, eam tamen lege aliqua sancire nullatenus potest, III. — De libertate docendi, M. 67. — Libertas docendi sive voce sive scripto est intrinsece absurda et inhonesta, V. Limitatio juris, M. 28, VIII. Logica. Ars et scientia logica, Prol. II. — Objectum ejus est ratio dirigenda, III. — Divisio in Logicam naturalem et scientificam seu artificialem, V. — Altera divisio in Dialecticam et Criticam, VI. — Logicæ studium necessarium, VIII. — Logica in quaes­ tione de divisione et subordinatione scientiarum, L. 67, I et seqq. Locutio. Ejus notio et discrimen a voce, L. 10, VIII. Lumen sub quo, L. 66, III. M Magisterium. De divino magisterio, L. 58. — Magisterium et auctoritas, II. — Conditiones quibus auctoritas magisterii prædita esse debet, ut fide dictis ejus adhæreamus (sunt scientia et voracitas loquentis), III. — Auctoritas divina est firmissimum veritatis critérium, IV. — Certitudo assensus fidei quæ auctori­ tate divina tanquam criterio nititur est certitudo metaphysica, V. — Hæc certitudo superat quamlibet aliam nostram certitudinem metaphysicam, VI. — De humano magisterio, L. 60. — In rebus scientiflcis, auctoritas humana per se loquendo est infirmissimum critérium veritatis, II. — Natura humani magisterii in rebus scientiflcis, IV. — Per accidens autem auctoritas sapientium est veritatis critérium, V. — In rebus facti auctoritas humana generatim inspecta est critérium veritatis seu certitudinis moralis, VI. (Vide Testis.) Magnetismus. Mesmerismi, seu Magnetismi animalis descriptio C. 24. — Critica magnetismi, C. 25. — Phænomena magnetismi cum miraculis comparata, XII. Magnitudo. 0. 24, IV. — Repugnat magnitudo actu infinita, V. Major, L. 32, VI. Majus extremum, ibid. Malitia. De malitia actuum humanorum,M. 9. (Vide Moralitas.) Malum. De malo, 0. 18. — Duplex acceptio, II. — Malum phy­ sicum et morale, III. — Intrinsece repugnat existere summum malum ut malum est, IV-VI. — Malum non potest esse nisi a bono, non tamen per se sed per accidens causa mali, IX. — Ma­ lum metaphysicum, juxta Leibnitzium, O, 20, III. — Deus non INDEX ALriIABETlCUS 371 potest velle malum culpæ seu malum morale neque per se noque per accidens. T. 14, VI. — Deus non per se sed per accidens vult malum physicum esse, in universo, VIII. Mancipium. De mancipiis, M. 48, II.— Mancipatio stricte sumpta juri naturæ adversatur, III. Mania, species iræ, P. 46, V. Materia. Materia propositionis, L. 20, II. — Materia relate ad mutationem, 0. 25, II. — Materiæ notio, 0. 49, I. — De ordine inter materiam et formam, II. — Materia secunda et prima. III. — Materia improducta intrinsece repugnat, C, 2. V. — Materia ponderabais et imponderabilis, G. 15, II. — De materia prima, juxta scholatiscos, C. 17, V. — Eductio formarum e potentia materiæ, VI. — S. Thomas indubie docet realem distinctionem inter materiam primam et formam substantialem, quas habet ut duas partes substantiæ, III. — Materia ut principium individuationis, C. 19. IV. (Vide Individuado.) Materialismos. Materialistarum sententia de origine mundi, C. 4, I. — Mundus oriri non potuit ex fortuito atomorum con­ cursu, ut volunt materialist», II, III. — Materialismus psycho­ logicus, P. 8, III: IV et seqq. — Materialismus Davidis de Di­ ñando, T. 10, II. Mathematica, in quæstione de divisione et subornatione scientia­ rum, L. 61, J et seqq. Matrimonium. De natura matrimonii, M. 42. — Mutuus con­ sensus conjugum est causa efficiens matrimonii, III. — Monita iis qui matrimonium ineunt, V. — Matrimonium est per se ho­ nestum, VII. — Attamen matrimonium respectu individui non cadit sub præcepto, et eo præstantior est verus cælibatus, VIII. — De matrimonii indissolubililale, M. 43. (Vide Indissolubili tas.) — De matrimonio in relatione cum potestate civili, M. 44. — Vinculum matrimoniale nulla ratione subjicitur potestati civili, VII, VIII. Medium quo, in quo, E. 1, VIII. — Medium seu medius termi­ nus, L. 32, VI. — De inventione medii, L. 35, VI. — Medium in quo (scientiæ), T. 23, VI. Meditatio. L. 9, IV. Memorativa. P. 24, III. Memoria. P. 29. III. — Memoria positiva et negativa, IV. Mendacium. M. 40, III. — Sententiæ absolventes mendacium ab immoralitate,IV. — Mendacium est per se intrinsece malum, VI!. Meritum. Ratio meriti et demeriti, M. 18. VI. — Conditiones ac meritum vel demeritum, VIII. — Homo actibus suis potest me­ reri ve) demereri tum apud alios homines, tum apud societatem. IX. — Actus humani habent rationem meriti vel demeriti ap -. ipsum Deum, X. 372 INDEX ALPHABETIC!!» Mesmerismus. C. 24, 25. (Vide Magnelismus.) Metaphysics, in online ad divisionem et subordinationem scien­ tiarum, L. 67, I et seqq. Metempsychosis. P. 17, VII, VIII. Methodus. De methodo in genere, L. 44. — Methodus analytics et synthetics, I. — Regulæ methodi in genere, II. — Regulæ me­ thodi synthetic® et analytic®, III, IV. —De methodo addiscendi per se et docendi alios, L. 45. — Methodus scholastica, I, et seqq. — De methodo disputandi, L. 46. — Leges servand® in disputa­ tionibus scholasticis, II. — Earum utilitas, III. — Methodus cartesiana, L. 49, Il et IV. Metus. Metus gravis, levis : gravis absolute, relative, M. 21, VII. Actio facta ex metu est simpliciter seu quoad se voluntaria, quamvis secundum quid seu hypothetice sit involuntaria, VIII. — Leges positivæ circa actiones factas ex metu, IX. Minor. L. 32, VI. Minus extremum, ibid. Miraculum. De natura miraculi. C. 22. — Conditiones requisit® ad rationem miraculi, IV.— Miraculum estpræter, vel contra or­ dinem naturæ, V. — Divisiones miraculorum, VI, VII. — De possibilitate miraculi, C. 23, I et seqq. — Sensus communis ho­ minum et historia relate ad miracula, VI. — Phænomena magnetismi cum miraculis comparata, C. 25, XII.— De criteriis miraculorum, C. 26. — Criteria ad discernendum factum miraculosum a naturali, IV.— Criteria ad discernendum interventum divinum, V. Mixtio, genus compositionis, C. 15. IX. Modalis (propositio), L. 27, III et IV. (Vide Modus.) Modestia, virtus, M. 37, III. Modus, et speciatim de modo propositionis modalis, L. 27, III et IV. — Modi syllogismi, L. 35. lyideSyllogismus.) — Modus habendi, L. 8, IX. Moleculæ integrantes et constitutivæ, C. 15, III. Monarchia. Fonnæ divers» regiminis monarchici, JI. 56, III. — Optima regiminis forma est monarchia, M. 58, IL — Attenta præsenti hominum conditione melior est monarchia, temperata quam absoluta, III. Monodynamismus. P. 16, VI. Moralis, in ordine ad divisionem et subordinationem scientiarum, L. 66,1, VII. — Sensus moralis, ut critérium moralitatis, J'. 11, VI, VII. Moralitas. De bonitate et malii'a actuum humanorum, M, 9. — De bonitate et malitia actuum humanorum oportet loqui propor- INDEX AI.PIIABETICÜS 373 tionaiiter, sicut de bono et malo in rebus, I. — Actio humana di­ citur bona ex plenitudine essendi quæ ipsi debetur; dicitur mala ex deficientia talis plenitudinis, II. — Ad esse morale actionum humanarum requiritur quod ipsæ procedant a libero arbitrio, III. — Esse morale actionum humanarum est ipsarum habitudo seu ordo ad rectam rationem, IV. — De criterio extrínseco moralilatis actionum humanarum, M. 10. — Supremum critérium moralitatis non est opinio vel consuetudo populorum, III. — Non om­ nium actionum humanarum moralitas pendet alego civili, V.— Non omnium actionum moralitas pendet a libera Dei voluntate, VI. — De subjectivo criterio moralitalis, M. 11.—Sensismi placita, II. — Sensus physicus, III, IV. — Phrenologorum delirium, V. — Non moralis, VI VII. — Sentimentalismus, VIII, IX. — De ob­ jectiva criterio moralitalis, M. 12. — Supremum critérium moralitatis est ipsa evidentia objectiva honestatis vel turpitudinis ratio­ nis humanæ, I. — Primum principium veritatum moralium est : Bonum est faciendum, et malum vitandum, III. — De principiis moralitalis humanarum actionum, M. 15. — Prima bonitas vel malitia actus humani est ex objecto, I. — Actio humana est etiam bona vel mala ex circumstantiis, VI. — Actio humana est bona vel mala ex fine causaliter, VII. — De iis guceconseguntur actio­ nem humanam ratione bonitatis vel maliliœ, M. 18. (Vide Pecca­ tum, Imputabililas et præcipue Meritum.) Mortalitas, P. 9,1. (Vide Immortalitas.) Motus, L. 8, IX. Multitudo. De multitudine, 0. 47, VII. — Oppositio inter unum et multitudinem, VIII. — De unitate et multitudine in eodem subjecto, IX. — Omnis multitudo supponit unitatem, et in unitate fundatur, X. — Multitudo actu infinita intrinsece repugnat, 0. 24,II. Mundus. De essentialibus mundi corporei characteribus. G. 1. — Mundus est ens undequaque compositum, I. — Est ens absolute finitum, II. —... contingens, III.— Mundus non existit a seipso, G. 2, II. Mutatio. 0. 25, I. — Requisita ad mutationem, II. — Mutatio substantialis et accidentalis, III. — Mutatio ab intrinseco et ab extrinseco, IV. — Mutatio absoluta seu intrinseca et relativa seu extrínseca, V. — Mutatio ad sensationem requisita, P. 26, V. Mutuum, M. 41, VI. — Illicitum est accipere pretium pro pecunia mutuata vi mutui, IX. Natura significat essentiam, 0. 10, III. — Natura cosmologice C. 20, I. — Naturæ leges, II. — Ordo naturæ, III. — Naturæ cur- 374 INDEX ALl'HADETICÜS sus, IV. — Existant leges naturæ, C. 21, I. — In rebus mundanis existit ordo, II.— Qui est contingens et accidentalis, III. Kecessariuni. De ente necessario et contingenti, 0. 21, I. — Ens contingens non potest realiter existera, nisi sive immediate sive mediate producatur ad existentiam ob ente necessario, IV. — Necessarium et necessitatis species : necessitas naturalis, P. 49,1. Negatio. L. 18, IV. Nihilum. De distinctione inter possibile et nihilum; notiones ni­ hili realis et idealis, 0. 9. IV. Nomen. L. 10, X. Nominalismus. De nominalismo, 0, 2. — Nominalismus purus est prorsus absurdus, III. Nominales. Nominalium sententia circa nostras cognitiones est sentiarum, 0. 10, V, VII. Non-interventus. Principium quod vocant de non-tnterventu neque proclamare, neque observare licet M. 59, VII. Notæ idearum, L. 1, VI. —Notæ idearum singularium, L. 3, II. Noumena (objecta extra nos), in doctrina Kantii, L. 50, I; P. 36 II. Numerus. Numero differre, L. 55, II. Nunc. 0. 36. (Vide Tempus.) O Objectivitas De objectivitate nostrarum cognitionum, P, 36. (Vide Cognitio, Idealismus, Verbum.) Objectivum. Æquivocationes circa hoc vocabulum in doctrina Kan­ tiana, L. 56, II. Objectum formale et objectum materiale scientiæ, L. 66, II. — Objectum formale quod et objectum formale quo vel sub quo, L. 66, III. Observatio. L. 38, III. Occasionalismus. 0. 45, I, II, III et seqq. (Vide Causa.) — Sys­ tema causarum occasionalium de influxu inter animam et cor­ pus, P. 14, IV, V. Oculus animæ, L. 1, II. — Organum visus, P. 23, II. Odium amori contrarium est, P. 45, III. Officium. De natura et divisione officiorum, M. 29. —De jure et officio inter se comparatis, M. 30.— Ontologice loquendo, prius est jus quam officium; attamen in pcrr.ona morali creata, prius INDEX ALPHABETICUS 375 est officium quam jus, III. —De suspensione juris, IV et seqq. — De officiis hominis quoad conservationem proprii esse, M. 35. —... erga animam, M. 36. — ... erga corpus. M. 37. — ... erga vitam proximi, M. 39. — ... quoad proximi perfectionem, Jl. 40. — (Vide Suicidium, Duellum, et alia vocabula de his materiis.) — Officia perfecta et imperfecta ; — humanitatis, utilitatis et bene­ ficentiae, M. 40, I. — Olficia conjugum, M. 45. (Vide Conjuges.) — De officiis et juribus subditorum erga politicam potestatem, M. 55. (Vide Lex, Tyrannus.) — De officiis et juribus pacificis gentis ad gentem, M. 59. — De officiis naturalibus inter nationes, II. — De officiis internationalibus ex pacto, seu voluntaris, III et seqq. Omnipotentia. De omnipotentia Dei, T. 28. — Deus est omni­ potens, II. — Divinae omnipotenti» competit creatio; imo ipsi soli convenit, III. Ontologia. Definitio et divisio, 0. Prol. Ontologismus. Ontologistica modificatio realism! Platonici, 0. 4, IV. — Ontologisticus realismus admitti nullatenus potest. 0. 4, V, et VI. — De Ontologismo, T. I. — Ontologismus Malebranchii, II et III. — Ontologismus Gioberti, IV. — Ontologismus mode­ ratus, V et VI. — De mente SS, Augustini et Thomæ circa ontologismum, VU et VIII. — Declarationes S. Officii de eodem, IX. — Ontologismi consequentia quoad possibilitatem atbeismi, T. 7, V. Opinio. L. 40. VIII. — Opinio populorum non est ultimum moralitatis critérium, M. 10, III. oppositio. Oppositionis idearum species, L. 8, VIII. — De oppo­ sitione propositionum, L. 28.—Leges oppositioniscontradictoriæ, V. — ... contrarias, VI. — ... subcontrariæ. Vil. — Oppositiones in propositionibus compositis et modalibus, VIII. Ordo necessario servandus est in docendo et discendo, L. Prol. X. Ordo naturæ, 0. 20, 21. (Vide Natura.) Origo relate ad principium et principiatum. 0. 41, VII et VIII. r Pantheismus. Pantheisticns realismus, 0. 5, III et IV, — Pantheismi notio genérica, C. 3, I. — Pantheismus Spinosæ, II. — Pantheismus, sive dicatur realisticus, sive spinosisticus est om­ nino rejiciendus, III. — Pantheismus egoisticus Fichtii, P. 27, VI et VII. — Pantheismus Schelling, VIII et IX. — Pantheismus materialisticus, T. 10, IV et præced. Parentes. De officiis et juribus parentum in filios, M. 46. — Ra­ tionalism! errores circa originem patriæ potestatis, II. — Patria 376 INDEX ALPIIABETICUg potestas immediate est a jure naturæ, HI. — Officia parentum in filios quoad corpus, IV — ... quoad animam, V. — Status civilis nullum jus habet imponendi suos magistros suasque scholas pa­ tribus familias quoad filiorum educationem tum intellectualem tum moralem, IX et X. Pars. Partes virtuales, reales, 0.14, III. (Cf. Quantitas.) Passio, species qualitatis, L. 6, VII ; — 0. 31 IV. — Passiones, P. 44, IV. — Passiones appetitus concupiscibilis, V. — ... Appe­ titus irascibilis, VI. — De passionibus concupiscibilis in specie P. 45. — Amor, II. — Odium amori contrarium, III. —Deside­ rium el fuga, IV. — Gaudium, V. — Tristitia, VI. — De passio­ nibus irascibilis in specie, P. 46. — Spes, I. — Desperatio, II. — Timor, III. — Audacia, IV. — Ira, V. —De iis quæ in voluntariumin/Zuunl exparte passionum, M.2i. — Passiones in se sump­ tas non sunt neque bonæ neque malæ moraliter ; sunt tamen alterutrum prout subjacent in homine rationis imperio, I. — Stoi­ corum et Peripateticorum sententia de passionibus. II. (Vide Concupiscentia et Metus.) Passivitas. Ratio activitatis et passivitatis in facultatibus ani­ mæ, P. 27, IV. Pater. M. 46. (Vide Parentes.) Patibilis qualitas, L. 6. VIII ; — 0. 3, I, IV. Patibilitas. Diversa genera patibilitatis, P. 27, IV. Patria. M. 52, I et II. Peccatum. M. 18, II. Perfectio. De perfectione generalim sumpta, 0. 20. — Perfectio prima seu ex esse, perfectio secunda, seu ex fine ; perfectio acci­ dentalis, II. — Perfectum relativum et absolutum, III. — Perfec­ tiones simpliciter simplices et perfectiones secundum quid, IV. — Perfectio formaliter, vel virtualiter, vel eminenter sumpta, V. — De Dei perfectione, T. 13. — In Deo sunt perfectiones om­ inum rerum, IV. — Qua ratione Deo conveniant perfectiones omnes, T. 15, VI. Persona. De supposito et persona, 0. 29. — Personalitas est quid vere positivum, IV. — Substantiœ secundae non possunt esse personæ, VI. — Attamen ratio personalitatis non est indi­ viduis substantiis ipsamet ratio earum singularitatis, VII. — In rebus creatis persona distinguitur realiter a natura individua earum, VIII. — De natura distinctionis inter personam et natu­ ram in rebus creatis, IX. — Intrinsece repugnat identitatem personæ constitui per memoriam et per conscientiam, XI. — Du mente Lockii, quoad quæstionem præsentem, XII. Personalitas. Admittendus est Deus personalis, T. 11, VI et VII. INDEX ALPHABETtCUS 377 Petitio principii. L. 43, IV. Phalansteria. M. 38, II. Phantasia. De phantasia (relate ad cognitionem veritatis), L. 51. — Phantasia in nobis consociatur exercitio intelligent!®, II. — Pericula intelligent ex phantasia, III. — Remedia contra pe­ ricula imaginationis, IV. —De sensu phanlasiæ, P. 25. — Phan­ tasia et phantasmata, I. — Phantasia in homine, II. — Genesis phantasmatum, III. — Reproductio phantasmatum, IV. Phantasma. (Vide Phantasia.) Philosophia. Vocabulum, Prol. I. — Notio, II. — Divisio, III. — Excellentia, IV. — Utilitas et necessitas, V. — Causa, VI. — Quasnam dispositiones requirit, VII. — A Logica incipienda est. Physica, in quæstione de divisione et subordinatione scientia­ rum, L. 67, I et seqq. Physico-chimismus. P. I, VI. Phrenologorum delirium circa critérium subjectivum moralitatis, M. 11, V. Polyandria. M. 42, X. Polyarchia. Formas divers® regiminis polyarchici, M. 56, II. Polygamia. M. 42. XI. Pontifex. (Romanus seu Summus), M. 63. (Vide Potestas.) Portentum. C. 22, III. Positivismus recentiorum et sensismus antiquorum, L. 63, II et III. Possessio, possidere, M. 38. (Vide Proprietas.) Possibilitas. De potentia objectiva, 0. 9. — De possibili abso­ luto et relativo, II. — De distinctione inter possibile et nihilum, IV. Postprædicamentum, L. 8, IX. Potentia, species qualitatis prædicamenti. L. 6, VII. — De po­ tentia et actu, 0. 8. — De potentia naturali et obedientiali, III. — Relationes potenti® et actus, IX. —Actus et potentia essen­ tialiter ad actum illum ordinat® sunt in eodem genere supremo XI. — De potentia objectiva, 0.9. (Vide Possibilitas.) — Potentia relate ad mutationem, 0. 25, II. — Potentia species qualitatis, 0. 31, IV. — De principiis specifica Uvis potentiarum, P. 21. — Po­ tenti® specificantur per ordinem ad proprias actiones ad quas natura sua ordinantur, II. — Quo sensu objecta specificent po­ tentias, V. — De subjecto potentiarum animæ, P. 22. (Vide Fa­ cultas.) — Deus est ubique per potentiam T. 21, IV. — Quo sensu potentia potest et debet admitti in Deo, T. 28, I. (Vide Omnipotentia.) Potestas. Beatitude hominis non consistit in potestate, M. 5. 878 INDEX ALPUABETICUS IV. — Potestas civilis, M. 51. (Vide Auctoritas.) —De potestate le­ gislativa civilis auctoritatis, M. 52. — De potestate exseculiva auctoritatis socialisé. i>3,-Depoteslatejudiciariapoliticæaucto. ritatis, Jl. 54.—Potestas judiciaria a potestate legislativa ut ab immediato suo principio derivat, II. — Attamen, quoad exerci­ tium, potestas legislativa et potestas judiciaria postulant distincta subjecta, III. — Jus inest politicæ auctoritati judiciariæ puniendi pœna capitali reos quorumdam criminum, X. et XI. — De of/iciiseljuribus subdilorumergapoliticam potestatem,M.ba.—(Vide Lex, Tyrannus.) — Potestas civilis nulla est super vinculum ma­ trimoniale, M.44, VII. (Vide Matrimonium.) — de potestate Ec­ clesiastica, M. 63. — Potestas ecclesiastica in Romano Pontifice ut in subjecto residens est natura sua omnino independeos a po­ testate civili, Il et III. — Imo potestas civilis aliquo modo sub­ jecta est potestati spirituali S. Pontificis, IV. — Ecclesia plenis­ sime gaudet facultate docendi independenter a potestate civili, V. — Independentia potestatis ecclesiastic® extenditur natura sua ad temporalia, quatenus ista judicantur necessaria ad finem spiritualem consequendum, VI. — S. Pontifex potest esse etiam rex, seu habere dominium temporale, imo decet ac etiam ne­ cesse est ut habeat, VIII. Præceptum. M. 22. VI. — De prxeeptis contentis in lege naturæ, M. 24, II. — Præceptum positivum et negativum : præcepta ne­ gativa obligant semper et ad semper; positiva vero, semper sed non ad semper, M. 30, V. — Nulla necessitas eximit ab adimplendo præcepto negativo legis naturalis, VI. — Necessitas extrema, vel etiam gravis eximit ab officio adimplendi præceptum legis naturalis positivum ; dummodo exemptio ab officio præcepti po­ sitivi non involvat transgressionem præcepti negativi, VI. — A fortiori conclusio prrecedens applicaturincasu legis positivæ, VIII. Prædeterminatio divina. T. 24, X ; 31, VI. Prædicabilia. L. 4, IV. Prædicamenta, L. 6, I. — Distinctio inter prædicamentum et prædicabile, II. — Prædicamenta explicantur, VII. Prædicatio in sensu recto et m sensu obliquo, L. 18, I. Cf. L. 20. Prædicatum. L. 18, I. — De extensione prædicati in propositio­ nibus regulæ et exceptiones, L. 22, V et VI. — De comprehen­ sione prædicati in propositionibus, VII. Præmissa. L. 31, II, Præmotio physica. — Deus physice præmovet causas secundas liberas ad agendum, intacta earum libertate, T. 33, (Vide Influxus). De divina praescientia futurorum. T, 24 (Vide Scientia). — De concordia divinæ prœscientiœ cum humana li­ bertate, T, 28. Præscientia. INDEX ALPHABETICON 37V Præsens. O. 36. (Vide Tempus.) Præsentia. Esse in aliquo per totalitatem præscntiæ, I*. IS, II. — Deus est ubique per praesentiam, T. 21, IV. Praeteritum. O. 36. (Vide Tempus.) Principiatum. 0. 41. V-VI1I. (Vide Principium.) Principium. De primis principiis objcctivis (ut sunt criteria ve­ ritatis), L. 55. — Primum principium a priori in demonstratio­ nibus directis seu ostensivis, est : Omne ens est sua propria natura, VII. — Primum principium a priori, in demonstrationi­ bus indirectis, est illud contradictionis : Impossibile est idem simul esse qt non esse, secundum idem, IX. — Abstractione facta a speciebus demonstrationis, primum principium est prin­ cipium contradictionis, X. — Prima principia demonstratio­ num non sunt suprema criteria veritatis, L. 65. IV. — Principii et principiat! notio, 0. 41, V. — Ad rationem principii, ut princi­ pium est, non requiritur quod præcedat principiatum prioritate naturæ; sed sufficit origo unius ab alio, VII. — Principium causalitatis’, 0. 42. (Vide Causalitas.) — Principium rationis suf­ ficientis, 0. 42. (Vide ratio sufficiens.) — De principio immediato actionis, 0.46. (Vide Causa.) — Principium individuationis, C. 29. (Vide Individualio.) — Principium specificativum, 21-, I. — Pri­ mum principium veritatum moralium est : Bonum est facien­ dum et malum vitandum, M. 12, III. — Primum principium mo­ ralitatis, juxta Ilobbes, Grotium, PufTendorfium, Kantium, Fichtium, Eclécticos, 1V-VIII. Prioritas. L. 8, IX. — Prioritas originis non requiritur, sed tan­ tum origo inter principiatum et principium, 0. 41, Vlll. — Prio­ ritas causæ præ effectu, 0. 41, II. Privatio. Distinguitur a simplici negatione, L. 8, VIII. — Priva- ' tio relate ad mutationem, 0. 25, II. Privativa oppositio inter ideas, L. 8, VIII. Probabilitas. L. 42. — De probabilitatis gradibus, III. Promulgatio. De legis promulgatione. M. 22, V. — De qualitate promulgationis legis, VII. Propositio. Propositionis natura, L. 26. — Propositio de tertio adjacente; tres termini propositionis sumi debent formaliter, non materialiter, III. — Propositio naturalis et innaturalis, vel inordinata, vel contra ordinem, vel indirecta; propositio praeter ordinem, seu præter naturam, seu per accidens, IV. — De divirisionibus propositionum ratione materiœ et qualitatis, L. 21. — Propositio necessaria et contingens ; possibilis et impossibilis ; tn materia remota et in materia naturali ; affirmativa et negati va; infiniti seu indefiniti subjecti vel prædicati ; vera et falsa, II-VU. —De divisionibus propositionum ratione quantitatis seu extensi onis, L. 22. — Propositionis extensio a subjecti extensi, ne ex- 3H<) INDEX ALPUABETICUS elusive desumitur, 1. — Propositio singularis, universalis, par­ ticularis, indefinita, II. — Propositio universalis metapliysice, physice, morali ter, IV. — De propositionibus re et apparentia com­ positis, L. 23. — Propositio simplex, composita, copulativa, cau­ salis, discretiva, relativa, 1-VI. —De propositione hypothetica, L. 24. — Propositio hypothetica disjunctiva, HI et seqq.— Propo­ sitio hypothetica conjunctiva, VI. — De propositionibus apparen­ ter simplicibus elrealilercompositis, L. 25.— Propositio exponens exponibilis, I. — ... exclusiva, Ill. — exceptiva, IV. — ... com­ parativa, V. — ... reduplicativa, VI. — De propositionibus ap­ parenter compositis, L. 27. — Propositio incidens, II et seqq. — De propositionibus modalibus, L. 28. — Propositio absoluta et modalis, I et seqq. — De oppositione propositionum, L. 28. — Pro­ positiones disparatae, contradictoriae, contrariae, subcontrariæ, subaltern», Il et III (Vide Oppositio.) — De conversione propo­ sitionum, L. 29 (Vide Conversio.) — De œquipollenlia propositio­ num, L. 30(VideÆquipollentia.) — De propositionibus per se notis et prioribus quoad nos, L. 41, V. Proprietas. De jure proprietatis, M. 38. — Ilomo jure natura» potest acquirere et possidere dominio perlecto stabiles proprie­ tates, VIII. — Imo spectato jure gentium, homines naturæ offi­ cio tenentur ad divisionem stabilium proprietatum, IX. — De determinatione individua juris proprietatis, XI. Proprium. L. 4, III. Providentia. De divina providentia, T. 36. — In Deo est provi­ dentia rerum mundanarum, III. — Omnia divinae Providenti» subjacent non in universali tantum, sed etiam in particulari, V. — De providentia Dei immediata, VI. — De distinctione inter legem æternam et Providentiam, M. 23, IV. Prudentia. M. 20, VIII. Psychologia. Notio et divisio, Prol. ad Psych. Pulchrum. De pulchro 0. 19. — Pulchri notio ex effectu, 1. — Tria requisita ad pulchritudinem : integritas, consonantia, cla­ ritas, II. — Descriptio philosophica pulchri, III. — Pulchrum sensibile et spirituale, IV.—Pulchrum humanum, VI. Pyrrhonismus. L. 48, III. Q Qualitas, prædicamentum, L. 6, VII. — Qualitas elementum propositionis, L. 21. 1. — De qualitate, 0. 31. — Ejus species: habitus et dispositio; potentia et impotentia; passio et patibi­ lis qualitas; forma et figura, IV. Quando, prædicamejilum, L, 6, VII. INDEX ALPUABETICUS Quantitas, elementum propositionis, L. 21, I. —Z'e . » naiwra, 0. 33. — Proprietates quæ de facto insunt — Essentiale constitutivum quantitatis estextensi t artiam ipsa substantia, non vero extensio partium in e: ; „ III et V. — Quantitatis definitio, V. — Dereali di<;< n :: litatis a substantia, 0. 34. — Essentia realis corporea i ltalis non est extensa actu, IV. — De natura distinet:. :.x ■ a substantia, V. — Deus potest quantitatem a substantia t -■ .sam conservare, VI. —De reali distinctione quantitatis . sub­ stantia corporea in ordine ad Ecclesiæ catholicæ doctrinam Eucharistia), VII. Qui, quæ, quod. Causa ut qua et causa ut quæ, O. -ti. X — Objectum forrnalc quod, vel ratio formalis «yuor.ct objectum : -male quo vel sub quo, seu ratio sub qua, lumen sub qm,. L. 111. — Terminus qui et terminus quo generationis, P. 11. IX. — 'Terminus a quo et terminus ad quem relate ad mutation m.