BIBLIOTECA DE AUTOR.ES CRISTIANOS Declarada de interés nacional EDITA AUSPICIIS ET INSPIRATIONE PON­ TIFICIAE UNIVERSITATIS SALMANTICENSIS CUIUS DELEGATIO APUD B. A. C. IN HOC SALUTIS MILLESIMO NONGEN­ TESIMO SEXAGESIMO QUARTO ANNO, SIC EST CONSTITUTA: Praeses : Excmus. et Revmus. Dom. Dr. Fr. Franciscus Barbado Viejo, Ο. P., Episcopus Salmanticensis, Magnusque Ponti­ ficiae Universitatis Cancellarius (nuper obitus). Vicepraeses: Umus. Dom. Dr. Laurentius Turrado, Rec­ tor Magnificus. Vocales: r. p. Dr. Aloysius Arias, O. S. A., Decanus Facultatis Theologiae; R. P. Dr. Marcellinus Cabreros, C. M. F., Decanus Facultatis luris; R. P. Dr. Pelagius DE Zamayôn, O. F. M. C., Decanus Facultatis Philoso­ phiae; R. P. Dr. Iulius Campos, Sch. P., Decanus Faculta­ tis Humanitatum Classicarum; R. P. Dr. Antonius Garmendia de Otaola, S. I., Decanus Sect. Paedagogiae ; R. P. Dr. Maximilianus Garcia Cordero, O. P., Cathedraticus Scripturarum Sacrarum; R. P. Dr. Bernardinus Llorca, S. I., Cathedraticus Historiae Ecclesiasticae. Scriba sive secretarius; lust, Dom. Dr. Aloysius Sala ΒλProfessor. LA EDITORIAL CATOLICA, S. A Apartado 466 MATRITI · MCMLXIV PATRES SOCIETATIS I ESU FACULTATUM THEOLOGICARUM IN HISPANIA PROFESSORES Sacrae Theologiae Summa luxta Constitutionem Apostolicam “Deus scientiarum Dominus” II Sacrae Theologiae Summa INTEGRUM OPUS QUATUOR VOLUMINIBUS CONSTAT: Vol. I. Introductio in Theologiam. De vera religione. De Ecclesia Christi. De sacra Scriptura. Vol. II. De Deo uno et trino. De Deo creante et elevante. De peccatis. Vol. III. De Verbo incarnato. Mariologia. De gratia. De virtutibus infusis. Vol. IV. De sacramentis. De novissimis. Sacrae Theologiae Summa II De Deo uno et trino. De Deo creante et elevante. De peccatis. AUCTORIBUS P. 1OSEPHO M. DALMAU, S. I. IN FAC. THEOLOGICA CASTROCTAVIANENSI PROFESSORE P. IOSEPHO F. SAGÛÉS, S. I. IX FAC. THEOLOGICA ON112NSI FROFESbURB EDITIO QUARTA BIBLIOTECA DE AUTORES MATRITI · MCMLX1V M CRISTIANOS NIHIL OBSTAT: DR. ANDREAS A. ESTEBAN. CENSOR. IMPRIMI POTEST: P ALOYSIUS GONZALEZ, S. I. PROV. IMPRIMATUR: f IOANNES, EP. ET VIC. GEN. MATRITI. 6 AUGUSTI 1964 Reghlro num. 4897-1964-—Depôeito legal 8^)6-1961 Da· Valicano. I· 24 Aprilia 1954 ^ERIAD\S diSuaSantita N. 320544 *, Rev me Domino, Quae volumina, "Sacrae Theologiae Summa" Inscripta, Augusto Pontifici dono rocena misisti, tuo ceterorumque huius operis auctorum nomine, non una de causa a Sanctitate Sua libontor sunt excepta. In primis siquidem Beatissimus Pater magni pependit alacritatem vestram in Illis pertractandis disciplinis, in quibus innitatur oportet recta aptaque sacerdotii candida­ torum institutio et conformatio· Ao praeterea non sine pecu­ liari animi oblectamento Ipse animadvertit, vos in hoc con­ dendo opero, non minus eruditionis copia quam eloquii perspi­ cuitate praestanti, eo praesertim contendisse, ut pontificia documenta, recentiora potissimum, in sua luce ponerentur, eorumque ductu ad lustam ducerentur trutinam rationes omnes quas, ad sacrae Theologiae studia quod attinet, nostra induxit aetas. Fore igitur omnino confidit Sanctitas Sua ut olerlcl, hoc sacrae Theologiae pabulo a vobis praebito innutriti, "so­ lidam illam doctrinam a maioribus traditam et communiter ab Scclesia receptam sectentur, devitantes profanas vocum novita­ tes et falsi nominis scientiam" (Codex Juris Canonici, can.129). Quamobrem ad hoc iter, quod inlistis, persequendum oatorno vos adhortatus animo, Romanus Pontifex et do munere grates agit, et caelestium munerum auspicem Apos tollcam vobis vestrlsque alumnis Benedictionem peramanter in Domino Impertit. Interea qua par est observantia me profiteor tibi addictissimum RoV.mo Patri P. Joachim Salaverri, S'.J. In Facultate Theologica studiorum Universitatis Commillensls Professore INDEX GENERALIS Notae theologicae adhibitae.................................................................. Sigla et breviationes.................................................................................. 3 4 TRACTATUS I De Deo uno et trino Introductio................................................................................................... Bibliografia generalis............................................................................... 12 14 LIBER I.—De Deo uno secundum essentiam........... 15 Caput I.—De possibili cognitione Dei................................................. 16 Articulus I.—De naturale cognitione Dei................................................... Thesis i. Exsistentia Dei naturali rationis lumine certo co­ gnosci potest............................................................................. Scholion. De atheismo, et de magno adultorum numero, qui incapaces putantur cognoscendi Deum................................ Thesis 2. Exsistentia Dei potest scientifice et intellectualiter demonstrari................................................................................ Scholion i. De innata Dei notitia apud SS.Patres................... Scholion 2. De argumento a simultaneo.................................... Thesis 3. Etsi imperfecte, vere tamen potest mens humana cognoscere quid Deus sit, quod quidem obtinet pluribus praedicatis, non mere synonimis, ei tributis....................... 16 Articulus II.—De visione Dei intuition.......................... Thesis 4. Intellectus creatus ad intuitivam Dei visionem ele­ vari potest.................................................................................. Scholion. De modo visionis intuitivae........................................ Thesis 5. Visio intuitiva Dei est absolute supernaturalis. . . Scholion. De naturali appetitu visionis intuitivae divinitatis. Thesis 6. Deus est omni intellectui creato incomprehensibilis. 16 23 25 33 33 34 39 40 45 47 51 58 X INDEX CENERALIS Pag. Scholion. Reicienda sunt systemata omnia pseudo-intuitionistica circa cognitionem Dei.............................................. Caput II.—De essentia Dei..................................................................... Articulus I.—De essentia physica et metaphysica et de attributis transcendentalibus Dei............................................. Scholion. De distinctione inter essentiam et attributa Dei. Thesis 7. Deus est unicus............................................................. Scholion i. De primitivo monotheismo..................................... Scholion 2. An pantheismus inter systemata adversa unicitati Dei computari debeat.................................................................. 61 65 67 71 73 78 79 Articulus II.—De attributis Dei quiescentibus..................... 79 Thesis 8. Deus est omni perfectione infinitus......................... 79 Thesis 9. Deus est simplex omnino et incommutabilis sub­ stantia spiritualis...................................................................... 87 Scholion. De anthropomorphismis V.T..................................... 94 Thesis 10. Deus est aeternus et immensus............................... 96 Corollaria doctrinae catholicae de essentia Dei.............................. 108 Scholion i. De personalitate Dei....................................... 109 Scholion 2. Deus est actus purus................................................ no Caput III.—De scientia Dei.................................................................... no Praeambulum de vita Dei in universum.................................................. 110 Articulus I.—De subiectiva perfectione scientiae Dei............................... 113 Thesis ii. Deus est intellectio subsistens infinitae perfec­ tionis...................................... 113 Articulus II.—De obiecto divinae scientiae....................... 117 Thesis 12. Deus est omnisciens; singillatim Deus cognoscit se ipsum, possibilia omnia et in universum res omnes de facto exsistentes in aliqua temporis differentia.............. 117 Thesis 13. Deus cognoscit ab aeterno omnia futura libera. 122 Thesis 14. Deus certo ac distincte cognoscit omnia contin­ gentia conditionate futura.......................................................... 125 Articulus III.—De medio divinae scientiae........................ 131 I. De specie in divina scientia........................................................... 131 II. Corollarium. Deus omnia videt immediate in se ipsis.............. 132 III. De obiecto formali divinae scientiae............................................. 134 IV. De medio in quo divinae scientiae................................................ 134 Thesis 15. Contingentia conditionate futura in nullo medio absolute connexo cum determinato extremo libertatis attingi possunt. Ideo a Deo attinguntur in eorum obiectiva veritate, sive in se ipsis......................................................................... 136 Scholion i. Expenduntur sententiae quorumdam auctorum. 141 Scholion 2. De sensu doctrinae S.Thomae................................ 142 V. Divisiones scientiae Dei.................................................................. 144 VI. De scientia Dei causa rerum......................................................... 145 INDEX CENERALIS XI Pag. Caput IV.—De voluntate Dei................................................................. 146 Articulus I.—De obiecto voluntatis divinae................................................ Thesis 16. Datur in Deo perfectissima voluntas, cuius obiectum est ipse Deus et alia a se............................................... 147 147 Articulus II.—De proprietatibus divinae voluntatis.................................. Thesis 17. Deus liberam habet voluntatem quoad alia a se.. Scholion 1. De constitutivo divinae libertatis........................... Scholion 2. De optimismo............................................................. De divisionibus voluntatis divinae................................................ De affectibus et perfectione morali voluntatis divinae............... 151 151 154 158 158 161 Articulus III.—De omnipotentia divina..................................................... 163 Thesis 18. Deus est omnipotens, seu Deo competit po­ tentia activa ad extra, quae ad omnia intrinsece possibilia se extendit.................................................................................. 163 Scholion 1. De potentia Dei absoluta et ordinata..................... 166 Scholion 2. De formali constitutivo potentiae Dei activae... 166 Caput V.—De divina providentia, praedestinatione et reproba­ tione..................................................................................................... 167 Articulus I.—De divina providentia........................................................... 168 Thesis 19. Universa quae condidit Deus providentia sua gu­ bernat; eamque non effugiunt mala, nec physica, nec mo­ ralia.................................................................................. 168 Articulus II.—De praedestinatione.............................. 174 Praeambulum de voluntate salvifica universali Dei.......................... 174 Thesis 20. Deus vult omnes homines salvos fieri; parvulis non exceptis qui sine baptismate moriuntur....................... 175 Scholion. De natura voluntatis salvificae universalis Dei.... 181 § i. Notio, exsistentia et certitudo praedestinationis..................... 184 Thesis 21. Admitti debet praedestinatio omnium qui salutem consequuntur; quae obiective certissima est, non autem subiective.................................................................................... 184 § 2. De causa praedestinationis.......................................................... 190 Thesis 22. Praedestinatio ad primam gratiam, et praedesti­ natio adaequate spectata est prorsus gratuita...................... 191 Thesis 23. Praedestinatio praecise et formaliter ad gloriam consequens est absolutam praevisionem meritorum............ 194 § 3. De praedefinitione actus salutaris.............................................. 206 Thesis 24. Deus omnes actus salutares praedefinit; non ta­ men praedefinitione formali, sed generatim praedefinitione mere virtuali.............................................................................. 206 Articulus III.—De reprobatione................................................................. 210 XII INDEX GENERALIS Pag. Thesis 25. Nulla datur reprobatio antecedens, neque positi_ ——va, neque negativa...................................................................... 211 LIBER II.-r^De Deo trino secundum personas.......... 222 CAVUj^fc^-Pe exsistentia mysterii Sanctissimae Trinitatis............. 222 Articulus I.—Errores oppositi et doctrina Ecclesiae............... ................. 222 Articulus II.—Mysterium Sanctissimae Trinitatis in Sacra Scriptura... Thesis 26. Trinitas personarum in unitate essentiae divinae probatur ex N.T....................................................................... Scholion. De revelatione Sanctissimae Trinitatis in V.T........ 228 228 251 Articulus III.—Mysterium Sanctissimae Trinitatis in Traditione....... 254 Thesis 27. Trinitas personarum in unitate essentiae divinae constat perpetua ac sincera Ecclesiae Traditione ante Ni­ caenam Synodum..................................................................... 255 Thesis 28. Sincerae et universali Ecclesiae Traditioni non ob­ stant quae ex quibusdam scriptoribus antenicaenis obiciuntur........................................... 263 Thesis 29. Sincera prorsus et catholica est sententia Patrum saec.IV de consubstantialitate Trinitatis............................. 270 Articulus IV.—Ratio naturalis et mysterium Sanctissimae Trinitatis.... 280 Thesis 30. Mysterium Sanctissimae Trinitatis, quod est mys­ terium stricte dictum, rationi naturali non repugnat......... 280 Appendix. Terminorum qui in Theologia trinitaria adhiben­ tur significatio........................................................................... 289 Caput II.—De divinis processionibus.................................................. 291 Articulus I.—Exsistentia processionum in divinis..................................... 292 Thesis 31. Dantur in divinis duae processiones immanentes. 292 Scholion. De prioritate et posterioritate in divinis.................. 295 Thesis 32. Solus Pater in divinis non procedit; unde notio «Ingeniti» illi propria est............................................................. 297 Thesis 33. Filius seu Verbum procedit a Patre per veram ge­ nerationem................................................................................. 301 Thesis 34. Spiritus Sanctus, non quidem per generationem, vere tamen a Patre et Filio aeternaliter procedit................ 306 Scholion. De additione particulae «Filioque» in Symbolo........ 319 Thesis 35. Spiritus Sanctus procedit a Patre et a Filio tanquam ex uno principio et unica spiratione.......................... 319 Articulus II.—De principio formali divinarum processionum................... 324 Thesis 36. Filius seu Verbum procedit per intellectum......... 326 Thesis 37. Verbum procedit per se et formaliter ex scientia Dei necessaria; ex scientia vero contingenti non nisi concomitanter.................................................................................. 333 Thesis 38. Spiritus Sanctus procedit per voluntatem............. 336 INDEX GENERALIS XIII Pag. Thesis 39. Principium quo proximum in divinis processioni­ bus est intellectio et volitio.................................................... 341 Thesis 40. Ratio cur processio Verbi est generatio, non autem processio Spiritus Sancti, ex principio formali, intellectu et voluntate, utriusque processionis desumi debet................. 347 Articulus III.—De originibus seu actibus notionalibus............................... 353 Caput III.—De divinis relationibus................................................... 356 Articulus I.—Exsistentia relationum in divinis.......................................... 356 Thesis 41. Dantur in divinis relationes reales originis ad intra. 336 Thesis 42. Relationes divinae quatuor numerantur; e quibus tres sunt realiter entitative inter se distinctae...................... 362 Scholion. An identitas, similitudo et aequalitas inter divinas personas sint relationes reales................................................. 365 Articulus II.—De distinctione inter relationes et essentiam divinam........ 366 Thesis 43. Inter essentiam divinam et relationes nulla datur distinctio realis, sed tantum virtualis, seu rationis ratiocina­ tae................................................................................................. 366 Scholion 1. De distinctione virtual! intrinseca......................... 372 Scholion 2. An natura divina sit de essentia relationum, ac relationes vicissim sint de essentia naturae.......................... 374 Articulus III.—De quidditate relationis divinae........................................ 375 Thesis 44. Relationes divinae formaliter perfectionem dicunt, etiam secundum esse ad................................................................ 376 Scholion 1. De natura perfectionis quam dicunt relationes di­ vinae............................................................................................ 380 Scholion 2. Quomodo contineantur perfectiones relativae in essentia divina, et consequenter ipsae perfectiones relativae aliae in aliis................................................................................ 382 Scholion 3. An relationes divinae sint transcendentales, an praedicamentales....................................................................... 382 Caput IV.—De divinis personis.............................................................. 384 Articulus I.—Conceptus personae in divinis............................................... 388 Articulus II.—De constitutivo personae in divinis...................................... 388 Thesis 45. Personae divinae constituuntur formaliter relatio­ nibus, et quidem secundum esse ad..................................... 388 Scholion. De subsistentia in divinis............................................ 394 Articulus III.—Conferuntur relationes et personae divinae cum originibus seu actibus notionalibus...................................................................... 397 A. Comparatio relationum cum originibus, ubi de ratione fun­ dandi in divinis relationibus....................................................... 398 B. Conferuntur origines cum personis, ubi quaestio an personae magis proprie dicantur constitui relationibus quam origini­ bus.................................................................................................... 399 XIV INDEX GENERALIS Pag. Thesis 46. Personae divinae non constituuntur originibus praecise conceptis.................................................................... 400 Scholion. De constitutivo personae Patris................................ 401 Articulus IV.—De spiratore et spiratione activa complementa................. A. An relatio spirationis activae pertineat ad principium quod spirationis....................................................................................... B. De constitutivo spiratoris, seu principii quod productionis Spiritus Sancti.............................. ;................................................ C. Conferuntur origo et relatio spirationis activae........................ 402 Articulus V.—De circuminsessione divinarum personarum...................... 407 Caput V.—De missionibus divinarum personarum...................... 409 404 406 406 Articulus I.—De Trinitate personarum in ordine ad operationes ad extra. 410 Thesis 47. Operationes ad extra communes sunt tribus per­ sonis; recte tamen aliae aliis personis appropriantur......... 410 Scholion t. Praecipuae appropriationes...................................... 415 Scholion 2. De significatione vocis «Deus».............................. 416 Scholion 3. De cultu personarum Sanctissimae Trinitatis.... 417 Articulus II.—De missionibus divinis in universum.................... 418 Thesis 48. Personae procedentes vere et proprie mitti dicun­ tur................................ 418 Scholion. Divisiones missionum................................................. 421 Articulus III.—De missione invisibili Spiritus Sancti................................ 422 Thesis 49. In Justificatione Spiritus Sanctus mittitur ad inhabitantum in anima iusti........................................................... 422 Scholion. De ratione formali inhabitationis Spiritus Sancti... 426 Thesis 50. Inhabitatio in anima iusti communis est tribus personis; Spiritui vero Sancto iure appropriatur.............. 428 Scholion. De relationibus in iusto exortis in sanctificatione... 434 Appendix. De duplici, ut aiunt, theologia trinitaria, latina et graeca.......................................................................................... 435 INDEX GENERALIS XV TRACTATUS II De Deo creante et elevante. De peccatis Introductio.................................................................................................. 445 BlBLIOGRAPHIA GENERALIS..................................................................................................... 450 LIBER I.—De creatione mundi in genere................ 448 Caput I.—De mundi origine.................................................................. 448 Articulus I.—De mundi effectione............................................................... 448 Thesis 1. Mundus creatus est a solo Deo.................................. 448 Scholion i. De natura actionis creativae.................................... 471 Scholion 2. Mundus creatus est a tribus Personis divinis ut uno principio............................................................................. 473 Articulus II.—De impotentia creandi in ente finito.................................. 474 f Thesis 2. Ens finitum ut causa principalis creare non potest.. 474 Scholion. Potest aliqua creatura ut causa instrumentalis creare?........................................................................................ 481 Articulus III.—De causa mundi exemplaris............................................... Thesis 3. In Deo Creante est idea mundi, seu huius causa exemplaris prima, quae est ipse Deus................................. Scholion. De ratione ideae exemplaris mundi in Deo............. Corollarium 1. Idea exemplaris mundi, non tamen huius creatio, est necessaria et aeterna............................................ Corollarium 2. Creaturae in suis rationibus participant vi­ tam divinam.............................................................................. Corollarium 3. Ideae omnium rerum exsistunt in Verbo Dei. Corollarium 4. Res eatenus sunt verae, quatenus ideis divi­ nis adaequantur........................................................................ Articulus IV.—De libertate Dei in creando mundo................................... Thesis 4. Mundus a Deo creatus est libere................................ 483 483 488 490 490 490 490 491 491 Articulus V.—De creatione mundi in tempore........................................... 500 I Thesis 5. Mundus creatus est in tempore................................ 500 Scholion I. Repugnat creatio mundi ab aeterno....................... 508 Scholion 2. Post creationem initialem creatur aliquid in mundo?...................................................................................... 510 Caput II.—De causa finali creationis.................................................. 1 Thesis 6. Finis ultimus Dei creantis mundum est bonitas divina ut communicanda et glorificanda; finis ultimus operis seu mundi est bonitas divina ut participanda et glorificanda. 512 512 XVI INDEX CENEKALIS Pag. Corollarium i. De gloria Dei extrinseca de facto obtinenda per creationem............................................._........... ............... 526 Corollarium 2. De perfectione morali hominis ex ultimo fine. 526 Corollarium 3. De studio gloriae Dei procurandae.......... 527 Corollarium 4. De humano progressu artistico et scientifico respectu finis ultimi............................................. 527 Scholion i. De homine fine proximo mundi materialis.......... 538 Scholion 2. De fine creationis in ordine supernatural!.......... 530 Scholion 3. De Christo fine proximo totius creationis.......... 531 Scholion 4. De Dei repraesentatione in omnibus creaturis per similitudinem................................................................................. 533 Caput III.—De exsecutione providentiae divinae............................ 536 Articulus I.—De conservatione mundi........................................................ 536 «"Thesis 7. Mundus conservatur positive, directe, immediate, in suo esse a Deo.......................................... ...................... .. Scholion i. Concurrunt creaturae ad conservationem mundi? Scholion 2. De mente S.Thomae circa divinam universalem conservationem............................................... Scholion 3. De connexione inter actum creativum et actum conservativum........................................................................... Scholion 4. Annihilat Deus aliquid?........................................... 536 542 543 544 544 Articulus II.—De concursu immediato Dei................................................ Thesis 8. Deus concurrit physice et immediate cum creaturis agentibus.................................................................................... Corollarium. De dependentia creaturae a Deo.......................... Scholion. De Banezianismo et Molinismo ante concursum mediatum................................................................................... 545 Articulus III.—De mundi gubernatione...................................................... Scholion. De dominio Dei in creaturas..................................... 557 559 LIBERJJ"^—-De angelis...................................................... 557 Caput I.—De angelorum creatione...................................................... 560 545 553 556 Articulus I.—De exsistentia angelorum.............................. 560 Thesis 9. Exsistunt angeli............................................................ 560 Scholion. Doctrina de angelis apud iudacos ante exsilium... 565 Articulus II.—Ulteriores quaestiones de exsistentia angelorum. Quot sunt angeli? Suntne angeli inter se distincti? Saltem primi angeli qui exstiterunt facti sunt a Deo ex nihilo. Creati vero sunt singuli immediate a Deo?............................................................................ 566 Caput II.—De natura angelorum.......................................................... Articulus I,—De spiritualitate angelorum.................................................. Thesis 10. Angeli sunt spiritus puri.......................................... 570 570 570 INDEX GENEKALIS XVII Pag. Articulus II.—Asserta quaedam circa angelorum spiritualitatem. Angeli sunt essentialiter simplices. Angeli sunt natura sua incorruptibiles. Angelus est aliquo loco intrinseco (divisibili vel indivisibili).. 579 Caput III.—De proprietatibus angelorum.......................................... 581 Articulus I.—Asserta quaedam de intellectu angelico. Angeli perfectio­ ne cognitionis homines superant. Virtus intellectiva angeli. Me­ dium cognitionis angelicae. Modus cognoscendi angelicus. Obiectum cognitionis angelicae materiale............................................... 582 Articulus II.—De cognitione secretorum cordium...................................... 584 Thesis 11. Angeli secreta cordium nequeunt cognoscere na­ turaliter ac certo........................................................................ 584 Articulus III.—De cognitione futurorum liberorum................................... 587 Thesis 12. Angeli futura libera cognoscere nequeunt natura­ liter et certo............................................................................... 587 Corollarium 1. Angeli nequeunt cognoscere naturaliter entia intrinsece et simpliciter supernaturalia................................. 588 Corollarium 2. Angeli nequeunt cognoscere naturaliter mys­ teria Dei supernaturalia........................................................... 389 Articulus IV.—De voluntate angelica, naturaliter considerata. Angeli habent voluntatem liberam............................................................. 589 Articulus V.—De potentia exsecutrice angelorum. Angelus potest se movere de loco in locum. Angelus potest alios spiritus movere. Angelus potest movere corpora. Angelus potest miros effectus corporeos producere. Angelus potest assumere corpora. Angelus potest facere miraculum.................................................................. 591 Articulus VI.—De mutuo angelorum commercio. Angeli loquuntur in­ ter se. Datur illuminatio angelica.................................................. 592 Caput IV.—De conditione morali angelorum................................... 594 Articulus I.—De elevatione angelorum ad gratiam sanctificantem......... 594 Thesis 13. Angeli gratia sanctificante ornati sunt................... 594 Scholion 1. Angeli acceperunt gratiam sanctificantem in ipso momento creationis.................................................................. 599 Scholion 2. Angeli se disposuerunt per gratiam actualem ad gratiam sanctificantem.......... .................................................. 599 Scholion 3. Angeli acceperunt gratiam et actualem et sanctifi­ cantem secundum diversam eorum perfectionem naturalem. 599 Scholion 4. Angeli boni vitam aeternam obtinuerunt............. 600 Scholion 5. Angeli suam beatitudinem meruerunt.................. 600 Scholion 6. Quando angeli beatitudinem receperunt.............. 601 Articulus II.-—De lapsu plurium angelorum............................................... 601 Thesis 14. Plures angeli peccarunt graviter.............................. 6oi Corollarium. Angeli peccantes non fuerunt creati in beatitudine.......................................................................................... 603 INDEX GENERALIS xvm Pag. Scholion i. Numerus angelorum peccantiumfuit ingens.... 604 Scholion 2. Peccatum angelorum fuit gravissimum................ 604 Scholion 3. Peccatum diaboli fuit superbiae............................ 604 Scholion 4. Angelis peccantibus non datum est tempus paenitentiae..................................................................................... 6° 5 Scholion 5. Unde potuerint angeli peccare...................... 606 Articulus III.—De Thesis 15. Scholion 1. Scholion 2. Scholion 3. damnatione angelorum peccantium............................ Angeli peccantes in aeternum damnati sunt......... De angelis malis........................................................ Angeli mali iam nunc sustinent poenam inferni. De statu viae angelorum.......................................... 607 607 606 609 610 Caput V.—De angelis bonis in eorum relationibus externis........ 6si Articulus unicus.—De angelis custodibus................................................... Thesis 16. Angeli sunt ex missione ordinaria custodes ho­ minum........................................................................................ Scholion 1. Singuli homines habent singulos angelos custodes. Etiam regnis assignatur angelus custos. Ecclesia catholica ha­ bet angelum custodem. Etiam ecclesiae particulares habent angelos custodes........................................................................... Scholion 2. De duratione custodiae angelicae........................... Scholion 3. De effectibus custodiae angelicae.......................... Scholion 4. Angeli creaturis irrationalibus aliquo modo prae­ sident.................................................... _................_................ Scholion 5. Quinam angeli in ministerium hominum vel in genere in mundum sensibilem mittuntur?.......................... Scholion 6. De cultu angelorum................................................. 611 Caput VI.—De angelis malis in eorum relationibus externis.... 620 Articulus I.—De tentatione diabolica......................................................... Thesis 17. Daemones tentationibus homines infestant.......... Scholion 1. Tentationes possunt esse diversae......................... Scholion 2. Daemones inferiores a superioribus mittuntur ad tentandos homines.................................................................... 620 620 625 Articulus II.—De obsessione diabolica........................................................ Thesis 18. Daemones obsessione homines infestant............... Scholion 1. Signa obsessionis....................................................... Scholion 2. Fines Dei in permittenda obsessione.................... Scholion 3. Possessio moralis....................................................... 627 627 632 634 634 Articulus III.—De magia............................................................................. Thesis 19. Magia exsistit............... .................. Scholion. De Magnetismo, Hypnotismo, Spiritisme............... 635 635 639 LIBER III.—De natura hominis................................... 641 Caput I.—De origine corporis humani............................................... 641 Articulus I.—De creatione protoparentum quoad corpus.......................... 641 611 617 619 619 619 619 620 625 INDEX GENERALIS XIX Pag. Thesis 20. Protoparentes conditi sunt quoad corpus a Deo immediate................................................................................... 641 Corollarium. De prudentia in hac quaestione.......................... 664 Scholion. De S. Augustino et transformismo............................. 664 Articulus II.—De origine generis humani................................................... Thesis 21. Totum genus humanum procedit ab Ada et Heva. Scholion 1. De unitate speciei humanae scientifice sumpta.. Scholion 2. De antiquitate generis humani............................... 665 665 680 681 Caput II.—De proprietatibus animae humanae............................... 683 Articulus I.—De animae unicitate............................... Thesis 22. In homine est anima una et quidem rationalis... Scholion i. De individualitate animae humanae...................... Scholion 2. De spiritualitate animae humanae.......................... Corollarium. Anima humana est simplex.................................. 683 683 693 694 695 Articulus II.—De immortalitate animae.................................................... Thesis 23. Anima humana immortalis est................................. Scholion. De immortalitate animae in libris V.T. ante exsi­ lium scriptis............................................................................... 695 695 705 Caput III.—De unione animae et corporis........................................ 707 Articulus I.—De unione animae et corporis in unam naturam................ Thesis 24. In homine anima et corpus uniuntur in naturam. Scholion 1. Anima et corpus uniuntur in unam personam. . Scholion 2. Anima et corpus uniuntur in unam substantiam. 707 707 714 715 Articulus II.—De anima ut forma corporis................................................ Thesis 25. In homine anima est corporis forma vere, per se, essentialiter................................................................................. Scholion 1. De unicitate formae substantialis in homine.. Scholion 2. De animae sede.......................................................... 716 716 7S6 728 Caput IV.—De origine animae humanae........................................... 729 Articulus I.—De facto creationis animae................................................... Thesis 26. Anima humana creatur immediate ex nihilo et qui­ dem a solo Deo......................................................................... 729 Articulus II.—De momento creationis animae........................................... Thesis 27. Anima creatur cum corpori infunditur.................. Articulus III.—De momento infusionis animae in corpus......................... Appendix.—De homine imagine Dei........................................................ 741 741 747 750 LIBER IV.—De hominis elevatione............................... 758 Caput I.—De ente supernatural!............................................................ 758 729 XX INDEX GENERALIS Pag. Articulus I.—De notione entis supernaturalis............................................ 758 Articulus II.—De statibus naturae humanae............................................. 767 Caput II,—Dc iustitia originali............................................................... 771 Articulus I.—De erroribus circa iustitiam originalem............................... 772 Articulus II.—De gratia sanctificante Adae concessa............................... 779 Thesis 28. Adam ante peccatum ornatus fuit gratia sancti­ ficante......................................................................................... 779 Scholion 1. Infusa est Adae gratia in ipso creationis mo­ mento?....................................................................................... 787 Scholion 2. De fideAdae............................................................. 787 Articulus III. De supernaturalitate gratiae Adae.................................. Thesis 29. Gratia sanctificans Adae fuit supernaturalis... . Corollarium 1. De capacitate Adae habituali ad actus supernaturales..................................................................................... Corollarium 2. De virtutibus per se infusis Adae................... 788 788 Articulus IV.—De dono integritatis Adae concesso................................... Thesis 30. Adam ante peccatum ornatus est immunitate a concupiscentia seu integritate................................................ Corollarium 1. De capacitate Adae praetematurali ad legem naturalem servandam.............................................................. Corollarium 2. De virtutibus per accidens infusis Adae.......... 794 Articulus V.—De integritatis praeternaturalitate..................................... Thesis 31. Integritas Adae fuit praeternaturalis...................... Scholion 1. Quomodo obtinebatur ea immunitas a concupis­ centia?........................................................................................ Scholion 2. De ratione boni et mali in concupiscentia habi­ tuali............................................................................................ Scholion 3. De pudore. De eius sensu. De momento modes­ tiae. De theologia vestis........................................................ Scholion 4. De virginitate in statu iustitiae originalis............ 804 804 794 794 794 804 804 810 811 813 814 Articulus VI.—De dono immortalitatis Adae............................................ Thesis 32. Adam ante peccatum ornatus est immortalitate.. 815 815 Articulus VII.—De immortalitatis Adae praeternaturalitate.................. Thesis 33. Immortalitas Adae erat praeternaturalis................ Scholion i. Quomodo obtinebatur immortalitas Adae?......... Scholion 2. De ligno vitae............................................................ 822 822 826 826 Articulus VIII.—De felicitate paradisiaca................................................. 828 Thesis 34. Adam ante peccatum in magna erat felicitate ex­ terna, includente etiam dominium perfectum rerum infe­ riorum........................................................................................ 828 Scholion 1. Felicitas externa Adae fuit praeternaturalis.. . . 833 Scholion 2. De paradiso. De eius situ. Exsistit adhuc paradi­ sus? De usu vocis «paradisus»................................................ 834 INDEX GENERALIS XXI Pag. Articulus IX.—De scientia infusa Adae..................................................... 836 Thesis 35. Adam ornatus est scientia infusa............................ 836 Scholion i. Quando fuit scientia naturalis Adae infusa.......... 841 Scholion 2. Qualis fuit scientia infusa Adae?............................ 841 Scholion 3. De ambitu scientiae infusae Adae........................... 842 Scholion 4. Potuit Adam errare?.................................................. 842 Scholion 5. De aptitudine Adae ad discendum......................... 843 Scholion 6. Quid ex scientia Adae transmitteretur posteris eius simul cum aliis donis iustitiae originalis?.................... 843 Scholion 7. De origine linguae..................................................... 843 Articulus X.—De conditione posterorum Adae in statu iustitiae originalis 844 Articulus XI.—De possibilitate status naturae purae................................ Thesis 36. Status naturae purae est possibilis.......................... Corollarium. De utilitate conceptus naturae purae................. 848 848 856 LIBER V.—De peccatis.................................................... 857 Caput I.—Generalia de notione peccati.............................................. 858 Caput II.—De peccato gravi personali................................................ 863 Articulus I.—De peccati actualis gravis exsistentia ac natura................. 863 Thesis 37. Peccatum grave actuale est actus perfecte liber contra legem divinam, quo homo se avertit a Deo et se con­ vertit ad creaturam................................................................... 863 Scholion 1. De peccato mortali ut est contra legem divinam. 876 Scholion 2. Peccatum mortale constat ex elemento positivo et ex privatione......................................................................... 877 Scholion 3. Peccatum mortale actuale formaliter consistit in aversione voluntaria a Deo fine ultimo................................ 879 Articulus II.—Aliquae quaestiones de peccato actuali gravi. De peccato pure philosophico. De mortalis peccati malitia. De peccato gravi ut offensa Dei. De diversitate gravitatis peccatorum mortalium. De diversitate specifica peccatorum mortalium. De causis pec­ cati mortalis....................................................................................... 879 Caput III.—De effectibus peccati actualis gravis.............................. 892 Articulus I.—De peccato habituali mortali. Notio. Exsistit peccatum habituale. In quo consistit formaliter peccatum habituale? De re­ missione peccati gravis habitualis.................................................. 892 Articulus II.—De reatu poenali peccati mortalis. De reatu poenae aeternae. De reatu poenae temporalis. De poena concomitante. De poena medicinali. De poena spirituali. De effectu peccati gra­ vis in naturae bonis......................................................................... 897 Caput IV.—De peccato veniali............................................................... 902 Articulus I.—De peccati venialis exsistentia............................................. Thesis 38. Exsistit peccatum veniale.......................................... 902 902 χχπ INDEX GENERALIS Pag. Articulus II.—De natura peccati venialis......................... 908 Thesis 39. Peccatum veniale est ut actuale actus moraliter malus praeter finem ultimum, et ut habituale inordinatio moralis ex peccato veniali actuali imputabiliter permanens. Corollarium. Definitio peccati venialis...................................... Scholion 1. Peccatores reprobi possunt venialiter peccare... Scholion 2. Peccata venialia sunt talia ex natura sua.............. 908 913 913 914 Articulus III.—Aliquae quaestiones de peccato veniali actuali. De re­ latione venialiter peccantis ad ultimum finem. De fine ultimo pec­ cati venialis actualis. Estne peccatum veniale offensa Dei? Oppo­ nitur peccatum veniale caritati? De obiecto peccati venialis qua talis. De specificatione peccati venialis qua talis. Num possit pec­ catum veniale fieri mortale. Num omnis imperfectio positiva sit peccatum veniale. Omne peccatum veniale inducit reatum alicu­ ius poenae, tam damni quam sensus............................................ 9!5 Caput V.—De peccato Adae.................................................................. 926 Thesis 40. Adam graviter peccans praecepti divini trans­ gressione, iustitiam originalem amisit................................. 926 Corollarium. De donis amissis ab Ada......................................... 981 Scholion 1. De historicitate narrationis biblicae de peccato Adae....................................... 931 Scholion 2. Tentatio diaboli in protoparentes. Factum. Mo­ dus. Convenientia. Diabolus Hevam tentavit. Serpens tentans. Arbor scientiae boni et mali......................................... 931 Scholion 3. Quale fuerit peccatum protoparentum................. 933 Scholion 4. Fuit peccatum protoparentum gravissimum om­ nium?.......................................................................................... 935 Scholion 5. De possibilitate peccati protoparentum................ 936 Scholion 6. Sententia Dei in protoparentes.............................. 936 Scholion 7. Consideratio Adae in paradiso............................... 937 Caput VI.—De exsistentia peccati originalis...................................... 938 Thesis 41. Exsistit peccatum originale, seu peccatum quod procedens a peccato Adae, inest ut verum peccatum omni­ bus hominibus, tamquam singulis proprium, propagatione transfusum................................................................................. 938 Scholion. Quodnam peccatum Adae imputatum est posteris? Quid si Adam peccaset, non praecise violans praeceptum speciale ei datum, sed alio peccato? Ada peccante, Heva ve­ ro non peccante, fuisset nobis peccatum originale? Quid si, Ada non peccante, peccasset aliquis ex eius filiis? Quid de Adae ante eius peccatum forte natis? Peccatum originale est unum an multiplex?..................................................................... 962 Corollarium 1. Peccatum originale non est a pluribus homi­ nibus........................................................................ 963 Corollarium 2. Peccatum originale non est possibile nisi in ordine supernatural!................................................................. 963 INDEX GENERALIS XXIII Pdg. Caput VII.—De natura peccati originalis............................................ 964 Articulus I.—In quo non sit formaliter peccatum originale...................... Thesis 42. Peccatum originale non consistit formaliter in con­ cupiscentia.................................................................................. Scholion. Peccatum originale non est formaliter ipsum pec­ catum actuale Adae mere extrinsecus hominibus imputa­ tum.............................................................................................. 964 964 967 Articulus II.—In quo sit formaliter peccatum originale............................ Thesis 43. Peccatum originale consistit formaliter in gratiae sanctificantis privatione voluntaria denominative ex Adae peccato........................................................................................ Corollarium 1. Relatio materiae et formae in peccato origi­ nali............................. ............................................................... Corollarium 2. Non concipitur privatio gratiae vera, quin sit voluntaria ex parte hominis.................................................... Scholion 1. In quo sit essentia peccati originalis, iuxta S.Au­ gustinum.................................................................................... Scholion 2. Est concupiscentia elementum materiale peccati originalis?................................................................................... 968 968 973 974 974 975 Articulus III.—De solidaritate hominum in peccato Adae...................... 977 Thesis 44? Peccatum originale inest singulis hominibus, ex solidaritate eorum cum Ada, non mere iuridica, nec iuridico-subiectiva sive physica sive interpretative sive morali, nec solum seminali, sed physico-mystica............................. 977 Corollarium 1. Definitio peccati originalis................................ Corollarium 2. Consectaria ex solidaritate peccati originalis. Corollarium 3. Gratia recuperata ab Ada non transmittere­ tur, nec alia eius peccata, si quae forte ipse post primum commisisset................................................................................ Corollarium 4. Sciebat Adam se esse eiusmodi caput homi­ num?........................................................................................... Scholion. De peccato originalirelate adDeum.......................... Caput VIII.·—De medio propagationispeccatioriginalis.................. Thesis 45. Peccatum originale generatione naturali propaga­ tur, ita vero ut haec sit eius propagationis mera conditio sine qua non, peccatum vero Adae sit eius causa unica........... Corollarium 1. Quis non contraheret peccatum originale... Corollarium 2. Concupiscentia sive actualis sive habitua­ lis est saltem conditio propagationis peccati originalis?... Corollarium 3. Potest dici anima corrumpi peccato in corpo­ re ut in vase vitiato.................................................................. Corollarium 4. Peccatum Adae est causa propagationis pec­ cati originalis, non efficiens.................................................... 988 988 988 989 989 990 990 998 998 999 999 XXIV INDEX GENERALIS Pdg, Caput IX.—De effectibus poenalibus peccati originalis................. ιοοο Articulus I.—De effectibus peccati originalis in hac vita......................... 1000 Thesis 46. Homo lapsus vi solius peccati originalis quoad vires naturales voluntatis ad honeste operandum non vul­ neratus est intrinsece nec extrinsece............................... Corollarium Homini lapso et reparato debentur auxilia quibus possit totam legem naturalem implere sive naturalia sive in horum defectu supematuralia................................... Scholion. De vulnere ignorantiae ut effectu peccati origi­ nalis............................................................................................ 1000 1010 1010 Articulus II.—De effectibus peccati originalis in altera vita................... Thesis 47. Decedentes cum solo peccato originali subeunt poenam damni in aeternum, nullam vero poenam sensus, nec patiuntur ullam tristitiam ex poena damni................. Scholion. Num infantes decedentes cum solo peccato originali sint naturaliter beati seu in possessione ultimi finis natura­ lis................................................................................................. 1011 Index locorum sacrae Scripturae................................................................ Index nominum............................................................................................. Index rerum................................................................................................... 1027 1041 1073 1011 1024 VOLUMEN II De Deo uno et trino. De Deo creante et elevante. De peccatis Auctoribus P.Iosepho M. Dalmau, S.I. in Facultate Theologica castroctaviancnsi professore; P.Iosepho F. Sagüés, S.I. in Facultate Theologica oniensi professore. NOTAE THEOLOGICAE in hac “Sacrae Theologiae Summa” adhibitae De fide divina: quae in verbo Dei scripto vel tradito con­ tinentur. Contraria, error in fide. De fide divina et catholica: quae in verbo Dei scripto vel tradito continentur et ab Ecclesia sive sollemni iudicio sive ordinario et universali magisterio tamquam divinitus revelata credenda proponuntur. Contraria, haeresis. De fide divina et catholica definita: quae in verbo Dei scripto vel tradito continentur et ab Ecclesia sollemni iudi­ cio, h.e. magisterio suo infallibili, modo extraordinario exer­ cito, sive in concilio oecumenico sive per Romanum Ponti­ ficem ex cathedra loquentem tamquam divinitus revelata credenda proponuntur. Contraria, haeresis. (N.B. Ut verae definitiones considerantur etiam capita Tridentini et Vaticani.) Fidei proxima: veritas quae unanimi fere consensu theolo­ gorum in verbo Dei scripto vel tradito continetur. Contraria, proxima errori in fide vel haeresi. De fide ecclesiastica: veritas non formaliter revelata, quae per magisterium ecclesiasticum infallibiliter proponitur. Con­ traria, error in fide ecclesiastica. (N.B. Qui fidem ecclesiasti­ cam non admittunt, aliter talem veritatem notant.) Doctrina catholica: veritas quae in tota Ecclesia docetur, non tamen semper infallibiliter proponitur (v.c. ea quae Roma­ ni Pontifices expresse in encyclicis... docere volunt). Contra­ ria, error in doctrina catholica. Theologice certa: veritas quae in scholis theologicis certo agnoscitur tamquam necessario connexa cum revelatis; huiusmodi connexio potest esse sive virtualis sive praesuppositiva sive finalis. Contraria, error in theologia. Doctrina ita tenenda, ut contraria sit temeraria: veritas pro­ posita a Congregationibus romanis, quae tamen propositio spe­ ciali approbatione Romani Pontificis non gaudet. Communis et certa in theologia: quae communi theologo­ rum consensu in scholis ut bene fundata proponitur. Contra­ ria, falsa in theologia, temeraria. Probabilis, tuta: per se liquet. SIGLA ET AAS................................... ActPontAcRomSTh........ AltAbhand....................... AmCl................................. AmerEcclRev................... AnalSacraTarrac.............. AnalSOrdCist.................. Ang.................................... Ant.................................... AnTh................................. Anthr................................. Apoll................................. Arb.................................... ArchHistDoctrLitMA.. . ArchLitKirchMA........... ArchFrancHist................ ArchGeschPh................... ArchPh............................. ArchTG............................ ASS.................................... Aug.................................... August.............................. AugMag............................ AustCathRec.................... BAC................................... BeitrGPhMA................... BenedMschr..................... Bibl.................................... BibLex.............................. BiblZeitschr...................... BibiStud............................ BiblVieChr....................... Bijd.................................... BollFil............................... Brot.................................... BullLittEccl...................... BullThom......................... Carm.................................. Cath................................... CathBiblQ........................ CathCommHScr.............. CathEnc............................ CathHistRev.................... BREVIATIONES Acta Apostolicae Sedis. Acta Pontificiae Academiae Romanae S. Tho­ mae Aq. et Religionis Catholicae. Alttestamentliche Abhandlungen. L’Ami du Clergé. The American Ecclesiastical Review. Analecta Sacra Tarraconensia. Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis. Angelicum. Antonianum. L’Année Théologique. Anthropos. Apollinaris. Arbor. Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age. Archiv fur Literatur und Kirchengeschichte des Mittelalters. Archivum Franciscanum Historicum. Archiv fur Geschichte der Philosophie. Archives de Philosophie. Archivo Teolôgico Granadino. Acta Sanctae Sedis. Augustinus. Augustinianum. Augustinus Magister. Australasian Catholic Record. Biblioteca de Autores Cristianos. Beitràge zur Geschichte der Philosophie (und Théologie) des Mittelalters. Benediktinische Monatsschrift. Biblica. H. Haag, Bibel-Lexikon. Biblische Zeitschrift. Biblische Studien. Bible et Vie Chrétienne. Bijdragen. Bolletino Filosofico. Broteria. Bulletin de Littérature Ecclésiastique. Bulletin Thomiste. Carmelus. Catholica. The Catholic Biblical Quarterly. P· Orchard, Catholic Commentary on Holy Scripture. The Catholic Encyclopedia. The Catholic Historical Review. SIGLA ET BREVIATIONES Cav..................................... CE...................................... ChicSt................................ ChrPâdBlâtt..................... CIC.................................... CiencFe............................. CiencTom......................... CitNouv............................ CittVit............................... CiudD............................... CivCatt.............................. CL...................................... ClerRev............................. CollatBrug........................ CollatDioecTorn............. CollatGand....................... CollFranc.......................... CollMech.......................... CollTh............................... Cris.................................... Crit..................................... CSEL................................. CTr.................................... D........................................ DACL............................... DAFC............................... DB...................................... DBS.................................... Div..................................... DivThom (Fr)................. DivThom (Pi).................. DocCath............................ DocComm........................ DomSt............................... DownRev.......................... DTC.................................. DublRev........................... EcclRev............................. EcclXav............................. EchOr................................ Elt...................................... EncCatt............................. EncFil................................ EphCarm........................ .. 5 F. Cavallera, S. I., Thesaurus Doctrinae Ca­ tholicae. Ch. G. Herbermann et socii, The Catholic Encyclopedia. Chicago Studies. Christliche Pâdagogische Blatter. Codex luris Canonici. Ciencia y Fe. La Ciencia Tomista. Cité Nouvelle. La Città di Vita. La Ciudad de Dios. La Civiltà Cattolica. Acta et Decreta sacrorum Conciliorum recentiorum... Collectio Lacensis... The Clergy Review. Collationes Brugenses. Collationes Dioecesis Tomacensis. Collationes Gandavenses. Collectanea Franciscana. Collectanea Mechliniensia. Collectanea Theologica. Crisis. Criterion. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latino­ rum... Academiae... Vindobonensis. Concilium Tridentinum... Ed. Societas Goerresiana. H.Denzinger-K. Rahner, S. L, Enchiridion Symbolorum 27. F. Cabrol-H. Leclercq-H. Marrou, Diction­ naire d'Archéologie chrétienne et de Liturgie. A. d'Alès, Dictionnaire Apologétique de la Foi Catholique. F. Vigouroux, Dictionnaire de la Bible. L. Pirot-A. Robert, Dictionnaire de la Bible. Supplément. Divinitas. Divus Thomas. Freiburg i. der Schweiz. Divus Thomas. Piacenza. La Documentation Catholique. Doctor Communis. Dominican Studies. The Downside Review. A. Vacant-E. Mangenot-E. Amann, Diction­ naire de Théologie catholique. Dublin Review. The Ecclesiastical Review. Ecclesiastica Xavie rana. Echos d’Orient. Encyclopedia Italiana di Scienze, Lettere ed Arti. Enciclopedia Cattolica. Enciclopedia Filosôfica (Gallarate). Ephemerides Carmeliticae. 6 SIGLA ET BREVIATIONES EphThLov....................... ERel................................... Est...................................... EstBibl.............................. EstEcl................................ EstFranc........................... Est Mar.............................. Et..................................... EtCarm.............................. EtFranc............................. EtPhMéd.......................... EtRech.............................. EunDoc........................... EvK.................................. EvolFT.............................. FilVi.................................. ForschLitDogm............... FranSt............................... FranzStud......................... GChS................................. GeistMitt.......................... GiornMet......................... Greg.. ............................... Heytjoum........................ Hrd.................................... IlustrCl.............................. Iren.................................... IrishThQuart................... JahrbPhTh....................... Kath................................... Kch.................................... KL..................................... LavThPh.......................... Lettr.................................. LThK............................... LTK.................................. LunT.................................. LumVie............................. Manr.................................. MedSt................. MélScRel........................... Ephemerides Theologicae Lovanienses. An Encyclopedia of Religion. Estudios (O. de la Merced). Estudios Biblicos. Estudios Eclesiâsticos. Estudios Franciscanos. Estudios Marianos. Etudes. Etudes Carmélitaines. Etudes Françiscaines. Etudes de Philosophie Médiévale. Etudes et Recherches. Euntes Docete. R. Frick, Evangelisches Kirchenlexikon. El evolucionismo en Filosofia y Teologia. Filosofia e Vita. Forschungen zur christlichen Literatur und Dogmengeschichte. Franciscan Studies. Franziscanische Studien. Die griechischen christlichen Schrifsteller der ersten drei Jahrhunderte, herausgegeben von der Kirchenvâter-Commission der Kôniglichen preussischen Akademie der Wissenschaften. Aus der Geisteswelt der Mittelalters. Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. Lebensjahres von Freunden und Schülern gewidmet (Münster 1935). Giornale di Metafisica. Gregorianum. The Heythrop Journal. J. Harduini, S. I., Conciliorum Collectio regia maxima. Ilustraciôn del Clero. Irenikon. The Irish Theological Quarterly. Jahrbuch fur Philosophie und spekulative Théo­ logie. Der Katholik. C. Kirch, S. I.-L. Ueding, S. I., Enchiridion fontium historiae ecclesiasticae antiquae 5. J. Hergenroeter, F. Kaulen, Wetzer und Welte's Kirchenlexicon 2. Laval Théologique et Philosophique. Les Lettres. J. Hôfer-K. Rahner, Lexikon fur Théologie und Kirche. M. Buchberger, Lexikon fur Théologie und Kirche. Lumen. Lumière et Vie. Manresa. Mediaeval Studies. Mélanges de Science Religieuse. SIGLA ET BREVIATIONES MélThom...................... ML, MG....................... MiscAgost...................... MiscBibl......................... MiscCom....................... ModSch.......................... MonEccl......................... Msi.................................. MünchThZ.................. MünstBeitr.................... MussLess....................... NewSchol....................... NouvRevTh.................. NovVet........................... OnGel............................. Or.................................... OrbCath........................ OrCh.............................. OrChP............................ PalCl............................... Pens................................. PerMorCanLit............... PhGrenzwiss................. Phjahrb.......................... PirClam.......................... PO............................... QuestBibl....................... R...................................... RazFe.............................. RechScRel...................... RcchThAncMcd........... Rel................................... RelGeschGeg................. REPT.............................. RelCul......................... RevAgEspir................... RevApol......................... RevAscMyst.................. RevBibl.......................... RevClerFr...................... RevDiocNam................ RevDiocTour................ RevEccI Liège................. RevEcl............................ RevEclBr........................ RevEspir........................ RevEspDC.................... RevEspT........................ 7 Melanges Thomistes. J. P. Migne. Patrologiae cursus completus. Series prima latina. Series graeca. Miscellanea Agostiniana. Miscellanea Biblica. Miscelânea Comillas. The Modern Schoolman. Monitor Ecclesiasticus. J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio. Münchener Theologische Zeitschrift. Münsterische Beitrâge zur Théologie. Mussaeum Lessianum. The New Scholasticism. Nouvelle Revue Théologique. Nova et Vetera. Ons Geloof. Orientalia. Orbis Catholicus. Orientalia Christiana. Orientalia Christiana Periodica. Palestra del Clero. Pensamiento. Periodica de re morali canonica liturgica. Philosophie und Grenzwissenschaften. Philosophisches Jahrbuch. L. Pirot-A.Clamer, La Sainte Bible. R. Graffin-F. Nau, Patrologia Orientalis. Questioni Bibliche alia luce dell’enciclica Divi­ no afflante Spiritu. M. J. Rouet de Journel, S. L, Enchiridion Patristicum 22. Razôn y Fe. Recherches de Science Religieuse. Recherches de Théologie ancienne et médié­ vale. Religio. H. Gunkel, ... Die Religion in Geschichte und Gegenwart 3. J. J. Herzog, Realencyclôpâdie fur protestantische Théologie und Kirche. Religiôn y Cultura. Revista Agustiniana de Espiritualidad. Revue Apologétique. Revue d’Ascétique et Mystique. Revue Biblique. Revue du Clergé Français. Revue Diocésaine de Namur. Revue Diocésaine de Tournai. Revue Ecclésiastique de Liège. Revista Eclesiâstica. Revista Eclesiâstica Brasileira. Revista de Espiritualidad. Revista Espanola de Derecho Canônico. Revista Espanola de Teologia. 8 RevEtAug......................... RevFil................................ RevHistEccl..................... RevHistLittRel................ RevHistPhRel.................. RevNéoscolPh.................. RevNouv........................... RevPhLov......................... RevPortF.......................... RevQuestSc...................... RevScPhTh...................... RevScRel........................... RevThom......................... RevünivOtt..................... RivAscM.......................... RivFilNeosc..................... Sa........................................ SagrEscr............................ Sales................................... Salm................................... Sap...................................... Sc........................................ ScAv................................... ScEccl................................ Schol.................................. ScSacr................................ ScuoCatt........................... Soph................................... SpicSacrLov..................... SThS.................................. Stimm................................ Stud.................................... StudAns............................ StudCath........................... StudFranc......................... StudPat.............................. StudTest........................... SyllExcerpDiss................. TeolEspir.......................... Teor................................... TextDoc........................... TextSt................................ ThGl................................. Thom................................. ThPraktQschr.................. ThQschr........................... S1CLA ET BREVIATIONES Revue des Etudes Augustiniens. Revista de Filosofia. Revue d’Histoire Ecclésiastique. Revue d’Histoire et de Littérature Religieuses. Revue D’Histoire et de Philosophie Religieu­ ses. Revue Néo-scolastique de Philosophie. Revue Nouvelle. Revue Philosophique de Louvain. Revista Portuguesa de Filosofia. Revue des Questions Scientifiques. Revue des Sciences Philosophiques et Théolo­ giques. Revue des Sciences Religieuses. Revue Thomiste. Revue de l’Université d’Ottawa. Rivista di Ascetica e Mistica. Rivista di Filosofia Neo-scolastica. Sapientia. La Sagrada Escritura, BAC. Salesianum. Salmanticensis. Sapienza. Scientia. Science et Avenir. Sciences Ecclésiastiques. Scholastik. Scientia Sacra. Theologische Festgabe zugeeignet seiner Eminenz dem Hochwürdigsten Herrn Karl Joseph Kardinal Schulte Erzbischof von Kôln... (Kôln 1935). Scuola Cattolica. Sophia. Spicilegium Sacrum Lovaniense. Sacrae Theologiae Summa. Stimmen (aus Maria-Laach; ab anno 1915 der Zeit). Studien. Studia Anselmiana. Studia Catholica. Studi Francescani. Studia Patavina. Studi e testi. Sylloge excerptorum e dissertationibus ad gra­ dum Doctoris in Sacra Theologia vel in lure canonico consequendum conscriptis (Lovanii). Teologia Espiritual. Teoresi. Textus et Documenta. Text and Studies. Théologie und Glaube. The Thomist. Theologisch-praktische Quartalschrift. Theologische Quartalschrift. SIGLA ET BREVIATIONES ThRev............................... ThSt................................... ThW.................................. TU..................................... VerbCa.............................. VerbDom.......................... VerVid............................... VieDioc............................. Vielnt................................. VieSpir............................... VocThBibl........................ WissWeish....................... XenThom......................... ZAszMyst......................... ZATWiss......................... ZkathTh........................... ZMissRel........................ ZNTWiss......................... 9 Theologische Revue. Theological Studies Theologische Worterbuch zum Neuen Testa­ ment. Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur. Verbum Caro. Verbum Domini. Verdad y Vida. La Vie Diocésaine. La Vie Intellectuelle. Vie Spirituelle. X. Léon-Dufour, Vocabulaire de Théologie Biblique. Wisscnschaft und Weisheit. Xenia Thomistica. Zeitschrift für Aszese und Mystik. Zeitschrift für alttestamentliche Wissenschaft. Zeitschrift für katholische Théologie. Zeitschrift für Missionswissenschaft und Rehgionswissenschaft. Zeitschrift für die neutestamentliche Wissen­ schaft und die Kunde der âlteren Kirche. TRACTATUS I De Deo uno et trino Auctore P.Iosepho M. Dalmau, S.I. INTRODUCTIO Cum S.Thomas in q.i primae partis de ipsa sacra doctrina egisset, in prooemio q.2 ait principalem intentionem huius sacrae doctrinae esse cognitionem de Deo tradere. Id quidem tota Theologia sub lumine divinae revelationis agit; verum vel maxime tractatus De Deo uno et trino, qui ideo nomen Theolo­ giae praecipue et velut antonomastice sibi vindicare potest; in eo namque non de rebus extra Deum, prout ab eo oriuntur et ad ipsum ordinem habent, neque de modo vel via ad eum perveniendi, sed de ipsa divinitate in se agendum est. Quod si universa sacra doctrina divinam revelationem ut fontem habet, is in primis necessarius est in attingenda ipsa deitate. Multa enim sunt quae eo solo cognosci possunt, quod Deus ineffabili bonitate creaturae rationali per supernaturalem revelationem se communicare dignatus est, ea nempe quibus essentiam et vitam divinam prout in se est quoquomodo in hac vita assequi possumus et in aeterna contemplari, et quae li­ beram supernaturalem providentiae dispositionem attinent. Sunt quidem alia quae mens humana ex rebus creatis ad crea­ torem ascendens naturalis rationis lumine cognoscere potest (quod quidem ipsa revelatio docet); verum in iis etiam lu­ mine superiore revelationis iuvari pernecessarium illi est, ac revera in revelatione continentur. Classica est divisio tractatus de Deo ipso in duas partes, de Deo uno secundum naturam vel essentiam, et de Deo trino secundum personas, quae quidem hoc ordine tradantur. Haec autem divisio omnino retineri debet. Primo quidem, quia ordo cognoscibilitatis rerum divinarum quoad nos id postulat, cum «essentialia, ut fert principium theologicum, cognitione nostra priora sint notionalibus». Et licet plura ex illis, ut iam ratione naturali attacta in Theologia naturali praesupponi possunt, iterum de illis ex novo fonte revelationis agendum est. Id etiam postulat revelatio quam de se ipso Deus nobis largitus est. Modo enim humanae menti accommodo prius Deus, clare saltem et explicite, ea revelavit quae ad unitatem essentiae divinae pertinent, quam quae Trinitatem personarum, altissimum essentiae et vitae divinae mysterium, attingibilem utcumque nobis facerent. Methodus ergo stricte theologica est quam tenuit traditio scholastica a S.Thoma, primum de Deo uno disputans antequam de Deo trino ageret. INTRODUCTIO 13 Neque hoc solum, sed etiam tractatus de mysterio Sanctis­ simae Trinitatis necessario postulat praecognitam tractationem de Deo uno; est enim mysterium de Trinitate in unitate et de unitate in Trinitate, ut profitemur in symbolo «Quicumque»; ac nullo pacto rectam revelationis viam incederet, sed pericu­ lum deviae speculationis non vitaret, qui in distinctionem per­ sonarum inquireret, necdum perfecta, quatenus fieri possit, mente unitatem divinam et quidquid ad ipsam pertinet recta et humili ratione et supernatural! lumine calleret. In nova editione Enchiridii Symbolorum a P.A.Schonmetzer, S.I. (1963) parata, mutatus est numerus et ordo documen­ torum. Verumtamen, cum in ea prostet etiam in margine inte­ riori paginarum antiquus numerus, non putavimus in nostro opere recedendum adhuc ab antiqua computatione; cum prae­ sertim maxima sine dubio pars scholasticorum antiquioribus editionibus etiam nunc utantur. BIBLIOG RA PHIA GENERALIS Ex tractatibus de universa Theologia in v.i huius Summae allatis, post magnos magistros saec.XIII, peculiari ratione notamus Capreolum, Caietanum, Valencia, Bânez, VAzquez, SuArez, Ioannem a S.Thoma, Frassen, Salmanticenses, Billuart, Wirceburgenses (Kilber), Scheeben, Casajoana, Del Val, Pesch, Pohle-Gierens-Gummersbach, Lercher, Schmaus. Alastruey, G., De Sanctissima Trinitate (Vallisoleti 1944). D’Alès, A., S.I., De Deo trino (Paris 1934). Billot, L., S.I., De Deo uno et trino (Romae 1920). Daffara, Μ., Ο.Ρ., De Deo uno et trino (Torino 1945). De San, L., S.I., De Deo uno (Lovanii 1894, 1897). Franzelin, I. B., S.I., De Deo uno (Romae 1910); De Deo trino (Romae 1895). Galtier, P., S.I., De SS. Trinitate in se et nobis (Parisiis 1933). Garrigou-Lagrange, R., O.P., De Deo uno (Paris 1938); De Deo trino et creatore (Torino 1943). Janssens, L., O.S.B., De Deo uno et trino (Friburgi 1900). Kleutgen, I., S.I., De ipso Deo (Ratisbonae 1881). Lennerz, H., S.I., De Deo uno (Romae 1940). Lessius, L., S.I., De perfectionibus moribusque diuinis (Paris 1881). Muncunill, I., S.I., De Deo uno et trino (Barcinone 1918). PicciRELLi, I., S.I., De Deo uno et trino (Neapoli 1902). Rabeneck, I., S.I., Das Gehemnis des dreipersonlichen Gottes (Freiburg 1949). Ruiz de Montoya, D., S.I., De Trinitate (Lugduni 1621). Scheeben, J. M., Die Mysterien des Christentums, 2 Hauptstück (Freiburg 1951); transi, hisp. Los rnisterios del Cristianismo c.2 (Barcelona 1950). SolA, G., Tractatus dogmaticus de Deo uno et trino (Barcelona 1957). Toledo, F., S.I., In Summam Theologiae S.Thomae enarratio I (Romae 1869). Van der Meersch, I., Tractatus de Deo uno et trino (Brugis 1928). LIBER I De Deo uno secundum essentiam Morem sequentes quem induxit Summa Theologiae Doctoris Angelici, in hoc libro, praeter quaestiones de cognoscibilitate naturali, de exsistentia et essentia Dei, de eius attri­ butis, ac de eius scientia et voluntate, tractamus etiam de visione intuitiva Dei, utpote qui unus est ex modis quibus Deus attingi potest, et de providentia, tam generali, quam supernatural!, seu de praedestinatione et reprobatione, quae actibus intellectus et voluntatis constat, quae quidem in aliis quoque tractatibus theologicis attingi possunt vel etiam debent. Cum vero quae in hoc libro naturali ratione attingi possunt in Theologia naturali Christiana (quae sub vigili custodia ec­ clesiastici magisterii elaboratur), secundum Constitutionem Apostolicam Deus scientiarum Dominus, praeclaris monumen­ tis illustrata sint, quae pertinent quoque ad fructuosissimam intelligentiam dogmatis, post firmatam ex fontibus revelationis doctrinam Ecclesiae, brevius quaedam attingenda duximus, nisi ea peculiare momentum in quaestionibus quae sola reve­ latione constant habere videantur. Ideo in his auctores quoque Theologiae naturalis referimus. Quinque capitibus materiam disponimus. In primo quaes­ tiones de cognitione Dei, tum naturali, tum per visionem intuitivam ac de rebus cum illa connexis; in altero de essentia et attributis divinis; in tertio de scientia Dei; in quarto de eius voluntate; in quinto tandem de providentia, praedestina­ tione et reprobatione agimus. 16 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO, I CAPUT I De possibili cognitione Dei ARTICULUS De I naturali cognitione Dei Thesis i. Exsistentia Dei naturalis rationis lumine certo cognosci potest. S.Th., i q.i2 a. 12; Franzelin, De Deo uno th. 1-5; Lennerz, n.43-59; Granderath, Constitutiones dogmaticae... Concilii Vaticani... 32-46; Chossat, Dieu: DTC 4.757-87. 1. Quae naturalem facultatem cognoscendi Deum spec­ tant pertinent non solum ad Philosophiam, sed etiam ad Theo­ logiam. Id patet ex pluribus documentis, que in fontibus revelationis prostant de his rebus. Imo fidei et Theologiae maxime intersunt, cum agatur de praeambulo ipsius fidei, et de notionibus circa divina, quibus ipsa revelatio necessario utitur, ut se nobis communicet. Illustratio enim fidei «ratio­ nem ipsam vimque naturalem ac lumen rationis non creat et efficit, sed supponit et ad altiorem ordinem elevat; unde etiam manifestationes Dei supernaturales quibus rationi elevatae sese revelat, supponunt manifestationes naturales, per quas Deus ipsi naturali lumini rationis sese exhibet cognoscendum» L Momentum huius quaestionis maximum est nostris diebus. Praesertim ex quo criticismus kantianus et diversae theoriae philosophicae ex eo hoc vel illo tramite manantes mentes hominum pervadunt, mirum est quantopere simplicissima veri­ tas de naturali Dei cognitione obscurata sit, quotque sint doctrinae excogitatae etiam sub larva pietatis ac mystici sen­ sus, ex horrore in amandatum in medium aevum intellectualismum scholasticum, ut vitae religiosae fundamentum aliter quoquomodo explicetur, quam ex normali usu cognitivae fa­ cultatis. Quae, praeterquam quod falsae sunt, ac similes aedi­ ficiis super arenam fundatis, connexae ut plurimum sunt cum gravibus erroribus de natura Dei, de fide, ac de pluribus aliis capitibus doctrinae catholicae. 2. Notiones. Ut patet ex ipsis verbis thesis et erroribus quibus illa opponitur, et ex declarationibus Patrum et theolo1 Franzelin, De Deo uno th.i p.33. L.l C.1 A.l. NATURALIS COCNITIO DEI. TH.l N.l-3 17 gorum Concilii Vaticani 2 agitur de homine in universum et quidem in actuali statu; de homine adulto non solum aetate, sed etiam mente, et aliqua institutione exculto ad normalem usum suarum facultatum; ac de potentia simpliciter dicta (physica et morali) perveniendi ad certam notitiam, seu ad affirmationem sine formidine errandi, de exsistentia Dei. Deus intelligitur verus et personalis sub conceptu suffi­ cienti ad illum a ceteris rebus distinguendum. Hic conceptus potest esse, vel vulgarissimus, entis cuiusdam supremi colendi et adorandi, vel magis excultus, auctoris et gubernatoris mundi, vel explicitus entis necessarii et a se; qui tamen conceptus non distinguuntur nisi secundum minorem aut maiorem perfec­ tionem ac declarationem. Directe atque explicite in thesi non significamus viam qua homo ad cognoscendam exsistentiam Dei pervenire potest, neque attingimus quaestionem de facto. Verum, ut ex argu­ mentis constabit, intelligimus viam ordinariam esse aliquam illationem ex rebus creatis, et quidem facilem ac obviam; quod fidei proximum dici debet 3; factum autem in pluribus documentis conceptis verbis asseritur. 3. In definitione Concilii Vaticani agi de homine adulto et mente com­ pote planum est. Qua vero ratione ad normalem usum facultatum homo pervenire possit definire non intendit Ecclesia. Quod vero intelligatur homo in universum, et quidem in hoc statu constitutus, non de singulis quibusque hominibus, explicite declaratum est4. Potentia moralis addit potentiae physicae quod non iis sit haec difficul­ tatibus obnoxia, quae in recta hominum aestimatione impotentia dici revera valeat. Ideo ponere potentiam physicam, quae non sit etiam moralis, idem esset ac negare veram potentiam simpliciter dictam attingendi Deum lumine rationis naturalis 5. Quod autem haec potentia sit potentia activa luce clarius est, cum sit ad exercendam facultatem cognoscitivam, qua ex rebus creatis homo assurgit ad cognitionem Creatoris, idque continet conceptis verbis relatio Card.Gasser contra assertum lamainesianum, hominem non posse nisi recipere cognitionem Dei 6. Ideo non satis doctrinae definitae faceret, qui non nisi aliam viam, ordi­ nis non simpliciter cognoscitivi, statueret ad certitudinem de Dei exsistentia perveniendi 7. Licet in Concilio Vaticano c. 1 verbum «creatoris» appositum sit, explicite declaratum est non agi de cognitione creationis ut talis, secundum concep­ 2 Acia el decreta sacrosancti oecumenici Concilii Vaticani: CL 7; cf. Granderath, o.c., 32-46; Vacant, Etudes thfologiques sur les constitutions du concil du Vatican (Paris 1895); Chossat, Le.. 824-871 ; Lennerz, o.c., 15-22; R.Aubert, Le Concile du Vatican et la connais­ sance naturelle de Dieu: Lumière et Vie (1054) 21-52; C.Colomdo, La conoscibilità naturale di Dio nell'insegnamento dei Magistera Ecclesiastico: ScuolCatt a.HI (1960) t.r 33-43; A. dei. Cura, El conocimiento natural de Dios en el magisterio de Pio XII: EstFil 7 (1958) 201-240; M.Serra, Il magistero della Chiesa sulla cognizione naturale di Dio: CivCatt 111 (i960) 33-43. J Chossat, Le., 834; I.Bochenski, De cognitione exsistentiae Dei per viam causalitatis relate ad Jident catholicam (Posnan 1936). « CL 7,236.150.520. 5 Chossat, 826-834. <> CL 127. ’ CL 86.132. 18 1.M.DALMAU, DE DÈO ΟΝΟ Et THINO. t tum productionis ex nihilo, sed de aliqua rerum effectione. Hic vero cOceptus sub quo exsistentia Dei attingi potest, utcumque imperfectus sit, talis esse dicitur, qui fons sit principiorum moralium sine quibus homo ad Deum finem suum ultimum tendere non possit8. Dicitur in Vaticano «ex rebus creatis», «per ea quae facta sunt»; quae quidem sunt multa visibilia et externa, ut patet ex argumentis et ex verbis S.Pauli adductis, sed etiam invisibilia, ut est ipsa hominis anima 9. Cogni­ tionem de Deo assertam ut possibilem esse mediatam patet, cum dicatur esse «ex rebus creatis». An aliis quoque modis possit Deus ab homine attingi, hic non agitur; v. a.2. 4. Adversarii doctrinae catholicae sunt in primis agnostici, sive omnino radicales, ut positivistae, sive qui Deum in­ cognoscibilem dicunt, licet eum admittant ut postulatum ra­ tionis practicae, aut alio modo non notionali et intellectuali attingibilem dicant, ut kantiani, sentimentales, pragmatistae et modernistae. Indirecte quidem, sed satis logice, ad agnosticos accedunt alii plures, de quibus in thesibus sequentibus. Traditionalistae et fideistae dogmatici contrarii sunt etiam doctrinae catholicae; sive statuant revelationem per fidem esse unicum medium perveniendi ad certam de Deo notitiam adquirendam, sive revelationem ponant ad hoc conditionem sine qua non, sive statuant necessariam humanam traditionem quae ultimo in revelatione fundetur. Inter prodromos huius agminis recenseri debent Lutherus, baiani et iansenistae, dum ultra limites exaggerant deiectionem naturae humanae ex peccato originali. 5. Agnosticismum 10 dicimus quem describit Encyclica Pascendi: «Vi huius humana ratio phaenomenis omnino concluditur, rebus videlicet quae apparent eaque specie qua apparent; earumdem praetergredi terminos nec ius nec potestatem habet. Quare nec ad Deum se erigere potis est nec illius exsistentiam, utut per ea quae videntur agnoscere» (D 2072). lam criticam kantianam rationis purae esse agnosticam in confesso est; verum etiam est indubium doctrinam kantianam de postulatis rationis prac­ ticae nullo pacto mederi agnosticismo rationis purae, seu nihil conferre ad veram de Deo cognitionem: neque aliud adhuc repertum est farmacum huic morbo, nec reperietur, ideoque qui conclusiones criticas Kantii admittit cum doctrina catholica consistere nequit. Postulata enim rationis practicae nullo modo sunt dogmata theoretica, sed tantum praesupposita ad modum agen­ di practicum; obiectiva vero realitas, quam dicit Kant haec postulata conferre ideis rationis purae, est non ordinis noumenici, sed ordinis mere phaenomenici, id namque est ei ordo «obiectivus», nempe ordo in quo intellectus et 8 CL 79.133. ’ CL 132. 10 Cf. A.de la Barre, Agnosticisme: DTC 1,596-615; Chossat, l.c. et Agnosticisme: DAFC 11-76; Shanaham, Agnosticisme: CE 1,215-220; G.Michei.et, Dieu et l’agnosticisme contemporaine (Paris 1912); X.Moixant, Dieu, l'expérience en Métaphysique (Paris 1907); R.Joijvet, Etudes sur le problème de Dieu dans la Philosophie contemporaine (Paris 1932); A.Forest, Le problème de Dieu dans la Philosophie contemporaine: RevThom 15 (1932) 653-659; J.Rolland, A la recherche de Dieu: RevApol 54 (1932) 564-569; P.Descoqs, Praelectiones Theologiae naturalis (Paris 1932, 1935) passim; V.Caporale, Conoscenza naturale e conoscenza sopranaturale di Dio: CivCatt 110 (19592) 561-573. L.l C.l A.l. NATURALIS COGNITIO DEI. TH.l N.3-6 19 voluntas possint agere legitime. lure igitur ita describi potest positio Kantii: «Interrogas Kantium deturne Deus, absolute respondebit: volo exsistentiam Dei. Si vero ulterius quaeris an noscat Deum, absolute negabit» 11. 6. Inde ortae sunt theoriae pragmatistae et sentimentalistae, quarum primi auctores merito habentur Schleiermacher suo sensu dependentiae ab aliquo infinito et Ritschl theoria de indiciis valoris, quae pendent ab aesti­ matione subiectiva voluntatis aut sensus I2. Neque aliud quid revera novum reperies in tot diversissimis theoriis quae in recentiore philosophia religionis circumferuntur: omnes enim quid irrationale et alogicum, ex sensu vel im­ pulsu intimo, vel etiam ex nescio qua optione libera, ut primum elementum vitae religiosae statuunt, quo solo exsistentia Dei accipitur 13. Modernismus, qui explicite recipit criticam Kantii et Spencer, religionem ac notitiam de Deo per theoriam immanentiae religiosae explicat descriptam apprime in litteris Pascendi (D 2074 2081 etc.); ex indigentia divini oritur sensus quidam intimus ex quo fides divinam realitatem sine medio attingit14. In eodem sensu poni debet exsistentialismus prout in Litteris Encyclicis Humani generis describitur, qui «immutabilibus rerum essentiis posthabitis, de singulorum exsistentia tantum sollicitus est; quique nulla correctione aut complemento cum catholico dogmate componi potest sive atheismum pro­ fiteatur, ut patet, sive saltem valori ratiocinii metaphysici adversetur» 15. Licet his theoriis explicari posset vera quaedam attingentia et cognitio Dei, quod quidem negandum est, ut a.2 videbimus, ea nunc ratione reici debent, quod adversentur doctrinae de cognitione naturali Dei via intellec­ tus, cui substituuntur. 11 B.Jansen, Die Religionsphilosophie Kants (Berlin 1929) 60; cf. Structura philosophiae religiosae Kantianae: Greg 5 (1924); G.Rossi, II problema dell'esistenza di Dio ne Ile varie fasi del pensiero Kantiano, •Immanuel *Kant (Milano 1924) 187-282; A.Valensin, Criticisme kan­ tien: DAFC i,734-76o; M. Dehove, La critique kantienne des preuves de l’éxistence de Dieu (Lille 1905); A.Deneffe, Kant und die katholische Wahrheit (Freiburg 1922) 91-140. 12 Expositionem doctrinae Shleiermacher reperies in Enciclopedia Espasa 54,1028-1029, cum ubere bibliographia; de Ritschl, ibid., 51,858; cf. C.Thilo, Schleiermachers Religiomphilosophie (Langensalza 1906); Edchill, Faith and Fact. A study of Richtlianism (London 1919); W.Koch, Ritschl, Schleiermacher: LTK 8,909; 9,268-269. 13 H.Pinard, Expérience religieuse: DTC 5,1786-1868: DAFC 1,1846-1864; H.Denzinger, Vier Bûcher von dor relig. Erkenntnis (Würzburg 1857); S.Harent, Expérience et foi: Et 113 (1897) 22iss; O.Zimmermann, Das Gottesbedürfniss als Gottesbeweis (Freiburg 1910); L.Roure, En face du fait religieux (Paris 1908); J.Bessmer, Die Religion und das sogennante Unterbewusein: Stimm 76 (1909) 60-70; Otto, Das Heilige. Ueber das Irrationale in der Idee des Gottlichen und sein Verhdltnis zum Rationalen (Gotha 1927); J.Gevser, Intellekt oder Gemüt (Freiburg 1921); Willwoll, Ueber die Struktur des religiosen Erlebens: Schol 14 (1939) 1-21; praeter l.c. Chossat. Recenter Pius XII in Litteris Humani generis reprobat, •facultatibus appetendi et affectandi vim quamdam intuendi adiudicare, atque hominem, cum non possit rationis discursu cum certitudine discernere quidnam ut verum sit amplecten­ dum, ad voluntatem declinare, qua inter oppositas opiniones ipse libere eligat, cognitione et voluntatis actu incompte permixtis» (AAS 42,574). Non satis apparet quo sensu intelligi debeant plura quae leguntur in quibusdam operibus recentioribus, ut H.de Lubac, De la connaissance de Dieu (Paris s.a.); cf. tamen eiusdem auctoris, Sur les chemins de Dieu (Pa­ ris 1956). 14 Chossat: DTC 810-823; A.Farges, J.Lebreton, Modernisme: DAFC 3,637-695; J.Rivière, Modernisme: DTC 10,2010-1016; Le modernisme dans L'Eglise (Paris 1929); Piccireli.i, Disquisitio theologica polemico-critica contra modernistas (Neapoli 1911); J.Bessmer, Philosophie und Théologie des Modernismus (Freiburg 1912); Woodlock, English and Ameri­ can Modernisme: Greg 8 (1927) 23-40; C.Carbone, De modernistarum doctrina (Romae 1909) 35-66.158. 15 AAS 42 (1950) 574: I.Hellîn, Theologia naturalis (Matriti 1950) 141-151 ; WaelehnsC.enal, Lafilosofia de Martin Heidegger (Madrid 1942); A.Delp-Iturrioz, Existencia trdgica (Madrid 1942); M.Sciacca, II problema di Dio (Brescia 1944); A.Gonzâlez Alvarez, EI terna de Dios en lafilosofia existencialista (Madrid 1945); N.Derisi, Sapientia (Buenos Aires 1949); J.de Tonquédec, L'existence d'après Karl Jaspers (Paris) 1945; R.Troisfontaines, Existen­ tialisme et pensée chrétienne (Louvain 1946); H.Ogiermann, Gottes Existenz in Denken Gabriel Marcels: Schol 29 (1954) 174-209; C.Cochrane, The Existentialists and God (Philadelphia 1956); J.Daniélou, Le problème de Dieu et l'existentialisme (Montreal i960). 20 I.M.DALMAU, PE DEO UNO ET TRINO. I 7. Traditionalismus his lineamentis descriptus est a relatore Concilii Vaticani Card.Gasser: «Primam de Deo ideam debere homini communicari per doctrinam sive praedicationem in genere sumptam, et deinde hac idea semel communicata et ab homine recepta, possibile omnino esse exsisten­ tiam Dei probare etiam per argumenta ex ratione desumpta. Quoad vero communicationem ipsam huius ideae traditionalistae inter se plurimum dif­ ferunt. Sunt enim aliqui qui dicunt hanc communicationem revera debere fieri per doctrinam evangelicam seu revelatam, et proinde hominem debere in se suscipere ideam Dei et exsistentiae ipsius fide divina et non esse certi­ tudinem de exsistentia Dei, nisi primum habeatur illa fide divina. Tradi­ tionalistae huius generis nominantur proprio nomine fideistae, seu systema illorum dicitur etiam traditionalismus crudior. Alii vero communicationem istam non quidem derivant ex ipsa doctrina evangelica seu revelata, saltem non proxime, sed generatim ex idea Dei in societate humana iam exsistente; et proinde sufficere quod homo fide humana ideam Dei in se suscipiat, et dein efformet argumenta ex ratione pro exsistentia Dei... Tamen vix fieri non potest quod illam ultimo in primo suo fonte derivent ex institutione Dei primaeva communicata generi humano». Contra hanc doctrinam statuit Concilium Vaticanum «certum principium, quod directe impugnet traditionalismum crudiorem, quod sane, cum aliter fieri non possit, etiam tangit traditionalismum mitiorem» *6. 8. Doctrina Ecclesiae continetur praecipue definitione Concilii Vaticani s.3 cp.2, «Eadem sancta mater Ecclesia te­ net et docet, Deum, rerum omnium principium et finem, naturali humanae rationis lumine e rebus creatis certo cognosci posse» (D 1785); et c.i «Si quis dixerit Deum unum et verum creatorem et Dominum nostrum, per ea quae facta sunt, na­ turali rationis humanae lumine certo cognosci non posse, a.s.» (D 1806); qua damnatur agnosticismus et traditionalismus ri­ gidior, ac tandem attingitur etiam traditionalismus mitigatus. Agnosticismus modernistarum peculiari damnatione afficitur in Encyclica Pascendi (D 2072). Conferri etiam debent alia documenta in sequenti thesi afferenda, cum animadversione Concilii Vaticani (D 1820). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 9. Probatur ex sacra Scriptura. Sap 13,1-9: Vani autem sunt omnes homines, in quibus non subest scientia Dei; et de his quae videntur bona non potuerunt intelligere eum qui est; neque operibus attendentes agnoverunt quis esset artifex... Si enim tantum potuerunt scire, ut possent aestimare saeculum, quomodo huius Dominum non facilius invenerunt, et Rom 1,20... Invisibilia enim ipsius, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, 16 CL 7.79SS; Chossat, 806-810; Kleutgen-Sierp, La philosophie scolastique (Pa­ ris 1868) 1,432-455; Die Théologie der Vorzeit (Munster 1872) II; V.ScHAZLER, Natur und Uebernatur (Mainz 1865). Cognationem quamdam cum traditionalismo habet, licet tendentia inulto deteriore, recens protestantica Theologia dialectica Barth et Brunner, v. M.Rast, Theologia naturalis (Friburgi 1939) 165-170; L.Malevez, Théologie dialectique, Théologie ca­ tholique et Théologie naturelle: RechScRel 29 (1938) 385-429 527-569. L.l C.l A.l. NATURALIS COCNITIO DEI. TH.l N.7-11 21 intellecta conspiciuntur; sempiterna quoque eius virtus, et divi­ nitas: ita ut sint inexcusabiles..., clare et explicite doctrinam catholicam continent. Agitur enim his locis de cognitione veri Dei, secundum attributa quae Eum plane a mundo distinctum ac supereminentem praedicant, — naturali intellectus lumine comparata, utpote ex rebus creatis simplicissime hausta, — suf­ ficienti ad vitam religiosam inchoandam, — tam certa et facilis ut sint inexcusabiles, non tantum athei, sed etiam idololatrae. 10. In c.13 libri Sapientiae auctor sacer non iam atheismum sed falsum cultum religiosum Aegypti et Chananaeorum reprobat, cuius duplex genus distinguit: alterum eorum qui naturam eiusque vires adorant v.1-9, alterum eorum qui idola manufacta colunt v.ioss. Prius genus ut exprobret exponit doctrinam de cognitione veri Dei ex operibus creationis, quorum pulchri­ tudine et magnitudine delectati deos putaverunt. Quoad exegesim haec notanda. V.i in graeco habetur μάταιοι φύσει, quod vertendum est stulti revera sunt, ita ut error idololatriae totam eorum naturam pervadat. Ratio cur vani sint est quod έκ των δρωμένων, ex visibi­ libus bonis non potuerunt intelligere τόν όντα, eum qui est, nempe Deum, cuius nomen est ό ών Ex 6,3, quod roborat eo quod προσχόντες, attente considerantes opera Dei artificem non agnoverunt. Recensitis v.2 diversis elementis naturae conqueritur auctor v.3.4 quod pulchritudinem et vires eorum admirati eos ad divinitatem transtulerint, cum debuissent elevari ad maiorem multo speciem ac virtutem generatoris speciei et factoris illorum. Rationem autem generalem dat v.5 ex magnitudine et pulchritudine creaturarum poterit creator videri άναλόγως recta consequen­ tia ex effectibus ad cognitionem causae. Et licet minus culpabiles ii sint quam alterum idololatrorum genus v.6.7, non tamen debet iis ignosci v.8, sed culpabiles sunt v.9 cum facilius possent pervenire ad cognitionem Dei quam ad pleniorem mundi constitutionem. Unde docet S.Scriptura faciliorem esse co­ gnitionem exsistentiae Dei ratione naturali, quam perscrutationem scientificam mundi >7. 11. Epistola ad Romanos 1,18-32 docet gentes sub regno peccati con­ clusas esse, cuius peccati radix praecipua v. 18-23 est quod veritas de divi­ nitate, quam naturalis rationis lumine cognoscere poterant, ac revera cogno­ verunt, in impietate et iniustitia captiva retinetur, non iam per atheismum, sed per cultum impium et idololatricum, quo notionem de Deo corruperunt; ideoque Deus gravissime eos punivit v.24-32 tradens eos in vitam plenam omni malitia morali, quo revelatur ira Dei in ipsos v.i8. V. 19-20 traditur doctrina thesis, gentes potuerunt cognoscere veritatem de Deo, imo v.21 eam cognoverunt. V.19 γνωστόν designat secundum alios quod cognitum est, secundum alios quod cognoscibile est; φανερόν manifestum est, clarum et evidens est, in illis plene conscium et reflexum, quia Deus illis manifestavit. V.20 τα άόρατα θεού attributa divina in se ipsis invisibilia; άπό κτίσεως κόσμον alii intelligunt ipsas res creatas, alii iam ab ipso mo­ mento creationis, alii indeterminate, in creatione; τοίς ποιήμασιν νοούμενα καθοράται per ea quae facta sunt intellectualiter, acie mentis non videntis conspiciuntur; ή τε scilicet, αΐδιος δύναμις καί θεότης sempiterna eius poten­ tia ac ratio causae primae et supremi dominatus; transcendentia ergo divina17 17 R.Cornely, In librum Sapientiae, Cursus Scripturae Sacrae (Paris 1910) 460SS; P.Heinisch. DasBuchder Wcisheil (Freiburg 1912): E.Tobac, Les cinq livres de Salomon (Paris 1926) F.Ceuppens, Theologia biblica, Dc Deo uno (Taurini 1948) 10-16. 22 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I docetur. Ideo sunt inexcusabiles, quia v.21 cum cognovissent Deum non sicut Deum glorificaverunt, sed in idololatriam conversi sunt18. Idem traditur Ps 13,1; Act 14,14-16; 17,245s. Ps 13,1 qui dicit non est Deus est insipiens. Act 14,14-16 verus Deus cognoscere se facit sua provi­ dentia. Act I7,24ss ut abducat graecos philosophos ab idololatria ad verum Deum, S.Paulus eos docet ea quibus non adeo difficulter ipsum attingere possint, quod ipsi antiquiores ethnici agnoverunt. 12. Probatur ex traditione. Sancti Patres et scripto­ res ecclesiastici in controversiis cum ethnicis, manichaeis, gnosticis et arianis, saepe luculentissime docent notitiam Dei natu­ raliter et quasi sponte oriri in homine ex consideratione rerum mundanarum. Eorum doctrina his fere capitibus continetur: a) Distinguunt duplicem de Deo cognitionem, alteram per fidem, alteram per rationem, et quidem hanc statuunt priorem illa. b) Cognitio naturalis de Deo obvia est ex ordine physico, ex providentia et ex ordine morali; c) adeo ut quasi congenita sit, nec nisi corrupta ac nimium depravata natura quibusdam de­ sit 19. Unum alterumve textum describimus. Tatianus: «Hunc ex his quae creavit cognoscimus et potentiam invisibilem ex ope­ ribus apprehendimus» (R 152). Tertullianus: «Nemo ne­ gat, quia nemo ignorat, quod ultro natura suggerit, Deum esse universitatis conditorem» (R 287). S.Cyprianus refert dictum ipsius Tertulliani: «Quae est haec summa delicti, nolle agnos­ cere quem ignorare non possis?» (R 275). S.Basilius: «In fide quae circa Deum versatur, praeit illa cogitatio, Deum esse; hanc autem ex creaturis cognoscimus» (R924). S.Ioannes Chrysostomus in Rom 1,19: «Unde ergo manifesta erat? Vocemne desuper illos emisit? Minime; verum id effecit quod magis illos quam vox quaelibet attrahere posset: creatum orbem in medio posuit ita ut et sapiens et idiota, et scytha et barbarus, visu visibilium pulchritudinem edoctus, ad Deum transcen­ dat» (R 1182). 13. Ratio theologica. S.Thomas q.12 a.12 rationem ge­ neralem adducit quae in Theologia naturali exponitur: ex crea18 V.Toledo, Cornely, Lagrange, Sickenberger, in h.l. : Prat, Théologie de S.Paul i (Paris 1924) 229-234; Bover, Las Epistolas de San Pablo (Barcelona 1950) 9-12; Teologia de San Pablo (Madrid 1946) *154 159; J.Corluy, Spicilegium Dogmatico-Biblicum (Gandavi 1884) 86-94; J.Quirmbach, Die Lehre des hl.Paulus von natürlichen Gotteserkcnntnis und der na­ türlichen Sittengesetz (Freiburg 1906); Lattey, S.Paulus docet Dei exsistentiam naturali lumine cognosci posse: VerDom 3 (1923) 3H-315; J.Dupont, Gnosis, La connaissance religieuse dans les épitres de Saint Paul (Louvain 1949) 1-30; H.M.Féret, Connaissance biblique de Dieu (Paris 1955). 19 Uberem seriem textuum Patrum dant Enchir. patrist. (R) ind. theol.. 86-91 ; Pesch,8-24 : Petavius, De Deo l.i c.1,2; Thomassinus, De Deo l.i ; Schwane, Histoire des dogmes v.i et 2 (Paris 1903); cf. etiam Denzinger, o.c., 2; Sthal, Die natürliche Gotteserkenntnis aus der Lehre der Vater dargestellt (Regensburg 1869); Waibel, Die natürliche Gotteserhentnis in der apologctische Literatur des 2.Jahrhunderts; K.Werner, Geschichte der apologetischen und polemischen Literatur der christliche Théologie 1 (Schffausen 1861); C.Colombo, Lo studio teologico dei problema di Dio: ScuoCatt 84 (1956) 32-60. L.I C.l A.l. NATURALIS COGNITIO DEI. TH.l N.ll-15 23 turis, quia sunt effectus a causa dependentes, possumus de Deo cognoscere an sit, et ea quae ei necesse est convenire secundum quod est prima omnium causa excedens omnia causata. Haec cognitio recte a PP. dicitur facilis et obvia; quia ad illam perducitur homo illatione quadam sponte orta ex natu­ rali usu cognoscitivae facultatis, quin opus sit ad eius certitu­ dinem reflexe et scientifice vim eius assequi 20. Quod autem plerique homines de facto primam notitiam de Deo ex humana institutione hauriant, nihil, ut patet, contra possibilitatem in thesi statutam. 14. Obiectiones. 1. S.Paulus et liber sapientae de solis sapientibus et philosophis loquuntur. Nego assertum; uterque locus loquitur de universis idololatris, etsi revera peculiari modo sapientibus a fortiori aptantur. Ceterum, licet ita esset, iam docerent humanam rationem suis viribus attingere posse Deum. 2. Concilium Vaticanum docet revelationem esse necessariam ad co­ gnitionem Dei, s-3 c.2 (D 1806). Dist. assert. Docet Vaticanum revelationem esse moraliter necessariam, ut omnia quae de Deo ratio humana attingere potest ab omnibus expedite, firma certitudine et nullo admixto errore cognosci possint, conc.; ut sola Dei exsistentia «naturali humanae rationis lumine e rebus creatis certo cognosci possit» (D 1805), nego. 3. Inter Deum et intellectum creatum nulla datur proportio, ita ut magis ab eo distet quam res incorporea a sensu. Atqui sensus percipere nequit rem incorpoream. Ergo nec creatura Deum. Dist. mai. Inter Deum et intellectum creatum nulla datur proportio entitativa, conc. mai.; nulla datur proportio habitudinis, ut dicitur, nego mai. et nego suppositum argumenti, sc. impossibilitatem sensuum attingendi spiri­ tualia fundari mere in entitativa improportione; ea enim potius fundamentum habet in natura facultatis, quae alligata est intrinsece organo corporeo; quare spiritualia sunt essentialiter extra sphaeram seu ambitum obiecti formalis fa­ cultatis sensitivae. Id vero non accidit intellectui, qui rationes universalis­ simas et causas rerum attingit; ideo sufficientem, imo necessariam, habet habitudinem ad primam et necessariam causam entis contingentis. 4. Experientia docet Dei exsistentiam non admitti, saltem ut certam, nisi bonae morales dispositiones praevie adsint. Ergo non sola vis rationis compos est ad eam cognitionem adquirendam. Resp. Id tantum probat rectum usum intellectus ad voluntatem perti­ nere, quod semper agnitum est; atque potius firmat communem persuasio­ nem, ab impiis identidem momentis lucidis comprobatam, non nisi ex pravis affectionibus veritates has ad vitam moralem pertinentes obscurari. Quae obiectiones in depravato conceptu effectuum peccati originalis fundantur, eo in proprio tractatu reiecto, cadunt. 15. Scholion. De athéisme, et de magno adultorum numero, qui incapa­ ces putantur cognoscendi Deum. Cum agamus in thesi de possibilitate perveniendi ad certam notitiam de exsistentia Dei, supposita normali mentis evolutione, ac institutione ad eam 20 Nihilominus satis grassatur agnosticismus. In causas psychologicas atque historicas Imius facti inquirere non inutile fuerit; V. Chossat, q.c. Praecipuas indicat Pius XII Litteris Humani generis: ΛΛ5 42,561-562. 24 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I necessaria, possumus praescindere a quaestione de facto, quo pacto atheismus dari possit. Aliunde haec accurate tractantur in Theologia naturali, ubi ut doctrina communior iure habetur: impossibilem esse atheismum nega­ tivum ad longum tempus, nisi per accidens ratione aberrationis aut depra­ vationis mentis; possibilem vero esse atheismum positivum, etiam per lon­ gum tempus, sed per se non sine culpa aut formidine errandi, saltem initio 21. Inde explicari potest impossibile esse, saltem moraliter, peccatum mere philosophicum quod dicitur, nempe actionem consciam mortaliter transgredientem normam naturalis honestatis, quin sit offensa Dei et contra legem divinam. Nam evolutio mentis ad illud necessaria non stat sine concomi­ tante, confusa saltem et obscura, conscientia obligationis ac supremi iudicis. Imo, experientia teste, in re morali prior est haec cogitatio, quam abstracta illa de re mere naturae morali non conformi 22. 16. Proprius Theologiam spectat opinio, iam 23 antea, recentius vero multis propugnata a P.Billot 24, de magno numero adultorum, qui ob im­ perfectam mentis in rebus moralibus evolutionem, incapaces dicuntur agnoscendi Deum et vitam religiosam ducendi. Summa eius doctrinae haec est. Ut quis adultus aestimari possit in re morali et religiosa, opus est ut non solum in ratione inferiori circa res tem­ porales, sed etiam circa res superiores et aeternas mente evolutus sit. Iam nisi quis ad cognitionem certam Dei unius, personalis, summe perfecti, creatoris et legislatoris pervenerit, locus non est neque esse potest ordini morali. Cum igitur magna pars infidelium, praeter paucos sapientes, in statu actuali humanitatis, vere et simpliciter dicendi sint mansisse et manere in statu invincibilis ignorantiae circa haec divina (notio enim vaga de divinitate quam illi habent velut a natura insitam insufficiens prorsus est ad vitam moralem ducendam), computandi sunt inter non adultos, ideoque immunes ab omni peccato personali. His ergo sors aeterna est limbus infantium, cum peccato originali obnoxii sint. Quae autem idololatris exprobrat S.Scriptura de solis philosophis et sapientibus intelligi debent. Videt auctor theoriam hanc esse contra plura dicta SS.Patrum et theologorum ac nominatim S.Thomae sententiam. Verum putat id necessarium esse ad salvandam divinam providentiam de aeterna sorte horum infidelium. Satis patet haec recipi non posse, ac de facto prorsus reiecta sunt 25. Quin negemus conditiones infantiae cuiusdam relativae in ordine morali reperiri posse in sat magno numero hominum, theoria haec multis repugnat prin­ cipiis et doctrinis theologicis certis. Ad peccandum requiri cognitionem adeo perfectam de Deo ut personali, quam haec opinio supponit, nequit admitti. Imo vero, si ea requireretur, non dubitaverimus asserere maxime incapaces esse existimandos plures phi­ losophos (quos unos haec sententia carpit), ob praeiudicatas opiniones et 21 Praesertim v. J.L'rràburu, Institutiones Philosophicae 7 (Vallisoleti 1899) 181-199; Descoqs, o.c., 2,445-526; Hellîn, o.c., 301-322; C.Toussaint, Athéisme: DTC 1,2190-2210; M.Cottiev, L'athéisme moderne. Brive exquisse historique: Nova et Vetera 35 (i960) 20-51. 22 De peccato philosophico multa nimis scripta sunt; v. Th.Demam, Péché philosophique: DTC 12,255-272, neque omnia ad normam pacatae veritatis inquisitionis, qua de re utiliter leges Beylard, Le péché philosophique. Précisions historiques et doctrinales; NouvRevThéol 62 (1935) 591-615.674-698; X.i.E Bachelet. Alexandre VIII: DTC 1,750. 23 Referuntur saec.XVl Trithemius et praesertim Cl.Seyssel, De divina providentia (Paris 1518), saec.XIX De la Luzerne, Duvoisin, Emery. Fraissinous, Lenoir, Feller, etc., idem vel quid simile tenuisse aut subindicasse. 24 La providence de Dieu et le nombre infini d’adultes, qui sont hors les voies du salut: Et 161-176 (1919-1923). 23 Cf. L.Capéran. Le problème du salut des infidèles. Essai historique (Paris 1934); Essai théologique (Paris 1912) 3oss; Larivé, La providence de Dieu et le salut des infidèles: RevThom (1923) 43ss; Pesch, 24, qui ait istam sententiam propugnatam esse «magna quidem linguae facundia, sed minore probandi efficacia·; Descoqs, o.c., 2,461-464.483-488; praeser­ tim S.Harent, Infidèles: DTC 7,1891-1912; Lennerz, 200-270. L.l C.l A.l. NATURALIS COGNITIO DEI. TH.1-2 N.15-17 25 imbecillem intellectus conformationem ad res divinas investigandas inde ortam; cum e contra facilius eas intelligat pro modulo suo intellectus rudior humilis bene conformatus. Praeterea imperfectissima mentis evolutio in re morali, quae asseritur adesse in maxima parte humanitatis, contradicit rationi atque experientiae et historiae 2. Est enim ascensus ad Deum via alicuius verae causalitatis ex rebus creatis ad creatorem; et quidem explicite in documentis ecclesiasticis asseritur (D 2145) probatio «per visibilia crea­ tionis opera tamquam causam per effectus». Evidenter non intelligimus omnes ac singulos homines qui possint, per­ venire ac de facto perveniant ad naturalem certitudinem de exsistentia Dei, capaces quoque esse hanc scientificam demonstrationem sibi adquirendi; sicut in universum non omnes qui certi sunt certitudine spontanea et naturali de multis aliis rebus, possunt eas scientifice ac reflexe demonstrare; id enim opus est hominis excultioris et scientifica ac philosophica principia callentis. 18. Adversarii. Facile patet huic thesi adversari omnes qui superiorem impugnant. Sed etiam inter eos qui sponta­ neam de Deo notitiam ex rebus creatis explicite saltem non negant, multi sunt qui eam reflexioni philosophicae subicientes, non solo intellectuali processu validam ducant, sed potius elemento aliquo extraneo fulciri necessarium putent. Huc tan­ dem recidunt mitior quoque fideismus, traditionalismus et immanentismus, hoc vel illo modo propositus a pluribus psycho­ logis et philosophis religionis; nisi unum vellent, rectam mo­ rum conformationem ita esse praerequisitam ad recte de rebus divinis iudicandum, ut pravi mores de facto intellectum obscu­ rent; usus enim intellectualis virtutis a voluntate pendet, quod semper a Patribus et theologis multis agnitum est 2. Non attingimus nunc quaestionem an modi isti qui loco demonstrationis rationalis proponuntur, ad cognoscendam certo exsistentiam Dei revera apti sint; id a.2 negabimus. In hac vero thesi has sententias reicimus quatenus ideo proponuntur, quia vel explicite vel implicite negant eam demonstrari posse per viam intellectus ratiocinantis. 19. Ontologi, strictiores saltem, et plures intuitionistae 3 inter adversarios recenseri debent, in quantum, vel ideam Dei fundamentum ponant omnis veritatis et certitudinis, vel pro­ prias theorias statuant ex implicita quadam diffidentia erga ve­ ram demonstrationem. De innatistis idem fere dici potest, si innatam ponant ipsam affirmationem de exsistentia Dei; si vero tantum spe1 Cf. HellIn, o.c., 90-91. 2 Ut antesignani numerari possunt N.Malebranche, Recherche de la vérité c.4 etc.; B.Pascal. Pensées (Paris 1904) 1,176· fragm.242.243.556, etc. ex iansenismo, M.Molinos (D 1105); J.Boehme et pseudo-mystici, qui in quibusdam locutionibus mysticorum fundaban­ tur; cf. Chossat, 780.786.799-806. Mitigatos traditionalistas dicimus quosdam lovanienscs ut Ubaghs et Laforet; v. Chossat, 809-810; Vacant, o.c., 120; Lennerz, 13-14. De aliis cf. A.Brunner, Zur Grundlegung der Gottesbeweise: Schol 7 (1932) 187-207; J.Geiger, Der Intuitionsbegriff in der katholischen Rcligionsphilosophie des Gegenwart (Freiburg 1926). 3 De Ontologismo plura a.2; v. Fabre, Défense de Vontologisme; Kleutgen, Beilagen 1 (Münster 1868); Henry, Le Traditionalisme et l'Ontologisme d ('Université de Louvain (Collect. Mechlin. 1927): Van Grusven, Gerard Casimir Ubaghs (Heerlen 1936); de intuitionismo, Geiger, o.c.. B.Rosenmôller, Rcligionsphilosophie (Munster 1932); plures art, in Wissenschaft und Wahrheit ( 1937->939). preasertim J.Geyser, Zur Frage der theistischen Metaphysik und ihre Erkennlnistheorie 6 (1939) 26-40. L.l C.l Λ.Ι. NATURALIS COGNTTIO DEI. TH.2 N.17-20 27 ciem quamdam innatam de Deo asserant necessariam ad ra­ tiocinium de eius exsistentia formandum, thesi contrarii dici non possunt. Aliqui traditionalistae, ut Bonnety, ausi sunt dicere viam quam theologia catholica tenuit, ducere ad rationalismum (D 1652). Id quoque docuit magno aestu Kuhn de processu4 rationis ad demonstrandam exsistentiam Dei; abiciendum ergo quippe qui non nisi in conceptum pantheisticum divinitatis ducere potest. Ideo statuit eo solo nullo modo nos posse per­ venire ad exsistentiam Dei personalis, nisi iam praevie habue­ rimus ideam Dei in nobis velut in imagine. Plures quoque recentiores5 tenent metaphysicam non posse nos ducere ad Deum personalem, sed tantum profanam aut abstractam quam­ dam repraesentationem divinitatis in nobis gignere; Deum autem personalem obiectum non esse nisi cognitionis religiosae, quae corde potius et actione vitali totius hominis constet, «fa­ cultatibus nempe appetendi et affectandi vim quamdam in­ tuendi» adiudicantes, ut ait Pius XII in litteris Humani generis 6. Tandem quidam nominales saec.XIV et XV, praesertim Nicolaus de Ùltricuria et Petrus de Alliaco 7, fundamenta ipsa demonstrationis de exsistentia Dei, nempe principium causalitatis, negaverunt; quo pluribus positivistis et philoso­ phis nostrae aetatis praeluserunt. E contra theologi omnes, iam ab initio Scholasticae quaes­ tionem explicite ponunt, eamque affirmative solvunt. 20. Doctrina Ecclesiae. Plura sunt documenta Eccle­ siae quae conceptis verbis demonstrabilem esse exsistentiam Dei docent. Iam saec.XIV damnatae sunt propositiones Nico­ lai de Ultricuria (D 554-570). Traditionalistae De Bautain et D. de Bonnety subscribere debuerunt thesibus id affirmamantibus. «1. Ratiocinatio potest cum certitudine probare ex­ sistentiam Dei et infinitam perfectionem eius (D 1622...). 2. Ratiocinatio Dei exsistentiam, animae spiritualitatem, ho­ minis libertatem cum certitudine probare potest (D 1650...). 3. Methodus, qua usi sunt D.Thomas, D.Bonaventura et alii post ipsos scholastici, non ad rationalismum ducit...» (D 1652). 4 Kuhn, Katholische Dogmatik, Gotteslehre (Tübingen 1862); v. Hontheim, Institutiones Theodicaeae (Friburgi 1893) 77; Pesch, 28. 5 Cf. Brunner, l.c., E.Przywara, Zu Max Scheiers Religionsauffassung: ZkathTh (1923) 24SS; Religionsbegründung, Max Scheler-J.H.Newman (Freiburg 1923). Doctrina dynamismi actionis, saltern ut primo proposita fuit, sat clare in his computanda est. De Blondel, eiusque doctrina innumera sunt scripta; cf. interea Descoqs, 2,270-272; J.Roig Gironella, La l'dosofia de la acciôn (Madrid 1943) 12. Exsistentialismum quoque mitigatum hic attingi posse i ure dicit HellIn, o.c., 92. 6 L.c., n.33· 7 Chossat, 767-774; Becher, Gottesbegriff und Gottesbeweis bei Wilhem von Ockam: Schol 3 (1928) 369-393; Ph.Bôhner, Zu Ockams Beweis der Existenz Gottes. Texte und Erklamngen: FranzStud 32 (»95o) 50-69· 28 I.M.DALMAÜ, DE DEO UNO ET TRINO. I Pius IX idem docet: «Vera ac sana philosophia nobilissi­ mum suum locum habet, cum eiusdem sit... permultas verita­ tes percipere, bene intelligere, promovere, earumque plurimas, uti Dei exsistentiam, naturam, attributa, quae etiam fides cre­ denda proponit, per argumenta ex suis principiis petita de­ monstrare, vindicare, defendere...» (D 1670). Reiectae sunt theses quorumdam Lovaniensium Professorum hanc doctrinam negantium 8. Leo XIII in Encyclica Aeterni Patris 9 haec habet: «Ex quo factum est ut quaedam vera, quae vel divinitus ad cre­ dendum proponuntur, vel cum doctrina fidei arctis quibusdam vinculis colligantur, ipsi ethnicorum sapientes, naturali tan­ tum lumine praelucente cognoverint, aptisque argumentis de­ monstraverint ac vindicaverint... Igitur primo loco magnus hic et praeclarus ex humana ratione fructus capitur, quod illa Deum esse demonstrat... Deinde Deum ostendit omnium per­ fectionum cumulo singulariter excellere...» Idem repetit in Encyclica Humanum genus. Pius X in Encyclica Jucunda sane 1011queritur quod «im­ petuntur ipsa argumenta quibus Deum esse demonstratur, atque incredibili temeritate contra prima rationis iudicia, re­ pudiatur invicta illa argumentandi vis qua ex effectibus causa colligitur, id est Deum eiusque attributa, nullis circumscripta limitibus»; contra modernistas in Encyclica Pascendi (D 2072). 2i. Praecipuum documentum hac in re est Juramentum contra modernistas: «Deum, rerum omnium principium et finem, naturali rationis lumine per ea quae facta sunt, hoc est, per visibilia creationis opera, tamquam causam per effectus, certo cognosci, adeoque demonstrari etiam posse, profiteor» (D 2145); quod Pius XI edixit in Encyclica Studiorum Ducem 11 prae­ clare interpretatum esse dogma a Concilio Vaticano solemniter enuntiatum. Constitutio «motu proprio» Sacrorum Antistitum, quae iusiurandum continet contra modernismum, cum praescripta pro­ fessione fidei coniunctum, est saltem documentum magisterii ordinarii infallibilis Summi Pontificis, eiusque propositiones doctrinam spectantes theologicae certae ut minimum dicendae sunt, etiam vi ipsius documenti, ut formula ipsa «Ego... firmi­ ter amplector ac recipio omnia et singula quae ab inerranti Ecclesiae magisterio definita, adserta ac declarata sunt, prae­ 8 Prop.2 et 4 Ubaghs damnatae decreto S.Congr.Indicis 3 iun. 1843; v. Lennerz, 13-14· 9 A AS 12 (1879) 99s. 10 ASS 36 (1904) 520. 11 AAS 15 (1923) 317. L.l C.l A.l. NATURALIS COCNITIO DEI. TH.2 N.20-22 29 sertim...» aperte exprimit. In eo verba «adeoque demonstrari etiam posse», quae verti posunt «e incluso», «y αύη», post «certo cognosci», vere quoad sensum consectarium indicant in verbis Vaticani sat immediate inclusum 12. Certe Concilium Vaticanum vocem demonstrationis in de­ finitione consulto omisit1J. Id autem simpliciter explicari vi­ detur, ut notat Lennerz *4, ex intentione Concilii definiendi certum principium contra traditionalismum crudiorem, quo etiam mitior necessario tangeretur. Mentem autem Concilii stare pro vera demonstrabilitate, satis elucet ex eo quod anxium fuerit ob «errorem late serpentem exsistentiam Dei nullis fir­ mis argumentis probari, nec proinde ratione cognosci posse» et «argumenta quae tanto in honore omni tempore habita sunt, non esse talia quae rem evincere possint» 15: ipseque Card.Gas­ ser concessit «aliquatenus certo cognosci et demonstrari» esse «unum idemque» '6. Ergo revera ex mente Concilii demonstrahilitas cum certa cognitione intime conserta est, ac iure Pius XI dixit iuramentum a Pio X praescriptum praeclare interpretari Concilium Vaticanum. Tandem a. 1925 S.Officium proscriptas declaravit proposi­ tiones, quibus asserebatur argumenta logica pro exsistentia Dei nullum habere valorem obiectivum, nisi ex exigentiis subiectivis vitae vel actionis. 6. «Argumenta logica, tum de exsistentia Dei, tum de credibilitate religionis christianae, per se sola, nullo pollent valore ut aiunt obiectivo, sc. per se nihil probant pro ordine reali». 8. «Valor quem habere possunt huiusmodi argumenta non provenit ex eorum vi dialectica, sed ex exigentiis «subiectivis» vitae vel actionis, quae ut recte evolvantur sibique cohaereant his veritatibus indigent» 17. Valor theologicus. Saltem theologice certa, ex tot Eccle­ siae documentis et ex consensu theologorum. De fide definita in Vaticano dici non posse videtur, cum expresse constet ex­ clusam esse in Decreto vocem demonstrationis. 22. Probatur thesis ex sacra Scriptura et traditione in universum ex thesi priori et rationibus quibus illa stabilitur. Nam ille dicendus est tenere demonstrabilitatem exsistentiae 12 Huiusmodi magisterium ordinarium infallibile Summi Pontificis agnosci debere communi consensu probatum est in Hebdomada theologica Matriti celebrata 17-22 sept. 1951, ponente P.I.Salaverri. Cf. Garrigou-Lacrange, Dieu, son existence, sa nature (Paris 1923) 19; Descoqs, 1,149; Hugon, Doctrina iurisiurandi a Pio X praescripti de modo quo Deum cognosci ac demonstrari possit: DivThom(Pi) 31 (1928) 269-277. ‘ 3 CL 7.132. 1 * O.c., 64. • s CL 7.7916 CL 7.132. 1 7 Hoc S.Officii decretum in AAS editum non est; textum et notas circa illud v. A.Vermeeksch, Periodica de re morali et canonica 14 (1935) 17-19. 30 l.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Dei, qui docet ex creaturis ut sunt effectus divinitatis ad eam ut causam ratiocinando legitime perveniri posse. Atqui id praestant fontes revelationis in locis adductis ad declarandam et probandam thesim priorem. Prob. min. A. Sufficit iterum percurrere textus libri Sa­ pientiae et S.Pauli, quibus ex operibus artifex, ex pulchritu­ dine et viribus mundi causa pulchrior et potentior viribus, ipsa sempiterna virtus et divinitas, ex ordine providentia agnosci­ tur, ut qui ad id non perveniant vani, stulti et inexcusabiles dicantur. B. De facto argumenta quae a philosophis et theologis adducuntur pro Dei exsistentia iam uberrime a SS. Patribus exposita sunt qui praecipue in causalitate, in ordine et finalitate innituntur 18. Ita Aristides argumentum ex motu indicat: «Mundum eaque omnia quae in ipso sunt necessario moveri conspiciens, eum a quo movetur et conservatur Deum intellige» (R no). Minucius Felix argumentum ex ordine mundi a Ci­ cerone expositum repetit (R 269). S.Gregorius Naziancenus discussionem contra casum ita concludit: «Sic ratio, quae ex Deo est et cunctis insita et prima in pectoribus nostris condita lex, cunctisque mortalibus innexa, nos ab iis rebus quae oculis cernuntur ad Deum subvexit» (R 987). 23. Probatur ex Theologis. Theologi consentiunt in stabilienda demonstrabilitate exsistentiae Dei, saltem ut theo­ logice certa, ac plures acriore censura oppositam sententiam notant. S.Thomas vocat eam opinionem manifeste falsam ac erroneam 19. Rationem affert 1 q.2 a. 2, quia per effectus pos­ sumus demonstrare propriam eorum causam esse. BAnez docet thesim esse certissimam, oppositam temera­ riam; Molina addit «in fide minime tutam, ne amplius di­ cam»; Suarez invehitur in eos qui nolint agnoscere temerita­ tem sententiae oppositae, ac errori in fide proximam vocat; Valencia negare thesim ait esse plane erroneum in fide «si non aperta haeresis»; recentiores quoque theologi ut minimum thesim ut theologice certam tradunt; imo sunt qui, ut Hugon, Bochenski et Bittremieux dicunt esse de fide, etsi fatentur 18 Petavius, De Deo l.i c.iss; Stahl, Die natürliche Gotteserkenntnis aus der Lehre der Vater dargestellt (Regensburg 1869): Van Endert, Der Gottesbeweis in der patristichen Zeit mit besonderer Beriicksichtigung Augustins (Freiburg 1869); J.Waibell, Die natürliche Got­ teserkenntnis in der apologet i schcn Literatur des 2. Jahrhunderts; K.Werner, Geschichte der apologetischer und polemiker Literatur der christ lichen Théologie I. Cf. praeterea dissertationes de singulis fere Patribus in DTC et alias, ut E.Fuetscher, Die natürlicher Gotteserkenntnis hei Tertulliani ZkathTh 51 (1927) 1-34.217-251 ; Kufze, Die Gotteslehre des Irenaeus (Leipzig) 27SS; J.Lebreton, La connaissance de Dieu chez S.Irénée: RechScRel 16 (1926) 385-406; Gottwald, De Gregorio Nazianceno Platonico (Breslau 1906); H.Pinard, Le platonisme de saint Grégoire de Naziance (La Roche sur-Yon 1925); praesertim de S.Augustino, v. a.2. 19 Dever, q.ioa.12; 1 CG 1,12. L.1 C.1 A.I. NATURALIS COCNITIO DEI. TH.2 N.22-23 31 non constare de definitione. Patet ergo theologos hac in re non mere philosophos agere 20. Argumenta exponere quibus probatur exsistentia Dei ad Theologiam naturalem spectat 21. Tria genera huiusmodi argu­ mentorum distingui solent: metaphysica, quae ex essentiali conditione entis contingentis per principium causalitatis as­ cendunt ad ens necessarium; physica, ex peculiaribus adiunctis rerum mundanarum, praesertim ex ordine qui in mundo splen­ det, ens summe intelligens exsistere probant; moralia denique fundantur, sive in honestate et obligatione, quae summum legislatorem postulant, sive in consensu universali. E quinque viis a S.Thoma propositis q.2 a.3 22, quatuor priores sunt quasi diversa stadia viae causalitatis efficientis; 20 BÂNEzet Molina, In i q.2 a. 2; SuArez, De Deotr.i l.i c.i n. 13-15; Valencia, In 1 d.i q.2 p.2 assert.3; Kleutgen, De ipso Deo 156; Muncunill, 22; Pesch. prop.5; Van der Meersch, De Deo uno et trino 47SS; Hugon, l.c., 269-276: P.Bochenski, De cognitione exsis­ tentiae Dei per viam causalitatis relate ad doctrinam catholicam (Posnan 1936): J.Bittremieux, De demonstrabilitate exsistentiae Dei iuxta iuramentum antimodernisticum: EphThLov 14 (1937) 477-486. 21 V. praecipua opera Theologiae naturalis, ut inter rcccntiora; Urraburu, Hontheim, Loinaz, Monaco, Garrigou-Lacrance, o.c., Dieu: DAFC 1941-1088; Descoqs, Rast, MartInez del Campo, Hellîn. De historia argumentorum pro exsistentia Dei inter scholasticos medii aevi v. S.Grundwald, Geschichte der Gottesbeweise in Mittelalter bis zum Ausgang der Hochscholastik (Müns­ ter 1907, BcitGPhMA 6,3); C.Baeumker, Whitelo, ein Philosoph und Naturforscher der 13. Jahrhunderts (Münster 1908, ibid., 3,2) 284-343; H.Daniels, Quellenbeitrage und Untcrsuchungen zur Geschichte der Gottesbeiveise in dreizehnter Jahrhundert (Münster 1909, ibid. 8,1-2); J.Henry, Histoire des preuves de l’existence de Dieu au moyen dge: RevThom 19(1911) 3-24.141-158. Conferri etiam possunt Historiae generales Philosophiae, ac peculiares disserta­ tiones de quibusdam auctoribus, ut A.Landgraf, Zur Lehre der Gotteserkenntnis in der Friihscholastik: The New Scholasticisme 4 (1930) 261-296; A.Masnovo, Da Guglielmo d'Auvergne à San Tommaso d’Aquino (Milano 1930) I; E.Gilson, La philosophie de saint Bonaventure (Paris 1924) 125SS; B.Luickx, Die Erkenntnis-Lehre Bonaventuras (Müns­ ter 1923, BcitGPhMA 23,3-4) 254SS; B.Rosenmôller, Religiose Erkenntnis nach Bonaven­ ture (Münster 1925, BeitGPhMA 25,3-4) 6iss; L.Veuthey, Le problème de l’existence de Dieu chez S.Bonaventure: Ant 28 (1953) 19-38; P.Minges, /. Duns Scoti doctrina philosophica et theologica (Quaracchi 1908) 5-34; E.Longpré, La philosophie du B.Duns Scot (Paris 1923) io.|ss; Z.van de Woestyne, Un nouveau commentaire sur l’existence de Dieu d’après Duns Scot: EphThLov 2 (1925) 9-13! cf. Balic, Circa positiones fundamentales I. Duns Scoti: Ant 28 (1953) 268-287; E.Bettoni, De argumentatione Doctoris subtilis quoad existentiam Dei: Ant 28 (1953) 39-58; N.Paulus, Henri de Gand et l’argument ontologique: ArchHist DoctrLitMA 10 (1936) 265-323; J.Santeler, Der causale Gottesbeiveis bei Hervaeus Natalis (Innsbruck 1930 PhGrenzwiss, 3,1); J.Kurzinger, Alfonsus Vargas Toletanus und seine theologische Einleitungslehre (Münster 1950, BcitGPhMA 22,5s); H.Geurtsen, De innerlike structuur van het godsbetvijs (Anvers 1944) 3-54,207-282; J.Defever, La preuve réelle de Dieu (Bruxelles 1953); de quo v. F.Grégoire, Etude critique: RevPhilLovan 54 (1956) 112-129; P.Borgmann, De argumento chronologico exsistentiae Dei sumpto ex continua rerum temporalium succedanei ta te: Ant 28 ( 1953) 59 *7«); L.Rubio, Una controversia del siglo XIII sobre el valor de la prueba de la existencia del Ser necesario: CiudD 163 (1951) 529-570; G.Scheltens, La preuve de l’existence de Dieu dans la philosophie néoscolastique: FranzStud 36(1954) 293-309; Q. Bendick, Zur logischen Struktur der Gottesbeiveise: FranzStud 38 (1956) 1-38. 22 Copiosa valde est bibliographia de hac re, quae in operibus Descoqs et Lennerz et in genere in praecipuis tractatibus Theologiae naturalis dum argumenta S.Thomae expen­ dunt conferri potest; quaedam indicamus. Chossat, l.c., 923-948; Garrigou-Lagrange: DAFC 1,1016-1076; E.Rolfes, Die Gottesbeiveise bei Thomas und Aristoteles (Limburg 1926); Grundwald et Baeumker, o.c.; Motte, A propos des cinq voies: RevScPhTh 27 (1938) 577-582; P.Duhem, Le système du monde (Paris 1917) 5,539-560; L.Urbano, La prueba del mouimiento y la existencia de Dios: CiencTom 15 (1917) 79-îoo; Kirfel, Zum Gottesbeweise des hl.Thomas aus der Ordnung der Wirkursachen: JahrbPhTh 25 (1911) 146-167; Albrecht, Das Ursachgesetz und die erste Ursache bei Thomas von Aquin: Philjahrb 33 (1920) 173-182; P.Bordoy-Torrents, De secunda via divi Thomae: CiencTom 35 (1927) 197-207; P.Gény, A propos des preuves thomistes de l’existence de Dieu: RevPh 24 (1924) 575-601 ; A.Sertillanges, La preuve de l’existence de Dieu par la contingence dans la Somme theologice: o.c., 25 (1925) 330; *319 Bonygues, L’éxegèse de la tertia via de S.Thomas d'Aquin: o.c., 32 (1932) 113-146; 32 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I nempe a contingentia rerum quae sub experientiam cadunt, cuius signa expenduntur, motus intrinsecus, causalitas deficiens, ipsa ratio contingentiae, et gradus diversi perfectionis, ex prin­ cipio causalitatis exigitur Deus ut motor immobilis, causa incausata, ens necessarium et perfectissimum. Tandem quinta via ab ordine mundi ad summum ordinatorem concluditur, quae ad causalitatem finalem pertinet. Temerarium esset negare de facto argumentum ullum adhuc propositum esse prorsus certum pro exsistentia Dei, licet non negaretur possibilitas abstracta perficiendae huiusmodi de­ monstrationis. En verba Pu XI: «Quibus autem argumentis Thomas Deum esse docet, eumque esse ipsum Esse subsistens, ea sunt quoque hodie, sicut aevo medio, omnium firmissima ad probandum» 2}. 24. Obiectiones vix possunt fundari nisi in negato vero valore rationis ad ens transcendens assequendum et universalissima vi principii causali­ tatis. Ideo, qui in his deficit, ad ea revocari debet, ut doctrinae catholicae adhaerere possit. Cum haec in Theologia naturali accurate expendantur, unam alteramve obiectionem tantum innuemus. Kirfel, Absolutes oder relatives Meist in Goltcsbeweis aus den Stufen der Vollkommenheit: Philjahrb 27 (1914) 113-126; H.Joly, La preuve de l'existence de Dieu par les degrés de l'être (Gand 1920); Lemaître, La preuve de l’existence de Dieu par les degrés de l’être: NouvRev Theol 54 (1927) 321-339-436-468; Basili de Rubî, La quarta via de sant Tomas: EstFranc 42 (1930) 341-356; U.Bonamartini, De quarta via S.Thomae: ActPontAcRomSTh 4 (1938) 108-132; Laumen, Das Gottesargument aus den Stufen der Vollkommenheit in der beiden Sum­ mon des hl.Thomas: Philjahrb 50 (1937) 152-175.273-305; Scherhag, Der Gotlesbeweis aus der Seinsabstufùng in der beiden Summen des Thomas v.Aquin: l.c., 52 (1939) 265-230; Van Holtum, Der Gottesbeweis aus der Ordnung der Welt: DivTh. (Fr) 7 (1920) 16-33; F.van Steenberghen, Le problème de l'existence de Dieu dans le «De ente et essentia» de saint Thomas d’Aquin: Mélanges «loseph de Ghellinck», II837-847 (Gembioux 1951); M.Bonygues, Pour l'interprétation des «quinque viae» de saint Thomas: RcchScRel 36 (1940) 593-601; A.Boehm, Autour du mystère des «Quinque viae· de Saint Thomas d'Aquin: RevScRel 24 (1950) 217-234; H.Holstein, L’origine aristotélicienne de la «Tertia via» de saint Thomas: RevPhLov (Rev NeoscolPh) 48 (1950) 354-370; G.de Rosa, La prove thomistiche della esistenza di Dio e la critica del Prof. C.Ottaviano: Sap 3 (1950) 461-478; G.Giannini, L'implicazione della prova di Dio agustiniana nelle «vie· tomistiche: DoctComm 8 (i955) 52-58; F.van Steenberghen, La demonstration de l’existence de Dieu par la finalité de Saint Thomas d’Aquin (Firenze 1955) 715-731· 2J AAS 15 (1923) 317 Recentiora quaedam de hac re: A.Inauen, Kantische und scholas· tische Einschdtzung der natürliche gotteserkenntnis (Innsbruck 1925) J-de Vries, Vom Sinn und logischen Aufbau der Gottesbcweisc: Schol 15 (1940) 481-507; T.Barth, De tribus viis diversis existentiam divinam attingendi: Ant 18 (1943) 91-117; A.Mitterer, Der Bewegungssatz nach der Weltbild des hl. Thomas und der Gegenwart: Schol 9 (934) 372-399.481-512; B.Schuler, Gatteslehre als Grundwissenschaft (Paderborn 1950; C.Fabro, Il problema di Dio (Mila­ no 1957); Ph.de la Trinité, Les s voies de S.Thomas d’Aquin: Divinitas 8 (1958) 268-338; M.Oromî, El ser y la existencia de Dios en Escoto: Pens 15 (1959) 202-228; A.Verzotte, L’accès à Dieu par la conscience morale: EphThLov 36 (i960) 481-502; T.Ô’Brien, Metaphysic and the Existons of God (Washington i960); L.Eldens, Justification des «cinq voies·: RevThom 61 (1961) 207-225; J.Robert, Philosophie des sciences, intelligibilité de l’univers et preuve de l'existence de Dieu: ArchPhil 23 (i960) 327-387. R.Masi, Osservazione e obiezione dei pensiero moderno filosofico e scientifico aile classichc prove dell'esistenza di Dio: Doctor Communis 14 (1961) 202-240. F.Van Steenberghen, Le problème de l’existence de Dieu dans le commentaire de Thomas d'Aquin ·Ιη Boethium de Trini­ tate» (München 1957): H.U.von Balthasar, Die Gottesfrage des heutigen Menschen (Mün­ chen 1956); M.Bordoni, Note e discussione in torno al problema de la conoscenza di Dio: Euntes Docete 2 (1958) 274-289; R.Masi, La dot trina del modernismo sulla conoscenza di Dio: Ibid. 163-199 : P lures auctores, L'existence de Dieu (Tournai 1961); M.Casula, Dimostrazione razionale dell’esistenza di Dio ed illegitimità délia confutazione hantiana dcU'argomento cosmologico: CivCatt ni (i960) 365-378. 1.1 C.1 A.l. NATURALIS COGNITIO DEI. TH.2 N.23-27 33 1. «Medium demonstrationis est quod quid est (sc. essentia rei). Sed de Deo non possumus scire quid est, sed solum quid non est... Ergo non possumus demonstrare Deum esse» (q.2 a.2,2). Dist. mai. In demonstratione propter quid, conc. mai.; in demonstratione quia, nego mai.; sufficit enim in illa «uti effectu loco definitionis causae... et accipere possumus pro medio quid significet hoc nomen Deus» (ibid, ad 2). Trans, min., de qua in thesi sequenti. 2. «Cum causa non possit demonstrari per effectus sibi non proportio­ nates, videtur quod Deum esse non possit demonstrari» (ibid. 3). Resp. «Per effectus non proportionates causae non potest perfecta de causa cognitio haberi; sed tamen ex quocumque effectu manifesto potest de­ monstrari causam esse» (ibid, ad 3). Unde dist. assert. Per effectus causae non proportionates non potest immediate et clare ostendi natura causae, conc.; per effectum quemlibet non potest ostendi necessariam tandem esse causam non causatam, seu primum Ens a se, nego. 25. 3. Kant opponit argumentum metaphysicum (cosmologicum vo­ cat) ad ontologicum tandem reduci. Satis leviter hoc induxit philosophus regiomontanus, ac prorsus falsum est, cum argumentum nostrum a posteriori sit, seu fulciatur in exsistentia reali entis contingentis, certe ope principii causalitatis, cuius universalem valorem sine ulla ratione, nec sine contradictione, negat. 4. Ab ente finito fieri non potest transitus ad ens infinitum, cum illud non contineat. Dist. assert. Ab ente finito fieri non potest transitus immediatus ad ens infinitum, et quidem a solo ente finito, conc., sed nego suppositum, ut patet; transitus mediatus, vi principii causalitatis et analysi posteriore conceptus entis necessarii, nego. Ad rationem additam, nego duplex suppositum, et con­ clusionem contineri in altera tantum ex praemissis, et nullam aliam esse inclusionum logicam, nisi mere formalem. 26. Scholion. 1. De innata Dei notitia apud SS.Patres. Innatismus, ut iam innuimus, potest duplici modo invehi in quaestione de cognitione naturali Dei; aut ita ut potius significet inditam esse ab auctore naturae ideam aut meram notionem Dei, aut speciem eius, ad modum conditionis vel causae necessariae ut homo possit per rationem eius exsistentiam probare; aut ita ut ipsum indicium de eius exsistentia infusum a Deo asseratur. Prior ille modus, in Philosophia parum probabilis, nostra directe non interest. De altera potius innatismi forma disputatur, cum quaeritur de innatismo apud SS.Patres. Docent enim sat frequenter Patres Ecclesiae adeo facilem et obviam esse notitiam de exsistentia Dei, ut eam innatam aut insitam videantur dicere. Utcumque multa de hac re hinc inde disceptata sint24, videtur iam S.Tho­ mas sufficienter doctrinam Patrum complexum esse hac sententia: «Dei cognitio nobis innata dicitur esse, in quantum per principia nobis innata de facili percipere possumus Deum esse»25. 27. Scholion. 2. De argumento a simultanée. Quaestio de valore huius argumenti, hac vel illa forma propositi, philosophica est; neque theologi scholastici eam discutientes censura theologica sententiam ullam afficiunt; neque unquam defuerunt qui illud admitterent, licet plures sint qui illi sal­ tem valorem apodicticum negent; quod probabilius est. 24 Thomassinus, De theologicis dogmatibus. De Deo 1.1 ; J.Ki.ee, Histoire des dogmes v.t ; Staudenmaier, Dogmatik 2,toss; J.Kvhn, Gotteslehre 54zss; J.Kleutgen, Die Philosophie der Vorzeit 428ss; Franzelin, th.7; Pesch, 21-23. De S.Augustino, v. Lennerz, o.c., 87-89. 25 In Boethium de Trinitate prooem. q.i a.3 ad 6, cf. a.2. Teologta II 2 34 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Verum in modo illud reiciendi satis variant auctores 26. Hac in re ita procedendum videtur. Propositio «Deus est» est per se nota quoad se, sed non quoad nos (q.2 a. i); ideo ex se rectus est transitus a notione Dei ad eius exsistentiam; sed nobis non est. Ratio est quia notio entis a se ante probatam a posteriori eius exsistentiam non satis et positive apparet nobis ut possibilis. Etsi enim ex se et ex suo conceptu ens a se importat omnimodam perfectio­ nem, ac proinde summam possibilitatem, imo et necessitatem exsistendi, tot difficultates invenit mens in coniungendis perfectionibus quae inter se viden­ tur cohaerere non posse (nota est difficultas de libertate Dei), ut non nisi negative eas solvere possit; ideo possibilitas entis a se, nondum probata de facto eius exsistentia, non nisi negative menti apparet. lam ex notione quae menti non apparet positive possibilis, nihil potest cum certitudine probari. Solutiones enim negativae valent, si obiectum de quo agitur exsistere aut positive possibile esse aliunde constat; etsi mens suspicari potest totam diffi­ cultatem oriri ex imperfecta analogia conceptus quem de Deo habemus. Ideo non videtur huic argumento negandus valor probabilitatis aut suasionis; sed non potest dici argumentum certum quod in re tanti momenti omnino desi­ deratur. Thesis 3. Etsi imperfecte, vere tamen potest mens hu­ mana cognoscere quid Deus sit, quod quidem obtinet pluribus praedicatis, non mere synonimis, ei tributis. S.Th., q.i2 a.12; q.13 a.2.3.4.12: Franzelin, th.12.13; Lennerz, n.95-119; Pesch, prop.15; Scheeben, 1.63.64; Chossat, Agnosticisme: DAFC 1,1-76. 28. Nexus. Quaestionem «an Deus sit» sequitur quaes­ tio «quid Deus sit». Etsi enim exsistentia Dei affirmari ne­ quit, quin aliqua notio de Deo habeatur, quo possit a ceteris rebus distingui, iure tamen ulterius quaeritur an possit adquiri distinctior et accuratior quaedam cognitio de eius essentia vel natura; ita enim in rerum inquisitione communiter proce­ dimus. 29. Notiones. In rebus intellectui humano proportionatis, perveniri potest ad cognitionem essentiae propriam ex pro­ priis, plus minus perfectam. Sed in rebus remotioribus di­ stincta illa cognitio, utcumque laboriosa inquisitione comparata, 26 Infinita propemodum est copia scriptorum dc hoc celebri argumento; neque ullus est fere theologus aut philosophus qui rem omiserit, ipsis quoque philosophis extra scholam, ut Descartes, Leibniz et Kant, non exceptis. Praeter auctores iam relatos dc argumentis pro exsistentia Dei in universum, de mente et valore probationis v. quaedam recentiora : B. Adloch, Der Gottesbeweis des hl.Anselm: Philjahrb 8 (1895) 52-69.372-389; Pasci ien, Der ontologischen Gottesweis in der Scholastik (Aachen 1903); T. Esser, Der ontologische Gottesbeweis und seine Geschichte (Bonn 1905); A. Dyroff, Der ontologische Gottesbeweis in der Scholastik (Munster 1928;) D.Cappuyns, L’argument de S. Anselme: RechThAncMéd 7 (1934) 313-330. Bulletin (1938) 648SS; J.Kolping, Anselmsproslogionbetoeis der Existerez Gottes (Bonn 1939); R.Jolivet-Buyssonie, L'argument ontologique: RevApol 53 (1931) 154-169; A.Miranda Barbosa, As provas anselmianas da existencia dc Deus: Revista portuguesa de Filosofia I (1945),158-175 ; P.Spedalieri, Ansclmus an Gaunilo? seu de recta argu­ menti S.Anselmi interpretatione: Greg 28 (1947) 55-57; E.Carruccio, Discussione sull’argumento gnoseologico dell’esistenza di Dio: DivTh(Pi) 53 (1950) 241-245; S.A.Grave, The ontological Argument of St. Anselmo: Philosophy 27 ( 1953) 30-38; M.A.Schmidt, Quod maior sit quam cogitari possit fAnselm υ. Canterbury, Proslogion): TheolSchrift 12 (1956) 337-346; D.Henrich, Der ontologische Gottesbeweis. Sein Problem und seine geschichte in der Neuzeit (Tubingen i960). L.l C.l A.l. NATURALIS COGNITIO DEI. TH.3 N.28-30 35 non ultra procedit, quam ut habeatur cognitio quaedam analo­ gica, propria, ut dicitur, ex communibus, per relationem ad alia nobis notiora. Imo res altissimas, ut sunt divinae, vix possumus hoc modo cognoscere, nisi per plures notiones et praedicata; quia res huiusmodi, etsi eas ut simplicissimas agnos­ cimus, nequimus tamen intimius penetrare, nisi in quantum similitudinem quamdam habent cum multiplici perfectione crea­ ta. Haec autem praedicata, etsi objective in re ipsa prorsus identificantur, non sunt mere synonima, quia distinguuntur ratione ratiocinata, et cum magno fundamento in re, ob infini­ tam eminentiam divinitatis, prout respondet diversis concep­ tibus nostris *. Asserimus ergo: a) Vere mens humana potest aliquatenus cognoscere essentiam Dei, «quid Deus sit», in quantum efformare sibi potest expolitiorem ac distinctiorem notionem de divi­ nitate. b) Imperfecta est haec cognitio, quia non assurgit ad notionem propriam ex propriis, sed tantum per remotam analogiam obtineri potest, c) Id mens obtinet assertis de Deo pluribus attributis, seu praedicatis de Deo pluribus notio­ nibus; d) quae quidem attributa non sunt mere synonima, seu non idem significant, sed quid formaliter diversum. Cognitio naturalis essentiae divinae, quam tenemus, est, ut cognitio eius exsistentiae, mediata, seu ex rebus creatis hausta. De hac una agimus in thesi, hancque solam naturalem agnoscimus, ut a.2 patebit. Quid illa contineat c.2 videbimus. Haec quae de naturali cognitione divinitatis asserimus, etiam in cognitione per fidem locum habent, qua, etsi nova quaedam et mysteria de Deo affirmamus, non nisi secundum conceptus naturales quos de Deo habemus. 30. Adversarii. Eunomiani ausi sunt sibi adscribere comprehensionem divinitatis 123; negabant etiam omnem distinc­ tionem rationis in divinis. Philosophi quidam arabes et iudaei medio aevo, praesertim Moyses Maimonides, agnosticismo praeludentes, dixerunt om­ nia nomina dici de Deo negative tantum et relative, seu secun­ dum effectus quos causant Eckard negavit omnem praedicatorum distinctionem in 1 V. Franzelin, th. 12,153; Pesch, 99; Ch. de Moré-Pontgibaud, Sur l’analogie des noms Divins: RechScRel 19 (1929) 481-512; 20 (1930) 193-223; 38 (1952) 161-188; 42 (1954) 321-360; eiusdem auctoris, Du Jini à l’infini. Introduction à l’étude de la connaissance de Dieu (Paris 1956). 2 De eunomianoru.m doctrina v. th.6. 3 V. S.Th., i q.î3 a.2; De pot. q.7. Agnosticismum Maimonidis collatum cum recentiore huius erroris forma reperies apud Chossat, Agnosticisme: DAFC 1,28-3 i.66ss. Cf. etiam Levy, La métaphysique de Maimonide (Dijôn 1906); Guttman, Moses ben Maimoin (Leip­ zig 1908) et auctores Historiae Philosophiae. 36 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Deo; imo ipsum praedicatum bonitatis ei tribui non debere edixit4. Quidam nominales omnia praedicata de Deo synonima esse tenuerunt, aut non nisi secundum connotata aliquid signifi­ care 5. Moderni agnostici et modernistae, symbolismo, ut aiunt, ex­ plicant nostras de Deo cognitiones; repraesentationes sc. de divinis non esse nisi symbola quaedam omni valore obiectivo destitutas; ideo propositiones de subiecto «Deus» non aliud significare quam «Deus est x vel y», quid ignotum 6. 31. Doctrina Ecclesiae. Damnatae sunt propositiones Eckardi (D 523 524 528), et symbolismus modernista (D 2079 2087 2108). V. thes.i a Bautain subscriptam (D 1622). Pius IX Litteris Gravissimas inter (D 1670), Leo XIII Aeterni Patris et Pius X lucunda sane possibilem asserunt demonstrationem attributorum Dei7. Valor theologicus. partes. Saltem theologice certa, quoad omnes Probatur ex sacra Scriptura. Sacrae Litterae multa de Deo docent, nec solum ut revelata, sed etiam, ut naturaliter nota ex rebus creatis; sic Rom 1,20: sempiterna quoque eius virtus et divinitas; Sap 13, Ps 18,1 etc. Simul tamen asserunt Deum lucem inhabitare inaccessibilem 1 Tim 6,16; Deum non cognosci nunc nisi ex parte, per speculum, in aenigmate 1 Cor 13,9.12, quo manifeste excluditur perfecta et intima de essen­ tia Dei cognitio. 32. Probatur ex traditione. SS.Patres utrumque etiam saepius declarant, atque impugnantes eunomianos distinctiorem notitiam de rebus divinis per conceptus ratione ratiocinata di­ versos clare exponunt. S.Basilius: «Nullum quidem nomen est quod totam Dei naturam complexum sat eam possit enun­ tiare; plura vero et varia, singula in propria significatione, obs­ curam quidem omnino et perquam exiguam, si cum toto com4 H.Denifle, Meister Eckharts lateinische Schriften und die Grundanschauung seiner Lehre (Freiburg 1886): ArchLitKirschMt, 2.416-652.687; J.Daniels, Eine lateinische Rejertigungsschrift des Meister Eckhart (Munster 1923); A.Théry, Commentaire de Maître Eckhart sur le livre de la Sagesse (Paris 1928-1929): ArchHistDoctrLitMA 3.321-443; 4.233-294; O.Karrer, Das gottliche in der Seele bei Maister Eckhart (Würburg 1928); J.Koch, Eckhart und die jüdische Philosophie (Leipzig 1928); A.Dempf, Meister Eckhart (Leipzig 1934); S.della Volpe, Il misticismo speculativo di Maestro Eckhart (Bologna 1930)· 5 G.Biel, In i d.2 q.28. 6 Praeter supra notata, de agnosticisme modemistico v. Chossat, Le., 66ss; S.Harent, Expérience et foi: Et 113 (1907) 221-250; A.Gisler, Der modemismus (Einsicdeln 1912); M.Grabmann, Der modernismus (München 1908); C.Pesch, Theologische Zeitfragen 4 (Frei­ burg 1908); C.Braig, Modernister Christentum und moderne Religionspsychologie(Freiburg 1907)· 7 V. supra, n.22. L.l C.l A.l. NATURALIS COCNITIO DEI. TH.3 N.30-33 37 paretur, nobis tamen sufficientem intelligentiam conferunt. Ex his enim duobus, et ex eorum quae adsunt confessione, et eorum quae absunt negatione, quidam Dei character nobis imprimitur» (R 936). S.Gregorius Nyssenus: «Dictum est a nobis... divinae naturae confusam et perexiguam perceptio­ nem nos habere per ratiocinia; per nomina tamen quae de illo pie dicuntur, sufficientem exiguitati nostrae facultatis scien­ tiam colligimus. Omnium autem eorum nominum non unifor­ mem esse significationem praedicamus... Ex negatione eorum quae non insunt, et ex affirmatione eorum quae de eo pie intelliguntur, quid sit apprehenditur... multis et variis cognomi­ nibus quoad ipsum usi sumus, appellationes secundum cogi­ tationum differentiam accommodantes» (R 1047-1049). S.Au­ gustinus: «Deus vero multipliciter quidem dicitur, bonus, sapiens, verus, et quidquid aliud non indigne dici videtur... et non est ibi aliud beatum esse, et aliud magnum, aut sapien­ tem, aut verum, aut bonum esse, aut omnino ipsum esse» (R 1666)8. 33. Ratio theologica. S.Thomas tota q.13 agnosticismum Maimonidis, nominalium et modernistarum apprime re­ fellit. Summa eius doctrinae haec est: a) Deum cognoscimus ex creaturis, secundum habitudi­ nem principii et per modum excellentiae et remotionis; intel­ lectus ergo cognoscit Deum, secundum quod creaturae eum repraesentant. Sed creaturae imperfecte eum repraesentant. Sic igitur nomina quae ei tribuuntur divinam substantiam signi­ ficant, sed imperfecte. b) Deus quidem in se consideratus est omnino unus et simplex; sed tamen intellectus noster secundum diversas con­ ceptiones ipsum cognoscit, eo quod non potest eum ut in se est videre. c) Haec autem nomina non sunt synonima, quia habent rationes diversas. Sicut autem diversis perfectionibus crea­ turarum respondet unum et simplex principium repraesenta­ tum per diversas perfectiones creaturarum varie et multipli­ citer, ita variis et multiplicibus conceptibus intellectus nostri respondet unum omnino simplex, secundum diversas concep­ tiones imperfecte intellectum. Et ideo nomina Deo tributa, 8 Petavius, l.l C.5 n.s; Thomassinus, I.4 c.7-12, cuius tamen conclusiones admitti nequeunt (v. Le Bachelet, 1. infra c.); Scheeben, Dogmatik 1,4785s; Pohle-Gierens, i.soss; Maréchal, Concordance des saints Pères de VEglise grecs et latins (Paris 1739); Schmit, Saint Irénée et les gnostiques: Revue catholique de Louvain 13 (1885) 228ss; praesertim X.le Ba­ chelet. Dieu, sa natured'aprê les Pères: DTC 4,1023-1 029.1083-1094.1132-1142.1149-1151 ; de S.Augustino praeterea Portali έ, Augustin (Saint): DTC 1,1106-1116. 38 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I licet significent unam rem, tamen, quia significant eam sub rationibus multis et diversis, non sunt synonima. 34. Agnosticismus Maimonidis refellitur, quia est contra sensum communem, seu intellectum loquentium de Deo, et quia non potest assignari ratio quare quaedam nomina dican­ tur de Deo magis quam alia. Primum quidem, quia aliud intelligitur cum dicitur Deus vivens, quam mere quod sit causa vitae nostrae. Alterum, quia eodem modo Deus est causa bonitatis quam corporum, et tamen dicitur Deus bonus, non tamen corporeus 9. Hinc triplex illud stadium ad capessendam essentiam Dei, a Patribus et praesertim a Ps.Dionysio notatum: via affirma­ tionis, qua attributa dicuntur de Deo; via negationis, qua limi­ tationes et imperfectiones omnes ab eo excluduntur; via emi­ nentiae, qua tandem explicite plenitudinem asserimus superexcellentissimae perfectionis divinae supra omne quod cogitare potest mens creata l0. 35. Obiectiones. 1. Lateranense IV docet: «Inter creatorem et crea­ turam non potest tanta similitudo notari, quin inter eos maior sit dissimi­ litudo notanda» (D 432). Ergo tollitur fundamentum ad praedicationem ullam positivam de Deo. Verba Concilii Lateranensis damnant absurdam similitudinem inductam ab Abbate Ioachim inter unitatem divinarum personarum et unionem fidelium in Christo (D 431). Nihil ergo ad rem nostram. Sed admisso, ut patet, principio, dist. cons. Tollitur fundamentum ad asserendam Deo positivam ullam perfectionem, prout invenitur in creatis, cone.; secundum conceptum praecisum ab imperfectionibus, nego. 36. 2. Ipse S.Thomas dicit: «De Deo scire non possumus quid sit, sed quid non sit» (q.3 prooem.) et saepe alias; quod a SS.Patribus, et ab auctoribus contemplativis et mysticis saepe profertur et ponderatur. Hinc theologia quam vocant negativam et «docta ignorantia» afferuntur, ut quae maxime attingunt Deum. Ergo non possumus, saltem via rationis, cognoscere essentiam Dei, utpote quid ignotum; sed tantum via affectus atque experien­ tia quadam extra lineam intellectus. Dist. antec. Haec dicuntur ut vividius exprimatur imperfectio cognitio­ nis nostrae de Deo, et quia non cognoscimus essentiam eius ex propriis, sed tantum ex notionibus communibus analogis, cone, antec.; quod nullo modo conceptum proprium et expolitiorem de eo habeamus, nego antec.; ut patet ex probatis a S.Thoma (q.13 a.2 ad 3) et Patribus. Hinc theolo­ gia negativa recte intellecta, nempe supposita via affirmationis, optima est ad attingendum Deum, et quidem via intellectus, in quantum per nega­ tionem limitationum ac imperfectionum, quae essentialiter includuntur in notionibus e rebus creatis haustis, e quibus necessario ascendimus ad Deum, conceptum aliquem efformamus eius supereminentiae, conc.; quasi ° V. De pot. q.7; Chossat, l.c.: Suàrez, De Deo tr.1 l.i c.i 1. '° Franzelin. th.12: Pohle-Gierens, o.c., 55-57; Lennerz, 107-111; M.Favlhaber, Die ilrei Wrgc des Gotteserkennlnis (Würzburg 1924). Et in universum tractatus de Deo et Theologiae naturalis, v. th. de infinitate Dei. Textus Patrum de triplice via v. in R ind.theol. 0.113-115. I..1 C.l Λ.2. NAT. COGN. VISIO INT, DEI. N.34-37 39 in docta ignorantia intellectuale lumen exstingueretur, nego. Et nego cons., quae non recte fluit ex solida et probata doctrina mystica >>. Acute et vere notat Pesch: «Proprie igitur de Deo nihil negamus, nisi negationes, qui est modus affirmandi maxime emphaticus l2. Atque anim­ adverti debet, ut saepe theologi praestant, auctores mysticos non loqui modo scientifico; unde nullo modo amplianda sunt eorum dicta, sed potius accurato examini subicienda. Quid veritatis in his locutionibus luceat ita exponit Franzelin: «Quo perfectius Deum cognoscimus, eo perfectius intelligimus rationem cur nec comprehendi, nec ut in se est intelligi in hac vita possit; quae sc. ratio est ipsa infinita Dei perfectio, prae finito et imperfecto modo cognoscendi nostro. Ordine proinde inverso, quo pro­ fundius intelligimus hanc rationem nostrae relativae ignorantiae, eo verius et profundius intelligimus perfectionem Dei» 13. Argutiae et sophismata nominalium ac modernistarum ceterorumque agnosticorum soluta videri possunt in Theologia naturali et apud S.Thomam q. 13. Principia generalia tanguntur in quaestione de simplicitate aliis­ que attributis divinis >4. /1 RTI CULUS II De visione Dei intuitiva 37. Cognitio Dei in superioribus ut possibilis asserta na­ turalis est, adquisita ab homine per sua naturalia, et mediata, utpote ex rebus creatis hausta. Nunc autem de perfectiore quadam intelligentia rerum divinarum agendum est, quam supernaturalem esse statuimus. Ea autem duplex est: altera in via per fidem, altera in patria per intuitionem seu visionem Dei. Prior, ut patet, est etiam mediata, quippe quae non est nisi adhaesio intellectualis rebus a Deo per revelationem pro­ positis. Eam possibilem esse in fundamentalibus probatur, eiusque natura abunde in tractatu de fide exponitur; nihil igitur de ea hic addendum videtur. Visio intuitiva divinae essentiae proposita est in revelatione ut finis ultimus supernaturalis ad quem de facto natura ratio­ nalis elevata est; ideoque considerari potest, et ut principium ordinis supernaturalis et totius ordinis moralis, et ut praeci­ puum constitutivum aeternae beatitudinis creaturae rationalis; 11 V. S.Th., In Boethium dc Trinitate q.12 a.i, et probato;» auctores de Theologia mystica. 12 Pesch, 97· 13 Franzelin, 160. 14 Cf. Glossner, Der spekulative Gotlesbegriff in der ncuen und neuslen Philosophic (Pa­ derborn 1894); J.Geyser, Das philosophische Gottesproblem in seiner wigtigsten Auffassungen (Bonn 1899); Von Wahlthofen, Die Gottesidce in religiôser und spekulaliver Richtung (Wien 1901); C.Nink, Zur Frage des innergôtt lichen Seinsbegriindung: Schol 32 (1957) >08 325; A.Leonard, La tentative de M.H.Duméry: RecScPhTh 43 (1959) 283-300: W.Brugger, H.Dunu'ry und das Problem des Gotteserkenntnis: Schol 34 (1959) 233-239; E.Farley, The Transcendence of God (Philadelphia i960): J.Baillie, Our Knowledge of God (New York 1961); F.van Steenbercen, Dieu caché (Louvain 1961); J.Murray, On the Structure of Problem of God: TheoJStud 23 (1961) 1-26; G.Bortolasso, Ricerca razionale di Dio: CivCatt 113 (1962) 443-451. 40 I.M.DAI.MAU, DE DEO UNO ET TRINO. I sub priori consideratione agere de illa debet tractatio de Deo elevante et Theologia moralis; sub altera in tractatu de novis­ simis proprium locum habet. Verum de intuitione divina agi potest in quantum est modus quidam, et quidem excellentis­ simus, attingendi Deum. Ideo S.Thomas q.12 huius primae partis maximam partem illi tribuit eumdemque ordinem et nos tenebimus, qui praesertim nostris diebus peculiari quadam ratione commendari videtur, cum vix possint quaestiones attac­ tae de naturali Dei cognitione penitus declarari, quin natura visionis divinae, exponatur et accurate secernatur a fucatis quibusdam intuitionibus divinitatis, de quibus sermo frequens est. Cum vero intuitiva divinae essentiae visio creaturae pos­ sibilis in infinitum distet a perfecta ac plena comprehensione, de incomprehensibilitate Dei oportet simul sermonem facere. Thesis 4. Intellectus creatus ad intuitivam Dei visionem elevari potest. S.Th., q.12 a.i; SvArez, De Deu tr.i 1.2 c.i8ss; Franzelin, th. 15: Muncunill, 211-237 Beraza, De Deu elevante 133-147; Lennerz, 123-136. 38. Nexus. Cum de cognitione Dei agatur adeo elevata supra conditionem naturalem intellectus creati, primum opus est inquirere in eius possibilitatem. Notio visionis iNTurriVAE Dei desumi debet ex documen­ tis ecclesiasticis, quae eam beatis assignant; agimus enim de vera et proprie dicta cognitione intuitiva essentiae Dei, non de fucatis quibusdam modis attingendi Deum, quae hoc nomine forte decorentur, de quibus aliqua in scholiis huius articuli. In definitionibus Benedicti XII «animae Sanctorum... vi­ dent divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendente» (D 530) et Concilii Florentini «intueri clare ipsum Deum trinum et unum, sicuti est» (D 693), dicitur visio intuitiva Dei cognitio clara et distincta Dei unius et trini et essentiae divinae ut est in se; cognitio immediata, nullo alio obiecto viso mediante, sed per praesentiam ipsius Dei se menti osten­ dentis. Est ergo visio intuitiva Dei cognitio, quae ad instar visionis ocularis (e qua nomen translatum habet) perfectionibus gaudet oppositis imperfectionibus cognitionis mediatae et ana­ logicae (1 Cor 13,8-12). Ideo, ut declarant theologi, a) est cognitio Dei praesentis, et immediata; bj est conceptus proprius Dei, ac proinde cogni­ tio quidditativa, seu cognitio distincta Dei quoad quid est, ideo L.l c.l λ.2. visio intuitiva dei. th.4 n.37-40 41 dicitur visio essentiae divinae, estque visio Trinitatis; c) tan­ dem gaudet peculiari illa claritate et certitudine qua mens de obiecti praesentia penitus certior fit, propria visionis ocularis. Visio intuitiva proprie dicta, intellectualis, rei simplicissimae immediate praesentis necessario est cognitio quidditativa seu penetrativa essentiae illius; quia res ipsa immediate per se ipsam intellectui se offert, ideoque de illa cognoscuntur omnes proprietates essentiales eius, quae est cognitio quiddi­ tativa; quare non est superficialis ut est visio ocularis ·. Id effertur in de­ finitione Benedicti XII: divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis se ostendente. Hanc visionem intuitivam Dei possibilem esse intellectui creato, utique elevato, est doctrina catholica contenta in facto revelato visionis beatificae fine ultimo supernatural! creaturae rationalis, quidquid est de quaestione an detur aut possit dari in hac vita. 39. Adversarii. Palamitae seu Hesychastae, graeci sepa­ rati s.XIV, ita dicti a Gregorio Palama et a contemplatione semiquietista cui dediti erant2. Docebant ii sanctos in caelo non intueri divinam substantiam, sed splendorem quemdam, increatum quidem, sed ab ipso Deo distinctum, similem lumini quo circumfusus apparuit Christus Dominus in transfiguratio­ ne. Hic error tribuitur etiam armenis in libello Iam dudum Be­ nedicti XII 3. Id iam fere docuerat Theodoretus (R 2150); idemque tradere dicuntur aliqui PP.graeci, qui eunomianos impugnarunt; tamen eorum locutiones benigniorem interpreta­ tionem postulant, ut in solvendis obiectionibus apparebit. Doctrina Ecclesiae continetur allatis definitionibus Bene­ XII (D 530) et Concilii Florentini (D 693). dicti Valor dogmaticus. De fide divina et catholica, implicite et a fortiori definita in facto visionis beatificae. 40. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Cor 13,8-12 : Ca­ ritas numquam excidit: sive prophetiae evacuabuntur, sive lin­ guae cessabunt, sive scientia destruetur. Ex parte enim cognosci1 De cognitione quidditativa et intuitiva v. Caietanum, In q.12 a.i; Suarez, c.î8 n.4; Lossada, Cursus philosophicus, Animastica d.8 c.J (ed.Barcinone 1883, v.9 p.210-215). 2 De palamismo novo quodam modo instaurato apud Orientales separatos v. tractatus Theologiae orientalis, ut MJugis, Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica dissidentium (Paris 1926, 1933) I 433, II 93-94; A.Amann, Die Gotlesschau im palamitischen Hesychasmus (Würzburg 1938); C.Kern, Les éléments de la théologie de Grégoire Palamas: Irenikon 20 (1947) 6-33; M.Candal, Fuentes palamiticas: OrChristPcr 16 (1950) 303-357; B.Schultze, Die Bedeutung des Palamismus in der russischcn Théologie des Cegenwarts: Schol 26 (1951) 390-412; E.von Ivanka, Palamismus und Vatertradit ion (Chevetogne 1955); C.Journet, Palamisme et thomisme: RevThom 60 (i960) 429-452. 3 Litterae Iam dudum: Msi 25,1196. Hunc errorem tenuisse non videntur Abaelardus et Arnaldus de Brescia; cf. Motte, Une fausse accusation contre Abélard et Arnaud de Brescia: RevScPhTh 22 (1933) 27-46; Iansen, La cinquième erreur Arménienne: EphThLov 16 ( 1939) 94-110. 42 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I mus, et ex parte prophetamus. Cum autem venerit quod perfec­ tum est, evacuabitur quod ex parte est. Cum essem parvulus, loquebar ut parvulus, sapiebam ut parvulus, cogitabam ut parvulus. Quando autem factus sum vir, evacuavi quae erant parvuli. Vide­ mus nunc per speculum in aenigmate: tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte: tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum 4. Cognitio de Deo in caelo dicitur quid perfectum, exclusis imperfectionibus quas habent in via dona divina intellectualia, etiam suprema; quo tum negative, tum positive, cognitio Dei in patria dicitur visio intuitiva. Nam cognitio Dei in hac vita est ex parte, obscura et mediata, utpote per speculum in aenig­ mate, ac superficialis, ut est cognitio puerorum. E contra cogni­ tio patriae est intima, plena, immediata et clara. 41. Apostolus hoc loco, ut commendet caritatem ut viam excellentio­ rem quam charismata 12,31, docet eam manere in caelo, cum venerit quod perfectum est v.10, ubi charismata intellectualia, etiam maxima cessabunt, ob eorum imperfectionem. Ut id ostendat opponit notas imperfectas, quas habet omnis nostra cognitio de Deo in hac vita, summae perfectioni cogni­ tionis caelestis. Cognitio in terra est ex parte v.9.12, obiectum cognoscitur quasi par­ tialiter, sub hac vel illa ratione; cognitio autem Dei in caelo erit non ex parte, sed sicut cognitus sum a Deo v.10.12, ideo ίτπγνώσομαι, plene cognos­ cam, eodem modo intuitivo quo Deus me cognoscit (non certe eodem gradu). Cognitio nostra est superficialis, ut est cognitio parvuli v.n, quod evacuabi­ tur in caelo; haec ergo erit penetrans, plena, quidditativa nempe, ut aiunt scholastici. Radix vero huius imperfectionis est quod nunc videmus res divinas per speculum in aenigmate v.12; per speculum, quia ncstra cognitio de Deo est mediata (th. 1-3); in aenigmate, quia obscura, obvoluta, analoga. Cognitio autem in caelo erit immediata, clara et propria. Negative ergo, sc. per negationem imperfectionum declaratur perfectio cognitionis in caelo ut visio intuitiva. Positive vero id exprimitur verbo facie ad faciem v.12, ex hebraico panim-al-panim, quae locutio addita verbis videndi significat visionem intuitivam, videre ita ut facies sit faciei obversa, immediate, coram, et cognos­ cam sicut et cognitus sum. 42. i Io 3,2: Carissimi, nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus. Scimus quoniam cum apparuerit similes ei erimus; quoniam videbimus eum sicuti est5. Duplici modo exponi potest: aut cum apparuerit τό «quid erimus» similes Deo erimus, quia videbimus Deum sicuti est; aut cum appa­ ruerit Christus in tota gloria parousiae ut Deus-homo, similes ei erimus quia videbimus Deum-hominem sicuti est. Prior ex­ positio probabilior videtur, ut cum contextu magis consona ac maiore vi pollens; at in utraque continetur visio Dei. 4 F.Ceuppens, o.c., 105-107: F.Zorell, Lexicon graecum N.T. (Paris 1931) 1308; J.Sickenberger, Die Briefe des hl.Paulus an die Korinther und Romer (Freiburg 1932) 63; J.Huby, La première épître aux Corinthiens (Paris 1946) 310; Dupont, o.c., 106-145; Lbnnerz, 126. 5 Ceuppens, o.c., 108-109; J.Bonsirven, Les Epttres de S.Jean (Paris 1936) 164. L.I C.I Λ.2. VISIO INTUITIVA DEI. TII.4 N.40-43 43 Alii textus adducti a Patribus sunt: Mt 5,8; 18,10; 2 Cor 5,6-8; Apoc 22,4. 43. Probatur ex traditione. Patres saepe, cum agunt de beatitudine et commentantur locos S.Scripturae clare as­ serunt beatis visionem Dei proprie dictam. Sint in specimen S.Irenaeus: «Homo etenim a se non videt Deum. Ille autem volens videtur ab hominibus, quibus vult et quemadmodum vult. Potens est enim in omnibus Deus; visus quidem tunc per Spiritum prophetiae, visus autem et per Filium adoptive, videbitur autem et in regno caelorum paternaliter; Spiritu quidem praeparante hominem in Filio Dei, Filio autem addu­ cente ad Patrem, Patre autem incorruptelam donante in aeter­ nam vitam, quae unicuique evenit ex hoc quod videat Deum» (R 236). Ubi notandus triplex gradus cognitionis; cum autem Patri approprietur peculiari modo divinitas, cognitio qua Deus videtur paternaliter non aliud significare potest quam visionem Dei stricte dictam. S.Augustinus: «Illi quippe angeli sancti non per verba sonantia Deum discunt, sed per ipsam praesentiam immuta­ bilis veritatis, hoc est, Verbum eius unigenitum, et ipsum Verbum, et Patrem, et eorum Spiritum Sanctum; eamque esse inseparabilem Trinitatem, singulasque in ea personas esse sub­ stantiam, et tamen omnes non tres deos esse, sed unum Deum ita noverunt, ut iis magis ista quam nos ipsi nobis cogniti simus» (R 1752). «Sic iam facie ad faciem vident sancti angeli... Sicut ergo illi vident, et nos visuri sumus... Praemium itaque nobis visio ista servatur» (R 1786), ac saepe alias. S. Gregorius Magnus iam in antecessum errorem palamitarum refellit: «Fuere nonnulli qui Deum dicerent in illa regione beatitudinis in claritate quidem sua conspici, sed in natura minime videri. Quos nimirum minor inquisitionis subtilitas fefellit, neque enim illi simplici et incommutabili essentiae aliud est claritas et aliud natura; sed ipsa ei natura sua claritas, ipsa claritas natura est»6. Ex Patribus qui eunomianos impugnant S.Basilius (sive potius Evagrius Ponticus): «Cum autem non amplius Deum in speculis neque per aliena cognoscemus, sed ad ipsum veluti so­ lum et unicum accedemus, tunc et extremum finem sciemus. Nam regnum Dei et Patris ferunt esse immateriale et ipsius divi­ nitatis contemplationem» (R 913). S.Ioannes Chrysostomus: «Quid dicetur quando ipsa rerum veritas aderit, quando apertis regiis aedibus ipsum regem conspicere licebit, non ultra in o Moralia I.18 n.90: ML 76,93. 44 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I aenigmate, neque per speculum, sed facie ad faciem, non ultra per fidem sed per speciem?» (R 1114). S.Epiphanius (R 1106) etc. 44. Ratio theologica, r. Sola ratione naturali non vi­ detur probari posse positive possibilis visio intuitiva divinitatis cum probabilius sit mysterium stricte dictum. Quare rationes quae afferuntur, vel sunt congruentiae, quibus mens manuducatur ad eam ut revelatam accipiendam, ut est quam S.Tho­ mas h.l. affert ex appetitu naturali videndi causam cognito effectu7; vel negative ostendunt non probari eam esse impos­ sibilem, ut quod Deus ut est in se non est omnino extra obiectum intellectus, cum hic habeat capacitatem quamdam univer­ salissimam, nec appareat clare repugnantia in visione obiecti superioris per potentiam inferiorem, si sufficienter a superiore iuvetur. 2. Ratione vero theologica bene probatur ex iis quae re­ velata sunt de donis supernaturalibus in via. Nam supposita fide de mysteriis divinitatis, mens non potest quiescere nisi in contemplatione ipsius deitatis. In universum vita divina, quae iam in terris nobis confertur, intelligi non potest, nisi ut anticipatio et arrhae supremae ipsius vitae Dei, ut ipsi textus Scripturae docent (1 Io 3,1-3). 45. Obiectiones. 1. In V.T. Gen 32,30; Ex 33,11; Num 12,8; 14,14 dicitur Deus locutus vel etiam visus «facie ad faciem» a lacob, Moyse, populo hebraeo. Atqui tamen non videtur iis communicata vera visio in­ tuitiva Dei. Ergo ex 1 Cor 13 non satis probatur thesis. In primis argumentum non fit ex sola locutione facie ad faciem, sed ex tota doctrina illius loci. Deinde ex illis textibus V.T. sequeretur ut sum­ mum lacob et Moysi concessam esse iam in via, licet transitorie, visionem Dei, quod contra thesim non est, ut patet. Tamen probabilius ex ipsa S.Scriptura Ex 33,20; Act 7,30ss; Gal 3,19; Hebr 2,2; Apoc 22,8.9 non docetur visio intuitiva divinitatis locis relatis, sed illae theophaniae viden­ tur factae per angelos, qui nomine Dei et in eius persona loquebantur. Nec tamen deficit proprietas locutionis facie ad faciem, quia lacob et Moyses vere videbant intuitive speciem angeli loquentis. Quare cum S.Paulus manifeste agat de ipso Deo, locutio facie ad faciem significat eo loco visio­ nem intuitivam divinitatis 8. Secundum ordinem providentiae ordinariae visio Dei intuitiva non datur in hac vita mortali, q.12 a.it; nec sufficienter probatur eam aliquan­ do communicatam esse, nisi interdum B.Mariae Virgini, ut pie censet Suarez ». 2. Patres qui expugnarunt eunomianos videntur negare beatis intuitionem divinitatis, quam solis divinis personis tribuunt. Ita S.Cyrillus Hierosolymitanus: «Sed vident angeli non quemadmodum est Deus sed 7 De hac ratione v. Scholion th.scq. De probationibus ex ratione, cf. J.Terrien, La grâce et la gloire (Paris 1893) t.2 app.9. 8 Pesch, 66. 9 De mysteriis vitae Christi d.19 s.4 n.2-5; P.Lavaud, Moise et S.Paul ont-ils eu la vision de Dieu dès ici bas?: RevThom 35 (1930) 75-83-252-256. L.l c.l a.2. visio intuitiva dei. th.4 ν.44·47 45 in quantum ipsi capiunt... solum videre potest, ut oportet, una cum Filio Spiritus Sanctus» (R 822); praesertim S.Ioannes Chrysostomus saepe in homiliis «De incomprehensibili» (R 1123 1126 1128). Ut locutiones Patrum probe intelligantur, notandum est eunomianos sibi adscribere perfectissimam Dei cognitionem, se cognoscere Deum tam perfecte quam Deus ipse se cognoscit, ut referunt Chrysostomus, Epiphanius et Socrates 1o. Absurdis huiusmodi deliramentis contradicunt PP. illis locutionibus quibus asserunt neque angelos in caelo videre Deum, negant sc. illis perfectam comprehensionem divinitatis, quod sufficienter exprimunt modis quibus definiunt sensum verborum, velut ut oportet, perfectam comprehensionem (ώ; χρη, άκριβή κατάληψιν); neque aliud sonant verba quibus asserunt Deum se attemperare conditioni creaturae ut possit videri pro eius modulo; S.Thomas h.l. ad 1 H. Alii Patres qui interdum quid si­ mile proferunt satis manifeste loquuntur vel de visione corporali, vel de visione in hac vita. 46. 3. Inter intellectum cognoscentem et obiectum cognitum debet dari proportio. Atqui nulla est proportio inter ens finitum et ens infinitum. Ergo impossibilis est visio intuitiva Dei. Dist. mai. Inter intellectum modo connatural! cognoscentem et obiectum proportionatum debet dari proportio simpliciter dicta, conc. mai.; in cogni­ tione supernatural! per auxilium divinum elicita, subdist.: debet dari pro­ portio proprie dicta, nego mai.; debet dari aliqua habitudo, seu proportio, ut dicitur, alicuius habitudinis, conc. mai.; sufficit nempe ut obiectum non sit omnino extra sphaeram activitatis intellectus spiritualis, cuius obiectum adaequatum est ens universalissime acceptum. Inst. i. Obiectum infinitum attingi nequit immediate et clare ab intel­ lectu finito. Nego inst., nam non est idem, rem infinitam attingi immediate et clare, ac cognosci modo infinito. V. th.6. Inst. 2. Minus distat oculus corporeus a re spirituali, quam intellectus creatus a Deo. Ergo si hic elevari potest ad videndum Deum, posset etiam ille attingere rem spiritualem. Dist. antec. Oculus corporeus minus distat entitative a re spirituali, quam intellectus a Deo, conc. antec.; oculus corporeus potest habere habitu­ dinem ad spiritualia attingenda, nego antec., propter materialitatem. S.Augustinus videtur interdum problematice inquirere an beati visuri sint Deum oculis corporeis (R 1786 1787). Optime· videtur explicare eius mentem S.Thomas: ita videri Deum per oculos sicut vita nunc per ipsos videtur, ut sensibile per accidens, «quod quidem a sensu non cognoscitur, sed statim cum sensu ab aliqua alia virtute cognoscitiva» (q.12 a.3 ad 2). Scholion. De modo visionis intuitivae. 47. i. De lumine gloriae. Cum visio intuitiva Dei actus sit ultra vires eius naturales elicitus, ut in th.s. probatur, opus est confortatione aliqua, aut supernatural! auxilio ut possit haberi. Id in universum vocari potest lumen gloriae, quidquid illud natura sit. Hoc saltem sensu dici debet ne­ cessarium esse lumen gloriae ad videndum Deum, esse de fide, ex damna­ tione beguardorum (D 475) *2. Verum sensu theologico lumen gloriae intelligitur non quodlibet auxi­ lium transiens aut extra intellectum manens, aut principium veluti obiectivum >0 V. th.6. 11 Ruiz de Montoya, De scientia Dei d.7 s.6; Petavius, De Deo I.7 c.5.6: Wircebur90; Franzelin, p.192-197; Pesch, 70; X.1.E Bachelet, Dieu, sa nature d'après les Pères: DTC 1,1096; Λ-Michel, Intuitive (Vision): DTC 5,2365-2367. 12 V. th.5. censes, 46 I. M.DALM AU, DE DEO UNO ET TRINO. I visionis, sed potius principium subiectivum permanens, ad modum supple­ menti virtutis intellectivae; neque qualitas quaedam, mere disposition ρόtentiae, ut quidam intellexisse videntur, sed virtus creata vere operativa, «augmentum virtutis intellectivae» (S.Thomas, q.12 a.5), eliciens simul cum intellectu, ut instrumentum divinitatis, actum videndi Deum. Exsistentia luminis gloriae hoc sensu intellecti, certa saltem moraliter traditur a theolo­ gis. Quod quidem facile statuitur; nam valde conforme est suavi disposi­ tioni divinae providentiae intellectum creatum elevari modo permanenti ad eliciendam veluti connaturaliter operationem nobilissimam, in qua consistit primario vita aeterna. Tenendum est, ut patet, visionem intuitivam esse actum vitalem elici­ tum ab intellectu creato, non actus ipse divinus increatus, neque actus creatus, a solo Deo effectus et intellectui infusus, neque actus revera immediate productus a solo lumine gloriae. Iam lumen gloriae ut quid solum transiens non congruit cum statu perfecto beatorum, cum iam in via infundat Deus principium permanens actuum supernaturalium. Qualitas mere dispositiva potentiae non influens in actum videndi non esset augmentum virtutis intel­ lectualis. Neque id esset lumen gloriae conceptum veluti objective, ad mo­ dum speciei impressae, quae aliunde iure non admittitur in visione Dei intuitiva 13. 2. De specie in visione intuitiva. Speciem (creatam) quam impressam vo­ cant scholastici communiter negant theologi locum habere in visione intuiti­ va Dei; nam Deus praesentia sua immediata se intellectui exhibet (q.12 a.2). Plures putant nec dari posse, quod satis probari videtur. Lumen enim glo­ riae, ut participatio modi divini intelligendi, facit videre Deum modo quasidivino (neque aliter Deus videri potest!); ideoque proprie loquendo sine specie (cf. n.i04ss de modo intellectionis divinae). Ideo, sicut Deus deter­ minatus est subiective sua essentia ad intelligendum, sine concursu obiectivo, ita suo modo per lumen gloriae intellectus beatus videt Deum sine specie. Non tamen sine causalitate Dei efficiente, et quidem principali, cuius instrumentum est lumen gloriae. Igitur non videtur essentia divina fungi in visione intuitiva munere causae quasi-formalis, quae notio satis difficilis apparet. De specie expressa seu verbo mentis an detur in visione faciali divinita­ tis dissident theologi, quae disputatio tota quanta versari videtur in diverso modo concipiendi verbum mentis. Qui enim, ut thomistae communiter, verbum mentis seu speciem expressam distinguunt realiter a formali intel­ lectione, atque tenent esse medium in quo res videatur, iure negant dari in visione intuitiva. Si vero, ut Suarez et plures alii tenent, species expressa non distinguitur ab ipsa formali intellectione, necessario admitti debet in visione intuitiva Dei, sicut in omni prorsus actu intellegendi. In omni tamen sententia tenendum est visionem intuitivam esse assimilationem vita­ lem obtecti visi, in ordine intentionali intellectuali seu repraesentativo l4. 13 Suàrez, De Deo 1.2 0.12-16; Beraza, o.c., 189-206; Franzelin. th. 16; Pesch, 76-79; Lennerz, 170-179; Bautz, Der Himmel (Mainz 1881) 31-58; E.Gommer, Zur Théologie der visio beatifica: DivThom (Fr) (1918) 288ss; J.Paquin, La lumière de glaric selon Jean de Saint Thomas: ScEccl 3 (1950) 5-66. 14 Beraza, 163-186; Lossada. o.c., c.3 (Barcinone v.9,178-187); Pesch. 80-81; Len­ nerz. 180-184; ZycHLiNSKi, Die species impressa et expressa beim beseligenden Schauakt nach dem hl.Thomas (Breslau 1918). ι,.Ι c.l a.2. Thesis 5. visio intuitiva dei. th.4-5 n.47-49 47 Visio intuitiva Dei est absolute supernaturalis. S.Th., q.12 a.4; Suâréz, 1.2 Franzelin, th. 14; Palmieri, De Deo creante et elevante th.37-43; Lennerz, 137-169; De Broglie, Define ultimo humanae vitae (Paris 1948) c.2. 48. Nexus. Probata possibilitate visionis Dei intuitivae, eius praecipua proprietas in tuto collocari debet, eius nempe supernaturalit as. Quae disputatio magni momenti est, cum visjo Dei sit fundamentum ontologicum totius ordinis supernaturalis. Notiones. Quid visio intuitiva v. in th.4. Ens supernaturale absolute seu simpliciter dictum, ut in proprio tractatu exponitur et probatur, duo elementa includit: a) est aliquid excedens potentiam ac vires activas totius na­ turae creatae, operantis secundum modum connaturalem; b) est praeterea ens ultra exigentias, quae vocantur, totius iterum naturae creatae secundum propria constitutiva et providentiam ei debitam, ita ut in nulla hypothesi illud ens conferri debeat ulli creaturae, ne frustra haec sit in ordine naturali. Utrumque elementum esse prorsus essentiale in notione entis supernatu­ ralis patebit ex ipsa disputatione .* Visionem Dei intuitivam esse absolute supernaturalem, cum sit actus elicitus ab intellectu creato, importat ergo: a) nullum intellectum creatum posse per suas vires connaturaliter ope­ rantes intuitive videre essentiam divinam; b) nullum intellec­ tum creatum, secundum suam naturam et providentiam debi­ tam, exigere posse ut elevetur a Deo ad sui visionem, ne quidem ad modum finis ultimi naturalis. Quid nomine debiti aut exigentiae naturalis in tota hac quaestione intelligatur, pulchre et acute declarat S.Thomas, 1.2 q.ii i a.i ad 2. «Non dicitur debitum propter hoc quod Deus creaturae obligetur, sed potius in quantum creatura debet subici Deo ut in ea divina ordinatio impleatur; quae quidem est ut talis natura tales conditiones aut proprietates habeat, et quod talia operans talia consequatur». 49. Adversarii. Eunomiani qui perfectissimam Dei co­ gnitionem sub notione innascibilis et naturae sibi vindicabant traduntur ut adversarii, sed non videntur docere visionem in­ tuitivam Dei 1 2. Beguardi et Beghinae damnati in Concilio Vien­ nensi (1311), visionem Dei, quae est beatitudo, naturaliter ac sine lumine gloriae ab intellectuali natura possideri dicebant 3. 1 Cf. De Broglie, o.c.. 142. 2 Le Bachelet, Eunomius: DTC 5,1510-1511; Franzelin, th. 10 p.127; cf. th.6. * A.Vernet, Béghards. Béguines hétérodoxes: DTC 2,528-53$; W.Preger, Geschichte der dcutschen Mystik in Mittelalter (Leipzig 1S74) i; AJundt, Histoire du panthéisme popu­ laire au moyen âge et au XVI siècle (Paris 1875); Muller, Das Koncil von Vienne (Müns­ ter 1934) 577-587. I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. 48 I Baiani et lansenistae, quorum principium fundamentale fuit: finem de facto a Deo statutum naturae spirituali, visionem intuitivam divinitatis, debitam esse naturae innocenti4. N0c satis visionis intuitivae supernaturalitatem tueri videntur augtistinenses, qui vocantur qui statuunt visionem Dei naturalem esse quoad destinationem, sed supernaturalem quoad assecutionem, et aliqui recentiores theologi, de quibus in scholio. 50. Doctrina Ecclesiae. Concilium Viennense damnavit ut haereticam sententiam Beguardorum (D 475); Pius V propo­ sitiones Baii 3 4 5 ri (D 1003 1004 1005 ion) directe huc per­ tinentes, ac plures alias, quae huius erroris consectaria sunt, quaeque iterum in Quesnellio et in Synodo Pistoriensi dam­ natae sunt (D 1385 1387 1516). Concilium Vaticanum docet finem supernaturalem hominis humanae mentis intelligentiam omnino superare (D 1786 1808; cf. D 1669 1671). Pius X carpit eos qui exigentiam supernaturalium statuant (D 2103). Pius XII in Litteris encyclicis Humani generis inter errores numerat quod «Alii veram gratuitatem ordinis supernaturalis corrumpunt, cum autumant Deum entia intellectu praedita condere non posse, quin eadem ad beatificam visionem ordinet et vocet»5. Valor theologicus, a) Intellectum creatum non posse suis naturalibus viribus videre Deum habetur ut de fide ex damnatione Concilii Viennensis, b) Visionem intuitivam ut finem ultimum esse vere supernaturalem est etiam de fide; continetur enim doctrina catholica de oeconomia salutis, quae tota quanta gratuita est, et explicite traditur a Concilio Vati­ cano. c) Ideo nullam veram in natura visionis intuitivae exi­ gentiam admitti posse certo constat, ex damnatione Baii et Encyclicis Pascendi et Humani generis. 51. Probatur thesis. Distinctis argumentis firmamus duplex elementum supernaturalitatis visionis intuitivae divi­ nitatis. A. Visio intuitiva Dei est ultra potentiam activam INTELLECTUS CREATI. Sacra Scriptura magna ponderatione tradit Deum invisi­ bilem esse creaturae; ideo ea ipsa quae de Deo naturaliter cognoscimus dicuntur invisibilia Dei (Rom 1,20); Deus dicitur habitare lucem inaccessibilem (1 Tim 6,16); a nemine visus esse 4 De doctrina Baii, v. Scheeben, Dogmatik 2,6293s; Le Bachelet, Baius, Baianisme: DTC 2,41-47.64-110; F.Jansen, Baius et le Baianisme (Louvain 1927, Mussaeum Lessianum 15). 5 AAS 42 (1950) 570; D 3018. L.1 c.l a.2. visio intuitiva dei. th.5 n.49-53 49 (Io i,18); imo visio Dei explicite asseritur quid connaturaliter finis divinis personis proprium (Mt 11,27; Le 10,22) 6: Et nemo navit Filium nisi Pater; neque Patrem quis novit nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare. Evidenter non agitur de cognitione mediata, sed de immediata, qua videtur quis sit Pater quis Filius. Idem refert Io 6,46; 1 cor 2,11. 52. Patres saepissime idem asserunt, tum cum de cogni­ tione naturali Dei, tum cum de visione ipsius in caelo, tum cum de incomprehensibilitate agunt7. En unum alterumve tex­ tum: S.Irenaeus: «Secundum magnitudinem quidem eius et mirabilem eius gloriam, nemo videbit Deum et vivet (Ex 33, 20); incapabilis enim Pater... Homo etenim a se non videt Deum» (R 236). Origenes: «Quia ergo mens nostra ipsum per se ipsam Deum, sicut est non potest intueri, ex pulchritu­ dine operum et decore creaturarum parentem universitatis intelligit» (R 451). S.Athanasius: «Bonus et clemens Deus ani­ marum quas creavit curam gerens, quia eius naturae est quae videri et comprehendi nequeat...» (R 747). S.Ioannes Chrysostomus: «Vocemus itaque ipsum ineffabilem, inintelligibilem Deum, incomprehensibilem, humanae linguae vim supe­ rantem, mortalis mentis comprehensionem excedentem, ange­ lis non vestigabilem, seraphinis invisibilem, cherubinis inintelligibilem, inaspectabilem principatibus, potestatibus, virtu­ tibus, ac simpliciter omni creaturae, a solo autem Filio et a Spiritu Sancto cognitum» (R 1125). 53. Probatur ratione argumento S.Thomae h.l. 8 Tum intelligibilitas cuiuscumque rei, tum modus cognoscendi, etiam obiectivus, seu quoad vim repraesentandi, cuiuscumque intel­ lectus, sequitur modum essendi entis. Atqui modus essendi Dei est ordinis infinite superioris ac essentialiter diversissimus a modo essendi omnis creaturae. Ergo impossibile est ut ullus intellectus creatus connaturaliter videat Deum per essentiam, quod importat visio intuitiva Dei. Prob. mai. Intelligibilitas rei non est nisi ipsa essentia in ordine ad cognitionem. Modus autem operandi, ergo etiam modus cognoscendi, sequitur modum essendi. Non potest igitur modus, connaturalis saltem, cognoscendi assurgere ultra pro­ priam naturam entis cognoscentis, etiam quoad vim repraesentativam seu obiectivam, quae est tota ratio operationis 6 H.Diekmann, De revelatione (Friburgi 1930) 691-696; J.Knabenbauer, In S.Mat­ thaeum (Paris 1922) 1,511-523; J.Bover, El Euangelio de S.Mateo (Barcelona 1946) 255-257; A.Durand, Evangile selon Saint Matthieu (Paris 1929, Verbum salutis 1) 213-216. 7 V. plures textus in R. ind.theol. 105. 8 Cf. Suarez, De Deo 1.2 c.9 n.10-15; Metaphys. d.30 s.n n.13. 50 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cognoscitivae. Inde principium saepius a S.Thoma proposi­ tum: Cognitum est in cognoscente secundum modum cognoscentis. Unde cuiuslibet cognoscentis cognitio est secundum modum sude naturae (q.12 a.4). Minor evidens est, nam Deus est actus purissimus, omnis autem creatura est potentialis et composita. Inde Prob. cons. Ergo omnis creatura res concipit connaturaliter per modum cuiusdam potentialitatis. Ergo nequit attinge­ re intelligibilitatem propriam Dei, qui est esse subsistens, ita ut efformet conceptum proprium et quidditativum divinae es­ sentiae. Confirmatur experientia. Nam intellectus humanus, quia habet modum essendi in materia, nihil concipit conceptu proprio, nisi materialia; cetera tantum imperfecte et analogice ad modum materialium. Ergo a fortiori modus essendi potentialis importat modum cognoscendi potentialem, seu rem concipi ad modum potentialis. B. Visio intuitiva bet INTELLECTUS CREATI. Dei est ultra exigentiam cuiusli­ 54. Probatur ex sacra Scriptura et SS.Patribus 910ex hoc quod finis ultimus et beatitudo supernaturalis, quae ma­ xime constat visione intuitiva divinitatis, est divinizatio, filiatio Dei, participatio naturae divinae, similitudo intimior cum Deo, ad quam parandam datur in via donum prorsus supernaturale, quod est gratia, ut habeat iam in via germen aut semen illius perfectionis beatificantis. Atqui divinizatio et participatio divi­ nae naturae sunt evidenter supra exigentiam cuiuslibet creatu­ rae. Sequitur etiam ex hoc quod visio Dei ponitur ut quid ex­ clusive proprium divinarum personarum. Ergo nullo modo potest eam naturaliter exigere intellectus creatus. Corollarium. Excluditur ergo possibilitas substantiae supernaturalis >°. Ea dicitur a Ripalda ens creatum subsistens cui connaturalis esset visio intuitiva Dei. Esse possibilem seu creabilem huiusmodi substantiam, non quidem statuitur a Ripalda propria sententia, sed solum ait, nec temera­ riam esse hanc positionem, nec rationi evidenter repugnare. Communiter tamen impossibilis iudicatur ipsis generalibus argumentis. Vide sequentem obiectionem. 55. Obiectiones. 1. Adversus argumentum S.Thomae pro prima parte multa obicit Scotus, quae videri possunt soluta apud Suarez. Unum proponimus: 9 V. tractatum De Deo elevante. 10 Ripalda, De ente supernatural! d.i6s'. ; Suarez, De Deo 1.2 c.9 n.10-15; De gratia 1.8 C.J n.6 (iure mireris Suarez traduci a Michel ut tenentem sententiam Ripaldinam, Intuitive (Vision): DTC 5,2354, ex De Deo 1.2 c.t6 n.5-7, ubi tantum dicit non absolute repugnare visionem Dei sine lumine gloriae permanenti creato); B.Beraza, De Deo elevante 115-131; C.VON Schazler, Natur und Gnade 21 ; ac tractatus De Deo elevante. l.1 c.l λ.2. visio intuitiva dei. th.5 n.53-56 51 Nimis probat argumentum; nam probaret nec supernaturaliter per lumen gloriae posse elevari creaturam ad videndum Deum connaturaliter; lumen enim gloriae est etiam quid creatum. Lumen gloriae comparari non debet quoad munus confortandi intel­ lectum ad visionem intuitivam, cum entibus aut substantiis subsistentibus creatis. Nam lumen gloriae non est nisi instrumentum Dei principaliter operantis, velut eminens participatio divini luminis, ac modum operandi habet ab ipso divino lumine participatum ad coefficiendam cum intellectu creato visionem Dei. Unde eius vis ac ratio non ex eo quod creatura est mensurari debet, sed ex potentia Dei. Neque doctrina de lumine gloriae affertur ut probetur possibilis visio intuitiva divinae essentiae. Tandem vis argumenti tota quanta vertitur in modum connaturalem operandi; ideo locum relinquit interventui Dei supernaturali, utcumque difficilis sit in­ tellectu. 2. Contra secundam partem obicitur appetitus naturalis visionis in­ tuitivae quem plures theologi admittunt. Ergo visio intuitiva non est ultra exigentias naturae. Dist. antec. Admitti potest appetitus innatus, aut appetitus naturalis efficax visionis Dei proprie dictae, nego antec.; appetitus conditionatus et inefficax, aut etiam appetitus naturalis visionis Dei minus propriae dictae, cone, antec. De hac quaestione agimus in sequenti scholio. 56. Scholion. De naturali appetitu visionis intuitivae divini­ tatis. Cum haec quaestio multum disputetur nostris diebus11, praetermitti nequit; fieri enim potest ut modus quo hic appetitus statuatur in discri­ men adducat supernaturalitatem visionis Dei. Quae hac in re tenenda videntur, saltem consecutione doctrinae, tribus capitibus comprehendi pos­ sunt. t. Visio intuitiva Dei est mysterium stricte dictum >2. Id constare videtur ex documentis ecclesiasticis Pu IX, Epist. Gravissimas inter (D 1669 1671 1673), et Concilii Vaticani s.3 c.3 et 4 (D 1786 1796). Nam inter mysteria, quae creatam, etiam angelicam, intelligentiam ita transcendunt ut etiam revelatione tradita et fide suscepta, ipsius tamen fidei velamine con­ tecta et quadam quasi caligine obvoluta maneant, numerantur quae ad finem supernaturalem spectant, eodem modo quo Incarnationis mysterium. Ergo non potest sola ratione naturali positive probari possibilitas visionis beati-11 12 11 Ex scriptis ante recentes controversias v. Suarez, De fine hominis d.16 s.2.3; Ripalda, De ente supernaturali d.9; Palmieri, De Deo creante et elevante th.40; Beraza, De Deo elevante 207-223; J.van der Meersch, De Deo uno et trino 30oss; J.Sestili, De naturali intelligentis animae capacitate atque appetitu intuendi divinam essentiam (Romae 1806): Kirfel, Das natürliche Verlangen nach der Anschauung Gottes: DivThom (Er) t (1914) 33-57. 12 Lennerz, 166169: Kann die Vernunft die Mpgligkeit der beseligenden Anschauung Gottes bcwcisen?: Schoi 5 (1930) 102-108; 1st die Anschauung-Gottes ein Geheimnis?: Schol 7 (1932) 208-232; Corvez, Est-il possible de démontrer l'existence en Dieu d’un ordre de mystère strictement surnaturels?: RevThom 37 (1932) 660-667; R.Garrigou-Lagrange, La possibilité de la vision beatifique peut-elle se démontrer?: RevThom 38 (1933) 669-688; Vallaro, De na­ turali desiderio videndi essentiam Dei et de eius valore ad demonstrandam possibilitatem visionis Dei quiddilative: Ang it (1934) 133-170; De naturali capacitate intellectus creati ad videndam divinam essentiam: Ang 12 (1935) 192-216; Motte, La possibilité de la vision beatifique: BullThom (193s) 573-590; Raineri, De possibilitate videndi Deum per essentiam: DivThom (Pi) 39 (1936) 201-228, G. de Broglie, Du caractère mystérieux de notre élévation surnaturelle NouvRevTh 64 (1937) 377-377; Le mystère de notre élévation surnaturelle: NouvRevTh 65 (1938) 1153-1176; Descoqs, Le mystère de notre élévation surnaturelle (Paris 1938); Autour du mystère de notre élévation surnaturelle: NouvRevTh 66 (1939) 401-433; A.Gardeil, Le désir naturel de voir Dieu: RevThom 31 (1926) 381-410; E.Brisbois, Désir naturel et vision de Dieu: NouvRevTh 54 (1927) 81-97; M.Cuervo, El deseo natural de ver a Dios y la apolo· gética inmanentista: CiencTom 37 (1928) 310-340; 38 (1928) 332-349; 39 (1929) 5-36; 45 (1932) 289-317; F.Trancho, Fundamento, naturaleza y valor apologetico del deseo natural de ver a Dios: CiencTom 44 (1931) 447-468. 52 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I ficae; secus non maneret caligine obvoluta 13. Quod aliunde satis patere videtur ex summa difficultate, quam ratio reperit in conceptu visionis finitae entis infiniti, quaeque non nisi negative solvitur; atqui ad probandam positive possibilitatem rei adeo a nobis remotae, opus est ostendere posi­ tive eam non repugnare, per positivam solutionem difficultatum. 57. 2. Non potest dari in natura creata appetitus innatus pro­ prie dictus visionis iNTUiTiVAE divinitatis. Id certum omnino est. Patet ex eo quod visio Dei est supernaturalis. Nam appetitus innatus, metaphora sumpta ab appetitu elicito, dicitur a scholasticis quasi pondus naturae in propriam activitatem et finem. In ente rationali appetitus inna­ tus manifestus fit ex tendentia innata et necessaria eius activitatis intellecti­ vae et volitivae, quae maxime apparet in appetitu elicito universali ac neces­ sario. Ideo appetitus innatus proprie dictus alicuius naturae inducit veram exigentiam rei quae ita appeti dicitur (nisi quid obstet, vel in eodem ordine naturae, vel in actione libera contraria ipsius creaturae), cui satisfieri a Deo debet, ne seipsum neget. lure ergo Pius X in Encycl. Pascendi conqueritur incautos quosdam catholicos in natura humana non capacitatem solum et convenientiam admittere ad ordinem supernaturalem, quod quidem apolo­ ge tae catholici opportunis adhibitis temperationibus demonstrarunt semper, sed germanam verique nominis exigentiam (D 2103). Quibus verbis satis innuitur in natura non nisi capacitatem seu potentiam obedientialem (nisi haec nimis passiva tantum dicatur) ad visionem intuitivam poni posse. Et iure quidem; nam in ente rationali appetitus necessarius proprii boni dari non potest, nisi in rem quae appareat ut possibilis, et ad finem ad quem destinata est natura secundum propria constitutiva. Ideo ad finem naturalem datur in natura inchoatio quaedam et proportio, ita ut in exa­ men adductis eius tendentiis ac modo operandi, appareat possibilis assecutio illius boni, modo utique operandi perfectiori, sed naturali14. Ergo nequit dari in natura creata desiderium efficax naturale visionis intuitivae, cum, ut diximus, in hoc maxime ostendatur pondus naturae. 58. 3. Possibilitas visionis intuitivae divinitatis probari nequit POSITIVE EX NATURALI DESIDERIO SUMMAE AC PERFECTAE BEATITUDINIS. Quia ex dictis, desiderium naturale beatitudinis non potest ferri in visionem intuitivam Dei, nisi per modum velleitatis ac voluntatis inefficacis ac mere conditionatae, si nempe possibilis est visio, quod ratio non videt. Atqui ex desiderio inefficaci, utcumque naturale dicatur, evidens est ninil posse deduci quoad suum obiectum 1S. Imo vere, si ex desiderio beatitudinis probaretur positive possibilitas visionis intuitivae Dei, probaretur non solum posse naturam ad eam desti­ nari, sed de facto destinatam esse. Nam ex tendentiis naturae ad sumam felicitatem apparet finem ultimum naturae esse summam perfectionem, quae possibilis sit, et quae ei ut posssibilis appareat. Ideo haec positio induceret in natura veram exigentiam visionis intuitivae ac supernaturalitatem illius labefactaret16. 59. His positis iudicium ferre possumus de diversis appetitus naturalis visionis intuitivae inductus est. modis, quibus 13 Haec conditio entis supernaturalis non est recens invecta in Theologiam (De Bro­ o.c., 99); eam iam clare proponit Suàrez, De Deo 1.2 c.7 n.12. 14 Ideo S.Thomas saepe satis facere putat, ut supernaturale statuat, ut probet illud esse supra modum operandi naturae, ut q.12 a.4; cf. De Broglie, o.c., 258. 15 V. omnino Suàrez, l.c., n.i 1 ; cf. Molina, In 1 q.12 a. 1 : Billuart, De Deo diss.4 a.3. 16 V. quae bene disserit Pesch, 82,83. glie, L.l C.1 a.2. visio intuitiva dei. th.5 n.56-60 53 1. Augustinenses (Berti, Noris, etc.) 17 cum aliis quibusdam docue­ runt finem ultimum naturalem esse quoad destinationem, sed supernaturalem quoad assecutionem; unde eruebant gratiam debitam esse naturae inno­ centi ex decentia Creatoris. Verum ista non stant cum vera notione supernaturalitatis, et prorsus falsa sunt; imo consectarium erutum internam systematis contradictionem ostendere videtur. 2. Plures optimae notae antiqui theologi ex diversis scholis ponebant naturalem visionis Dei appetitionem, aliis pluribus eam negantibus 18. Sed ut iam notabat Ripalda 19, disceptatio erat fere de modo loquendi. Omnes enim non solum admittebant visionem intuitivam Dei esse finem improportionatum naturae, sed praeterea, explicite aut implicite, tenebant natu­ ram potuisse destinari ad alium finem sibi propertionatum, etsi saepe non vocabant eum perfectam beatitudinem, sed naturae accommodatam, quae nunc melius dici potest perfecta, non absolute, sed relative. Praeterea quidam ex illis non loquuntur nisi de appetitione inefficaci. Imo dubitari potest an de vera et proprie dicta visione intuitive dicant. Sunt enim plures qui asserunt tantum naturaliter appeti visionem Dei ut est auctor naturae; iam vero haec cognitio vocari potest quasi visio, aut visio sensu ampliori, sc. cognitio clara et distinctior attributorum quae Deum ut causam primam definiunt, eo fere modo quo quidam philosophi loquuntur de visione essen­ tiarum; verum non est visio intuitiva essentiae divinae et Trinitatis perso­ narum. 6o. 3. G.de Broglie 20 cum aliis pluribus contendit posse probari philosophice possibilitatem visionis intuitivae divinitatis, ex desiderio natu­ rali perfectae beatitudinis; id tamen nullatenus obstare eius supernaturalitati. Quam sententiam multis scriptis propositam, quibus ab obiectionibus plurimorum vindicabat, tandem contraxit XII propositionibus21, quae in duplex agmen dispesci possunt: a) Datur inclinatio naturalis et necessaria, indita a creatore, in perfectam beatitudinem, quae consistit in visione Dei, in qua una naturale naturae desiderium quietari potest; quae quidem est primum bonum naturaliter desideratum, ex quo omnia cupimus; inde proba­ tur possibilitas visionis intuitivae, quia desiderium naturae non est inane. b) Tamen hoc desiderium non est appetitus innatus neque efficax, sed mera velleitas, ex quo proinde non sequitur exigentia, cum in natura non sit nisi 17 L.Berti, Augustiniensium systema de gratia ab iniqua Baianismi et lansenismi erroris insimulatione vindicatum (Romae 1747) 2O3ss; H.Noris, Historia pelagiana... additisVindiciis auguslinianis... (Patavii 1673): Palmieri, De Deo creante et elevante th.38; Beraza, Dc Deo elevante 220.221; E.Portalie, Augustinianisme: DTC 1.2485-2501; DeBroglie, 0. c., 181-184; A.Trapé, Dc gratuitate ordinis supernaturalis apud theologos Augustinenses; Ana­ lecta Augustiniana 21 (1951) 218-265. 18 E.Elter, De naturali hominis 'beatitudine ad mentem Scholae antiquioris: Greg 9 (1928) 269-306; V.Doucet. De naturali seu innato supernaturalis beatitudinis desiderio iuxta theologos a saec.XIll usque ad XX: Ant 4 (1929) 167-208; V.Cathrein, Dc naturali hominis bcalitudine: Greg 11 (1930) 398-409; P.Dumont. L’appétit inné de la béatitude surnaturelle chez les auteurs scolastiques: EphThLov 8 (1931) 205-224.571-591 ; 9 (1932) 5-7; H.de Lubac, Re­ marques sur l'histoire du mot surnaturel: NouvRevTh 61 (1934) 225-249.350-370; J.Martinez Gômez, Natas sobre unas notas para la historia de la palabra sobrenatural; ArchTG 1 (1938) 57-85; B.Laemer. De desiderio naturali ad visionem beatificam (Roma 1948); D.Alszechy, La Teologia dell'ordine sopranaturale nella scolastica antica: Greg 31 (1950) 414-450. 19 De ente supernatural i d.9 s.4; idque probat Lange, De gratia 286. 20 De la place du surnaturel dans la Philosophie de Saint Thomas: RcchScRel 14 (1924) 193-246; 15 (1925) 5-53; Autour de la notion thomiste dc la Béatitude: ArchPh (1925) 3,2,55-96; P.Rousselot, L'intellectualisme de St.Thomas (Paris 1924) 180-188; J.Maréchal, Le point de départ de la Métaphysique, 5; Le thomisme devant la philosophie critique (Louvain 1926) 306SS.348SS; P.Mulard, Désir naturel de connaître et vision béatifique: RevScTh 14 (1925) 5-19; J.Sestili, Dc natura Deo subiecta in ordine ad supernaturalia: DivThom (Pi) 30 (1927) 57-83: J.Laporta, Les notions d'appétit naturel et de puissance obédientielle chez S. Thomas d'Aquin: EphThLov 5 (1928) 257-277; Veuthev, De naturali desiderio beatitudinis supernatu­ ralis; Miscellanea Franciscana 39 (1939) 207-223. 21 De ultimo fine vitae hominis asserta quaedam: Greg 9 (1928) 628-630. 54 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I potentia obedientialis passiva ad eam recipiendam; quare perfecta beatitude non est finis ultimus naturalis, sed supernaturalis; neque est unicus finis ad quem homo destinari potest. Patet in hac positione secundo agmine thesium in tuto collocari supernaturalitatem visionis intuitivae divinitatis. Verum nexus logicus huius seriei cum prima deficere videtur. Nam si visio intuitiva est finis ultimus qui naturaliter desideratur et ex quo desideramus omnia quaecumque optabilia, nequit hoc desiderium dici mera velleitas ac voluntas inefficax, sed potius desiderium firmum, prorsus efficax ac naturale, ex quo manifestus fieret appetitus innatus visionis intuitivae Dei, et destinatio non solum possibilis sed actualis hominis ad illam; id est enim, ut notatum est, unde appetitus innatus entis rationalis maxime ostenditur 22. Nec probari potest ratione naturali hominem non posse perfecte beari, perfectione relativa et accommodata eius naturae, nisi visione intuitiva Dei. Et quidem mirum est ac incongruum, ut minimum dicam, totam intimam tendentiam naturae non ducere nisi in possibilitatem quamdam finis ulti­ mi, cui posita natura, possit Deus pro lubitu obsistere; haec positio, quae poneret puram naturam absque fine per ipsa eius constitutiva determinato, certe non congruit cum notione teleologica naturae ac principio finalitatis, quae tantopere scholasticis cordi sunt 23. 61. Ulterius progreditur H. de Lubac, diversis scriptis, quibus titulus praefigitur historicae inquisitionis 24. Auctoris positio est gratuitatem ordi­ nis supernaturalis explicari posse seclusa hypothesi naturae purae, nempe naturae humanae qualis est non destinatae ad visionem Dei; imo et melius, nam haec hypothesis, licet suo tempore utilis fuerit, suis non caret naevis et quidem satis gravibus; est enim parum philosophica, anthropomorphismum redolet, materializationem quamdam spiritus sapit, ac finalismum non considerat; est praeterea «parum religiosa»; nam in dualistica theologia quam inducit, deest nexus ontologicus inter naturam et gratiam, quo supernaturale fit quid accidentale et superadditum; ideo extrinsecismum et laicismum fovet, cum non appareat cur debeat homo se subicere fini supernaturali, si in quantum est ens spirituale, alium habet finem ultimum na­ turalem. Origo autem huius theoriae, quae constat in distinctione inter naturam in se et naturam historicam, in potentia mere obedientiali ad visionem Dei, et in negatione appetitus naturalis eiusdem finis supernaturalis, ex Caietano fere deducenda est, qui traditioni antiquiori prorsus adversatur; perfecta vero est in lucta contra Baium et lansenium, e quibus manavit in theologos conceptus exigentiae ex iustitia; hanc enim putaverunt induci, si deside­ rium naturale visionis Dei asseratur. Visio vero intuitiva Dei, quae vere supernaturalis est, destinationem tamen essentialem hominis continet, eo quod est spiritus, qui non est, ut naturae inferiores, in se quasi inclusus, sed tendit in bonum transcendens, nempe in bonum supernaturalc; non enim datur transcendentia sine supernaturalitate. Appetitus igitur visionis divinae penitus absolutus et efficax 22 Id praesertim valet, si tendentia in visionem intuitivam ex intimo et necessario modo operandi eruatur, ut faciunt illi cx his auctoribus, qui intellectum videntur definire faculta­ tem attingendi Deum ut est in se, quae quidem definitio falso nititur fundamento. 23 In recenti praeclaro opere De fine ultimo vitae humanae 189-198 vindicat sane auctor hanc sententiam ab obiectis; verum non clare apparet an positive ei adhaereat (cf. p. 190). 24 Sententiam hanc proponimus verbis ipsius auctoris in opere Surnaturel. Etudes histo­ riques (Paris 1946) p- 107, no, 145. 150-154. 173-180, 251, 393-402. 427, 483-494· Vide etiam eiusdem auctoris, Le mystère du surnaturel: RechScRel 35 (*949) 80-121; H.Rondet, Gratia Christi (Paris 1948); Le problème de la nature pure et la Théologie du XVI siècle: Rech ScRel 35 (1949) 481-521; Nature et surnaturel dans la théologie de saint Thomas d'Aquin: RechScRel 33 (i947) 56-91. I..1 c.l a.2. visio intuitiva dei. th.S n.60-62 55 est, et intimam spiritus essentiam constituit et ostendit. Haec thesis prin­ cipium est auctori, quod totam historicam elucubrationem intime pervadit. Nec tamen quidpiam inde gratuitas et supernaturalitas visionis Dei detri­ menti capit. Etenim exigentiae conceptus, qui monstrum quoddam est, prorsus exulat ab hac theoria. Nihil enim exigere potest creatura a suo creatore; sed debet humillime erga ipsum se habere, qui mera caritate et liberrima liberalitate ipsum naturale desiderium perpetua actione creative nostrae naturae producit; imo vero creatura non nisi liberrimum Dei donum exspectat, non aliquid ex iustitia exigendum. 62. Multa in his continentur quae consideratione digna sunt; multa quoque quibus connivere nullo modo possumus, quaeque neque theologice, neque historice probari possunt25. Pluribus aliis omissis, quae directe nostram quaestionem attinent, iam ipsa expositione patet stare non posse cum his quae supra exposita sunt (n.56-59). Et quidem praecipuum asser­ tum non videtur post Encyclicas Litteras Humani generis sustineri posse; queritur enim Summus Pontifex de his qui «veram gratuitatem ordinis supernaturalis corrumpunt, cum autumant Deum entia intellectu praedita condere non posse, quin eodem ad beatificam visionem ordinet et vocet» 26; nequit ergo dici visio Dei finis essentialis spiritus creati, cum Deus nequeat sibi contradicere. Id nempe, non aliud quid exprimitur cum negatur «exi­ gentia ontologica» erga visionem Dei, et asseritur erga finem essentialem creaturae; nemo, ut arbitror, eam ad modum exigentiae iuridicae concepit. Accusatio ergo iuridismi in theologos a s.XVI inusta «ne uno quidem textu inniti potest» 27; omnes enim plane consonant S.Thomae pulchre docenti: «Neutro autem modo dicitur debitum propter hoc quod Deus creaturae obligetur, sed potius in quantum creatura debet subici Deo, ut in ea divina ordinatio impleatur» (1-2 q.m a.i ad 2). Neque in Baio eiusque asseclis reperitur hic conceptus 28, qui unam exigentiam ontologicam supernaturalium propugnabant. Ea ergo quae uberius exponit auctor hac in re nullo modo excludunt quaestionem revera ponendam de exigentia ontologica, quae a vero ente supernaturali prorsus exulare debet, ut declarat S.Pius X in Encyclica Pascendi (l.c. n.57). Quod ergo auctori tam facile explicetur gratuitas donorum supernaturalium 29, ei theologice non favet; statui enim 25 Accurate haec theoria impugnata est ab aliis theologis, in quibus eminent De Broglie, o.c. Appendix HI. 245-264; Boyer, Nature et surnaturel dans le «Surnaturel* du Père de Lubac: Grcg 28 (1947) 379-39S. ubi in singularia quaedam philosophica iure animadvertit et L.Malevez. La gratuité du surnaturel: NouvRevTh 75 (1953) 561-586,673-689, diligenti, et solida inquisitione theologica. Thcsim historicam discutit, praeter De Broclie, praesertim J.Al­ faro. Cayetano y et problema de la sobrenatural: ArchTG 12 (1949) 49-160; Lu natural y lo sobrenatural. Estudio histôrica desde Santo Tomds hasta Cayetano (1274-1534) (Madrid 1952): V. etiam Greg 31 (1950) 63-99,224-257. Iam antea, cum De Lubac plurima in hoc libro col­ lecta publici iuris fecisset in art. Remarques sur l'histoire du mot surnaturel: NouvRevTh 61 (1934) 225.249.350-370, eum accurate et firmiter refellit Martînez Gômez, Notas sobre unas notas para la historia de la palabra sobrenatural supra n.18; ArchTG 1 (1938) 57-85, cuius tamen non meminit De Lubac in opere a. 1946 edito. 26 AAS 42 (1950) 570; cf. Boyer, l.c.. 391-393; M.Gacnebet, L’enseignement du magis­ tère et le problème du surnaturel: RevThom 53 (1953) 5-27. Quod alicubi dictum est, non agi in Encyclica de homine concreto, sed de natura quadam rationali abstracta, quem sensum habeat nescio. Natura abstracta non differt quoad essentialia, ut est spiritus (de his agitur in hac theoria), a natura concreta. Inde etiam apparet theoriam hanc non mere de homine historico agere, sed de natura humana in se. ut spiritualis est. 27 De Broclie, o.c., 248, ubi n.2 addit: Ac tamen interpretatio praedicta eo magis con­ firmatione textuum indiguisset, quod Scholastici saeculi XVI et XVI! fere omnes eam explicite excludunt. 28 De Broclie, o.c., 248 n.3 : J.Alfaro, Sobrenatural y pecado original en Bayo: RevEspT 12 (1952) 3-75; J.PR Aldama, Bayo y el estado de naturaleza pura a través de la refutacion de Ripalda: Salmant r (1954) 50-71. 29 «Désir naturel du surnaturel: c'est en nous l'action permanente du Dieu qui crée notre nature, comme la grâce est l’action permanente de Dieu qui crée l'ordre moral... Le monstre de l’exigence n'était donc qu’un fantôme. On s'évertuait à résoudre un faux pro- 56 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I debet, praeter caritatem et liberalitatem quam continet creatio spiritus, cui de se responderet ordinatio in finem naturalem, alia infinite superior cari­ tas ac liberalitas, qua ad filiationem adoptivam elevetur destinatione ad vi­ sionem intuitivam; quae certe eminentiore modo, imo et unico, sensu technico, gratuitas est. Quod ergo attinet doctrinam de possibili natura pura, in quantum dicit potuisse creaturam spiritualem non destinari ad visionem intuitivam Dei, patet consectarium esse doctrinae catholicae de supernaturalitate do­ norum gratiae; quare explicatio huius conceptus in meritis theologiae se­ cundi saeculi aurei assignari debet, qua notio entis supernaturalis lucidius exposita est; et quidem ita ut conceptus relativus entis supernaturalis ela­ boratus sit ut sponte fluens ex eius conceptu absoluto participationis natu­ rae divinae ac filiationis Dei adoptivae. Mittimus historicam evolutionem huius doctrinae ab auctore descriptam, quae non probanda videtur; nam «theoria Caietani haberi debet, non ut ruptura, sed potius ut continuatio et ulterior progressus doctrinae Doctoris Angelici» 29 *. Neque imago doctri­ nae de natura pura, quae ex historica expositione exsurgit adamussim de­ picta est; nemo enim statuit naturam puram «in se clausam» et veluti quid absolutum versus Deum. Tandem quae adversus doctrinam de possibili natura non elevata ad visionem Dei obiciuntur minime consistunt. Haec enim doctrina, etsi ex revelatione hausta vel deducta, maxime philosophica est et omnino in principio finalitatis innititur; dum e contra opposita doctrina finalitatem negligit creaturae spiritualis in sua essentia finita constitutae, neque expli­ care potest logice et finalistice cur gratia sit «nova natura», neque possibili­ tatem creationis hominis «in puris naturalibus» etiam sensu antiquorum intellectae. Quo vero fundamento «parum religiosa» dicatur doctrina de natura pura vix capi potest. Quid enim tam profunde et intime religiosum, quam quod creatura spiritualis plenissime atque humillime subici debeat omnipotenti simul et liberalissimae voluntati Dei, per dona additicia, ad filiationem sui adoptivam, ultra pondus naturae, eam vocanti? Vanus est timor extrinsecismi inter naturam et gratiam in communi theologia; nam gratia naturam supponit, intime cum ea conseritur eamque pervadit; estque sufficiens nexus ontologicus inter illas potentia obedientialis rite explicata. Quod si extrinsecismus vocatur quod gratia in natura non fundatur eiusque exigentias superat, id non est nisi eius essentia ut est ens supernaturale 29** . blême. En réalité la question de l'éxigence ne se pose pas» (De Lubac, Surnaturel 487). Et tamen Ecclesia quaestionem ponit. 2’· J.Alfaro, Lo natural... 260,412; A.Finili, Nature and Supernature according to Cajetan and his Predecessors: DomStud 6 (1953) 153-166; G.Soleri, Naturale e sopranaturale da S.Tommaso al Gaetano (1274-1534): Sophia 3 < 1055) 53-81 ; M.Benzo, La pura naturaleza humana en la teologia de Sudrez (Madrid 1955); J.Mejîa, La hipdtesis de la naturaleza pura y sus adversarios en los siglos XVI al XVIII: CiencFe 2 (1955) 7-90; A. Queralt, El fin ultimo natural en Luis de Molina: EstEcl 34 (i960) 172-216. 29·· En quaedam alia scripta de hac re: M.de Guillou, Surmiturel: RevScPhTh 34 (1950) 226-243; W.Brugger, Das Ziel des Menschen und das Verlangen nach der Goltesschau: Schol 25 (1050) 535-548; J.Donnelly, The gratuity of the beatific Vision and the possibility of a natural destiny; TheolSt 11 (1950) 374-444; J.Simon, Transcendence et immanence dans la doctrine de la grace: RevUnivOtt 21 (1951) 344-369; L.Renwart, La «nature pure» d la lumière de I'Encyclique «Humani generis·: NouvRevTh 74 (1952) 327-354; E.Gutwenger, Natur und Uebernatur. Gedanken zu Balthasars Werk Uber die Barthsche Théologie: Zeit KathTh 75 (1953) 82-97; B.Willaert, Critische beschouwingen bij het problem van der natura pura: Coll BrugGand 1 (1955) 478-491 ; F.de Raedemaeker, Het Desiderium naturale videndi Deum: Bijdragen 17 (1956) 56-80; R.Bruch, Das Verhaltnis von Natur u. Uebernatur nach der Auffassung der neuere Théologie: TheolGlaub 46 (1956) 81-102; J.Eymard, Le désir naturel du surnaturel: Et Franc 7 (1956) 45-62; J.Alfaro, Trascendencia e inmanencia de lo sobrenatural: Greg (1957) 5-50. L.l C.l A.2. VISIO INTUITIVA DEI. TII.5 N.62-64 57 63. De mente S.Thomae in quaestione de appetitu naturali videndi Deum multa in utramque causam disceptantur 50. Extra controversiam est S.Doctorem ubique tenere veram supernaturalitatem intuitivae Dei visionis. Est autem in eius scriptis duplex series textuum, quin hoc factum possit veri aliqua specie evolutionem doctrinae arguere. Nempe 1 q.12 a.i; 1.2 q.3 a.8; 3 CG 50 ss. et alias, cum agit de beatitudine clare statuit in natura appetitum videndi Deum, et quidem ut argumentum ad probandam possibi­ litatem huiusmodi visionis, eo quod cognito effectu naturaliter excitetur desiderium videndi causam, quod desiderium naturae nequit esse inane. Alias vero, semper sc. atque agit de gratia ac de virtutibus theologicis, de peccato originali, de ordine supernatural! in universum, ut 1 q.23 a.i; q.62 a.2; 1.2 q.62 a.i; q.109-114, praesertim q.114 a.2; De ver. q.14 a.2; q.22 a.7; q.27 a.2, non minus perspicue doctrinam tradit de duplici fine naturali ac supernaturali; atque ita quidem ut tantum ad naturalem detur inclinatio in natura, quia per ipsas vires naturales obtineri potest; consistit autem in quadam contemplatione divinorum, seu in beatitudine in univer­ sum·51. Ad supematuralem autem finem non datur potentia in natura, neque ad eum cogitandum, aut desiderandum. 64. Iam, quae secunda hac locorum serie tradit S.Thomas, negant sat clare appetitum innatum et desiderium efficax beatitudinis supernaturalis; homini inditus est appetitus ultimi finis in communi (De ver. q.27 a.7); oportet quod liomini detur aliquid per quod operetur in finem, vel per quod inclinetur appetitus eius in finem illud (ibid., a.2). Visionem autem intuitivam Dei aequiparat, quod rationem mysterii attinet, Incarnationi: Datur etiam per hoc [Incarnationis mysterium] homini quoddam exemplum beatae illius unio­ nis, qua intellectus creatus increato spiritui intelligendo coniungitur. Non enim restat incredibile quin intellectus creaturae Deo uniri possit eius essentiam viden­ do, ex quo Deus homini unitus est naturam eius assumendo (Comp. Theol. 201) 52. Ergo dicendum videtur argumentum ex appetitu naturali deductum pro possibilitate visionis intuitivae non esse S.Thomae argumentum certum sola ratione naturali, sed solum argumentum probabile aut verisimile, ut sunt communiter argumenta solius rationis pro aliis mysteriis adducta. Nec iuvat ad roborandam vim huius argumenti ex mente S.Thomae provocare ad Summam contra Gentes, quae non accurate appellatur interdum Summa philosophica, est enim potius Summa apologetica, ut indicem capitum le­ genti evidens est, in qua aguntur non tantum quaestiones philosophicae, sed omnia fere fidei mysteria; iam in ea, ut ipse S.Doctor animadvertit, rationes aliquae verisimiles... rationes demonstrativae et probabiles inducun­ tur (1. i c.9). Praeter plura scripta iam relata in notis 11.12.18.20.24.25, I.O’Mahonv, Tiw désir of God in the Philosophy of St.Thomas Aquinas (Cork 1928); Roland-Gosselin, Beatitude et désir naturel d’après S.Thomas d'Aquin: RevScPhTh 18 (1920) 193-222: Charlier, Puis­ sance passive et désir naturel selon Saint Thomas: EphThLov 7(1930) 639-662: FernAndez, Naturale desiderium videndi divinam essentiam apud D.Thomam eiusque scholam: DivThom (Pi) 33 (1930) 5-28; E.Brisbois, Le désir de voir Dieu et la métaphysique du vouloir selon S.Thomas: NouvRevTh 68 (1936) 978-989.1089-1113: Ritzler, De naturali desiderio beati­ tudinis supernaturalis ad mentem S.Thomae (Romae 1938). V. etiam F.Pelster. Zur Frage 955)· 12 De ontologismo v. auctores citatos n.J9. L.l C.l Λ.2. FALSUS INTUIT1ONISMUS. SCHOL. N.70-73 63 de divino quodam quod sit tale per participationem. 4. Esse indeterminatum, quod procul dubio notum est omnibus intelligentiis, est divinum illud quod homini in natura manifestatur. 5. Esse quod homo intuetur necesse est ut sit aliquid entis ne­ cessarii et aeterni, causae creantis, determinantis ac finientis omnium entium contingentium: atque hoc est Deus... 7. Esse indeterminatum intuitionis, esse initiale, est aliquid Verbi, quod mens Patris distinguit non realiter, sed secundum ratio­ nem a Verbo» (D 1891 1892 1894 1895 1897) 12*. 72. Utraque ontologismi forma damnata est, prior a Pio IX, altera a Leone XIII (D l.c.). Neque potest cohaerere hic error cum definitione Concilii Viennensis (D 475), saltem consequenter; quia vera intuitio entis simplicissimi nequit sta­ re sine plena cognitione omnium quae cum Deo identificantur, neque potest esse obscura, aut quasi praecisiva, quod in terminis repugnare videtur. Oritur error ontologismi ex confusione inter esse abstractum et indeterminatum, quod de omnibus praedicatur, et esse concretum plenissime perfectum ac per se subsistens, quod est Deus; quo hoc systema viam parat pantheismo. Similitudinem quamdam cum ontologismo praebere theo­ riam dynamismi intellectualis 13, secundum quam omnis nostra affirmatio implicat affirmationem Dei, vix negari potest. Ta­ men non videtur haec theoria docere hanc affirmationem esse intuitivam, sed potius ex necessitate quadam subiectiva a prio­ ri ipsius intellectus prodire; quod tamen falsum dici debet. 73. B. Attingentiam aut quasi-intuitionem immediatam Dei via non intellectuali, sed affectiva, aut instinctu arationali, aut actionis, tenet nostris diebus ingens numerus systema­ tum philosophiae et psychologiae religiosae (supra n.6.19), in quorum descriptionem immorari non vacat l4. In universum aiunt nos experiri aut attingere immediate Deum, aut divini­ tatem, aut τό divinum, sive in indigentiis subiectivis inconsciis, sive in experientia religiosa, sive in actu amoris, sive in pro­ cessu totali vitae et actionis, sive libera quadam optione; quam experientiam formulis intellectualibus exprimimus, cum ex adiunctis plene consciae fiunt, aut supra illas reflectimus. Sic vitalistae, modernistae, pragmatistae, Blondel, Bergson, Sche|2# V.G.Bozzeti, Rosniini Serbati Antonio: Encicl. catto!ica io (1953) 1359-1371; cf. bibliogr. n.189. 13 Maréchal, Le point de depart de la Métaphysique, passim; v. Descoqs, *1,57-1 4 ubi plura scripta reperies; Hellîn, th.3. 14 Praeter auctores recensitos in th.i et 2, v. horum systematum descriptionem apud Pohle, 80-83, accuratam discussionem apud Descoqs, i 525-588.665-680; 2,273-311.333478; Hellîn, i 10-135. 64 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I LER, Hessen, exsistentialistae qui theismum quemdam profi­ tentur, etc. Haec systemata ita describit ac reicit Pius XII in Litteris encyclicis Humani generis 15: «quod isti novatores contendunt: facultatibus nempe appetendi et affectandi vim quamdam in­ tuendi adiudicare, atque hominem, cum non possit rationis discurso cum certitudine discernere quidnam ut verum sit amplectendum, ad voluntatem declinare, qua inter oppositas opiniones ipse libere decernens eligat, cognitione et voluntatis actu incompte permixtis». Haec autem nova placita reicienda docet, quia in discrimen adducunt «duas philosophicas disci­ plinas, quae natura sua cum fidei doctrina arcte coniunguntur, theodiceam et ethicam; quarum quidem munus esse censent non aliquid certi de Deo aliove ente transcendenti demonstrare, sed ostendere potius ea quae fides doceat de Deo personali ac de eius praeceptis, cum vitae necessitatibus perfecte cohaerere, ideoque omnibus amplectenda esse ut desperatio arceatur at­ que aeterna attingatur salus», additque adversari documentis Leonis XIII et Pu X et decretis Concilii Vaticani. 74. Et quidem plures ex auctoribus earum sententiarum parum solliciti sunt de vero Deo transcendenti attingendo, sed tantum de fovendo, ut aiunt, sensu religioso. Verum exsisten­ tiam certam veri Dei, seu affirmationem immediatam objec­ tive fundatam Deum personalem exsistere inde haberi posse negandum prorsus est. Id enim ad viam cognoscitivam per­ tinet, non ad affectivam, aut appetitivam, aut alius generis activitatis vitalis, quae non in recipienda obiectiva veritate, sed in tendendo erga alia consistunt. Conscientia ergo imme­ diata de his actibus refert solummodo affectionem internam, nihil prorsus de obiectiva exsistentia obiecti in quem tendit. Falsae igitur et omni fundamento destitutae sunt analyses psy­ chologicae ac theoriae his praeiudiciis antiintellectualibus duc­ tae, ac omnem vitalem activitatem permixte confundentes. Neque cum his theoriis cognationem habet argumentum ex tendentiis naturalibus in summam felicitatem, aut ex factis ordinis moralis et religiosi, quo probatio logica et rationalis pro exsistentia Dei construatur. An valorem apodicticum ha­ beat hoc argumentum discutitur 16, aliis negantibus, aut ut summum vim congruentiae ei adscribentibus, aliis conceden­ tibus, nec sine prudentibus cautelis. Verum valde diversum est, ut patet, ipsis experientiis affectivis vim immediate appre15 AAS 42,574. 16 V. auctores Theologiae naturalis, ut Hontheim, Loinaz, Rast, Descoqs, Hellîn. L.l C.2. FALSUS INTUIT. ESSENTIA DEI. N.74-75 65 hensivam divinitatis adscribere. Prius concedi potest; alterum omnino abiciendum. Neque quid in favorem earum speculationum erui potest ex factis experientiae mysticae, vel ex revelatione et illustratione prophetica. Haec enim supernaturalia sunt; et quidquid est de modo quo explicari debeant, constat in his omnibus pecu­ liarem cognitionem divinitatis non via mere affectiva haberi, sed elementum simpliciter intellectuale numquam deesse. Aliunde quam difficile sit in singulis casibus horum phaeno­ menorum realitatem comprobare, ac quanta discretione spiri­ tuum ad hoc opus sit, constat ex falso mysticismo, et patet ex ipsorum vere mysticorum declarationibus. CAPUT II De essentia Dei 7$. Vidimus th.3 contra agnosticos per rationem natu­ ralem posse nos habere aliqualem cognitionem essentiae vel naturae Dei, eamque nos assequi pluribus notionibus ratione ratiocinata distinctis, quae cognitio, ut cognitio de eius exsis­ tentia mediata tantum est, ut patet. Hanc naturalem cogni­ tionem de essentia Dei firmavit ipse revelatione sua, ita ut omnia quae certo hac in re naturali ratione vestigari possunt in fontibus revelationis contineantur. Ex parte vero ipsius re­ velationis cum cognitio nostra per fidem sequatur etiam nos­ trum modum mediatum cognoscendi divina, non est mirum quae de natura Dei nobis revelata sunt maximam partem (in­ timioribus exceptis de mysterio Sanctissimae Trinitatis) ma­ terialiter eadem esse quae ratio naturalis agnoscere potest. Quod si de his scientifice agendum est, necessario caput hocce doctrinae theologicae de Deo maximam habet similitudi­ nem, quod attinet conceptuum dogmaticorum declarationem et expositionem scientificam ac ulteriorem rationalem inqui­ sitionem in revelata, cum Theologia naturali Christiana, quae tandem a theologis hac parte praecipue vel omnino elaborata est. Imo, quod in omnibus fere e ratione desumptis probationibus notari potest, hae, ante theologos scientifice et systematice rem agentes, iam a SS.PP., vel plene propositae, vel saltem inchoa­ tae, revera reperiuntur. Et licet in his influxus philosophicus non desit, non tamen SS.PP. philosophos agebant, sed ut quid e fonte revelato haustum, saltem quod radicem et substantiam Teologia II 3 66 I.M.DALMAU, DE DEO DNO ET TRINO. I attinet, tenebant, iuste ac merito ea adversus haereses propo­ nentes. Ea enim, ut legentibus patet, e Sacra Scriptura eruebant. 75 bis. Ideo clara mens est totius Christianae traditionis Theologiam biblicam in revelatione de rebus divinis, principium vitae aeternae, quae tota est «ut cognoscant Te, solum verum Deum et quem misisti lesum Christum» (Io 17,3), esse revera «ontologicam», seu revera aliquid nobis dicere de Deo in sua natura. Quare prudenti cautela accipi debent quae de Theologia biblica ut «functionali» circumferuntur >. Ita vocatur doctrina de Deo in quantum dicit quid Deus erga nos egerit, sive in ordine naturali, sive in supernaturali. Certe, cum revelatio nobis facta sit ut religiosam vi­ tam ducamus, vere potest dici substantialiter ac radicaliter Theologiam Sa­ crae Scripturae esse «historiam salutis». Erraret vero quam maxime qui haec non sensu mere assertivo, sed sensu exclusivo diceret, seu qui oppo­ neret theologiam functionalem theologiae ontologicae, atque teneret theolo­ giam biblicam esse mere functionalem, non ontologicam. Id in primis non constaret cum fine revelationis; nam salus nostra in visione Dei est, utique in patria danda, sed iam in speculo et aenigmate nobis in via per fidem praeparata. Praeterea opera omnia divina erga nos gloriam Dei proclamant, et quam bonus in se sit multifariam multisque modis ostendunt, ut Sacrae Scripturae luculenter, singulis fere paginis pro­ clamant, ut laudemus Deum quoniam bonus et cognoscamus eius divinita­ tem (3ειότην, Rom 1,20). Unde nobis tam eximie bonum se exhibet, nisi quia in se bonus est? Certe theologia biblica de Deo non dat nobis intuitionem divinitatis, sed tantum per conceptus analogos et ex operibus nobis proponitur; at inde nulla est ratio eam claudendi intra limites theologiae mere functionalis. Neque hac ex parte statui potest oppositio inter theolo­ giam biblicam et theologiam naturalem; haec enim hoc sensu etiam «func­ tionalis» esset. Est et aliud discrimen saepius notatum inter theologiam bi­ blicam revelatam et theologiam scientificam naturalem: priorem non ad in­ daginem mere speculativam ordinatam esse, sed ad religiosam vitam du­ cendam. Verum id praestat notionem ipsam veram de Deo praestans, ut vita nostra in veritate fundetur, imo ut profundiori modo et supra quod rationalis cognitio attingere potest, divina nobis praebeat12. 1 Vide hanc rem accurate ac prudenter tractatam apud L.Malévez, Nouveau Testament et Théologie fonctionelle: RechScRcl 48 (i960) 258-290. qui notat functionalismi biblici, praesertim universalis, nullam afferri probationem, imo positive excludi _ pluribus textibus; e contra «Le Mystère chrétien s’est appliqué à éprendre le chrétien de Dieu lui-même dans sa super-essence». V. etiam J.Giblet: «Mais pourquoi s’accrocher à cette fameuse distinctione entre «être» et «agir», entre «théologie métaphysique et théologie fonctionelle»? Une telle dis­ tinction en relève d'une mentalité étrangère a la tradition biblique». La Suinte Trinité selon l'Evangile de St. Jean: Lumière et Vie 29 (1956) 97. Proponere autem doctrinam revelatam de Deo sub ratione speciali, ut «historiam salutis», putamus potius amandandum ad peculiarem disciplinam Theologiae biblicae. In Theologia dogmatica theses de Deo assumimus prout in symbolis fidei et documentis magisterii eccle­ siastici fidelibus traduntur. 2 Cf. K. Rahner, Theos im Neuen Testament. Schriften zur Théologie 1 91-168 (Zu­ rich 1956); transi, hisp. (Madrid i960) I 93-169. L.1 C.2 A.l. ESSENTIA DEI. ARTICULUS N.75-77 67 I De essentia physica et metaphysica et de attributis TRANSCENDENTALIBUS DEI S.Th., q.13: Suarez, De Deo I.i; Scheeben, 1.96.5-70; Franzelin, th.20-24; De San, De Deo uno 40-49.86-112; Muncunill, 65-92.106-128; Pesch, 105-122.145-155; Pohle, 84-103. 76. Notiones. In scientifica et philosophica tractatione de natura rerum, vel quid res sint, distinguitur essentia rei ab attributis sive proprietatibus. Essentia vel natura dicitur illud quod rem constituit intime et substantialiter, eamque in quodam ordine entium collocat et ab aliis rerum ordinibus radicaliter secernit. Proprietates vero vel attributa dicuntur quae rei iam in suo esse constitutae adveniunt, vel advenire concipiuntur. Duplici modo potest distinctio inter essentiam et attributa considerari, in ordine physico cum distinctione reali, et in ordine metaphysico posita inter illa distinctione ra­ tionis ratiocinatae. Ideo essentia physica alicuius rei defi­ niri potest: status substantialis rei, in oppositione ad acciden­ tia, etiamsi sint necessario requisita. Ita essentia physica homi­ nis est esse compositum substantiale ex corpore et anima, ac proprietates eius facultates seu potentiae accidentales, quali­ tates corporeae etc. Essentia metaphysica dicitur notio obiectiva aut comple­ xus notionum, quae primo rem illam substantialiter constituunt atque eam ab aliis ordinibus entium distinguunt, ac sunt radix ceterorum omnium quae de illa praedicantur, quae sunt pro­ prietates eius. Ita essentia metaphysica hominis est animal rationale; essentia metaphysica animae humanae est spirituale quid forma corporis, eiusque proprietates, immortalitas etc. Cum haec ad divina transferuntur, posita omnimoda sim­ plicitate eius naturae, possumus quidem loqui de essentia physica Dei, non vero de attributis aut proprietatibus ab illa realiter distinctis. E contra, ob distinctionem rationis cum fundamento in re diversorum praedicatorum quae Deo tri­ buuntur, recte possumus essentiam metaphysicam Dei ab at­ tributis distinguere. 77. Essentia physica Dei recte constitui potest per com­ plexum aut cumulum omnium perfectionum, sive tandem per infinitatem; omnes enim perfectiones divinae, etiam operativae, ad statum substantialem divinitatis pertinent. Posita tamen distinctione personarum in Deo, quaestio 68 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I ponitur a theologis, an non solum attributa absoluta ], sed etiam relationes, quae constituunt personas, ad essentiam phy­ sicam divinitatis pertinere dici debeant. Placet hac in re di­ stinctio a Wirceburgensi Kilber 12 statuta in essentiam divi­ nam theologice ac philosophice acceptam. Si primo modo es­ sentia divina sumatur, dici non posse videntur relationes con­ stituere essentiam physicam Dei; in Theologia enim trinitaria nomen essentiae accipitur pro complexu praedicatorum abso­ lutorum, quae communia sunt tribus personis. Si vero nomen essentiae simpliciter usurpetur, ut in Philosophia sumitur, pro statu reali substantiali divinitatis, iure dicitur essentia divina complecti etiam relationes ad intra. Non quidem quod de iis noverit quidquam Philosophia, sed quia, posita doctrina reve­ lata de Trinitate, recte intelligit eas in statu reali simplicissi­ mae divinitatis necessario includi. 78. De essentia metaphysica Dei ulterior quaestio pro­ ponitur. Sed licet variae sententiae inter theologos et philo­ sophos circumferantur, communior est, etsi diversis formulis proposita, quae eam in aseitate ponit, seu necessitate exsisten­ di, ita, ut quasi definitio Dei sit: Ens a se; quod exprimit S.Thomas, cum ait Deum esse ipsum esse per se subsistens. His formulis recte exprimitur essentiam metaphysicam Dei in ipsa ratione entis constare, qua, etsi analogice, analogia attri­ butionis intrinsecae proprie dictae, cum ceteris entibus con­ venit, etiam in ratione entis in infinitum ab illis distat, ac quidem sine ulla, ne metaphysica quidem, compositione 3. Nec inquirendum videtur, an necessarium sit isti simplicissimae notioni ulteriorem determinationem addere, qua essentia di­ vina in gradu intellectuali constituta dicatur; nam et haec notio in aseitate radicatur, et licet non explicite concipiatur, per aseitatem sufficienter, imo magis essentialiter, Deum a rebus creatis distinguimus. Aliae vero sententiae propositae, aut non satis essentiam metaphysicam a physica distinguere videntur, aut tandem conveniunt cum communiore. 1 Intelligimus nomine attributi absoluti omnia quae Deo ut uni competunt, ideoque communia sunt tribus personis divinis; v. infra, n.82. 2 De Deo uno et trino d.i c.2 a.3 n.51-55; ita etiam Mendive, De Deo uno d.i c.2 n.3 et alii. Plures thomistae cum Banez, In 1 q.28 a.2 dub.3 ad 6, et Valencia, In 1 d.2 q.4p.i relationes includunt in essentia Dei. Theologi S.I. communius cum Suarez, De Trinitate I.4 c.5 atque etiam Salmanticenses, De Trinitate d.5 dub.4 eas excludunt. V. tractatum De Trinitate th.43 schol.2 n.492. 3 Formulam aseitatis malunt Petavius, Berti, WiRCEBURGENSESCum multis theologis S.I. ac recentius Franzelin, th.20.23; Muncunill, 66-77; Del Val, De Deo c.2 a.2 etc. Alii adhaerent potius formulae S.Thomae: ipsum esse per se subsistens, ut SuArez, l.i c.i n.10 et alibi passim, Billot, q.3 coroll.2, et plures philosophi cum UrrAburu, 82-88; HellIn, 358-369. De analogia v. HellIn, 430-460, et praeclarum opus ipsius auctoris, La analogia del ser y el conocimiento de Dios en Sudrez (Madrid 1947). Cf. M.G.Bueno, Sobre el constitu­ tivo de Dios estrictamente sobrenatural: CicncTom 66 (1958) 199-202. L.l C.2 A.l. ESSENTIA DEI. N.77-79 69 Intellectionem formaliter pertinere ad constitutivum essentiae metaphysicae Dei tenent quidam thomistae, ut Godoy et Billuart 4. Scotistae plures potius in infinitatem inclinant, radicalem secundum Frassen s. Nominales videntur eam ponere in cumulo omnium perfectionum, seu non distinguunt essentiam metaphysicam a physica. 79. Ex Sacra Scriptura sententia proposita probari solet a theologis, ex hoc quod maxime conveniat cum revelatione, qua Deus proprium nomen suum dedit «lahve», «ego sum qui sum», «qui est», ut refert Ex 3,13-15; 6,3. Et quidem traditio­ nem patristicam et theologicam de aseitate Dei (n.80.81) his locis fulciri perspicuum est. Vident enim Patres et theologi ex­ primi his locutionibus, modo quidem arcano et mysterio pleno, transcendentiam, ut aiunt, seu superessentialem distinctionem Dei a ceteris omnibus rebus fundatam in ipsa ratione essendi, e qua omnia attributa divina profluant, veluti explanationes illius plenitudinis, sitque primum quod de Deo dicitur; quod essentiam metaphysicam dicimus 6. Neque omittunt animad­ vertere quaestionem de nominibus in V.T. non esse mere no­ minalem; «nomen» enim, praesertim a Deo impositum, dicit ipsam personam atque intimam rei notitiam dat6*. Nunc autem multa inquiruntur de propria et immediata significatione huius nominis «lahve», et in diversas sententias exegetae abeunt, quae attingi hic pro dignitate nequeunt7. Quidquid vero in hac re tenendum tandem sit, vix potest omit­ ti, et nomen ipsum, et adiuncta ac modum responsi divini, innuere saltem hanc summam eminentiam seu transcendentiam divini Entis (quae aliunde in tota revelatione Sacrae Scripturae plane traditur diversissimis modis), ita ut Deus «revelet suum modum unicum exsistendi»7*. 4 De Deo uno d.2 a.2; Ioannes a S.Thoma, De Deo d.i6 a.2; Salmanticenses, De scientia Dei tr.3 d.4 dub.i. 5 De Deo tr.i d.i a.3, ex Scoto, Oxon. 1 d. 13 ; 4 cl. 13: S.Belmond, Dieu, existence et cognoscibiIité (Paris 1913) 193-201; Z.van der Woestyne, Cursus philosophicus 2 p.75. 6 Franzelin, th.22; Pesch, 108-114; F.Hummelauer, Commentarius in Exodum et Leviticum (Paris 1897) 47-52.70-74; F.Prat, lahvé: DB 3,1220-1234; E.Mangenot, Dieu, sa nature d'après la Bible: DTC 4,954-962; M.Hetzenauer, Theologia biblica (Friburgi 1908) 374-382; F.Ceuppens, Theologia biblica 1,23-27; P.Heinisch, Teologia del Vecchio Testa­ mento. b* Cf. S.Th. I q. 13; C.Journet, La porteé des noms divins: Nova et Vetera 35 (i960) 150-154. 7 Cf. inter alios multos: M.J.Lagrange, El et lahvé: RevBibl 12 (1903) 362-383; A.Vaccari, lahvé e i nomi divini nelle religioni semitiche: Bibl 17 (1936) 110; M.Vriezen, Ehje aser ehje: Fests.A.Bertholet (1950) 498-512; W.Albright, The Name Yahveh: JournBiblLiter 43 (1924) 370-378; P.van Immschoot, Théologie de I’Ancien Testament I (Paris 1954); A.Dubari.e, La signification du nom de Yahweh: RevScPhTh 35 (1951) 47;52; R.Criado, La Teologia de la historia en el A.T. (Madrid 1954); G.Lambert, Que signifie le nom divin YHWH: NouvRevTh 74 (1957) 897-915; M.Allard, Note sur la formule *•Ehyeh-aser-ehyeh : Rech ScRel 45 (1957) 79-86; R.Abba, The divine Name Jahweh: JewBiblLit 80 (1961) 320-328; C.J.de Vogel : «Ego sum qui *sum et sa signification pour la philosophie chrétienne: RevScRel 35 (1961) 337-355; S.Bartina, Jesùs y los saduceos. El Dios de Abraham, de Isaac y de Jacob es «el que hace existir»: EstBibl 21 (1962) 151-160. 7· «Cette liaison du nom divin avec l’histoire... ne doit cependant pas masquer l’aspect de transcendence que suggère la réponse de Dieu à Moise... Dieu révéle sa façon unique d’exister, indépendamment de celui dont il se fait le Dieu·. Allard, l.c. 85. 70 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. 1 Quod si in expositione theologica huius nominis apud Pa­ tres saeculi iv et sequentibus aliqualis influxus nobilioris philo­ sophiae hellenicae, cuius praecipui auctores altas de Deo speculationes valde similes protulerunt (licet erroribus admix­ tas), id nihil aliud infert, nisi consonantiam inter ordinem ra­ tionis recte ordinatae et divinam revelationem; quae obvia est, cum Deus auctor sit utriusque ordinis. Quare, ut per transen­ nam dictum sit, probari nequit oppositio quae ab aliquibus sta­ tuitur inter Deum, ut dicunt philosophiae, et Deum revela­ tionis7 * *. 80. Probatur ex traditione. Sancti Patres multa ac praeclara speculati sunt de nomine lahve, ut a) quod indicet essentiam Dei, atque praecipua eius attributa contineat aut includat, praesertim infinitatem et aeternitatem; b) quod trans­ cendendam Dei denotet, ratione cuius Deus dicitur esse sim­ pliciter, aut naturaliter, aut essentialiter (όντω$) aut per se; cetera autem non nisi per participationem, ita ut proprie de se nihil sint; c) tandem quod ideo nomen universalissimum, quod est esse, sibi proprium Deus vindicavit, quia nihil ei tam pro­ prium est quam esse 8. Ita S.Hilarius: «Admiratus sum plane tam absolutam de Deo significationem, quae naturae divinae incomprehensibilem cognitionem aptissimo ad intelligentiam humanam sermone loqueretur. Non enim aliud proprium ma­ gis Deo quam esse intelligitur» (R 857). S.Augustinus: «Sub­ latis de medio omnibus quibus appellari posset et dici Deus, ipsum esse se vocari respondit; et tamquam hoc esset ei no­ men, Hoc dices eis, inquit, Qui est misit me. Ita enim est, ut in eius comparatione ea quae facta sunt, non sint» (R 1489). Plures alios textus Patrum v. in R ind.theol.94, ut S.Ephraem (R 729), S.Gregorii Nazianceni (R 993), S.Gregorii Nysseni (R 1046), etc. Satis ergo videntur Patres quam Scholastici vocant es­ sentiam metaphysicam Dei in ipso esse Dei ponere. 81. S.Thomas q.13 a.u docet nomen Qui est esse ma­ xime Deo proprium a) quia significat esse Dei, quod est eius essentia; b) quia propter eius universalitatem aptum est ad nominandum pelagus essentiae; c) ex consignificatione tem­ poris praesentis, quia esse Dei non novit nisi praesens, non praeteritum aut futurum 9. 7 · · «C’est tout simplement une erreur que de croire—comme le font certains théologiens de nos jours—que «le Dieu des philosophes» est autre que Celui qui s’est révélé dans l'histoire. Il n’y a qu’un Dieu. Or, il s’est fait connaître à son peuple d’abord comme Celui qui Est, ensuite comme le Dieu d’Abraham, d’Isaac et de Jacob». Vogel, l.c. 353. 8 Franzelin, th.33. 9 Ita saepe alias hanc doctrinam praeclare exponit, ut q.3 a.4; CG 1 21.22, ubi vocat eam sublimem veritatem. I..1 C.2 A.l. ESSENTIA ET ATTRIBUTA DEI. N.79-82 71 Per se patet aseitatem nullo modo intelligi posse sensu illo aseitatis positivae, quam statuit cum aliis Schell, quasi Deus esset causa sui I011 , quod absurdissimum est, ac non nisi eo modo intelligi aliquatenus posset, quo dici solet, adumbrata quadam distinctione rationis fere ratiocinantis, Deum exsis­ tere vi essentiae suae. Potius igitur aseitas sumitur sensu modo significandi negativo, nempe Deus est et non est ab alio; quo tandem positive eminentiam Dei in ratione entis imperfecto nostro modo concipiendi exprimere conamur. 82. Scholion. De distinctione inter essentiam metaphysi­ cam et attributa Dei, et inter ipsa divina attributa. Distinctio quae necessario inter illa poni debet est distinctio rationis ratiocinatae proprie dicta, cum fundamento in perfectione Dei, quam nos necessario diversis conceptibus apprehendere debemus, secundum quod simplicissima entitas divina nostris conceptibus de rebus creatis analogice convenit. Alia genera distinctionis, quae a quibusdam inducta sunt, reici debent, ut ex probandis in tractatu de Trinitate a fortiori constabit n. Haec autem perfecta distinctio rationis, secundum commu­ niorem sententiam, stat cum inclusione formali implicita inter omnia praedicata absoluta quae de Deo dicuntur, in quantum omnia sunt formaliter infinita, et infinitas formaliter omnia complectitur l2. Divina attributa diversis modis dividi possunt l3. Triplex genus eorum apte distinguitur: 1. Attributa transcendentalia, quibus de Deo praedicantur quae enti ut sic conveniunt, veritas, bonitas, unitas. 2. Attributa quiescentia vel negativa, quae ita vocantur, quia esse divinum statice considerant, et per nega­ tiones imperfectionum quae in creatis adsunt, accuratius es­ sentiam divinam nobis notificant, ut simplicitas. 3. Attributa positiva et operative, quae ipso nomine perfectionem in creatu­ ris inventam, praeter ipsum esse, nempe activitatem, de Deo asserunt. Dividuntur quoque saepe ab auctoribus attributa divina in absoluta et relativa. Haec vero dicuntur non tantum relationes ad intra, quae Trini­ tatem constituunt, sed denominationes quae de Deo dicuntur in ordine ad 10 V. Pesch, 12! ; Theologische Zeitfragen (Freiburg 1900) 1,133-163; Poule, too. 11 V. th.43. Distinctionis alia genera excogitata sunt: realis quaedam a Gilberto Porretano inducta, scotistica formalis ex natura rei et virtualis intrinseca. Cf. De San, 86-112; Urrâburu, 89-104; Muncunill, 106-128; Hellîn, 427-494. >2 Ita maxima pars scholasticorum, v. Pesch, 150-154. Id tamen non admittunt Capreo­ lus. Arriaga, Araujo aliique pauci (cf. Urrâburu, 102). Propter hanc inclusionem formalem plures recentiores distinctionem inter attributa divina vocant virtualem minorem (Lercher, 67). De momento huius quaestionis v. A. Dondaine, L’athéisme contemporaine et le problème des attributs de Dieu: EphTheolLov 36 (i960) 462-480. 13 Franzelin, th.21; Pesch, 145-148, qui notat has divisiones *multum pendere e subiectiva doctorum consideratione». I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. 72 I alia, ut creatoris, domini, cognoscentis, volentis, creantis, etc. Notandum tamen est haec attributa non importare in Deo relationes reales, ex senten­ tia communissima, sed tantum secundum dici, atque in ipso Deo esse quid prorsus absolutum. Ideo etiam haec inter absoluta computanda ducimus, nomenque relativum solis relationibus ad intra reservamus. De attributis transcendentalibus Dei. Veritas et transcendentalis non sunt nisi ipsa perfectio vel entitas rei cuiuslibet, prout ad intellectum et appetitum relationem habet, in quantum sc. obiectum esse possunt intellectionis aut appetitionis; nec confundi debent cum veritate logica, aut cum veracitate, nec cum bonitate morali. Patet, quo perfectius sit ens, eo esse intelligibilius et amabilius 14. In fontibus theologicis sermo frequens est de Deo vero ac de bonitate illius, quibus in primis affirmantur haec attri­ buta transcendentalia. Quae de vero Deo tradunt fontes id maxime intendunt Deum quem colit religio nostra esse unum ens quod verae no­ tioni de natura divina respondeat, ceteros vero qui vocantur dii non esse deos, sicut loquimur de moneta vera in oppositio­ nem ad falsam; ita Lateranense IV et Vaticanum (D 428 1782); 1er 1,8-10; Io 17,3; i Thess 1,9. Id autem affert veri­ tatem transcendentalem maxime de Deo praedicari, imo Deum esse summam veritatem ontologicam ac primam veritatem, ut dicit S.Thomas q.16 a.6, etsi haec locutio saepe addit ratio­ nem veritatis logicae divinae scientiae. 83. bonitas 8 4. De bonitate Dei v. damnatam propositionem Eckardi (D 528), Lc 18,19, S.Augustinum (R 1671). Cum autem Deus perfectissimus sit, eius bonitas transcendentalis summa est; imo Deus est bonum per essentiam, ac cetera quae dicuntur bona non nisi per participationem ab ipso bona sunt, ut pulchre disserit, post Mc 10,18 et SS.Patres, S.Thomas q.6; quo continetur Deum esse summe appetibilem et sibi et aliis rebus, praesertim creaturis intellectualibus, quod est fundamentum doctrinae christianae de ultimo fine. Bonitas enim rei dupli­ citer dicitur, et in quantum res est simpliciter ens, quae est proprie bonitas transcendentalis, et peculiari modo quatenus est perfecta et nihil ei deest eorum quae eius natura requirit. Unitas transcendentalis non addit supra ens, nisi negatio­ nem divisionis, unum enim dicitur indivisum in se et divisum a quolibet alio, potestque dici unitas interna entis. Deus igitur non solum unus est, sed maxime unus (S.Th., q.n a.4), cum 14 SüÂREZ, I.I C.7.8; MuNCUNILL, 191-193; HeLLÎN, 532-546; LeRCHER. 74-76; PoHLE. 126-144, ubi etiam de veritate logica et veracitate, ac de bonitate morali sub diversis aspec­ tibus agitur. L.l C.2 A.l. ATTRIBUTA DEI. DEUS UNICUS. TH.7 N.82-86 73 simplicissimus sit, ut probabitur 14*. Aliud praeterea dicit uni­ tas cum de Deo agitur, unicitatem sc. sive unitatem singulari­ tatis, qua pluralitas entium eiusdem naturae penitus exclu­ ditur. De hac unitate peculiarem thesim statim tradimus. 85. De pulchritudine Dei. Cum attributis transcendentalibus Dei, prout summam unitatem, veritatem, et uni­ tatem in perfectione infinita ei propria sunt, connexionem habet summa pulchritudo, quam de Deo praedicant fontes revela­ tionis, ac ipsa naturalis ratio ei tribuere debet15. Pulchra sunt, ut dicit S.Thomas, quae visa placent (q.5 a.4 ad 1), ad eamque requiruntur, et integra rei perfectio, et debita proportio elementorum vel attributorum quibus constat, et claritas qua haec omnia splendent (q.39 a.8). Quae eminentissimo modo Deo convenire patet. Ideo S.Scriptura verbis gloriae, decoris, speciei, claritatis, saepe divinam pulchritudi­ nem celebrat. Sufficiat referre Sap 13,5: quorum [solis, lu­ nae etc.] si specie delectati deos putaverunt, sciant quanto his dominator eorum speciosior est. Speciei enim generator haec om­ nia constituit. Vocem Patrum sonant S.Augustinus: «Sero te amavi, pulchritudo tam antiqua et tam nova» (R 1956), et versus Boetii: «pulchrum pulcherrimus ipse mundum mente gerens» l6. Thesis 7. Deus est unicus. S.Th., q.n; SuArez, De Deo, l.i c.6; Metaphys. d.29 s.2; Franzelin, th.25; De San, De Deo uno 61-69; Mangenot, Dieu, sa nature d'après la Bible: DTC 963-1015. 86. Nexus. Primum attributum divinum theologice trac­ tandum est unicitas, cum religioni Christianae monotheismus, post religionem V.T., dogma fundamentale sit. Notiones. Unicitas alicuius naturae excludit plura subiecta in quibus ipsa ita multiplicetur ut ex his possit con­ ceptus universalis proprie dictus efformari; non autem ex­ cludit plura subiecta de quibus per identitatem, sed sine mul­ tiplicatione naturae, praedicetur, ut in Trinitate personarum. Secundum terminologiam scholasticam appellatur unitas sin­ gularitatis, seu unitas numerica. Monotheismum 1 plus minus perfectum tenent, praeter re­ ligionem christianam, ludaismus et Islamismus 2; ac fortasse 14· O.Semmelroth, Gottes überwesentliche Einheit: Schol 25 (1950) 209-234. 15 Scheeben, 9.85; Franzelin, th.30; Muncunill, 194-196; Lercher, 77-78; Pohle, Î45-M9. 16 De consolatione Philosophiae I.3 metr.9: ML 63,758-759. 1 V. quae de his scripsimus in art. Monoleistno: Enciclopedia Espasa, 36,249-266. 2 E.Power, L’Islam, apud J.Huby, Christus, Manuel d'Histoire des religions (Paris 1910) 788-790; Goldzier, Vbrlesungen über den Islam (Heidelberg 1910); Carra de Vaux, La doctrine de l’Islam (Paris 1909); F.Pareja, Islamologia (Madrid 1952-1954). 74 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I intimo sensu, etsi non perfectum, insigniores philosophi helleni, Socrates, Plato et Aristoteles 3. 87. Adversarii. E regione singularitati divinitatis oppo­ nitur polytheismus, diversis formis cultus a sat magna parte humanitatis luce revelationis orbatae; licet non desit apud illos populos hierarchia quaedam in diis, quae unum supre­ mum, ac logice unum proprium deum, tacite agnoscat4. Henotheismus sive monulatria, ita dictus ab aliquibus re­ ligionis historiographis, et ab ipsis assertus quibusdam formis hinduismi et populis semiticis, ipsique populo hebraeo ante exilium, est adoratio unius dei ut proprii, admissis quoque aliis diis, quos venerentur alii populi, vel etiam ipse populus alio tempore 5. Dualismus religionis mazdeanae, qui duo prima principia, alterum bonum, malum alterum, etsi proprie ditheismus dici nequit, quia solum bonum colit, tamen eo ipso quoad quae­ dam attributa divinitatis, aseitatem et aeternitatem, principio malo concedat, cum monotheismo stare nequit6. Eumdem errorem professi sunt aliqui gnostici, Marcion, manichaei a s.III, priscillianistae s.V et plures sectae similes quae s.XII et XIII pullularunt. Tandem tritheismum in Trinitate docuit s.VI Philoponus; eiusdemque erroris unus alterve insimulatus est in con­ troversiis trinitariis priorum saeculorum 7. 88. Agnoscit sane critica rationalistica perfectionem magnam religio­ nis populi israelitici tempore prophetarum et post exilium babylonicum ac miratur conceptionem religiosam, qua Deus unicus est non solum dominus mundi, sed legislator et vindex ordinis moralis, ita ut eam habeat «phaeno­ menon unicum» in historia antiqua. Verum contendit mordicus hanc for­ mam religiosam, atque in primis monotheismum proprie dictum, non esse primaevam inter hebraeos, sed potius terminum evolutionis longissimi tem­ poris, quo paulatim religio populi israelitici ex primitivo polythéisme animista et totemico, primum in henotheismum nationalisticum patriarcharum 3 C.Piat, Platon, Aristote (Paris 1906.1903); M.Louis, Doctrines religieuses des philosophes grecs (Paris 1909); K.Rieter, Platos Gedanken über Gott u. dos Verhaltnis der Well u. de Menschen zu ihm: Archiv fur Religionswissenschaft 19 (1919) 233SS; J.Souilhé, La notion philosophique d'intermédiaire dans la philosophie des dialogues (Paris 1919); E.Ugarte de Ercilla, Anepifania det Platonismo (Barcelona 1929); F.Brentano, Aristoteles und seine Weltanschauung (1911) (trans, hisp. in collect. Labor η.228). 4 Formas polytheismi tres affert liber Sapientiae 13-15: adorationem astrorum et virium naturae, cultum imaginum, adorationem animalium omniumque rerum. His si addas animismum flotemismus qui dicitur sub cultu animalium comprehendi potest) habes plenam divisio­ nem polytheismi. De vestigiis monotheismi in polytheismo v. I.c. Enc. Espasa, 254-259; P.Heinisch, Teolngia del V.T. 56-59; K.Prümm, Die chrislliclte Glaulre und die ahheidnische Welt (Freiburg 1935). 5 F.Max Muller, Introduction to the Science of Religion (London 1873); Guifford Lec­ tures (London 1888-1892); Le monothéisme sémitique (transi. Harris, Paris 1872); F.Chantepie de la Saussaye, Lehrbuch der Religionsgeschichte (transi, gallica. Paris 1904). « V. Henry, Le parsisme (Paris 1905); A.Carnoy, La religion des Perses, in «Christus· 286-346; MJ.Lagrange, La religion des Perses (Paris 1904); E.Herzfelo, Die Religion der Achcmeniden: RevHistRel 113 (1936) 21-41. 7 V. tractatum de Trinitate c.i a.i. L.I C.2 A.l. DEUS UNICUS. TH.7 N.86-90 75 et mosaicum, tandem non nisi saec.VHI ante Christum ope praedicationis propheticae devenisset in monotheismum ethicum 3. Cum vero in libris V.T. ubique manifeste tradatur agnitio unius veri Dei, historicitatem illorum negant; imo inde praecipuum fere argumentum assumunt ad notas theorias de compositione librorum V.T. ac praecipue Pentateuchi et librorum losue, Samuelis et Regum. Est ergo eorum senten­ tia libros V.T., praesertim mosaici qui dicuntur, transferre in periodos primas historiae conceptus et doctrinas religiosas, quas revera non nisi tempore prophetico et postexilico iudaei tenuerunt. Radix huius theoriae est in primis apriorismus rationalisticus palam propositus, ideoque nec re­ futatione indigus. In nostro stadio dogmatico supponimus quae de autenticitate et historicitate Sacrae Scripturae in universum, ac in specie libro­ rum V.T. Ecclesia et recta critica docet. 89. Doctrina Ecclesiae. In pluribus symbolis et pro­ fessionibus fidei primus articulus est unicitas Dei; ita in Apostolico (D 9ss), Lateranensi IV (D 428), Florentino (D 703), Tridentino (D 994), Vaticano (D 1782 1801). Dualismus reicitur a Concilio Bracarensi (D 2373s), in symbolo Leonis IX (D 348), in professione fidei Waldensium (D 421) et Michaelis Paleologi (D 464) et in decreto pro lacobitis (D 706 707). Valor dogmaticus. ut patet. De fide divina et catholica, definita, Probatur ex Sacra Scriptura. A. Vetus Testa­ perpetuam revelationem unicitatis Dei 9. Nar­ ratio creationis Gen 1-2 ad id tendit, ut omnes agnoscunt. Deus clare primis hominibus, patriarchis et Moysi se praebet ut Deum unicum, et quidem omnium omnino gentium, etsi peculiari modo suum habeat populum hebraicum, quem elegit; ita in historia diluvii et dispersionis gentium, Gen 9,1-17; 9; 11,1in punitione Sodomae et Gomorrhae Gen i8ss; in promulgatione decalogi Ex 20,1-11; mea, ait, est omnis terra Ex 19,5. Diversis quidem nominibus colitur, aut etiam se ma­ nifestat, quibus paulatim suam naturam clarius revelat, ut El, Elohim, Eloah, Deus; Adon, Adonai, Adonim, Dominus; El-Schaddai, ·π·αντοκράτωρ, Deus omnipotens, quo Deus pa­ triarchis apparuit Ex 6,2; tandem Iahve Ex 3,13-15; 6,3; at 90. mentum continet 8 A.Kuenen, De Godsdicnts van Israel (Haarlem 1869); R.Kittel, Geschichte des Volks Israel (Leipzig 1932); B.Stade, Biblische Théologie des A.T. (Tübingen 1905); K.Marti, Geschichte der Israel itischen Religion (Strassburg 1907); B.Balscheit, Alter und Aufkrommen des Monotheismus in der israelitischc Religion (Giessen 1938); L.Koehler, Théologie des A.T. (Leipzig 1936), etc. Contra hanc theoriam iam scripsit E.Konig, Geschichte des Reiches Gottcs bis auf Icsus Christus (Berlin 1908); G.Beer, Welches war die dltcstes Religion Israel? (Giessen 1927)· V. praeterea M. Lagrange, Etudes sur les religions sémitiques (Paris 1905); V.Zapletal, Der Totemismus und die Religion Israels (Freiburg 1901); J.Nikel, La religion dTsrael, in «Christus» 813-951; F.Kugler, In Bannkreis Babels (Münster 1910); F.Ceuppens, Theologia biblica 1,81-102; P.Heinisch, Teologia del Vecchio Testamento 51-56. 9 V. catholicos interpretes V.T. : Lagrange, Nikel, Kugler, Ceuppeks et Heinisch l.c.; Prat, lahvé: DB 3,1220-1234; A.Bea, De Pentateucho (Roma 1933); A.Miller et A.Metzinger, Introductio specialis in V.T. (Roma 1946); L.Pirot, Adam et la Bible: DBS (1948) 1,88; F.Kortleiner, Religio a Patriarchis Israelitarum exercitata (Friburgi 1936); etc. 76 I.M.DÂLMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I evidens est ex ipsis locis unum eumdemque esse unicum Deum, qui ineffabilem suam naturam distinctius ostendit. In iterata decalogi et legis promulgatione Deut 6,4 ait Deus: Audi, Israel, Dominus Deus noster Dominus unus est. In textu hebraeo legitur: Audi Israel, lahve Deus noster lahve unus. Quocumque loco verbum est interponitur, sensus idem est, unus est lahve Deus noster. Atqui ehad, unus, adiectivum, semper unicitatem significat, atque haec ratio adducitur ut firmetur quare solum lahve debeant israelitae adorare Deut 6, 10-15 10. Ergo hic locus manifeste docet lahve esse unicum Deum quod paulo ante affirmaverat Moyses: ut scires quoniam lahve ipse est Deus (haelohim) et non est alius praeter eum... scito quoniam lahve ipse sit Deus in caelo sursum et in terra deorsum, et non sit alius Deut 4,35.39; et postea: videte ergo quia ego, ego ipse, et non est deus (elohim) praeter me Deut 32,35. lahve enim est Deus vivens et vitam dans; dii gentium inanes sunt, dii conflatiles (elilim, vanitates) Lev 19,4; 26,1; non sunt nisi elementa naturae a Deo creata Deut 4,19, vel manu homi­ num fabrefacta Deut 4,28. Toto fere tempore commorationis in terra Chanaan, et praesertim tempore exilii babylonici, prophetae totis viribus debuerunt unicitatem Dei defendere contra perversam indolem populi ad idololatriam proni et contaminationem ethnicorum inter quos versabantur. Id saepe praestant, ut Amos 1,3-23; 9,7; Isaias praesertim a c.40 v.42.43.44-46, eodemque modo prophetae posteriores et Psalmi, ut Ps 113 B (115) 4-8 (12-16). Et quidem in his non novum quid proponunt, sed doctrinam iam pridem traditam conservant et tuentur ■*. B. Novum Testamentum doctrinam de unicitate Dei, qui providentia sua omnia gubernat in memoriam revocat, data occasione, ut quid per se notum. In Evangeliis Mt 5,34ss, 6,28-30; Mc 12,29; Io 17,3; S.Paulus saepe Act 17,24-29, Rom 3,29, i Cor 8,4-6, Eph 4,3-6, ita ut ethnicos dicat esse sine Deo, άθεοι, Eph 2,12; etiam 1 Petr 4,19; Apoc passim. 91. Probatur ex traditione. In re clarissima immoran­ dum non est. SS.Patres contra gentiles, tritheistas, gnosticos, marcionitas, manichaeos, statuebant ut principium polytheismum atheismum esse dicendum. Unicitatem Dei non solum ex regula fidei tenendam esse, sed etiam ex eius natura et in­ finitate probabant, ut quid omnino necessarium, et ab ipsis 10 Ceuppens, o.c., 94-97; W.Eichrodt, Theologia des A.T. (Leipzig 1933); Rde Langue, Les textes de Ras Shamra-Ugarit et leurs rapports avec le milieu biblique de VA.T. (Paris 1945)· 11 Ceuppens. l.c., 97-101; Mangenot, o.c., 984; Heinisch, l.c., 53, qui notat discrimen inter monotheismum zelantem et polytheismum facile condescendentem diis aliorum po­ pulorum. L.l c.2 Λ.Ι. deus unicus, τπ.7 n.90-92 77 philosophis revera agnitum. S.Irenaeus: «Ecclesia enim per universum orbem usque ad fines terrae disseminata, et ab apostolis et a discipulis eorum accepit eam fidem quae est in unum Deum...» (R 191); «Alterum deum praeter eum qui est non requiramus, impietas enim haec maxima est» (R 203); ita etiam Tertullianus (R 290), S.Cyrillus Hierosolymi­ tanus (R 824), etc. Tertullianus: «Quod si Deus est, unicum sit necesse est... ita Hermogenes duos deos infert, dum mate­ riam parem Deo facit» (R 322); «Deus si non est unus non est, quia dignius credimus non esse quodcumque non ita fuerit ut esse debebit. Deum autem ut scias unum esse debere, quaere quid Deus sit, et non aliter invenies» (R 331). Idem affert S.Ephraem (R 728). Lactantius: «Dii si plures sint, minus valebunt... Virtutis autem natura perfecta, in eo potest esse in quo tota est... Deus si perfectus est, ut esse debet, non potest esse nisi unus, ut in eo sint omnia» (R 625). Animadverti potest adeo esse firmam conscientiam Chris­ tianam de unicitate Dei, ut haereses trinitariae a saec.II ad V parum aut vix in tritheismum declinarent, sed potius aut in modalismum aut in subordinatianismum, de quo revera su­ specti erant qui de ditheismo aut de tritheismo quodam insimu­ labantur. Nempe monarchia augustissima erat Ecclesiae Dei prae­ dicatio, ut dicit S.Dionysius Romanus Pontifex (D 48). 92. Probatur ratione. S.Thomas 12 h.l. probat: 1. Ex aseitate Dei. Deus exsistit vi essentiae suae, seu ex eo quod est a se. Ergo vi essentiae suae habet quidquid ad exsistendum requiritur. Atqui nihil exsistit a parte rei nisi singulare. Ergo unitas singularitatis est quid proprium essentiae divinae. Ergo Deus unicus est. «Illud enim unde Socrates est homo, multis communicari potest; sed id unde est hic homo non potest communicari nisi uni tantum... Hoc autem convenit Deo. Nam Deus est sua natura»1J. 2. Ex infinitate, probata immediate ex aseitate. Quod in­ finitum est, unicum est unitate singularitatis in ea ratione qua est infinitum. Atqui Deus est infinitus in essentia. Ergo essen­ tia divina est unica singularis. Maior patet, quia proprium est infiniti totam plenitudinem propriae rationis in se complecti. Ergo non potest secum compati aliud individuum quod uni­ voce in essentia cum eo conveniat. «Si essent plures dii opor­ teret eos differre. Aliquid ergo conveniret uni quod non alte­ ri... et perfectio alteri eorum deesset». 12 Septemdecim argumenta affert S.Thomas in Summa contra Gentes l.l c.42; quae fere in tribus propositis in Summa Theologiae continentur. 13 Cf. Casajoana, De Deo uno 18,19. 78 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 3. Ex ordine mundi, qui ad unitatem reducitur; oportet ergo quod «primum reducens omnia in unum ordinem sit unum tantum». 93. Obiectiones. 1. In V.T. saepe lahve ita dicitur Deus Israel, ac si aliis populis eorum dii permitterentur ut veri dii. Ergo potius in illo henotheismus quam verus monotheismus traditur. Dist. antec. primam partem. lahve dicitur ab auctoribus sacris Deus Israel ob peculiarem electionem, conc.; ita ut non agnoscatur Deus omnium gentium, nego, et nego secundam partem, nam dii gentium passim dicuntur nihil esse nisi simulacra et opus fabri ac nominibus probrosis designantur, nihil valere, esse mendacia, res vanae ac eorum cultus stultitia dicuntur. Quod autem quidam hebraei ideas mere monolatricas aliquando habuerint, non disputamus; agimus de mente scriptorum sacrorum. Ita forte lephte (lud 11,24) putavit Chamos esse deum ammonitarum; verum neque id necessario concedere debemus; potuit enim eius dictum intelligi in sensu adversariorum 14. 2. Nomen divinum Elohim plurale est. Ergo videtur innuere plures esse deos. Imo Deus inducitur alios alloquens prima pluralis persona Gen 1,26; 3,22; I1,7; Is 6,8. Nego cons. Secundum indolem linguae hebraicae pluralia hujusmodi nomina aequivalent nostris abstractis, ut adonim, dominatio, chamoth, sa­ pientia; ideo nomen Elohim idem valet ac divinitas aut numen. Quod autem hoc nomen adiectivis et verbis numero plurali coniungatur, non est quid inauditum. Id quod vocatur plurale maiestaticum, aut deliberationis, etiam in linguis occidentalibus usu venit >5. 3. Malum non potest procedere a principio bono. Atqui datur malum in mundo. Ergo admitti debet principium a se malum. Dist. mai. Malum non potest procedere a principio bono, neque intentive, neque permissive, nego mai.; intentive ut medium ad finem bonum, subdist. : malum physicum, nego; malum morale, conc. Malum non est quid per se stans ad modum substantiae, sed bonum cui adiungitur defectus. V. dicenda de providentia. 94. Scholion. 1. De primitivo monotheismo ,6. Constat revelatione primaevam formam religionis fuisse cultum unius veri Dei; ideoque polytheismum fuisse degenerationem ac corruptionem verae religionis naturalis ac revelatae; id quod S.Scriptura explicite docet Sap 13-15, Rom 1,18-32. Id confirmant recentiora studia de religione populorum qui primitivi di­ cuntur, seu inferioris culturae; hi enim, utcumque maximis superstitionibus 14 Heinisch, o.c., 54-56. 15 Ceuppens, o.c., 85-87, qui notat etiam in aliis linguis semiticis adhiberi formam pluralem ad significandam unam divinitatem, vel etiam unam personam humanam. An in his modis loquendi vestigium adsit mysterii SS.Trinitatis v. in proprio tractatu, c. 1 a.2, schol. K.Prumm, Christentum ais Neuheitserlebnis (Freiburg 1939) 3-33. 16 Multa de hoc argumento scripta sunt, quae accurate exposita et expensa reperies apud H.Pinard de la Boullaye, El esludio comparado de las religiones, cd. hispana (Ma­ drid 1940-1945). Praeclarus de religione primitivorum investigator post A.Lang. The making of religion (London 1900) fuit W.Schmidt, Der Ursprung der Gottesidee (Munster 1912, ed.4 1926 sqq. et gallica ab ipso auctore, L'origine de l'idée de Dieu (Paris 1910). qui scholam fundavit cum ephemeridibus Anthropos ad haec studia promovenda; v. etiam A.i.e Roy, La religion des primitifs (Paris 1909); A.Lemonnyer, La révélation primitive et les données actuelles de ia science (Paris 1910); Graebner, Die Méthode der Ethnologie (Heidelberg 1911); Anwander. Die Rcligionen der Menschheit (Freiburg 1927); Brunsmann, A Handbook of fundamental Theology (London 1928); E.Dorsch, De religione revelata (Innsbruck 1916); Der ursprüngliche Gottesbegrif in der Menschheit: ZkathTh (1924) 337-373.473-799.' V.Cathrein, Einheit des sittlichen Beuntsstseins der Menschheit (Freigurg 1914). Theoriae nomine scientiae decoratae his oppositae, sunt praecipue animismus a Tylor invectus, manismus a Spencer et Marett, sociologismus a Durkheim et Lévy-Brühl et toteniismus a Frazer excultus. L.l c.2 λ.2. deus unicus, infinitus, th.8 n.92-95 79 omnis generis implicati, servant tamen, maxime qui antiquiores habentur, memoriam ac venerationem quamdam supremi cuiusdam numinis pror­ sus boni et benefici, tamquam primaevam formam religionis. His autem investigationibus accurate perductis enervantur theoriae evolutionistae plu­ rium ethnologorum et religionum historiographorum, qui facta non ad normam verae scientificae inquisitionis, sed potius praeconceptis suis praeiudiciis interpretati sunt. Scholion 2. An pantheismus inter systemata adversa unicitati Dei compu­ tari debeat merito considerandum videtur 17. Renuunt forte ipsi pantheistae id concedere; imo et dicent se maximam quamdam unitatem Deo tribuere, cum non solum unum in linea divinitatis agnoscant, ut monotheismus, verum etiam ut unicum in tota latitudine entis, ut unicum ens. Verum hoc ipso satis patet larvatam esse hanc unitatem Deo tributam, sicut larvatus est conceptus divinitatis, qui tandem in atheismum logice vergit; nec potest consistere huiusmodi ficta unitas cum manifestissima entium pluralitate. Aliunde historicae connexiones inter pantheismum et polytheismum vix negari possunt. Religiones enim tendentiae pantheisticae, utcumque purioris cuiusdam speculationis larvam induere videantur, tandem in popularem polytheismum convertuntur, ut in hinduismo apparet. Imo formas priores polytheismi naturalistae et animistae radicitus ex conceptu pantheistico divi­ nitatis ortas dixeris. Id tandem confirmant interpretationes philosophicae popularis polytheismi, quae iam in evhaemerismo et stoicismo prodierunt. Ut pantheismus, ita etiam emanatismus et doctrinae de intermediariis ad originem mundi explicandam periculum afferunt verae unicitati Dei, ut in universum negatio aut simplex omissio ideae creationis 18. Monotheismus enim logice consistere nequit nisi cum creatione proprie dicta omnium alia­ rum rerum ab uno Deo. Id quod historia idearum confirmat; ideoque iure narratio Genesis de creatione hunc scopum habere dicitur, ac momentum etiam philosophicum habet magnum. ARTICULUS De Thesis 8. attributis II Dei quiescentibus Deus est omniperfectione infinitus. S.Th., q-4 et 7; SuArez, De Deo 1.2 c.i; Metaph. d.28 s.t; d.30 s.i et 2; Franzelin, th.22-24; Muncunill, 142-156. 95. Nexus. Attributa quiescentia negativa quidem sunt quoad modum significandi, quia per illa negamus de Deo im­ perfectiones inventas in rebus creatis. Verum eo ipso posi­ tivam Dei eminentiam maxime nobis innotescere faciunt; ideo per illa declaratur utcumque quoad nos quid Deus sit, sc. signi­ ficato quid non sit. Ex illis prima logice tractanda videtur in­ finitude, qua plenitudinem perfectionis Deo asserimus; quare, ut dictum est, vocari potest essentia physica Dei. 17 V. infra η.ΐ35·137· 18 De gnosticismo hac in re v. A.Orbe, En los albores de la exegesis iohannea: EstValent v.2 (Roma 1955). 80 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 96. Notiones. Attributo infinitatis intelligimus omni­ modam et absolutissimam plenitudinem perfectionis divinae, conceptam per comparationem cum partiali et limitata perfec­ tione rerum creatarum, quam finitam et limitatam dicimus, quia recte intelligimus dari posse entitatis gradum perfectio­ rem, seu ulteriorem eo quem illae habent. Infinitas, secundum conceptum dogmaticum et theologicum, haec importat: a) Deus non potest concipi nec maior, nec perfectior quam est; b) eius ergo perfectio limitem non habet, quia possidet omnes perfec­ tiones possibiles, et omni gradu possibili, sine imperfectione; c) eius perfectio mensurari nequit perfectionibus finitis in ulla linea; d) imo summa et infinita perfectio divina radix est in­ definitae multiplicationis possibilis in rebus creatis. Hac declaratione, in qua cum Concilio Vaticano (D 1782) coniungimus omniperfectionem et infinitudinem divinam, continetur quidquid per distinctio­ nem utriusque attributi explicari solet '. Omniperfectus enim dicitur Deus, in quantum habet omnes perfectiones possibiles et omni gradu possibili; infinitus, in quantum eius perfectio limitem non habet, seu est inexhauribilis, veluti mensurata per creatas perfectiones. Conceptus ergo prior posi­ tive asserit summam divinam perfectionem; alter vero, modo significandi potius negativo, excludit limitem in perfectione et entitate; neque ab illo priore differt, nisi in quantum explicitum ponit, quod ille implicite con­ tinet; verum tandem haec negatio non est nisi iterata affirmatio positiva plenitudinis in divina perfectione. 97. Perfectum plenissimo sensu est cui nihil deest, quod plenam actualitatem habet, non mere privative (cui nihil deest quod natura sua postulat), sed negative, cui nihil sc. deest entitatis aut perfectionis. Hoc autem sensu dicitur Deus per­ fectus, sive omniperfectus. Deus igitur habet omnes perfectio­ nes possibiles et omni gradu possibili. Cum autem imperfectio est negatio perfectionis, et in creatis semper videmus perfec­ tionem mixtam imperfectione, ita perfectiones omnes asserere Deo debemus, ut ab eo omnem imperfectionem excludamus. Duplex est modus quo perfectiones omnes in Deo conti­ neri intelliguntur, formaliter et eminenter. Formaliter in Deo continentur, quae sub proprio conceptu Deo insunt, cum nullam importent imperfectionem, ac praescindi possint ab imperfectionibus quibuscum in creatis immiscentur, ut sapien­ tia, bonitas. Eminenter ac virtualiter contineri dicuntur in Deo eae perfectiones, quae cum ab imperfectione praescindi non possint, non insunt in Deo sub proprio conceptu; tamen Deus eas producere potest ut causa superior, et modo eminentiore 1 V. SuArez, De Deo 1.2 c.i n.3-5; Toledo. In 1 p. q.7; Scheeben, I.74: in universum auctores Theologiae naturalis, ut Orrâburu. Honthejm, Schaaf, Descoqs, Hellîn; prae­ terea O.Zimmermann, Ohne Grenzen und Enden (Freiburg 1924); C.Isenkrahe, Untersuchungen uber dûs Endliehe und Uncndliche (Bonn 1920). L.l c.2 a.2. deus infinitus, th .8 n.96-99 81 supplere potest quidquid illae praestant aut praestare possunt in ordine entis et activitatis; ita continentur in Deo perfectio­ nes corporeae et creatae omnes ut tales. Priores sunt quae vo­ cantur perfectiones purae, seu simpliciter simplices; aliae dicun­ tur perfectiones mixtae, seu non simplices, quatenus imperfec­ tionem habent essentialiter adnexam 2. 98. Infinitum actu simpliciter dictum est quod in per­ fectione limitem non habet. Limitem autem habere dicuntur creaturae in perfectione, quatenus ultra entitatis gradum quem habent, alii sunt possibiles, et quidem sine fine. Ideo negatio limitationis seu infinitas non aliud importat nisi omniperfectionem. In perfectione autem possibili nullus gradus finitus as­ signari potest ultra quem nequeat esse ulterior gradus, cum quo maius est ens magis possibile sit; id est enim ens, quod potest esse. In infinitate Dei fundatur doctrina de participatione entis creati 3. Esse enim creaturae participatum dicitur, primo qui­ dem quia est ab alio, in oppositione ad Deum ens per essen­ tiam; sed etiam quia omnis perfectio creata et finita imitatio est ac deficientissima participatio plenitudinis divinae perfec­ tionis. Quare ideo possibilis est sine limite ulterior perfectio creata, quia Deus est actu infinitus. 99. Adversarii doctrinae catholicae de infinitate Dei sunt ethnici, populares saltem; imo vix ab errore liberari possunt philosophi religionis antiqui, maxime stoici4. Recenter quidam philosophi (neocriticistae) et angli et americani loquuntur de Deo finito 5, ut suo modo opponantur pantheismo. Indirecte, male intellecto conceptu infinitatis, quae cum indeterminatione confunditur, plures alii negant conceptum ipsum divinitatis, quae infinita esse nequeat. Pantheistae om­ nis generis revera opponuntur omniperfectioni Dei infinitae proprie dictae. Modernistae ac pragmatistae nequeunt ex ipsis luteis fontibus, componere infinitatem Dei cum eius perso­ nalitate 6. 2 Perfectiones simplices non simpliciter, de quibus in tractatu de Trinitate, purae sunt, non mixtae; de his autem in comparatione cum creatis non est agendum. 5 V. S.Thomam, In lib. de causis 1.16-19: De pot. q.3 a.5; Henricum Gandavensem, Quodl. i q.9; Suarez, Metaphys, d.28 s.i; Kleutgen, Philosophie der Vorzeit 1,110-118; Descoqs, 2.51-55-640-662; Hellîn, 37-38; multa de hac doctrina scripta sunt, quae in tractatibus et ephemeridibus philosophicis prostant. 4 Videri possunt quae de sententia Stoicorum refert Cicero 1.2, De natura deorum: C.Huit, Les notions d’infini et de parfait: RevPh (1904) 730-757 (1905) 44-60; A.Dempf, Dos Unendliche (Munster 1927); R.Eisler, Worlerbuch der philosophischen Begriffe 3.306-321 ; F.Enriques, L'infinito nella storia del pensiero: Scientia (1933) 381-402; B.Jansen, Das Wesen und die Stellung Gottes in der Philosophie Platons: Greg (1932) 109-123; R.Arnou, Platonisme des Pères: DTC 12,2264-2266; Descoqs, 2.600-608.610-611. 5 Ita Renouvier, Parodi, Benda, W. James, A.McGiggert ac plures alii; de quibus Brosnan, Theologia naturalis; Descoqs, 2,61 iss. 6 Le Roy, Problème de Dieu (Paris 1907); pragmatistae Alexander, Schiller, James, etc. 82 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Doctrina Ecclesiae. Concilium Vaticanum s.3 cp.i tra­ dit Ecclesiam credere ac confiteri Deum omni perfectione in­ finitum ac super omnia quae praeter ipsum sunt et concipi possunt ineffabiliter excelsum (D 1782), atque in c.3 et 4 dam­ nat sub anathemate diversas formas pantheism! (D 1803 1804)7. Valor dogmaticus. De fide definita. 100. Probatur ex sacra Scriptura. A. Indirecte et implicite infinitas continetur in aliis attributis, praesertim in incomprehensibilitate et ineffabilitate, quae revera non sunt nisi infinitas in ordine ad cognitionem entis finiti; in eo quod omnes perfectiones Deo adscriptae infinitae dicuntur; in modo quo magnitudo et perfectio Dei extollitur ut radix aeternitatis, immensitatis, scientiae et omnipotentiae, ut Ps 145,3, Ps I47>5· B. Directe sacra Scriptura infinitatem Dei in perfectio­ ne exprimit: a) Cum Deo adscribitur quidquid perfectionis est in crea­ tura ut eius causa in immensum illam excedens. Sap 13,3-4: quorum si specie delectati deos putaverunt, sciant quanto his do­ minator eorum speciosior est, speciei enim generator haec omnia constituit. Aut si virtutem et opera eorum mirati sunt, intelligant ab his quoniam qui haec fecit fortior est illis. Licet de solis astris directe auctor loquatur, principium generale statuit, Deum utpote creatorem, continere modo excellentiore perfectiones creaturarum, seu «quidquid perfectionis est in creaturis, hoc eminentiori modo in earum artifice in creatore haberi debet. Ratio igitur quare in Deo omnes perfectiones rerum ponere debemus est quia Deus est causa prima efficiens huius per­ fectionis; imo perfectiones non secundum eandem rationem sed modo eminentiori habet. Admisso principio generali, Sap 13, 3-4 enuntiato, eadem doctrina de Dei perfectione deduci pot­ est ex omnibus his locis in quibus Deus ut auctor rerum natu­ rae proponitur. Porro doctrina de Deo causa prima efficiente omnium rerum, totum A.T. [et N.T. ] pervadit»8 (cf. Gen 2; 1,12 Mach 7,28; Is 37,16; 40,26; 44,24; 1er 10,10-16; Mt 11, 25; Io 1,3; Act 4,24; 14,14; 17,24 et cetera). b) Cum expresse dicitur perfectio in Deo omnes limites excedere, nihil posse cum illa comparari, et maior quam quae de his v. Pragmatisme: Enciclopedia Espasa; P.Joyce, Principles of natural Theology’ Brosnan et Descoqs, l.c.; A.Dempf, Das Unendtiche in der mittelalterlichen Scholastik und in des Kantischen Darstellung (Munster 1926). 7 Definitio attingit tam infinitatem in genere, quam infinitatem in singulis perfectionibus; cf. CL 7,102.236. 8 Ceuppens, o.c., 1,38; E.Tobac, Les cinq livres de Salomon (Paris 1926) 166; J.Weber, Le livre de ta Sagesse (Paris 1946) 487. L.1 c.2 a.2. deus infinitus, th.8 n.99-101 83 cogitari possit. Ps 144,3: Magnus Dominus et laudabilis nimis et magnitudinis eius non est finis (in nova versione: Magnus Do­ minus et laudabilis valde, neque explorari potest magnitudo eius); Is 46,9: ego sum Deus, et non est ultra Deus, nec est similis mei; io,6: Non est similis tui, Domine, magnus es tu et magnum nomen tuum in fortitudine; lob 36,22.365s extollit magnitudinem Dei in fortitudine et in scientia: Ecce Deus excelsus in fortitudine sua, et nullus ei similis in legislatoribus... Ecce Deus magnus vin­ cens scientiam nostram, numerus annorum eius inaestimabilis... 101. c) Cum dicit Deum solum habere aliquam perfec­ tionem, quam habent etiam creata. 1 Reg (Sam) 2,2: Non est sanctus ut est Dominus; neque enim est alius extra te, et non est fortis sicut Deus noster. 2 Mach 1,24,25: Domine Deus om­ nium creator, terribilis et fortis, iustus et misericors, qui solus es bonus rex, solus praestans, solus iustus et omnipotens et aeternus. Mt 19,17 (Mc 10,18, Lc 18,24): Unus est bonus, Deus. 1 Tim 6,15.16: Beatus et solus potens, Rex regum et Dominus dominan­ tium, qui solus habet immortalitatem et lucem inhabitat inaccessi­ bilem. Ideo omnia creata sunt quasi non sint ante ipsum Is 40,17. d) Infinitas Dei intelligitur a Patribus significata Ex 3.13SS nomine lahve, «qui est» «ego sum qui sum», quod colligit S.Tho­ mas 1.2 q.2 a.5 ad 2: «Esse simpliciter acceptum, secundum quod includit in se omnem perfectionem essendi, praeeminet vitae et omnibus perfectionibus subsequentibus». e) Tandem Eccli 42,15-43,37 multis pulchre versat, com­ plexus omnia haec puncta, infinitam Dei perfectionem, in sa­ pientia 42,2iss, in potentia 43,5ss, atque ita concludit 43,2937: Multa dicemus et deficiemus in verbis... Gloriantes ad illum quid valebimus? ipse enim omnipotens super omnia opera sua... Glorificantes Dominum quantum potueritis, supervalebit enim ad­ huc et admirabilis magnificentia eius. Benedicentes Dominum exaltate illum quantum potestis, maior enim est omni laude. Exal­ tantes eum replemini virtute: ne laboretis, non enim comprehen­ detis. Quis videbit eum et enarrabit? et quis magnificabit eum sicut est ab initio? Multa abscondita sünt maiora his, pauca enim vidimus operum eius. In v.29 ita hebraicum et graecum habent: Multa dicemus de Deo et non perveniemus ad finem; uno verbo ipse est totum (το παν); quod cum evidenter nequeat sensu pantheistico accipi, clarissime effert infinitatem Dei sub ratione plenitudinis in esse et perfectione 9. 9 Heinisch, o.c., 64-66; C.Spicq. Le livre de l’Ecclwiastique (Paris 1946) 798; Ceuppens, o.c., 39· 84 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 102. Probatur ex traditione. Sancti Patres multis ver­ sant infinitam Dei perfectionem 10. a) In nomine lahve totam perfectionem essendi signifi­ catam vident, atque inde proprietatem huius nominis expli­ cant. S.Hilarius: «Ego sum qui sum... Admiratus sum plane tam absolutam de Deo significationem, quae naturae divinae incomprehensibilem cognitionem aptissimo ad intelligentiam humanam sermone loqueretur. Non enim aliud proprium ma­ gis Deo quam Esse intelligitur» (R 857). S.Gregorius Naziancenus dicit Deum nomen «qui est» sibi tribuere «quia totum esse (όλου τό είναι) in ipso collocandum est, a quo ce­ tera habent ut sint»; «esse sane proprium est essentialiter Deo, et totum, neque alio priore aut posteriore... terminatum aut circumscriptum» (R 993); «universum esse in se ipso com­ plectitur quasi pelagus quoddam essentiae infinitum et inter­ minatum, omnem tum temporis tum naturae cogitationem su­ perans... Infinitus (άπειρον) igitur est Deus et ad contemplan­ dum difficilis, idque solum in eo comprehendi potest, quod infinitus (άπειρον) est» (R 1015). S.Gregorius Nyssenus: «Illud solum divinum esse vere credendum arbitramur, cuius existentia aeterna et infinita apprehenditur, et quidquid in eo conspicitur semper eodem modo se habet, neque accedens ne­ que deficiens» (R 1046). S.Ioannes Damascenus repetit dicta S.Gregorii Nazianceni (R 2345). b) In controversia cum eunomianis de incomprehensibilitate Dei eius infinitatem docent, ut obvium est, nam illud attributum non est nisi aspectus quidam infinitatis, seu in­ finitas in ordine ad intellectum. S.Gregorius Naziancenus vocat Deum «supremam naturam» (R 1028); S.Gregorius Nys­ senus: «Si quis postulat divinae substantiae interpretationem aliquam aut descriptionem et enarrationem, ignaros nos esse talis scientiae non negabimus, hoc solum profitentes, quod infinitum secundum naturam conceptu aliquo vocum compre­ hendi nequit» (R 1042). Quod iam praestiterat Clemens Ale­ xandrinus: «Si... in eius infinitatem sanctitate processerimus, ad intelligentiam omnipotentis utcumque perveniemus, non ita tamen ut quod est, sed ut quod non est cognoscamus» (R 423). Inde nempe ex infinitate, id oritur quod melius ne­ gative quam positive de Dei natura aliquid scire possimus. 103. c) Infinitatem docent cum extollunt eminentiam Dei supra omne quodcumque cogitabile, transcendentiam, ut aiunt, divinam. S.Irenaeus: «Et Deus quidem perfectus in om10 Petaviüs, De Deo 1.6 c.7; Franzelin, th.23; Le Bachelet, Dieu, sa nature d'après les Pères: DTC 4,1023-1146. L.l c.2 λ.2. deds infinitos, th.8 n.102-104 85 nibus, ipse sibi aequalis et similis, totus cum sit lumen, et totus mens, et totus substantia et fons omnium bonorum» (R 229). Clemens Alexandrinus: «Quid etiam ideo est in­ finitum, non quod ita concipiatur ut pervadi non possit [sc. non infinitum in quantitate], sed quatenus nullam suscipit dimen­ sionem et finem non habet» (R 424). S.Ambrosius: «Deus autem iustus per omnia, sapiens super omnia, perfectus in omnibus» (R 1320). S.Augustinus: «Deus nec modum habere dicendus est, ne finis eius dici putetur... Si autem dicamus eum sum­ mum modum, forte aliquid dicimus; si tamen in eo quo dicimus summum modum, intelligamus summum bonum» (R 1712). S.Cyrillus Alexandrinus: «Intervallo infinito distamus... di­ vinitas, quae perfecte simplex et non composita est, possidet in se omnem perfectionem, nihilque ei deest» (R 2081). Inde ortus est modus loquendi Ps.Dionysii de superessentiali infi­ nitate (ΰτΓεροΓΠΈΐρία), de supersubstantia divina etc. quae iam in S.Athanasio, Didymo, S.Cyrillo fundamentum habet11. Doctrinam Patrum colligit apprime S. Bernardus: «Quis est? Non sane occurrit melius quam qui est... Si bonum, si magnum, si beatum, si sapientem, vel quidquid tale dixeris, in hoc verbo instauratur, quod est Est. Si et centum talia addas, non recessisti ab Esse; si ea dixeris nihil addidisti; si non dixeris nihil minuisti. Iam si vidisti hoc tam singulare, tam summum Esse, nonne in comparatione huius, quidquid hoc non est, iudicas potius non esse quam esse? Quid item Deus? Sine quo nihil est. Tam nihil esse sine ipso, quam nec ipse sine se potest. Ipse sibi, ipse omnibus est, ac per hoc quodam­ modo ipse solus est, qui suum ipsius est et omnium Esse... ex quo omnia creabiliter, non seminaliter»12. 104. Probatur ratione 13. 1. Posita unicitate Dei. Uni­ cum ens a se, cum sit causa prima omnis rei possibilis, debet continere hoc vel illo modo omnem perfectionem possibilem. Ergo infinitum est. «Primum principium activum oportet ma­ xime esse in actu, et per consequens maxime perfectum» (q.4 a.i a 2). 2. Immediate ex aseitate. Ens a se exsistit, ergo entitatem et perfectionem aliquam habet. Atqui haec perfectio limitari nequit, neque ab alio quia causam non habet, neque a se. Ergo est infinitum. 11 Franzelin, l.c., 282. 12 De consideratione I.5 c.6: ML 182,795-796. U Argumenta rationis dici possunt etiam theologica, in quantum explicant ct ostendunt quae a PP. docentur. Ut patet, propositio argumentorum, de quibus multa auctores Theolo­ giae naturalis, praescindere debet a quaestionibus disputatis inter scholasticos, ut cordate statuit Ioannes a S.Thoma, In 1 d.5 a.i n.7 (ed. Paris) p.696. 86 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TKINO. I Prob, et declaratur min. quoad secundam partem. Omnis res quae, exsistit habet perfectiones substantiales quibus potitur ratione suae naturae sive quia est talis res; quod si aliqua caret perfectione, ea caret praecise et formaliter quia talis est. Ergo Deus exsistens necessario vi solius suae essentiae perfectiones quas habet, habet praecise et formaliter quia est a se, ac si aliqua perfectione careret, ea careret praecise et formaliter quia est a se. Atqui ratione aseitatis nulla perfectione caret; imo aseitas intime cum omni perfectione possibili in infinitum coniungitur. Prob. min. Patet primum; nam notio aseitatis seu entis exsistentis a se, cum praeter exsistentiam ab alio, nihil neget, sed potius dicat tantum esse universalissimum, quod est formale omnium rerum, si est essentia metaphysica alicuius rei, nullam negat perfectionem possibilem. Cum autem in aliis rebus esse non sit earum essentia mctaphysica. sed tantum actualitas aut positio extra causas illarum perfectionum quae illam essentiam consti­ tuunt, patet earum esse limitari ad illum gradum perfectionis et excludere alias perfectiones. Ideo earum esse est receptum in essentia; Deus autem est esse irreccptum. Ita S.Thomas q.4 a.i ad 3; q.7 a.i. Alterum etiam patet; nam omnis perfectio possibilis, ut talis sit, debet reperiri in ente a se ut in ratione sufficienti possibilis exsistentiae. Perfectionis autem possi­ bilis limes nullus est; cum quo perfectior sit aliqua notio obiectiva, co pos­ sibilior est, quia magis participat de ratione entis. 105. Obiectiones. 1. Infinitum est unicum in ordine quo est infi­ nitum. Atqui ens a se esset infinitum in ordine entis. Ergo Deus est unicum ens, si est infinitum. Conc. mai. Dist. min. Deus est infinitus in ordine entis, quod univoce conveniat omnibus entibus, nego min.; in ordine entis, quod analogice praedicatur, conc. min. Ideo Deus est unicum ens in ordine entis per essen­ tiam; non autem excludit entia per participationem; imo est radix et ratio ipsorum et eorum possibilitatis. 2. Summa entis a se et entium ab alio maius quid efficit quam solum ens a se. Ergo hoc non est infinitum. Nego antec., nam summa huiusmodi fieri non potest, cum elementa non sint homogenea, ac tota perfectio entis ab alio contineatur eminentiore modo in ente a se. Ideo entia ab alio sunt plura entia, sed non plus entis ac perfectionis quam ens a se. Exemplum poni potest auctoritas ecclesiastica; ubi potestas suprema, episcopalis et immediata Summi Pontificis vere co­ haeret cum potestate episcopali sibi subordinata. 106. 3. Infinitum est quid indeterminatum. Imo in argumento ratio­ nis secundo transitus fit ab ente universalissimo, quod abstractissimum est et minimum dicit perfectionis, ad esse maxime determinatum et perfectis­ simum. Ergo infinitas Dei stare nequit cum eius personalitate. Peccant frequenter hoc sophismate plures philosophi hodierni. Dist. antec. Infinitum in potentia est quid indeterminatum, conc. antec.; infinitum actu, nego antec. Ad obiectum contra argumentum rationis, nego assert., vel si placet dist. Fit transitus illegitimus et immediatus, nego; transitus legitimus et mediatus, trans. Nam ab esse universalissimo, quod de omni­ bus omnino rebus illimitate dicitur, cum tamen nullius creatae rei essentia est, iure deducimus ens, cuius essentia sit esse, complecti in se omnes illas perfectiones de quibus esse praedicari potest, ut probatum est. 4. Sunt notae seu perfectiones aliquae vere tales, quae tamen videntur non posse cohaerere inter se, ut immutabilitas et libertas. Ergo Deus non potest habere omnes perfectiones possibiles. L.l c.2 a.2. deus infinitos et simplex. th.9 n.104-108 87 Dist. antec. Non constat, saltern negative, has perfectiones posse componi inter se, nego antec.; non constat positive, subdist. antec.: demonstrata a posteriori existentia entis a se seu aseitatis, quae revera bene perpensa est perfectio difficillima captu intellectui nostro, nego; a priori, seu ante de­ monstrationem a posteriori, conc. vel trans. Imo iam a priori suspicari possumus, cum utraque perfectio magna sit, impossibilem quae nobis apparet earum coniunctionem, non in ipsa earum ratione fundari sed in difficultate eas abstrahendi ab imperfectionibus subiecti limitati unde eas notiones haurimus. Perfectiones non inter se pugnant, sed tantum ratione subiecti creati in quibus insunt. De pantheismo et de personalitate Dei v. notam ad finem articuli. Thesis 9. Deus est simplex omnino et incommutabilis substantia spiritualis. S.Th., q.3 et 9; Suarez, De Deo l.i c.4.5; l.z c.3; Metaph. d.30 S.3-5.S; Franzeijn, th.24. 27.3S; De San, De Deo uno 50-57.70-74; Muncunill, 129-141.170-181. 107. Nexus. Probata omnimoda et infinita Dei perfec­ tione, ad declarandum modum quo perfectiones Deus possidet, excludimus in primis imperfectionem compositionis, saltem realis, quo simul substantialitatem et spiritualitatem naturae divinae statuimus. Simplicitati immutabilitatem adiungimus, verbis Con­ cilii Vaticani (D 1782) quae revera cum simplicitate arcte coniungitur; quod enim mutatur simplex esse nequit. Notiones. Simplicitas compositionem excludit. Compo­ sitio autem est unitas distinctorum, in quantum distincta sunt, seu manentibus partibus distinctis. Ideo simplicitas est quod­ dam genus intimioris unitatis entis, multo perfectius quam unitas compositi. Compositio potest esse realis vel rationis. Realis est cum partes entis sunt re distinctae, ut compositio materiae et formae, compositio ex partibus integralibus, com­ positio substantiae et accidentis. Adest compositio rationis tan­ tum, cum partes sola ratione distinguuntur, ut est compositio generis et differentiae specificae. Totidem modis potest dividi simplicitas. 108. Iam, cum de simplicitate divina agitur, excluditur praecipue a divina substantia compositio realis quaecumque, maxime compositio propria substantiae corporeae; ideo simul docetur Deum esse substantiam et purissimum spiritum. Sub­ stantia enim est ens per se stans, cui accidentia adiunguntur ut complementa sive in essendo, sive in operando. Accidens ergo non datur nisi in compositione cum substantia; ens ergo sub­ sistens omnino simplex necessario est substantia. Spiritus est ens intrinsece independens a materia corporea et quanta, quae compositionem importat. Dicitur spiritus purus, qui non est 88 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I destinatus ad informandam materiam, ut est destinata anima humana. Patet ergo ens subsistens simplicissimum necessario esse purum spiritum, licet conceptus spiritualitatis et simpli­ citatis confundi nequeant. Compositio rationis in tantum a Deo excludi debet in quan­ tum imperfectionem importat. Quare necessario excluditur compositio rationis cuius fundamentum est imperfectio entis creati, ut est compositio essentiae et exsistentiae, naturae et suppositi, quae in contingentia entis finiti fundantur. Com­ munius excluditur quoque compositio ex genere et differentia, et iure quidem, etsi non desunt qui nullam in ea imperfectio­ nem vident. Immutabilitas est impossibilitas mutationis. Mutatio autem proprie dicta, intrinseca et physica vocatur, est transitus entis exsistentis ab uno statu reali in alium, per adquisitionem aut amissionem alicuius formae vel proprietatis realis. Ideo per attributum immutabilitatis exprimitur magis explicite posses­ sio totalis et simultanea infinitae perfectionis divinae. Mutatio actuum intellectus et voluntatis, in quantum intentionales sunt, ut esset inceptio aut desitio alicuius cognitionis aut volitionis, dici solet mutatio logica et moralis. Ea quoque excluditur a Deo, etiamsi haberi posset sine mutatione physica. Missam facimus mutationem quam extrinsecam vocant, per denominationem mere extrinsecam a mutatione alius rei, quae cum priore rela­ tionem habet. Hoc modo accepta nulla est difficultas, ut patet, in admittenda in Deo mutatione extrinseca. Mutationem quam vocant metaphysicam, sive initium aut finem in exsistendo, excludimus a Deo per attributum aeternitatis. 109. Adversarii. Compositionem in divinis ponunt in primis ethnici populares, ac plures etiam philosophi, ut stoici, et pantheistae reales. Inter christianos adversantur simplici­ tati divinae anthropomorphitae, ut audiani s.IV i, et quidam ignari monachi s.V qui Deum corporeum intellexisse dicun­ tur, quibus praelusit Tertullianus. Gilbertus Porretanus s.XII posuit distinctionem quamdam realem inter naturam et personalitates divinas 2. Palamitae seu Hesychastae, graeci schismatici s.XIV, distinguebant inter essentiam divinam et eius gloriam 3. Simplicitatem Dei nimis fortasse extulerunt, sive potius eius conceptum perverterunt, neoplatonici4, qui divinitatem 1 2 3 et 15 4 G.Bareille, Anthropomorphites, Audiens: DTC 1,1370-1372.2266; De San, 53. V. tractatum De Trinitate c.3 a.2; De San, 55. V. th.4; S.Guichardon, Le problème de la simplicité divine en Orient et en Occident au 14 siècle (Lyon 1933). R.Arnou, Platonisme des Pères: DTC 12,2264-2266.2270-2279. De néoplatonisme * L.l c.2 λ.2. deus simplex et immutabilis, th.9 n.108-111 89 sensu nimis abstracto aut fere ad modum ideae concepisse videntur; hic autem conceptus cum vera substantialitate et subsistentia Dei vix consistere potest, sive Bonum, sive Unum quasi abstractum Deum vocaverint. Ideo dicuntur transcen­ dendam divinam modo incongruo intellexisse, imo et perver­ tisse, cum ut quid prorsus indeterminatum divinitatem con­ ciperent. Quo etiam vitio infecti suo modo sunt agnostici arabes et iudaei medio aevo, similemque notionem apud idealistas posteriores forte reperias. Qui tenent infinitatem et simplicitatem proprie dictam di­ vinae naturae necessario Deum immutabilem habent. E contra illi qui haec attributa aut negant, aut pervertunt, immutabilitati quoque adversantur. Inter eos praecipue recensendi sunt eth­ nici ac pantheistae omnes, maxime qui Deum perpetuae evo­ lutioni subiciunt. no. Doctrina Ecclesiae. Praeter perpetuam et explicitam praedicationem Ecclesiae, Toletanum XV, Lateranense IV et Vaticanum (D 294 428 432 1782) docent omnimodam sim­ plicitatem, spiritualitatem et immutabilitatem divinitatis. Im­ mutabilitas de Filio seu Verbo divino definita est in Nicaeno et Chalcedonensi (D 54 148). Valor dogmaticus et theologicus. Spiritualitas, simpli­ citas realis et immutabilitas physica Dei sunt de fide catho­ lica et definita. Excludendam esse a Deo omnem compositio­ nem rationis, quae imperfectionem importet, et mutationem mere logicam et moralem, est theologice certum. Probatur ex sacra Scriptura. A. Puram spiri­ ac simplicitatem Dei docent Sacrae Litterae V.T. a) Ex aliis pluribus attributis, immutabilitate, infinitate, im­ mensitate, invisibilitate, quae cum ea connectuntur aut eam supponunt, b) Prophetae irrident deos corporeos quos sibi finxerunt ethnici, quibus opponunt Deum vivum et verum transcendentem omne quod videri potest, ut 1er 10,1-11; 51, 15-19; Bar 6; Hab 2 etc. 5 c) Prohibitio imaginum divinitatis Ex 20,4s; Deut 4,12-15; Is 40,18 etc., fundatur, praeter pe­ riculum idololatriae, in eo quod impossibile est imagine cor­ porea exprimere divinitatem invisibilem et incorpoream, d) Is 31,3: Aegyptus homo est et non Deus, et equi eorum caro et non in. tualitatem relate ad naturam divinam difficile valde est iudicium ferre; cf. C.Baeumker, Der Platonistnus in Mittelalter (München 1910; Withelo: BeitrGPhMA (Münster 1908); H.Müller, Dionysios, Proklos, Plotinos: BeitrGPhMA (Münster 1908). 5 Prat, Jehova: DB 3.1237; qui notat Salomonem .3 Reg 8,27 dixisse caelorum ambitum Deum continere non posse. 90 I.M.DALMAÜ, BE DEO UNO ET TRINO. I spiritus, notat quidem debilem terrenam potestatem, sed ideo quod opponit corporeitatem hominis spiritualitati Dei6, e) In libris sapientialibus spiritualitas divina eiusque omnimoda sim­ plicitas docetur ac supponitur. Eccl 12,7: Revertatur pulvis in terram suam unde erat, et spiritus redeat ad Deum qui dedit illum. Sap. 1,7: Spiritus Domini replevit orbem terrarum, et eo quo [hic qui] continet omnia scientiam habet vocis. Sap 7, 22.25.27.29: Est in illa [sapientia] spiritus intelligentiae sanctus, unicus, multiplex, subtilis, dissertus, incoinquinatus... Vapor est enim virtutis Dei et emanatio quaedam est claritatis omnipotentis Dei sincera... Et cum sit una omnia potest, et in se permanens omnia innovat... Est enim haec speciosior sole, et luci comparata invenitur purior... Haec quidem, sive personificationes divinae sapientiae, sive ipsam aeternae Sapientiae personam designent, omnimodam simplicitatem et spiritualitatem divinam exprime­ re conantur. In N.T. incorporeitatem et spiritualitatem divinam ut rem per se notam intelligi planum est. a) Ideo Christus in collo­ quio cum samaritana Io 4,24 ut naturam veri cultus divini eiusque independentiam ab adiunctis loci et temporis eam do­ ceat, simpliciter dicit: Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum in spiritu et veritate oportet adorare. Iam vero spiritus carnem et ossa non habet (Le 24,3g)7. b) Simplicitas omni­ moda traditur cum Deus dicitur ipsa vita Io 1,4; 1 Io 1,2; ipsa veritas Io 14,6; ipsa caritas 1 Io 4,8. 112. B. Immutabilitas Dei multis saepe effertur in S.Scriptura. Saepe traditur immutabilitas moralis. Num 23, 19: Non est Deus ut homo ut mentiatur, nec ut filius hominis ut mutetur; 1 Reg (Sam) 15,29: Neque enim homo est ut agat paenitentiam [mutet mentem]; Ps 32,11: Consilium Domini in aeternum manet; Mal 6,3: Ego Dominus et non mutor [non sum mutatus], sc. non mutabit consilium puniendi Israel ob peccata eius8; Prov 19,21: Multae cogitationes in corde viri; voluntas autem Domini permanebit. Immutabilitas physica in plenitudine essendi nomine lahve descripta Ex 3,14 includitur. Explicite autem traditur a) Ps iot, 26-28: In primordiis terram fundasti et opus manuum tuarum est caelum. Ista peribunt, tu autem permanebis, et universa sicut vestis veterascent. Sicut vestimentum mutas ea et mutantur: tu 6 Heinisch, o.c., 60; Ceuppens, O.C., 31. 7 Lagrange, Evangile de S.Jean (Paris 1925) 114-115; F.Braun, L'Evangile de S.Jean (Paris 1935) 345; Ceuppens, o.c., 35. Non arguimus ex 2 Cor 3,17 Dominus Spiritus est, de quo in tractatu De Trinitate n.319· 8 De hoc loco v. Knabenbauer, In parvos Prophetas (Paris 1886) 473; Heinisch, o.c., 71; Ceuppens, o.c., 63.64. L.l c.2 a.2. deus simplex et immutabilis, τπ.9 n.111-113 91 autem es idem et anni tui non habent finem; caelum et terra quasi exemplar et typus stabilitatis habebantur, et tamen mutantur a Deo; veterascunt et peribunt; Deus autem permanet semper idem, ve attha hou. Implicite aliis quoque locis ubi de aeter­ nitate agitur immutabilitas continetur9, b) lac 1,17: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, descen­ dens a Patre luminum, apud quem non est transmutatio nec vicissitudinis adumbratio. Pater luminum videtur dici Deus ut creator siderum; quae mutantur motibus suis et suis revolu­ tionibus diversum lumen emittunt. Nulla e contra est apud Deum mutatio, ne quidem illa insigniorum creaturarum 10. 113. Probatur ex traditioneH. A. Spiritualitatem et simplicitatem omnimodam Dei magna ponderatione docent Sancti Patres a) contra ethnicos et in controversia cum arianis et cum eunomianis ut quid notissimum etiam hebetibus, ac eo quod sit a se et optimum quod cogitari potest, et creator spirituum; ac penitus reiciunt obiectionem arianorum contra generationem Verbi ac si haec induceret corporeitatem et com­ positionem in Deo. Aristides (R i i i), Athenagoras (R 164), Tatianus (R 152), S.Irenaeus: «Deus... totus mens... totus substantia...» (R 229). Clemens Alexandrinus (R 424). Evagrius (Ps.Basilius): «Deum simplicem et incompositum faten­ tur omnes» (R 911). S.Basilius: «Variae quidem operationes [Dei] essentia vero simplex» (R 923). Didymus: «Deus simplex et incompositae spiritualisque naturae» (R 1066). S.Epiphanius: «Quomodo fieri potest ut visibile invisibili simile sit? Quomodo corporeum incorporeo?» (R 1105). S.Ioannes Chrysostomus: «Deus simplex est» (R 1122), «incompositus et figu­ rae expers» (R 1128). S.Cyrillus Alexandrinus (R 2066 2067 2081). S.Ambrosius: «Deus naturae simplicis est, non coniunctae atque compositae» (R 1266). Praesertim Origenes: «Non ergo corpus aliquod aut in corpore esse putandus est Deus, sed intellectualis natura sim­ plex, nihil omnino in se adiunctionis admittens» (R 451 452 472). S.Athanasius: «Aliter procreantur homines et aliter Fi­ lius ex Patre nascitur... Nihil enim ex re incorporea et flue­ re, nihilve in eam... influere potest. Quocirca, cum Deus sit na­ tura simplex, unius quoque ac solius Filii est Pater» (R 754 756 786). S.Hilarius: «Primum intelligendum est Deum incor’ J.Calés, Le Livre des Psaumes (Paris 1936) 249; E.Pannier, Les Psaumes (Paris 1937) 401; Ceuppens, o.c., 64-66. »0 J.Chaine, L'epltie de S.jacques (Paris 1927) 23; A.Charve. Les cpîtres catholiques (Paris 1938) 40; Ceuppens, o.c., 66-68. ** Franzelin, o.c., 305-306; De San, o.c., p.i13-1>9·>73-ΐ78· 92 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I poralem esse, neque ex partibus quibusdam atque officiis mem­ brorum, quibus unum corpus efficiatur, constare» (R 894). b) Modum simplicitatis divinae ita declarant ut dicant perfectiones non esse in Deo per modum accidentis, aut ali­ cuius advenientis essentiae divinae, sed ipsum Deum esse sin­ gulas perfectiones divinas, et inde inducunt modum loquen­ di quo Deus dicitur ipsa vita, veritas, caritas, abstractis no­ minibus pro concretis adhibitis 12, quod expresse de actibus intelligendi et volendi declarant, quo tandem efficitur Deum esse simplicissimam monadem aut unitatem, «ut sit ex omni parte monàs aut, ut dicam, henàs» (Origenes; R 451). S.Augus­ tinus: «Sic intelligimus Deum, si possumus, quantum possu­ mus, sine qualitate bonum, sine quantitate magnum...» (R 1658). «Quae scientia Dei est ipsa et sapientia, et quae sapientia ipsa et essentia, sive substantia. Quia in illius naturae simplicitate mirabili non est aliud sapere, aliud esse; sed quod est sapere est esse» (R 1676 1669). 114. B. Immutabilitatem Dei tradunt ut doctrinam Ecclesiae interpretantes textus S.Scripturae, in connexione cum aliis attributis, simplicitate, infinitudine et plenitudine essen­ di, praesertim cum aeternitate, cuius elementum est immu­ tabilitas. Aristides: «Ad ipsa igitur elementa accedamus ut ea deos non esse demonstremus, sed corruptioni et mutationi subiecta, atque ex nihilo in ortum producta esse iussu veri Dei, qui incorruptibilis et immutabilis est» (R in). S.Ire­ naeus: «Deus... qui fecit semper idem est..., perfectus in om­ nibus, ipse sibi aequalis et similis» (R 229). S.Cyrillus Hie­ rosolymitanus in catechesibus: «Deus unus est... immobilis, immutabilis» (R 814), «nec minuitur nec augetur, sed semper eundem et eodem modo se habens» (R 815). S.Gregorius Nyssenus: «Quidquid in eo conspicitur semper eodem modo se habet, neque accedens, neque deficiens» (R 1046). S.Augus­ tinus: «In Deo nihil secundum accidens dicitur, quia nihil in eo mutabile est» (R 1660). «Deus autem absit ut temporaliter aliquem diligat, quasi nova dilectione quae in illo ante non erat...» (R 1663). «Nec affici dicendus est tamquam in eius natura fiat aliquid quod ante non fuerit» (R 1758). «Esse no­ men est incommutabilitatis. Omnia enim quae mutantur de­ sinunt esse quod erant, et incipiunt esse quod non erant. Esse verum, esse sincerum, esse germanum non habet nisi quod non mutatur... Quid est ergo: Ego sum qui sum, nisi mutari non possum?» (R 1493). 12 V. S.Th., q.3 a.3 sed contra, ad i, q.32 a.2; Franzelin, th.27-28. L.1 c.2 a.2. deus simplex et immutabilis, th.9 n.113-116 93 115. Probatur ratione. A. Simplicitas divina duplici modo probari potest: 1. Excluduntur a Deo omnia genera compositionis realis et rationis quae imperfectionem impor­ tant. Ita S.Thomas, q.3 a. 1.2.6.7.8. Ratio generalis est, omnem compositionem realem importare potentiam ad aliquid atque ideo imperfectionem, et in partibus, quae componunt totum, quia non sibi sufficiunt, et in toto, quod ex partibus et compo­ nente dependet. Atqui ens a se nullo modo est in potentia, nam a se est determinatum ad habendam omnem perfectionem. Ergo Deus non est corpus, nam corpus saltem est in potentia ad divisionem. Eadem ratione componi nequit ex materia et forma, neque ex partibus integrantibus, neque accidentia in compositionem cum eo venire possunt, neque ipse in compo­ sitionem cum aliis. Compositio ex essentia et esse et ex natura et suppositalitate, licet mere rationis sint, excludi debent a Deo, quia fun­ dantur in contingentia creaturae a.3.4. Idem dicendum est cum communiore sententia de compositione ex genere et differentia, quae praeterea excluditur ex transcendentia et analogia entis recte intellectis a. 5. 2. Simplicitas est quaedam unitas intimior et magis intrin­ seca quam unitas compositionis, ratione cuius ens est maxime unum, ergo maxime ens. Ergo simplicitas deesse non potest enti infinito. Hoc sensu intelligimus simplicitatem esse perfectionem simpliciter sim­ plicem; nempe posita aequalitate veluti quantitativa perfectionis in duobus entibus, perfectius erit simplex quam compositum. Simplicitas enim consi­ derari debet ut modus quo ens possidet perfectionem. Quo soluta videtur quaestio potius verbalis, quae de hac re inter scholasticos exoriebatur >3. N.B. Relationes reales ad extra excluduntur quoque a Deo sensu potiorum theologorum. Nam quidquid est de natura et constitutivo relationis realis, relatio ad aliud ens importare videtur aliquid oppositum eminenti transcendentiae divinitatis. Ceterum praedicata quae maxime importare videntur relationem, recte suis locis explicantur de Deo sine illa 14. 116. B. Immutabilitas physica probatur quia Deus est infinitus in perfectione simplicissima suae entitatis, seu habet a se et necessario quidquid perfectionis esse potest. Ergo ne­ quit mutari ita ut adquirat aut amittat aliquid q.9 a.i. Mutatio mere moralis, licet compossibilis concipiatur cum immutabilitate physica, admitti nequit in Deo. Nam haec in­ constantiam, levitatem et imprudentem modum se gerendi in13 Quaestionem movisse videtur Caietanus, In De ente et essentia S.Thomae c.2 contra Scotum; cf. Suarez, Metaph. d.30 s.3 n.3; Urraburu, n.124; Franzelin, 303. 14 Recentiores theologi unanimiter id tenent; cf. Urraburu, n.80-81; HellIn, 689-700; F.Mitzka, Der philosophice Beuieis für die moralische Unveranderslichkeit Gottes: ZkathTh 59 (1935) 57-72- 94 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I ferret, posita infinitate scientiae divinae, quae imperfectiones non minus repugnant Deo quam mutatio physica. Obiectiones. i. Obici possunt frequentes in V.T. anthropomorphismi, quibus Deo tribui videntur membra et affectiones corporeae. Ut etiam Patres notarunt, et clare apparet collatis diversis Scripturae locis, locutiones huiusmodi mere metaphorice sunt, ac pertinent ad loquendi modum fere necessarium, praesertim in linguis speculationibus et abstractionibus minus conformatis. V. Scholion. 2. Tertullianus fecit Deum corporeum: «Quis negaverit Deum corpus esse, etsi Deus spiritus est? Spiritus enim corpus est sui generis» (R 374). Videtur Tertullianus liberari posse ab errore anthropomorphistarum. Alibi enim dicit: «Si habet aliquid per quod est, hoc erit corpus eius. Omne quod est corpus est sui generis; nihil est incorporale, nisi quod non est» (R 355)· Intelligit ergo nomine corporis, miro modo loquendi, substantiam rei cuiuslibet 1S. 3. Sap 7,24 dicitur Sapientia, quae Deus est, omnibus mobilibus mobilior. Eodem loco v.27 ratio datur quia cum una sit, omnia potest, et in se permanens omnia innovat. Dicitur ergo mobilis, modo metaphorico, propter purissimam et infinitam activitatem, quae tamen non obstat quominus in se plene permanens sit; potius ergo significatur hoc loco immutabilitas Dei. 4. S.Augustinus dicit: «Spiritus creator movet seipsum sine tempore et sine loco» '6. Ita loquitur metaphorice de actione divina; immutabilitatem absolutam Dei S.Doctor et saepe alias, et eodem operis capite docet. 5. Deus necessario mutari debet moraliter, nam odio habet peccato­ rem, dum est peccator, eumque amat, cum convertitur. Ideo Scriptura dicit eum paenitere, mutare consilium Gen 6,6; Ezech I9,2iss. Deus tota aeternitate actum habet odii et amoris pro tempore quo homo est peccator et iustus. S.Augustinus ita rem declarat: «Sic ergo quando eum paenitet, non mutatur et mutat, sicut quando irascitur, non movetur et vindicat»16*. Quo pacto distinctio personarum in unitate divinae essentiae composi­ tionem non afferat, scientia Dei logice invariabilis sit, et libertas et actio ad extra in tempore stet cum simplicitate et immutabilitate v. suis locis. Attributa quiescentia nullam difficultatem simplicitati afferre possunt, ut est evidentissimum, cum nihil dicant nisi modum quo perfectio in Deo inest. 117. Scholion. De anthropomorphismis V.T. Notum est factum, Deum exhiberi perpetuo fere in V.T. modo huma­ no et corporeo. Ei tribuuntur membra corporis humani, vul­ tum habet, oculos, aures, os, nares, linguam, labia, manus et bracchium, pedes; loquitur, scribit, videt, audit, odoratur, ri­ det, sedet, ambulat et requiescit, descendit et ascendit. Affec­ tiones humanas habet ac modo humano operatur; gaudet, tris­ tatur, paenitet eum, odium habet, zelum, taedium, furorem, in­ 15 Iam antiquitus de mente Tertullianj disputatum est, et adhuc Petavius, De Deo 1.2 eum in errorem incidisse putat hac in re; communius recenter excusatur ab auctoribus, res tamen non plane liquet. Cf. De San, 54; Bareille, Anthropomorphites: DTC 1,1370; Le Bachelet, Dieu: DTC 4,1060; D’Alès, Im théologie de Terlullien (Paris 1905) 6iss. 16 De Genesi ad litteram 1.8 c.20: ML 34,388. 16* De civ. Dei I.12 c.17 n.2: ML 41,367. L.l c.2 λ.2. anthropomorfisMi v.t. n.116-118 95 dignationem, ut figulus fingit corpus humanum ex luto etc. 17 Hine non modo ignari illi monachi anthropomorphitae, sed etiam sublimiores quidam critici recentiores scandalum passi sunt, ac veram spiritualitatem Dei in V.T. doceri negarunt. Imo contendunt iam in prima Genesis pagina perspicue do­ ceri eius corporeitatem, quia homo ad eius similitudinem fac­ tus est; ideo non esse mirum eum modo humano se praebere 18. Verum non solum Sancti Patres istos anthropomorphismos ut metaphoras explicabant, ac faciles huius loquendi modi rationes reperiri possunt, sed etiam in ipso V.T. elementa plus quam sufficientia adsunt ad hanc declarationem 19. En, ut unum Patrem proferamus, verba S.Cyrilli Alexandrini: «Quando divina Scriptura de Deo verba habens, de corpora­ libus partibus mentionem facit, ne mens audientium ad sensi­ bilia se ferat, sed ex sensibilibus, tamquam ex similibus, ad intelligibilium pulchritudinem ascendat, et extra figuras et quan­ titatem et circumscriptionem et speciem et cetera quae cor­ poribus connexa sunt intelligat Deum; est enim supra omnem intellectum. Humano modo de ipso loquimur, non enim aliter poteramus intelligere quae supra nos sunt» (R 2094). i. In primis ratio generalis est quam indicat S.Cyrillus, et refert S.Thomas q.i a.9, necessitas quam omnis homo ex­ peritur, utendi metaphoris ad res spirituales exprimendas. Id maxime in expositione rerum divinarum ad captum populi opus est; verum etiam, ut experientia (nimis forte) patet, in philosophicis ac scientificis disquisitionibus ab huiusmodi usu praescindi nequit. Quod hae metaphorae diversae sint secun­ dum culturam cuiusque populi, aut multo frequentiores quam apud nos, rem non mutat, ut patet. Iam linguae semiticae maxime his indigent, quod naturae populi imaginatione magis ducti convenit. Ideo non ad modum humanum solum se prae­ bet aut manifestat Deus, sed etiam ut leo, ut leaena, ut pardus, ut aquila, ut ignis, ut tempestas, ut levis aurae susurrus. Imo etiam de cornu Dei, ut de cornu hominum est sermo. Num existimabit serio cordatus criticus sacros scriptores revera exis­ timasse homines cornutos? aut Deum esse verera simul homi­ nem et leonem? 20 ii8. 2. In ipsis narrationibus V.T., ac praesertim in complexu revelationis, etiam in diversis periodis historiae po17 Heinisch. 62s recenset omnes fere locos ubi haec dicta sunt. 18 Ita H.Gunkel, Die Genesis (1922); A.Loisy, Les mythes babyloniens et les premiers chapitres de la Genèse (Paris 1901); A.Jeremias, Das A.T. im Lichte des altes Orients (1930); cf. H.Hempel, Die Grenzendes Anthropomorphisms Jahvehs in A.T.: ZAT Wiss 57 (ï930) 75-8$. 19 ViGOUROUx, Anthropomorphismes: DB 1; Prat, Jehova: DB 3,1328-1329; Ceuppens, 31-34; Heinisch, l.c., 63-64. 20 P.Dhorme, L'emploi métaphorique des noms des parties du corps (Paris 1925). 96 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I puli iudaici, indicia adsunt, quibus sensus his metaphoris ex­ pressus diiudicari possit. Diversi modi quibus Deus apparet transeuntes sunt, et ostendunt non esse quid eius naturae pro­ prium, aut cum ea connexum, sed formae tantum quibus cum hominibus agat. Praesertim affectiones humanae quae alias ad­ hibentur ad intimam Dei scientiam, voluntatem, potentiam, ce­ tera exprimenda, aliis locis manifeste excluduntur ut in proba­ tione vidimus. Tamen etiam prophetae et scriptores posterio­ res, cum transcendentiam et spiritualitatem divinam pressius extollere volunt, ab his modis loquendi nullatenus abhorrent. Ceterum multa dicta quae membra Dei referre videntur sen­ sum valde diversum habent. Ita quaerere vultum (panim) Dei significat velle gaudere de amore Dei, aut visere locum cultui destinatum, aut recurrere ad Dei adiutorium, aut quaerere eius propitiationem 21. Quod similitudo cum Deo in qua creatus est homo ad animam non ad corpus referri debeat, ut omnes Sanc­ ti Patres explicant, evidens esse deberet ipsis criticis; eminen­ tia enim et transcendentia divini esse primo capite Genesis perspicue docetur, ideoque ipsi critici eius compositionem ad postremam fere aetatem V.T. referunt. 3. Ratio tandem cur praecipue forma ac modo humano, et non abstractis notionibus Deus se homini manifestaverit, haec maxime videtur fuisse, Deum ut personalem et viventem voluisse se homini praebere, eiusque sensum religiosum fo­ vere, quo cum Deo intime ac personaliter facilius ageret. Re­ velatio enim directe non facta est ad inquisitionem speculati­ vam de rebus divinis fovendam, sed ad salutem omnium homi­ num provehendam. Neque omittendum est aliquos Patres anim­ advertisse, Deum hoc anthropomorphico modo de se locu­ tum esse, ut mentes hominum pararet ad illud ineffabile commer­ cium inter Deum et hominem, Incarnationem Verbi, quod vocari posset maximus anthropomorphismus 22. Thesis 10. Deus est aeternus et immensus. S.Th., q.8 et io; Suarez, De Deo 1.2 c.2.4; Metaph. d.30 s.7.8; Lessius, I.4; 1.2; Franzelin, th.31-34; De San, n.i 13-134; Scheeben, 76.77.88; Muncunill, 157-169.182-190: Pohle, 266-276. 119. Nexus. Ut compleatur cognitio naturae divinae per exclusionem imperfectionum rerum creatarum, opus est haec duo attributa, aeternitatem et immensitatem exponere, quibus peculiares limitationes temporales et spatiales a divina substan­ tia arcentur. 21 F.Nôtscher, Das Angesichl Gottes schauen (Würzburg 1924): Heinisch, l.c. 22 Cf. Phil. 2,7; Haevernicr, Théologie des A.T. (1863); Prat, l.c. L.1 c.2 a.2. anthrop. v.t. deus aeternus, Pars I. th.10 n.118-120 97 Deus est aeternus Notiones. Aeternitas stricte dicta est duratio sive per­ manentia entis in esse sine principio, sine fine, sine successione ulla, et quidem non solum de facto sed essentialiter. Ideo definita est a Boetio: «Interminabilis vitae tota simul ac perfecta pos­ sessio» 1, in qua definitione signate dicitur esse Dei vitale, quod singillatim c.3 docemus. Aeternitas igitur opponitur durations creatae, quae essentialiter importat inceptionem et finem exsis­ tentiae, saltem possibilem (initium certe de facto habet omne ens creatum), ac successionem aliquam. Successio autem dupli­ cis est generis; aut continua et fluens, tempus, propria motus et entis corporei; aut discreta et stans, aevum dici solet, propria spiritus puri. Utraque excluditur ab aeternitate. 120. Duratio seu permanentia in esse non est nisi ipsum esse rei, in quantum non desinit esse; sequitur ergo naturam rei 2. Datur igitur duratio permanens et duratio successiva, quae potest esse discreta et continua vel fluens. Duratio omnino permanens sine ulla successione est propria Dei, qui est immutabilis; duratio permanens substantialiter sed cum successio­ ne discreta accidentali propria est spiritus puri; duratio simpliciter fluens seu continua est propria motus. lam vero cum ens quodcumque corporeum licet substantialiter quodammodo permanens sit coniunctum cum motu seu cum successione fluente, ideo duratio omnis a nobis concipitur per modum fluentis; verum diversae durationes prorsus diversae sunt. Ideo, ut notat S.Thomas, «in cognitionem aeternitatis oportet nos venire per tempus, quod non est aliud nisi numerus motus secundum prius et posterius. Cum enim in quolibet motu sit successio, et una pars post alte­ ram, ex hoc quod numeramus prius et posterius in motu apprehendimus tempus... In hoc autem quod caret motu et semper eodem modo se habet, non est accipere prius et posterius...; igitur... in apprehensione uniformi­ tatis eius quod est omnino extra motum consistit ratio aeternitatis... Quod vero est omnino immutabile, sicut nec successionem, ita nec principium nec finem habere potest [cum sit ens necessarium]. Sic ergo ex duobus notificatur aeternitas: t.° ex hoc quod id quod est in aeternitate est inter­ minabile, id est principio et fine carens, ita ut terminus ad utrumque refe­ ratur; 2.° per hoc quod ipsa aeternitas successione caret, tota simul exsis­ tens» a.i. Quare, ut iterum animadvertit a.4, notio aeternitatis non ex sola carentia initii et finis in duratione declarari debet, sed vel maxime ex im­ mutabilitate et essentiali exclusione omnis successionis aut mutationis pos­ sibilis 3. Ex attributo aeternitatis, eo ipso quod sine initio et sine fine est, oritur necessaria coexsistentia cuiuscumque alius durationis, sive temporalis, sive permanentis, cum aeternitate; et 1 De consolatione Philosophiae l.$ pros.6: ML 63,858. 2 Confundi nequit duratio ipsa cum eius mensura; quare non adamussim videntur dicta quae disputat De San, n.113. 3 Suarez, De Deo 1.2 c.i n.3.5; Franzelin, p.334-335; F.Beemelmans. Zeit und Ewigkeit nach Thomas υοη Aquin (Münster 1914); N.Sasse, Αίόη, in Klauser, Rcallexikon für Antike und Christentum, 193SS.* Teologia II 4 98 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I ex eo quod aeternitas est tota simul, haec coexsistentia dici debet esse cum tota aeternitate. 121. Adversarii. Carentiam finis in duratione divina ne ethnici quidem negasse videntur, qui deos immortales appel­ labant; initium vero essendi iis tribuerunt, nisi generationes deorum aeternas fecerunt. Philosophi antiqui ipsam materiam ab aeterno exsistere tenebant, a fortiori divinitatem. Sed ve­ ram aeternitatem agnovisse non videntur, ob negatam immu­ tabilitatem, quod maxime de pantheistis evolutionistis dicen­ dum est. Doctrina Ecclesiae. Aeternitas Dei fuit semper in ex­ plicita praedicatione Ecclesiae. Continetur in Nicaeno de Fi­ lio Dei (D 54), in symbolo Qpicumque (D 39) et definita est in Lateranensi IV et Vaticano (D 428 1782). Valor dogmaticus. De fide catholica definita. 122. Probatur ex sacra Scriptura. Praedicatio aeterni­ tatis divinae luculenter pervadit totam revelationem V.T., et quidem in manifesta oppositione ad theogonias aliorum popu­ lorum maximae culturae in antiquitate, ut fuerunt babylonii, aegyptii, foenices et graeci4. a) Ipsum nomen divinum lahve, «qui est», aeternitatem exprimit, ut unanimiter Patres docent. b) Vocabula quidem hebraica quibus aeternitas exprimi­ tur, praecipue holam (αιών) non semper aeternitatem stricte dictam important; sed de se totalitatem durationis dicunt, quae non est limitanda, nisi natura rei de qua agatur id exigat. Dici­ tur enim de tempore antiquissimo Gen 6,4; Deut 32,7; Is 63,9; Amos 9,11; de collibus palaestinis Deut 33,15; de servitute per­ petua Deut 15,17; i Reg (Sam) 1,22; de morte et sepulcro 1er 51,39; Eccl 12,5. Verum cum de Deo, qui est a se, praedicatur, manifeste intenditur exprimere eius durationem perpetuam sine initio et sine fine; cuius immutabilitas nota est. Deus est aeternus (el Eterno) Gen 21,33; *n oppositione ad vitam corporalem, Deus vivit in aeternum Eccli 18,1; est rex sempiternus 1er 10,10: rex saeculorum Tob 13,6; lux sempiterna Is 40,19; Sap 7,26; ideo formula iurisiurandi a Deo adhibita Vivo ego in aeternum Deut 32,40. c) Expresse et sine ambagine docetur divina aeternitas Ps 89,1-4; 101,28; Is 41,4; Eccli 42,41 5. 4 Heinisch, Tcologia del V.T. 67-70; I .Schmidt. Der Ewigkeitsbegriff in A.T. (Muns­ ter 1940, Alt Abhand. 13.5). 5 Ceuppens, Theologia hiblica 1,71-76; A.Vaccari, I Libri poetici (Roma 1925) 157-167; J.Cales, Le livre des Psaumes (Paris 1936) 2,153; B.Duhm, Die Psalmcn (1922) 341-367; Israels L.l c.2 a.2. deus aeternus, th.10 n.121-123 99 Ps 89,1-4: Domine, tu fuisti refugium nobis a generatione in generationem. Priusquam montes gignerentur et nasceretur terra et orbis, et ab aeterno et in aeternum tu es, Deus. Reverti iubes mortales in pulverem, et dicis: Revertimini filii hominum. Nam mille anni in oculis tuis tamquam dies hesternus qui transivit, et tamquam vigilia nocturna. Deus est et manet refugium om­ nium et semper, quia priusquam antiquissima formarentur Deus est ab aeterno a parte ante, et in aeternum a parte post. «Non dicit tu fuisti, neque tu eris, sed tu es immutabiliter in aeternum»6. Nam tempore non mensuratur sed mille anni ante oculos eius tamquam dies hesternus sunt, qui transivit, et tamquam vigilia nocturna. Ps 101,26-28 cum immutabilitate divina (v.n.112) aeter­ nitatem tradit. In primordiis (Gen 1,1-2) terram fundasti... ista peribunt, tu autem es idem et anni tui non habent finem; quae Hebr 1,10 affert ad divinitatem Christi probandam. Is 41,4: Ego Dominus primus et novissimus ego sum; in hebraico legitur Ego primus et cum novissimis ego ipse (idem omnino); id repetit propheta 44,6: Ego primus et ego novissi­ mus et absque me non est Deus; 48,12: Ego ipse, ego primus et ego novissimus. In contextu prioris loci significat Deum solum operatum esse victoriam Cyri; rationem dat, quia ipse utpote aeternus est dominus omnium quae eveniunt, ipse solus his­ toriam totius humanitatis dirigere potest. Eccli 42,41: Magnalia sapientiae suae decoravit, qui est ante saeculum et usque in saeculum, neque adiectus est neque minuitur, et non eget alicuius consilio. In hebraeo nuper reperto haec habet: Virtutem sapientiae suae firmiter stabilivit. Ipse est ab aeterno, nihil adiungi, nihil auferri potest, et ipse nullo magistro indiget. Rationem igitur sapientiae divinae aeternitatem affert. Aeternitatem a parte ante Sapientiae divinae docet Prov 8, 22-26. 123. In N.T. frequentissima est appellatio aeternitatis divinae. Interdum quidem vox αϊών dicitur etiam de toto prae­ terito aut futuro tempore (imo et de praesenti), ut ex contextu patet. In doxologiis autem plurimis aeternitas divina signi­ ficatur emphatice locutione in saecula saeculorum: Rom 11,36; 16,17; 2 Cor 11,31; Gal 1,5; Phil 4,20; 2 Tim 4,18. Praesertim i Tim 1,17: Regi saeculorum, immortali (incorruptibili...) et invisibili, soli Deo honor et gloria in saecula saeculorum. propheten 298; P.Synave, Psaumes (Le litre des): DTC 13,1119; A.Codamin. Le livre d'Isaie (Paris 1905) 248; M.Hetzenauer, Theologia biblica (Friburgi 1908) 394; H.Herkenne, Das Buch der Psalmen (1936) 329· 6 S.Augustinus, In Psalmos h.l. : ML 37,1142. 100 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Apocalypsis initio 1,8, et pluries postea, sollemniter affir­ mat aeternitatem Dei: Ego cc et ω, principium et finis (id deest in graeco), dicit Dominus Deus, qui est, et qui erat, et qui ven­ turus est (ό ερχόμενος) omnipotens (ο τταντοκράτωρ). Locutio Ego α et ω ex Isaia (cf. supra) desumpta est et iterum repe­ titur 21,6; 22,13. Hebraei habebant vocem emet, qua tres lit­ terae hebraicae, aleph, mem, tau, prima, media et postrema colliguntur, quasi symbolum divinitatis, propter aeternitatem, quae praeteritum, praesens et futurum uniformiter ambit. Ideo S.Ioannes primam et postremam litteram alphabeti graeci as­ sumpsit (mediam nequivit, quia 24 litteris constat) eadem ra­ tione, addita explicita declaratione, qui est, et qui erat, et qui futurus est, quae 14,18 et 48 repetitur. lam haec expressio ut indeclinabilis Deum designat, et manifeste refert Ex 3,14 Ego sum qui sum, in qua rabbini significationem aeternitatis per vocem emet videbant. Deus alias in Apocalypsi dicitur vivens in saecula saeculorum 4,9-11; 10,6; 15,7 7. Praeterea 2 Petr 3,18 refert Ps 98,4; Io 1,61-2; 1 Io 2,13 etc. 124. Probatur ex traditione. Sancti Patres aeternita­ tem Dei eiusque conceptum frequenter et accurate tractant, atque ex ipsa aseitate ostendunt, ideoque in nomine lahve expressam, quod immediate per aeternitatem omnes fere decla­ rant; tandem generationem Verbi aeternam tota contentione contra arianos defendunt (v. tract, de Trinitate). Aristides: «Ipsum Deum esse dico qui... sine initio est immortalis... omnibusque perturbationibus et defectibus sublimior» (R no). Athenagoras (R 161 164). S.Irenaeus: «Sine initio et sine fine, vere et semper idem et eodem modo se habens, solus est Deus, qui est omnium Dominus» (R 206). Tertullianus (R 306). Lactantius (R 628). S.Cyrillus Hierosolymita­ nus: «Deus unus est solus ingenitus, absque initio, immobilis et immutabilis, nec alterum habens vitae successorem, et nec tempore vivere incipiens, nec unquam desinens» (R 814). S.Hilarius: «Eius esse in sese est, non aliunde quod est sumens, sed id quod est ex sese atque in se obtinens... semper ante aevum, quia tempus ab eo est... et cui est semper ut semper sit... aeternus... habens in se semper ut semper sit» (R 860). Et in loco supra n.8o adducto de nomine Ego sum qui sum, sequitur: «Non enim aliud proprium magis Deo quam esse intelligitur; quia id ipsum quod est neque desinentis est aliquando neque coepti; sed id quod cum incorruptae beatitu7 Ceuppens, o.c., 77-81; B.Allo, L'Apocalypse (Paris 1921) 59; A.Gelin, L'Apocalypse (Paris 1938) 596.607-608; J.Rohr, Die geheime Offenbarung des hl.ioannes (1932) 92; U.Jasse, in Theologische Wortcrbuch zum N.T. (1937) 1,197-209. L.l c.2 a.2. deus aeternus, th.10 n.123-125 101 dinis potestate perpetuum est, non potuit aut poterit aliquando non esse; quia divinum omne neque abolitioni neque exordio obnoxium est. Et cum in nullo a se Dei desit aeternitas, digne hoc solum, quod esset, ad protestationem incorruptae suae aeternitatis ostendit» (R 857). S.Gregorius Naziancenus: «Deus et semper erat, et est, et erit, vel potius est semper. Nam erat et erit huius nostri temporis et fluxae naturae seg­ menta sunt; ille autem semper est, atque hoc modo seipsum nominat, cum in monte Moysi oraculum edit. Universum enim esse in se ipso complectitur, quod nec principium nec finem habiturum est...» (R 1015). S.Augustinus: «Qui sunt anni qui non deficiunt, nisi qui stant? Si ergo ibi anni stant et ipsi anni qui stant unus annus est, et ipse unus annus qui stat, unus dies est... semper stat ille dies, et quod vis vocas illum diem; si vis anni sunt, si vis dies est: quodcumque cogitaveris stat tamen... Aeternitas ipsa Dei substantia est, quae nihil habet mutabile; ubi nihil est praeteritum, quasi iam non sit, nihil est futurum, quasi nondum sit. Non est ibi nisi est» (frag, in R 1481). Ita saepe alias aeternitatem per immu­ tabilitatem declarat8. 125. Probatur ratione. Deus necessario exsistit, ita ut hypothesis non exsistentiae eius plane repugnet. Ergo eius permanentia in esse nec principium nec finem habet. Praeterea Deus est omnino immutabilis. Ergo in eius duratione nulla datur successio. Ergo est aeternus (q. 10 a.i). Obiectiones. 1. S.Scriptura tribuit Deo dies et annos. Ergo et fluxum. Ergo Deus non est simpliciter aeternus. Sunt locutiones metaphoricae, ut patet, cum iis addat appellativum aeternitatis. V. supra optimam declarationem S.Augustini. 2. Si Deus est aeternus, omnis duratio creata et finita cum tota aeter­ nitate coexsistit, nam haec simplex est. Ergo omnes durationes finitae simul essent. Atqui hoc falsum est, cum durationes finitae successivae sint. Dist. antec. Omnis duratio coexsistit cum tota aeternitate, sed non tota­ liter, conc. antec.; aliter, nego antec. Nempe omnis duratio creata ita cum tota aeternitate coexsistit, ut etiam cum tota illa aliae durationes non simultaneae coexsistant. Ideo relatio coexsistentiae creaturarum cum Deo est successiva. Ideo nego cons., nam non sequitur inde omnes alias durationes esse simul. Quod aliqui auctores 9 docent, res coexsistere semper Deo secundum physicam earum realitatem, a pluribus theologis difficile intellectu videtur 10; nam res non potest coexsistere cum alia, nisi cum de facto permanet in esse; s Plures textus affert Petavius, De Deo 1.3 c.3.4; et De San, p.280-285. 9 Alvarez, De auxiliis 1.2 d.8 n.2; Billuart, d.6 a.3; De San, 286-290; referuntur etiam Capreolus, Ferrariensis et Caietanus, atque etiam Molina, Concordia d.48 quid simile profert. 10 Franzelin haec ait; «Dummodo habeatur genuina notio divinae aeternitatis... haec res ita per se liquet, ut numquam debuisset in controversiam vocario (o.c., 350; v. Pescu, 170). 102 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I atqui res creatae non semper exsistunt. Neque haec sententia sequitur ex simplicitate aeternitatis divinae, ut patet; neque S.Thomas q.14 a. 13 lo­ quitur nisi de praesentia objectiva et international!, nam hoc loco agit de scientia Dei. Pars II. Deus est immensus 126. Notiones. Nomen immensitatis, licet in fontibus theologicis aliquando aequivaleat fere infinitati in universum 11, tamen technice atque in communi acceptione populi christiani et in definitionibus Ecclesiae intelligitur infinitas in ordine ad praesentiam localem, seu eminentia divinae essentiae in op­ positione ad limitationes et imperfectiones quibus gravatur praesentia localis rei cuiuslibet creatae; negat igitur terminum in substantiali praesentialitate Dei l2. Cum conceptus metaphysicus immensitatis eiusque connexio cum prae­ sentia Dei in spatio non uno modo ab auctoribus declaretur, praestat dog­ matice ac theologice rem ordiri ab expositione praesentiae Dei in rebus, ita S.Thomas h.l., indeque immensitatis notionem eruere quae ratio est illius praesentiae. Sunt enim qui formalem rationem praesentiae divinae in rebus creatis mere in operatione collocare videntur, eamque ab immensitate potius sepa­ rare, quam cum illa coniungere, aut ut summum eam exponere per illimitationem praesentiae 13. Alii immensitatem explicant per exclusionem omnis relationis spatialis; quo posito, nisi quid addatur, difficile videtur praesentiae Dei in rebus rationem reddere 14. Alii tandem immensitatem ut radicem immediatam vel rationem formalem ex parte Dei eius praesentiae in rebus declarantls. Hanc ut multo saltem probabiliorem declarationem seligimus, qua intimus nexus inter immensitatem et ubiquitatem, qui satis evidenter ex fontibus admitti debet, accuratius exprimitur. 127. Triplex adsignari solet modus quo Deus est in om­ nibus rebus, per essentiam, per praesentiam, per potentiam (q.8 a.3). Relictis duobus postremis modis, qui non efferunt nisi scientiam et potentiam Dei16, nostra interest primus, qui dici potest indistantia rei cuiuscumque a Deo, seu coexsistentia om­ nium rerum cum Deo quoad locum. 11 Ita forte apud Hermam (R 85), S.Irenaeum (R 205), S.Cyrillum Alexandrinum (R 2116); in versionibus quibusdam latinis Patrum graecorum nomen ipsum immensum re­ spondet interdum voci graecae άπειρον, quae potius infinitatem denotat (v. R 1015). 12 Suarez, De Deo, l.c., n.i. 13 V. infra, n.132; T.Urdànoz, La inhabitaciôn del Espiritu Santo en el alma: RevEspT (1946) 492. 14 Franzelin, o.c., 360-362, licet non renuat alium modum rem explicandi, ibid., 358-359 ; Pesch. 171. Quae S. Augustinus saepe in hunc modum versat de immensitate veritatis, manifeste non nisi per modum comparationis sumi debent; nihil enim attingunt de substan­ tiali praesentia Dei. 15 Suàrez, 0.1.., c.2 n.3; Metaphys. d.50 s.7 n.16. De sententia suareziana v. praeclaram expositionem apud Hellîn, Sobre la inmcnsidad de Dios en Sudrez: EstEcl 22 (1948) 227-263, ubi ait : «Suarez, pues, defiende un tomismo integral y no dimidiado» (248). V. etiam De San, o.c., 121-125. 16 Nempe hi modi declarant aliquas rationes quibus locutio «Deum esse in rebus» exponi debet (v. prob. ex Scriptura); ratio enim loquendi «esse in» multa significare potest. V. A.Fuerst, Ah Historical Study of the Doctrine of the Omnipresence of God in Select Writings between 1220-1270 (Washington 1951)· L.l c.2 a.2. deus immensus, th.10 n.126-129 103 Praesentia substantiae in loco triplex distinguitur: circutnscriptiva, definitiva et repletiva. Circumscriptiva, sive per mo­ dum locati, est propria corporum, quorum partes extra partes collocantur, seu, ut dici solet, partes substantiae respondent partibus spatii, quas replent; ita ut, naturaliter saltem, alia corpora ab illis excludant; non autem, ut patet, res alio modo praesentes. Praesentia definitiva est propria spiritus creati, cuius simplex entitas adest tota in definito spatio corporeo, et tota in singulis eius partibus, ut adest anima in corpore, sed non extra illud. Praesentia repletiva est propria substan­ tiae divinae, quae iterum tota, utpote simplicissima, se exhi­ bet sine limitatione toti spatio creato, et tota singulis eius par­ tibus sine ulla compositione; est nempe ubiquitas, qua Deus est ubique praesens (q.8 a.2). 128. Immensitas ergo, ut attributum absolutum divinita­ tis et radix aut fundamentum ex parte Dei actualis eius prae­ sentiae in rebus, est talis modus exsistendi, seu dispositio di­ vinae naturae, ut quantum est ex se sine mutatione, et eodem modo permanens, possit esse realiter et intime indistans ab om­ nibus rebus et corporibus, non solum exsistentibus, sed et possibilibus. Hanc autem dispositionem substantiae divinae non possumus nos concipere nisi per ordinem ad spatium, ut patet. Ubiquitas vero, seu actualis praesentia Dei in rebus, addit concomitantiam aliarum rerum, quae eo ipso quod sunt, ha­ bent intra se substantiam divinam praesentem. Cum vero nulla alia res esse possit nisi a Deo exsistentiam habeat, evidens est praesentiam Dei in loco reali praesupponere actionem Dei, saltem creativam. Lessius 17*cum aliis Dei immensitatem definit quamdam veluti «diffu­ sionem sui ubique et absque termino in omnem dimensionem, non per partes, sed per totalitates», quod innuit alicubi S.Augustinus 1S, dum vocat Deum ubique diffusum, per cuncta diffusum. Gil19 eam vocat «magnitudi­ nem virtualem Dei in ordine ad locum, quae habet modum proprium infinitatis». Qui modi loquendi in re difficili admitti possunt, cum revera rem ipsam ab imagine spatiali praescindere nequeamus, praesentia enim in loco est denominatio intrinsece includens spatium corporeum; secus evacuari videretur ipse conceptus. 129. Adversarii. Immensitatem et omnipraesentiam Dei negant fortasse, praeter populares ethnicos, aliqui antiqui phi17 De perfectionibus moribusque divinis 1.2 c.i; v. Hellîn. Theologia naturalis 6ig n.i; Hontheim, Theologia naturalis 563 n.2. ·· Epist. 187 ad Dardanum: ML 3,836; in sequentibus corrigit S.Doctor pravam huius locutionis intelligentiam. 19 Gil (GilliusJ, De sacra doctrina ct essentia atque unitate Dei 1.2 tr.9 c.22. 104 I.M.DALMAU, DE DEO ONO ET TRINO. I losophi, gnostici quoque ac manichaei, et plures iudaei, qui Deum in caelo tantum et in templo praesentem putasse vi­ dentur. Gnostici, manichaei, teste S.Augustino 20 et ariani erra­ bant praesentiam Dei limitantes. Augustinus Steuchus (Eugubinus) et Vorstius ut ariani, sola praesentia per scientiam et potentiam explicare volebant doctrinam christianam de prae­ sentia Dei in rebus. Tandem Clarke et Newton confundere videntur spatium ipsum cum immensitate Dei 21. Doctrina Ecclesiae. Immensitas Dei explicite traditur in symbolo Quicumque (D 39), in Lateranensi IV (D 428) et in Vaticano (D 1782), estque in perpetua Ecclesiae praedi­ catione. Valor dogmaticus. De fide catholica definita. 130. Probatur ex sacra Scriptura. V.T. nomine prae­ sentiae et locutionibus quibus ipsa significatur saepe de prae­ sentia secundum scientiam et potentiam agit, saltem immediate. Ita Ps 113,5.6; Is 43,2; Am 9,1-6; Prov 15,3; Sap 1,7; 12,1; 7,23-27; 8,1. Verum etiam praesentiam per essentiam seu ubiquitatem Dei manifeste docet, et quidem ita ut loco non li­ mitetur, sed omnia repleat 22. Iam haec ex eminentia naturae divinae immediate oriuntur, ut manifeste patet iisdem locis; Deus ergo immensus est. Inde eruitur ea quae de aliis modis praesentiae dicuntur cum immensitate connecti, eiusque signa esse. 3 Reg 8,27. In dedicatione templi orat Salomon: Si enim caeli et caelum te capere non possunt, quanto magis domus haec quam aedificavi? Quod dicit in oppositione ad opinionem ethni­ corum, qui deos putabant in propriis templis tantum inhabi­ tare. lob 11,8-9. Naturam divinam perscrutari nequit lob quia Excelsior caelo est..., profundior inferno..., longior terra men­ sura eius et latior mari, quae quatuor partes constituebant semitis mundum universum. Is 66,1: Haec dicit Dominus: Cae­ lum sedes mea, terra autem scabellum pedum meorum. Ideo non indiget templo externo, sed mavult cultum internum. 1er 23, 23-24: Putasne Deus e vicino sum, dicit Dominus, et non Deus de longe? Si occultabitur vir in abscondito, et non video eum?, 20 Contra epistolam Manichaei quam vocant Fundamenti 23: ML 42,189. 21 V. Balmes, Filosofia fundamental I.3 c.io, ubi in nota fragmenta affert disputationis de hac re inter Clarke et Leibniz. Cf. etiam A.Steichen, Ueber Newtons Lehre vom Raum: Schol 4 (1929) 390-401. 22 Ceuppens, o.c., 52-59; De libro lob (Romae 1932) 143-144; P.Dhorme, Le Livre de lob (Paris 1926) 145; L.Dennefeld, Le Livre d'Isaie (Paris 1947) 229; E.Pannier, Le Livre des Psaumes (Paris 1937) 540; F.Giesebrecht, Das Buch Jerernia (1907) 195; A.Condamin, Le Livre de Jeremie (Paris 1936) 184; F.Nôtscher, Das Buch Jerernia (1934) 180. L.1 c.2 a.2. deus immensus, th.10 n.129-131 105 dicit Dominus. Numquid non caelum et terram ego impleo? dicit Dominus. Ratio cur omnia videat est quia ubique est. Insignis locus de omni praesentia divina, etiam a rationalistis agnitus, est Ps 138,7-10: Quo abeam procul a spiritu tuo? et quo a facie tua fugiam? Si ascendam in caelum, illic es; si apud inferos me sternam, ades. Si sumam pennas aurorae, si habitem in termino maris, etiam illuc manus tua ducet me, et tenebit me dextera tua. N.T. praeter ea quae ex incorporeitate et infinitate argui possunt, refertur Is 66,1 apud Mt 5,34-35; Act 7,49. Prae­ sertim S.Paulus in oratione Athenis habita coram areopagitis docet ignotum Deum potuisse ab ipsis cognosci, quia non lon­ ge est ab unoquoque nostrum; in ipso enim vivimus, et movemur et sumus, Act 17,28; ubi particula in non debet sensu mere causativo sumi, sed significat Deum esse «elementum in quo vivimus, elementum quod ipsum nostrum esse pervadit ac sustentat» 23. 131. Probatur ex traditione. Sancti Patres unanimi et constanti traditione immensitatem Dei ita docent, ut non tantum eam simpliciter asserant, sed et accurate dicta Scrip­ turae de habitaculo caelesti divinitatis declarent, divinitatem Spiritus Sancti ex eius omnipraesentia probent, ac profunde in eius naturam inquirant, ita ut dicant non tam Deum esse in rebus, sed potius alia omnia esse in eo atque ab eo contineri. Theophilus Antiochaenus: «Dei altissimi et omnipraesentis et veri Dei est non solum ubique esse... nedum loco con­ tineri, alioquin locus continens maius eo inveniretur... Deus autem loco non circumscribitur, sed ipse est omnium locus» (R 177). S.Irenaeus (R 266). S.Athanasius: «Homines, qui per se ipsi esse non possunt, loco circumscribuntur atque in Verbo Dei consistunt; at Deus, qui per se vere est, omnia continet et a nulla re ipse continetur» (R 754). S.Cyrillus Hierosolymitanus: «Hic Pater D.N.I.C. non circumscribitur in ullo loco neque est minor caelo» (R 815). S.Hilarius: «In­ finitus, quia non ipse in aliquo, sed intra eum omnia, semper extra locum, quia non continetur... Deus et ubique est, et totus ubicumque est» (R 860). «Non corporalibus locis Deus continetur, neque finibus aut spatiis divinae virtutis immensi­ tas coarctatur. Adest ubique et totus ubicumque est; non pro parte usquam est, sed in omnibus omnis est... Ubique est modo animae corporalis, quae in membris omnibus diffusa a singulis quibusque partibus non abest» (R 893). «Deus autem 23 Ceuppens, o.c., 6o; EJacquier, Les Actes des Apôtres (Paris 1926) 535; A.van der Heeren, Actus Apostolorum (1923) 306.307. 106 I.M.DALMAÜ, DE DEO ÜNO ET TRINO. I qui ubique et in omnibus est, totus audit, totus videt, totus efficit, totus incedit» (R 894). Didymus: «Nulla res creata implet orbem terrarum, aut continet omnia et in omnibus exsistit... quae vero dixi deitatis propria sunt. At vero Spiritus Sancti maiestas perpetua est, interminata, et ubique et per omnia et in omnibus semper exsistit, mundum quidem implens et continens secundum di­ vinitatem, sed incapabilis secundum potentiam, et mensurans quidem, non mensurata» (R 1070). S.Ambrosius: «Deus... com­ plens omnia, nusquam ipse confusus; penetrans omnia, nusquam ipse penetrandus; ubique totus, eodemque tempore vel in cae­ lo, vel in terris, vel in novissimo maris praesens» (R 1266). S.Cyrillus Alexandrinus: «Non in loco est divinitas, sed a nulla re prorsus abest; implet enim omnia et per omnia vadens et extra omnia in omnibus est» (R 2119). S.Gregorius Mag­ nus: «Quia ipse manet intra omnia, ipse extra omnia, ipse supra omnia, ipse infra omnia, et superior est per potentiam et inferior per sustentationem, exterior per magnitudinem et interior per subtilitatem, sursum regens, deorsum continens, extra circumdans, interius penetrans; nec alia ex parte superior alia inferior, aut alia ex parte exterior atque ex alia manet interior, sed unus idemque totus ubique praesidendo sustinens, sustinendo praesidens, circumdando penetrans, penetrando cir­ cumdans» (R 2304) 24. 132. Probatur ratione. 1. Immensitas et omnipraesentia, prout declarata est, nullam includit imperfectionem, imo excludit omnem limitationem et compositionem in praesentia. Ergo asserenda est Deo infinito in perfectione. 2. S.Thomas q.8, sequens Scripturae et Patrum vestigia, ostendit praesentiam et ubiquitatem Dei ex eius universali operatione. Potest autem haec ratio proponi, etiam omisso principio de impossibilitate actionis in distans 25, quia intelligitur perfectius agens quod ita adest suo effectui et coniungitur cum illo, ut plenissime ei dominetur. Saltem Deus potest esse ubicumque operatur; atqui ubique operari potest; ergo iam est ubique, et quidem necessario vi suae essentiae. Posita vero conservatione et concursu immediato Dei, patet praesen­ tiam divinam esse operativam, et tot modis dici Deum rebus praesentem quot effectus in illis causai. Quare contactus Dei 24 Petavius, o.c., 1.2 c.8 I.3; De San, 133; M.Frickel, Deus ubique totus. Untersuchungen zur allgemeinen gottgegcnwart in Rahmen des Gotteslehre Gregors des Grossen (Freiburg i .B. 1956). 25 Hoc principium inultis non satis evidens est; cf. Hellîn, o.c., 629-632. L.l c.2 a.2. deus immensus, th.10 n.131-133 107 cum rebus, qui ex immensitate sequitur, quique certe non est quantitativus, iure dici potest contactus virtutis. Alia est quaestio, an ratio formalis praesentiae Dei in rebus sit operatio, secundum formulam plurium thomistarum 26. Et quidem ratio formalis metaphysica praesentiae non videtur dici posse operatio, nam sunt rationes formales diversae, et argumentum potius requirit praesentiam ut quid praevium ad operationem, praesertim si in impossibilitate actionis in distans fundetur. Ideo praestat rationem formalem actualis praesentiae Dei in re aliqua constitui in immensitate, ut fundamento ex parte Dei, et in eius operatione libera, ut conditione requisita ad exsistentiam illius rei cui adstat Deus. 133. Obiectiones. 1. Saepe in sacra Scriptura dicitur Deus esse praecise in caelo, aut in templo, venire, abire, recedere. Ergo non est ubi­ que, nec immensus. Ex ipsa ratione realis praesentiae Dei in rebus, prout declarata est, se­ quitur iure dici Deus peculiari modo praesens ubi quid novum operatur, aut singulari modo manifestatur. Ideo praesertim dicitur esse in caelo, in templo, in animabus iustis; at nullibi dicitur esse Deum in aliquo loco, ita ut non sit in alio. Singulari modo Deum esse in caelo (passim, ut Deut 26,15; Ps 2,4, etc.; 3 Reg 8,34; Is 63,15) ipse Christus nos intelligere voluit, cum nos orare docuit: Pater noster, qui es in caelis, Mt 6,9, ut declarat S.Bernardus: «Licet ubique esse Deus non dubitetur, sic tamen in caelo est, ut... nec esse videatur in terris. Propter quod orantes dicimus: Pater noster, qui es in caelis..., si praesentiam illam cogitamus, qua beati angeli perfruuntur, videmur vix aliquam Dei protectionem et nomen habere»27; voluit nempe Christus mentes nostras ad caelestia erigere, ubi Deus plene ut est se manifestat, et quidem maxime ut Pater, qui dat nobis vitam aeternam. In templo et in aliis sanctuariis et locis ubi se manifestavit, Bethel, Sichem, Silo, Gabaon (Gen 28,16; Num 7,8; 3 Reg 8,10 etc.) quia sunt destinati ad cultum. In animabus iustis (Io 14,23; Rom 8,11 etc.) per dona gratiae (v. tractatum De Trinitate c.5). Hinc locutiones, quae Deum moveri loca­ liter innuunt, pertinent ad anthropomorphicum loquendi modum haec exprimendi28. 2. Patres interdum dicunt Deum non esse in loco corporeo, potius esse extra mundum. Ita Orîgenes: «Ne quis dicat in loco corporeo esse Deum, ad hoc enim consequitur et illum esse corpus» (R 472). Dist. assert. Id dicunt ut declarent Deum non esse in loco per modum locati, sive circumscriptive, conc.; ut negent ullo modo esse praesentem, nego. Cf. S.Cyrillum Alexandrinum, n.131. Dubitatum quidem est an Tertullianus, Clemens Alexandrinus et Lactantius erraverint in hac re; sed possunt recte intelligi, ut ostendit Petavius 29■ 3. Denominationes ac relationes spatiales sunt propriae et exclusivae corporum; inde antiquum proloquium «incorporalia non esse in loco» 30. 2» Ioannes A S.Thoma, In i p. q.8 n.3; Billuart, De Deo d.5 a.j’p’j: Billot, De Deo uno c.2 q.8. Cf. Muncunill, 167; De San, 134 n.i, ubi accurate expendit doctrinam S.Thomae de hac re. 27 In Ps. 90 s.i: ML 183,188-189. De praesentia Dei in vita spirituali v. F.Cavré, Les sources de l’amour divin. La Divine présence d'après St.Augustin (Paris 1932), et tractatus asceticos et mysticos, ut La Puente et Rodrîguez. 28 Cf. Heinisch, o.c., 85,86; G.Westphal, Jahiues Wohnstdttcn nach der Anschauungen der alten Hebrder (Giessen 1908, Beihefte 15 ZaltW); Ceuppens, o.c., 61 s. Videas nihilomi­ nus rationalistes inter se certantes de habitatione lahve, quam Gunkel vult solum esse caelum. Stade contra solam terram, et quidem diversis locis successive. 29 De Deo I.3 c.7. 20 Ex opusculo Quomodo substantiae in eo quod sint bonae sint, cum non sint substantialia bona, quod De hebdomadibus dicebatur, Boetio tributo (ML 64,1311), ^quodque Gilbertus 108 I.M.DALMAU, DE DEO DNO ET TRINO. I Ergo potius dicendum est eminentiam divini esse excludere ab eo praesen­ tiam in loco. Dist. antec. Relationes spatiales strictius dictae, quae important praesen­ tiam circumscriptivam, sunt propriae et exclusivae corporum, conc. antec.; quae stant cum praesentia definitiva aut repletiva, nego antec. Proloquium illud aliter admitti nequit, nisi secundum priorem sensum. Et nego cons.; nam eminentia divinae essentiae potius dici debet radix aut ratio exigens omnipraesentiam Dei, modo explicato. 134. De praesentia Dei in spatiis imaginariis. Haec quaestio, licet saepe dicatur fere de modo loquendi, discuti satis solet a theologis31. Id modo tenendum videtur. Si praesentia Dei in spatio intelligitur praecise realis coexsistentia in loco cum reali extensione locali, evidens est eam non dari, si deficit terminus creatus. Verum vix probari posset locutio «Deus non est praesens, nisi in mundo de facto creato» quae expresse reprobata est a S. Augustino 32; sicut falso diceretur Deum non exstitisse ante creatio­ nem mundi, eo quod adverbium ante non haberet sensum extra tempus reale. Ratio est quia denominationes spatiales vix aut nullatenus concipere possumus omissa connotatione spatii imaginarii (quod nullo pacto asseri­ tur quid exsistens, ut patet); ideo non sine causa dici potest Deus suam praesentiam exhibere ubicumque corpus aut extensio aliqua adesse potest. Praeterea, ita explicari debet nova praesentia Dei in rebus, ut sine accessu ac mutatione fieri logice constet. Id autem, nihil aliud, volunt qui loquun­ tur de exsistentia Dei in spatiis imaginariis; est nempe modus, imperfec­ tus, sed fere necessarius, exprimendi propriam rationem immensitatis divinae. Corollarium doctrinae catholicae de essentia Dei. 135. Pantheismus reiciendus est. Pantheismus, sive monismus pantheisticus 3Î, est doctrina diversis admodum modis proposita, quae, ut nomen indicat, tenet omnia constituta intrinsecus esse unica substantia divina, cuius cetera quae dicuntur non sint nisi modi, sive manifes­ tationes, sive emanationes, sive momenta evolutionis realis aut logicae. Haec theoria pervertit notiones etiam primas et uni­ versales circa divinitatem, adeo ut pantheismus opponatur om­ nibus thesibus catholicis et philosophicis de natura Dei. Imo iure dici debet atheismus quidam larvatus, qui specie quadam theismi sensus fovet, quibus homines sibi de religione blan­ diantur. Ita pantheismus opponitur distinctioni ac essentiali Porretanus ct S.Thomas commentati sunt; de co v. M.Grabmann, Dic Ceschichte der scholastichcn Methode (Freiburg 1909) 1,173. 31 V. Suarez, Mctaph. d.30 s.7 n.28-38; Urrâburu, i6is; Muncunill, 168. Modum excedit De San, l.c., p.335. cum contendit «nullo prorsus ne impropriissime quidem, sensu» dici posse Deum esse in spatiis imaginariis. 32 De civitate Dei Lu c.5: ML 41.321; St.Grabowski, The All-Present God. A Study in St.Augustin (St.Louis 1954). 33 De pantheismo v. auctores Theologiae naturalis ut Hontheim, 465-509; HellIn, 415-427. Doctrinae conspectum et uberem bibliographiam reperies apud F.Klimke, Der monismus (Freiburg 1911); Schalck, Panthéisme: DTC 11,1855-1873; (R- de Rafael], Panteismo: Enciclopedia Espasa, 41,850-870, ubi peculiarem investigationem de pantheismo mediaevali. Interpretatio pantheismi spinoziani quam profert A.Valensin, Panthéisme: DAFC 3.1303-1333» quasi tantum vellet unionem veluti hypostaticam rerum omnium cum Deo, stare nequit. L.l c.2 a.2. deus immensus, pantheismus. th.10 n.133-136 109 eminentiae divinae supra omnes alias res; destruit dependen­ tiam hominis a Deo; contradicit divinae simplicitati, immuta­ bilitati, infinitati, cuius conceptum radicitus tollit, licet in ipsa fundari velit. Negat praeterea creationem, libertatem huma­ nam etc. Diversas formas pantheismi ac semipantheismi exponere ad Philosophiam pertinet. Sufficiat hic notare eas quae peculiari modo, praeter universalem erroris damnationem, ab Ecclesia proscriptae sunt. Saec.V et VI damnatus est Priscillianismus, qui animam humanam portionem Dei affirmabat (D 31 235). Concilium Lateranense IV saec.XIII proscripsit doctrinam Amalrici de Bene, qui cum David de Dînant Deum partem mundi dixit (D 433). Ioannes XXII (saec.XIV) et Innocen­ tius XI (saec.XVII) ut haereticas reiecerunt propositiones pantheismum sapientes Eckardi et Michaelis de Molinos de transformatione animae iustae in Deum (D 510-513 1225). Pius IX pantheismum reiecit in Syllabo prop.i (D 1701). Concilium Vaticanum postquam in cp.i s.3 (D 1782) docuit Deum praedicandum esse re et essentia a mundo distinctum, in C.3 et 4 De Deo rerum omnium creatore (D 1804 1805) ana­ themate damnat pantheismum in universum et tres eius formas peculiares, pantheismum emanatistam gnosticorum et Plotini, Scoti Eriugenae et aliorum, pantheismum realem evolutionisticum scholae eleaticae, Davidis de Dinant, Giordano Bruno, Spinoza, et pantheismum idealismi transcendentalis, Fichte, Schelling, Hegel, etc. Tandem Pius X in Encyclica Pascendi modernistas arguit quod eorum doctrina de symbo­ lisme et immanentia in pantheismum ducat (D 2108). Optima refutatio pantheismi habetur in complexu doctri­ nae theologicae circa Deum et creationem. Nec difficile est ostendere pantheismum opponi principiis metaphysicis con­ tradictionis et causalitatis, et adversari factis psychologicis li­ bertatis, unitatis personalis, factis experientiae distinctionis re­ rum ab aliis, ac tandem ordini morali. 136. Scholion i. De personalitate Dei. Cum ut nota theologiae christianae adversus monistas et pantheistas, praeser­ tim evolutionistas, statuitur Deum esse personalem, id maxime intenditur, naturam divinam esse intellectualem ac sui con­ sciam, et quid omnino fixum ac determinatum, non evolutioni deditum, neque ulli indeterminationi subiectum. Quod, ut pa­ tet, est de fide, et theologia naturali probatum. Ulterior vero quaestio de conceptu personae in divinis, ac de modo quo Deo 110 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I convenit, propria est theologiae trinitariae; ibi proinde suus erit locus. 137. Scholion 2. Deus est actus purus. Haec notio actus puri, qua S.Thomas saepe effert omni­ modam eminentiam Dei in oppositione ad potentialitatem crea­ turae, duplici modo intelligi potest. Prout actus purus oppo­ nitur essentialiter et omnimodo potentiae obiectivae, significat aseitatem, seu necessitatem exsistendi, estque prima notio Dei. Prout vero actus purus opponitur omni potentialitati passivae et subiectivae, denotat perfectionem supereminentem, quae per attributa negativa declaratur et probatur. Est ergo formula aptissima ad perfectionem divinitatis synthetice significandam. Notio actus puri nullo modo opponitur potentiae activae ad extra, neque potentiae activitatis ad intra quam includunt divinae processiones. Quo vero pacto activitas divina, sive immanens, sive transiens, nullam secum ferat potentialitatem passivam, imo quo pacto, non solum in ordine quasi statico, sed etiam in ordine veluti dinamico, sit Deus actus purus, pro­ priis locis declaratur 34. CAPUT III De scientia Dei Praeambulum de vita Dei in universum S.Th., q.18; Suarez, Metaphys. d.30 s.14; Ruiz de Montoya, De scientia Dei d.i et ult.; ScHEEBEN, 589; MuNCUNILL, 2ÔO-273 ! LeRCHER, Ι3Ο-4Ο. 138. Adhuc esse Dei velut statice consideravimus; nunc autem ad eius activitatem tractandam accedimus. Activitas en­ tis duplex est, immanens et transiens; utramque enti perfec­ tissimo competere patet. Verum activitatem Dei ad extra pe­ culiares tractatus theologici sibi propriam habent. Ideo de una activitate immanenti fere agendum nobis est. Activitas immanens proprie dicta est vita; vivum enim ens communi sensu id solum dicitur quod activitatem exercet in seipsum, quod actionem proferat in ipso agente receptam, qua se vel evolvat, vel perficiat, vel actuet se ipsum, sive in ordine ad se, sive etiam in ordine ad alia. Ideo vivens est sub34 CG 1,16; I q.2 a.3; q.3 a.2;q.9 a.i et alibi passim. V. A.Gardeil, Acte pur: DTC 1,13435; Kleutgen, Die Philosophie der Vorzeit 1,564-570; E.Mijon, Der Bcgriff des tactus purus» in der Scholastik und bei H.Schell: JahrbPhTh (1910) 446-462. L.l C.3. DEUS ACTUS PURUS. VITA DEI. N. 137-139 111 stantia cui convenit secundum suam naturam movere seipsam, vel agere se quocumque modo ad operationem, ut dicit S.Tho­ mas q.18 a.2. Verum ex ipsa notione difficultas exsurgit quo pacto pos­ sit vita Deo tribui, cum ex probata infinitate, immutabilitate ac simplicitate divina, nec motus, neque evolutio admitti in eo possit, aut nova ei perfectio advenire. Tamen tribui ei debet, nam per se notum est perfectius esse ens vivum quam non vivum. Ideo videndum est quae notae adeo essentiales sint conceptui vitae, ut necessario, etsi analogice cum vita creata, in vita increata reperiri possint. 139. Iam ad perfectionem vitae pertinet tantum ut sit activitas immanens, adeo ut quo perfectior sit activitas et per­ fectior immanentia, perfectior quoque erit vita. Imperfectam autem vitam creatam efficiunt, quod activitas sine motu ac sine causalitate exerceri nequeat, ac numquam a se ipso solo exerceatur, et quod immanentia activitatis non sit plena ac perfecta. Id ostendit S.Thomas a.3 discurrens per omnium vi­ ventium genera, in quibus apparet perfectiorem esse vitam quae minoris motus egeat, unde etiam perfectior habeatur im­ manentia; quo concluditur perfectissimam in creatis esse vitam entis spiritualis propriam, intellectionem et volitionem. Ideo ad perfectionem viventis pertinet quod actuet se; ad imperfec­ tionem quod hoc habeat per causalitatem et cum distinctione inter actum primum et secundum, quod non est de conceptu prioris perfectionis. Perfectissima igitur erit vita entis quod activitate gaudeat intelligendi et volendi plene secum identificata, seu sit activitas subsistens, quo et perfectissima operatio sine mutatione, et operationis immanentia summa, nempe metaphysica, habetur .* Quo apparet, ut per transennam sit dictum, quam absurde nostris die­ bus saepe conceptus vitae promoveatur, etiam in rebus theologicis, qui totam vitam ponat in una evolutione ac mutatione substantiali, quae pro­ pria est imperfectissimae formae viventis, vegetativae sc., quique neces­ sario ad alia genera vitae superioris, spiritualis ac religiosae praesertim, aptari deberet. Id quidem non nisi ex quodam subiacente materialismo aut sensualismo explicari posse videtur. N.B. Ratio naturalis in declaranda vita Dei non ultra procedere potest. Tamen ex revelatione scimus vitam divinam non iis concludi; sunt enim in vita divina processiones immanentes ad intra, secundum intellectum et voluntatem, quibus termini subsistentes procedunt, indentificati quidem cum substantia divina, sed inter se realiter distincti. V. tractatum de Tri­ nitate. 1 Suarbz, Metaphy. d.30 s.14 n.3.7.8. 112 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 140. «Deum vivere» veritas est saepissime proposita in fontibus revelationis. Ecclesia in Lateranensi IV (D 428) ex­ hibet vitales operationes Trinitatis; Vaticanum (D 1782) Deum intellectu et voluntate infinitum profitetur. S.Scriptura ut nota veri Dei appellatione vivi eum signat, illum contraponens idolis vita carentibus Deut 32,39: Videte quod ego sim. solus et non sit alius deus praeter me; ego occidam et ego vivere faciam. Ps 113,12-16; 1er 10,10: Dominus autem Deus verus est, ipse Deus vivus et rex sempiternus. Mt 16,16: Tu es Christus Filius Dei vivi (του θεού τού ζώντο$). Act 14,14: annuntiantes vobis ab his vanis converti ad Deum vivum, etcetera; Deus ipse saepe dicit Vivo ego Deut 32,40, ita ut formula Vivo ego, Vivit Deus sit adhibita pro iureiurando 4 Reg 2,2; Mt 26,63. Vitam Dei exhibent Sap 7,22-8,1; Prov 8; Io 1,4; 5,26: Sicut Pater habet vitam in semetipso...; 1 Io i,iss; 5,20. Ideo Christus Deus-homo est vita, et eius vitae participatio est nostra vita aeterna Io 6,40.55.59; 14,6. Sancti Patres vitam divinam eiusque perfectionem multis modis pulchre declarant. S.Clemens Romanus: «Vivit Deus, vivit Dominus lesus Christus, vivit Spiritus Sanctus, fides et spes electorum» (R 28) 2. Dicitur Deus «vita ex se ipso» (αύτοζωή), «vivus natura sua» (ζωή κατά φύσιν) a S.Gregorio Nysseno 3 et S.Cyrillo Alexandrino 4. S.Augustinus: «Tibi esse et vivere non aliud est; quia summe esse et summe vivere idipsum est»5. Ratio id dictat. Ex sensu enim omnium vita est perfectio pura, nam ex suo conceptu melius est vivere, quam non vive­ re, ergo non potest concipi perfectio maior non vitalis, quae eam eminenter contineat. Aliunde ex declaratis, potest dari vita sine motu et imperfectione. Dices: Concipi nequit vita qua nihil producatur. Ergo, saltem si prae­ scindimus a processionibus Trinitatis, de quibus ratio nihil scit, Deus nequit dici vivens. Nego antec., quod non bene probatur ex eo quod in creatis nequeat dari vita sine productione ipsius actus intelligendi et volendi, quae in divinis non datur; sufficit enim ut intelligamus intellectionem et volitionem esse actum, qui multo perfectius habetur, si identificatur cum substantia divina non producta. 2 3 4 5 Ita vertimus ex graeco S.Clementis locum; non, ut habet translatio in R, «Sicut vivit...» C.Eunomium 8 : MG 45.307. In Ioann. 2,4: MG 73,28$. Confess. 1.1 c.6 n.10: ML 32. L.I C.3 A.l. VITA ET SCIENTIA DEI. TH.11 N.140-142 113 ARTICULUS I De subiectiva perfectione scientiae Dei i 4i. Vita entis spiritualis duplicem operationem complec­ titur, intelligendi et volendi; ex quibus ordine saltem rationis intelligentia prior est. Intellectio divina scientia a theologis nuncupatur, quia hoc nomine perfectissima humana cognitio significatur. Quaestiones de scientia Dei tribus articulis attingimus: ° de perfectione subiectiva scientiae Dei; 2.° de eius obiecto; i. 3.0 de medio, ut aiunt, seu de modo scientiae divinae. Thesis ii. Deus est intellectio subsistens infinitae per­ fectionis. S.Th., q.14 a.1.4.5; Suârez, De Deo I.3 c.i; Metaphys. d.30 s.15; Scheeben, 990; Fran· ZEL1N, th.36-37; Muncunill, n.260-275.293-307; Pesch, prop.26.28. Nexus. Cognitio in universum est vitalis quaedam assimilatio obiecti alicuius; qui cognoscit enim aliquid cognoscit; ideo ex obiecto cognito et ex modo cognoscendi eius perfectio investigari debet. Tamen de cognitione divina quaedam iam in antecessum statuere possumus, et quidem maximi momenti, relate ad eius perfectionem, quae ex dictis de attributis divi­ nis sponte fluunt, et viam parant ad eius obiectivam perfec­ tionem attingendam; sunt autem quae in thesi asserimus. 142. Notiones. Deus scit, intelligit; sed eius intelligere non potest ei advenire ad modum accidentis, ob simplicitatem divinam, sed debet esse ipsa substantia Dei; ideo dicitur «Deus est intellectio subsistens» 6 potius quam Deus habet scien­ tiam, etsi hic modus loquendi communiter adhibetur. Sequi­ tur inde scientiam Dei non esse quid productum, neque dari in Deo facultatem, seu intellectum in actu primo, qui eliciat actum secundum intelligendi. Nihil tamen obstat quominus ratione nostra distinguamus in Deo intellectum veluti rationem sufficientem subiectivam intellectionis divinae, praesertim cum multa sint quae Deus intellegit uno simplicissimo actu. Perfectio infinita intellectionis divinae considerari de­ bet: a) ex parte entitatis intellectionis; b) ex parte naturae cognitionis ut talis; c) ex parte proprietatum quae illi ut tali conveniunt, quae logicae vocantur. * Ita Pesch, prop.26. Cf. SuArez, De Trinitate l.i c.6 n.9.14. 114 I.M.DALMAU, DE DEO ÜNO ET TRINO. I a) Cum entitas intellectionis divinae sit ipsa substantia divina, habet omnes perfectiones divinitatis, infinitatem, sim­ plicitatem, immutabilitatem physicam, aeternitatem. b) Scientia divina non est habitus, sed actus; non est mera simplex apprehensio, nec ratiocinium, quae imperfectionem di­ cunt, sed iudicium seu affirmatio, quod tamen non fit per com­ positionem et divisionem, sed per simplicissimam intuitionem tendentiae formaliter assertivae7; tandem cognitio divina non abstrahit aut distinguit quae in re unum sunt, neque universa­ les conceptus efformat, sed est plena intuitio et comprehensio totius realitatis. Potest tamen admitti in Deo scientia veluti objective abstractiva, nempe scientia de obiecto mere abstracto, in illo signo rationis considerata8. c) Proprietates logicae scientiae sunt veritas, claritas, di­ stinctio et certitudo absoluta, seu plena, perspicua, distincta et firma conformatio cum obiecto, radicaliter exclusis falsitate, confusione, ignorantia, dubio, opinione ac probabilitate; tan­ dem invariabilitas logica, etiamsi variatio pure logica consiste­ re posset cum immutabilitate physica; Deus sc. non incipit aut desinit aliquid cognoscere, nec mutantur proprietates logicae intellectionis. 143. Sententiae. Inter catholicos nemo est qui doctri­ nam thesis non teneat, aut propositam explicationem in dubium vertat. Imo fuerunt qui ne ratione quidem nostra admitterent in Deo intellectum velut radicem intellectionis divinae 9; id tamen communius dicitur, nam adest in re fundamentum. Unus Aureolus formalem ac distinctam rerum creatarum co­ gnitionem Deo denegavit. Averroes dixit creaturas non nisi abstracte et obscure a Deo cognosci. Pantheistae evolutionistae tradunt evolutione sui, unici entis, fieri Deum in dies sui et aliarum rerum conscium. Doctrina Ecclesiae. Praeter praedicationem universalem, expresse intellectio infinite perfecta definita est in Vaticano (D 1782). Valor dogmaticus et theologicus. Deum habere intelligentiam eamque infinite perfectam est de fide divina, catholica, definita. Intellectionem divinam esse subsistentem et perfec­ tam, modo declarato, est saltem theologice certum. 7 Muncunill, 300. Id maxime notandum censemus, quo plures difficultates de scientia Dei evanescere videntur. 8 S.Th., De ver. q.2 a.9 ad 2; Molina, In 1 p. q.14 a.9; SuArez, o.c., 8.15 n.39-40; Ruiz de Montoya, d.i7 s.4 et 5; Franzelin, 395; UrrAburu, o.c., 15. 9 Muncunill, 265 ; UrrAburu, 2,10-12, ubi reperies auctores qui diverso modo loquuntur. L.1 C.3 A.l. DEUS SCIENS. TH.ll N.142-145 115 144. Probatur ex sacra Scriptura10, a) Deum esse intelligentem in singulis paginis Scripturae et verbis et factis dicitur; ac in thesibus sequentibus exponitur doctrina libro­ rum sacrorum circa scientiam Dei de singulis rebus. b) Infinita perfectio scientiae Dei diversis modis expri­ mitur. i Reg (Sam) 2,3 : Deus scientiarum Dominus est, sc. lahve est Deus qui habet profundam scientiam. Ideo de Deo saepe dicitur sapientia, et multis extollitur sapientia Dei, quae con­ sideratur ut summus gradus intelligentiae et scientiae. lob 12, 13: Apud ipsum est sapientia et fortitudo, ipse habet consilium et intelligentiam, quod ipsa animalia proclamant (v.7). Ps 135,4: qui fecit caelos cum sapientia; in hebraico vox tebunah indicat sapientiam quae omnia penetrat et ad suum finem dirigit, ac in libris sapientialibus, qui toti sunt in laudibus sapientiae quae Deus est Prov 8,14-16 vel a Deo est, haec vox habetur ut synonima hokemah. c) Ad commendationem sapientiae et scientiae Dei per­ tinet quod Ps 146,4s: definit numerum stellarum (quod nemo potest Gen 15,5) et singulas nomine vocat; iam imponere rebus nomen adaequatum semitis signum est magnae scientiae; ideo sapientiae eius non est numerus. d) Infinita perfectio scientiae divinae docetur magna pon­ deratione in scientia quam Deus de homine habet (quod valet de omnibus aliis rebus a fortiori). Ps 138,1-6: Domine scrutaris me et novisti, cum sedeo et cum surgo, cum ambulo et cum recumbo, omnes vias meas, sc. omnes omnino actiones meas, intelligis, cogitationes meas, et quidem e longinquo, antequam fiant, et cum verbum nondum est super linguam meam, ecce iam nosti totum; ideo a tergo et a fronte complecteris me et ponis super me manum tuam, et a te effugere nequeo. Nimis mirabilis est mihi scientia haec, sublimis, non capio eam. e) S.Paulus Rom 11,33-34 miratus consilia divina circa electionem et reprobationem iudaeorum ait: O altitudo divitia­ rum sapientiae et scientiae Dei (O abyssus misericordiae...) quam incomprehensibilia sunt iudicia eius, et investigabiles viae eius etc. f) Ideo Deus est veritas Io 14,6; lux et in eo tenebrae non sunt ullae 1 Io 1,5. 145. Probatur ex traditione. Sancti Patres perfectio­ nem infinitam divinae intellectionis multis modis efferunt, ut 10 A.Bea, De Pentateucho (Romae 1933) 139; Calés, Le Livre des Psaumes 2,529.547.620; P.Dhorme, Le Livre de lob (Paris 1926) 158; P.Szczygiel, Das Buch lob (1931) 84; B.Duhm, Die Psalmen (1922) 456; S.Peeters, Das Duch der Psalmen (1930) 34i ; E.Pannier, Les Psau­ mes (Paris 1937) 538.563. 116 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I in sequentibus videbimus. Ita Clemens Alexandrinus: Deus «simul omnia ac singillatim etiam unumquodque aspicit uno intuitu» (R 429). S.Augustinus: «Quae autem scientia Dei est ipsa et sapientia, et quae sapientia ipsa essentia sive substan­ tia; quia in illa naturae simplicitate mirabili non est aliud sapere aliud esse, sed quod est sapere hoc est esse» (R 1676). «Non possumus dicere Deum ignorata fecisse, et non nisi ea facta didicisse» (R 1803). Ratione. 1. Deus est intelligens perfectissimum. Nam quo ens immaterialius est, eo perfectius intellegit. Atqui Deus est in summo gradu immaterialitatis (q.14 a.i). Intellectio prae­ terea est perfectio pura. Ergo Deo infinito deesse non potest. 2. «Necesse est dicere quod intelligere Dei est eius sub­ stantia... Nam intelligere est perfectio et actus intelligentis» (a.4). Atqui Deo simplicissimo et essentialiter infinito nequit advenire ulla perfectio. 3. Scientia Dei perfectissima esse debet, cum quidquid de Deo dicitur infinite perfectum est. Ergo excludi debent a scientia divina omnes imperfectiones; debet igitur habere in summo gradu perfectiones omnes scientiae, tam entitativas quam logicas. 146. Obiectiones. 1. Deus exhibetur in S.Scriptura veniens ut vi­ deat et sciat quid faciant homines Gen 11,5; 18,21 etc. Ergo non habet ex se perfectissimam et invariabilem scientiam. Haec et similia pertinent ad anthropomorphicum loquendi modum, ut iam dictum est. 2. Cognitio est assimilatio obiecti. Atqui repugnat substantiam Dei assimilari alicui. Ergo cognitio divina non potest esse ipsa eius substantia. Dist. mai. Cognitio necessario est assimilatio quodammodo physica obiecti, nempe entitas tota quanta producta ad assimilandum cognoscen­ tem obiecto cognito, nego mai.; assimilatio mere intentionalis, cone. mai. Contradist. min. Nego cons. Assimilatio intentionalis, quae vocatur, si mere talis est, ut in divina scientia de obiecto creato, et nihil habet admixtum productae similitudinis physicae, nihil imperfectionis continet. Cognitio vero divina de se ipso habet similitudinem metaphysicam identitatis cum obiecto. N.B. Ex dictis scientiam divinam esse ipsum absolutum esse Dei, se­ quitur eam non esse in sua essentia entitatem tantum ad hoc destinatam ut obiectum referat; ideo non dicit relationem realem transcendentalem ad illud, ut dicit cognitio creata. Cum autem nos concipere non possimus intellectionem nisi per relationem ad obiectum, ideo dici solet divinam scientiam addere supra essentiam divinam relationem rationis aut secun­ dum dici. 3. Obiecta scientiae Dei variabilia sunt. Atqui scientia vera conformari debet obiecto. Ergo scientia Dei debet variabilis esse, saltem logice. Cone. mai. Dist. min. Scientia vera debet repraesentare omnes variatio­ nes obiecti, cone, min.; debet ipsa variari, ita ut nequeat simul ab aeterno omnes variationes referre, nego min. In hac obiectione attingitur sophisma, L.l C.3 Λ.2. DEUS OMNISCIENS. TH.12 N.145-147 117 quo nuper fundatur relativitas, quae dicitur, seu potius variabilitas verita­ tis; quasi ex eo quod res variantur, iam veritas universaliter immutabilis esse non posset. Verum licet res sit contingens et variabilis, affirmabilitas eius ut contingentis et variabilis, aut simpliciter affirmabilitas alicuius facti contingentis in tempore, necessaria est et invariabilis ll. Corollarium. Deus est ipsa veritas in ordine verita­ Locutio Deus est ipsa veritas non tantum signi­ ficat rationem veritatis ontologicae, sed etiam veritatem in ordine logico et morali (de hac non agimus nunc). Est ipsa veritas logica; nam eo quod scientia divina est infinita, simpEcissima, comprehensiva omnis veritatis, plenissime vera et cer­ ta, sine ullo possibili errore et ignorantia, scientia Dei est plenitudo veritatis. lure igitur vocatur ipsa veritas. Imo omnis veritas logica in creatis est ab ipsa veritate divina, non solum ut a causa efficiente, quia veritas divina identificatur cum essentia divina, sed etiam ut a causa exemplari, ita ut omnis veritas intellectus creati sit imitatio quaedam deficientissima divinae veritatis. Ideo omnis veritas logica dici potest pendere a veritate divina I2. tis logicae. ARTICULUS De II obiecto divinae scientiae Thesis 12. Deus est omnisciens; singillatim Deus co­ gnoscit se ipsum, possibilia omnia et in universum res omnes de facto exsistentes in aliqua temporis dif­ ferentia. S.Th., q.i4 a.2.3.5.6.9.11 ; Suarez, De Deo 1.2 c.1-3; Metaphys. d.30 s.15; Franzelin, th.37 41; Muncunill, 277-292. 147. Nexus. Declarata perfectione subiectiva scientiae Dei, de obiectis quae attingit agere opus est; his namque per­ fectio obiectiva scientiae dignoscitur, quasi extensive, ex mul­ titudine terminorum ad quos se extendit. Infinitudinem scien­ tiae divinae ex hac parte significamus primo asserto generali: Deus est omnisciens, scit nempe omnia quae sciri possunt. Deinde obiecta cognita a Deo in quasdam differentias distri­ buimus, ut illa omnia asseramus a divina scientia attingi, iis perfectionis logicae notis ornata, quas supra descripsimus. Spe­ cies autem obiectorum sunt: Deus ipse; possibilia; creata omnia, quae futura dici possunt respectu divinae aeternitatis, in quibus 1 1 Cf. Relatividad del conocimiento: Encyclopedia Espasa 50,460-461. 12 Pohle, 230-238. 118 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I peculiari modo agendum est de futuris liberis; tandem contin­ gentia conditionate futura. Duo postrema genera ad sequentes theses reicimus. Notiones. Possibile dicitur quod potest esse seu exsis­ tere, licet de facto non sit. Pure possibile est quod nunquam de facto exsistet; possibile non pure tale quod nunc non est, sed aliquando erit. Cum praeter Deum nihil aeternum sit, omnia creata possunt dici fuisse possibilia antequam producerentur. Omnia a Deo cognosci asserimus, tam pure possibilia, quam non pure talia, et quidem in eodem signo rationis, sc. Deum cognoscere res omnes ut possibiles, in signo priori ad earum futuritionem; quae cognitio habet in Deo tendentiam formaliter iudicativam, Deus nempe iudicat veras esse propositiones quas nos efformamus de possibilibus. Cognitionem de possi­ bilibus formaliter haberi in Deo intelligimus, non tantum emi­ nenter. De signis rationis. Cum hic et alias in Theologia frequen­ ter de signis rationis sermo sit, iuvat hanc notionem breviter exponere. Signa rationis dicuntur diversi status ideales eius­ dem rei, sive re (positive aut negative), sive ratione ratiocinata distincti, quorum alter alterum logice praecedit; res enim quae nunc est, erat futura antequam esset, et possibilis antequam esset futura. In divinis ordo signorum datur, supposita neces­ saria distinctione rationis, inter intellectum et voluntatem, et in ipsa intellectione et volitione, quatenus diversa obiecta attin­ gunt, inter quae, cum fundamento in re, ordinem statuere de­ bemus; distinctio enim sine ordine confusio esset. Ita cum nihil sit creatum sine voluntate Dei rationabili, debemus ra­ tione nostra concipere priorem scientiam Dei de re ut possibi­ li, secundo voluntatem creandi illam, tandem scientiam de re exsistente. Certe ordo signorum, sicut ipsa praedicatorum di­ stinctio formalis, opus est nostri intellectus (ideo vocantur signa rationis), qui aliter nequit de simplicissima entitate co­ gitare; nec Deo formaliter tribuitur; adest tamen fundamen­ tum in Deo ad illum statuendum '. 148. Adversarii. Catholici omnes, ut patet, thesim te­ nent. Sunt tamen qui explicite statuant Deum cognoscere pure possibilia, nec tam solliciti videantur de cognitione omnium, etiam non pure possibilium, ut formaliter Deo asserta. 1 Cf. SuÀREZ, De Incarnatione d.s s.I n.tsqq., Opusc. 2 1.2 c.8 n.9; HellIn, 829. Immerito igitur communem doctrinam scholasticorum de signis rationis impugnavit M.de la Taille, Sur diverses classifications de la science de Dieu: RechScRel 13 (1923) 7-23. Quae autem theoria de scientia operaria («science ouvrière») iis substituere nititur reicicndasunt; v. n.180. L.l c.3 λ.2. deus omnisciens. th.12 n.147-149 119 An Aristoteles erraverit circa cognitionem divinam de rebus a se diversis non liquet 2. Averroes certe distinctam earum notitiam Deo denegat, ait enim tantum sub ratione en­ tis in communi a Deo attingi. Quid simile protulit Aureo­ lus 3. Doctrina Ecclesiae. Thesis est doctrina in praedicatio­ ne Ecclesiae manifeste tradita, et implicite continetur in defi­ nitione Vaticani Deum intellectione infinite perfectum esse et in se beatissimum, et omnia nuda et aperta esse oculis eius (D 1782 1784). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica, si prae­ scindimus a quaestione an scientia non pure possibilium formaliter in Deo poni debeat, quod tamen omnino affirmandum videtur. 149. Probatur ex sacra Scriptura. «Fides Dei omniscientis pervadit totum V.T.»4, nec minus N.T., ut patet, a) Omniscientia in universum, tam positive Deus omnia scit, quam negative nihil absconditur ab eo, saepissime effertur, lob 28,24-27; Ps 138,5; Eccli 23,27-29; 42,19; Sap 9,11; 1 Io 3, 20; uno verbo Deus habet omnium scientiam. Nihil absconditur a Deo: lob 21,6; Prov 15,11; Eccli 39,24; Dan 2,22; 13,42; Hebr 4,13. b) In specie Deus cognoscit se ipsum Ex 3,14 etc. dum loquitur de se et nomen sibi proprium dat. Imo sicut quae sunt in homine nemo novit nisi spiritus hominis, ita Spiritus scru­ tatur etiam profunda Dei: 1 Cor 2,9-115; ac Mt 11,27 (Lc 10, 22): nemo novit (έτπγιγνώσκει, cognoscit directe, immediate, plene) Patrem nisi Filius, nec Filium nisi Pater; quae duae locutiones non separatae intelligendae sunt, ut patet6. Deus est ergo sui conscius 7. c) Possibilium scientia, etiam non pure talium, adest in Deo, qui omnia operatur secundum consilium voluntatis suae: Eph 1,11, et omnium providentiam habet, eique omnia possi­ bilia sunt: Mt 19,26; Lc 1,37; 1 Reg (Sam) 2,1; qui vocat ea quae non sunt tamquam ea quae sunt: Rom 4,17; cuique ante­ quam crearentur omnia sunt agnita: Eccli 23,29 8. 2 V. De San, 147s. 3 Impugnatus a Capreolo, In 1 dist.25 q.2. 4 Heinisch, o.c., 87. 5 Ceuppens, 146. 6 Lebreton, Histoire du dogme de la Trinité 1,591*598; L.de Grandmaison, Jésus Christ (Paris 1928) 60-62; Prat, Jésus-Christ (Paris 1933) 2,17-18; G.Buzy, Evangile de S.Matthieu (Paris 1935) 148. 7 Otten, Apologie des gottlichen Beumsstseins (Paderborn 1897)· 8 Hic locus non ad meram scientiam visionis aeternam referendus videtur; cf. infra n.i 58s. 120 I.M.DALMAÜ, DE DEO UNO ET TRINO. I d) Deus cognoscit omnes res mundi, etiam minutissimas: fines mundi, omnia quae sub caelo sunt: lob 28,24; omnia ter­ rena: 2 Par 16,9; Zach 4,10 etc.; omnes stellas: Ps 146,4 etc.; omnia volatilia caeli: Ps 49,10-11; Mt 6,26; omnes capillos ca­ pitis: Mt 10,29. e) De caelo respicit Deus omnes filios hominum: Ps 32, 14; Ps 10,5; Ps 65,7; Ps 93,7ss; Os 5,3; bonos et malos: Ps 33, 16 (1 Petr 3,12); Prov 15,3; Sap 1,8; Ps 33,17; Ps 68,6; Eccli 17, 17; omnes vias et opera hominum: lob 14,16; Eccli 15,20 pas­ sim; peccata: Gen 6,5 etc., eaque propterea punit 9 ideoque in iudicio reddet unicuique secundum opera sua: lob 34,11; 1er 17, 10; Mt 16,27; Rom 2,6 etc. f) Deus cognoscit tenebras et quae non sunt: Ps 138,12; Rom 4,17. g) Scientia Dei omnia tempora complectitur, est aeterna: Eccli 17,13.16; 39,25; 42,19; Ps 138,5; Dan 13,42; Act 15,8 °. * 150. Probatur ex traditione. Sancti Patres iam ab initio, praesertim agendo de providentia et ut motivum bene agendi et vitandi peccatum, apertissime docent omniscientiam Dei. In omnibus fere paucis scriptis PP.Apostolicorum omniscientia Dei praedicatur: quater aut quinquies in Clemente Romano qui Deum vocat τταντειτότττην 55,6 u; ter in S.Ignatio; item in Polycarpo, 2 Clementis, et in Pastore Hermae *2. Eam saepe efferunt PP.Apologistae, ut S.Iustinus *3, Athe­ nagoras 14, Theophilus (R 177). Ex sequentibus Patribus in re perspicua quaedam dicta sufficiunt. S.Irenaeus: «Nihil omnino horum quae facta sunt et quae fiunt et quae fient scientiam Dei fugit» (R 202). Mi­ nutius Felix: Deus «soli sibi tantus quantus est notus» (R 270); idem S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 821); cf. dicta de incomprehensibilitate. S.Hippolytus: «Deus... utpote gnarus futurorum, est enim ei praescientia...» (R 397). Clemens Ale­ xandrinus: «Omnia ac unumquodque etiam singillatim aspicit uno intuitu» (R 429). Origenes: «Aggrediens Deus initium facturae mundi... percurrit mente unumquodque futurorum» (R 471). S.Augustinus: «In Dei sapientia omnium facienda­ rum rerum rationes sunt... Noverat ergo Deus omnia quae facit antequam faceret. Non enim possumus eum dicere igno­ rata fecisse et ea non nisi facta didicisse» (R 1803). Formaliter id continent quae de divina providentia traduntur 15. 9 10 11 12 13 Ceuppens, 156. I.Rabeneck, De Deo uno et trino fol.lithogr. 91 -99.101 -102. Epist. ad Corinthios 64,1; Funk, Patres apostolici, 1,183; v. ind. op. Funk, o.c., ind. Dial, cum Tryphone 127,2: MG 6,770; cf. th.s. 14 Cf. th.s. 33 V. th.19. L.l c.3 λ.2. deus omnisciens. th.12 n.149-152 121 151. Probatur ratione. A. In universum omniscientia Dei et quidem distincta et comprehensiva sequitur ex eius infinitate. Non enim est infinita scientia quae non attingit quidquid cognoscibile et quantum cognoscibile est. B. In specie. Deus cognoscit seipsum. Ens enim maxime intelligens nequit non cognoscere ens maxime intelligibile: q.14 a.2 et 3. Deus distincte cognoscit alia a se, praesertim quae exsis­ tentiam sortiuntur in qualibet durationis differentia. Quid­ quid est, cognoscibile est, et quidem distincte prout est. Ergo a Deo infinito cognoscitur. Praeterea Deus est causa omnium quae extra se sunt. Atqui Deus non caece operatur ad extra. Ergo ea distincte cognoscit: a.5.6.11. Deus possibilia cognoscit. Possibilia, etsi non sunt actu, sunt tamen potentia: a.9. Ergo ut talia cognoscibilia sunt. Ergo Deus ea cognoscit. Imo etiam eorum quae nullo modo sunt, ut impossibilium, ut etiam malorum et defectuum, Deus scien­ tiam habet. Nam ea cognosci non est nisi iudicari ea esse nihil aut malum, aut defectus, quod ex hoc solo quod revera non sunt, aut sunt defectus, affirmari potest. Possibilium tandem non pure talium scientia in Deo poni debet. Nam eorum scientia dirigit voluntatem divinam ea creandi; secus caece eorum exsis­ tentiam decerneret. Cf. Quodl.11 a.3. 152. Scholion. An Deus cognoscat infinita. Cum numerus possi­ bilium indefinitus sit, et omnium singillatim Deus actu scientiam habea' , dicendum est Deum actu cognoscere infinita. Ita S.Augustinus |6, et S.Thomas, a. 12. Inde tamen nihil sequi videtur, quo ad multitudinem actu infini­ tam possibilem argui possit. Nam Deum cognoscere actu infinita possibilia non est aliud quam Deum iudicare singula possibilia singillatim sumpta possibilia esse; unde tamen non sequitur eum iudicare eorum omnium col­ lectionem actu totam poni posse, sive simul, sive successive. Id nempe Deus iudicabit, si possibile est; secus non iudicabit '7. Obiectiones. i. In Scriptura dicitur Deus nescire malos (Hab 1,13; Mt 7,23; 25,12). Dist. assert. Dicitur Deus malos nescire scientia approbationis, sc. pro­ bando malos, conc.; prorsus eos nescire, nego ex ipsis locis. 2. S.Hieronymus negare videtur Deum cognoscere quaedam minuta: « Absurdum est ad hoc Dei deducere maiestatem, ut sciat per momenta singula quot culices nascantur, quotve moriantur» (R 1377). Is modus loquendi S.Doctoris nihil aliud exprimere vult, quam Deum non habere de iis providentiam singularem quam de homine habet. Cete­ rum alias ipse clare asserit «nihil esse quod fugiat providentiam et scientiam Dei» *8. *» De civ. Dei 1.12 c.18: ML 41,367.368. 17 Ergo ex scientia Dei solvi nequit discussa admodum possibilitas multitudinis actu infinitae. Cf. si placet Lossada, Curs. Philos. Physica tr.3 d.3 c.3 (ed.Barcinone 1883, t.6 p.260-266); Franzelin, 406-412; Pesch, 199-201; HellIn, 744-754; Pohle, o.c., 287. t» Comment, in feremiam 32,26: ML 24,895. 122 I.M.DALMAU, DE DEO ÜNO ET TRINO. I 3, Scientia de possibilibus abstracta est, nam possibilia non sunt actu. Atqui Deus abstractiones non efficit, nec fingit. Ergo scientia possibilium formaliter Deo tribui nequit. Dist. mai. Scientia terminata formaliter ad possibilia abstracta est abstractione obiectiva, sc. obiectum huius scientiae in suo signo est quid abstractum, conc. mai.; scientia de possibilibus necessario haberi debet per cognitionem subiective abstractivam, nego mai. Contradist. min. Cognitio subiective abstractive non exhauriens totam cognoscibilitatem obiecti non datur in Deo, conc. min.; objective abstractive, in signo possibilium in quo non datur exsistentia, formaliter tribui Deo nequit, nego min. et nego hanc esse fictionem. Inst. Sufficit Deo tribuere eminenter scientiam de possibilibus, saltem non mere talibus; sc. hanc esse perfectionem intuitionis divinae de re exsis­ tente. ut eminenter aequivaleat cognitioni nostrae de possibilibus. Nego inst., nam perfectio voluntatis divinae exigit ut cognitio rei ut pos­ sibilis intelligatur formaliter in Deo ordine rationis praevia ad formalem voluntatem. Thesis 13. Deus cognoscit ab aeterno omnia futura libera. S.Th., q.t4 a.13; Suàrez. Opusc.2 l.t c.1.9; Ruiz Franzeein, th.44; Muncunill, 340-344.378-382. de Montoya, De scientia Dei d.21; 153. Nexus. Peculiaris quaestio ponitur de cognitione di­ vina actuum quos creatura libera in tempore exercet, etsi re­ vera inclusi sunt in asserta thesi de scientia rerum omnium aliquando exsistentium, ob propriam rei difficultatem et ad­ versarios quos haec doctrina catholica invenit. Notiones. Futura libera, sive contingentia absolute dicuntur actus liberi a creatura rationali in aliqua tem­ poris differentia eliciti. Dicuntur vera futura ratione aeterni­ tatis divinae cognitionis, quae duratione praecedit omnem crea­ tam exsistentiam. Ideo haec scientia vocatur praescientia1. Non tamen inde sequitur Deum ea cognoscere ut futura, ut dicit S.Thomas h.L, eo modo quo nos illa attingere possumus, sc. abstractive; imo, praecise ratione aeternitatis, potius ea im­ mutabiliter noscit intuitive, ut praesentia suae aeternitati, quae totum tempus ambit. Contingentia vocantur peculiari ratione ob libertatem, in oppositione ad futura quae in suis causis necessario continen­ tur, quae ideo dicuntur futura necessaria. Tandem dicuntur absolute futura, in quantum revera erunt in tempore, in oppo­ sitione ad conditionate futura, de quibus in th.s. Factum tantum huius scientiae asserimus; modum autem eius in articulo 3 investigabimus. futura, 1 Hoc nomen praescientiae valet etiam, ut patet, de aeterna cognitione futuri necessarii; at peculiari modo dicitur de futuro libero, propter indifferentiam causae. L.1 c.3 λ.2. deus omnisciens. th.13 n.152-154 123 Adversarii. Plures fuerunt inter ethnicos qui, ut tue­ rentur libertatem creaturae, quam cum divina praescientia com­ ponere nesciebant, hanc negarunt, atque ita, ut dicit S.Augus­ tinus de Cicerone: «Cum vult facere liberos fecit sacrilegos» 2. Referuntur quoque quidam haeretici, inter quos sociniani, et protestantes moderni plures, qui in Deo fallibilem hanc scien­ tiam posuerunt. E contra alii, ut Marcion 3, Celsus, Wicleff, eadem ratione libertatem negarunt, utpote determina­ tam per divinam praescientiam. Doctrina Ecclesiae. Universalis Ecclesiae praedicatio hanc doctrinam tradit. Concilium Valentinum expresse eam docet, ac scientiam Dei libertati non nocere (D 321). Six­ tus IV damnavit errores Petri de Rivo de futurorum contin­ gentium veritate (D 719 723). Vaticanum: «omnia nuda et aperta sunt oculis eius, ea etiam quae libera creaturarum actio­ ne futura sunt» (D 1784). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita 3*. 154. Probatur ex sacra Scriptura 4. Duo praesertim elementa continet probatio thesis ex S.Scriptura: a) Deus co­ gnoscit omnes actus internos ac liberos creaturae, vel cum ipsis connexos; qui cum in tempore dentur, non in tempore, sed ab aeterno a Deo cognoscuntur; sunt ergo omnes futuri, b) Deus est praescius futurorum; quod speciali modo intelligitur de futuris liberis, sive sint ipsi actus interni voluntatis, sive effec­ tus externi ex illis prodeuntes. Praescientia certe non ad illos limitatur; datur enim etiam praescientia aeterna de futuris ne­ cessariis; verum posita exsistentia creaturae liberae, haec in­ tervenit sine dubio in ordine mundano, saltem intra quosdam limites; ideo praescientia generalis Dei includit necessario co­ gnitionem futurorum liberorum. Utrumque saepissime docent Sacrae Litterae 5. a) Deus dicitur scrutator cordium: Sap 1,6; Rom 8,27; Apoc 2,23; kardiognosthes (qui novit corda): Act 1,24; 15,8. Universas cogitationes hominum novit: Deut 31,21; 1 Par 28,9; Ps 93,11 (1 Cor 3,20); Ps 138,3; Is 66,18; Ez 11,5; Mt 9,4; 12,25; Lc 5,22; 6,8; 9,47; 11,17. Scit, novit, videt, intuetur corda, corda et renes (quibus significantur in universum intima hominis): 1 Reg (Sam) 16,7; 3 Reg 8,38; 1er 20,12; Eccli 23,28; 2 De civit. Dei I.5 c.9: ML 41,150. Refertur Ciceronis 1.2 De divinatione, Dc fato c.ioss. 3 Tertullianus, Contra Marcionem 2,5: ML 2,270. 3· Ex Actis Concilii Vaticani (CL 7 105) satis constare videtur intentio definiendi hanc veritatem; cf. Granderath, Constitutiones... 76.77. 4 Heinisch, o.c., 88; Rabeneck, o.c., 100.112. 5 Probandae ergo non sunt exceptiones quas contra quosdam textus opponit Ceuppens» o.c., i6os. 124 I.M.DALMAÜ, DE DEO UNO ET TRINO. I innumeris locis; abscondita cordis: Ps 43,22; et quidem ipse solus: 3 Reg 8,39; 2 Par 6,30. Deus investigat, probat, scrutatur corda, inspector est cordis: 1 Par 28,9; Ps 7,10; 1er 17,10; Eccli 42, 18; lob 23,10; Ps 16,3; Lc 16,15; i Thess 2,4 etc. Ideo Deus consiliario non eget: Is 40,13-14; Rom 11,34. b) Deus praescit futura. Praedicit enim multa et opere complentur: Ex 3,19-22; i2,3iss; 14.1-4; Sap 19,1-3; Deut 31,21; 4 Reg 19,27 etc. Is 41,22s; 46,933 falsos deos compellat Deus ut ventura praedicent, si veri dii agnoscendi sunt. Mul­ ta quoque in Evangelio. In hac praescientia fundatur prophe­ tia: Am 3,7; Is 42,9; ideo, ut dicit Tertullianus, praescientia Dei tantos habet testes, quot fecit prophetas. Et S.Paulus: i Cor 14,24s, commendat charisma prophetiae ut signum Dei in nobis habitantis, quia occulta cordis manifesta fiunt: Si autem omnes prophetent, intret autem quis infidelis vel idiota, convincitur ab omnibus, diiudicatur ab omnibus; occulta cordis eius manifesta fiunt; et ita cadens in faciem adorabit Deum, pro­ nuntians quod vere Deus in vobis sit. c) Haec omniscientia Dei a solo malo et stulto negatur: Ps 10,11; 72,11; 93,7. 155. Probatur ex traditione. Sancti Patres praescien­ tiam Dei perspicue tradunt, quin inde libertas detrimentum capiat. En aliqua eorum dicta. S.Iustinus: «Dei opus est, res antequam fiant praedicere, easque, ut praedictae fuerunt, ita facta exhibere» (R 116). Athenagoras (R 162). Clemens Ale­ xandrinus: «Deus enim novit omnia... et singulares motus praevidens, intuetur omnia, et audit, et nudam animam as­ piciens intrinsecus, uniuscuiusque ex singularibus etiam habet aeternam intelligentiam» (R 429). S.Ioannes Chrysostomus: «Non igitur praedictio eius scandala adducit, absit; sed ideo praedicit, quia eventura erant» (R 1175). S.Hieronymus acer­ rime invehitur in Marcionem «et omnes haereticorum canes, qui vetus laniant testamentum» ob obiurgationes contra prae­ scientiam, et tandem concludit: «Neque enim ideo peccavit Adam, quia hoc Deus futurum noverat; sed praescivit Deus, quasi Deus, quod ille erat propria voluntate facturus» (R 1405). S.Augustinus: «Et confiteri esse Deum et negare praescium futurorum, apertissima insania est... Qui enim non est prae­ scius omnium futurorum, non est utique Deus» (R 1740; etiam R 1707 1742 1928). S.Cyrillus Alexandrinus (R 2062), Theodoretus (R 2152), S.Fulgentius (R 2258), S.Ioannes Damascenus (R 2357) 5*. 5· Q.van Gerven, Liberté humaine et prescience divine d’après Saint Augustin: RevPhil Lov 55 (1957) 317-330. L.l c.3 λ.2. deus omnisciens. th.14 n.154-157 125 156. Probatur ratione. A. Intellectus infinitus nequit non cognoscere actiones liberas creaturae, quae utique cogno­ scibiles sunt; et intellectus aeternus nequit non ab aeterno eas videre. Nam Deus cognoscit futura «prout unumquodque actu est in se ipso». Atqui aeternitas immutabiliter ambit omne tempus. Ergo Deus videt ea «prout sunt in sua praesentialitate», ut dicit S.Thomas h.l. «Sicut... ille qui ab aliqua altitu­ dine totam viam intuetur, simul videt omnes transeuntes per viam» (ad 3). B. Praescientia Dei stat cum libertate, quia scientia ut talis nullam imponit necessitatem antecedentem suo obiecto. «Ea quae sunt scita a Deo oportet esse necessaria, secundum mo­ dum quo subsunt divinae scientiae» (ad 3). Atqui Deus vi­ det ea prout sunt actu in se ipsis. Ergo praescientia divina non aliam imponit necessitatem, quam mere consequentem posi­ tionem actus. Ceterum modus quo Deus haec noscit sine praeiudicio li­ bertatis uberius in sequenti articulo declaratur. Obiectiones ex capite libertatis praeoccupatae manent supra dictis. Huc tandem omnes reducuntur: Scientia Dei infallibilis infert necessitatem sui obiecti. Ergo cum homo ponit actum, necessario ponit, sive non potest illum non ponere, quod est contra libertatem. Dist. antec. Scientia Dei infert necessitatem logicam, sive consequentiae, sui obiecti, et quidem mere consequentem, non aliam sc. quam infert ipsa positio actus, cum qua nequit stare non positio illius, conc. antec.; necessi­ tatem antecedentem, quae determinet potentiam ad unum, nego antec. Dist. cons, eodem modo. Homo dum ponit actum non potest illum non ponere, impotentia antecedente ad oppositum, orta ex comprincipio illum deter­ minante, nego cons.; necessitate consequente ipsam positionem actus, et ne­ cessitate logica seu infallibilitatis scientiae divinae, conc. cons. Thesis 14. Deus certo ac distincte cognoscit omnia con­ tingentia conditionate futura. S.Th., Quodl.n a.3; Suàrez, De gratia, prolegom. 2, opus.i 1.2 c.1-6; Ruiz de Montoya, De scientia Dei d.6iss; Franzelin, th.45; De San, n. 183-190; Muncunill, 383-388.393-396; Pesch, prop.3 2. 157. Nexus. Singularis natura actus liberi postulat sin­ gularem quoque quaestionem de scientia Dei, quae a pluribus saeculis iam distinctius tractatur, circa actiones liberas con­ ditionate futuras, quae sine dubio inter possibilia recensendae sunt; tamen quid proprium habent; nam posita conditione, duplex oppositum possibile est, sed conditionate futurum non est nisi unum. Ideo videndum est an et quo pacto scientia Dei illas attingat. Haec autem quaestio, et difficilior videtur, et aliunde magnum momentum habet ad plures theologicas dif­ ficultates enodandas de providentia et praedestinatione. Ac­ 126 I.M.DALMAD, DE DEO UNO ET TRINO. I curate autem distinguere oportet inter assertam scientiam di­ vinam de contingentibus conditionate futuris, et modum hanc scientiam explicandi. In hac thesi priori tantum quaestioni respondemus. Notiones. Contingentia conditionate futura, sive futuribilia, dicuntur actiones quae ab agente libero de facto pone­ rentur, si in certis quibusdam conditionibus statueretur. Dicun­ tur peculiari modo contingentia, utpote libera; futura in quan­ tum sunt quid determinatum, sicut absolute futura; conditio­ nate futura ut quid medium inter mere possibile et absolute futurum; in hypothesi v.gr. gratiae collatae Petro in his de­ terminatis adiunctis, tam dissensus, quam consensus, disiunctive possibilis est, et tamen non utrumque accideret, sed unum tantum, et quidem unum determinatum; hoc autem non erit futurum absolutum, nisi purificata conditione. Propositiones conditionales, quibus nos exprimimus futura conditionata, non sunt conditionales stricte dictae seu illativae, ob libertatem agentis. Quare conditionatum non est cognosci­ bile, saltem certitudine metaphysica et absolute infallibili, in conditione, licet conditio exprimat aliquid conducens ad unum ex extremis possibilibus. Ideo vocari possunt propositiones con­ ditionales indicativae seu assertivae, in quantum tantum indi­ cant seu asserunt de facto fore ut posita conditione conditio­ natum sequeretur L Distinguuntur futuribilia, ut possibilia, in pure conditio­ nate futura, quae nunquam exsistentiam sortientur, quia con­ ditio de facto non ponetur, et non pure seu praecisive conditio­ nate futura; nam etiam futura absoluta, in signo priori ad futuritionem absolutam conditionis fuerunt conditionate futura. Sententiae. Initio controversiae de auxiliis fuerunt qui­ dam inter thomistas, ut Ledesma, Cabrera, alii 2, qui coniecturalem tantum, non certam, scientiam Deo concederent de his conditionate futuris, quippe quae non aliter cognosci pos­ sent. Recenter Janssens 3 et pauci quidam quoad rem idem 1 Suàrez, o.c., c.5 n.8-io; Franzelin, o.c., 473; Pesch, 205. Quod si aliqui auctores in declaranda natura harum propositionum utuntur exemplo conditionalium disparatarum, id faciunt tantum ut declarent inconnexionem quam continent conditionis et conditionati, ob libertatem; non quod negent conducentiam unius ad aliud. 2 Verba Ledesmae clara sunt, Tractatus de divinae gratiae auxiliis (Salmanticae i6ii) S74-S9O» eamque sententiam ei tribuunt Albelda et alii thomistae; ideoque sine fundamento eum excusant aliqui. V. Suàrez, De gratia, l.c., c.i ; Ruiz de Montoya, d.61 s.2; G.de Henao, Scientia media historice propugnata event. 1; UrrAburu, 2,98 n.i; Pesch, 207. 3 De Deo uno 2,5iss, qui addit: «quoad rem patet nos accedere ad scholam priorum thomistarum, v.gr. Ledesma et Cabrera». Recentius similem sententiam tenere videtur F.Marîn-Sola, EI sistema tomista sobre la motion divina: CiencTom 32 (1925) 52.53 n.; clarius A.Bandera, Cienda de Dios y objetos futuribles: CiencTom 75 (1948) 273-299; de quo v. J.Sagüés, Cienda de Dios y objetos futuribles: EstEcl 23 (î949) 189-201. Scientiam futuribilium non absolutae certitudinis, sed inferioris ordinis tradit J.ManyA, Theologumena: 1. De Deo operante (Barcinone 1946) 435SS. L.l c.3 λ.2. deus omnisciens. th.14 n.157-158 127 tenent, licet verbis thesim nostram non reiciant. Aiunt enim Deum certo cognoscere vere futuribilia, ea nempe quae vel certo continentur in suis causis, vel de quibus Deus disposuit suis decretis; cetera vero quae nos fingimus ad modum futuribilium non cognosci a Deo, quia non sunt vere futuribilia. Ceteri vero theologi omnes scientiam divinam de conditio­ nate futuris omnibus omnino tenendam asserunt, quod iam in controversia de auxiliis propositum est4. Atque hanc scien­ tiam formaliter Deo inesse dicimus, non mere eminenter, ut de possibilibus diximus. Fortasse tamen plures qui systema bannesianum tenent, tacite saltem, de solis puris futuribilibus the­ sim statuunt. Valor theologicus. quam theologice. Est doctrina certa, tam philosophice, 158. Probatur ex sacra Scriptura. S.Scriptura quae­ dam pure conditionate futura a Deo certo agnita ostendit, quod iure ad omnia extendi debet5. Praecipui loci sunt: 1 Reg (Sam) 23,10-13 et Mt 11,21-23 (Lc 10,13). In priori loco narratur Davidem venisse Ceilam et quae­ sivisse a Domino, num Saul ascensurus quoque esset, ac num ceilitae ipsum Davidem in manus Saulis tradituri essent; Do­ minum autem respondisse: Ascendet, tradent; iis auditis non remansisse Davidem ibi, quo factum est, nec Saulem ascen­ disse Ceilam, nec ceilitas tradidisse Davidem in eius manus. Est casus evidens de pure conditionate futuro, ac de scientia infallibili Dei, quam David per legitimum oraculum postulavit. Mt 11,21-23 continet gravissimam obiurgationem Christi in civitates Galilaeae, proposita paenitentia conditionate futu­ ra sydoniorum et tyriorum, si apud eos facta fuissent signa, quae apud galilaeos Christus patravit; quae quidem obiurgatio non efficax fuisset, nisi illud certa scientia Christus di­ xisset. Afferri quoque possunt 1er 38,17-23 6, ubi «praedicuntur multi effectus contingentes... futuri sub conditione, quae im­ pleta non est», et tamen «est prophetia ex infallibili scientia Dei»; similiter Act 22,18, et alii textus. Saepe etiam, ut in argumento ex Patribus notamus, quae Scriptura de scientia futurorum profert ut ad providentiam pertinentia, de scientia conditionate futurorum non pure talium intelligi debent. 4 Ita ipse Thomas de Lemos dicit in suis Actis; cf. Urraburu. l.c. * Heinisch, 89: «Dio conosce lc azioni libere future conditionate, cioè i futuribili». Suàrez, ox., c.2 n.17; Heinisch, l.c. 128 I.M.DALMAV, DE DEO UNO ET TRINO. I 159. Probatur ex traditione. A. Revera plurima esse testimonia Patrum de scientia futuribilium patet ex quaestio­ nibus quas ponunt in declaranda ac defendenda providentia divina. Quaerunt enim a) cur Deus angelos et Adam creave­ rit peccaturos; respondent autem Deum hoc scire, sed etiam eum scire de malis bona eruere; b) dicunt Deum praescisse obstinationem et casum ludae; c) aiunt plures privari bonis temporalibus, aut affici malis huius vitae, aut rapi ex hoc mundo, quia praevidentur male bonis usuri, cum e contra mi­ rantur mysteria providentiae in hoc quod aliquos non eruat ab hac vita antequam peccent, cum peccatum praescierit; quae omnia saepe recurrunt, praesertim apud S. Augustinum de prae­ destinatione tractantem. En duorum Patrum testimonia: S.Gregorius Nyssenus: «Consentaneum est eum, qui futurum aeque ac praeteritum cognoscit, progressum infantis ad adultam aetatem prohibere, ne malum perficeretur, quod in eo, si vita victurus fuisset, vi praescia cognitum est, atque ei qui tali voluntate libera vic­ turus fuisset, nequitiae materia vita fieret» (R 1059). S.Augus­ tinus: «Praesciebat quod eorum futura esset voluntas mala... Cur ergo creavit, quos tales futuros esse praesciebat? Quia sicut praevidit quid mali essent facturi, sic etiam praevidit de malis factis eorum quid boni esset ipse facturus» (R 1707). «Certe poterat illos Deus, praesciens illos esse lapsuros, ante­ quam id fieret, auferre de hac vita» (R 1996). Atqui haec scientia est, aut de pure conditionate futuris, aut de futuris conditionatis non pure talibus, seu de futuris in signo futuribilium. Nam est scientia dirigens decreta Dei, ratio expli­ cans permissiones divinas, et sufficiens ad impediendam creatio­ nem aut alia facta, nisi alia bona his positis erui possent. Ergo haec dicta non de solis futuris absolutis intelligi possunt, quae decreta Dei praesupponunt. Ad hanc ergo scientiam etiam per­ tinent plurima quae scientiam futurorum absolutorum asserunt7. 160. B. Ex sensu fidelium et Ecclesiae facile etiam ostenditur thesis. Cum enim docente Ecclesia Deum oramus ut bona temporalia nobis concedat sub conditione quod iis non abutamur, vel quod proficua sint nostrae saluti, id facimus quia intelligimus eum certo praescire quid facturi essemus, si in his vel aliis adiunctis constitueremur. Id Catechismus Ro­ manus clare docet. 7 V. Ruiz.de Montoya, d.65 s.5 n.2ss. De sententia PP. praesertim S.Augustini v. accu­ ratam expositionem apud Suarez, o.c., c.3, et in universum theologos S.I. L.l c.3 λ.2. deus omnisciens. τη.14ν.159·162 129 S.Thomas8, etsi systematice non agit de scientia futuro­ rum conditionatorum in quaestionibus de scientia Dei, mani­ feste illam intelligit ut Sancti Patres, semper atque tractat de providentia et praedestinatione: praescientia de futuris dirigi Deum in distribuendis bonis ac malis, in orationibus exaudien­ dis, ac primum signum praedestinationis esse scientiam qua prae­ videt Deus quid homo facturus sit. «In praedestinatione tria sunt consideranda, quorum duo praesupponit ipsa praedestina­ tio, sc. praescientiam Dei et dilectionem»: quodl.n a.3; provi­ dentia «praesupponit praescientiam et voluntatem»: quodl.3; v. etiam 1 q.23 a.5 ad 1; q.63 a.7 ad 2; q.92 a.i; 2.2 q.165 a.i. 161. Probatur ratione. 1. Sine scientia conditionate futurorum nec providentia nec praedestinatio intelligi possunt modo Deo digno statuta; nam secus aut Deus caece ordinem mundi decerneret, aut vim inferret voluntati. 2. Undecumque id oriatur, futuribilia habent determina­ tam veritatem, nam suppositis adiunctis, unum ex extremis possibilibus determinate fieret; ergo futuribilia cognoscibilia sunt; Deus igitur ea noscit. Ideo qui propositionem de futuro conditionato profert, aut verum determinatum dicit, aut fal­ sum. Ubi notandum est, aliud esse propositionem prolatam esse irrationabiliter et imprudenter, qui esset casus hominis sine fundamento eam dicentis, aliud non esse determinate veram aut falsam, quia revera erit talis, eo quod in casu unum deter­ minate fieret. 162. Obiectiones. 1. Contra argumentum ex sacra Scriptura obicitur: a) 1 Reg 23,10-13 intelligi potest non de ipso facto ascensus Saulis et traditionis Davidis a ceilitis, sed de mente ac animi dispositione eorum. bj Mt 11,21-23 potest dici humano modo per quamdam coniecturam aut exaggerationem, c) Plures textus S.Scripturae qui videntur praescientiam conditionate futurorum docere, afficiuntur verbo forsitan. Ergo non probant scientiam certam ex parte Dei 9. Ad a) Nego assert., nam verba sunt perspicua de facto ipso; nec David aliud quaerebat ex oraculo nisi ipsum factum. Ad b) Iterum nego assert., nam obiurgatio omnem vim amitteret. Ad c) Verbum forsitan Vulgatae non est saepe nisi translatio minus accommoda particulae graecae &v quae con­ ditionem irrealem denotat; alias nihil illi in originali respondet; alias adest in locis, non adductis, ubi non exprimit Deus suam scientiam, sed vel finem praedicationis, vel spem exitus in se dubii, vel etiam malum successum. Tandem Patres saepe notant hunc loquendi modum adhibitum esse ne videatur Deus sua praescientia vim inferre libertati; ita S.Hieronymus: «Verbum ambiguum forsitan maiestati Domini non potest convenire, sed 8 Suarez, o.c., c.6: I.Stufler, Divi Thomae Aquinatis doctrina de Deo operante (Inns­ bruck 1923) 178-188. 9 Has difficultates saepius clare a theologis et commentatoribus solutas (Suârez et Ruiz, l.c.; Muncunill, 350; Pesch, 214; Lennerz, o.c.. 257.258; A.Vaccari, I Libri historici 1 [1946] 224) iterum affert, nihil novum adducens, Ceuppens, o.c., 162-164. Tcologia Π 6 130 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I nostro loquitur affectu, ut liberum hominis servetur arbitrium, ne ex praescien­ tia eius quasi necessitate facere quid vel non facere cogatur» (R 1408). 2. S.Augustinus negat praescientiam futuribilium: «Quid quod ipsa exinanitur omnino praescientia, si quod praescitur non erit? Quomodo enim recte dicitur praesciri futurum quod non est futurum?» 1011Alias verba Sap 4,7 Raptus est ne malitia mutaret intellectum eius intelligit dictum «se­ cundum pericula huius vitae, non secundum praescientiam Dei, qui hoc praescivit quod futurum erat, non quod futurum non erat» 11. S.Augustinus nunquam negavit scientiam futuribilium, sed illam saepius asseruit, imo ipsum nomen praescientiae ei tribuit 12. Interdum tamen, dum oppugnat abusum huius scientiae apud semipelagianos et praeexsistentialistas, id notat, proprie loquendo nomen praescientiae de futuris absolutis tantum valere. Locum Sap 4,7, quem in probatione ex Scriptura non ad­ duximus, probabile est intelligi posse tantum «secundum pericula huius vitae»; tamen S.Augustinus saepe eum de ipsa scientia certa futuribilis eum interpretatur, ut in loco in probatione relato. 163. 3. Scientia futuribilium imperfecta est, quia est aut mere apprehensiva aut discursiva, et praeterea est praecisiva, cum praescindat a futuritione absoluta. Ergo Deo tribui nequit. Nego antec. et rationem adductam quoad primam partem; nam scientia futuribilium, ut in Deo datur, asserit factum sub conditione; ideo dici nequit, nec mere apprehensive, nec discursiva, sed simpliciter assertiva. Quoad secundam partem dist. rat. antec. Scientia de futuris conditionatis pot­ est dici abstractiva in quantum non attingit futuritionem absolutam, quae non datur in suo signo, sicut de scientia possibilium dictum est, conc.; potest dici praecisiva subiective, quasi non exhauriret totam cognoscibilitatem sui obiecti, nego. Ergo nego ipsam esse imperfectam. Inst. Scientia haec anthropomorphismum sapit; nam indignum Deo vi­ detur ponere eum sibi fingentem infinitas conditiones in quibus possent homines versari, ut videat quid in singulis facturus sit. Mirum videri potest hanc obiectionem serio proponi potuisse; aliud est enim ponere in Deo formaliter cognitionem de omnibus futuris conditio­ natis, aliud valde diversum Deo tribuere modum quo haec nos necessario exprimimus, quod certe non intendunt theologi dum hanc scientiam in Deo necessariam statuunt. 4. Necessaria non videtur scientia de futuribilibus non pure talibus ad divinam providentiam explicandam. Nam plures sunt theologi, qui putant etiam illa omissa recte declarari posse divinam providentiam. Ergo argu­ mentum inde deductum non valet. Resp. Verum Sancti Patres eam adhibendam putant, ut in probatione vidimus. Ipsi autem theologi de quibus sermo est in obiectione illam admit­ tunt, aut admittere debent, si scientiam pure futuribilium asserunt, cum cognoscibilitas utrorumque in eodem signo eadem sit. Cum vero eam non adhibent ut rationem divinae providentiae explicent, theoriam statuunt quae admitti non posse nobis videtur. Verum haec potius spectant quaestionem de medio vel modo quo futura libera in universum a Deo cognoscuntur. 10 De anima et eius origine l.i c.12 n. 15: ML 44.483. 11 De praedest. Sanctorum c.14 n.26: ML 44,979. 12 V. passim theologos; inter alios ipsum Gotti, Scholastico-dogmatica Theologia (Venetiis 1786) 1 p. 198. L.l c.3 a.3. deus omnisciens. medium div. scientiae, n.162-164 131 A R TIC UL US III De medio scientiae divinae 164. Ut penitiorem scientiae divinae cognitionem obtinerent, plurima investigarunt theologi catholici, per analogiam cum intellectione humana, demptis ab scientia Dei iis quae imperfectionem in creatis dicunt. Selectiora et quae nobis probabiliora videantur (multa enim sunt quae fines probabili­ tatis non excedunt, ac de quibus controvertitur inter theologos) breviter attingemus, quae utilia esse possunt theologicae de providentia et praedesti­ natione tractationi. I. De specie in divina scientia. Species impressa, seu medium quo, affert pro cognitione creata elicienda concursum necessarium ex parte obiecti. Ratio praecipua ad eam, hoc vel illo modo intellectam, statuendam est finitudo et potentialitas intellectus creati, qui non continet virtualem similitudinem obiectorum quae cognoscere potest, et determinandus est objec­ tive. Ideo effatum: «ex potentia et obiecto paritur notitia». Iam, cum intellectio divina non sit producta, ac sit infini­ tae virtutis, patet proprie loquendo non esse locum speciei in divina intellectione. Ideo dicit S.Thomas: «Et sic patet quod in Deo intellectus intelligens, et id quod [primario] intelligitur, et species intelligibilis, et ipsum intelligere sunt unum et idem»: q.14 a.4. Tamen agentes de scientia Dei communiter loquuntur scho­ lastici de specie impressa, eamque collocant in essentia Dei for­ maliter ut tali *. Haec doctrina fundari potest in eo quod intellectus divi­ nus ideo determinatus est per se ipsum ad omne verum cognos­ cendum, quia infinitus est; atqui infinitas est veluti essentia physica Dei; ergo in essentia ipsa divina habetur principium quasi determinans cognitionem divinam, quin ex parte obiecti quidquam per modum determinativi exspectandum sit. «In Deo, ait Suarez 12, sola essentia est ratio sufficiens cuiuscumque cognitionis possibilis, tam per modum potentiae, quam per mo­ dum speciei vel actus»: nec aliud intelligi debet ex parte obiecti quam eius cognoscibilitas, per modum conditionis requisitae, nam semper intelligibilitas obiecti praesupponitur cognitioni. Recte igitur dicitur Deum omnia cognoscere per speciem propriam sui ipsius, nempe per suam essentiam. 1 S.Th., q.i4 per totam; q.15 a.2 etc.; Suârez, Opusc.2 de scientia Dei l.i c.8 n.4; Pesch, 220-221 ; Schaaf, Institutiones Theologiae naturalis (Romae 1906), ubi reperies dicta aliorum scholasticorum. V. quae scripsimus, La ciencia de Dios, acto puro: Miscell. Pérez Goyena, EstEcl 35 (extr. i960) 95-112. 2 L.c.; Casajoana, De Deo uno 150. 132 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 165. Verum nullo modo admitti posse videtur conceptus speciei in intellectu divino per modum determinantis illum ad hoc vel illud particulare agnoscendum, aut repraesentantis intellectui divino rem cognoscendam. Ex hoc capite aliqui 3 impugnant doctrinam traditam, essentiam divinam quasi determinare intellectum divinum ad intelligendum omne verum, ac si ita solum diceretur Deum determinatum esse ad cognoscendum omne verum in communi. Quod quidem falsum est; non id dicimus, sed determinatum esse ad omne verum singillatim attingendum; imo in Dei scientia omnem prorsus determinationem ex parte obiecti, etiam ratione nostra, esse abiciendam. Id autem putant, quia speciem, etiam in divinis, fingunt ad mo­ dum repraesentationis obiectivae. Atqui hic modus concipiendi speciem in divino intellectu repugnare vi­ detur. Nam ei subiacet conceptus cognitionis divinae «ad modum cognitio­ nis potentialis creatae» 4, qui conceptus falsus prorsus est, ac dari formaliter et proprie in Deo intellectum ut facultatem; iam vidimus proprie in Deo non dari nisi intellectionem subsistentem infinitae virtutis. Et licet admiseri­ mus considerari posse intellectum ad modum rationis sufficientis subiectivae pro divina scientia, intellectus ut talis intellegi debet ut infinitus et actus purus; ergo nullo modo concipi potest ut indeterminatus, nisi adveniat aliquid quod eum obiective determinet; nam hoc esset ponere potentialitatem et passivitatem in actu puro, quod sub nullo aspectu admitti potest. Continet ergo haec theoria quam impugnamus anthropomorphismum et univocationem quamdam inter intellectum creatum et divinum. Iam in hoc puncto maxime ponenda est analogia inter utrumque intellectum, in abso­ luta et plenissima determinatione subiectiva intellectus divini ad omne verum cognoscendum, praecisa quacumque determinatione obiectiva, quae ex eius infinitate necessario sequitur. Manet igitur intellectionem divinam sufficienter, imo unice, explicari per determinationem subiectivam contentam in infinitate et in notione actus puri, quae sine dubio propria est singulis divinis attributis. Sequitur ex dictis principium magni momenti in quaestioni­ bus de scientia Dei: pro cognitione divina omnia obiecta etiam ipsum Deum, habere solam rationem termini, non vero rationem obiecti determinantis et producentis divinam intellectionem5, ne quidem ratione nostra; ac divinam scientiam ferri immediate in res omnes visas. Neque aliud quaerendum est, cum de divina scientia agitur, nisi an res intelUgibilis sit, nam hoc posito intelligimus Deum subiectiva determinatione sufficientissime de­ terminatum esse ad illam intelligendam. 166. II. Corollarium. Ergo proprie loquendo Deus OMNIA NECESSARIO VIDET IMMEDIATE IN SE IPSIS AC SINE MEDIO non solum quia visio divina rerum omnium termi­ natur distincte ad omnia singularia; sed etiam in quantum attingit omnia cognoscibilia ex sola intrinseca et infinita de­ terminatione subiectiva. Quae quidem rerum cognitio in se ipsis obiectivo; 3 Ut Billot, De Deo uno et trino5 (Prati 1910) p.192. 4 Ita dicit Lennerz, n.290. V. Schaaf, 341. Non tamen recte asseri videtur nos non posse aliter agere de intellectione divina; imo si ita esset non possemus Deo formaliter tribuere quae hoc modo concipimus. Cf. Casajoana, l.c. 5 Pesch, prop.27 n.182.221; cf. Franzelin, th.37 4.0 p.387. L.l C.3 A.3. MED1ÜM DIVINAE SCIENTIAE. N.165-166 133 modo explicato, non solum nullam imperfectionem continet, sed potius pertinet ad perfectionem infinitam intellectus divini, ut est actus purus. Contrarium vero dicere est quamdam pas­ sivitatem ponere in actu puro. Ideo omnia cognoscit Deus immediate in se ipsis, tam se ipsum, quam possibilia, et futura, tam necessaria quam libe­ ra, tam absoluta quam conditionata 6. Peculiari modo dicuntur futura libera a Deo cognosci in se ipsis. Ita S.Thomas semper ac de illis agit7. Rationem autem affert, quia futura contingentia non subduntur certae cognitioni prout sunt in suis causis. «Deus autem cognoscit omnia contingentia non solum prout sunt in suis causis, sed prout unumquodque eorum est actu in se ipso»: q.14 a. 13. Et licet futura libera absoluta cognoscantur a Deo etiam in se ipso, ut mox videbimus, non tamen in solo complexu causarum physice efficientium, ut futura necessaria. Dices: Cognitio rerum in se ipsis est imperfecta; quia non est per altissimas causas s. Nego assertum et nego, vel claritatis gratia dist. rationem datam. Si locutio cognitio per altissimas causas indicat medium vel rationem obiectivam ne­ cessariam cognitionis divinae, nego suppositum; imo imperfectio esset pro divino intellectu actu puro non posse ferri immediate in rem ipsam. Si vero sensus rationis obiectae est cognitionem divinam immediatam de re ipsa in se non attingere omnes causas rei, etiam altissimas, nego assertum; nam omnis cognitio divina est comprehensiva; ideoque in re ipsa videt omnes conne­ xiones quas cum suis causis habet. Inst. Res creatae non sunt perfecte cognoscibiles in se ipsis, sed tan­ tum in Deo. Dist. assertum. Res creatae non essent perfecte intelligibiles in se ipsis, si attingendo illas non attingeretur etiam Deus ut causa earum, conc.; si etiam attingitur Deus ut terminus connexionis, nego. Res quaecumque intelligibilis est, id est affirmabitis est eo modo quo est (imo aut non est, quod etiam affirmabile est, eo praecise quod non est); et hoc sufficit ut sit com­ prehensibilis ab intellectu qui non egeat concursu obiectivo et sit infinitus. Patet hinc anthropomorphismus latens in his objectionibus. Tandem dici potest: Saltem superfluum est ponere in Deo cognitionem rerum in se ipsis, si aliunde admittitur etiam in se ipso ea cognoscere. Non est superfluum, sed necessarium, asserere Deum omnem rerum cognoscibilitatem immediate attingere, quia est infinitus et actus purus; atqui res habent simpliciter cognoscibilitatem in se ipsis. Ceterum quousque ad­ mitti possit aut debeat Deum res in se ipso cognoscere in sequentibus attin­ gimus. 6 Hanc sententiam, quam, ut fundatam in principiis ab omnibus admissis, ut probabilio­ rem tenemus, docent expresse Toledo, In r q.14 a.5 tert. conci, cum pluribus theologis S.I., inter quos Arriaga, d.19 s.4; I.de Lugo, In ms. in 1 p. d.4 s.2; Nicolaus Martinez, Deus sciens d.6 s.i; Viva, De Deo d.3 q.3; Kilber Wirceburoensis, n.119; Casajoana, 156-169; Mendive, De Deo uno 145; Muncvnill, 312-333; Urraburu, si.-5<>, ut omittamus eos pau­ cos, ut Vazquez, In 1 p. d.6o c.3 n.10, qui ipsa possibilia non nisi in se ipsis cognosci admittit. 7 1 q.14 a. 13; q.57 a.3; q.86 a.4; 2.2 q.171 a.6 ad 2; q. 174 a. 1: 1 CG 66.67; id.38 a.5 ; De ver. q.2 a.12; q.12 a.10; De malo q.16 a.7; Comp. Theol. 13,133.140; In Perihermenias 1.1 Iect.14 etc. 8 Ita Pesch, 233 cum pluribus aliis. Nec clare apparet quo pacto haec difficultas cohae­ reat dictis a claro auctore locis supra relatis. 134 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I De obiecto formali scientiae divinae. Obiec­ alicuius habitus vel actus intentionalis dicitur obiectum primarium ac praecipuum peculiari modo aptatum illi, ita ut propter se et ratione sui ab illo attingatur, et sit ratio cur alia ab illo attingantur 9. In creatis, cum actus pro­ ducatur, obiectum formale est motivum, determinativum ac specificativum potentiae vel actus, nam in illius productionem obiective influit; ideo in actibus intellectus obiectum formale est quod per speciem propriam cognoscitur; cetera vero obiecta dicuntur materialia ac mere terminativa. Obiectum formale ac primarium divinae scientiae esse ipsum Deum, sententia est communis quae fundatur in eo quod intellectui infinito obiectum ex se adaequatum et illi veluti con­ formatum est ens infinitum. Praeterea, cum quasi species pro qualibet divina cognitione sit essentia divina, iure dicimus obiectum quod per speciem propriam a Deo cognoscitur, ac proinde obiectum formale intellectionis divinae, esse solum Deum. Tamen bene notat Ruiz de Montoya, post diligentem inquisitionem, ex mente antiquorum theologorum «non esse munus obiecti formalis in Deo constituere obiecta materialia in esse verorum et intelligibilium» ut revera accidit in in­ tellectu creato. Hoc etiam summopere advertatur opus est, cum in hoc iterum magnum discrimen sit inter intellectum creatum et divinum. 167. III. tum formale De obiecto determinative, patet ex dictis de specie, non posse proprie sermonem fieri apud Deum, cum deficiat omnino praecipuum fundamen­ tum huius denominationis. Est tamen modus loquendi plurium theologo­ rum 12, obiectum formale vocare etiam determinativum, qui propterea divi­ siones plures statuunt huius obiecti; hae locutiones admitti possunt, addito diminutivo quasi; praesertim dici potest Deum ipsum esse obiectum specificalivum divini intellectus, extrinsece et quoad nos, ex notatis de obiecto formali q. 14 a. 5 ad 3. IV. De medio in quo divinae scientiae. Me­ cognitionis proprie dictum, seu medium connexionis obiectivae (alios sensus possibiles huius locutionis attingemus in Scholio), dicitur obiectum cognitum, quod propter connexio­ nem quam habet cum aliis, non potest plene ac perfecte co­ gnosci quin haec alia attingantur eadem cognitione; ideo haec 168. dium in quo 9 Notio obiecti formalis diversis valde modis declaratur ab scholasticis atque ab obiecto materiali condistinguitur; v. Lossada, Cursus philosophicus. Logica d.2 c.i (ed.Barcinone 1883 v.i,168-177). 10 Ita dicunt plures auctores, praesertim recentiores, ut Pesch, prop.33. Et quidem sub nomine obiecti primarii et aliquo vero sensu formalis, sine dubio retineri debet. Verum ex diversis modis hoc definiendi diversae quoque sententiae proferuntur, in connexione cum aliis denominationibus statim afferendis, quae videri possunt apud Muncunill, 334SS. 11 De scientia Dei d.24 s.3 n.16. 12 Muncunill, 309.334SS. L.I c.3 a.3. medium divinae scientiae, n.167-169 135 alia dicuntur videri in illo veluti in medio in quo. Ideo medium in quo semper est aliquid prius cognitum, ratione quadam, quam res in eo cognita 13. Apprime notari oportet quaestiones de medio quo et de medio in quo in intellectu humano esse arcte inter se conne­ xas. Nam illud quod per speciem propriam cognoscitur, seu cuius propria species est medium quo cognitionis, est diversis modis medium in quo, vel ex quo, vel per quod tandem perve­ nimus ad alia agnoscenda 14; et ratio est, quia influxus obiecti, necessarius ad cognoscendum, non nisi per speciem exercetur. At vero in Deo, ob rationem oppositam, quaestiones de medio quo et de medio in quo proprie dicto inconnexae sunt. Nam ad aliquod obiectum cognoscendum, nullo modo opus est intellectui divino ut illud obiectum connexum sit cum alio, quod veluti per speciem propriam cognoscatur. Intellectus enim divinus omnia per essentiam suam veluti per speciem pro­ priam cognoscit, non praecise eo quod essentia divina con­ nexa sit cum aliis, aut quod egeat concursu obiectivo, sed eo tantum quod essentia divina, utpote ipsa infinitas, plenissime determinat omni ex parte intellectum divinum ad omnia co­ gnoscenda, ut dictum estls. Quare nullo modo solliciti esse de­ bemus de medio in quo Deus hoc vel illud cognoscat, ut neces­ sariam reddamus rationem de eius intellectione; potius quaes­ tio ponenda est unde obiecta formaliter et immediate intelligibilitatem habeant aut affirmabilia sint; id autem non est nisi ipsa res in se ipsa, quae ex eo solo quod est (vel non est) affirmabilis est ut talis, saltem ab intellectu, qui non egeat concur­ su obiectivo. 169. Nec tamen negamus dari medium in quo pro divina intellectione; datur enim quotiescumque datur connexio obiectiva inter obiecta. Nam obiecta cognoscibilia sunt se­ cundum hanc connexionem, ergo non potest eam non cognos­ cere intellectus infinitus. Sed si connexio, et quidem metaphysica, non datur inter aliquod obiectum et cetera, nihil tamen obstat quominus illud plene ac perfecte a Deo intelligatur. Ita tenemus omnia possibilia et Jutura quaelibet absoluta, sive ne­ cessaria, sive libera, cognosci a Deo, non tantum in se ipsis immediate, sed etiam in ipso Deo, secundum diversa attributa. Possibilia omnia cognoscuntur a Deo in sua essentia et 13 Id bene advertit Urrâburu, 51 (p. 145.146). >4 Medium in quo proprie dictum importat unica cognitione utrimque obiectum intclligi, medium et obiectum quod in illo videtur; est casus comprehensionis et visionis specularis. Medium ex quo vel per quod habetur cum distinctis cognitionibus unum ex alio deducitur, ut in omni argumentatione. 15 Ruiz de Montoya, d.61 s.i n.7; Pesch, 188; ita fere Franzeein, 388. 136 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I omnipotentia, in quantum sunt termini infinitae imitabilitatis essentiae divinae et possibilitatis productivae omnipotentiae; quae nequeunt perfecte comprehendi, nisi hi termini distincte et perfecte in ipsa essentia et potentia divina intelligantur 16. Haec sententia aptius defenditur, si statuitur connexio omni­ potentiae cum possibilibus 17. Futura absoluta necessaria videt Deus in decreto suae vo­ luntatis ponendi ea in tempore; nam voluntas divina, quae omnipotens est, absolute infert positionem sui obiecti. Futura absoluta libera peculiari ratione dicuntur a S.Tho­ ma cognosci in se ipsis, ut vidimus. Tamen, cum etiam circa illa versetur divina voluntas (nihil enim in tempore exsistere potest sine voluntate divina libere de illis aliquo modo, saltem permissive, decernente), quaeritur quo pacto, illaesa libertate, possit Deus illa in se ipso cognoscere. Id tenemus: posita scientia media, de qua statim thesim statuimus, universaliter, tam bona quam mala, cognosci a Deo in complexu scientiae mediae et voluntatis libere decernentis positionem conditionum, sub quibus Deus futuribilia cognoscit. Actus bonos, salutares praesertim, cognosci etiam in eorum praedefinitione, sive formali, si admit­ tatur, sive saltem virtuali 18. De futuris conditionatis peculiarem quaestionem ponimus. Thesis 15. Contingentia conditionate futura in nullo me­ dio absolute connexo cum determinato extremo liber­ tatis attingi possunt. Ideo a Deo attinguntur tantum in obiectiva eorum veritate, sive in se ipsis. Suarez, op.2 1.2 c.7; De gratia, prolcgom.2 c.7-10; Ruiz th.45-46; Muncunill, 383-43<· de Montoya, d.71-77; Franze­ lin, 170. Status quaestionis. Quaeritur an pro scientia di­ vina futuribilium inveniri possit medium proprie dictum, sive connexionis obiectivae, in quo Deus illa videat. Libertas est potentia active indifferens ad utrumlibet ac se ipsa determi­ nans ad unum, ut in propriis tractatibus stabilitum supponi­ mus ·. Medium autem pro scientia metaphysice infallibili Dei, nequit esse nisi aliquid metaphysice et absolute connexum cum determinato extremo eorum ad quae voluntas determinare se posset. Id negamus reperiri posse. 16 Haec sententia ut positiva vere communis fere est; cf. Suarez, De Deo I.3 c.2; Urrâ51.52. Opponuntur Nominales et pauci aliqui cum Vâzquez, In 1 p. d.6o c.3 n.io. 17 Ita communiter thomistae et plures Societatis theologi cum Suarez, De Deo 1.2 c.25 c.3 c.o; contra Vàzquez, l.c. Hanc quaestionem quam recentiores négligera solent v. ample et diligenter tractatam a Lossada, De causis d.7 (ed.c. y.6,5-46); et apud UrrXburu. 57-6i. 18 Explicite id asserunt communiter theologi ac philosophi nostri, ut Franzelin, th.42; Muncunill, 365-381 ; Urraburu, 86; Marxuach, Compendium Theologiae naturalis 104-111 ; HellIn, re ipsa 828-844. 1 De conceptu libertatis v. SuArez, De gratia prolegom. 1. buru, L.l c.3 a.3. medium divinae scientiae, th.15 n.169-170 137 Ideo statuimus Deum immediate tantum in eorum obiectiva veritate cognoscere futura conditionata; sive tandem in se ipsis. Thesim, quae scientiam mediam tuetur, tenent quoad rem, theologi S.I. 2 Consectario deducto repugnare videntur, saltem partim, aliqui ex illis, qui etiam futuribilibus applicant doc­ trinam generalem Deum omnia in sola sua essentia videre. De hac lite v.Scholion i. E contra theologi Dominicani3 a saec.XVI cum aliis te­ nent Deum omnia necessario videre in se ipso, ut in medio in quo proprie dicto; possibilia in essentia et omnipotentia; fu­ tura in decreto creandi et dandi praemotionem physicam ad opus, quae pro futuris liberis est praedeterminatio. At cum in essentia divina formaliter sumpta non viderent necessariam connexionem cum futuris conditionatis, nec pro illis decreta simpliciter absoluta dentur, in quibus futuribile videri possit, ad eorum scientiam explicandam posuerunt decreta praedeter­ minantia subjective absoluta, utpote quae actu in Deo dantur, sed obiective conditionata, quia praedeterminationem decernunt mere conditionate. Ponuntur autem haec decreta pro omnibus et singulis futuribilibus pure talibus; nam futuribilibus quae de facto ponentur sufficiunt decreta praedeterminantia simpli­ citer absoluta. Licet, initio praesertim et postea etiam, ali­ quibus ineptum visum sit tot decreta actu in Deo ponere pro rebus quae numquam exsistentiam habebunt, ideoque non de­ sint qui systemati repugnent, facta est communis inter illos haec sententia. 2 Infinitum esset recensere auctores qui hanc quaestionem tractant; omnes enim fere theologi et philosophi scholastici a saec.XVI eam agunt. Possunt etiam consuli recensiti aucto­ res in quaestione de efficacia gratiae v.3 huius Summae, n.301-317. Ideo satis esse putamus auctores quosdam praecipuos referre in quibus singulae sententiae accuratius vestigari queant. Iam de scientia media, post eius primos expositores, Fonseca, Comment, in Metaphys. Aristot. 1.6 c.2 (Coloniae 1605) t.3,U9SS, et Molina, Concordia d.52.53, praecipuus auctor et omnino consulendus est Suarez, praesertim, o.c., De gratia prolegom, 2; De scientia quam Deus habet de futuris contingentibus op.2 1.2 (in ed.Vivès t.7 p.46-129; t.n p.343-375); complectitur eius doctrinam P. Dumont, Liberté humaine et concours divin d'après Suarez (Paris 1936) c.3; v. etiam J.Sagüés, Sudrez ante la ciencia media: EstEcl 22 (1948) 265-310, et F.Stegmüli.er, Zur Gnadenlehre desjungen Sudrez (Freiburg 1933). Qui ostendit initio Suarez non admi­ sisse scientiam mediam. Praeter eum Ruiz de Montoya, o.c., N.Martînez, Deus sciens, et G.de Henao, Scientia media historice propugnata (Lugduni 1655), Scientia media theologice defensa ta (Lugduni 1674,1676). Ex recentioribus theologis, cf. quos initio thesis indicamus praeterea; M.Premm, Katholische Glaubenskunde (Wien 1951) 162-167, et quos in sequenti­ bus referemus. Inter philosophos v. UrrAburu, 101-105; Marxuach, i 10-124; HellIn, 783-811. 3 Decreta praedeterminantia subiective absoluta obiective conditionata ad cognitionem futuribilium aptasse prius videntur F.Zumel, Opuscula v.2 (Salmanticae 1608), D.Alvarez, De auxiliis divinae gratiae (1610), et D.BAnez, Scholastica commentaria in 1 p. Divi Thomae (ed.Matriti 1934). Inter expositores huius sententiae in primis conferri debent Ioannes a S.Thoma, Cursus theologicus, De Deo d.20 a.2 (ed.Paris 1931), Salmanticenses (ed.Paris 1874) t.i ; Billuart, Summa S. Thomae v.i 229-234 (ed.Paris). Ex recentioribus E.Hugon, Tractatus dogmatici t.i (Paris 1920). Praedeterminationes reiecerunt Albertini, De Vita et Papagni. Recentes quasdam modificationes in systemate thomistico affert Marîn-Sola, EI sistema tomista sobre la mocidn divina: CiencTom 75 (1948) 273SS; F.Muniz, Suma teolôgica de Santo Tomds de Aquino t.i, Apéndice II-ΠΙ (Madrid BAC 1947) 1005-1020; de his cf. J.Sagüés, iCrisis en el Banecianismo?: EstEcl 22 (1948) 699-749. 138 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. 1 In ponendis decretis divinis praedeterminantibus pro co­ gnitione futurorum, licet nondum expresse attigerint quaes­ tionem de futuribilibus, praelusisse videntur thomistis pos­ terioribus (priores enim ad saec.XVI nuspiam eorum memi­ nerunt) Scotus fortasse, et satis certo scotistae plures, prae­ sertim Thomas Bradwardinus 4. Posteriores vero scotistae ad­ mittunt post Mastrium decreta condeterminantia5, quo pu­ tant praecipuam difficultatem praedeterminationis abigere. Sed vox condeterminationis, si non indicat quid vere praevium, nequit designare medium in quo vere tale; concursus autem divinus non apte ita vocatur, cum determinans nequeat esse nisi unus. 171. Valor theologicus. habemus. Thesim multo probabiliorem Probatur thesis iisdem argumentis quibus praedeterminationes reici solent ut oppositae libertati, quae in tractatu de gratia et alibi expenduntur 6. In specie argui potest ex Mt 11, 21-23; nam supposita doctrina praedeterminationis, obiurgatio Christi adversus bethsaiditas et corozaitas haberet fere hunc sensum: si apud tyrios et sidonios factae fuissent virtutes quae apud vos factae sunt, paenitentiam egissent, quod quidem ego scio, quia decrevi praedeterminationem illis me daturum fuisse in hoc casu; quam quidem praedeterminationem vobis dare nolo. In universum probatur. Quodlibet medium ad cognoscen­ da futuribilia metaphysice necessario connexum cum deter­ minato extremo libertatis, quod necessarium esset ad infal­ libilem eorum cognitionem in ipso, induceret necessitatem an­ tecedentem. Atqui necessitas antecedens opposita est indif­ ferentiae activae, quae est de conceptu libertatis. Ergo nul­ lum reperiri potest huiusmodi medium in quo futuribilia co­ gnoscantur. Prob. mai. Cum signum futuribilitatis consideret praecise relationem inter actum primum physicum libertatis eiusque ac4 V. de his H.Schwamm, Magistri loannis de Ripa O.F.M. doctrina de praescientia divina (Romae 1930, Analecta Gregoriana 1); Robert Cowton O.F.M. fiber das gottliche Vorherwissen (Innsbruck 1931. Philosophie und Grenzwissenschaften III,5); Das gottliche Vorherwissen bei Duns Scouts u.seinen ersten Anhiingern (Innsbruck 1934.Phil.u.Grenzw. V 1-4). De Thoma Bradwardino v. PortaliÉ, Augustinisme: DTC i,2355;2359« De sententia auctorum de praescientia divina ad controversiam usque plura colligit De San, 220-225, et Lennerz, 296-335; cf. etiam De San, 219-223. et L.Baudry, La querelle des futurs contingents (Lou­ vain 1465-1475). Textes inédits (Paris 1950). 5 Mastrius, Disputationes theologicae in Sententias i d.3 c.3 a.8 (Venetiis 1757) p.131135; Frassen, Scotus Academicus 1 (Roma 1900) tr.2 de.i s.2 q.2; M. Schmaus, Uno sconosciuto discepolo di Scoto intorno a la prescienza di Dio: RivFilNeoscol 24 (1932) 327-3556 Videri possunt passim apud auctores molinistas; in hac Summa tract. De gratia v.3. Beraza, De gratia 462-468.523-564; Lange, De gratia 578-599- L.l c.3 λ.3. medium divinae scientiae, th.15 n.170-173 139 tum secundum, quidquid illum actum primum determinaret ad unum ex extremis libertatis, induceret necessitatem antece­ dentem, ut patet. Atqui medium in quo necessariae connexio­ nis absolutae cum actu secundo esset huiusmodi. Confirmatur a contrario. Ideo pro futuro libero absoluto invenire possumus medium in quo Deus illud videat, quia po­ sita scientia media, iam necessitas ex decreto orta est mere consequens. Consectarium eductum e thesi facile patet ex dictis. Nam si nullum medium in quo proprie dictum inveniri potest, non restat nisi ut intelligamus futuribilia in se ipsis tantum videri. Praeterea contingentia conditionate futura habent in se de­ terminatam veritatem7. Nam posita conditione, unum ex ex­ tremis determinatum voluntas efficeret. Ergo futuribilia ha­ bent in se ipsis determinatam veritatem; possunt ergo in se ipsis immediate attingi ab intellectu divino, qui non eget con­ cursu ex parte obiecti. Intuitus ergo divinus fertur immediate in rem ipsam, in esse ipsum quod res habitura esset suo tempore, si poneretur, nempe in actum egredientem a voluntate creata. 172. Objectionibus pluribus solvendis quaedam notanda dabimus, cum brevitati consulentibus omnia singillatim perpendere non liceat8. 1. Futuritio formalis rei, sive absoluta, sive conditionata, in hoc simpli­ citer stat, quod res nunc non est, sed erit, vel esset. Ac falsam omnino duci­ mus notionem futuri formalis, quam plures thomistae tradunt: «futurum est quod nunc determinatum est ut habeat exsistentiam tempore futuro, vel haberet si ponerentur conditiones» 910 . Quidquid enim est de actuali deter­ minatione, si res erit, est absolute futura; si esset, est conditionate futura. 2. Futurum ac futuribile non est quid per statum sed tantum per am­ pliationem, aut alienationem, ut dialecticorum more loquamur sc. cum verbum est dicitur de futuro vel futuribili, ampliatur vel alienatur a propria et formali significatione temporis praesentis. Ideo futuribile non dependet, nec causatur a Deo, sed dependeret et causaretur, si esset. Extra rem igitur vagatur appellatio ad causalitatem divinam ut explicetur scientia Dei de futuribilibus ac si nequiret intelligi sine causalitate actuali. Nec relate ad futura libera absoluta meminit eius S.Thomas q.14 a. 13. 173. 3· Signum futuritionis conditionatae pro scientia divina accu­ rate definiri debet. Ut in probatione innuimus, signum futuribilitatis est signum praecisivum, in quo mere consideratur relatio inter voluntatem crea­ tam et eius determinationem seu actionem, in signo priori ad decretum absolu­ tum voluntatis divinae circa eam actionem. Nempe actus voluntatis creatae procedit simul a causa prima et a causa secunda, sed ab hac ut ab unica causa determinante (ut supponimus contra praedeterminationem). Id co7 Suarez, De scientia Dei l.i c.z; 1.2 c.5; v. Urraruru, 69-75.103. 8 Obiectiones omittimus, quae directe concursum attingunt, suis locis solvendas. Unum notamus: «determinismum circumstantiarum», quem quidam inferunt ex molinismo, non nisi ex mala intelligentia huius doctrinae oriri potest; e regione enim opponitur indifferen­ tiae activae, in qua iure collocamus essentiam libertatis. 9 Ita Billuart, De Deo diss.6 a.t ; cf. Muncunill, 359-364. 10 Cf. Lossada, Summulae. 140 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I gnoscit Deus, sicut cetera omnia, uno simplicissimo actu. Sed, ut distingui­ mus in scientia et voluntate Dei diversa signa eaque ordinamus, ita iure consideramus hoc signum divinae scientiae de actu voluntatis praecise ut egrediente ab ipsa ut ab unico determinante; illudque signum iure colloca­ mus in instanti rationis praevio ad voluntatem divinam absolutam circa illam actionem, utpote dirigens et illuminans decreta divina. Obiectum huius scientiae est signum futuritionis conditionatae. Ergo signum istud non est quid completum, quod ad ordinem idealem transferat totam realitatem de facto in actu secundo exsistentem; hoc est opus imaginationis nostrae, quae signum futuribilitatis tractat veluti reali­ tatem habentem esse per statum. Signum ergo futuritionis conditionatae non est nisi actus voluntatis creatae, praecise prout est a voluntate creata libera, in quantum obiectum cognitionis divinae praecisive acceptae, quae, ut talis, praevia est decretis voluntatis circa illam versantibus. Ideo pro statu futuritionis conditionatae non datur praedefinitio nec providentia; daretur utique pro statu absoluto, si poneretur de facto, et qui­ dem sub directione scientiae mediae; neque ad illud signum intelligendum opus est alia scientia media; atque ita cessat difficultas processus in infinitum. Dices; Ergo intelligitur in signo scientiae mediae quid homo sola sua innata voluntate facturus esset; quod contra Molinam saepe thomistae arguunt. Dist. assert. Intelligitur quid homo facturus esset praecise in quantum actus a sua innata libertate procedit, conc.; praescindentium autem non est mendacium; intelligitur hominem de facto actum secundum posse ponere sola sua innata voluntate, nego prorsus, quod in terminis repugnat doctrinae molinisticae de concursu simultaneo n. 174. Alias duas obiectiones breviter tangimus. 1. Ex parte conditionis certe intelligitur in futuribili concursus divinus conditionate collatus. Ergo Deus potest in illo videre futuribile. Concursus divinus in actu primo est indifferens; ideo non est medium aptum ad actum determinatum cognoscendum. Concursus vero in actu secundo, vel non distinguitur ab actu libero creaturae, vel saltem, quocum­ que modo explicetur, non est logice prior ipso actu libero, unde non potest prius cognosci, quod requiritur ad rationem medii in quo. 2. Omnis veritas fundatur in Deo. Ergo etiam veritas futuribilis; pot­ est igitur videri in Deo. Dist. antec. Omnis veritas obiectiva (de hac agitur), seu ipsum esse rei ut intelligibile, etiam veritas futuribilis, fundatur in Deo radicaliter, remote, causaliter, etc., sc. si daretur futuribile fundaretur in Deo, conc. antec.; ve­ ritas futuribilis immediate et formaliter vel determinative fundatur in Deo, quasi in Deo reperiri posset ratio immediata determinationis ludae prodendi Christum v.gr., nego antec.; iam id est futuribile, nihil aliud. Nam sicut actio libera creaturae non habet aliud determinans quam voluntatem creatam, ita non aliud habere potest immediatum fundamentum suae veritatis et cognoscibilitatis in quantum est determinatio voluntatis. Futuribile igitur fun­ datur in Deo, ut potest fundari, sc. radicaliter, remote, etc., in quantum Deus creat hanc sui participationem, quae est libertas; non immediate et formaliter, quia nequit. Supponit utique futuribile concursum divinum con­ ditionate collatum (sc. si daretur futuribile, Deus concurreret immediate et simultanée), sed non ut determinativum; ergo non potest inveniri in illo intelligibilitas determinationis ut talis, nec pro statu conditionato; iam haec sola ratio attenditur in signo futuritionis conditionatae, ut nuper notavimus. Praeterea concursus conditionate collatus non est prior sed simultaneus; 11 Concordia d.52,317. L.l c.3 a.3. medium divinae scientiae, th.15 n.173-176 141 ideo non potest esse medium in quo actus cognoscatur. Iterum advertimus, quod n. 173 statuimus, signum futuribilitatis esse signum praecisivum, in quo mere consideratur relatio inter voluntatem creatam, unicam causam deter­ minantem, eiusque actum ut est determinatio; neque transferendam esse ad illud signum totam realitatem quasi per statum. Tandem scientiam mediam, ut eam declaravimus, nullam continere im­ perfectionem, satis patet. Imo modus illius optime cohaeret cum intellectu divino ut est actus purus; ac praeterea ex ea explicari potest ordo providen­ tiae et praedestinationis, ut c.5 videbimus. Omnipotentiae divinae nullum afferri detrimentum satis patet, cum thesaurus auxiliorum divinorum inde­ ficiens sit. Neque voluntas divina dat auxilium praecise quia videat hominem actum positurum si illud daret, sed simpliciter quia vult. Scholion 1. Deum videre futuribilia in se ipso, vel in es­ ab aliquibus theologis aliter statuitur, etiam negatis decretis praedeterminantibus et admissa scientia media. a) Cum S.Bellarminus i2 et Molina 12 13 dicunt Deum videre futuribi­ lia in sua scientia de ipsa voluntate creata, vel in supercomprehensione illius, revera non videntur aliud significare quam id quod nos tenemus; aiunt enim hac scientia Deum videre ipsum actum ut a voluntate egredientem. Si vero futuribile videri intelligerent in solo actu primo voluntatis, manifeste medium ponerent insufficiens. Quod pauci quidam innuere videntur, determinationem voluntatis non esse quid re distinctum ab ipsa voluntate 14, difficulter capitur; aliud est enim actum voluntatis (determinatio non est quid ab eo distinctum) non esse quid subsistens, aliud valde diversum non esse quid reale, realiter distinctum a facultate volitiva, quae determinatur per illam ad unum vo­ lendum. 175. sentia sua 176. b) Recentiores quidam theologi15 non negant vero quodam sen­ su dici posse futuribilia in se ipsis videri a Deo; simul tamen asserunt sim­ pliciter dicendum esse Deum videre omnia, etiam futuribilia, in essentia sua cognita, quod aiunt pertinere ad necessariam perfectionem divinae scientiae. Verum hi auctores non videntur attingere statum huius quaestionis, prout eam proposuimus. Non enim putant essentiam divinam connexam esse cum determinato extremo libertatis; ideo, vel addere solent praesupponendam esse liberam determinationem voluntatis, quo iam essentia non est medium illius primo cognoscendae; vel concursum conditionate collatum appellant, quod insufficiens est, ut in obiectionibus solvendis dictum est. Addunt etiam essentiam, utpote speciem divinae scientiae, necessario repraesentare intellectui divino omnem veritatem, etiam futuribilis; ideo non cognosci haec a Deo, nisi in quantum in essentia divina repraesentantur. Hic vero modus loquendi reiciendus est ex supra notatis de specie in Deo; praeterea proprie loquendo species est medium mere quo, non in quo; foe12 De gratia et libero arbitrio I.3 c.8.15. 13 Concordia d.52; v. M.Ledrus, La science des actes libres: NouvRevTh 56 (1919) 128-151. 14 Ita Gregorius de Valencia, Commentaria in Summam S.Thotnae t.ï d.t q.14 ps. de quo W.Hentrich, Gregor von Valenda und der Molinismus (Innsbruck 1928, PhGrenzwiss II, 4-5), qui hanc explicationem Valencianismum vocat. Recentius hanc theoriam excitavit Th.de Regnon, Banes et Molina (Paris 1883). eamque sequuntur De San, 83, et Müller. De Deo uno (Innsbruck 1903) 615. Quid simile profert Scheeben, Dogmatik 2 p.728. 15 Id ponunt cum philosophis Hontheim, 8?6ss; Schaaf, 343SS. 367; Rast, 303SS; Pesch, prop.36 schol.t η.235, prop.40 et n.282; Lennerz, th.9,336-364; Pohle-Gierens, 200 An his adnumerandus sit Franzelin non clare patet, etsi locutionem generalem habet th.38 Deus omnia videt essentia sua; non enim quaerit in ea determinationem ad cognitionem, ut faciunt, ii auctores nec rem ex proprio tractat, ut recte notat Loinaz, 685 n.6. Peculiarem expositionem affert Billot, p.2 c.i; de qua v. Muncunill, 477-494. 142 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cundat enim intellectum; neque necessario ad modum similitudinis formalis obiecti intelligi debet. Neque ipsis auctoribus sufficiens est haec explicatio; addunt enim supponendam esse veritatem obiectivam futuribilis; veritas igitur futuri conditionati non fundatur formaliter et immediate in essentia divina, neque est haec medium prius cognitum in quo futuribile cognosci possit. 177. Afferunt quidem hi auctores in suam sententiam plures auctores antiquos, imo aiunt eam esse communissimam et fere universalem. Sed id non satis probandum videtur, si dicta antiquorum in sensum proprium de­ clarant, ut statim notabimus I6. Praesertim nequit omnino adduci pro ea SuArez, ut communiter hi auctores faciunt, si agitur universaliter de scientia Dei de omnibus rebus extra se, ac praesertim si volunt istam sententiam extendere etiam ad cognitionem futuribilium. Adducunt certe locum operis De Deo 17. Verum hoc loco non agit SuArez de omni Dei scientia sed tan­ tum de scientia possibilium, ut in titulo capitis habetur: De scientia, quam Deus habet de creaturis ut possibilibus. Igitur certe scientia Dei de possibili­ bus est illi tantum in Deo ipso; etsi probabilitatem alterius scientiae eorum in se ipsis agnoscit. Verum nihil dicit de scientia Dei de futuris (nec de futuribilibus); de modo enim illius c.3 ad opusculum De divina scientia lecto­ rem remittit; iam in illo non solum locutio Deum videre futura in se ipso nuspiam apparet, sed expresse excludit modos quibus id dici posset, ac tandem non nisi in eorum obiectiva veritate videri dicit. c) Sunt quidem alii, qui cum Ruiz de Montoya 18 formulam Deus cognoscit omnia in se ipso retinent, quatenus mere significet rationem obiecti formalis pro Dei scientia esse ipsam essentiam Dei, quam quidem rationem explicant fere ut supra expositum est, sed nullo modo constituat cognoscibilitatem futuri aut futuribilis, quod putant contineri apud antiquos in praepo­ sitione in dicta de scientia, ut in Scholio 2 attingimus. Discrimen igitur inter hanc et nostram expositionem videtur esse tantum de modo loquendi. 178. Scholion 2. Quid sit S.Thomae Deum omnia co­ gnoscere in sua essentia, vel in se ipso. Ita passim S.Doctor loquitur 19; quid autem significet ipse exponit: «In seipso qui­ dem cognoscitur aliquid quando cognoscitur per speciem pro­ priam adaequatam ipsi cognoscibili... In alio autem videtur id quod videtur per speciem continentis, sicut pars videtur in toto per speciem totius; vel cum homo videtur in speculo per speciem speculi, vel quocumque alio modo contingat aliquid in alio videri. Sic igitur dicendum est quod Deus seipsum videt per essentiam suam. Alia autem videt non in ipsis, sed in seipso, in quantum essentia sua continet similitudinem [spe­ ciem] aliarum rerum»: q.14 a.5. Idem ergo S.Thomae est aliquid videri in se ipso, atque cognosci per speciem sui propriam. Quidquid ergo non cognoscitur per speciem propriam dicitur in alio videri. 16 Id distinguit etiam LoiNAZ, l.c. 17 De Deo I.3 c.2 n.16.19; eodem modo rem agit 1.2 c.25 n.43sset Metaphys. d.30 s.i 5 n.26. * 8 De scientia Dei d.io; d.29 s.i ; d.75 s.i etc. In idem recidere videtur formula a Loinaz adducta, Deum alia a se non nisi dependenter a cognitione sui et «quasi trans essentiam cogni­ tam» cognoscere n.679. 19 1 q.14 a.5.6; q.18 a.4» etc.; J.Groblicki, De scientia futurorum contingentium see. S.Thomam eiusque primos sequaces (Krakan 1938). L.1 c.3 a.3. medium divinae scientiae, th.15 n.176-178 143 Identitas utriusque locutionis «per speciem propriam», «in se ipso» patet q.15 a.i, ubi in 2 obiectione dicitur: «Deus in se ipso cognoscit omnia», et in responsione ad 2 dicit: «licet Deus per essentiam suam se et alia cognoscat...» Et q.84 a.5 dicit: «Aliquid in aliquo dicitur cognosci dupliciter. Uno modo sicut in obiecto cognito, sicut aliquis videt in speculo ea quorum imagines in speculo resultant... Alio modo dicitur aliquid cognosci in aliquo sicut in cognitionis principio; sicut si dicamus quod in sole videntur ea quae videntur per solem. Et sic necesse est dicere quod anima humana omnia cognoscat in rationibus aeternis, per quarum participationem omnia co­ gnoscimus. Ipsum enim lumen intellectuale quod est in nobis, nihil est aliud quam quaedam participata similitudo luminis increati, in quo continentur rationes aeternae». In explicanda autem hac formula S.Thomas semper spe­ ciem meminit, numquam connexionem obiectivam rerum; quod quidem signum esse videtur eum non agere de medio in quo obiectivae connexionis. Cum autem S.Thomas agens de scien­ tia Dei rationem causae primae affert, ut Ferrariensis no­ tavit 20, rationem dat cur Deus cognoscat omnia, non ut mo­ dum declaret quo ea cognoscit. Ideo cum de futuris contin­ gentibus absolutis agit, q.13 a. 13 et alibi, nullo modo veretur dicere ea in se ipsis a Deo cognosci, numquam, quod sciam, in se ipso; a fortiori hoc dixisset de futuribilibus, si de modo eorum cognitionis verba fecisset. Accurate perpensis locis S. Thomae et aliorum antiquorum Doctorum, ita concludit Ruiz de Montoya: «In communi modo loquendi theologorum [antiquorum] cognoscere crea­ turas in se ipsis... est cognoscere creaturas per species pro­ prias creaturarum...; propositio in denotat obiectum forma­ le»21. Ac notandum est quod addit, quodque n.167 ex parte retulimus: «non esse munus obiecti formalis constituere obiecta materialia in esse verorum et intelligibilium, sed supposita eorum determinata veritate et intelligibilitate,- determinare ad iudicandum de illis» 22 (quod tamen, ex dictis non proprie de ipso obiecto formali, sed de specie quae illi adaequatur dici debet, agendo de intellectu divino). 20 Comment, in Summam contra Gentes l.i c.66 n.j (ed.Leonianae op. S.Thomae 13, t86). «Adverte quod hoc ioco non investigatur modus cognitionis non entium, sed absoluta eorum cognitio». In vulgatis quibusdam editionibus CG 1 c.68 in titulo post verba «Oportet ostendere quod Deus cogitationes mentium et voluntates cordium cognoscat» additur «in virtute causae, cum ipse sit universale essendi principium», quae verba in critica editione Leoniana iure omissa sunt (t.13). De mente S.Thomae v. quae disserunt De San, 224-229 cum n.i p.590745; Muncunill, 452-476; Stufler, De Deo operante 159-188. 21 O.c., d.n s.3 n.5.6. 22 O.c., d.24 s.3 n.16. 144 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I At nostris diebus quaestio de medio in quo, ut notavimus, est praecise de intelligibilitate intelligibilium materialium et de fundamento veritatis illorum; immerito ergo affertur locutio antiquorum, quae hanc quaestionem non attingit, ad senten­ tias novas firmandas. Quare putamus contra nostram expositionem nullo modo afferri posse auctoritatem S.Doctoris; imo eam bene cohae­ rere cum eius explicita doctrina de scientia futurorum contin­ gentium. 179. V. Divisiones scientiae Dei23. Quatuor praeci­ puas divisiones scientiae Dei notamus, secundum distinctio­ nem rationis cum fundamento in ipsa eius infinitate. 1. Ratione obiecti cogniti dividitur in scientiam simplicis intelligentiae et scientiam visionis: q. 14 a.9. Prior est scientia possibilium; altera scientia rerum aliquando exsistentium. Scientia simplicis intelligentiae novit Deus, ex dictis, possibi­ lia omnia, etiam non pure talia; aliqui tamen auctores eam ad pure possibilia limitare videntur 24. Inter utramque scientiam aliud membrum constituimus scientiam quam ideo mediam 25 vocamus, quae est scientia con­ tingentium conditionate futurorum sine medio connexionis. Nam etsi futuribile ut tale non sit nisi unum ex possibilibus, tamen cum utrumque extremum libertatis possibile sit, non est illud futuribile determinatum cognoscibile in signo possi­ bilium; aliunde futuribile non est absolute futurum, ergo nec cognoscibile scientia visionis. Thomistis vero scientia futuribilium secundum obiectum materiale pertinet ad scientiam sim­ plicis intelligentiae, nam non est quid aliquando exstiturum; secundum medium cognitionis ad scientiam visionis, quia fun­ datur in decreto subiective absoluto Dei. 2. Datur in Deo scientia absolute necessaria, quae est scien­ tia de se ipso et de possibilibus, et scientia libera de rebus creatis aliquando exsistentibus, quae praesupponit liberam vo­ luntatis divinae determinationem, nec est necessaria, nisi hac suppositione, seu hypothetice. Scientia futuribilium est quoque media inter utramque 26; nam non est absolute necessaria, quia creatura aliter determi­ 23 De his divisionibus, cf. auctores passim; ut Urraburu, 13-21. 24 Ita thomistae plures, ut videtur, et De la Taille, l.c.; ipse S.Thomas explicite certe de his agit. 25 De hoc nomine multa dicta sunt, quae mere nominalem disputationem continere videntur. Molina certe primus videtur fuisse qui illud adhibuit, ut membrum alterius divisio­ nis. Suârez raro utitur hoc nomine; cf. Sagüés, Sudrez ante la ciencia media: l.c., 275. lure tamen admissa est. Imo nunc frequenter hoc nomine non tantum scientia media proprie dicta, sed in universum scientia futuribilium nominatur. 26 Hoc sensu eam Molina distinxit a naturali et libera, l.c. L.l c.3 a.3. divisiones scientiae dei. th.15 n.179-180 145 nare se potuisset; aliunde non praesupponit liberum decretum Dei; est ergo scientia media Deo contingens, sed non libera. 3. Distingui solet scientia approbationis et improbationis, prout eius obiectum placet aut displicet Deo, secundum mo­ dum loquendi S.Scripturae, quo Deus dicitur scire vel nosse, quae ab ipso approbantur, ac nescire quae improbantur: Ps 1,6; Mt 25,12; Rom 8,29; 11,2. Patet hanc divisionem scientiae statui prout habet voluntatem coniunctam: q.14 a.8. 4. Dividitur tandem scientia Dei in speculativam et prac­ ticam, secundum quod in sola veritatis contemplatione sistit, vel ad praxim ordinatur. Deus de se ipso speculativam tantum scientiam habet. De aliis vero et speculativam et practicam habere potest, secundum quod scientia divina consideratur ut mere veritatem attingens, vel e contra, et sit de re operabili, et de facto ad operationem ordinetur: q.14 a.16. 180. VI. De scientia Dei causa rerum27. Scientia igitur Dei dicitur practica in quantum est causa rerum; ens enim intelligens operatur ad extra per intellectum dirigentem et vo­ luntatem decernentem seu determinantem actionem. Ideo dicit S.Thomas scientiam Dei dici practicam in quantum «habet voluntatem adiunctam», nam «forma intelligibilis non dicit prin­ cipium actionis secundum quod est tantum in intelligente, nisi adiungatur ei inclinatio ad effectum, quae est per volun­ tatem»: q.14 a.8; De ver. q.2 a.14. De pure possibilibus ac de pure futuribilibus non habet Deus nisi scientiam speculativam. De exsistentibus quibuscumque creatis habet scientiam et speculativam et practicam. Secun­ dum notiones datas ex S.Thoma, dici debet scientiam practicam et causam rerum esse scientiam de possibilibus et futuribilibus non pure talibus; haec est enim quae dirigit et habet voluntatem adiunctam, quae illam ad operationem inclinat. Scientia visionis est speculativa de obiecto viso, scientia enim ex suo conceptu obiectum praesupponit, non facit; potest autem esse practica respectu alius obiecti. Neque admitti potest scientiam visionis esse practicam per se ipsam et imperium intellectuale 28, de quo nunquam meminit S.Thomas, agens de scientia Dei, ac multo minus veluti potentiam exsecutricem 29. «Sciendum ta27 Cf. de hac re omnes fere auctores qui quaestiones de scientia Dei attingunt. Molina inde opus Concordia orditur d.i. Ex Suarez, v. De Deo 1.3 c.4; prolegom.2 c.io. Muncunill, 432-451 ; Pesch, 296-298. Thomistae volunt scientiam ipsam visionis ut talem esse quae vocatur c-iusa rerum. Exponimus in textu explicationem quae evidenter fluit ex verbis S.Thomae, v. infra n.215. et Hellîn, 857-865. 28 Ita Ioannes a S.Thoma, o.c., d.18 a.2; Gonet, Ciypeus theologiae thomisticae l.l d.3 a.2; Billuart, De Deo d.3 a.3 etc. 29 Haec esset «science ouvrière» quam formaliter unam tribuit Deo M.de la Taille, l.c.; qui praeterea formalem quamdam identificalionem inter intellectum et voluntatem divinam inducere videtur. 146 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I men quod scientia in quantum scientia non dicit causam acti­ vam... et ideo a scientia nunquam procedit effectus nisi me­ diante voluntate, quae de sui ratione importat influxum quem­ dam in volita» 3 °. Doctrina de scientia Dei causa rerum exprimitur saepe lo­ cutione: «non quia res sunt, ideo novit Deus, sed ideo sunt quia novit»31. Cui contraria videtur locutio saepe etiam a Pa­ tribus adhibita, praesertim de futuris liberis: «Non propterea aliquid erit quia Deus scit esse futurum, sed quia futurum est ideo scitur a Deo» 32. Sed nulla est oppositio; nam priori modo loquendi exprimitur causalitas scientiae divinae; altero prioritas logica obiecti respectu scientiae: q.14 a.8 sed contra et ad i. De ideis divinis. Ideo quod Deus est causa rerum per suam scientiam patet ponendas esse in intellectu divino ideas rerum producendarum, quod ad eius causalitatem exemplarem pertinet33: q.15 a.i. Deus enim «in quantum cognoscit suam essentiam ut sic imitabilem a tali creatura, cognoscit eam ut propriam rationem et ideam huius creaturae»: a.2. Est ergo idea in Deo cognitio quam Deus habet de possibilibus in sua essentia. De ea agit S.Augustinus cum ait: «Non extra se quid­ quam positum intuebatur, ut secundum id constitueret quod constituebat, nam id opinari sacrilegum est» (R 1553). CAPUT IV De voluntate Dei Intellectum in vita entis spiritualis sequitur voluntas. Ideo «post considerationem eorum quae ad divinam scientiam per­ tinent, considerandum est de his quae pertinent ad volunta­ tem divinam» L De voluntate Dei tria dabimus: exsistentiam primum et obiectum volitionis divinae; libertatem qua vult alia a se; divisiones tandem ac perfectionem moralem voluntatis divinae; his ut complementum omnipotentiae divinae tracta­ tionem adiungimus. 30 De ver. q.2 a.14; 1 q.25 a.i ad 4; a.5 ad 1 : v. infra n.212. 31 S.Augustinus, De Trinitate I.15 c.13: ML 41.327. 32 Origenes, C.Celsum 1.2 n.20: MG 11,835; S.Hieronymus, In lerem. 26,3: ML 24» 844. etc. 33 V. tractatum De Deo creante. 1 S.Th., i proocm. ad q.19. L.l C.4 A.l. VOLUNTAS DEI. TH.16 N.181-182 ARTICULUS De 147 I obiecto voluntatis divinae Thesis 16. Datur in Deo perfectissima voluntas, cuius obiectum est ipse Deus et alia a se. S.Th., q.19: Suarez, De Deo I.3 c.6.7; Metaph. d.30 s. 16; Ruiz de Montoya, Dc voluntate Dei d.1-6; Scheeden, § 96; Muncunill, 509-540- 181. Notiones. Voluntas est facultas spiritualis prosecutiva boni et aversativa mali ab intellectu propositi. Eius actus volitio eodem nomine voluntatis saepe designatur. Actus circa bonum in universum amor dicitur; tendentia aversiva in genere nomine odii significari potest. Cum asserimus dari in Deo voluntatem, patet, ex his quae de vita et intellectu divino diximus, eam non dari formaliter in Deo per modum poten­ tiae, sed tantum per modum actus identificati cum ipsa es­ sentia divina; et quidem ita ut licet diversa attingat obiecta ac diverso modo, simplicissima sit ac unica, entitative spec­ tata. At quoniam tam multa sunt obiecta illius et diversa ten­ dentia illa attingit, opus nobis est de voluntate divina veluti de facultate loqui, ut radice et ratione sufficienti divinae volitionis, distinctione rationis, imperfecta quidem, sed fere ne­ cessaria. lam in universum duplici modo voluntas afficitur erga obiectum, aut per modum simplicis affectus complacen­ tiae vel displicentiae, aut ut tendentia practica, quae princi­ pium est operationis ad extra. Hoc modo voluntas divina est causa rerum, ut determinans potentiam activam ad exsecutio­ nem: a.4 2. Perfectio infinita voluntatis divinae, praeter rectitudinem ac sanctitatem, exigit etiam eam esse immutabilem, non solum physice, sed etiam moraliter; mutatio enim mere moralis, licet consistere posset cum immutabilitate physica, excludi debet a Deo 3. Ad perfectionem tandem voluntatis divinae pertinet plena efficacia, in his nempe quae absolute et omnimode vult a.6; ideo omnipotens dicitur, seu coniunctam habet necessario omnipotentiam. 182. Obiectum voluntatis dicitur, ut patet, id quod subiectum volens vult, id erga quod afficitur, vel facere, vel pro­ ducere, vel acquirere vult, vel e contrario quod respuit. Dividi solet in obiectum formale et mere materiale; formale quod 2 Disputant auctores an in Deo ponendus sit appetitus innatus, sensu scholasticorum. Cf. Muncunill, 510.517; Urrâburu, t.8,123-125; Hellîn, 866-868. 3 Suarez, Metaph. d.30 s.9 n.50-61, ubi etiam declaratum reperies discrimen inter scientiam et voluntatem in hac quaestione. 148 I.M.DALMAU, 1>E DEO UNO ET TRINO. I propter se appetitur, materiale quod tantum appetitur propter aliud. Prius est finis voluntatis, ac vocari solet obiectum specificativum et determinativum illius; si mere materiale est habet rationem medii. Haec proprie accipiuntur cum agitur de vo­ luntate producta, ut est creata; in voluntate divina non nisi ad modum rationis obiectivae, vel cum addito quasi. Cum enim voluntas divina non sit producta, nulla ei potest assignari causa a.5, neque efficiens, neque finalis. Potest tamen esse sermo de fine voluntatis divinae, ut de ratione obiectiva volitionis, quo dicitur Deus velle aliquid propter se vel propter aliud, quo fit ut res sint propter finem ut veram causam finalem 4. Obiectum voluntatis divinae est, tum ipse Deus, tum alia a se universa, quae tamen diverso modo attinguntur a divina voluntate. Disputant auctores an possit poni in Deo amor simplicis complacentiae erga pure possibilia5. Deus est obiectum primarium, et vero quodam sensu obiec­ tum formale et veluti specificativum divinae voluntatis, utpote illi commensuratum. Alia vero sunt voluntati divinae obiec­ tum secundarium; non tamen, praesertim entia rationalia, ra­ tionem habent pro divina voluntate obiecti mere materialis, aut quasi medii proprie dicti, quod non videtur stare posse cum amore benevolentiae67 . Latiore autem sensu, in quantum bonum in illis amatum fundatur in bonitate divina, vocantur a pluribus auctoribus obiectum materiale1. Notandum vero, ut de scientia Dei tradidimus, imo a for­ tiori, rationem veluti determinativam voluntatis divinae pro­ prie dictam, totam quantam in eius perfectione subiectiva, seu in essentia divina quaerendam esse, quamquam aliter. Ten­ dentia enim voluntatis non est quasi receptiva, ut cognitio, sed potius impulsiva. Quod si nihilominus scientia divina, utpote actus purus, nequit intelligi determinata ab obiecto, multo mi­ nus id de voluntate sentiendum est, sed tenendum ipsam se ipsa veluti determinatam esse; quod S.Thomas a.5 et saepe alias apprime effert. Voluntas divina versatur etiam circa mala a.9. Malum qui­ dem ut malum detestatur Deus, ac malum morale nullo modo, ne indirecte quidem, aut medium intendere potest; potest autem illud permittere. Malum physicum indirecte intendere pot­ est, in quantum alicui bono coniunctum est8. 4 V. Suàrez, Metaph. d.23 s.9; Urraburu, i34-i37. 5 Muncunill, 551-558; Urràburu, 134-137. 6 Lessius, De perfectionibus moribus.iue divinis 1.14 c.3; J.Dalmau, La bondad divina y la gloria de Dios fin de la creaciôn: EstEcl 20 (1946) 509-553. 7 Muncunill, 522-524; Hellîn, 905-910. s Th.Molina, Das Leiden in Weltplan (Innsbruck 1929); Pohle, 327-330; Urràburu, 161-167; cf. infra n.198.199 et dicenda de providentia n.218. L.l c.4 A.I. voluntas dei. ΤΠ.16 n.182-185 149 183. Sententiae. Ex his qui Deum personalem admit­ tunt nemo refertur qui ei voluntatem denegaverit. Doctrina quoque tradita de obiecto et perfectione voluntatis divinae com­ munis est in substantialibus; si forte modum loquendi excipias quorumdam theologorum de obiecto formali, quod non in solo Deo, sed etiam in aliis a se ponunt; hoc tamen dicto id solum intendere videntur, ne alia a se intelligantur ad modum mere medii strictius dicti a Deo amari 9. Doctrina Ecclesiae. Praedicatio universae Ecclesiae per­ spicue tradit thesim, quae manifeste continetur in doctrina pa­ riter universali de providentia ac gubernatione mundi. Anathematismi Damasi et Lateranense I (D 78 254) unam voluntatem in Trinitate docent. Vaticanum Deum voluntate infinitum pro­ fitetur (D 1782), additque: Si quis... Deum dixerit non volun­ tate ab omni necessitate libera, sed tam necessario creasse, quam necessario se amat, a.s. (D 1805). Valor dogmaticus. De fide divina catholica et definita. 184. Probatur ex sacra Scriptura. Sacrae Litterae vo­ luntatem Dei praedicant singulis fere paginis, nihilque eius voluntatem effugere: Ps 134,6. Christus voluntatem Patris per­ petuo appellat: Mt 6,10; Lc 22,42; Io 4,34. Amor Dei erga se ipsum docetur cum finis Dei ad extra operantis dicitur ipse Deus: Is 43,7.25. Amorem divinum ad intra testantur Pater et Christus: Mt 3,17; 17,5; Io 17,24. Deus dicitur esse caritas: i Io 4,16. Amorem Dei in creata pulchre efferunt: Sap 11,25-27; Is 49,15; 1er 31,3; Io 3,16; 1 Io 4,9 etc. 10 Sanctos Patres afferre supervacaneum est; in sequentibus quaestionibus plura adducuntur testimonia de voluntate et amore Dei. 185. Probatur ratione. 1. Voluntas intellectum in vita entis intellectualis consequitur. Quaelibet enim res in bono suo quiescit cum habet, quaerit appetendo cum non habet. Ergo vivens intellectualiter in bonum apprehensum his modis tendit, quod est voluntas: a.i. 2. Ideo Deus necessario amat suam infinitam perfectio­ nem: ibid. Alia autem a se ideo amat quia «condecet divinam bonitatem etiam alia ipsam participare», in quantum possibile est «ut proprium bonum aliis diffundat»: a.2. 9 Muncunill, l.c. In auctorum sententiis de hac re attendi debent notiones ab iis traditae de obiecto formali et materiali; non enim uniformiter ab omnibus describuntur, ut notat Lossada, Cursus philosophicus v.i,168-177. 10 Ceuppens, o.c., 168-174· 150 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 3. Perfectionem divinae voluntatis, prout exposita est, pro­ bat eius necessaria infinitude. In specie immutabilitas divinae voluntatis probatur quia mutatio voluntatis nequit rationabilis esse, nisi praesupposita mutatione ex parte cognoscentis. Atqui substantia et intellectio divina immutabilis est. Potest autem voluntas Dei immutabilis velle mutationem rerum, ut planum est: a.7. Voluntatem divinam esse causam rerum probatur, quia agens quod per intellectum ut dirigentem agit, non nisi per voluntatem inclinatur ad opus: a.4 u. Tandem obiectum primarium, formale et quasi specificati vum voluntatis divinae esse ipsum Deum, patet quia voluntatis perfectione infinitae non aliud potest esse huiusmodi obiectum quam bonum infinitum. 186. Obiectiones. 1. Voluntas intelligi nequit nisi ut motio ipsius volentis. Atqui Deus nullo modo movetur. Ergo non potest tribui formaliter voluntas Deo, sed tantum eminenter. Dist. mai. Nequit voluntas intelligi nisi ut motio metaphorica, trans, mai.; nisi ut motio realis, subdist. mai. : voluntas quae sit actus facultatis potentialis, conc.; voluntas quae sit volitio subsistens, nego. Conc. min. et nego cons., nam volitio, utpote perfectio in se perfectissima nequit contineri in perfectione superiore, quae non sit formalis volitio. Imo quo perfectior est appetitus creatus, minus habet de motione reali et physica; ideo necessario in ente perfectissimo reperiri debet sine ulla motione: a.t ad 3. Ideo iure dicit S.Bonaventura: «Voluntas in Deo est magis proprie et completiori modo quam in nobis» 11 12. 2. «Cuicumque volenti sufficit aliquid volitum, nil quaerit extra illud. Sed Deo sufficit sua bonitas, et voluntas eius ex ea satiatur. Ergo Deus non vult alia a se»: a.2,3. Dist. mai. Cui sufficit aliquod volitum nihil ultra quaerit necessario, et ratione alius boni, conc. mai.; nihil ultra velle potest libere, et ratione suae bonitatis, quae diffundi potest, nego mai.: ad 3. 187. 3. Si voluntas Dei est omnino immutabilis, sequitur Deum per totam aeternitatem odio habere peccatorem, etiam conversum. Atqui hoc absurdum est, et S.Scripturae expresse contrarium 1er 28,7; Ez 18 etc. Ergo dici nequit voluntas Dei moraliter immutabilis. Dist. mai. Ex immutabilitate Dei sequitur Deum per totam aeternita­ tem odio habere peccatorem pro tempore quo erat peccator, conc. mai.; pro tempore quo conversus est, nego mai. Contradist. min., nam non est id magis absurdum quam Deum videre per totam aeternitatem peccatorem peccantem eo momento quo peccat. Locutiones S.Scripturae indicant modo anthropomorphico perfectam et plenam remissionem peccati ex parte Dei, qui simul etiam per totam aeternitatem amat peccatorem pro tempore quo non est peccator. Inst. Atqui manet absurdum. Nam absurdum est manere tendentiam aversivam in rem, cum res bona est; paritas ergo cum intellectu stare non videtur. Aliunde mutatio moralis stare potest cum immutabilitate physica, 11 Cf. dicta de scientia practica et causa rerum n.180 q.14 a.8.16. 12 In 1 d.45 a.i (ed.Quaracchi 1,779). L.1 c.4 λ.1-2. voluntas dei, libera. 151 τη.16·17 n.185-188 ex dicendis de constitutivo libertatis divinae. Ergo potius dici debet volun­ tas Dei moraliter variabilis pro obiectorum varietate. Nego inst. et rationem additam dist. eodem modo. Absurdum est manere tendentiam aversivam pro tempore quo bona est, conc.; pro tempore quo non erat bona, nego; sicut non est absurdum simul cum aeterna tendentia aversiva stare aeternam pariter tendentiam prosecutivam pro tempore quo peccator conversus erit. Quidquid est an cum mutatione morali stare possit immutabilitas physica, cum intellectus divinus, ut in probatione dictum est, utramque rationem ab aeterno perfectissime repraesentet, imperfectum esset voluntatem non eodem modo aeternam et immutabilem esse. ARTICULUS De proprietatibus Thesis 17. a se. II divinae voluntatis Deus liberam habet voluntatem quoad alia S.Th., q.19 3.3.10; Suârez, Metaph. d.9.16; Relectio de libertate Dei op.5; Ruiz d.7ss; Muncunill, 541-591; Kleutgen, Die Théologie der Vorzeit 1,4. de Mon­ toya, 188. Nexus. Proprietas voluntatis divinae, quae praeci­ pue exponi et defendi debet, est libertas qua intendit ac vult res a se diversas. Notiones. Libertas proprie dicta, sive libertas indiffe­ rentiae, est illa proprietas voluntatis qua subiectum volens ita tendit in rem aliquam ut simpliciter potuerit in illam non ten­ dere; est igitur volitio non necessaria, antecedenter non deter­ minata ad illud volendum, neque ratione obiecti, neque interna qualibet necessitate. Libertas igitur importat indifferentiam quamdam activam in voluntate, quae non nisi per se ipsam de­ terminetur ad unum *. Amor Dei in se et suam bonitatem necessarius est, ut di­ ximus. Neque potest esse liber summo bono amor complacen­ tiae in bonum ac displicens aversio in malum. Libertas igitur divina intelligi nequit nisi in voluntate relate ad res a se diver­ sas. Ideo dici solet Deum esse liberum in operationibus ad extra. Quod quidem intelligi nequit ac si sola actio ad extra vel for­ male exercitium omnipotentiae esset liberum 2, sed simpliciter volitionem ipsam divinam ut est actus immanens esse liberam. Libertati divinae non officit, ut patet, necessaria voluntas ex suppositione alius voluntatis liberae; ideo libertas divina de­ fendi debet praecipue in voluntate creandi. Tamen, etiam crea1 V. Suârez, De gratia, Prolegomenon 1. 2 Id tamen visus est dicere Vâzquez, Commenta riorum ac disputationum in primam par­ tem S.Thomae (Compluti 1958) t.i d.8o c.t n.i p.643 (cf. Gômez Hellîn, op. infra η.ι 2 referendo p.231). 152 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I tione posita, amplus omnino campus relinquitur libertati di­ vinae, res hoc aut illo modo disponenti, tum in ordine natura­ li, tum vel maxime in ordine supernaturali. Ulteriorem rei declarationem dabit scholion de constituti­ vo libertatis divinae. 189. Adversarii. Plures sunt errores oppositi divinae libertati. Fatalismus omnis cosmicus et pantheisticus, ut Stoi­ corum et Spinozae, cui adhaeserunt alii quoque philosophi an­ tiqui, libertatem divinam negat 3. Abaelardus asseruit Deum non alia potuisse facere quam quae reapse fecit4. Wicleff, Bucerus et Calvinus necessitate naturae Deum operari di­ xerunt 5. Leibniz suo optimismo divinam libertatem in dis­ crimen vocavit6. Hermes et Günther libertatem Dei in sola independentia divinae operationis ab omnibus externis, non in vera indifferentia electiva constituerunt7. Rosmini moralem necessitatem in Deo ponit, quae locum non relinquit libertati bilaterali 8. Doctrina Ecclesiae. Praeter communem praedicationem et sensum populi christiani, Ecclesia explicite damnavit erro­ res oppositos libertati Dei, eamque clare definivit. Concilium Senonense probatum ab Innocentio II damnavit propositio­ nem Abaelardi (D 374), Pius IX doctrinam Günther (D 1655) et S.Officium sententiam Rosmini (D 1908). Concilium Floren­ tinum profitetur Deum creasse mundum quando voluit (D 703), et Vaticanum «liberrimo consilio» creaturas creasse (D 1783), ac quemlibet damnavit qui Deum diceret «non voluntate ab omni necessitate libera» creasse (D 1805). Pius XII in Encyclica «Humani generis» reprobat doctrinam asserentem necessariam creationem ex necessitate liberalitatis divini amoris (D 3017). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 190. Probatur ex sacra Scriptura. Saepe tam in A.T. quam in N.T. operatio et voluntas divina ad extra omnino 3 Cf. de his Philosophiae historiographos, ut Klimke. 4 Portalié, Abélard (articles condamnés): DTC 1,46. 5 Eorum errores v. apud Bellarminum, De gratia et libero arbitrio 1.3 c.15. 6 De optimismo v. scholion 2 n. 196.199. 7 Kleutgen, l.c.; H.Hurter, Nomenclator litterarius theologiae catholicae (Friburgi 1912) 5,1098-1101.889-906; K.Feckes: LTK 4,991-993; A.Touvenin, Hermes: DTC 6,22962297; K.Echsweiler, Die zwei Wege der neueren Théologie (Augsburg 1926) 8tss; P.Godet, Günther: DTC 6,1992-1993; E.Winter, Die geistliche Entwicklung A.Günthers und seiner Schule (1931).' LTK 4,748-749. 8 G.Cornoldi, II Rosminianismo, sintesi delVontologismo e dei panteismo (Roma 1881); A.Dyroff, Rosmini (Mainz 1908); F.Palhoriès, Rosmini (Paris 1908); M.Morando, Esame critico deile XL proposizioni rosminiane (Lodi 1906); A.Michel, Rosmini, Propositions con­ damnées: DTC 13.2398; C.Caviglione, Rosmini-Serbati: Enciclopedia italiana Trecan 130, 123-126. L.l c.4 a.2. voluntas dei libera, th.17 n.188-191 153 libera statuitur. Sint aliqua in specimen. Ps 134,6: Quaecumque vult Dominus facit in caelo et in terra; quae verba modo loquendi apud omnes gentes usurpato liberam plane volunta­ tem denotant. Electio populi Israel, et in specie electio ad reg­ num unius tribus prae aliis, plane libera est Ps 77,67.68.70: Et reiecit tabernaculum Joseph et tribum Ephraim non elegit. Sed elegit tribum luda, montem Sion quem-dilexit... Et elegit David servum suum. Omnia sunt in manu Dei sicut lutum in manu figuli: 1er 18,1-10; Eccli 33,10-15. Mt 20,1-6 parabola de ope­ rariis in vinea libertatem Dei in bonis suis distribuendis vin­ dicat, quam magna contentione proponit S.Paulus Rom 9,2oss adhibita similitudine figuli. Eph 1,11: In quo et nos sorte vocati sumus, praedestinati secundum propositum (πρόθεσιν) eius qui operatur omnia secundum consilium (βουλήν) voluntatis (θελήμα­ τος) eius; ubi βουλή deliberationem rationis et θέλημα deter­ minationem activam liberam significat 9. Probatur ex traditione. Sancti Patres libertatem divi­ nam in universum saepe tradunt; opus praeterea creatio­ nis, redemptionis, ordinem gratiae eiusque distributionem li­ bero consilio divino prodiisse docent. S.Irenaeus: «Neque ab aliquo motus, sed sua sententia et libere omnia» (R 196 205). S.Hilarius: «Deus extra corporalis naturae necessitatem liber manens, quod vult et cum vult, et ubi vult, id praestat ex sese» 10. S.Augustinus: «Deus ipse numquid, quia peccare non potest, ideo liberum arbitrium habere negandus est?» 11 «Sunt autem stulti qui dicunt: Non poterat aliter sapientia Dei ho­ mines liberare, nisi susciperet hominem?... Quibus dicimus: Poterat omnino, sed si aliter faceret similiter vestrae stultitiae displiceret» (R 1577). Ratio multis modis Ubertatem Dei demonstrat a.3. Sufficiat duo argumenta innuere. 1. Deus nulla re extra se indigere pot­ est, ac sua bonitate sibi sufficientissimus est. Ergo nulla ne­ cessitate alia a se, sed liberrima voluntate, esse vult. 2. Infinitis aliis modis, praeter actu exsistentes, divina bonitas participari potest. Atqui eorum prae aliis positionis, nulla alia ratio as­ signari potest, nisi libera Dei voluntas. 191. Obiectiones. 1. Deus creaturas amat in quantum se ipsum amat. Atqui se necessario amat. Ergo etiam creata. Dist. mai. Ratio amandi creaturas est amor Dei in se ipsum, conc. mai.; eadem tendentia se ac creaturas amat, nego mai. 9 (Paris Epître 1° 11 Ceuppens, 175-177; Suârez, Relcctio de libertati· Dei; F.Zorell, Lexicon graecum N.T. 1921) 458; L.Fonck, Die Parabeln des Herm (Roma 1909) 355-357; A.Médebielle, aux Ephesiens (Paris 1938). De synodis 44: ML 10,514. De civitate Dei I.22 c.30: ML 41,802. 154 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. 1 2. Optimus artifex necessario optimum opus facit. Atqui Deus est optimus artifex. Ergo non est liber ad optimum non eligendum. Dist. mai. Optimus artifex necessario opus facit absolute optimum, nego mai. et nego suppositum, id esse possibile; optimum relative tale, subdist. : si hac formula intelligitur tantum Deum mundum ordinatum debere fecisse, conc.; si sumitur sensu cuiusdam optimism! mitigati, iterum dist.: artifex creatus, trans.; increatus, nulla re indigens et dominus manifestationis suae perfectionis, nego. V. Scholion 2. 3. Hermes et Giinther arguunt ex falsis suppositis libertatem oriri sive ex affectionum pugna, sive ex possibilitate eligendi inter bonum et malum. 4. Si actus voluntatis divinae est liber, contingens est, ac potest abesse a Deo, saltem potuit ab aeterno non fuisse. Atqui omnia Deo intrinseca necessaria sunt. Ergo Deus formaliter liber esse nequit, sed tantum emi­ nenter. Dist. mai. Actus liber essentialiter contingens est entitative spectatus, nego mai.; saltem terminat ive, conc. mai.; sc. in Deo actus liberi entitas prorsus necessaria est, sed contingenter terminatur ad suum obiectum, ita ut potuerit non terminari ad illud, ut in scholio exponitur. 192. Scholion 1. De constitutivo divinae libertatis. Difficultas nuper proposita conciliandi libertatem divinam cum eius immutabilitate, aut potius cum eius simplicitate, in maximis totius Theologiae merito compu­ tatur; nec verentur magni theologi ingenue fateri nihil adhuc repertum esse quod positive eam solvat; ad eam vero expediendam quaestionem ponunt de constitutivo actus liberi Dei in quo sc. praedicato proprie consistat quibusve elementis constet >2. Quid probabilius tenendum videatur breviter attingimus. a) In primis tenendum est actum liberum Dei esse quid Deo simpli­ citer intrinsecum, nempe idem esse Dei, nec posse constitui per aliquod ele­ mentum Deo extrinsecum. Nam denominatio volentis aliquid est penitus intrinseca subiecto volenti, ut quae est actus eius immanens. Ideo reici debet sententia Aureoli 12 13, qui docuisse videtur Deum liberum dici per denominationem extrinsecam ab operis positione. Ait enim Deum liberum esse, quia per volitionem necessariam quam habet potest ponere vel non ponere actum externum creationis. Quod praeterea reiciendum est, quia nullo modo est verum ontologice Deum velle quia aliquid facit, sed e contra ideo aliquid facit quia vult. In idem fere recidit VAzquez *4, quem secuti sunt Arrùbal 15, To­ rres 1617 aliique >7. Censent enim actum liberum Dei constitui quidem per ipsam entitatem Dei, sed etiam per habitudinem quamdam ad res creatas, sive ad earum productionem quam ut constitutivum intrinsecum connotât, ita ut ipsa habitudo Deo conveniat «non intrinsece, sed extrinseca solum denominatione, quam Deo convenire et non convenire non est absurdum». Quidquid est enim de doctrina circa hanc relationem aut habitudinem, sub12 Auctorum sententias vide recensitas ct expositas apud Muncunill, 572; et praesertim apud Urraburu, 172-186, et L.Gômez Hellîn, La libertad divina segt'm los primeras teôlogos jesuitas: ArchTG 6 (1943) 217-267, qui ibidem 268-342 primo edidit tractatum Card.I.de Lugo, De actu libero Dei. 13 In i Sent, d.47 q.t a.i; de eo, cf. Caprelous, Defensiones theologicae divi Thomae Aquinatis in h.l. (Turonibus 1900) t.2 $80-582; Urrâburu, 172. 14 In i p. d.8o c.2 p.645-647; Gômez Hellîn, 230-232. 15 Commentariorum ac disputationum in primam partem D.Thomae (Matriti 1619) t.i d.54 p.343-347; de eo I.de Lugo, Disputatio de voluntate Dei ed.GôMEZ Hellîn, Le., 277284.290-342; cf. o.c., 241-243. 16 Diversorum opusculorum Theologiae t.i (Lugduni 1621) op.5 d.4. 17 Gômez Hellîn, 243-246; UrrAburu, 172, qui recte animadvertit diversis modis proponi hanc sententiam a suis patronis. Singularis est positio I.de Lugo, qui ei non adhaeret, sed eam exponit ut faciliorem in defensione; cf. Gômez Hellîn, 253-255.262-267. L.I c.4 λ.2. voluntas dei libera, th.17 n.191-194 155 tiliores distinctiones a patronis huius sententiae invectae propositas supra difficultates non solvunt. 193. bf Deinde actus liber, ut immanens in Deo, realiter identificatur cum essentia divina, neque ullo modo dici potest perfectio in sua entitate separabilis ab illa; id enim postulat simplicitas Dei. Quare merito ab om­ nibus fere exploditur sententia Caietani 18, qui actum Dei liberum consti­ tuit in quadam perfectione intrinseca Deo, quae abesse potuit; est autem perfectio, ut ait, extensiva, quae amorem necessarium quo Deus se amat extendit ad alia; iam carentia illius in Deo imperfectionem non arguit. Haec, si ut sonant intelligi debent, magnam revera imperfectionem arguunt, nempe alicuius realitatis Deo intrinsecae, quae abesse ab illo potuerit. Similis ei videtur sententia quam tuentur Fonseca 19 et Salas20; etsi enim negant se ponere in Deo perfectionem quae abesse potuerit, statuunt tamen actum liberum constitui per quamdam extensionem actus necessarii ad creaturas, quae est quidam modus se habendi ad creaturas. Quae qui­ dem, si de actu libero entitative spectato interpretari debeamus, ut videtur, admitti nequeunt. 194. c) Standum igitur communiori 21 declarationi, quam praeclara P.Suârez 22 expositione proponimus. Velle divinum, utpote infinitum in linea volitionis, habet sua simplicissima entitate quidquid determinationis in­ trinsecae necessarium est ut sit volitio huius aut illius rei, necessario si volitio necessaria est, libere si libera. Id quidem, utcumque mysterium est maximum, necessario postulat infinitas divinae volitionis, quae non est actus productus, neque speciem sumit ab obiecto, neque est entitas ex se solum habens quod sit tendentia in obiectum. Haec certe in volitione creata ne­ cessario locum habent, sed manifestam imperfectionem important, quae Deo i nesse nequit. Neque aliunde prorsus necessaria sunt ad notionem libertatis. Quod enim necessarium est ad liberam volitionem obiecti intelligendam, non est prae­ cise ipsum actum sua entitate contingentem esse, sed voluntatem contingen­ ter terminari ad hoc obiectum. Id quidem in creatis nequit haberi nisi per entitatem contingentem actus, quae nequit non terminari ad obiectum; in Deo e contra habetur necessario per ipsam suam necessariam entitatem, quae contingenter terminatur ad obiectum. Ergo discrimen inter libertatem creatam et divinam in hoc est, quod creata libertas importat necessario in­ differentiam potentiae ad entitatem actus; libertas vero divina importat indifferentiam actus puri ad hoc ut terminetur vel non terminetur ad ob­ iectum. En sensus distinctionis propositae in solutione difficultatis; libertas di­ vina entitative spectata est quid necessarium; contingenter autem terminatur ad obiectum, cum potuerit non terminari ad illud. 18 In 1 q.19 a.2 et 3; in edit. Leoniana op. S.Thomae, 4.233-236. De ea cf. Suarez, l.c., n.7-28; Urraburu, 175, ubi diversos sensus quos potest habere haec explicatio. 19 Commentariorum in libros Metaphysicorum Aristotelis (Lugduni 1605) t.3 1.7. 20 In primam-secundae Divi Thvmae (Barcinone 1607) t.i tr.3 p.673-676; v. Urraburu, 176; Gômez Hellîn, 232-234. An his annumerandi sint Pallavicinus et Sylvester Maurus non liquet, UrrAburu, 174. 21 Longam seriem auctorum v. apud Urraburu, 178, qui tamen non omnes eadem perspicuitate hanc sententiam proponunt. Satis clare eam docere videntur Toledo, In Sum­ mam S.Thomae enarratio (Romae 1869) 1 q.19 a.2 p.252-254; S.R.Bellarmino, De gratia et libero arbitrio I.3 c.17; Gregorius de Valencia, Commentariorum Theologicorum (Ingolstad 1591) t.i q.19 P.3.404SS; Albertini, Becanus, Tanner, Zûnica, de quibus v. Gômez Hellîn, 235-239; Rutz de Montoya, d.nss etc. Eam tenent communiter recentiores theo­ logi et philosophi scholastici, qui hanc quaestionem attingunt; cf. Muncunill, Urraburu, l.c.; Hellîn, 650-668. 22 Metaph. d.30 s.9 11.35-61. 156 I.M.DALMAÜ, DE DEO UNO Et TRINO. I Dices: Ergo actus liber ponitur forma quaedam in se necessaria, quae tamen non confert necessario suum effectum formalem primarium. Atqui id concipi nequit. Dist. mai. Actus liber Dei ponitur forma proprie dicta, nempe entitas quaedam tota quanta ad hoc destinata ut det hunc effectum formalem, ut est actus liber creaturae, nego mai.; ipsa entitas absoluta Dei id habet ob eminentiam descriptam ut sit veluti forma denominans Deum id aut illa pro lubitu volentem, conc. mai. Contradist. min. Concipi nequit forma pro­ prie dicta quae non conferat suum effectum formalem primarium, conc. min.; concipi nequit entitas absoluta Dei quae illum effectum quasi forma­ lem seu illam denominationem contingenter conferat modo descripto, nego min. 195. N.B. i.° Eminentiam divinae libertatis vix aliter exprimere pos­ sumus nisi per modum cuiusdam relationis ad obiectum, quam tamen mere secundum dici aut rationis esse communius et vere dicitur. Nec tamen ideo proprie dici potest libertas divina constitui per relationem rationis ad obiec­ tum; nam relatio rationis nihil est in Deo. Referuntur tamen plures aucto­ res qui id statuisse dicuntur 23; verum magnam saltem partem non id in­ tendere videntur, sed tantum hoc quod dicimus terminari ad obiectum esse modum loquendi relativum a quo non possumus praescindere. 2.° Distinctionem virtualem intrinsecam inter volitionem necessariam et liberam in Deo posuerunt Esparza 24, Viva 25 et forte aliqui alii aucto­ res 26. At, etiam omissa repugnantia huius distinctionis, parum iuvare vi­ detur in hac quaestione; nam illa distinctio vix permittere videtur aliquid virtualiter distinctum ab alio in divinis posse deficere, ut volitio divina libera deficere posset. Neque solum nomen distinctionis virtualis hocce genus distinctionis necessario significare videtur, nam saepe talis dicitur distinctio rationis ratiocinatae. Ideo paritas cum mysterio Sanctissimae Tri­ nitatis, quam acute versat I. de Luco 27 in hac re, non videtur significare illam virtualem intrinsecam distinctionem, neque intimum divinae liber­ tatis constitutivum revera attingere; sed id unum efficit, quod omnes ad­ mittunt, contradictionem excludi per distinctionem rationis ratiocinatae in­ ter actum entitative et terminative spectatum, cuius fundamentum aliud non est nisi eminentia et infinitas divinae libertatis. 196. Scholion 2. De optimismo. Evidens est Deum subiective optime agere et velle. Sed optimismus dicitur doctrina quae tradit etiam objective Deum necessario optimum velle et operari; ex quo sequitur mundum crea­ tum de facto a Deo esse optimum. Diversis modis haec theoria propo­ sita est. a) Leibniz 28 dicit Deum simpliciter teneri ad optimum, secus ageret sine ratione sufficienti; mundum igitur esse revera optimum possibilem, nempe in complexu et harmonia partium, nam singulas res in se considera­ tas perfectiores esse posse iam admittit. Hic modus evidenter pugnat cum divina libertate; nam in hac sententia Deus non posset non producere mundum, et quidem hunc quem produxit. Nec libertatem tuetur Leibniz ex eo quod Deus cognoscat alios mundos in se esse possibiles, aut in se non 22 Suarez, I.C., n.47ss; UrrAburu, 177. 24 De Deo uno q.22. 25 De Deo uno d.4 a. 2. 26 V. quos recenset UrrAburu, 180 ex diversis scholis. 27 Cf. Gômez HellIn, l.c., 256-261 s.4 et 5.298-333· 28 Principia Philosophica 9,55; Theodicaea; idem docet Malebranche, Entretiens sur la métaphysique 9 et alii. Cf. F.Oi.giati, Il significato storico de Leibniz (Milano 1930); J.Maré­ chal, Prààs d'Histoire de la Philosophie moderne 1 (Louvain 1933) c.7. L.l C.4 A.2. VOLUNTAS DEI LIBERA. TH.17 N.194-196 157 repugnare quod non creetur mundus; nam si Deus eos facere nequit, aut non producere mundum, non est liber. b) Ruiz de Montoya 29 docet Deum non nisi moraliter teneri ad opti­ mum eligendum, ita ut secus irrationabiliter ageret; manet tamen in eo per­ fecta libertas physica ad oppositum. Verum haec quoque sententia falsa dici debet et consequenter saltem nocere libertati divinae; nam evidens est Deum simpliciter non habere libertatem ad operandum inconvenienter et irrationabiliter. Ideoque ab omnibus fere reicitur. 197. Neque verum est Deum non eligentem optimum agere irrationa­ biliter aut sine ratione sufficienti; nam sufficiens ratio eligendi minus bonum est bonum quod in eo est, quod non deficit ex eo quod aliud maius sit. Praesertim cum voluntas divina non specificetur nec sumat perfectionem ex obiecto, ut declaratum est, sed perfectissima sit ex necessitate intrinseca subiectiva; ideoque quodcumque velit optima voluntate vult. Ex quo se­ quitur quidem Deum nullo modo velle posse malum; non tamen eius vo­ luntatem perfici volitione bonorum. Neque ex parte gloriae extrinsecae quam Deus finem habet (ut finem saltem quo) in operibus ad extra, inferri potest Deum teneri ad optimum. Nam cum Deus nullo modo ea indigeat, eam vult eo modo ac gradu quem vult; est enim plene dominus manifestationis suarum perfectionum. Hae quidem infinitae sunt; sed praecise ob hanc rationem nequeunt infinite ma­ nifestari, cum manifestationes externae finitae sint. 198. c) De facto tamen Deum voluisse optimum, ita ut mundus crea­ tus optimus sit, plures auctores, etiam Patres et Doctores statuisse dicun­ tur 3031 , non tamen omnes eodem modo. Qua in re haec tenenda videntur 31. i.° Mundus est valde bonus Gen 1,31, in se utique, non praecise opti­ mus seu melior aliis possibilibus. Nam continet omnia rerum genera diver­ sissimis modis et pulchritudine maxima; in ordine supernatural! optima in suo genere, Incarnationem Verbi, divinam maternitatem, visionem beati­ ficam, gratiam supernaturalem. Et quidem optimus seu valde bonus est etiam in ordine ad finem a Deo intentum, ac positis entibus quae de facto creare voluit. 2.0 Sed mundus non est optimus possibilis, neque status huius mundi ita optimus est ut non potuerit melius ordinari. Satis patere videtur; nam tum intensive, tum extensive, particulares perfectiones augeri possent, quin pulchritudo et ordo universi quidquam detrimenti caperet, imo vero et ma­ xime augeretur. 3.0 In mundo multa sunt mala, quae quidem ordinari possunt, et de facto ordinantur sapientissima providentia, in bonum totius; secus nec pos­ sent a Deo permitti. Verum haec multo pauciora et minora esse potuissent. Neque ullo modo ea per se ad ordinem et pulchritudinem universi neces­ sario conferunt, ita ut sine illis non esset mundus adeo bonus; praesertim mala moralia; nam mala mere physica, quae talia sunt relate ad entia par­ ticularia, directe ut media intendi possunt ad bonum aliorum. Etenim satis absurdum videtur dicere malum morale esse quid necessarium ad pulchri­ tudinem universi; nam Deus non potest nisi permittere illud, eo quod posito illo possit Deus aliud bonum (non praecise maius) inde eruere. Neque hoc quadrat cum his quae de primaria intentione Dei in constitutione mundi et de elevatione ad ordinem iustitiae originalis tradita sunt. 29 De voluntate Dei d.9; eum secuti sunt Granado, Maurus et Viva. 30 Cf. Beraza, De Deo creante 129-131.1317-1348. 31 Muncunill, De Deo creante 71.72; Hell!n, 881-892. 158 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 199. Nec valet ratio quae adduci solet, mala moralia necessario per­ mittenda esse ut manifestentur quaedam attributa divina, ut longanimitas et iustitia vindicativa, ac ne impediantur plura bona, quae inde consequun­ tur, ut virtutes constantiae et patientiae sanctorum, martyrum fortitudo et similia, ideoque et gloria quae Deo his modis datur. Nam nulla est necessi­ tas ut talia attributa manifestentur ad extra, neque ad hoc ut manifestentur opus est ut exerceantur, nam aliis modis obtineri potest eorum manifestatio, nempe cognitio et laus Dei ob illa; imo vero nec potest Deus primaria in­ tentione ante praevisum peccatum velle actualem illam eorum attributo­ rum manifestationem. Augmentum vero virtutis in sanctis et gloria Dei inde resultans potest aliis modis per intensiorem caritatem obtineri. «Qui ita arguit comparat domum, in qua paterfamilias quotidie debet condonare vel punire vel tolerare scelera filiorum et uxoris, cum alia domo in qua paterfamilias nunquam deberet reprehendere aut punire aut tolerare mala propter obedientiam et submissionem uxoris et filiorum, et dicit priorem illam domum esse meliorem quam est haec secunda» 32. Afferuntur quidem dicta Sanctorum Patrum et S.Thomae quae id significare videntur. Verum omnibus perpensis haec dici debent scripta in ordine ad iustificandam providentiam actualem; non quod in universum putent revera meliorem esse mundum his defectibus plenum quam sine illis 33. S.Thomas expresse ait, quod nunquam postea retractavit: «Quaedam vero mala sunt quae si non essent universum perfectius esset: illa scilicet quibus maiores perfectiones privantur quam in alio acquirantur, sicut praecipue est in malis culpae, quae ab uno privant gratiam et gloriam et alteri conferunt bonum comparationis, vel aliquam rationem perfectionis, qua etiam non habita posset perfectio ultima haberi... Unde si nullus homo peccasset, universum genus humanum melius foret; quia etiam etsi directe salus unius occasionetur ex culpa alterius, tamen sine culpa salutem conse­ qui posset; nec tamen haec mala per se ad perfectionem faciunt universi; quia perfectionum non sunt causae, sed occasiones» 34. 200. De divisionibus voluntatis divinae. Variae traduntur ab auctoribus divisiones voluntatis divi­ nae, quae fere ad declarandam eius efficaciam pertinent. Quaes­ tio enim exoritur: ex una parte voluntas Dei omnipotens est, ut in sacris Litteris manifeste dicitur: Omnis voluntas mea fiet Is 46,10; Non est qui possit tuae resistere voluntati Esth 13,9; ex altera vero parte multa sunt quae Deus vult, nec tamen fiunt: Haec est voluntas Dei, sanctificatio vestra 1 Thess 4,3; Deus vult omnes homines salvos fieri 1 Tim 2,4; Deus vult praecepta sua servari etc. Quomodo haec componi possint his divisionibus ostenditur 34 *. Divisiones divinae voluntatis sunt, ut patet, opus rationis nostrae, sed cum fundamento in re, in quantum simplicissimus actus divinus, utpote infinitus, sicut pro lubitu haec vel alia attingit, sic diversa obiecta diversa tendentia attingere potest; iure ergo veluti de diversis voluntatibus divinis loqui possumus. 32 HeLLÎN, 887. 33 Ita videtur, si caute expenduntur ioci qui afferri solent, ut quos Beraza refert 1321 1329. 34 In i d.46 q.t a.3 ad 6. · * 3 Franzeljn, th.47.48; Muncunill, 619-623; Pesch, 316-321. L.l c.4 λ.2. divisiones voluntatis divinae, n.199-202 159 201. Ab Hugone de S.Victore 35 primum statuta di­ citur divisio in voluntatem beneplaciti et voluntatem signi. Eam declarat S.Thomas, a. i i: voluntas beneplaciti est vo­ luntas proprie dicta; voluntas signi est voluntas metaphorica metonymice dicta «eo quod ipsum signum voluntatis voluntas dicitur». Est igitur in universum voluntas signi signum vo­ luntatis divinae, quae signa quinque solent poni: prohibitio, praeceptum, consilium, operatio et promissio: a.i2. Per se non necessario opponuntur membra huius divisionis, nam optime cohaeret, imo omnino oportet, Deum aliquid revera velle, illamque voluntatem manifestare. Verum divisio haec ideo statuta est, ut intelligatur voluntati beneplaciti, vere in Deo exsistenti, opponi voluntatem mere signi, quae revera non sit in Deo, saltem ut per signum apparere videtur. Id positum est ut ex­ plicentur quaedam facta in S.Scriptura narrata, ut praecep­ tum iniunctum Abrahae holocausto offerendi filium suum Isaac Gen 22, ubi apparet non eam fuisse revera voluntatem Dei, quae videbatur significata illo praecepto. Nempe Deus tentans Abraham, probans sc. eius caecam obedientiam quam volebat, modo humano erga hominem se habens, significat se velle aliquid, quod postea ipse missione Angeli impedivit ne fieret. Voluntas signi hoc modo intellecta extendi non debet ultra ea quae ex Scriptura hoc modo explicari debere constat. Ut patet, nihil habet commune haec doctrina cum blasphemia Calvini, qui docet Deum nullo modo revera velle ut homines praecepta divina servent, sed potius contrarium 3<5. 202. Voluntas efficax et inefficax. In creatis vo­ luntas efficax dicitur quae seria est, ac proportionata media ponit ut effectus obtineatur, licet de facto illum non sortiatur; inefficax fere cum velleitate confunditur, est enim quae media non satis quaerit apta ad finem. Cum vero Deus omnipotens sit, voluntas in Deo efficax est quae de facto obtinet effectum; et inefficax quae illum revera non obtinet, utcumque seria sit, et media statuat ex se sufficientia, ut est voluntas qua Deus vult ut peccator servet mandata quae de facto non servat. Voluntas intentiva, aversiva et permissiva. Voluntas intentiva vel approbativa est quae in obiecto sibi complacet, seu habet tendentiam prosecutivam circa illud, sive efficax, sive inefficax sit, ac vocatur saepe beneplacitum. Voluntati intentivae opponitur voluntas aversiva, qua Deus detestatur 36 Sive potius ab auctore Summae Sententiarum tr.i c.13: ML 176,65-67, de quo satis disceptatur; cf. De Ghellinck, Le mouvement thëologique du XII siècle (Paris 1914) 117-122; M.Chossat, Le Somme des Sentences oeuvre de Hughes de Mortagne (Louvain 1923); O.LoTTiN in recensione huius operis: RevNeoscholPh 28 (1926) 284-302. 36 Franzelin, t.48, scholion; Pesch, 317. 160 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I malum, sive efficaciter, sive inefficaciter. Voluntas aversiva inefficax est voluntas permissiva mali, quae in Deo importat positivam voluntatem concurrendi cum creatura, sed sine ulla mali intentione. Voluntas absoluta et conditionata. Absoluta est vo­ luntas quae simpliciter aliquid vult aut non vult, sive effica­ citer, sive inefficaciter, independenter sc. a conditione, vel saltem ea praecisa, ut detestatio peccati, amor boni, voluntas creandi mundum. Voluntas obiective conditionata (subiective conditionata esset velleitas, quae in Deo non datur), est quae aliquid vult supposita aliqua conditione, ut est voluntas sal­ vandi homines, si moriantur in gratia, eos damnandi, si in peccato moriantur. Conditio autem e qua pendet voluntas con­ ditionata non potest se habere ex parte solius Dei, sed prima­ rio ex parte voluntatis liberae creaturae. Voluntas conditio­ nata, verificata conditione transit in absolutam, et quidem ef­ ficacem; quare saepe voluntas efficax dicitur absoluta. 203. Voluntas antecedens et consequens. S.Ioannes Chrysostomus et S.Ioannes Damascenus (R 1202 2358) vo­ cant voluntatem antecedentem seu principalem et beneplacitum (θέλημα προηγούμενου, πρώτου, εύδοκία) quam Deus habet ex se et ex bonitate sua salvandi omnes homines. Secundam autem, consequentem et permissionem (δεύτερου, έπόμευου, παραχώρεσις) quam habet ex causa nostra damnandi eos qui peccant. Secundum hanc expositionem, qui salvantur, salvantur ex vo­ luntate Dei antecedente; qui damnantur, damnantur ex volun­ tate Dei consequente. Ex Damasceno desumpsit hanc divisionem S.Thomas, q.19 a.6 ad 1; De ver. q.23 a.2, qui dicit voluntatem antecedentem eam esse quae versatur circa bonum in se praecisis quibusdam adiunctis; consequentem, quae rem considerat cum omnibus adiunctis; ita bonum est hominem salvari, et hoc vult Deus antecedenter; sed non est bonum peccatorem salvari sed dam­ nari, et hoc vult consequenter. Et animadvertere oportet S.Thomam, sicut Damascenum, explicite semper voluntatem conse­ quentem de peccatore ponere. Inde scholastici communiter voluntatem antecedentem praecisive sumunt, eam nempe esse qua Deus vult omnes ho­ mines salvos fieri in universum et in quantum homines sunt; voluntatem autem consequentem eam quam absolute et effi­ caciter habet salvandi bonos et praedestinatos, et damnandi malos et reprobos. Quinam sit terminus respectu cuius volun­ tas Dei antecedens vel consequens dicitur, quod fere de vo- L.l c.4 a.2. affectus voluntatis divinae, n.202-204 161 luntate salvifica agitur, in propria thesi proponetur. Semper tamen voluntas consequens supponit libertatem creaturae 37. Voluntas Dei legislatoris spectari potest, vel prout sim­ pliciter est voluntas praecipiens, vel prout simul est vo­ luntas sanciens legem praemiis et poenis. Primo modo non semper impletur; secundo autem modo invicta est. «Unde quod recedere videtur a divina voluntate secundum unum ordinem relabitur in illam secundum alium»: q.19 a.6. Voluntatem sanctificatricem distinguit S.Augustinus prout spectatam secundum omnia auxilia quae sunt in Dei potestate, vel secundum auxilia quae de facto conferre vult. Priori modo nemo ei resistere potest; altero multi resistunt 38. Ita patet quo sensu vere dicatur voluntas Dei semper im­ pleri, nullumque ei resistere posse: a.6; nempe hoc intelligitur simpliciter de voluntate efficaci, quae modo loquendi antonomastico, qui frequens est agendo de voluntate, saepe simpli­ citer voluntas dicitur. De voluntate antecedente, legislatoris etc., quae verissima est voluntas ac beneplacitum, licet non sit effi­ cax, ideo verum est, in quantum qui ab illa libere recedunt, ac a servitio divino voluntarie alienantur, incidunt in subiectionem coactam poenis, a qua nulla potentia liberari possunt. 204. De affectibus et perfectione morali voluntatis divinae. Plures affectus in sacra Scriptura et in Ecclesiae praedica­ tione Deo tribuuntur, e quibus alii formaliter et proprie vo­ luntati Dei insunt, alii secundum quid aut tropice tantum 39. Amor, gaudium, odium, proprie Deo tribui debent, quia nullam in se imperfectionem aut limitationem dicunt. Pulchre de his disserit S.Thomas, q.20. Desiderium, si mere denotat voluntatem antecedentem respectu creaturae, et ira in quan­ tum per hoc nomen significatur tantum iustitia vindicativa, proprie etiam Deo insunt; non autem si his verbis significan­ tur passiones proprie dictae, quae sicut aliae huiusmodi affec­ tiones tristitiae, spei, desperationis ac timoris, secundum pro­ priam rationem praescindi non possunt ab imperfectione, quae 37 In c.s iterum de hac re agendum est. 3« Franzelin, t.48 eas distinctiones exponit. 39 Multa de his habentur in S.Scriptura (cf. Concordant ias), Ceuppens, 202-219; Heinisch, o.c., 92-109, in Sanctis Patribus et in scriptis asceticis et mysticis; in quibus referre iuvat S.Franciscum Salesium, in Tractatu de amore divino, et P.L.de la Puente, Meditaciones espirituales p.6. *; similia habentur in Lessio, De perfectionibus moribusque divinis I.8.9.12.13, atque inter theologos recentiores v. Scheeben, 9,96-102, et Lercher, 201-234. Theologi scholastici plura inquisierunt de affectibus et virtutibus divinis ac de modo quo ea compe­ tant Deo, quae diligenter indicata cum suis auctoribus v. apud Urrâburu, 167-225· Ratio disceptationis erat quod cum in Scriptura et Patribus saepe in his designandis adsit loquendi modus metaphoricus ac tropicus, vix ex fontibus possunt plura definiri; unde ratione potius decidi debet an et quomodo affectus huiusmodi ac virtutes possint omnino ab imperfectio­ nibus praescindi, quibuscum apud creatam voluntatem necessario commixtae sunt. Teulogia II 6 162 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cum summa Dei beatitudine ac potentia componi nequeunt; igitur locutionibus quibus haec Deo tribuuntur sensus subest metaphoricus aut metonymicus. Deus est infinita sanctitas seu perfectio moralis; ideo ut Sanctus a beatis spiritibus praecipue laudatus manifestatur Is 6; hanc sanctitate exemplar est et auctor nostrae perfectionis: Mt 5,48, legislator et vindex ordinis moralis, ut iam in primae­ va revelatione ostenditur: Gen 2,16; 3,93s; 4,4-12; 6,18.20-32. Impeccabilitas absoluta Dei, quam sensu communi eius sanc­ titas includit, optime declaratur a S.Thoma, q.63 a.i, ex eo quod «divina voluntas sola est regula sui actus, quia non or­ dinatur ad altiorem finem», unde repugnat in terminis quod eius voluntas opponatur normae moralitatis. Inter particulares morales perfectiones divinae voluntatis maxime celebrantur in sacris Litteris veracitas, fidelitas, liberalitas, iustitia et miseri­ cordia: q.21. 205. De iustitia agitur ut est constans voluntas suum cuique reddendi. Ex iustitiae speciebus quae recenseri solent, nulla est difficultas distributivam, remunerativam et vindicativam secundum proprium conceptum, seclusis omnibus im­ perfectionibus, Deo tribuendas esse, ut summo rerum omnium provido gubernatori. De legali aliquantum disputatur. Tandem de commutativa relate ad creaturas id dicendum videtur, omis­ sa controversia fere de modo loquendi: si iustitia commutati­ va intelligitur praecise ut respicit aequalitatem inter utram­ que partem, manifestum est non posse Deo tribui; verum si hoc elementum non adeo essentiale ponitur ad conceptum ius­ titiae commutativae, proprie potest haec de Deo praedicari, supposita certe benignitate Creatoris aut institutoris ordinis supernaturalis; nam reddere cuique praemium et mercedem ope­ ris et coronam iustitiae, quod saepissime in sacris Litteris traditur, ad iustitiam commutativam vero sensu pertinet, estque fundamentum meriti bonorum operum40. Misericordia tandem, licet nequeat importare in Deo ul­ lam alienae miseriae tristitiam, bene et formaliter, et quidem maxime Deo convenit, secundum proprium conceptum promp­ tae voluntatis subveniendi alienis malis. Quantopere in S.Scrip­ tura et in ecclesiastica praedicatione divina misericordia cele­ bretur notum est, et iure quidem, cum effectus illius patentissimi sint. Statui autem debet, secundum sensum Scripturae et rationem theologicam, illam primatiam quamdam supra iusSuarez, Disputatio de iustitia qua Deus reddit praemia meritis et poenas pro peccatis. Varia opuscula theologica op.g; E.Elorduy, La justitia de Dios en Sudrez: Bolctin de Ja Uxüversidad de Granada (1942) 21-61; Muncunill, 6x2-616; Urrâburu, 206-218. L.l c.4 a.3. voluntas omnipotens del th.18 n.204-206 163 titiam obtinere; quia «misericordia est ex divina bonitate pro­ xime et immediate, iustitia autem praesupponit aliquid ex parte hominis. Item iustitia hoc modo supponit misericordiam; non enim potest Deus esse debitor, nisi supponatur miseri­ cordia eius»41. Cum utrumque attributum misericordia et iustitia in Deo infinitum sit, amice omnino et perfectissime inter se compo­ nuntur. Quo vero pacto id sit, potest nobis esse ignotum relate ad aliqua, nisi ex revelatione innotescat, quae fortasse non datur, ex sapienti consilio divino. In universum opus est anim­ advertere manifestationes externas tam iustitiae quam mi­ sericordiae non posse esse infinitas, ac Deum dominum abso­ lutum esse modi ac gradus quo utramque perfectionem os­ tendat. ARTICULUS De omnipotentia III divina Thesis 18. Deus est omnipotens, seu Deo competit po­ tentia activa ad extra, quae ad omnia intrinsece pos­ sibilia extenditur. S.Th., q.25; Suârez, De Deo 1.3 c.9; Metaph. d.30 s. 17; Muncunill, 627-665. 206. Nexus. Post attributa quae proprie ad vitam di­ vinam pertinent, de attributo operativo ad extra breviter agen­ dum est. Etsi enim in operationibus et effectibus ad extra exponendis peculiares tractatus incumbunt, tamen generalis conceptus et quasi mensura divinae potentiae hic omitti non potest, cum sit attributum valde connexum cum divina vo­ luntate, et proxima tractatio de divina providentia omnipo­ tentiam praesupponat. Notiones. Omnipotens dicitur qui omnia facere potest; ideo habet potentiam operandi. Potentia activa ad extra est virtus productiva effectus extra subiectum agens, et vera causa efficiens. Toto ergo caelo distinguitur a potentia passiva, licet eodem nomine potentiae significetur, neque ullam ex se pas­ sivam potentialitatem importat h Est ergo potentia activa per­ fectio simpliciter simplex, et immediate radicatur in perfectione naturae. 41 Suarez, De Deo I.3 c.7 a. 16; S.Th., q.21 a.4. 1 Id maxime attendi debet in omnibus quaestionibus de potentia activa; adeoque nomen potentiae aequivoce fere dici de utraque potentia activa et passiva. 164 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Actuatio potentiae activae est actio proprie dicta, seu causalitas, quae ut talis non est nisi ipsa productio rei, estque ex suo conceptu extrinseca agenti, tam si in termino importet potentiam passivam, quam secus; ideo actus potentiae activae ut talis non est formaliter perfectio agentis sed passi vel termini. Quod si potentia operandi immanenter effectum producit qui est perfectio agentis, id accidit quia talis actio recipi debet in ipso agente, ex natura et tendentia eius; ideo in Deo non datur potentia operandi imma­ nenter actum intelligendi et volendi, sed tantum actus, ut notatum est 2. Perfectio potentiae activae mensuratur ipsa natura agentis, quae est principium remotum saltem operationis; ideo enim ceteris paribus plura vel pauciora efficere potest, quia natura perfectior aut minus perfecta est. Inde extrinsece et quasi ex­ tensive mensuratur ex numero et perfectione effectuum aut terminorum quos producere potest. Ideo potentia activa Dei, quae infinita est, ad omnia possibilia extendere se debet, seu Deus facere potest quaecumque intrinsece non repugnant 3. Non tamen opus est ut effectus actu infinitos efficiat, nam etiam omissa impossibilitate infinitae multitudinis, omnis ma­ nifestatio ad extra attributorum Dei ex eius libera voluntate oritur. Patet etiam, cum Deus sit ens intellectuale, operationem ad extra fieri ab eo per intellectum et voluntatem, ut causam dirigentem et determinantem exsecutionem. 207. Adversarii. Adversantur omnipotentiae Dei phi­ losophi quidam ethnici, manichaei, Wicleff, Spinoza et pantheistae omnis generis, e quibus alii potentiam activam Dei limitant, alii eam prorsus negant. Abaelardus quoque errasse videtur hac in re (D 374). Doctrina Ecclesiae. Symbola fidei primum articulum tradunt Deum Patrem «omnipotentem»; ita Apostolicum (D 2ss), Nicaenum (D 54), Quicumque (D 39), Lateranense IV et Vati­ canum (D 428 1782), quae duo Concilia addunt Deum mun­ dum creasse «sua omnipotenti virtute» (D 428 1790). Ideo in explicita praedicatione Ecclesiae omnipotentia Dei ut fun­ damentale dogma habetur. Valor dogmaticus. De fide divina, catholica et definita. 208. Probatur ex sacra Scriptura. S.Scriptura iam in primis libris omnipotentiam Dei innumeris modis celebrat et extollit, a) Nomen est Dei EI Saddai, graece τταντοκράτωρ, latine communiter omnipotens: Gen 17,1 etc.; Ex 6,3; Is 13,6; 2 Ita tenendum putamus ex Metaphysica ; cf. Suârez, d.48. Atque apprime distingui debet actio transiens ab immanentibus quibuscum necessario in nobis coniunctum est exerci­ tium potentiae activae. 3 Vide, si lubet, dubia antiquorum quorumdam auctorum de conceptu omnipotentiae apud Suârez, Metaphys. d.30 8.17 n.6-23. L.l c.4 a.3. deos omnipotens, th.18 n.206-209 165 lob 5,17 saepe alias, b) Significatur omnipotentia pluribus figuris: verbi et imperii: Gen 1,1; 2,4; Ps 148,5; Mt 8,8; bracchii vel manus, dexterae: Ex 15,6; Ps 43,2-4; 88,14; Is 33>2> 53,1; halitus vel spiritus: Gen 1,2; lob 26,13; Ps 32<6· c) Ostenditur factis: in primis creatione: Gen 1; Eccli 18,1; diluvio: Gen 6ss; plagis aegyptiacis: Ex 3,20; 7-12,15; dominatione in omnia elementa naturae: Gen 7,12; 19,24; Ex 3,2; 13,21; 19,16-18; 24-17; lob 9,4-12; 38,42. d) Disserte omnipotentia Deo tribuitur, nihil enim impossibile est ei: Gen 18,14; Le I, 37; Ps 113,11; Is 55,11; Esth 13,9-11; ideoque solus potens dicitur 1 Tim 6,15, et omnium miseretur quia omnia potest: Sap 11,24; 12,16-18 4. Probatur ex traditione. Sancti Patres in expositione symboli, ut S.Irenaeus (R 191 194) et alias frequentissime divinam omnipotentiam praedicant. Sint in specimen: Ter­ tullianus irridet Hermogenem statuentem materiam infectam «Grande beneficium Deo contulit... nisi quod iam non omni­ potens, si non est hoc potens, ex nihilo omnia proferre» (R 323). Lactantius: «Deus facit sibi ipsi materiam, quia potest, posse enim Dei est; nam si non potest, Deus non est» (R 628). S.Au­ gustinus: «Recte omnipotens dicitur, qui tamen mori et falli non potest. Dicitur enim omnipotens faciendo quod vult, non patiendo quod non vult; quod si ei accideret, nequaquam esset omnipotens. Unde propterea quaedam non potest, quia omnipotens est» (R 1741). 209. Ratione ita probat S.Thomas, i. Datur in Deo potentia activa. «Unumquodque secundum quod est actu et perfectum, secundum hoc est principium activum alicuius... Deus est actus purus et simpliciter et universaliter perfectus... Unde maxime convenit ei esse principium activum»: a.i. 2. Potentia Dei est infinita. «Secundum hoc potentia ac­ tiva invenitur in Deo, secundum quod ipse actu est. Esse autem eius est infinitum... Unde necesse est quod activa po­ tentia Dei sit infinita»: a.2. 3. Deus est omnipotens. Omnipotens dicitur quod potest omnia possibilia, nempe «quidquid habet vel habere potest rationem entis». «Esse autem divinum super quod ratio di­ vinae potentiae fundatur est infinitum, non limitatum ad ali­ quod genus entis, sed praehabens in se totius esse perfectio­ nem.. . Quaecumque igitur contradictionem non implicant» pot­ est facere Deus. «Ea vero quae contradictionem implicant 4 Ceuppens, 279-284. 166 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I convenientius dicitur quod ea non possunt fieri, quam quod Deus non possit ea facere»: a.3. 210. Obiectiones. 1. Qualibet potentia melior est actus. Ergo in Deo non potest poni formaliter potentia activa, sed tantum actus. Dist. mai. Potentia passiva melior est actus, conc. mai.; potentia activa, nego mai. «Potentia activa non dividitur contra actum entitativum sed fun­ datur in eo; nam unumquodque agit secundum quod est in actu... Unde potentia activa non excluditur a Deo»: a.i ad 1. 2. «Omnis potentia manifestatur per effectum, alias frustra esset. Si igitur potentia Dei esset infinita, posset facere effectum infinitum, quod est impossibile»: a.2,2. Dist. antec. Potentia univoca, trans, antec.; potentia agentis non univoci cum effectu, nego antec. «Manifestum est autem quod Deus non est agens univocum... Etiamsi nullum effectum produceret, non esset frustra Dei potentia. Quia frustra est quod ordinatur ad finem quem non attingit; po­ tentia autem Dei non ordinatur ad effectum sicut ad finem, sed ipsa magis est finis suo effectui»: ad 2. Eadem ratione solvitur principium in quo fun­ dari vult optimismus. 211. Scholion 1. De potentia Dei absoluta et ordinata. Distinc­ tio inter potentiam Dei absolutam et ordinatam a.5 ad 1, duplici sensu intelligi potest: altero absurdo, quo abusi sunt aliqui nominales atque augustinenses, ac si Deus de potentia absoluta posset aliquid facere contra sapien­ tiam et sanctitatem suam, quia «nihil potest esse in potentia divina quod non possit esse in voluntate iusta ipsius et in intellectu sapiente eius»; altero sano et recto, quem ita exponit S.Thomas: «Quia voluntas non determina­ tur ex necessitate ad haec vel illa, nisi forte ex suppositione..., neque sa­ pientia et iustitia determinatur ad hunc ordinem..., nihil prohibet esse ali­ quid in potentia divina quod non vult et quod non continetur sub ordine quem statuit rebus... Quod attribuitur potentiae secundum se consideratae dicitur Deus posse secundum potentiam absolutam... Quod autem attribui­ tur potentiae divinae secundum quod exsequitur imperium voluntatis, hoc dicitur secundum potentiam ordinatam», praesertim quod operatur secun­ dum leges generales naturae vel providentiae, sive naturalis sive supernatu rails5. 212. Scholion 2. De formali constitutivo potentiae Dei activae. Quaeritur inter theologos in quo formaliter reponi debet in Deo potentia operandi ad extra, seu principium formaliter activum. In qua quaestione plures sunt qui potentiam activam identificant formaliter cum actibus immanenti­ bus, sive cum intellectu, sive cum voluntate, sive cum utroque 6. Probabilio­ rem tamen aestimamus sententiam formaliter distinguentem potentiam acti­ vam ab illis actibus7, cui manifeste favet S.Thomas: «Potentia non ponitur in Deo ut aliquid differens secundum rem, sed solum secundum rationem, in quantum sc. potentia importat rationem principii exsequentis id quod voluntas imperat et ad quod scientia dirigit»: a.i ad 4 »; idem repetit a.5 ad 1: «potentia intelligitur ut exsequens, voluntas autem ut imperans, et intellectus et sapientia ut dirigens»: q.19 a.4 ad 4, et alibi saepe. s V. Ukràbvru, 231-232. 6 Diversos modos quibus haec sententia proponitur v. ex.gr. apud UrrAburu, 233. ’ Ita Suàrez, l.c., n.45ss; Muncunill, 640-651: Pesch, 437; HellIn, 936-945, atque eam sententiam ait Ruiz de Montoya, De voluntate Dei das s.4, teneri ab antiquis theologis. 8 Quae in editionibus adduntur: «Vel dicendum, quod ipsa scientia vel voluntas divina, secundum quod est principium effectivum, habet rationem potentiae...» iam Sylvio non authentica visa sunt. In editione autem Leoniana (t-4 p.291) haec nota apponitur: «Omittunt codices...· V. P.Baard, La puissance de Dieu (Paris 1960). L.1 C.5 DEUS OMNIPOTENS, PROVIDENS. TH.18 n.210-213 167 Ratione quoque commendatur haec sententia, nam Deus non ideo est immediate et formaliter activus ac potens ad extra quia intelligit, vel quia vult, sed quia essentia eius infinita continet eminenter omnium possibi­ lium perfectionem; ideo potius in natura ipsa Dei constitui debet eius po­ tentia, sicut in universum natura est principium operationis. Quod autem in creatis habeatur facultas distincta ab essentia immediate operative ad extra, quae certe non est ad actus vitales, neque actuatur actibus immanen­ tibus, ad eorum naturae imperfectionem pertinet. Sententia contraria vide­ tur confundere rationes formales rerum et formale obiectum diversarum facultatum. Nec quidquam valent quae opponi solent, ut facile constare potest, si modo conceptus potentiae activae et eius actus accurate declaren­ tur. Quod vero attinet quaedam dicta S.Scripturae et Patrum, ipse VAzquez 9 propugnator sententiae oppositae agnoscit infirmum esse argumen­ tum; nihil aliud probant nisi Deum operari dirigente intellectu et voluntate imperante. Praeterea nostrae opinioni conformior est communis appropriatio omnipotentiae personae Patris, intellectus personae Filii et voluntatis per­ sonae Spiritus Sancti. CAPUT V De divina providentia, praedestinatione et reprobatione 213. Post consideratam in se scientiam et voluntatem divinam, opus est agere de his «quae respiciunt simul intellec­ tum et voluntatem. Huiusmodi autem est providentia quidem respectu omnium; praedestinatio vero et reprobatio... respec­ tu hominum, specialiter in ordine ad aeternam salutem». Ita S.Thomas in prooemio ad q.22. Hunc quoque ordinem tene­ mus; licet cum pluribus auctoribus quaestiones de praedesti­ natione et reprobatione agi possent in tractatu de gratia, ob intimam rerum connexionem. ’ In i d.102 c.3 p.1010. 168 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. ARTICULUS De I I divina providentia Thesis 19. Universa quae condidit Deus providentia sua gubernat; eamque non effugiunt mala, nec physica, nec moralia. S.Th., q.22; Suarez, De Deo I.3 c.10; Ruiz de Montoya, Dc providentia Dei; Lessius, De perfectionibus moribusque divinis I.11; Muncunill, 666-686; Beraza, De Deo creante 1228-1357· 2x4. Notiones. Providentia definitur a S.Thoma «ra­ tio ordinandorum in finem»: q.22 a.i; gubernatio autem «exsecu­ tio ordinis»: a.i ad 2. Deus creavit omnia ut ens intelligens et volens; praestituit ergo finem rebus a se creatis. Iam ordo et dispositio rerum ut in finem ordinatae sunt, in mente Dei praeex­ sistens, est providentia. Providentia complectitur scientiam et voluntatem divinam, cum sit sapiens rerum ordinatio, non mere possibilis, sed efficaciter constituta, quae ideo essentialiter volitionem includit; ideo a S.Thoma ponitur in intellectu practico. Quaestio frecuenter discussa an providentia formaliter pertineat ad in­ tellectum, an ad voluntatem, minoris momenti esse videtur >. Providentiam in intellectu reponunt communiter thomistae ut Gonet et Billuart 12, quod videtur dicere S.Thomas, et plures theologi S.I., Toledo, Molina, Bellarminus, Valencia, Ruiz de Montoya, Beraza 3*etc. Nec tamen eodem modo declarant in quo actu intellectus poni debeat. Plures cum thomistis loquuntur de imperio intellectuali, qui sit actus non proprie cognoscens, sed imperans. Id autem merito ab aliis reicitur, cum videatur esse contra tendentiam propriam intellectus, atque in Deo quemdam anthropomorphismum sapere; quare alii imperium vocant meram expressionem intellectualem actus voluntatis divinae ■*; aut providentiam formaliter collocant in actu divino cognoscente ordinem quem voluntas decernit. Scotistae cum S.Bonaventura et Scoto 5 providentiam formaliter in voluntate reponunt. Tandem alii cum SuArez6, ut Muncunill7, utrumque actum ad essentiam provi­ dentiae formaliter pertinere dicunt, quam sententiam Struggl 8 dicit suo tempore fuisse communiorem. 215. Postremam sententiam probabiliorem ducimus, imo eam continere veram S.Thomae mentem, cum ait providentiam pertinere ad intellectum practicum, qui non est, eius sententia, actus quidam formaliter distinctus ab actu intellectus speculativo et a voluntate sed potius quid utrumque com­ 1 «Haec controversia [in simili quaestione de praedestinatione] multum habet de usu vocum vel de nomine» (Suârez, De praedestinatione l.t c. 17 n. 13). Id notat etiam Lessius, De perfect, mor. div. Lit c.i n.2. 2 Gonet, Clypeus theologiae thomisticae t tr.4 d.8; Billuart, De Deo uno diss.9 a. t. 3 Toledo. Molina, Valencia, In 1 q.22; Bellarminus, De gratia et libero arbitrio l.a c.9; Ruiz de Montoya, De providentia d.3 s.9; Beraza, De Deo creante 1237-1246. ■* Ita Ruiz de Montoya, l.c., n.2.7; et in id inclinat Beraza, l.c. 5 In r d.40 q.2 et r. Eam sententiam tenet Hellîn, 1102-1114. 6 Etsi rem in medio relinquat, ita revera explicat l.c., n.14.15, ac pro ea sententia referri solet. ’ O.c., 666; etiam Loinaz, Theologia naturalis 1195-1197· • De Deo uno d.5 q.3. L.1 C.5 A.I. DIVINA PROVIDENTIA. TH.19 N.214-216 169 plectens, quod patere videtur ex q.14 a.8 et 16 9. In a. namque 8 dicit in­ tellectum per se non esse practicum, et inclinationem ad effectum, quae necessaria est ad hoc ut sit causa rerum, haberi per voluntatem; ideoque scientiam Dei esse causam rerum «in quantum habet voluntatem coniunctam». Iam in a. 16 postquam declaravit quomodo scientia debeat esse practica ex parte obiecti et modi sciendi, ait tandem simpliciter esse practicam «cum ordinatur ad finem operationis», quae ordinatio fit per voluntatem coniunctam. Neque obstat, sed potius idem confirmat, quod providentia ponatur pars prudentiae 2-2 q.49 a.6, quae est in vi cognoscitiva q.47 a.i; nam a. 2 expresse dicit prudentiam pertinere ad rationem practicam. Ideo providentiam videtur concipere quasi ipsam scientiam de ordine quodam possibili, in quantum determinata per voluntatem ut sit ordinatio practica; quod satis clare indicat utrumque elementum esse de ratione formali eius. Ratio autem id suadere videtur. Nam providentia ex suo conceptu in­ cludit dispositionem sapientem et ordinatam mediorum ad finem, quod satis clare dicit formaliter quid in intellectu exsistens; et ex alia parte hanc dispositionem esse determinatam ad effectum, quod formaliter actu volunta­ tis habetur. Consistit ergo providentia in complexu scientiae simplicis intelligentiae, qua videt Deus ordinem quo res ad finem ordinari sapienter possunt (addita scientia media, ut videtur), et voluntatis qua determinat efficaciter illum ordinem in effectum perducere. 216. Universa quae condidit attingit Deus providentia sua, etiam minima, nec solum in universum, sed etiam singu­ laria et quidem immediate. Id tamen non impedit quominus specialem providentiam de quibusdam rebus habeat. Providen­ tia enim naturis rerum creatarum respondet, quae diverso modo et momento in finem universalem tendunt. Aliunde vero providentia non ita arctatur naturis quas condidit, quin ne­ queat diversis modis res ad finem ordinare, vel etiam iis su­ periorem finem, quam qui natura ex se postularet, statuere. Ideo singulariorem providentiam habet Deus de entibus ratio­ nalibus et liberis, quae per se in individuum ordinantur ad finem universalem, quam de aliis, quae non nisi per illa priora ad illum plene tendunt, et mere necessario agunt. Potest tan­ dem Deus res omnes ad peculiares supra consuetum ordinem manifestationes divinorum attributorum in quibusdam casibus ordinare. Etsi providentia in se omnia et singula immediate attingit, gubernatio potest eam exsequi, partim saltem, per causas secundas. Cum malum sit aliquid in mundo exsistens, quod videtur obstare universali providentiae, quae bonum sectatur, peculia­ ri ratione notamus ipsum quoque providentiae subici. Malum in universum est privatio perfectionis debitae, non mera limi­ tatio aut carentia superioris perfectionis, etsi saepe limitatio rerum est veluti origo quaedam naturalis mali. Malum morale formaliter tale est deviatio libera entis rationalis in ordine 9 V. supra de scientia Dei causa rerum n.180. 170 l.M.DALMAU, DE DEO ÜNO ET TRINO. I morum, seu in immediata relatione ad finem ultimum. Cetera mala vocantur mala physica; ea quae cum malo morali arctius colliguntur dici solent mala materialiter moralia. Mala physica providentia divina attingere potest ut me­ dium ad aliquem finem, sive universalem, sive particularem. Malum vero morale non nisi permissive, et in quantum illo posito vel praeviso Deus ad bonum aliquod illud ordinare pot­ est, ut crudelitatem persecutorum ad patientiam martyrum, vel ordinem restituere per poenam inflictam. Bonum tamen inde sequens non est nisi conditio praevia, sine qua Deus permit­ tere malum non posset; et licet saepe Deus ex malis permissis maiora bona eruat, non tamen id requiri videtur ad illius per­ missionem. 217. Adversarii. Doctrinae catholicae de universali Dei providentia adversantur qui Deum personalem non agnoscunt, ut athei, pantheistae et monistae omnis generis et dualistae manichaei. Vocari solet fatalismus sententia omnes mundanos eventus caecae cuidam necessitati subici, cui similis est astrologismus quem priscillianistae docuerunt. Demum deismus ad­ mittit quidem Deum auctorem mundi, non autem providum 10. Doctrina Ecclesiae. Semper fuit haec veritas in praedi­ catione explicita universae Ecclesiae. Concilium Bracarense fatalismum priscillianistam damnavit (D 239). Innocentius III in professione fidei Waldensibus praescripta universalem om­ nium providentiam ad fidem pertinere docet (D 421). Vatica­ num definit: «Universa vero quae condidit Deus providentia sua gubernat» (D 1784). Valor dogmaticus. De fide divina, catholica et definita. 218. Probatur ex sacra Scriptura. S.Scriptura dici pot­ est tota quanta historia providentiae divinae. Antiquum Tes­ tamentum exhibet providentiam peculiarem in populum elec­ tum, sed commixtam cum providentia erga alios populos atque erga totam naturam, ut explicite notat liber Sapientiae; Novum Testamentum providentiam praecipue supernaturalem per re­ demptionem et Ecclesiam. Sunt praeterea innumerae et pul­ cherrimae attestationes de providentia universali Dei, etiam in minima, de providentia speciali erga homines, de providentia tandem circa mala physica et moralia 11. 10 Cf. Beraza, l.c., n.1247. 11 Plures textus collectos dabit L.Walker, Providence: The Catholic Encyclopaedic 12, 5x1-512; v. A.Lemonnyer, Providence, La Providence dans la Sainte Ecriture: DTC 13, 935-940; Ceuppens, 224-237· L.1 C.5 A.I. DIVINA PROVIDENTIA. TH.19 N.216-219 171 a) Providentia erga naturam. Deus naturam condidit ac leges et ordinem evolutionis ei constituit Gen 1,7.12 etc., ita ut Deus dicatur facere quod natura facit Gen 2,5 ac saepe alias. Ideo Ps 147,8-9 laudat providentiam Dei, qui operit caelum nubibus et pluviam terrae parat, qui producit in montibus gramen et herbam ut serviat homini, qui dat iumentis escam eorum, pullis corvorum qui clamant ad eum. Idem dicitur Ps 103.144,158s, lob 38,41; 39,1-8.13-18, Liber Sapientiae, quae attingit a fine usque in finem fortiter et disponit omnia suaviter: Sap 7,27, et omnia cum mensura, numero et pondere disponit: Sap 11,21, mul­ tis providentiam in omnes res praedicat, ac concludit: Tua autem Pater providentia cuncta disponit: Sap 14,3· Christus pulchre paternam Dei erga homines providentiam commendat ex ea quam habet de liliis, de passeribus, de sole et pluvia in beneficium omnium hominum Mt 6,25-30; 10,28-31: Respicite volatilia caeli... Nonne duo passeres asse veneunt... Apostoli quoque eam providentiam Gentibus praedicant: Act 14,16-17; 17,26-28. 219. b) Providentia Dei erga homines et populos in re morali. Deus curat vitam hominis physicam et moralem Gen 2 et 3,6ss; eligit alios prae aliis passim. Cor regis in manu Do­ mini, quocumque voluerit inclinabit illud: Prov 21,1; Pusillum et magnum ipse facit et aequaliter cura est illi de omnibus: Sap 6,8-9; Quasi lutum figuli in manu illius... sic homo in manu il­ lius qui se fecit, et reddet illi secundum iudicium suum: Eccli 33,13-14. Innumeris locis docetur providentia divina in prae­ mio dando et in puniendo iniquitatem: Ps 1,1-6; 33,22; 36,13; 9; 111,1112,7-8 etc. Praesertim liber Sapientiae 10-19 dum exponit providentiam Dei in populum electum, eam laudat plenam iustitia et misericordia, quam in punitione Aegyptio­ rum et Chananaeorum habuit 11-12; quae etiam in commina­ tionibus prophetarum adversus Assyrios, Babylonios, Philistaeos, Syrios ostenditur. Providentiam hanc generalem erga populos ethnicos docet S.Paulus Rom 1-2; Act 14,16-17; 17, 26-28. c) Providentiam Dei non effugere mala physica et mo­ ralia locus est frequens in S.Scriptura. loseph in Aegyptum venditus ait suis fratribus: Nolite timere; num Dei possumus resistere voluntati? Vos cogitastis de me malum; sed Deus ver­ tit illud in bonum, ut exaltaret me, sicut in praesentiarum cer­ nitis, et salvos faceret multos populos: Gen 50,19-20. Liber lob et Tobiae, Ecclesiastes, Ps 36 et 72, Sap 1-6 haec longius agunt. In N.T. Act 2,22ss, Rom 9,11; imo tota Christi doctrina id ma- 172 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I xime effert quomodo ex divina providentia, quae videntur mala viam esse qua sapientia Dei in rerum dispositione ostendatur. 220. Probatur ex traditione 12. Providentia divina est caput doctrinae catholicae, quo vix aliud saepius ac diligentius tractatum in Sanctis Patribus. Non solum eam simpliciter af­ firmant saepissime, ut S.Irenaeus (R 202), S.Gregorius Naziancenus (R 1014), S.Ioannes Chrysostomus (R 1134); sed a) ex ea demonstrant exsistentiam Dei; eam autem demonstrare non est opus, ut ait Clemens Alexandrinus: «Sunt etiam quae­ dam digna quae puniantur; cuiusmodi est quaerere an sit pro­ videntia» (R 422); b) providentiam ita cum divinitate coniunctam esse dicunt, ut negare providentiam sit negare Deum, ut Athenagoras 13, Lactantius: «Quid tam dignum, tam pro­ prium Deo quam providentia? Sed si nihil curat, nihil providet, amisit omnem divinitatem» '4, et S.Ambrosius addit fore sum­ mam crudelitatem hominem creare et ei non providere 15; c) ideoque hoc est primum quoddam elementum doctrinale reli­ gionis cuiusque, ut notat S.Augustinus 1<5. Ideo Sancti Patres, allecti momento huius doctrinae et impugnationibus fatalismi, plures egregios peculiares tractatus scripserunt de providentia in universum et in specie circa mala mundi, ut S.Gregorius Naziancenus, Carmina 5 et 6 17; S. Gregorius Nyssenus, Dia­ logus contra fatum 18; S.Ioannes Chrysostomus, Ad Stagirium etcetera 19; Theodoretus optimas Orationes 10 de providen­ tia20; Synesius21; Lactantius, De ira Dei22; S.Augustinus totum opus De civitate Dei 23; S.Prosper, Carmen de divina providentia 24; Salvianus, De gubernatione mundi 2S, et alii. 221. Probatur ratione. 1. In universum providentia divina omnia et singula attingens probatur ex tribus attributis infinitis, sapientia, bonitate et omnipotentia, in quibus illa fundatur. 2. S.Thomas a. i et 2 providentiam, et quidem immedia­ tam de omnibus, probat ex ordine mundi, qui bonum quod12 H.Simonin, La providence selon les Pères grecs; A.Rascol, La providence selon Saint Augustin: DTC 13.941-984; Beraza, 1252-1286.1276.1285.1298.1301.1308-1313; M.Premm, Glaubenskunde 177-178. 13 De resurrectione mortuorum i8: MG 6,1009. 1 ♦ De ira Dei 4: ML 7.86. 15 De officiis l.i n.48: ML 16,37. 16 De moribus Ecclesiae l.i n.to: ML 32,1315. 17 MG 37,424-438. 1 8 Contra fatum, seu disputatio cum ethnico philosopho: MG 45,145-174. 1 ’ MG 47,423-494. 2® MG 83,555-77421 De providentia: MG 66,1209-1280. 22 ML 7,79-148. 23 MG 41. 24 ML 51,617-638. 25 ml 53.25-158. L.1 C.5 A.I. DIVINA PROVIDENTIA. TH.19 n.220-222 173 dam est et a Deo creatum, cuius ideo ratio praeexsistere de­ bet in mente divina. 3. Mala quoque sine voluntate divina, saltem permissiva, fieri nequeunt; «Non ergo fit aliquid, nisi Omnipotens fieri velit, vel sinendo ut fiat, vel ipse faciendo», ut dicit S.Augus­ tinus 26; ergo neque illa providentiam Dei effugiunt. Obiectiones. i. S.Paulus dicit: Numquid de bobus cura est Deo? 1 Cor 9,9. Ergo negare videtur universalem providentiam. Dist. cons. Negat providentiam particularem quam de homine habet Deus, conc. cons.; providentiam generalem, nego cons. 2. Providentia divina infallibilis esse debet. Ergo necessitatem rebus imponit. Atqui Deus dicitur hominem reliquisse in manu consilii sui Eccli 15,14. Praeterea providentia universalis et infallibilis Dei inutilem facit humanam industriam. Conc. antec. Dist. cons. Necessitatem consequentem, conc. cons.; antece­ dentem entibus liberis, nego cons. Dist. min. subs. Homo relinquitur in manu consilii sui in quantum libere agit, conc.; ita ac si ipse usus liberi arbitrii dominio ac providentiae Dei non subdatur, nego. Providentia Dei nullo modo industriam humanam inutilem facit; imo eam praevidet ac exigit ut ordinem stabilitum in exsecutionem sua parte ducat. 3. Si providentia Dei mala attingit, circa illa non mere permissive se habet, sed ea positive causât, quod Scriptura dicere videtur: Si est malum in civitate quod non fecerit Dominus: Amos 3,6. Nego assert, ex declaratis. Locutiones Scripturae redolent, ut par est, indolem linguae hebraicae, quae omnem cuiuscumque generis divinam causalitatem iisdem fere verbis exprimit. Aliunde Deus et physice concurrit ad opera mala, nec sine voluntate eius permissiva accidunt. 222. 4. Si esset providentia divina, deberet esse perfectissima. Atqui non est ita, cum multa sint mala et inordinationes, quae videntur facile vitari potuisse. Dist. mai. Providentia debet esse perfectissima subiective, conc. mai.; obiective, subdist.; absolute, nego; relative secundum finem intentum et gradu ac modo intento, conc. Contradist. min., et rationem additam dist. Sunt multa mala quae potuerunt facillime a Deo vitari absolute et in se, conc.; relative ad gradum et modum ordinis exsequendi, nego. Poterant quidem vitari haec mala, sed ad id Deus nullo attributo tenebatur; ideo potuit Deus statuere hunc gradum et modum finis obtinendi, in quo haec mala suum locum habent. Fundamentalia hac in re tenenda haec fere sunt: a) Deus nullo modo tenetur ad aliquem determinatum gradum manifestationis suae gloriae ad extra, sed eum seligit ex infinitis possibilibus qui sibi placet, b) Fines par­ ticulares saepe ignoramus, cum neque ex natura rei neque ex revelatione constent; ideo iure succenset S.Augustinus: «In officina non audet homo vituperare fabrum, et audet in mundo vituperare Deum» 27; cum quae in universum aut de particularibus quibusdam novit abunde sufficiant humili ac prudenti intellectui ut sapientissimam Dei providentiam agnoscat Rom 11,32. c) Maxime animadverti debet ordinem divinae providentiae in terris nullo modo aestimari debere ut quid per se independens a fine ultimo in beatitudine obtinendo et a glorificatione divina, d) Adeo splendet divina providen26 Enchiridion 95 : ML 40,276: cf. F.Zigon, Providentia divina et peccatum: EphThLov 10 ((9.33) 597-617; B.Bartmann, Unser Vorsehungsglaube (Paderborn 1931); F.Jansen, La divine providence: NouvRevTh 60 (1933) 97-116. 27 In Ps 148 n.12: ML 37,1946. 174 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I tia in permissione mali, ut magni doctores putasse visi sint illam vel uti necessariam ad perfectionem universi, in quantum secus multa bona impe­ direntur; ita S.Thomas q.22 a.2 ad 2; q.23 a.5 ad 3. Quod non ita intelligendum est, ac nisi malo permisso perfectio universi aliter obtineri non potuerit 28 ; neque ac si haec bona veluti primaria intentione a Deo intenta sint, secus enim malum fieret medium intentum ad finem, quod non esset mera mali permissio; sed tantum ita: praevidens Deus possibilem extrinsecam ordinationem mali ad bonum, potuit simpliciter eligere hunc ordinem, qui valde perfectus est, etsi non optimus, in quo haec bona hoc modo obti­ nentur, et sine mali permissione non obtinerentur. ARTICULUS De II praedestinatione Praeambulum de voluntate salvifica universali Dei. 223. In providentia Dei supernatural! primum signum intelligi debet voluntas generalis Dei de fine ultimo ad quem hominem destinavit, salutem aeternam supernaturalem. Cum­ que omnes homines ad illum destinaverit, ita ut finis ultimus mere naturalis de facto non detur, quem homo possit consequi, voluntas salvifica Dei necessario debet esse universalis, etsi ex mera caritate ac misericordi liberalitate concepta. Ex hac vero voluntate sequitur necessario liberalis quoque gratiarum sufficientium effusio, universalis etiam, saltem in aliquo gra­ du, quod certe non officit multiformi ac inaequali et liberri­ mae earum distributioni. Quae universalis voluntas salvifica etiam post lapsum generis humani praevisum manet, imo ma­ xime manifesta fit opere redemptionis per Verbum incarna­ tum, quod est primus ac munificentissimus effectus illius vo­ luntatis. Posita vero praedestinatione ac reprobatione, patet sola voluntate salvifica universali Dei non explicari providentiam supernaturalem, sed plura alia intelligenda esse, in specie vo­ luntatem electivam praedestinatorum et reprobativam damna­ torum; est tamen illius voluntatis generalis consideratio totius tractatus necessarium praeambulum, et quidem maximi mo­ menti in doctrina catholica. 28 V. supra de optimismo, n.196-199. Praeterea, inter alia multa, M.Verde, Π problema dei male sccondo ta dottrina dell'Aquinate (Roma 1958); E. Borné, Le problème du mal (Pa­ ris 1959) ; C.Journet, Dieu et le mal. Aspect métaphysique du problème: RevThom 59 (1959) 213-269; Le mal. Essaie theologique (Bruges 1961); G.Harkness, The Providence of God (New York 1960); J. Nicolas, La permission du mal: RevThom 60 (i960) 509-546; R.Verneaux, Problèmes et mystères du mal (Paris 1961); Plures auctores, La Providence. Dieu a-t-il toujours raison?: VieSpir 106 (1962) n.479-482. L.l c.5 λ.2. voluntas salvifica, th.20 n.223-225 175 Thesis 20. Deus vult omnes homines salvos fieri; parvulis non exceptis qui sine baptismate moriuntur. S.Th., q.19 a.6 ad I ; SuArez, De Deo tr.2I.4; Ruiz de Montoya, De voluntate Dei d.19-21 ; Franzelin, th.49-53; De San, De Deo uno p.4 c.2-4; Muncunill, 690-719; Lange, De gratia th.25; Lennerz, 391-411. 224. Notiones. Sensus thesis patet ipsis verbis. Est nem­ pe in Deo vera et seria voluntas salutis supernaturalis ho­ minum, quae est finis ad quem omnes destinavit; omnium om­ nino hominum nullo excepto, et quidem in praesenti statu hu­ manitatis lapsae, quam totam reparare voluit per Christum, qui ideo propter omnes mortuus est. Natura huius voluntatis in adiuncto scholio uberius declaratur. In secunda parte explicite negamus exceptionem de par­ vulis iis qui sine baptismo moriuntur, cum peculiaris contro­ versia ac difficultas de hoc puncto suscitata sit. Sententiae. Omnium catholicorum sententia est in Deo ponendam esse voluntatem salvificam universalem vero quo­ dam sensu, et quidem actuosa, ita ut ex ea conferantur auxilia sufficientia ad salutem; etsi, ut in scholio videbimus, aliqualis diversitas in ea explicanda negari nequit. Parvulos qui ne­ queunt baptizari in illa non includi, vel saltem argumenta non adeo urgere circa illos, sententia fuit paucorum quorumdam theologorum, inter quos Vazquez 1; in solvenda vero gravi difficultate quae hic occurrit variae sunt sententiae. Adversantur prorsus universali voluntati salvificae Dei praedestinatiani qui vocantur, probabiliter Lucidus et alii s.V, Gotteschalcus s.IX; et a s.XVI plures protestantes, praeser­ tim calvinistae, et iansenistae, quorum errores exponuntur et directe impugnantur in quaestione de reprobatione 2. Ii omnes in universum tenent Deum nolle revera salutem omnium ho­ minum, sed tantum salutem electorum, sc. eorum qui de facto salvantur ex praedestinatione ad vitam, cum alii sint antecedenter et positive praedestinati ad mortem aeternam. «Non posse statui, ait lansenius, voluntatem quamdam generalem, qua Deus velit omnes homines in damnatione primi peccati positos salvos fieri» 3. 225. Doctrina Ecclesiae. Praedestinatianismus damna­ tus est in Concilio Araelatensi (a.475) et in Carisiaco et Va­ lentino in causa Gotteschalchi (D 318 319 321). Christum pro 1 In i partem d.96 c.3 n.io (ed. Complut. 1597 p.940). 2 V. thesim 25· 3 De gratia Christi c.io n.2. 176 I.M.DALMAU, 1>F. DEO UNO HT TRINO. I omnibus mortuum esse recolit Tridentinum (D 795). Proposi­ tio 5 Iansenii damnata est ut haeretica, praeter alias censuras, «intellecta hoc sensu ut Christus pro salute dumtaxat praedes­ tinatorum mortuus sit» (D 1096): ergo docet Ecclesia ad fidem pertinere Deum velle salutem aliquorum saltem praeter praedes­ tinatos. Aliae plures iansenistarum propositiones negantes uni­ versalitatem voluntatis salvificae damnatae sunt, sive volunta­ tem salvificam restringant ad fideles (D 1294), sive unicam voluntatem salvificam efficacem erga praedestinatos admittant (D 1362 1380). In praedicatione Ecclesiae manifeste traditur universalitas voluntatis salvificae. Valor theologicus. In universum thesis dici debet de fide divina ut clare contenta in S.Scriptura; saltem est proxima fidei et definibilis. Ex documentis Ecclesiae, ut vidimus, implicite de fide est voluntatem salvificam non posse restringi ad solos praedestinatos, quo fundamentum unicum adversariorum ruit. De parvulis non videtur posse statui nota theologica maior quam certa, saltem moraliter, cum nulla expressa de hac re habeatur declaratio. 226. Probatur ex sacra Scriptura. Textus classicus ac praecipuus est 1 Tim 2,rss, unde verba thesis desumpta sunt. Obsecro igitur primum fieri obsecrationes, orationes, pos­ tulationes, gratiarum actiones pro omnibus hominibus... Hoc enim bonum est et acceptum coram Salvatore nostro Deo, qui vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire. Unus enim Deus, unus et mediator Dei et hominum homo Christus lesus, qui dedit redemptionem semetipsum pro omnibus4. Ibi sine ulla ambagine docet Apostolus voluntatem salvificam universalem Dei. Estque haec voluntas vera et seria (θέλει), ex ea namque Christus est redemptor, et fiunt orationes ut adimpleatur; est circa omnes homines, nullo excepto, ut expresse dicit S.Paulus qui quasi emphatice ter repetit ύττερ πάντων, ττάντα$. Id decla­ rant rationes adiunctae, quia Deus unus omnium est, et unus redemptor et mediator; ideoque manet voluntas salvifica post praevisum peccatum. Est tandem circa salutem supernaturalem hominis, nam ut hanc nobis restitueret venit Christus, et per eum ad agnitionem veritatis hic inchoatam et in gloria perfec­ tam pervenimus. Idem repetit Apostolus in eadem epistola 4, 10: qui est salvator omnium hominum, maxime fidelium. Alias saepe in S.Scriptura diversis modis traditur voluntas salvifica universalis Dei. Ez 33,11: nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat (cf. 18,23). Sap ii,24-t2,i8 describit 4 Prat, 2,92-93; G.Bardy, Les épitrespastorales (Paris 1938) 211-213; Ceuppens, 183-185. L.l c.5 a.2. voluntas salvifica, th.20 ν.225·228 177 providentiam Dei in puniendis paulatim chananaeis et aegyptiis ut resipiscerent, quia miseretur omnium quos fecit. 2 Petr 3,9: nolens aliquos perire sed omnes ad poenitentiam reverti. 1 Io 2,2: Ipse est propitiatio pro peccatis nostris, non pro nostris tantum sed etiam pro totius mundi. Rom 5,123s, ubi manifeste eadem est universalitas effectus mortis Christi ac peccati originalis, saltem secundum aliquam efficientiam. Etiam Mt 18,11; Rom 8, 32; 2 Cor 5,14: unus pro omnibus mortuus est5. Nulla est difficultas quod alias dicatur Christus mortuus pro pluribus, sive potius pro multis, ύπέρ ττολλών: Mt 20,28 (Mc 10,45); Mc 14,24; Hebr 9,28; aut pro suis ovibus: Ιο 10, 15. Nam revera prius non negat Christum mortuum esse pro omnibus, qui certe multi sunt. Praeterea nihil obstat ut hi alii loci, si opus est, intelligantur sensu restrictiore de voluntate et redemptione efficaci. 227. Probatur ex traditione. Ex Sanctis Patribus 200 testimonia affert Passaglia6, in quibus expresse haec veritas ut inconcussa traditur; quo etiam pertinent quae de gratia sufficienti, de adhortandis peccatoribus ad paenitentiam, de procuranda salute infidelium etc. tam frequenter dicuntur. Principia a PP. statuta hac in re haec fere sunt: a) Vo­ luntas salvifica est ex bonitate divina, qua vult bonum, vo­ luntas autem damnandi ex solis hominum peccatis; ita Sancti Ioannes Chrysostomus et Ioannes Damascenus (R 1202 2358)Ί. b) Deus vult salvare omnes quorum est creator et quorum Christus est redemptor; S.Ambrosius: «Ille omnes suos vult esse quos condidit et creavit; utinam tu homo non fugias et te abscondas; ille etiam fugientes requirit et absconditos non vult perire»8, c) Salus aeterna et cruciatus Christi sunt generale beneficium; S.Gregorius Naziancenus: «Communes sunt lex, prophetae ipsique cruciatus Christi» 9; S.Ambrosius: «Mysticus autem sol ille iustitiae super omnes ortus est, om­ nibus venit... Si quis autem non credit in Christum, generali beneficio ipse se fraudat» (R 1313). d) Cur non omnes salventur universale responsum est, quia multi nolunt; v. pulchrum lo­ cum S.Gregorii Nysseni (R 1053). 228. Speciali modo ex S.Augustino thesis probari debet, cum ex illo difficultates moveantur a iansenistis. Etiam in li­ bris scriptis contra pelagianos universalem Dei voluntatem sals 6 7 8 9 Ceuppens, 185-195. De partitione divinae voluntatis (Roma 1851). Plures textus vide apud Lennerz, 399-403· V. supra n.203. In Ps 39 n.20: ML 14,1066. Or. 33 n.9: MG 56,226. 178 l.M.DALMAU, DF. DEO UNO ET TRINO. 1 vificam docet; ut De spiritu et littera 1011 : «Vult autem Deus omnes homines salvos fieri et in agnitionem veritatis venire; non sic tamen ut iis adimat liberum arbitrium, quo vel bene vel male utentes iustissime iudicentur. Quod cum fit, infideles quidem contra voluntatem Dei faciunt...; nec ideo tamen eam vincunt... experturi in suppliciis potestatem eius...» (R 1735). Contra lulianum 11 ut cogat adversarium admittere universa­ litatem peccati originalis, magnam vim facit in hoc quod se­ cundum Apostolum unus pro omnibus mortuus est; ergo om­ nes mortui sunt. In sermonibus vero et operibus ad populum erudiendum semper id asserit vel supponit: «Deus misericors volens homines liberare, si sibi ipsi non sint inimici et non resistant misericordiae suae, misit Unigenitum Filium suum»12; «lesus est sol illuminans omnem hominem» 13; «Indicabit orbem terrarum, non partem, quia non partem emit, totum iudicare habet, qui pro toto praetium dedit»14; «Quantum in medico est sanare venit aegrotum; quare Salvator dictus est mundi, nisi ut salvet mundum? Salvari non vis ab ipso, ex te indica­ beris» 15. Quae quidem adeo obvia sunt, ut qui aliunde volunt Augustinum negare voluntatem salvificam universalem in con­ troversia pelagiana, tandem concedant reperiri in illo opposi­ tionem inter theoriam et praxim, et inter opera theoretica et pastoralia '6. Vera S.Augustini sententia probatur ex eius discipulis. S.Prosper inter mendacia tributa S.Augustino a suis adver­ sariis semipelagianis recenset quod «Deus nolit omnes homi­ nes salvos fieri» (R 2030); ubi eadem prorsus sunt quam quae PP. graeci tradunt. Liber De vocatione omnium gentium, cuius auctor probabiliter est ipse S.Prosper 17, totus est in voluntate salvifica universali Dei declaranda et concilianda cum praedes­ tinatione et omnipotentia Dei: «Quaeritur utrum Deus velit omnes homines salvos fieri, et quia hoc negari non potest, 10 De spiritu et littera c.35 n.59: ML 44.238. De momento huius loci, v. Dalmau, Notas criticas sobre la interpretaciôn de la doctrina agustiniana de la gracia: EstEcI 17 (1943) 1-31. v. Q. Chené, St. Augustin enseigne-t-il dans le De spiritu et littera l'universalité de la volonté salvifique de Dieu: RechScRel 47 (1959) 214-274. 11 Contra lulianum 1.6 c.4: ML 44,825; Opus imperfectum contra lulianum 1.2 c.144.175: ML 45,1201-1217; De nuptiis et concupiscentia 1.2 c.16 n.31: ML 44,454. 12 De catechizandis rudibus n.52: ML 40,345. 13 Sermo 78 n.2: ML 38,490. 14 In Ps 9s n.15: ML 37.1236. 15 In Joannem tr.12 n.12: ML 35,1490. 16 Ita Iansenius, De gratia Christi I.3 c.20.Simile quid dicit O.Rottmanner, Der August inismus (München 1892) 27-29. V. I.Faure, Enchiridion S.Augustini notis et assertionibus il­ lustratum (ed.Passaglia, Neapoli 1847) n. in c.41-47 et in c.120 p.83-94.222-226; Franzelin, th.51 ; De San, 2,25-26. 17 M.Cappuyns, L'auteur du De vocatione omnium gentium: RcvBcn 39 (1927) 198-226; L.Pei.land, S.Prosperi Aquitani doctrina de praedestinatione et voluntate salvifica (Montreal 1936) 144-154· De doctrina S.Prosperi, v. etiam F.Worter, Prosper von Aquitain Uber Gnade und Freiheit (Freiburg 1867); E.Portalié, Augustinisme: DTC 1,20525s. L.I c.5 a.2. voluntas salvifica, th.20 n.228-230 179 cur voluntas omnipotentis non impleatur inquiritur» 18; et alias 19 distinguit inter benignitatem generalem et specialem misericordiam. 229. Ratio theologica. Haec veritas, quae est sensus communis christiani, probatur efficaciter ex aliis definitioni­ bus et symbolis Ecclesiae, quorum doctrinam omnes homines profiteri debent. In Nicaeno: «propter nos homines et propter nostram salutem descendit de caelis» (D 54). Ex Arausicano c.25 omnes possunt et debent adimplere praecepta et salutem procurare (D 200). Ex Tridentino Deus vult salutem omnium quos adoptat in filios (s.6 c.n D 804), qui non sunt soli prae­ destinati (c.17 D 827); omnes firmissimam spem salutis in Deo collocare debemus (c.13 D 806). Atqui haec impossibilia et absurda essent, si Deus non haberet voluntatem seriam de salute omnium hominum. Praeterea Deus habet providentiam supernaturalem qua homines destinat ac dirigit ad ultimum fi­ nem; atqui primus actus providentiae, vel necessarium praesuppositum est seria finis voluntas. Haec omnia argumenta valere etiam de parvulis evidens est, nam sunt etiam homines: «Numquid homines non sunt, ut non pertineant, ad id quod dictum est: omnes homines?» 20 In libro De vocatione omnium gentium 21 multis haec veritas asseritur ac declaratur. 230. Obiectiones. 1. Locus ex 1 Tim 2 non videtur agere de salute aeterna, nam v.2 dicitur fieri orationes ut quietam et tranquillam vitam agamus. Haec ratio datur pro peculiaribus orationibus quae indicuntur pro regi­ bus, et civili auctoritate, quia eo tempore coepit christianos vexare. 2. Saltem pro pueris non valet ratio v.4: ad agnitionem veritatis venire 22; ergo apostolus agit tantum de adultis. Pueri possunt venire ad agnitionem veritatis in gloria. Praeterea, si forte quaedam verba secundum capacitatem subiecti restringenda essent, non ideo voluntas salvifica limitari debet, nam rationes apostoli universales sunt, et valent etiam de parvulis. 3. S. Augustinus in lucta contra pelagianos videtur saepe negare volun­ tatem salvificam universalem Dei; nam diversas interpretationes proponit locutionis apostoli «Deus vult omnes homines salvos fieri», quibus tandem efficitur ut voluntas salvifica restringatur ad solos praedestinatos; ut quod intelligi possit Deum velle nos velle salutem omnium, vel quod nemo salvatur nisi quem Deus vult salvari, vel quod «omnes homines omne genus humanum intelligamus, per quascumque differentias distributum», ne «cogamur cre­ dere aliquid Deum omnipotentem voluisse facere factumque non esse» (R 1457 1927 1962 1964 1983). 18 19 20 21 22 L.i c.i; cf. c.12.16 etc.: ML 51,64055. L.2 c.içss: ML 51,7065s. S.Augustinus, Contra lulianum I.4 c.8: ML 44,758. L.2 c.20-24: ML 51,707-710. Ita Vâzquez, l.c.; cf. Pesch, 348. 180 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Dist. assert. S.Augustinus negat universalitatem voluntatis salvificae de omni voluntate divina, etiam antecedente et conditionata, nego; de volun­ tate efficaci et absoluta, conc.; unde antonomastice loquendo, ut notavimus agendo de voluntate Dei, aliquando negat Deum velle salutem omnium. Interpretationes propositas affert ut unicas, nego; nam ipse loco adducto in probatione litteralem docet; eas affert ut aliquomodo cogat pelagianos et semipelagianos admittere praeter voluntatem salvificam universalem, aliam esse et quidem efficacem restrictam ad praedestinatos, conc.; Ecclesia in damnanda propositione 5 lansenii evidenter intelligit non ideo damnari veram doctrinam S.Augustini. Ut autem positio S.Augustini hac in re intelligatur opus est animadver­ tere pelagianos et semipelagianos abusos esse veritate de voluntate salvi­ fica universali Dei, ut negarent praedilectionem omnem erga praedestina­ tos, omnemque aliam voluntatem efficacem erga illos. Ideo S.Augustinus pro modo polemico ei proprio, et admissa possibilitate diversorum sensuum S.Scripturae, illas alias interpretationes satis incongruas affert. Verum non ideo mentem mutat circa voluntatem salvificam universalem, etsi eam negligere videatur. Ideo in Enchiridio 2324 ubi totam hanc quaestionem multis versat, agens de casu omnino simili voluntatis praecipientis, cum totus sit in defendenda voluntate Dei invicta et omnipotente, septies ait esse volun­ tatem Dei quae non impleatur, etsi nihilominus invicta sit, quia tandem qui eam non faciunt incidunt in voluntatem Dei in tota sua amplitudine consideratam. Quare concludit intelligendum esse S.Paulum quocumque modo non cogamur credere omnipotentem Deum voluisse fieri quod factum non est (R 1927), quod est tacite confirmare quod in probatione attulimus ex libro De spiritu et littera (R 1735), ubi recte totam doctrinam tradit. Itaque distinctiones a theologis stabilitae rectam praebent interpretationem mentis Sancti Doctoris u. 4. Si Deus serio vellet salutem omnium, omnes salvarentur, cum eius voluntas est omnipotens. Atqui non omnes salvantur. Dist. mai. Si Deus vellet efficaciter et omnino absolute salutem omnium hominum, omnes de facto salvarentur, conc. mai.; si Deus vult eorum omnium salutem voluntate antecedente et aliquomodo conditionate, nempe nisi ipsi nolint, quae voluntas accommodata est eorum naturae liberae, nego mai. 25. 231. 5. Haec solutio applicari nequit parvulis. Ergo cum multi non salventur, Deus non vult eorum salutem. Dist. antec. Nequit explicari voluntas salvifica universalis ut dependens a voluntate ipsorum parvulorum, conc. antec.; nequit explicari ut antece­ dens aliquomodo ex concursu plurium causarum etiam liberarum, nego antec. Ut solverent hanc difficultatem 26 aliqui theologi dixerunt non necessa­ rio pertinere ad providentiam supernaturalem Dei, ut generalis provisoris, et posito peccato originali, attingere casus singulares a quibus pendet col­ latio baptismatis pueris carentibus usu rationis 27. Verum id prorsus falsum 23 Enchiridion c.05-103: ML 40,275-281. 24 V. hanc quaestionem accurate discussam apud Faure, l.c.: Franzelin, th.52; De San, c.4. Cf. Petavium, De incarnatione I.13 c.3-4: O.Pfülff, Zur Praedestinationslehre des hl.Augustinus: ZkathTh 17 (1803) 483-495: PortaliÉ, Augustin (Saint}: DTC 1,2407-2408: A.d'Alès Prédestination: DAFC 4.213-216; Lennerz, 385; Dalmau, l.c. 25 V. Scholion n.233-234. 26 Ponimus certo tenendum unicum salutis remedium his infantibus esse baptismum re ipsa susceptum: neque ulla probabilitate donatos conatus quosdam aut de voto parentum, aut de nescio qua illuminatione, aut unione totius humanitatis cum Christo per ipsum factum redemptionis, etiam sine subiectiva applicatione meritorum Christi per sacramentum. V. F.SoLÂ, De sacramentis baptismi et confirmationis in hac Summa t.4,63-65. 27 Apud WlRCEBURGENSES, 202. L.l c.5 λ.2. voluntas salvifica, tii.20 n.229-232 181 est, et idem est ac negare universalem voluntatem salvificam post peccatum originale, ac simul perverse concipere providentiam divinam, quae omnia et singula etiam minutissima attingit. Alii putant sufficere recursum ad causas naturales, nam Deus non tene­ tur miracula facere ut omnes parvuli baptizari possint, praesertim cum ordo causarum naturalium per originale peccatum immutatus sit 28. Verum solus recursus ad causas necessarias non sufficit, nam hic tandem in solam vo­ luntatem divinam refunditur; ergo si post peccatum originale manet vo­ luntas salvifica circa hos parvulos, opus est ut per ipsam solam non stet quominus hi non salventur. Ideo ad aliquem interventum causarum liberarum recurri debet ut divina voluntas de parvulorum salute declaretur 29. lam vero multiplex revera ha­ betur interventus voluntatis liberae aliorum hominum circa hos infantes, qui proxime vel remote in cursum naturae relate ad eorum possibile baptisma influit. Hoc posito potest dici Deus providisse de salute eorum secundum cursum naturae, quin ex voluntate salvifica teneatur hunc cursum immutare. Nullo tamen modo intendimus determinare quisnam sit in casibus singu­ laribus interventus a quo pendeat salus huius infantis; neque dicimus hunc interventum necessario esse meritorium aut demeritorium; neque per se constare potest alligatum esse baptisma huius infantis alicui determinatae actioni. Probabiliter possumus appellare cum auctore De vocatione omnium gentium 3031 actus parentum et eorum quorum curae hi pueri commissi sunt, quod quidem congruum est naturae, cum his pueris necessario in omnibus fere per liberam voluntatem eorum provisum sit. Huic explicationi non obstat quod aliquando festinantibus parentibus tamen non sit locus bap­ tismo parvuli, quia nullo modo rem in particulari determinare intendimus. 6. Posita communiore doctrina de limbo puerorum qui sine baptismate moriuntur, cum iis non negetur felicitas quaedam naturalis, non videtur insistendum esse in voluntate salvifica relate ad illos. Nego asseri. Ex hac doctrina recte intellecta sequitur quidem nullam iis pueris iniuriam fieri si bonis omnino indebitis etiam sine culpa personali priventur. Sed vere sunt damnati et exclusi a fine ad quem a Deo destinati sunt, ac posito peccato originali pro iis mortuus est Christus-redemptor qui ad hoc praecipue venit ut salutem supernaturalem homini perdito restitue­ ret; ergo ad illos quoque extenditur voluntas salvifica universalis Dei. 232. Scholion. De natura voluntatis salvificae universalis Dei. i. Voluntas salvifica universalis Dei est vera et seria voluntas. Id nota­ mus, non solum contra errores calvinistarum et iansenistarum, sed etiam contra modum loquendi quorumdam theologorum, inter quos Banez 31, qui aiunt voluntatem salvificam antecedentem dicendam esse potius velleitatem aut meram complacentiam, aut non esse voluntatem beneplaciti, sed tantum signi, aut non esse formaliter in Deo sed tantum eminenter. Differunt tamen essentialiter hi auctores a iansenistis, quia admittunt omnibus suo modo paratas esse gratias sufficientes 32, quod iansenistae negant. 28 Ibid.. 201. 29 Wirceburgenses, 203*207; Muncunill, 708-711 ; Pesch, 348*352; Franzelin, th.53; De San, c.3; A.Straub, Zur Erkldrung des got t lichen Heilswillen beziiglich der Kinder: ZkathTh 11 (1887) 282-237; 12 0 888) 562-579: W.Stockums, Das Los der ohne Taufe sterbenden Kin­ der (Freiburg 1923). Singularem prorsus sententiam Card.Toledo, v. apud A.Segovia, Un tratado dei Card.Toledo sobre la voluntad salvifica de Dios: ArchTG 3 (1940) 39-106. 30 De vocatione omnium gentium 1.2 c.23: ML 51,709-710. 31 In primam partem q.19. Iis praeiverant, modo saltem loquendi auctor Summae Sen­ tentiarum: ML 175.65-66; Durandus, In 1 d.47 q.i ; Hervaeus, In 1 d.46 q.2; Biel, ibid., q.i. Recentiores thomistac id communiter reiciunt; cf. E.Hugon, Tractatus dogmatici 2,227; Garrigou-Lagrange, De Deo uno p-4i932 V. tamen Lange, De gratia 670; S.Gonzâlez, De gratia in hac Summa t.3,127. 182 l.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Probatur assertio iisdem argumentis quibus thesis demonstrata est. Prae­ terea collatio vel praeparatio gratiae sufficientis non potest intelligi nisi ex voluntate vere in Deo exsistente, et vero intentiva et prosecutiva salutis hominum. Sententia contraria est contra S.Thomam: «voluntas de Deo pro­ prie dicitur, et haec est voluntas beneplaciti, quae per antecedentem et consequentem distinguitur» 33. 233. 2. Voluntas salvifica universalis est antecedens 34. Ut declaratum est in expositione divisionum voluntatis Dei, voluntas antecedens ab scho­ lasticis praecisive sumitur, ea sc. est qua Deus vult aliquid praecisis quibus­ dam adiunctis, et voluntas consequens illa quae omnia adiuncta attendit quae in re inveniuntur. lam Deus vult universaliter omnes homines salvos fieri in quantum sunt homines, et in hoc signo aequaliter circa omnes se habet. Voluntas vero qua vult iustos salvare est consequens, quia illos re­ spicit secundum omnia adiuncta quae eos circumstant. Haec voluntas salvifica antecedens est vere intentiva et prosecutiva sa­ lutis et beneplacitum, atque hoc modo vocari potest absoluta. Tamen com­ muniter dicitur conditionata saltem aequivalenter, quoad efficaciam salutis de facto obtinendae, quia non vult salutem omni modo quo potest eam velle, cum in illo signo praescindat ab efficacia, et non sit simpliciter efficax, sed sub aliqua conditione, nisi homo nolit. Est tamen efficax quoad media sufficientia ad salutem omnibus praebenda; secus non esset seria; non autem quoad auxilia efficacia (saltem se sola), quia ex hac voluntate non obligatur Deus ad salutem procurandam quantum possit. Quod voluntas salvifica universalis, ut primum signum providentiae supematuralis, sit antecedens et conditionata sensu declarato, rationi congruit, quia talis voluntas conformis est naturae liberae hominis, qui finem connaturaliter obtinere debet ut praemium bonorum operum. Quare voluntas efficax absoluta de salute omnium hominum, ut antecedens, esset minus accommodata naturae hominis et fini obtinendo. 234. 3. Terminus prae quo voluntas salvifica universalis antecedens di­ citur est absoluta praevisio status finalis hominis, in gratia vel in peccato 3S. Cum voluntas divina dicitur antecedens vel consequens respectu alicuius termini, seu praecisis vel consideratis quibusdam adiunctis, quaeritur quis­ nam sit terminus iste, seu quaenam sint adiuncta quae considerantur in voluntate consequente, et a quibus praescindit antecedens. Alvarez 36 et cum eo plures qui doctrinas Banesianas sequuntur dicunt terminum prae quo voluntas salvifica universalis antecedens dicitur non esse praevisionem operum hominis,.sed necessariam manifestationem iustitiae divinae in reprobis et maioris misericordiae in electis, ne impediatur pul­ chritudo universi. Putamus tamen certum terminum prae quo in universum voluntas Dei antecedens et conditionata, vel consequens et absoluta dicitur, esse praevisionem actuum liberorum creaturae; in specie terminum prae quo voluntas salvifica universalis est antecedens, esse absolutam praevisionem sta­ tus finalis creaturae rationalis, in gratia vel in peccato. Probatur i .° ex S.Thoma. Doctor Angelicus semper atque agit de vo­ luntate antecedente et consequente ait adiuncta quae considerantur in vo33 De ver. q.23 a.3. Quod vero 1 q.19 a.6 ad 1 velleitatem hanc voluntatem per transen­ nam vocet non potest doctrinam clare propositam infirmare; v. P.Mannens, Disquisitio in doctrinam S.Thomae de voluntate salvifica et de praedestinatione (Lovanii 1883). Abstinendum tamen est ab hoc modo loquendi. 34 SuArez, tr.2 I.4 c.2 aliique auctores communiter. Cf. Perena, Andlisis de la voluntad antecedente: Salmant 7 (i960) 631-636. 35 Hanc quaestionem vide apud SuArez, l.c.; Franzelin, th.47; De San, c.i ; Pesch, 329. 36 De auxiliis d.24 n.3. Id etiam nunc profert Garrigou-Lagrange, o.c., p.426. Cf. Limbourg, Zur Praedestinationslehre: ZkathTh 3 (1879) 2035s; Lennerz, 422-423. L.l c..5 a.2. voluntas salvifica, th.20 n.232-235 183 luntate consequente et a quibus praescindit voluntas antecedens, esse bo­ nam vel malam voluntatem hominis: voluntas consequens «praesupponit praescientiam operum»: i d.46 a.i; voluntas consequens «respicit opera et dispositiones»: 1 d.47 a.i; voluntas consequens est «ex nostra causa», Deus vult aliquem damnari voluntate consequente «propter peccata quae in eo inveniuntur»: De ver. q.23 a.2 c. et ad 2; sicut iudex iustus vult consequen­ ter homicidam suspendi, Deus «vult quosdam damnari secundum exigen­ tiam suae iustitiae»: 1 q.19 a.6 ad x. Neque ullo modo 1 q.23 a.5 ad 3, ut videbimus agendo de reprobatione, explicandus est de voluntate absoluta salutis et damnationis praevia ad praescientiam operum 37. 2.0 Voluntas seria antecedens et conditionata non potest poni in Deo, nisi sub conditione quae non a solo Deo poni debeat, secus non esset vera voluntas, sed opus est conditionem pendere a libera creaturae voluntate. Et quidem argumenta quibus probatur voluntas salvifica universalis Dei et praeparatio gratiae sufficientis pro omnibus hominibus, etiam peccatori­ bus obduratis et infidelibus, ostendunt Deum velle sincere salutem omnium hominum, non solum ante praevisum peccatum originale, sed etiam illo praeviso ac post praevisa peccata actualia; omnes enim peccatores ad paenitentiam vocantur ac debent habere spem, et pro iis fit oratio, ita ut ratio volendi damnationem sit unice peccatum perseverans usque ad mortem. 235. Obiectionibus solvendis, quae valerent etiam contra voluntatem praeceptivam boni et prohibitivam ac detestativam peccati 38, haec tenenda sunt ex declaratis. a) Voluntas obiective conditionata supponit conditionem non pendere a sola libera voluntate Dei, quo posito nulla ostenditur in ea repugnantia; quin potius conformis est liberae naturae hominis ut dictum est. Ideo pot­ est esse omnino seria et actuosa, licet praevideat salutem non esse futuram ex defectu creaturae. b) Licet Deus posset facile dare medium efficax prae inefficaci, non tamen ad id tenetur ex voluntate salvifica seria et actuosa, cum inefficacia nullo modo oriatur ex natura medii neque ex intentione dantis. Ideo nulla est paritas cum medico, qui conferret remedium inefficax, cum inefficacia remedii non pendet ex mera voluntate aegroti. Praeterea sanitas corporalis non praebetur infirmo ut praemium, ut salus aeterna hominibus. Medicus tandem tenetur ex officio et caritate ad consulendum aegroto quantum potest; Deus autem nullo modo tenetur ad manifestandam bonitatem suam nisi eo gradu quem vult, cum sit dominus absolutus suae gloriae ac suorum bo­ norum. c) Deus non habet voluntatem antecedentem damnandi homines sensu explicato, licet dici possit habere voluntatem damnandi homines si in pec­ cato decedunt; quia in voluntate antecedente Deus ad salutem afficitur et ad ipsam conditionem, eamque serio vult; ex adverso nullo modo antecedenter afficitur ad damnationem hominis, sed e contra eam non vult, neque ad conditionem afficitur, sed ab ea multis ac potentissimis modis homines deterret. 37 V. Mannens, o.c.; F.Stecmüller, Die l.ehrc uon allgemeine Heilswilten in der Scholastih bis Thomas von Aquin (Freiburg 1929). 38 Id evidens est; at non satis attendi videtur ab iis auctoribus qui nebulis quibusdam obumbrant voluntaten salvificam Dei. Verum si ferendum minime est dicere voluntatem detestativam omnis mali non esse formaliter in Deo, cum tamen non sit efficax, cur ob solam hanc rationem dici possit de voluntate salvifica? 184 § I.M.DAI.MAÜ, DE DEO ÜNO ET TRINO. i. Notio, exsistentia et certitudo I praedestinationis Thesis 2i. Admitti debet praedestinatio omnium qui sa­ lutem consequuntur; quae obiective certissima est, non autem subiective. S.Th., q.23 a.i.4.6.7s; q.24; Suarez, tr.2 l.i c.1-7.17-20; Muncunill, 720-729.794-809; Pesch, 353-369.397-405. 236. Notiones. Praedestinatio dicitur in theologia ca­ tholica providentia divina circa eos qui salutem supernatura­ lem consequuntur, et definitur a S.Thoma «ratio transmissio­ nis creaturae rationalis in finem ultimum, praeexsistens in mente divina»: q.23 a.i; et a S.Augustino «praescientia et praeparatio beneficiorum Dei quibus certissime liberantur qui­ cumque liberantur» (R 2000). Quare praedestinatio catholica non est nudum decretum dandi gloriam, sed etiam praeparatio beneficiorum gratiae quibus electi salvantur. Praedestinatio, ut providentia in universum, complectitur actus intellectus et voluntatis divinae; ac, ut in simili de pro­ videntia notavimus, minoris momenti videtur esse quaestio, an de formali dicat alterutrum elementum, an utrumque L Imo cum quaestiones de praedestinatione versentur circa volunta­ tem in ea contentam, saepe practice accipitur praedestinatio pro voluntate divina absoluta et firma perducendi aliquem in vitam aeternam 12. Haec voluntas vocatur etiam electio, prae­ sertim prout attingit ipsam salutem, maxime ab iis qui prae­ destinationem ponunt formaliter in intellectu. Unde qui sal­ vantur dicuntur praedestinati et electi, quia sunt obiectum praedestinationis et electionis divinae. Modo loquendi in Theo­ logia frequentiore dicitur Deus praedestinasse homines ad gra­ tiam et ad gloriam; at saepe etiam gratia et gloria dicuntur praedestinata 3. Divisio praedestinationis. Ordo transmissionis creaturae rationalis in finem supernaturalem complectitur collationem plurium gratiarum actualium efficacium, ita ut cum de prae­ destinatione ad gratiam sermo est, intelligi soleat ad gratiam efficacem; praeterea collationem gratiae habitualis, peculiarem providentiam, donum perseverantiae, et tandem vitam aeter­ nam. Ideo distinctio in praedestinationem complete et incom­ 1 Magnum e contra momentum in hac quaestione ponit Billot, o.c. p.268, cum putet inde salvari posse suam de electione ante praevisa merita sententiam sine reprobatione negati­ va; licet incassum ut videtur; cf. n.252.259-273· Tamen etsi in re quaestio minoris sit momen­ ti, modus loquendi singulorum auctorum ob oculos haberi debet in expendendis diversis sententiis. V. R.Velasco, Providenda y predestination: RevEspTeol 21 (1961) 125-152. 2 Suàrez, De Deo tr.2 l.i c.17 n.15; Vâzquez, In 1 p. q.23 d.91 c.i n.i p.829. 3 Haec patebunt ex textibus in sequentibus afferendis. L.l c.5 a.2. praedestinatio, th.21 n.236-237 185 plete sumptam. Complete sumpta dicitur praedestinatio cum consideratur ut attingens per modum unius totalem ordina­ tionem hominis ad gloriam. Incomplete vel praecisive sumitur cum consideratur ut attingens unum particularem effectum, ut primam gratiam, aliquas gratias singulares, perseverantiam, gloriam 4. 237. Vocabula praedestinationis et electionis in fontibus theologicis vario sensu accipiuntur s. Id, quod nobiles theologi ut BASEZ 6 et Molina 7 notant, facile constat. Ideoque in thesibus de hac re stabiliendis apprime perpen­ dere opus est quid textus allatus revera significet. In S.Scriptura N.T. saepe praedestinati, electi, vocati, vocati secundum propositum dicuntur omnes Christiani (omnes saltem qui vivebant tempore Apostolorum). Ita Rom n.jss electi (electio in abstracto pro concreto) qui salvi facti sunt per electionem gratuitam sunt iudaei conversi. Eph i,3ss: Elegit nos ut essemus sancti... praedestinavit nos in adoptionem filiorum. i Thess 1.4: Scientes fratres electionem vestram. Mt 22,14: pauci electi sunt qui venerunt ad nuptias e quibus unus reiectus est. Act 13,48: Crediderunt quotquot erant praedestinati (in graeco τεταγμένοι) in vitam aeternam. Rom 8,38: Quis accusabit adversus electos Dei (cf. Rom 8,1). 2 Tim 2,10: Omnia sustineo propter electos. 1 Petr 1,1: Electis advenis dispersionis. lac 2,5: Elegit pauperes, etc. Atqui in Scriptura non supponitur omnes Christianos esse efficaciter electos ad gloriam, sed potius subindicatur fieri posse ut aliqui vel plures ad illam non perveniant. Ex multis enim adhortationibus et monitis apparet eosdem qui electi dicuntur excidere posse a gratia et a gloria. Rom 11, 20-23: Si permanseris, alioquin et tu excideris. 1 Cor 10,12: Qui se existimat stare, videat ne cadat. Mt 22,1 iss ex electis ad convivium unus est reiectus. Etiam Hebr 6, Apoc 2 et 3. Ergo saepe haec verba in Scriptura non significant praedestinationem complete sumptam, neque praedestinationem ad gloriam, prout nunc ea adhibemus; sed potius praedestinationem incompletam ad gratiam efficacem fidei et iustificationis, qui est sensus frequentissimus in S.Paulo, et in uni­ versum in N.T. Haec quidem praedestinatio ex intentione Dei ordinatur ad gloriam; sed an haec intentio sit absoluta, seu an electio ad gratiam connectatur infallibiliter cum electione ad gloriam, non dicitur, ac potius contrarium fieri posse supponitur. Sancti Patres interdum nomen praedestinationis accipiunt de quacum­ que Dei ordinatione. Patres graeci et latirii Augustino antiquiores fere tan­ tum de praedestinatione ad gloriam loquuntur, ut S.Hilarius 8, S.Ambro­ sius (R 1272), Theodoretus (R 2162) 9. S.Augustinus verba praedestina­ tionis saepe intelligit de praedestinatione complete sumpta, ut in libris De correptione et gratia et De dono perseverantiae (R 1948 1949 2000); at etiam saepe de praedestinatione ad gratiam, praesertim in libro De prae* Hanc distinctionem, quae communissima est inter theologos, impugnat Billot, l.c. p.269 ut inutilem et contra notionem praedestinationis. Si praedestinatio sumitur tantum pro totali ordinatione in finem ultimum, et quidem ut praecise in intellectu exsistenti, clarum est eam non nisi complete accipi posse. Sed si, ut notavimus, accipitur practice pro voluntate efficaci circa gratiam et gloriam, de qua sola quaestiones sunt, prorsus fundata est et magnum habet momentum. s Pesch, pop.53.353ss; Franzelin, th.56; De San, 38-40. 9 In 1 p. q.23 a.5. r Concordia q.23 a.4 et 5 d.t (ed.Paris p.425). 8 In Ps 64 n.j: ML 9,415. 9 V. infra th.23. 186 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TK1NO. 1 destinatione Sanctorum (R 1985 1989), ubi in n.34 (R 1988) si verbum praedestinavit de praedestinatione complete sumpta aut ad gloriam intelligeretur, doceret S.Augustinus apertam haeresim, non vocari nec iustificari nisi solos praedestinatos ad gloriam, atque etiam in De dono perseverantiae (R 1994 2003); interdum de praedestinatione ad gloriam ut in eodem libro (2005) et De peccatorum meritis et remissione 10. Verba electionis in libro Ad Simplicianum intelligit de electione ex iustitia ad gloriam, quam duplicem statuit alteram aeternam, alteram temporalem, quae est exsecutio decreti aeterni (R 1570); alias electionem gratiae seu gratuitam intelligit eodem fere modo quo praedestinationem. Vocationem secundum propositum interdum vocat simpliciter gratiam efficacem (R J987 1991); saepe gratiam efficacem praedestinatorum (R 1948 1949 1999). Etiam discretio, vas misericordiae etc. diversis modis dicuntur ut in Epistola ad Optatum n.g (R 1447), in libro De dono perseverantiae n.21, alias n. S.Prosper et S.Fulgentius eadem va­ rietate loquuntur (R 2032 2033 2246 2254 2255). Theologi medii aevi praedestinationem sumunt complete; eam tamen etiam considerant prout diversa obiecta attingit q.23 a.5 12. 238. Certissima obiective dicitur praedestinatio; nem­ pe praedestinati ad gloriam infallibiliter salvabuntur. Ideo nu­ merus praedestinatorum certus ac definitus est; nec tantum formaliter, sc. quot sint praedestinati, sed etiam materialiter, quinam sint. Haec certitudo repeti debet non ex sola prae­ scientia divina, qua ab aeterno videt quidquid futurum est, sed etiam ex eius voluntate, qua beneficia gratiae et gloriae prae­ destinatis praeparavit efficaci dilectione. Praedestinatio e contra subiective incerta est; sc. nemo potest scire certo, certitudine infallibili, se esse in numero praedestinatorum, nisi ex speciali revelatione id ei constiterit. Adsunt tamen quaedam signa plus minus probabilia praedes­ tinationis; et aliunde constat nos posse perseverantiam «sup­ pliciter emereri». 239. Adversarii. Praedestinationem catholice intellec­ tam negarunt pelagiani et semipelagiani. Non quidem negarunt decretum aeternum dandi gloriam iis qui moriuntur in gratia; verum ex eorum erroribus contra necessitatem et gratuitatem gratiae factum est ut adversarentur doctrinae catholicae de praedestinatione in quantum est «ordo transmissionis creaturae rationalis in suum finem» a Deo libera voluntate praeparatus. Hi errores exponuntur in thesi 22. Ambrosius Catharinus 13 distinxit duos ordines eorum qui salvantur, alios praedestinatos, 10 L.2 n.47: ML 44.179 * 11 V. infra th.23, ubi textus S.Doctoris referimus. lure notat Portalié, l.c., 2404.2406, opus esse pro interpretatione S.Augustini quasi Lexicon augustinianum conficere, quo semotis aliis, haberemus quid verba in singulis locis, spectato contextu significent; cf. Dalmau, •Praedestinatio», «Electio» en el libro *De praedestinatione Sanctorum». Augustinus Magister (Paris 1954) 1, 127-136. 12 P.Duplessis d'Argentré, De praedestinatione ad gloriam et reprobatione commentarium historicum (Paris 1710) c.io § 1; Pesch, 367; D’Alès, Prédestination: DAFC 4,251-253. 13 Summa doctrinae de praedestinatione (Roma 1550). Idem fere docuerant Ockam, In i d.41 q.i, et Bjel, ibid., q.2, et postea Ysamdert, In 1 p. q.23 d.3. L.l C.S A.2. PRAEDESTINATIO. TH.21 N.237-240 187 alios non praedestinatos. Videtur tamen ab errore absolvi posse mirus hic modus loquendi; nomine enim praedestinationis vi­ detur intelligere electionem gratuitam praecise ad gloriam, quam aliis tribuit, aliis non; non autem intendit negare praedestina­ tionem ad gratiam, seu id quod hoc nomine ceteri theologi intelligunt. Certitudinem obiectivam praedestinationis negarunt pela­ giam et semipelagiani 14; praesertim, consequenter ad suos erro­ res, eam ut summum soli praescientiae divinae tribuerunt, nullo modo voluntati. Subiectivam certitudinem praedestinationis postulabant pro­ testantes, maxime Calvinus, cuius sunt haec verba: «Vere fidelis non est, nisi qui divinae erga se benevolentiae promis­ sionibus fretus indubitatam salutis exspectationem praesumit»15. 240. Doctrina Ecclesiae. Doctrina de praedestinatione palam constat in praedicatione ecclesiastica. Hadrianus I refert verba S.Fulgentii: «Opera misericordiae et iustitiae praeparavit Deus in aeternitate incommutabilitatis suae... praeparavit ergo iustificandis hominibus merita; praeparavit iisdem glorificandis et praemia... Haec est aeterna praedestinatio futurorum operum Dei, quam... fiducialiter praedicamus» (D 300). Concilium Carisiacum c. 1 : «Deus autem bonus et iustus elegit ex eadem massa perditionis secundum praescientiam suam quos per gratiam praedestinavit ad vitam et vitam eis praedestinavit aeternam» (D 316). Concilium Valentinum c.3: «Fidenter fatemur praedes­ tinationem electorum ad vitam» (D 322). Concilium Tridentinum s.6 c.12: «Nemo quamdiu in hac mortalitate vivitur de arcano praedestinationis mysterio usque adeo praesumere debet, ut certo statuat se omnino esse in numero praedestinatorum... Nam nisi ex speciali revelatione sciri non potest quos Deus sibi elegerit» (D 805); c.15: «Si quis dixerit hominem renatum et iustificatum teneri ex fide ad credendum se certo esse in numero praedestinatorum, a.s» (D 825). His continetur et fac­ tum praedestinationis, et eius subiectiva incertitudo, et impli­ cite obiectiva certitudo. Valor theologicus. Exsistentia praedestinationis in uni­ versum est de fide. Solos praedestinatos salvari est saltem theo­ logice certum. Idem dicendum est de certitudine obiectiva praedestinationis. Incertam subiective esse praedestinationem 14 Prosper in ep. ad Augustinum dicit de his: «nec acquiescunt praedestinatum elec­ torum numerum nec augeri nec minui posse» (ML 44,951). Idem refert Hilarius ad Augus­ tinum n.7: «Inde est quod et illud pariter non accipiunt ut eligendorum rciciendorumque esse numerum definitum velint» (ML 44,957). 15 Institutio Christiana I.3 c.2 n.16; v. Pesch, 403. 188 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO, I de fide esse videtur ex definitione Tridentini, saltem est cer­ tum theologice. 241. Probatur ex sacra Scriptura. Mt 25,34: Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a consti­ tutione mundi. His verbis sententiae iudicialis exhibetur vita aeterna omnibus iustis parata ab aeterno; ergo datur prae­ destinatio omnium qui salutem aeternam consequuntur 16. Certitudo praedestinationis: Io 10,28: Oves meae... non pe­ ribunt in aeternum, et non rapiet eas quisquam de manu mea. 2 Tim 2,19: Sed firmum fundamentum Dei stat, habens signacu­ lum hoc: cognovit Dominus qui sunt eius. Christus discipulis suis dixit Lc 10,20: Gaudete quia nomina vestra scripta sunt in caelis. Aliunde haec veritas implicite continetur in generali doctrina de infallibilitate scientiae et voluntatis efficacis Dei. Subiectiva incertitude patet ex adhortationibus plurimis ad vigilantiam et sanctum timorem. Rom 11,20: Tu autem fide stas: noli altum sapere, sed time. 1 Cor 10,12: Qui se existimat stare, videat ne cadat. Phil 2,12: Cum metu et tremore vestram salutem operamini. Apoc 3,11: Tene quod habes, ut nemo accipiat coronam tuam. 242. Probatur ex traditione. Sancti Patres graeci et latini Augustino antiquiores praedestinationem ad gloriam per­ spicue docent, cum commentantur Mt 25,34, Rom 8,28-30 et alibi, ut S.Irenaeus, S.Ioannes Chrysostomus, S.Epiphanius, S.Cyrillus Alexandrinus, S.Hilarius, S.Ambrosius, S.Hie­ ronymus 17 ; ac praedestinationem ad gratiam implicite aut virtualiter in his quae tenent de necessitate gratiae. S.Augus­ tinus eiusque discipuli S.Prosper et S.Fulgentius, ac postea tota traditio, totalem praedestinationem ut ad fidem pertinen­ tem firmissime asserunt. «Hoc scio neminem contra istam praedestinationem, quam secundum Scripturas sanctas defen­ dimus, nisi errando disputare potuisse... Ac per hoc praedesti­ nationis huius fidem, quae contra novos haereticos nova sol­ licitudine nunc defenditur, numquam Ecclesia Christi non ha­ buit» 17*. S.Prosper: «praedestinationem Dei nullus catholicus negat»18. S.Fulgentius (R 2258). Certitudo obiectiva et subiectiva incertitudo praedestina­ tionis locus est frequentissimus in iisdem Patribus. S.Augus­ tinus: «Horum si quisquam perit, fallitur Deus; sed nemo eorum perit quia non fallitur Deus» (R 1949)· «Haec est prae16 Knabenbauer, in h.l. cum tota traditione. Locum Rom 8,28-30 expendemus in th.23. An in V.T. praedestinatio doceatur v. apud Ceuppens, 231-239· 17 V. textus in th.23. 17· De dono perseverantiae n.48-65: ML 45,1023.103. ‘8 Resp. ad cap. gallor, c.i: ML 51,157. L.1 Γ..5 λ.2. praedestinatio, th.21 n.241-243 189 destinatio sanctorum, nihil aliud: praescientia et praeparatio beneficiorum Dei, quibus certissime liberantur quicumque liberantur» (R 2000). «Quis enim ex multitudine fidelium, quamdiu in hac mortalitate vivitur, in numero praedestinato­ rum se esse praesumat?» «Haec de iis loquor, qui praedestina­ ti sunt in regnum Dei, quorum ita certus est numerus, ut nec addatur iis quisquam nec minuatur ex iis» (R 1959). S.Prosper: «Praedestinatio Dei etsi apud nos, dum in praesentis vi­ tae periculis versamur, incerta est; apud illum tamen qui fecit quae futura sunt incommutabilis permanet» 18 *. 243. Ratio theologica. 1. Providentia divina omnia at­ tingit, maxime quae pertinent ad vitam moralem ac speciali modo supernaturalem hominis, qui habet finem a Deo dandum per media ab ipso solo praestanda. Ad finem, ait S.Thomas q.23 a.i, ad quem «non potest aliquid virtute sua pervenire, oportet quod ab alio transmittatur, sicut sagitta a sagittario mittitur in signum. Unde... rationalis creatura, quae est capax vitae aeternae, perducitur in ipsam quasi a Deo transmissa. Cuius quidem transmissionis ratio in Deo praeexsistit... Unde ratio praedictae transmissionis creaturae rationalis in finem vitae aeternae praedestinatio dicitur. Nam praedestinare est mittere». 2. Praedestinatio est certa non solum ex parte intellectus divini, sed etiam ex parte voluntatis: q.23 a.6,7. Nam etiam in universum certitudo providentiae ex utroque capite habetur; a fortiori ergo praedestinatio, in qua beneficia gratiae et glo­ riae praeparantur efficaci dilectione; unde voluntas contenta in praedestinatione est voluntas consequens, quae semper est efficax. Ita omnes theologi; in specie Molina et Lessius 19. 3. Praedestinatio nobis incerta est, nisi ex speciali reve­ latione. Nam libera Dei decreta nobis innotescere non possunt nisi ex facto aliquo cum illis connexo, aut ex revelatione. At­ qui prius nullum est, neque revelatio generalis, sed potius op­ posita. «Non convenit ut reveletur omnibus, quia sic illi qui non sunt praedestinati desperarent, et securitas in praedesti­ natis negligentiam pareret»: q.23 a.i ad 4. Attamen cum ista incertitudine, quae humilitatem, sanctum timorem et assidui­ tatem fovet, bene componitur quod spem firmissimam in Deo ponamus, qui «non deserit, si non deseratur» 20; constat autem nos perseverantiam «suppliciter emereri» posse21. ,8· Resp. ad obi. vicent. c.12: ML 51,183. 19 Molina, Concordia q.23 a.4.5 d.i m.T2 (ed.Parts p.533.538); apud Pesch, 400 vide iustam querelam adversus Gonet; Lessius, De praedestinatione s.6 ass.5. 20 S.Augustinus, De natura et gratia c.26 n.29: ML 44,261; Concilium Trident inum s.6 c.13 (D 806). 21 S.Augustinus, De dono perseverantiae n.io: ML 45,999 (R 1993). 190 I.M.DALMAU, 1>E DEO UNO ET TRINO. 1 244. Huc pertinent quae de signis probabilibus praedestinationis pie theologi disserunt ex doctrina Patrum 22, nam ipse Spiritus testimonium red­ dit spiritui nostro quod sumus filii Dei (Rom 8,16). Inter haec notari possunt: perpetua observantia mandatorum (Mt 19,17); spiritus et constantia oratio­ nis; frequens Sacramentorum receptiô; abnegata et constans caritas erga proximum (Mt 25,3555); praesertim octo beatitudines (Mt 5,3ss); perseve­ rantia in vita religiosa et perfectionis (Mt 19,20); perfecta abnegatio et ar­ dens desiderium patiendi pro Christo et pro Ecclesia; zelus fervens salutis animarum; peculiaris et solida devotio in Beatissimam Matrem Dei et Sanctissimum Cor lesu, quae promissiones fide dignas habere videntur. Ce­ terum hac in re prudens et «practica vitae sapientia»23 est consilium Tho­ mae a Kempis: «Quod si hoc scires, quid facere velles? Fac nunc quod tunc facere velles, et bene securus eris» 24. De numero electorum, dicit S.Thomas a.7, simpliciter standum esse iis quae dicit Ecclesia: «Deus cui soli cognitus est numerus electorum in superna felicitate locandus». Neque est ulla stabilis traditio circa paucitatem praedestinatorum. Atque inutili quaestionis! pauci sunt qui salvantur, respon­ dit Christus: Contendite intrare per angustam portam: Le 13,23s25. 245. Obiectiones. 1. Praedestinationis doctrina opponitur libertati hominis in adsecutione sui finis. Nam posita praedestinatione aliquorum, praedestinati necessario salvantur, non praedestinati salvari nequeunt. Nego assertum; nam infallibilitas providentiae in universum non nocet libertati: a.6. Dist. rationem additam: necessario salvantur aut non salvan­ tur necessitate antecedente, nego; necessitate consequente, conc. Id, posita scientia media (saltem in exsecutione) sufficienter explicatur, quia necessi­ tas quae ex ea sequitur non est antecedens, cum indifferentia sint omnia comprincipia actus liberi in exsecutione. 2. Liber vitae idem est ac praedestinatio. Atqui dicitur Ps 68,29 de­ leantur de libro viventium. Ergo praedestinatio non est certa. Quidquid est de sensu huius textus 26, dicendum est librum vitae, sicut ipsam praedestinationem posse intelligi vel de praedestinatis simpliciter completa praedestinatione, vel de praedestinatis ad gratiam, quam potest homo dum est in hac vita amittere 27. § 2. De causa praedestinationis 246. Declarata exsistentia et natura praedestinationis, de eius causa ex parte hominis inquiritur. In hac quaestione, ut notat S.Thomas q.23 a.5, agitur de voluntate absoluta et efficaci in praedestinatione contenta. Cum autem voluntas Dei cau­ sam proprie dictam habere nequeat, quaestio de sola ratione divinae voluntatis intelligi potest, qua posita illud quod est eius ratio vere est causa effectus praedestinationis. Agitur ergo de causa morali, sive meritoria, sive impetratoria, sive dispositiva, quae importat aliquid conferri a Deo, ac proinde ab illo 22 A.Vega, Expositio decreti Tridentini de iustificatione c.12 n.11-19; Pesch, 403-405; Premm, o.c., 226. 23 Premm, l.c. 24 De imitatione Christi l.i c.25· 25 V. A.Michel, Elus (nombre des): DTC 4,2350-2378. 26 V. Ceuppens, 238. 27 De libro vitae v. S.Th., q.24; Ceuppens, 237-239- L.1 c.5 a.2. praedestinatio gratuita, th.22 n.244-248 191 decerni, intuitu alicuius operis ab homine positi, seu opus ali­ quod esse rationem cur Deus velit illi hoc donum conferre. Ideo «hoc est quaerere, utrum Deus praeordinaverit se daturum effectum praedestinationis alicui propter merita aliqua». Hoc sensu quaeritur an praedestinatio sit gratuita an ex aliquo merito. Cum autem effectus praedestinationis multiplex sit, et voluntas Dei, licet simplicissima, omnia et singula eius ele­ menta distinctissime attingat, ac forte non eodem modo, in­ quirere oportet in causam praedestinationis diverso modo spec­ tatae, sive complete, sive incomplete. Animadverti debet in vestiganda causa praedestinationis attendi tantum merita absolute futura, non mere conditionate futura, quod posuerunt semi-pelagiani, «ut intelligatur quod ideo Deus dat gratiam alicui, et praeordinavit se ei daturum, quia praescivit eum bene usurum gratia», ut dicit S.Thomas h.l. Thesis 22. Praedestinatio ad primam gratiam, et prae­ destinatio adaequate spectata est prorsus gratuita. S.Th., q.23 a«S; SuArez, De Deo tr.2 1.2 c.7.20; Bellarminus, De gratia 1.2 c.9-14; Franth.58; De San, De Deo p.4 c.6. zei.in, 247. Notiones. Praedestinatio ad primam gratiam idem est in hac quaestione ac voluntas divina decernens effica­ citer conferre primam gratiam supernaturalem. Ut constat ex tractatu de gratia, in pueris haec est iam gratia habitualis in baptismate recepta; in adultis est gratia efficax quae datur ad initium fidei. Est haec praedestinatio prorsus gratuita; sc. pri­ ma gratia non praedestinatur homini intuitu alicuius operis praevii, quod non posset esse nisi naturale. Praedestinatio complete sumpta, seu adaequate spectata est etiam gratuita; sc. voluntas divina praedestinans, quatenus considerata ut efficaciter decernens per modum unius totum ordinem transmissionis alicuius creaturae rationalis in finem ultimum, gratis prorsus ac liberaliter a Deo concipitur, non veluti intuitu alicuius operis naturalis. 248. Status quaestionis et adversarii *. Posita voluntate salvifica generali Dei, constat eos salvari qui salvari volunt, eosque tantum damnari qui nolunt salvari. Verum pelagiani id ita intellexerunt, ut arbitrarentur nullam aliam voluntatem divinam efficacem circa salutem intelligi posse, nisi meram voluntatem iudicialem salvandi eos qui bene operati essent sola sua libertate; negabant enim, saltem consequenter et virtualiter, praeter necessitatem gratiae, omnem providentiam specia1 Historicum conspectum textibus allatis dat Lennerz, 377-43 i · 192 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I lem de electis, in qua includitur voluntas dandi gratiam effica­ cem. Semi-pelagiani substantiam huius erroris retinuerunt; nam ex eorum doctrina de initio fidei, totus ordo praedestinationis, ac tandem consecutio vitae aeternae penderet ab aliquo me­ rito aut dispositione mere naturali; negata vero gratia efficaci in actu primo et dono perseverantiae, totum tandem ordinem quo iustificatus ad salutem pervenit, ita in manu unius liber­ tatis constituebant, ut eius exsecutionem speciali providentiae et praedilectioni subtraherent. Inde factum est ut quaestio cum pelagianis et semi-pelagianis ad praedestinationem devolvere­ tur. Quod etiam contigit, quia semi-pelagiani, ut suos errores firmarent, ad Patres antiquos confugiebant, qui nomine prae­ destinationis unice egerant de voluntate aeterna dandi gloriam iustis ex meritis, sed quae ex gratia proficiscerentur 2. 249. Contra hos errores S.Augustinus doctrinam catho­ licam de praedestinatione gratuita 3 defendit, quae his con­ tinetur: i.° Praedestinatio ad primam gratiam est prorsus gra­ tuita. 2.0 Inde iam praedestinatio complete sumpta est etiam gratuita. 3.0 In ordine gratiarum quae homini ad salutem con­ feruntur, aliqua dantur ex merito, sive de condigno, sive de congruo, sive impetratione, aut aliqua dispositione, sed ita ut omnia haec quae homo confert sint ex gratia supernaturali, ac specialem gratuitatem contineat decretum dandi gratiam efficacem prae mere sufficienti. 4.0 Peculiari ratione ipsa per­ severantia gratis praedestinata est, in quantum non datur ex merito de condigno, etsi certe «suppliciter» ex gratia «eme­ reri» potest. 5.0 Inde praedestinatio ad gloriam virtualiter est gratuita, ut pendens a praedestinatione gratuita ad seriem gra­ tiarum; ac nullo modo est ex ipsis meritis sensu pelagiano, sc. ex meritis naturalibus. In thesi defendimus primum ac secundum punctum huius doctrinae, quae praecipua sunt in hac materia; tertium et quartum in tractatu de gratia probantur; tandem de praedes­ tinatione ad gloriam in sequenti thesi agemus. Valor theologicus. Thesim ad fidem pertinere vel certissi­ mam esse ab omnibus tenetur. Prima pars implicite continetur in doctrina de fide circa initium fidei. Secunda non est nisi corollarium prioris. Haec est enim substantialis doctrina S. Au­ gustini ab Ecclesia probata. 2 Suàrez, De gratia prolegomenon 5 c.4-6; Portalié, Augustin (Saint): DTC 1,23802383-239^: Augustinisme: DTC 1,2519-2520: F.Wôrter, Dogmengeschichte des Semipelagianismus (Paderborn 1898; Münster 1900): J-Tixeront, Histoire des dogmes 3 c.8; E. Amann, Semi-pélagiens: DTC 14,1796-1850; K.Rahner, Augustin und der Semipelagianismus: Zeit KathTh 62 (1938) 171-196. 5 Portalié, l.c., 2399-2400. L.l c.5 a.2. praedestinatio cratuita. th.22 n.248-250 193 250. Probatur prima pars iisdem argumentis quibus in tractatu de gratia probatur necessitas gratiae ad initium fidei et gratuitas gratiae 4. Id praestat S.Augustinus, Ad Simplicianum l.i q.25 et toto libro De praedestinatione Sanctorum6 (R 1569SS 1978 19855s); idem enim est primam gratiam gra­ tuito dari ac gratis praedestinari; atque haec est ratio cur om­ nes iusti vocentur electi. Altera pars est iam corollarium prioris. Si enim prima gra­ tia gratis praedestinata est, ergo tota series gratiarum et ipsa gloriae consecutio quae ab illa pendent, gratis etiam praedes­ tinata est. Praedestinatio praeterea complete sumpta includit plura etiam dona peculiari ratione gratuita, ut gratias efficaces et perseverantiam. Ex hac parte id probat S.Augustinus De correptione et gratia1 et De dono perseverantiae 8 (R 1947-1949 1994 1999 2000 2003). Consentiunt omnes theologi 9, qui rationem exponunt quam affert S.Thomas h.l.: «Alio modo potest considerari totus ef­ fectus praedestinationis in communi. Et sic impossibile est quod totus effectus praedestinationis in communi habeat cau­ sam ex parte nostra, quia quidquid est in homine ordinans ipsum in salutem, totum comprehenditur sub effectu praedes­ tinationis, etiam ipsa praeparatio ad gratiam». Posita scientia media declaratur hoc modo: Deus per scien­ tiam simplicis intelligentiae et scientiam mediam videt diver­ sos ordines possibiles providentiae, et eligit libere hunc or­ dinem in quo praevidet hos salvandos esse, per ordinem gra­ tiarum quae his conferendae sunt; cum alium ordinem eligere potuisset in quo non salvarentur. Atqui electionis huius ordi­ nis prae alio nulla est causa ex parte hominis. Ergo praedes­ tinatio completa electorum, in hac electione inclusa, est plene gratuita. Ideo gratuitas praedestinationis complete sumptae signi­ ficat nullum ex donis quae nos ducunt ad vitam aeternam, ne ipsam quidem gloriam, praedestinatam esse ex meritis vel operibus naturalibus, seu ex meritis non inclusis in ipsa prae­ destinatione. Inde tamen non sequitur omnia dona praedes­ tinationis in particulari ita gratis praedestinata esse, ut non 4 Beraza, De gratia 194-207.357-303; Lange, De gratia 56-60.191-246; S.Gonzâlez, De gratia in hac Summa 3.17-26.80-108. 5 ML 40,111-128. 6 ML 44,959-992; cf. Dalmau, o.c. Ί ML 44.915-946. 8 ML 45.993-1034. 9 Molina, Concordia q.23 a.4 d.i (ed.Paris 439.456.509); Vazquez, In 1 p. d.92 c.2,3 cd. Complut. 881-885); Pesch, 364-366.* Tcologfa II 7 194 I.M.DALMAU, BE DEO UNO ET TRINO. I praedestinentur intuitu aliorum operum quae in ipsa praedes­ tinatione contineantur, seu ex gratia factis. Obiectiones semipelagianorum solvuntur in tractatu De gratia in quaes­ tionibus de initio fidei et de gratuitate gratiae, atque in a.3 de reprobatione. Thesis 23. Praedestinatio praecise et formaliter ad glo­ riam consequens est absolutam praevisionem meri­ torum. S.Th., q.23 a.5: Vâzquez, In i p. d.89; Lessius, De perfectionibus moribusque divinis I.14; Franzelin, th.59-63; De San, De Deo uno p.4 c.7-13; Muncunill, 713-775; Lennerz, 460-511; cf. 377-431; Lercher (ed.z 1934). 285-302. 251. Nexus et status quaestionis. In thesi superiore praedestinationem complete sumptam consideravimus, sc. vo­ luntatem divinam praedestinantem ut attingentem per modum unius totum eius effectum, et hoc modo gratuitam esse dixi­ mus, idque pertinere ad doctrinam catholicam. Verum haec consideratio aliquatenus incompleta est. Vo­ luntas enim divina, ut notavimus, non confuse attingit omnia dona praedestinationis per modum unius, sed distinctissime omnes et singulas eius partes; et fieri potest, ac revera ita est, ut non eodem modo illas attingat; nam certum est primam gratiam omnino gratis conferri; in ceteras saltem aliquam ra­ tionem haberi collaborationis voluntatis humanae, ex gratia quidem ac diversae pro diversis gratiis, ac tandem gloriam dari adultis ut praemium meritorium. Id S.Thomas dilucide exponit: «Dicendum est ergo quod effectum praedestinationis considerare possumus dupliciter. Uno modo in particulari; et sic nihil prohibet aliquem effec­ tum praedestinationis esse causam et rationem alterius; pos­ teriorem quidem prioris, secundum rationem causae finalis; priorem vero posterioris, secundum rationem causae meritoriae, quae reducitur ad dispositionem materiae; sicut si dicamus quod Deus praeordinavit se daturum alicui gloriam ex meritis, et quod praeordinavit se daturum alicui gratiam ut mereretur gloriam. Alio modo potest considerari praedestinationis effec­ tus in communi...» Ideo ex thesi superiore sequitur quidem praedestinationem ut terminatam ad gloriam esse, ut diximus, virtualiter gratui­ tam. Verum adhuc potest poni specialis quaestio de illa prae­ cise ac formaliter in se considerata, sc. de praedestinatione sumpta praecise pro absoluta voluntate decernente gloriam salvandis, formaliter in se spectata, non ut connexa cum prae­ destinatione ad gratias a quibus pendet, et quae illam exigunt. Nulla enim est difficultas in eo quod voluntas decernens glo- L.1 c.5 a.2. praedestinatio ad cloriam. th.23 n.251-252 195 riam sit virtualiter gratuita, et formaliter ex meritis per gra­ tiam adquisitis. Igitur haec quaestio inquirit tandem quomodo ordinanda sint signa voluntatis divinae praedestinantis; signa enim haec distinguuntur et ordinantur, sive ex diversitate obiectorum, sive ratione causalitatis vel rationis, sive finalis, sive merito­ riae aut dispositivae. Nempe cum Deus praedestinavit homi­ nem, an nostro modo concipiendi cum fundamento in re pri­ mum decreverit: «volo absolute salvare hunc hominem» et post­ ea selegerit gratias quibus salutem infallibiliter consequeretur; an potius primum selegerit gratias, postea merita et tandem decreverit gloriam ei conferre h 252. Sententiae. A s.XVI quo distincte haec quaestio proposita est, duae sunt sententiae praecipuae inter theologos. Theologi medii aevi agunt de praedestinatione complete sumpta, neque expresse attingunt quaestionem nostram 12; ideo eos non recensemus. Verum id non obstat quominus aliquid proferant quod in favorem alterutrius sen­ tentiae adduci possit. Scotus 3 praesertim iam quaestionem ponit, ac prin­ cipium statuit quo praecipue innititur sententia de praedestinatione ante praevisa merita, eumque eius discipuli secuti sunt, aliis theologis contra­ dicentibus. Catharini 45 6doctrinam de praedestinatione interpretari solent auctores, ita ut duplicem ordinem salvandorum admiserit; eorum quos Deus elegerit praecise ad gloriam ante praevisa merita atque eorum quos non nisi conse­ quenter ad praevisa merita praedestinaverit. Quod si ita revera est, nec de praedestinatione complete sumpta theoriam suam proposuerit, permitti posset, licet non modus loquendi quem adhibet. Omittimus vero hanc sen­ tentiam, cum communiter auctores intelligent eodem modo omnes salvan­ dos praedestinatos esse. Sunt quidam auctores qui praedestinationem tantum ut completam con­ siderant, aut unico formaliter actu divinae voluntatis explicant. Ita Moli­ na3 cum aliis theologis e S.I. et recentius Billot3. Verum in ulteriore expositione alterutri ex sententiis propositis revera consentiunt. Billot enim ante praedestinationem proprie dictam, quam intelligit ordinationem me­ diorum ad finem, electionem gratuitam ad gloriam statuit; ideoque cum prima 1 Thesis agit, ut patet, de adultis. De praedestinatione puerorum quid simile statuendum est, eos non praedestinari ad gloriam, nisi praeviso baptismate re suscepto et morte in gratia, ne reprobatio negativa antecedens ceterorum admitti debeat. 2 P.Duplessis d’Argentré, De praedestinatione ad gloriam et de reprobatione commenta­ rium historicum (Paris tyio) 207-212; J.Santeler, Die predestination in der Romerbriefkommentaren des 13 Jahr.: ZkathTh 52 (1928) r-30.183-202; P.Stegmüller, Die Lehre vom allgemeine Heiswillen in der Scholastik bis Thomas wn Aquin (Roma 1929); D'Alès, Prédesti­ nation: DAFG 4,230-234; P.Vignaux, Justification et prédestination au XIV° siècle (Paris 1934); Stegmüller, Francisco de Vitoria y la doctrina de la gracia en la escuela de Salamanca (Bar­ celona 1934) et auctores relatos n.258. 3 Opus Oxoniense In r d.41 q.un. (ed.Quaracchi 1912 l.i 1257-1260); P,Minges, Die Gnadenlehre des Duns Shotus (Munster 1906) 3iss; J.Klein, Der Gottesbegriff des Johannes Duns Shotus (Freiburg 1913) 2O7ss: Lennerz, 405-410; De historia principii «Omnis ordinate volens prius vult finem quam ea quae ad finem sunt· ad probandam gratuitalem praedestinationis ad gloriam: Greg 10 (1929) 238-266. 4 De praedestinatione Dei ad Patres Tridentinos 1.2 c.ult. ; 1.3 c.9-10. 5 Concordia q.23 a.4-5 d.i m.8 (ed.Paris p.483-490) et alibi; v. Gômez HellIn, op. infra n.254 referendo, 42-46; X.le Bachelet, Prédestination et grace efficace (Louvain 1931) t p.34. 6 De Deo uno et trino th.32 p.231.286ss. 19fi I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I sententia omnino convenit. Molina e contra qui praecipue sollicitus est in hac questione de stabilienda scientia media ut conditione necessario praeintelligenda ad praedestinationem, voluntatem praedestinantem ita semper explicat ut effectus attingat eodem modo et ordine quo in tempore confe­ runtur. lure ergo inter praecipuos assertores praedestinationis ad gloriam post praevisa merita annumerari solet. 2 5 3· Themistae1, Scotistae8 communiter et plures e S.I. saec.XVI et XVII, ut Suarez 9, S.Robertus Bellarminus 10, Ruiz de Montoya n, qui congruistae vulgo vocantur, docent praedestinationem sive electionem ad gloriam esse prorsus gra­ tuitam et ante praevisa merita, hancque voluntatem esse pri­ mum signum voluntatis praedestinantis, vel eam praecedere, et causam totius praedestinationis ad gratiam. Auctores huius sententiae solent distinguere duplicem voluntatem efficacem dandi gloriam electis, alteram ordinis intentionis, quam dixi­ mus, alteram ordinis exsecutionis post praevisa merita (quae confundi non debet cum temporali exsecutione praedestina­ tionis). Sunt tamen inter illos qui unum admittant ordinem intentionis in praedestinatione. In hac sententia electio ordi­ nis providentiae facta est ut hi soli salventur. Ideo commu­ niter admittunt signo voluntatis electivae ad gloriam pro prae­ destinatis respondere pro reprobis reprobationem negativam antecedentem; pauci tamen cum Billot 12 eam negant. Toledo 13, Molina 14, Valencia 15, Vâzquez 16, Lessius 17, 7 Cf. Ioannes a S.Thoma, Cursus theologicus in i p. d.8; Billuart, De Deo uno d.9 a.4; R.Garrigou-Lagrange, Prédestination V.VII(V).VIII : DTC 12,2395-2958.2383-3022; La prédestination des Saints (Paris). Iis fere adhaerent L.Janssens, De Deo uno q.23 a.s (Friburgi 1900); F.Diekamp, Dogmatik; J.Van der Meersch, Tractatus de Deo uno et trino (Brugis 1917); L.Cïappi, La predestinazione (Roma 1954)· 8 V. Lennerz, Historia principii... 246-249; B.Mastrius, In i Sent, d.5 q.2 (ed.Venetiis 1757) 2ï6ss. Tamen C.Frassen, De Deo uno tr.2 d.3 a.2 tenet alteram sententiam; W.Pannenberg, Die pràdestinationslehre des Duns Skotus (Gôttingen 1954). 9 De Deo, tr.2 l.i c.8-12; Opusc.i I.3 c.x6.i8s. Cf. E.Elorduy, La predestinaciôn en Sudrez, controversias con Vdzquez, Salas y Lesio: ArchTG 10 (i945) 5-i5o; Le Bachelet, o.c., passim; N.Karbach, Der allgemeine Heiswille Gottes und seine Stellung in Pr adestinationsproblem (Simpelved 1937); I.Rabeneck, Francisco Sudrez iunioris de causa praedestinationis.doc­ trina: EstEci 31 (1957) 5-16. 10 De gratia et libero arbitrio 1.2 c.9-17; S.Tromp, Tractatus S.Roberti Bellarmini iuvenis de praedestinatione. Progressus doctrinalis in tractatibus S.Roberti Bellarmini de praedestinatio­ ne: Greg 14 (1933) 248-268.313-355; Le Bachelet, o.c., passim. 11 De providentia, De praedestinatione passim. 12 L.c. 13 In i p. q.23. Etsi eam sententiam omisit in commentario in Rom 8,28-30, non tamen oppositam retinere videtur. Cf. F.Cereceda, En el cuarto centenario dei nacimiento dei P.Francisco Toledo: EstEci 13 (1934) 90-110; Gômez Hellîn, o.c., 25-27; in hoc opere notantur sententiae plurium theologorum S.I. de praedestinatione. 14 L.c.; Epitome de praedestinatione edita a F.Stegmüller, Geschichte der Molinismus 1: BetrGPhMA 32 (Münster 1935) 326-355; Lennerz, 427-429; De San, in nota p.295-299; I.Rabeneck, Docuitne Molina praedestinationem ad gloriam *ante» vel «post· eorum praevisa merita?: MiscCom 18 (1952) 9-26; I.Rabeneck, Grundzüge der Pràdestinationslehre Moli­ nas: Schol 31 (1956) 331-369. 15 In i p. q.23 (Ingolstadt 1591); De praedestinatione et reprobatione liber unus (Paris 1599) ; W.Hentrich, Gregor von Valencia und der Molinismus 95; Le Bachelet, Bellarmin avant son cardenalat (Paris 1911) 272SS; Gômez Hellîn, o.c., 30-31. 16 In i p. d.89,90 (ed.Complut. 777-826); Stegmüller, Die Pràdestinationslehre des jungen Vdzquez (Münster 1935); Crisôstomo de Pamplona, Critica de un argumento en con­ tra de la teoria vasqueciana de la predestinaciôn: EstFranc 59 (i949) 101-107. 17 Opusc. De praedestinatione et reprobatione angelorum et hominum (ed.Paris 1878) t.2; L.l c.5 a.2. praedestinatio ad cloriam. th.23 n.252-254 197 et postea communius theologi S.I., cum aliis, inter quos S.Franciscus Salesius 18, tenent praedestinationem ad gloriam sensu explicato esse post praevisa merita, seu voluntatem electivam ad gloriam esse ultimum signum praedestinationis. Reiciunt itaque duplicem ordinem intentionis et exsecutionis diverso modo se habentem in praedestinatione, et generatim tenent beneficia praedestinationis eodem modo praeparari ab aeterno, quo in tempore conferentur. 254. Auctores utriusque sententiae conveniunt in lineamentis essentia­ libus. Discrimina inter tenentes eamdem sententiam non directe hanc quaestionem spectant, sed alias plus minus connexas cum ea. Praecipua di­ versitas inter thomistas et congruistas ac molinistas pertinet ad explicatio­ nem efficaciae gratiae, quam priores in praedeterminatione reponunt, poste­ riores ex scientia media declarant. Aliae attingunt essentiam praedestinatio­ nis, praedefinitionem actus salutaris, et naturam scientiae practicae. Est etiam quaedam diversitas in ordinandis signis praedestinationis, quae partim provenit ex diverso modo concipiendi necessarium fundamentum ad statuendas divisiones voluntatis divinae 19. His accidentalibus omissis, ordo signorum ita in utraque sententia substantialiter concipitur. In prima sententia, praesupposita scientia simplicis intelligentiae, et scientia media secundum congruistas, ac suo modo etiam voluntate salvifica universali 20, in ordine intentionis primum signum est absoluta et efficax vo­ luntas Dei eligendi quosdam singillatim numero determinato ad gloriam; sive haec electio intelligatur facta ante praevisum quodcumque peccatum, sive post praevisum peccatum originale. Huic signo respondet reprobatio negativa non electorum, ceterorum nempe hominum. In secundo signo vo­ luntate absoluta Deus praedefinit formaliter actus salutares a creaturis po­ nendos et merita quibus gloriam consequi possint ut coronam iustitiae, in illo gradu constituto in signo primo. In tertio signo distribuit gratias effica­ ces et inefficaces, ac providentiam ordinat, ut voluntas absoluta praedesti­ nans et praedefiniens effectum infallibiliter sortiatur, in specie decernit electis dare donum perseverantiae. Sequitur scientia visionis, qua effectus intenti praebentur divino intellectui infallibiliter futuri. Ordo vero exsecutio­ nis inverso modo procedit; primo decernit Deus dare gratias et ordinem providentiae; dein vult actus salutares libere et meritorie a creatura positos; decernit postea donum perseverantiae; tandem gloriam, partim ut praemium meritorum, partim ut respondet gratiae obtentae ex opere operato. Secunda sententia ita substantialiter rem concipit. Praesupponitur scien­ tia simplicis intelligentiae et scientia media, ac voluntas salvifica universalis, quae sunt elementa prorsus essentialia praedestinationis; ex ordinibus pro­ videntiae possibilibus, unum determinatum eligit efficaciter Deus, in quo primum vult ordinem gratiarum efficacium et mere sufficientium cum aliis elementis providentiae; secundo, hoc ipso Deus intelligitur praedefinire virLe Bachelet, o.c.; G.Schneemann, Controversiarum de divinae gratiae liberique arbitrii con­ cordia initia et progressus (Friburgi 18S1) 302ss.357.ss. 18 Epist. ad P.Lessium; Traité de l’amour de Dieu I.3 c.5 (oeuvres ed.Annecy 1894, 1912) t.4,184-188; 1.18,273; A.Minon, St. François de Sales et la prédestination: RevEcl Liège 46 (1956) 220-237. Cf. apud Lennerz, 430, verba Pu XI in eius laudem. Hanc sententiam prae­ fert Scheeben, Die mysterien des Christentums 617-642, de quo cf. D’Alès, l.c., 254-255; Pohle, et praesertim Premm, Glaubenslehre 208-223. 19 Cf. Lange, De gratia 648-649; Lennerz, 464-468. 20 Eam certe admittunt hi auctores, ut th.20 vidimus; at illis nullum habere videtur momentum in causa praedestinationis; ideo Suarez illam remittit ad I.4, De providentia erga reprobos. 198 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I tualiter actus bonos salutares a creatura ponendos ac donum perseveran­ tiae; tandem quos Deus videt per scientiam visionis ad finem vitae perven­ turos in statu gratiae iis decernit absolute et efficaciter gloriam aeternam; quos autem videt in peccato morituros decernit damnare; ac non nisi in hoc signo voluntas salvifica universalis antecedens transit in absolutam et consequentem, sive salutis, sive poenae aeternae. Sunt certe aliqui qui actuum salutarium praedefinitionem ponant formalem aut quasi-formalem, sed parum congruenter, ut in th.24 exponemus. Mediam quandam viam inter Suârez et Vazquez ingressus est post P.Arrubal 21, I. de Luco 22. Admittit peculiarem praedilectionem antece­ dentem erga electos, sed aut formalem, aut virtualem (in quo ait fere con­ venire utramque sententiam). Electorum vero triplicem ordinem consti­ tuit: aliquibus vult Deus gloriam independenter a meritis; pluribus gloriam vult dependenter a gratiis efficacibus occurrentibus; tandem sunt quorum praedestinatio et salus pendet etiam a peccatis, sive propriis, sive alienis, permissis; hos autem Deus nequit eligere formaliter ad gloriam ante prae­ visa merita. Quidquid est de hac acuta exquisitione, satis in praedestinatio­ nem post praevisa merita vergere videtur 23. 255. Valor theologicus. Secundam sententiam amplec­ timur ut probabiliorem. Eius probabilitas agnosci solet a cor­ datioribus sententiae oppositae theologis ut Suârez 24 et Bellarmino 2S, eamque commendat S.Franciscus Salesius ut «an­ tiquitate, suavitate ac Scripturarum nativa auctoritate nobilis­ simam... Dei misericordiae et gratiae magis consentaneam, ve­ riorem et amabiliorem» 26. Probatur ex sacra Scriptura et doctrina catholica in uni­ versum. Vita aeterna proponitur ut bravium et corona bono­ rum operum, etiam quidem ut haereditas, sed sub conditione quod Christo compatiamur, quod gratiae cooperemur etc., om­ nibus quidem, et per cohortationes ut certent et sic ad coro­ nam perveniant; ita ut electio absoluta ad vitam aeternam ex­ hiberi videatur quasi suspensa et incerta, donec impleta intelligatur conditio bonorum operum, nec certa sit nisi ob aeter­ nitatem praescientiae et praedestinationis divinae ad gratiam. Vide ergo bonitatem et severitatem... in te autem bonitatem, si permanseris in bonitate, alioquin et tu excideris: Rom 11,22. Quapropter fratres magis satagite ut per bona opera certam (βεβαίαν, firmam) vestram vocationem et electionem faciatis: 21 In primam partem D.Thomae (Madrid 1619) d.65 c.2 1.1,394. 22 In lectionibus ms. ineditis, de quibus L.Gômez Hellîn, Praedestinatio apud loannem Cardinalem de Lugo, Doctrinae de electione ad gloriam in theologis S.I. sacc.XVI et XVII histo­ rica evolutio: AnalGrcg 12 (Romae 1938). 2^ Existimat Gômez Hellîn, o.c., iS3ss, opinionem Card, de Lugo influxum sat magnum habuisse in propaganda sententia de praedestinatione post praevisa merita. Singularem sen­ tentiam P.Ripalda, v. apud A.Arbeloa, La doctrina de la predestination y de la gracia eficaz en Juan Martinez de Ripalda (Pamplona 1950). 24 Op. de auxiliis I.3 c.16 n.8. 25 De gratia et libero arbitrio 1.2 c.15. De hac censura v. Dalmau, Breves notas criticas: EstEcl 21 (1947) 361-363. 26 Epist. ad P.Lessium l.c. 26 aug. 1618. L.l c.5 a.2. praedestinatio ad clokiam. T11.23 n.254-256 199 2 Petr i,io27. Sic currite ut comprehendatis... Ne forte cum aliis praedicaverim ipse reprobus efficiar: i Cor 9,24-27. Tene quod habes, ut nemo accipiat coronam tuam: Apoc 3,11 etc. Ergo certum est eum velle dare gloriam ex meritis praevisis, ac nisi contrarium probetur, dicendum est non habere volun­ tatem absolutam decernentem gloriam ante praevisionem me­ ritorum. Praesertim probatur ex sententia iudiciali Christi Mt 25, 34SS: Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim et dedistis mihi manducare... In hac sententia ostenditur praeparatio ad regnum facta propter merita. Nam obvio sensu verborum, cum unica locutione ex­ hibeatur exsecutio et praeparatio, ratio allata debet utrumque afficere. Id confirmatur ex membro parallelo de damnatis Mt 25, 4iss: Discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Esurivi enim et non dedistis mihi man­ ducare...; nam damnatio neque angelis neque hominibus parata est nisi ob demerita. Atque hoc modo locum declarant Sancti Patres. 256. Probatur ex traditione. Sancti Patres quasi sponte, exponentes Mt 25,34; Rom 8,28-29 et alias, electio­ nem ad gloriam ponunt consequentem praevisionem meritorum ita ut Patres Augustino antiquiores nomine praedestinationis intellexerint electionem ad gloriam ex meritis. Ex graecis: S. Irenaeus: «Deus omnia praesciens utrisque aptas praepa­ ravit habitationes»28. S.Ioannes Chrysostomus: «Antequam enim essetis, inquit, iam vobis parata erant, quia tales vos esse futuros sciebam» 29; «In caritate nos praedestinavit, sed etiam ex nostra virtute, nam si a caritate sola, oporteret om­ nes esse salvos» 30. S.Epiphanius: «Non est meum dare vobis, sed si laboraveritis, paratum vobis erit a Patre meo» 31. S.Cyrillus Alexandrinus: «Quos multo ante praevidit quinam futuri essent eos praedestinavit» 32; «Praemium iis deferri aequius est quibus praescientia Patris ob virtutum excellen­ tiam hoc praeparavit» 33. Ex latinis: S.Hilarius: «Non res indiscreti iudicii est electio, 27 Bover ita vertit: Por lo cual mds bien, hernuinos, procurad ahincadamente asegurar vuestra vocatiôn y election; in nota addit : «la adiciôn de la Vulgata, apoyada por numerosos codices griegos, por medio de buenas obras, es una cxcclcnte glosa» (Sagrada Biblia, versiôn Bover-Cantera 2 [Madrid 1951] 2004). Ex his quae diximus supra non facimus vim in verbo electionis. 28 Adversus haereses I.4 c.40: MG 7,1112. 29 Jn Mt hom.8o n.2: MG 58,719. 30 In Eph hom.t n.2: MG 62.13. 31 Panarion haer.69 n.58: MG 42,293. 32 In Rom hom.8,30: MG 74,828. 33 Thesaurus assertionum 26: MG 75,4*5· 200 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I sed ex meriti delectu facta discretio est»34. S.Ambrosius: «Non ante praedestinavit quam praescivit, sed quorum merita prae­ scivit eorum praemia praedestinavit» (R 1272). S.Hieronymus: «Hoc [possidete paratum vobis regnum] secundum praescien­ tiam Dei accipiendum, apud quem futura iam sunt facta» 35. 257. Ex S.Augustino. S.Augustinus in controversia de praedestinatione de una necessitate et gratuitate gratiae solli­ citus est, quae quidem ad gloriam ordinatur; ideoque prae­ destinationem completam gratuitam defendit, ac propterea praedestinationem ad gloriam virtualiter esse etiam gratuitam; verum nostram quaestionem directe non discutit. Tamen ex illo possumus argumenta non spernenda pro nostra sententia afferre 36. a) Principium generale, dona Dei ad salutem eodem modo ac ratione praedestinata esse quo in tempore conferuntur, ma­ nifeste applicat in tota controversia cum semi-pelagianis; nam ex eo quod gratia gratis confertur arguit esse gratuito prae­ destinatam; imo diversitatem inter praedestinationem ad pri­ mam gratiam et praedestinationem ad perseverantiam finalem statuit ex eo quod diversimode in tempore conferuntur. «Imo cum constet alia Deum danda etiam non orantibus, sicut ini­ tium fidei; alia non nisi orantibus praeparasse, sicut usque finem perseverantiam...» 37 Atqui id non congruit cum prae­ destinatione ad gloriam ante praevisa merita, ex qua, secun­ dum eius patronos, sequitur aequalis prorsus et eodem gradu gratuita praedestinatio omnium gratiarum. Secundum S.Au­ gustinum: «Inter gratiam porro et praedestinationem hoc tan­ tum interest quod praedestinatio est gratiae praeparatio; gratia vero ipsa donatio»38. lure ergo deducere possumus, donec contrarium probetur, ex mente S.Augustini, etiam gloriam eodem modo praedestinatam esse, quo in tempore confertur, ex meritis gratiae. b) Ideo Ad Simplicianum 39, qui unicus est locus in quo manifeste agit S.Augustinus de sola electione ad gloriam, po34 In Ps 64 n.5: ML 9,415· 33 In Mt 25,34-39: ML 26,189. 36 Omnes auctores qui dc praedestinatione agunt doctrinam S.Augustini attingunt. V. Portali έ, Augustin iSaintJ, La prédestination augustinienne: DTC 1,2398-2408. Inter antiquiores qui eam, textibus accurate expensis, nostro sensu interpretantur, conferri possunt VAzquez, o.c., d.89 c.6-8: Th.Stapleton, Antodotapostolica, in Rom 8; Lessius, o.c., 8.2 c.4; C.Tricassinus, De praedestinatione hominum ad gloriam potissimum ex doctrina S.Augustini et Angelici Doctoris (Paris 1673) 460SS; L.Alticozzi, Summa augustiniana (Roma 1744) 6 a.3,4; Wirceburgenses, n.23i-242. Inter recentiores theologos eam accuratius examinant Franzelin, th.61-63; De San, 100-171 ; Muncunill, 736-750-765. Praeterea v. J.Schwanne, Dogmengeschichte p.3 c.2 § 71-75; J.Baltzer, Die heiligen Augustinus Lehre Uber Pradestination und Reprobation (Wien 1871); Portali É, l.c., D’Alès, l.c., 205-216; C.Crevola, La interpretaciôn dada a San Agustin en las disputas «de auxiliis»: ArchTG 13 (1950) 5-171. 37 De dono perseverantiae c.22 n.60: ML 45,1029. 38 De praedestinatione Sanctorum c.io n.19: ML 41,974. 39 De diversis quaestionibus ad Simplicianum l.i q.2: ML 40,115. L.l c.5 a.2. praedestinatio ad gloriam. th.23 n.256-257 201 nit eam post praevisa merita. «Non ergo secundum electionem propositum Dei manet, sed ex proposito electio; id est, non quia invenit Deus opera bona in hominibus quae eligat, ideo manet propositum iustificationis ipsius; sed quia illud manet ut iustificet credentes, ideo invenit opera quae eligat ad regnum caelorum. Nam nisi esset electio, non essent electi... Non tamen electio praecedit iustificationem, sed electionem iustificatio. Nemo enim eligitur, nisi iam distans ab eo qui reicitur. Unde quod dictum est, quia elegit nos ante mundi constitu­ tionem, non video quomodo sit dictum nisi praescientia» (R 1570). Hoc loco, postquam clarissime asseruit propositum gratuitum iustificationis, agnoscit duplicem electionem ex iustitia (quam solam hic admittit), alteram temporalem, alteram aeternam, quae posterior est ex praescientia, quia prior est ex meritis 40. Quae autem in hoc libro scripsit postea non muta­ vit, ut patet ex magnis commendationibus quibus de doctrina huius libri loquitur, non solum in Retractationibus, sed vel maxime in libris contra semi-pelagianos. c) Cum S.Prosper proposuisset S.Augustino obiectionem adversariorum ex Patribus antiquis, qui intellexerunt praedesti­ nationem ex praescientia et non gratuitam, respondet S.Doctor: Patres antiquos parum egisse de gratia, cum non essent errores de hac re; sed cum intelligerent praedestinationem ad gloriam ex meritis gratiae, nomine praescientiae eos revera tenere prae­ destinationem ad gratiam, quam S.Augustinus praedicabat40*. Ideo implicite probat quae illi Patres dixerunt, ac patet quam sit falsum quod vult Iansenius, in hac re testimonia aliorum Patrum negligi posse. d) Ideo discipuli S.Augustini S.Prosper et S.Fulgentius sat clare docent praedestinationem ad gloriam ex praevisis meritis. Prior ait: «Et quia praesciti sunt casuri, non sunt praedestinati. Essent autem praedestinati, si essent reversuri et in sanctitate et veritate mansuri» (R 2033). S.Fulgentius: «Quique non aliter perficit in opere, quam in sua sempiterna atque incommutabili habet dispositum voluntate» (R 2246). «Quibus sicut per misericordiam praeparavit gratuitum iusti­ ficationis donum, ita per iustitiam praeparavit aeternae glori­ ficationis praemium»40** . 40 Hic locus difficilis visus est adversariis, cf. Suârez, op.i I.3 c.18 n.3-5, ac Bellarmil.c., putavit hanc doctrinam postea a S.Augustino derelictam esse. Difficilem expositio­ nem totius operis v. apud T.Salgueiro, La doctrine de Saint Augustin sur la grace d'après le traité Ad Simplicianum (Porto 1925). 40 · S.Prosper, Epist. ad Augustinum n.8: ML 44,953; S. Augustinus, De praedest. Sanct. n.27: ML 44»98o. Cf. Franzelin, th.61. 40·· De veritate praedestinationis I.3 c.5: ML 65,655. nus, 202 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Dices: Quae ex Scriptura et Patribus allata sunt intelligenda esse de ordine exsecutionis, non de ordine intentionis; nihil ergo probant in favo­ rem thesis. Resp. I.° De hac distinctione inter ordinem intentionis et exsecutionis in praedestinatione nullum est indicium in fontibus; ergo sine fundamento dicitur haec valere tantum de ordine exsecutionis. Imo posita hac distinctione rueret argumentum S.Augustini contra semipelagianos. 2.° Utique distinguitur intentio seu praedestinatio ab eius exsecutione temporali. Sed ponere in voluntate divina duplicem illum ordinem anthropomorphismum sapit, qui quibusdam etiam auctoribus contrariae senten­ tiae non placet, ut Ruiz de Montoya41. 258. Theologi saec.XII et XIII praedestinationem com­ plete sumptam tractant42. Sed in ea explicanda ea dicunt quae eorum mentem de praedestinatione ad gloriam ex meritis satis exprimunt. Aiunt enim voluntatem salvandi esse volun­ tatem consequentem, cum praescientia quod bene usuri sunt gratia, quia respicit aliquid in opere nostro. Ita Alexander Halensis 43, S.Albertus Magnus44, S.Bonaventura, qui addit: «Si enim non esset alia ratio quare Deus istum elegit et illum non, nisi quia placet, certo iam non occulta dicerentur divina iudicia, sed manifesta, cum quilibet hanc rationem capiat; nec diceren­ tur mirabilia, sed potius voluntaria»45. Ex S.Thoma verba satis clara retulimus h.l., qui praeterea h.q. sed contra idem principium generale statuit, ac voluntatem consequentem «quae includitur in intellectu praedestinationis» (1 q.41 a.i a.3 ad 5), dicit praesupponere praescientiam operum (1 q.46 a.i). Ideo «praedestinatio respectu ultimi effectus habet rationem iustitiae distributivae, sc. respectu gloriae; et ideo possumus dicere quod Deus... vult quod iste habeat et non ille, quia iste dignus est et non ille» (1 q.41 a.3)46. 259. Ratione theologica reicitur praedestinatio ad GLORIAM ANTE PRAEVISA MERITA. i. Ex voluntate salvifica universali. Praedestinatio aliquo­ rum ante praevisa merita coniunctam habet reprobationem negativam antecedentem, aut aliquid omnino aequivalens circa reprobos, sc. voluntariam non electionem aut omissionem electionis illorum. Atqui haec nequeunt componi cum voluntate seria 41 De praedestinatione d.i2 s.7. Cf. Lennerz, 476. 42 De San, 172-178; N.Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus (Freiburg 1932) 110-152; Stegmüller, Die Lehre des allgemeinen Heilswillen in dcr Scholastik bis Thomas v.Aquin (Roma 1929); Santeler, l.c. 43 Summa theologica p.i tr.5 m.3 c.i (ed.Quaracchi t.i [1924I p.322). 44 Summa theologica 1 tr.16q.63; In 1 d.4Oa.n. 45 In i d.4i a.i q.2 (ed.Quaracchi t.i 1882) 733; Limbourg, Die Praedestinationslehre des hl.Bonaventura: ZkathTh 16 (1892) 581-652. 46 Franzelin, th.64; Muncunill, 766-775. et praesertim longam dissertationem apud De San, i79-271, et Mannens, Disquisitio in doctrinam S.Thomae de voluntate salvifica et praedestinatione (Lovanii 1883). V. etiam E.Leserteur, Saint Thomas et la prédestination (Paris 1888) et D’Alès, l.c., 227-230· L.1 c.5 a.2. praedestinatio ad gloriam. th.23 n.257-260 203 universali antecedente salutis omnium hominum. Ergo prae­ destinatio ad gloriam ante praevisa merita admitti nequit. Mai. admittitur communiter ab adversariis, qui reproba­ tionem negativam expresse statuunt. Pauci ut Billot47 qui eam respuunt, non possunt non admittere reprobos voluntarie non elegi, quod sufficit ad vim argumenti. Praeterea quod ipse ait, reprobationem non respondere signo electionis, est expresse contra S.Thomam, qui ait: «reprobatio directe non opponitur praedestinationi, sed electioni» (De ver. q.6 a.i ad ult.). Min. prob. Ex sententia impugnata sequitur reprobos non obtinere salutem ex parte voluntatis divinae, quia circa illos non fuit voluntas quaedam divina omnino antecedens praevisionem demeritorum, et quidem voluntas immediate de ipsa salute, ex parte Dei libere statuta ut necessaria ad salutem. Atqui manifestum est haec non posse componi cum seria vo­ luntate de salute omnium. Praesertim cum inde sequatur, quod illi auctores explicite tradunt, electionem ordinis providentiae ac selectionem gratiarum pendere ab ipsa voluntate electiva et opposita reprobatione negativa. Ergo in collatione gratiae sufficientis reprobis non manet serius ad eorum salutem affec­ tus. Ergo in hoc signo cessat voluntas salvifica universalis antecedens. 260. 2. Ex ordinata Dei voluntate 48. Deus vult absolute dare gloriam ex meritis. Atqui non bene decernitur dandum ut praemium seu ex meritis, quod iam antecedenter ad eorum praevisionem absolute et formaliter decernitur aliquibus dan­ dum, praesertim si illis tantum decernitur dandum ut prae­ mium, qui independenter a meritis electi sunt. Quae repug­ nantia moralis inter utramque voluntatem non tollitur, ut patet, ex eo quod Deus potentissimus sit ad obtinenda infallibiliter merita hominis. Ergo si natura rerum postulat non prius de­ cerni absolute praemium ante praevisionem meritorum, ita a Deo constitutum esse dici debet. Exemplum obvium poni pot­ est in certamine. Ut vim argumenti vitarent plures cum Suârez 49 dixerunt Deum velle gratuito dare gloriam ex meritis ita ut gratuitas sit tantum subiectiva, non obiectiva, seu obiective non praescindat a meritis. Verum in hac formula, intellecta sensu praedestinationis ante praevisa merita, clarius apparet contradictio. Nam contradictorium est unam eam·” O.c., 288-289. 48 Hoc argumentum maxime promovet Vazquez, l.c., d.89 c.9. 49 De Deo tr.2 l.i c.8 n.26.27. ορ.ι 1.3 c.19; Ruiz de Montoya, l.c., etc. Notari potest plures auctores inter arguendum sensim transitum facere a praedestinatione complete sumpta ad praedestinationem formalem ad gloriam, v. De San, tojss. 204 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I demque voluntatem, circa idem obiectum, eodemque modo absolute et efficaciter, moveri et non moveri meritis. Atqui id statuit formula proposita. Nam voluntatem gratuito concipi est eam non moveri meritis; velle dare gloriam ex meritis est eam moveri meritis. Haec igitur formula nullo modo exprimere potest sententiam adversariorum; sed apta est ad significandam voluntatem salvificam universalem, aut praedestinationem complete sump­ tam. Ideo dicendum est in sententia praedestinationis ante praevisa merita voluntatem electivam nullo modo respicere gloriam ut coronam iustitiae; quod aliunde satis intendunt plura argumenta quibus utuntur eius patroni. Dices tamen: Nullo modo repugnat gloriam dari duplici titulo, ex gratia et ex iustitia. Potest etiam quis gratuito velle benefacere alicui per vendi­ tionem equi. Dist. assert. Non repugnat gloriam dari virtualiter ex gratia, et formaliter ex iustitia, conc.; utroque titulo formaliter, nego. Exemplum allatum potius retorquetur: nam si, ut supponitur, non vult aliquis benefacere alii nisi per venditionem equi, voluntas ut absoluta et efficax, fertur immediate in venditionem equi, non in eius donationem. 261. Obiectiones. 1. Ex S.Scriptura arguunt saepe adversarii ex solo nomine electorum, quo vocantur praedestinati. Praeterea ex Rom 8, 28-30 et 9. Ad primum, nullum est argumentum ut notatum est (v. n.237), quia in S.Scriptura fere semper electi sunt omnes christiani. Neque Mt 24,22-24 ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. ■■ sed propter electos bre­ viabuntur dies isti, certum est agi de praedestinatis sensu theologico, sed potius, ut alias, de omnibus Christianis tempore antichristi; quod si de praedestinatis intelligenda essent, tamen non dicit Christus nisi exsecutio­ nem temporalem praedestinationis, quae quomodo facta sit non explicatur. Praeterea praeter electionem gratuitam datur etiam electio ex iustitia, ut notatum vidimus apud S. Augustinum 50. Ad secundum breviter respondere possumus negando suppositum, agi his locis de praedestinatione, ad gloriam praecise et formaliter sumpta51. Rom 8,23-30 non est evidens agi de praedestinatione sensu theologico, nam Apostolus vult erigere spem omnium fidelium saltem iustorum 52*. Quod si ageret de illis, potius ex interpretatione plurium Patrum arguere possemus pro nostra sententia, cum praescientia ponatur ante praedestinationem. Cum igitur sensus huius sectionis incertus sit, vix potest theologus certum ali­ quod aliqua verisimilitudine in quaestione nostra ex illa eruere, nisi forte hanc negativam; contextu considerato, non posse inde statui praedestinatio­ nem ad gloriam ante praevisa merita. In c.9 evidenter non agitur nisi de praedestinatione ad gratiam fidei; v. thesim 25 de reprobatione. 2. Ex Patribus afferunt S.Augustinum 55, cuius sententia praeferenda est dictis aliorum Patrum. 50 Cavillos quorumdam auctorum v. si lubet apud Pesch, 386-389. 31 Hic difficilis locus diversimode ab interpretibus intellectus est: cf. CornelY, Lagran­ ge, in h.l.; Bover. La Teologia de San Pablo 223-233; praesertim Prat, 1,284-299 et n. F.H. 508-513.519-532. Cf. Lange, 655; Lennerz, 483-485; D’Alès, l.c., 197-199; Santeler, l.c.; Platz, Der Romerbrief in der Gnadenlehre Augustins. In exegesi huius loci immorari non possumus in hac Summa; aliunde eam supponimus accurate traditam in schola S.Scripturae. 32 Ceuppens, o.c., 265-276, qui hanc difficultatem contra suam expositionem videt et proponit, eam insolutam relinquere videtur. 35 Praeter theologos contrariae sententiae v. O.Rottmanner, Der Augustinismus (Mün­ chen 1892): M.Jacquin, La question de la prédestination au Ve et VIe siècles: RevHistEccl 5 (1904) 265-283.725-754; 7 (1906) 269-300; Tixeront, Histoire des dogmes 2.504SS; J.SaintMartin, La pensée de St.Augustin sur la prédestination gratuite d la glorie d'après ses derniers écrits (Paris 1930) et Prédestination 3: DTC 12,2832-2896. Petavius, postquam per plura capita De Deo 1.9 c.6ss ostendere se velle dixerit secundum S.Augustinum gloriam praedesti- L.1 C.5 λ.2. praedestinatio ad cloriam. th.23 n.260-262 205 Negamus donec probetur S.Augustinum tenuisse praedestinationem ad gloriam ante praevisa merita, imo potius contrarium probabilius verum est, ut in probationibus innuimus. Ut diximus S.Augustinus in controversia contra pelagianos sollicitus non est nisi de gratuitate gratiae, et de his quae cum illa connexa sunt. Quae ex ipso afferuntur nullo modo rem probant, si in contextu et scopo S.Doctoris intelligantur. Apprime notari debent quae dicit: «impediri potius atque subverti hac praedestinationis praedicatione illum tantummodo perniciosissimum errorem, quo dicitur gratiam Dei se­ cundum merita nostra dari»54. Ideo licet aliquando dixisset gloriam prae­ destinatam esse gratuito, id intelligendum esset virtualiter, non formaliter; aut etiam praedestinationem ad gloriam non esse ex meritis naturalibus, ut pelagiani et semi-pelagiani statuebant. In his nullo modo connumeratur praesens quaestio, quae gratuitatem gratiae illaesam servat. Neque senten­ tiam aliorum Patrum corrigit sed eam complet, ac tacite illam potius con­ firmat. Quae ex doctrina de massa damnata et de reprobatione tradit, v. in thesi 25. 262. 3. S.Thomas q.23 a.4 et alibi docet praedestinationem praesupponere electionem. Atqui electio ex S.Thoma est voluntas efficax glo­ riae, praevia ad ordinationem mediorum. Ergo docet electionem ad gloriam esse ante praevisa merita. Quae autem dicit a.5 intelligenda sunt de ordine exsecutionis. Dist. mai. Praedestinatio praesupponit electionem, sicut electio dilec­ tionem, quae tamen non sunt duae voluntates formaliter diversae, conc. mai.; eam praesupponit quasi praedestinatio contineret novam voluntatem circa media, seu ut signum rationis adaequate diversum, nego mai. Dist. min. quoad primam partem: electio ex S.Thoma est voluntas finis tantum, nego; est voluntas finis et mediorum simul, et quidem unica voluntas praedestinans, conc. Secundam partem pariter dist. Voluntas efficax gloriae est praevia ad voluntatem efficacem mediorum, nego; est praevia ad ordinationem medio­ rum formaliter sumptam, quae est in intellectu practice, conc. De duplici ordine intentionis et exsecutionis nihil ille dicit. Praedestinatio sumitur a S.Thoma complete, ac constituitur in intellectu practico, qui, ut notavimus, non est nisi scientia speculativa determinata per voluntatem, quasi compositum ex utroque elemento, et logice posterius illis, idque vocat formalem ordinationem hominis ad finem ultimum per media. Ideo electio, quae est voluntas inclusa in praedestinatione (a.5 c) habet pro obiecto non solum gloriam, sed etiam gratias, ut expresse dicit S.Doctor: «Et sic in collatione gratiae et gloriae attenditur electio»: a.4 ad 1. Quare ordinatio hominis ad finem, seu formalis praedestinatio, non est concipienda ad modum consultationis et determinationis mediorum, posita voluntate efficaci finis, ut ponit sententia quam impugnamus, quod expresse agnoscunt nobiles thomistae ss. Quod autem electio dicatur voluntas finis, non obstat quominus sit etiam voluntas mediorum, quia tota motuum coor­ dinatio recipit nomen ab ultimo motu56. Quae ex a.5 ad 3 obici possent v. in thesi 25 de reprobatione. Cetera quae ex S.Thoma afferuntur manifeste loquuntur de praedestinatione com­ pleta. natam esse gratis, tandem concedit C.T5 n.t se 'verius· putare ex Augustini sententia «gloriam non praecise absoluteque, sed tamquam praemium atque ex meritis, quae certo futura praesci­ vit. pendentem et cum illis ordinatam destinasse Deum» ; v. Franzelin, th.64,687-688. 54 De dono perseverantiae n.42: ML 45,1019; cf. auctores relatos supra n.257. 33 Ita Gonet, Clypeus theologiae thomisticae. De praedestinatione d.I a.3 n.53-54. 56 Cf. auctores relatos n.258; praesertim Mannens, 151-153. 206 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 263. 4. Qui ordinate vult, prius vult finem quam media. Atqui glo­ ria est finis et gratiae sunt media. Ergo prius decernitur absolute gloria et postea gratiae ut gloriam obtineat57. Dist. mai. Qui ordinate vult, prius vult finem voluntate seria et intentiva, conc. mai.; voluntate absoluta et efficaci, subdist.; si finis obtinendus est ab ipso volente et praesertim mediis physicis, conc.; si finis est quid dandum ut praemium alii, ob merita eius, nego; cf. dicta in probationibus. Finis absolute intentus a Deo, eius gloria, et quidem modo et gradu ab ipso intento, semper obtinetur. Quaero praeterea ex quo fine velit Deus gratias efficaces datas reprobis58. 5. Admitti debet praedilectio Dei in electos. Atqui nequit haec expli­ cari nisi ex electione gratuita ad gloriam ipsam. Ergo admitti debet praedes­ tinatio ad gloriam ante praevisa merita. Dist. mai. Admitti debet praedilectio concomitans totam praedestinatio­ nem, conc.; praedilectio antecedens, subdist.; praedilectio contenta in prae­ destinatione gratiae, conc., ut th.24 attingemus; praedilectio antecedens respectu gloriae, nego, ex argumentis thesis; talis enim praedilectio statui debet, quae non noceat benevolentiae generali erga omnes, ut est quae oriretur ex praedestinatione ad gloriam ante praevisa merita; nam «praedes­ tinatio Dei multis est causa standi, nemini est causa labendi», ut ait S.Prosper (R 2033)59. Quae ex connexione praedestinationis ad gloriam cum perseverantia finali obiciuntur solum probant eam esse virtualiter gratuitam 60. § 3. De praedefinitione actus salutaris Thesis 24. Deus omnes actus salutares praedefinit; non tamen praedefinitione formali, sed generatim praede­ finitione mere virtuali. Muncunill, 776-793; Beraza, De gratia 603.635-642; Lange, De gratia 645-658. 264. Nexus. Ad ordinem salutis, quo homo perducitur ad suum finem supernaturalem, pertinent, praeter dona gra­ tiae et gloriae, etiam actus salutares, qui ab homine libere positi, proportionem habent cum vita aeterna, et sunt, aut dispositiones quibus se praeparat positive ad justificationem, aut actus iustificati meritorii augmenti gratiae et gloriae. Eos propterea attingit quoque divina praedestinatio; haec autem, vel voluntas in illa inclusa, prout versatur circa actus salutares, vocatur a s.XVI praedefinitio. De illa agitur etiam in tractatu de gratia in declaratione gratiae efficacis. 57 De hac ratione quam fundamentalem et efficacissimam vocant adversarii, cuique praecipue nituntur, v. Lennerz, De historia applicationis principii...: Greg 10 (1929) 238-266. Ibi ostenditur hoc principium primo applicatum fuisse huic quaestioni ab Scoto, quem sui discipuli secuti sunt, aliis contradicentibus; nec S.Thomae tributum esse nisi s.XVII, repug­ nante ipso Banez; Crisôstomo de Pamplona, La prioridad de la voliciôn del fin con respecto al medio en la cuestiôn débatida de la predestinaciôn: EstFranc 56 (i955) 421-429· 58 V. Franzelin, th.60,650-654. 59 Lessius, De praedestinatione s.5 et 6; Franzelin, l.c., 654-657· 60 Omittimus plura, quae oratorio potius quam scientific© modo in hac quaestione pro­ ponuntur. L.I c.5 a.2. praedefinitio. th.24 n.263-265 207 265. Notiones. Praedefinitio potest definiri cum S.AuGUSTiNO praedestinatio actus salutaris; estque voluntas divina vero quodam modo efficax de positione actus salutaris, antece­ dens praevisionem absolutam liberae determinationis creaturae. In universum praedefinitio duo includit elementa: a) volun­ tatem divinam vere intentivam actus boni a creatura ponendi; b) voluntatem divinam ab aeterno scienter ac libere reddentem hunc actum infallibiliter futurum. Qualis sit ea intentio, et quo pacto Deus faciat actum infallibiliter futurum, diversimode explicatur in praedefinitione formali et in virtuali. Praedefinitio formalis est actus voluntatis divinae directe, immediate et efficaciter intendens actum salutarem; posito hoc decreto, Deus decernit dare gratiam efficacem, qua actus in­ fallibiliter fiat. Potest intelligi praedefinitio formalis, vel independens omnino a scientia media, ut eam ponunt qui hanc scientiam non admittunt, vel dependens ab ea, saltem in exse­ cutione, ut ponunt qui ex hac scientia explicant gratiam effi­ cacem h In praedefinitione mere virtuali directe et immediate de­ cernitur a Deo gratia quae in scientia media praevidetur ef­ ficax, et quidem cum affectu efficaciae, sed non praecise quia praevidetur efficax, qua voluntate posita actus infallibiliter fu­ turus est; hic vero actus pro priori ad decretum dandi gratiam intenditur quidem, sed non efficaciter sed simplici affectu; qui­ bus positis actus praedefinitus est virtualiter, nam habetur in Deo vera intentio actus et voluntas reddens illum infallibiliter futurum. Ideo praedefinitio virtualis non est actus divinus for­ maliter simplex, ut est praedefinitio formalis, sed complexus trium elementorum, voluntatis salvificae, scientiae mediae et vo­ luntatis absolutae dandi gratiam cui Deus praevidit hominem consensurum si detur. Aliqui auctores addunt aliud inter utrumque genus praedefinitionis, quod tamen logice ad alterutrum ex membris dic­ tis reducendum videtur. Haec media sententia, quae diversis modis designatur et propugnatur, intentionem quamdam ponit antecedentem actus salutaris, sed ita depen­ dentem a scientia media, ut intra quasdam tantum gratias versetur, non secundum totum thesaurum omnipotentiae. Haec tamen parum congruen­ ter dicta videntur cum omniscientia divina, quae prior intel 1 igitur eius 1 Dicuntur interdum hi auctores qui congruistae stricti appellantur statuere praedefini­ tionem omnino independentem a scientia media. Verum expresse monet SuArez (Op.i 1.2 C.7 n.3) admitti non posse praedefinitionem nisi supposita scientia media, ut conditione requisita in ordine exsecutionis. Id tamen verum est in hac sententia, decretum praedefiniens non illam respicere ut rationem voluntatis divinae; quod etiam admittitur ab iis qui tenent praedefinitionem mere virtualem. 208 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I voluntati; quidquid est de dictis quibusdam anthropomorphicis, quae in auctoribus ecclesiasticis interdum reperiuntur 2. 266. Sententiae. Praedefinitionem formalem defendunt omnes qui docent praedestinationem ad gloriam ante prae­ visa merita 3. Eam, aut sententiam illam mediam inter utrum­ que genus, tenent quoque aliqui theologi S.L, qui praedesti­ nationem ad gloriam ponunt post praevisa merita, ut Viva, PlATEL et WlRCEBURGENSIS KlLBER4. Praedefinitionem mere virtualem ponunt communius qui postremum hoc systema de praedestinatione ad gloriam de­ fendunt, ut Molina, Vazquez, Lessius 5 et maior pars theo­ logorum S.I. Sunt inter illos qui omnem formalem praedefinitionem re­ nuant, ut cum libertate incompossibilem, ut VAzquez et Mun­ cunill6. Sed cum ea non obstare libertati videatur, si modo ponitur ut dependens a scientia media in exsecutione, ut re­ vera eam ponunt theologi S.L, non ex hoc capite eam reicimus; imo admittimus eam in casibus specialibus posse dari; non ta­ men ut regulam generalem, nempe nullum actum salutarem poni nisi formaliter praedefinitum; imo tenemus generatim actus sa­ lutares, etiam praedestinatorum, mere virtualiter praedefiniri a Deo. Omnes actus salutares vero quodam modo praedefiniri a Deo omnes theologi admittunt, exceptis fortasse qui systema sorbonicum sequuntur in explicatione gratiae efficacis. Valor theologicus. bilior. Prima pars est certa. Altera proba­ 267. Probatur prima pars. Ex Scriptura et Patribus iis argumentis quibus usus est S.Augustinus contra semi-pelagianos, qui «divino adscribere operi Sanctorum merita re­ formidant», ut ait S.Prosper 7. Deus enim promittit nobis ope­ ra bona, ea praeparat et donat, ad ea nos eligit et adducit. Faciam ut in praeceptis meis ambuletis: Ez 36,27. Ipsius sumus factura, creati in Christo lesu in operibus bonis, quae praeparavit Deus ut in illis ambulemus: Eph 2,10. Elegit nos in ipso ante mundi constitutionem ut essemus sancti: Eph 1,4. Ignoras quo­ niam benignitas Dei ad paenitentiam te adducit?: Rom 2,4. Quae de hac praedestinatione actuum salutarium interpretatur Au2 Beraza, 603.635· De possibili origine huius sententiae in decreto P.Aquaviva (1613), v. Lange, 650.657.658. De hoc decreto ac de historia eius declarationis a P.Vitelleschi (1616), v. Le Bhacelet, Prédestination et grace efficace. Controverses dans la Compagnie de Jésus aux temps d'Aquaviva (Louvain 1931). 3 Suârez, De Deo tr.2 l.i c.13; Op.i 1.2 c.7; I.3 c.17; De gratia I.5 c.50. 4 D.Viva, De Deo 1 p. d.4 q.2; I.Platel, Synopsis, De Deo c.4; Wirceburgenses, 209ss. 5 Molina, Concordia q.23 a.4 d.i m.13; Vâzquez, In 1 p. d.99 c.7 et alibi; Lessius, De praedestinatione n.i 12; De gratia efficaci c.4. 6 VkzQirEZ, l.c.; Muncunill, 783. 7 Epistola ad S.Augustinum n.6: ML 44,951. L.l c.5 λ.2. praedefinitio. TH.24 n.266-269 209 GUSTiNUS, qui ideo saepe repetit «praeparatur voluntas a Do­ mino». «Quod ait Apostolus... creati in Christo lesu in operi­ bus bonis, gratia est; quod autem sequitur, quae praeparavit Deus ut in illis ambulemus, praedestinatio est»8. «Ideo quippe tales eramus futuri, quia elegit ipse praedestinans nos ut tales per gratiam eius essemus» (R 1938). Probatur ratione, a) Deus intendit sine dubio actus bonos qui a creatura ponuntur, saltem simplici affectu, nam etiam eos qui non ponuntur intendit, b) Deus reddit libere hos actus infallibiliter futuros; nam saltem praelucente scientia media, qua scit quid in quibuscumque conditionibus sit futu­ rum, libere determinat ordinem causarum et gratiarum; ergo libere facit hunc actum infallibiliter futurum. Ergo, ex data descriptione, Deus omnes actus salutares praedefinit. 268. Probatur secunda pars. 1. Praedefinitio formalis ut lex generalis stare nequit cum voluntate salvifica et bene­ volentia generali Dei. Nam si ex lege generali statuitur nul­ lum actum bonum poni nisi formaliter praedefinitum, tota ra­ tio seligendi gratias efficaces aut inefficaces esset efficacia et inefficacia, utpote medium necessarium ad exsequendum de­ cretum praedefiniens hos solos actus bonos a creatura ponen­ dos. Ergo revera videretur Deus seligere de industria gratias efficaces quia efficaces, et inefficaces quia inefficaces. 2. Sufficienter explicatur per praedefinitionem virtualem praedestinatio actus salutaris et ratio beneficii formalis in gra­ tia efficaci. Nam Deus intendit vere efficaciam gratiae, quae omnino conformis est voluntati salvificae; eaque supposita, vere virtualiter intendit efficaciter efficaciam gratiae, ac proin­ de actum ipsum salutarem. Ergo Deus hoc modo vere praede­ finit actum salutarem. 269. Obiectiones. 1. In praedestinatione mere virtuali, Deus ita dispositus est, ut si videret per scientiam mediam hominem non consen­ surum huic gratiae, non ideo aliam quaereret. Ergo non haberet specialem affectum ad actum bonum. Cone, antec. Nego cons. An si quis pauperi largitur eleemosynam, posita quadam conditione ex parte pauperis, paratus eam non dare nisi conditio detur, non confert illi speciale beneficium, praesertim si certo sciat condi­ tionem positum iri? 2. In systemate praedefinitionisvirtualis nulla adsignatur ratio selectio­ nis gratiarum efficacium prae inefficacibus. Nego assert. Adsignatur enim unica ratio adsignabilis, libera nempe voluntas Dei, quae inter diversa bona eligit sanctissime et liberrime quae vult. Quaero quaenam sit ratio eligendi hos homines prae aliis, aut hos actus prae aliis, aut praedefinitionis actuum salutarium quos reprobi eli­ ciunt. 8 De praedestinatione Sanctorum c.io n.19: ML 44,974. 210 I.M.DALMAU, DH DF.O UNO ET TRINO. ARTICULUS I III De reprobatione 270. Notio L Reprobatio proprie vel simpliciter dicta est pars illius providentiae supernaturalis, quae versatur circa eos qui non consequuntur salutem: q.23 a.3; unde potest dici pertinere ad providentiam supernaturalem inefficacem, sc. ad illam quae non pervenit ad terminum intentum a Deo, qui est salus hominum. Ideo reprobatio, prout opponitur praedes­ tinationi stricte dictae, non complectitur nisi eos actus qui ver­ santur exclusive circa damnatos, non eos qui omnibus sunt communes, ut est voluntas salvifica universalis et praeparatio gratiae ex se sufficientis, imo et plurimum gratiarum efficacium. Reprobi enim dicuntur qui a fine supernatural! deficiunt, et damnantur, quatenus a Deo reiecti; nam eorum damnatio non subtrahitur providentiae Dei. Verum Deus etiam circa illos habet providentiam supernaturalem beneficam, qua illis sincere vult finem et media; haec autem non pertinent ad re­ probationem. Nam reprobatio pertinet ad providentiam non per se, sed ex suppositione alicuius mali non intenti a Deo, nempe peccati. «Malum [culpae], ait S.Thomas, non subiacet providentiae ut causatum, sed solum ut praevisum et ordina­ tum» (1 d.40 q.4 a.i). Reprobatio continet iudicium de merito malo hominis et voluntatem retribuendi quod illi debetur; praesupponit autem voluntatem permittentem malum culpae. Sed unica voluntas intentiva in reprobatione est voluntas dandi poenam post cul­ pam praevisam. Ideo reprobi dicuntur praesciti, non praedesti­ nati proprie loquendo, et reprobatio sumitur fere, aut saltem principaliter, pro voluntate damnationis 12. Unde reprobatio est voluntatis consequentis praevisionem demeritorum, vel in ge­ nere praevisionem mortis in statu peccati mortalis, sive per­ sonalis, sive originalis. Haec est reprobatio quae admitti debet ut de fide implicita (cf. Concilia Carisiacum et Valentinum: D 316 322) 3, quae est positiva, seu voluntas damnandi, et consequens praevisionem 1 S.Tii., i q.23 a.3 c. et ad 2; i d.40 q.4 a.i; Suàrez, Dc Deo tr.2 I.5 c.i; c.4 n.n. In notione reprobationis enucleanda implicantur aliquantum auctores quidam, qui tenent repro­ bationem antecedentem, quam reicimus. Ideo eas notas ei adscribimus, quae reprobationem revera admittendam constituunt, ac negamus omnino collationem gratiae sufficientis esse effectum reprobationis ullius. 2 Toledo, In 1 p. q.23 a.3. Quarta conclusio. 3 Valentinum reprobationem vocat adhuc praedestinationem ad mortem cum aliis anti­ quioribus; verum iure hoc nomen soli electioni ad bona salutis et ad vitam aeternam reser­ vatum est. L.1 c.5 a.3. reprobatio, th.25 n.270-272 211 mali culpae usque ad mortem perseverantis. Facile patet ex doctrina revelata de damnatione eorum qui in mortali peccato moriuntur, ac diversis modis exponitur in N.T., ut in senten­ tia ultimi iudicii Mt 25,32.41; peccatores dicuntur filii gehen­ nae: Mt 23,15, ac vasa contumeliae apta ad interitum: Rom 9,21s; ludas dicitur filius perditionis Io 17,12 4. Thesis 25. Nulla datur reprobatio antecedens, neque po­ sitiva, neque negativa. S.Th., q.23 a.3; Toledo, In r p. q.23 a.3; Franzelin, th.54.55; Muncunill, 815-841; Pesch, prop.60-63; Lennerz, 391-399-412-419. 271. Nexus. Ut recte intelligatur doctrina de praedesti­ natione et reprobatione et in universum providentia superna­ turalis Dei circa salutem hominum, opus est reicere senten­ tias quae nomine reprobationis antecedentis circumferuntur, quaeque voluntatem salvificam universalem vel negant vel non recte explicare videntur. Notiones. Reprobatio antecedens dicitur esse absoluta vo­ luntas divina excludens aliquos a gloria, antecedenter ad praevi­ sionem peccati usque ad mortem perseverantis. Reprobatio ante­ cedens positiva dicitur voluntas damnandi; negativa dicitur vo­ luntas excludendi a gloria, vel non eligendi ad gloriam aliquos ante praevisa eorum demerita, in oppositione ad voluntatem absolutam antecedentem eligendi alios ad eam ante praevisa merita. Non ideo dicitur negativa eo quod sit omissio volunta­ tis divinae, nam est actus positivus, sed eo quod obiectum eius non est positiva damnatio, sed mere exclusio a gloria, vel nega­ tio efficacis electionis ad illam. 272. Adversarii. Reprobationem antecedentem positi­ vam statuit praedestinatianismus qui vocatur, reiectus a SS.Pros­ pero et Fulgentio, quem tribuebant S.Augustino semipelagiani. Praedestinatianismus tenet damnatos praedestinatos esse ad malum et ad poenam aeternam ante praevisa demerita; ideoque negat voluntatem salvificam universalem, saltem post prae­ visum peccatum originale; gratiam vero esse necessitantem, nec dari nisi praedestinatis ad vitam. Hanc doctrinam revera tenuisse videntur Lucidus presbyter qui libellum sublectio­ nis obtulit Concilio Arelatensi, et pauci quidam saec.V 5. Eam renovasse videtur saec.IX Gotteschalcus, qui docuit dupli4 V. Ceuppens, 277-279. 5 Lange, 669; Lennerz, 388-389; Portalié, Augustinisme: DTC 1,2522-2524; D’Alès, Pràiestination: DAFC 4,217-218, ubi de antiqua controversia suscitata ex edito libro Prae­ destinatus a I.SiRMOND. 212 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cem praedestinationem ad vitam et ad mortem aeternam, eodem modo se habentem, ac voluntatem salvificam univer­ salem negavit6. Thomas Bradwardinus saec.XIV, e quo Wiclef et Hus errorem sumpserunt, statuit reprobationem posi­ tivam antecedentem et praedeterminationem necessitantem 7. Idem tenuerunt plures protestantes, Calvinus praesertim, qui ait reprobis praeordinatam esse mortem aeternam et ad­ dictos esse culpae a Deo, «ad gloriam eius sua damnatione illustrandam»8. Inter calvinianos, alii duce Gommaro sunt antelapsarii, alii cum Arminio postlapsarii; priores enim pu­ tant divisionem inter praedestinatos et reprobos factam esse ante praevisum omne peccatum, posteriores post praevisum peccatum originale 9. Iansenius tenet reprobationem positivam antecedentem postlapsariam, quia quos Deus non separat a massa peccato originali damnata per electionem gratuitam ad gloriam, vult positive damnare; quare consequenter negat vo­ luntatem salvificam antecedentem post praevisum peccatum originale 10. 273. Theologi fere omnes qui docent praedestinationem vel electionem ad gloriam ante praevisa merita, consequenter admittunt reprobationem negativam antecedentem. Scotus qui­ dem et Billot 11 cum aliis paucis eam renuunt, et aiunt in signo electionis ad gloriam Deum negative se habere circa re­ probos; adest tamen non electio eorum. Inter modernos thomistas triplex fere est modus quo re­ probatio negativa ponitur 12: a) Plures cum Alvarez, Ioanne a S.Thoma et Salmanticensibus eam definiunt voluntatem excludendi a gloria vel non admittendi ad illam, in quantum est beneficium indebitum, eamque antelapsariam. b) Gonet, Gotti, Massoulié et alii ponunt eam postlapsariam, sed an­ tecedentem praevisionem peccatorum personalium, aiuntque consistere in iusta derelictione in massa damnata, c) Alii tan6 Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles 4,137-235; H.Shrôrs, Hinkmar von Rheims (Freiburg 1884); Portalié, l.c., 2527-2530; D’Alès, l.c., 221-223; B.Lavaud, Prédestination, La controverse au siècle IX: DTC 12,2901-2935; Lange, l.c., Lennerz, 393;396; G.Morin, Gottschalk retrouvé: RevBèn 43 (1931) 303-312; C.Lambot, Oeuvres théologiques et gramma­ ticales de Godescalc d'Orléans: SpicSacrLov 20 (Louvain 1945)« 7 K.Werner, Des Augustinismus der spdteren Mittelalters (Wien 1883); Portalié, l.c., 2536-2542; G.Hahn, Thomas Brandwardin un seine Lehre von der Willensfreiheit (Münster 1905); Lennerz, 412; Lange, l.c. 8 Calvinus, Institutio religionis christianae I.3 c.21; v. eius verba apud Pesch, 490; Len­ nerz, 418; Lange, l.c.; H.Otten, Calvins theologische Anschauungen von der Pràdestination und Réprobation (München 1940); E.Buess, Fur Pradestinationslehre Kard Barths (Zu­ rich 1955). 9 Pesch, 419-420; Lennerz, 419; W.Breuning, Neue Wage des protestantichen Théologie in der Pradestinationslehre: TrierThZchr 68 (1959) 193-210. 10 Augustinus t.3 I.3 c. 20-21; l.io; cf. J.Carreyre, lansenisme, II L'Augustinus: DTC 8,397-399-441-447; Portalié, l.c., 2546-2549; Pesch, 412. 11 L.c., in thesi 23. 12 Gazzaniga, 2 diss.6 c.9; Pesch, 419-425; ubi textus auctorum reperies. L.l c.5 λ.3. reprobatio antecedens, th.25 n.272-275 213 dem cum Goudin, Graveson et Billuart, negato utroque modo eam concipiendi, dicunt reprobationem negativam non esse nisi meram voluntatem permittendi culpam, ita tamen in­ tellectam ut sit voluntas excludendi ab electione efficaci ad gloriam ut a beneficio indebito, quod fit permittendo hominem suae fragilitati. Theologi S.I. qui eam admittunt alii sunt antelapsarii, ut Suârez I3, alii postlapsarii cum Bellarmino 14; omnes autem eam intelligunt ut meram non praedestinationem, seu non ef­ ficacem electionem ad gloriam; explicite tamen addunt repro­ bationem negativam esse suo modo causam aut rationem non dandi reprobis media quae agnoscuntur congrua et infallibilia ad gloriam assequendam. 274. Doctrina Ecclesiae. Reprobationem positivam an­ tecedentem damnavit Ecclesia. Concilium Arelatense (D * ), 160 Arausicanum epil.: «Aliquos vero ad malum divina potestate praedestinatos esse, non solum non credimus, sed etiam, si sunt qui tantum mali credere vellent, cum omni detestatione illis anathema dicimus» (D 200). Concilium Carisiacum c.i: «Ceteros autem, quos iustitiae iudicio in massa perditionis reliquit, perituros praescivit, sed non ut perirent praedesti­ navit; poenam autem illis, quia iustus est praedestinavit aeter­ nam» (D 316). Concilium Valentinum c.3: «In damnatione autem periturorum meritum malum praecedere iustum Dei iudicium... in malis vero ipsorum malitiam praescivisse, quia ex ipsis est, non praedestinasse, quia ex illo non est» (D 322) ls. Tridentinum (s.6 c.17): «Si q.d... reliquos vero omnes qui vocantur, vocari quidem, sed gratiam non accipere, utpote divina potes­ tate praedestinatos ad malum, a.s.» (D 827). De reprobatione negativa iudicium non protulit Ecclesia. Valor theologicus. babilior. Prima pars est de fide. Altera pro­ 275. Probatur prima pars. Reprobatio antecedens po­ sitiva est contra frequentissima dicta S.Scripturae, ut Ez 18, 23SS; Sap 11,245s; Mt 23,37; Le 19,41s, et directe opponitur voluntati salvificae universali. Haec doctrina facit Deum men­ dacem, iniustum et crudelem; nam in ea prior est voluntas damnandi, postea sequitur voluntas ut peccent, ut finis ille obtineatur, quae proinde non est mera peccati permissio. 13 14 15 relata De Deo tr.2 l.i C.8-T2; I.5 c.4 n.8; c.5. De gratia et libero arbitrio 1.2 c.9.15. V. in D 320 n. 1 de doctrina utriusque Concilii Carisiaci et Valentini et opera in nota 6 de Gotteschalco. 214 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Ex sanctis Patribus. Praeter adducta in probanda volun­ tate salvifica universali, expresse praedestinatianismus gravis­ simis verbis reiectus est a S.Augustino, et ab eius discipulis Prospero et Fulgentio, ut calumnia magistro iniusta. S.Au­ gustinus: «Bonus est Deus, iustus est Deus... non potest quemquam sine malis meritis damnare, quia iustus est»(R 1901); «qui est et illis quos praedestinavit ad aeternam mortem iustissimus supplicii retributor» (R 1882). S.Prosper: «Et quia prae­ sciti sunt casuri, non sunt praedestinati. Essent autem praedes­ tinati, si essent reversuri et in sanctitate ac veritate mansuri. Ac per hoc praedestinatio Dei multis est causa standi, nemini est causa labendi» (R 2033). S.Fulgentius: «Ut autem ex bonis fiant homines mali, aut ex iustis iniqui, si divinae praedestina­ tionis asseritur causa, erit (quod absit) vituperanda iustitia. Quinimo nec iustitia iusta dicetur, si puniendum reum non invenisse, sed fecisse dicatur... Maior vero erit iniustitia, si lapso Deus retribuit poenam, quem stantem praedestinasse dicitur ad ruinam... non autem promisit [Deus] sed praedixit supplicium quo punientur iniusti. Neque vero, sicut praedes­ tinavit sanctos ad iustitiam accipiendam, sic praedestinavit iniquos ad eamdem iustitiam amittendam... pravitatis autem operator numquam fuit... Nec discessurum Deus praedesti­ navit, quamvis discessurum cognitio divina praescierit» (R 2257 2258). 276. Ratio theologica. i.° Praedestinatianismus est contra voluntatem salvificam universalem. 2.0 Reprobatio antecedens positiva antelapsaria reicitur, quia Deus non potest velle manifestationem iustitiae vindicativae, nisi praesupposito peccato; secus vellet peccatum ut medium, ac proinde intenderet illud. 3.0 Contra postlapsariam arguitur ex Rom 8,1 et Tridentino s.5 c.5 (D 729): «In renatis nihil odit Deus». Atqui se­ cundum reprobationem postlapsariam reprobi baptizati repro­ bantur antecedenter ad peccata personalia ob solum peccatum originale. Ergo Deus, secundum hanc sententiam, perseverat in odium quo primo oderat illos ob peccatum originale. Nempe peccatum originale non potest esse causa reprobationis ullius hominis, saltem positivae, praecise ut contractum, sed tantum ut perseverans usque ad mortem. 277. Probatur secunda pars. 1. Reprobatio antece­ dens, etiam negativa, opponitur voluntati salvificae universali, quia, ut ostensum est in th.23, non stat cum voluntate salvifica voluntas excludens a gloria, vel non eligens ad gloriam antece- L.l c.5 a.3. reprobatio antecedens, th.25 n.275-279 215 denter ad praevisa mala (imo et mera omissio talis voluntatis, si modo ponitur nova voluntas electiva immediate et efficaciter ad gloriam, ut omnino necessaria ad salutem). Ergo in hoc signo cessat affectus serius salutis circa reprobos. Ergo gratia sufficiens collata reprobis non est beneficium formale, quia non potest procedere ex serio affectu salutis. Confirmatur haec ratio. Reprobatio negativa, ut admit­ tere solent eius auctores, et re ipsa negari nequit in eorum systemate, est causa vel ratio cur negentur reprobis auxilia congrua, quibus infallibiliter salvarentur. Ergo revera auxilia incongrua quae illis conferuntur, dantur quia sunt inefficacia; nam inefficacia auxiliorum est medium prorsus necessarium ad consequendam exclusionem a gloria, decretam immediate (aut omnino consequenter) in reprobatione negativa. 278. 2. Reprobatio negativa in aestimatione morali aequivalet positivae, quia non est medium inter salutem et dam­ nationem. Ideo Prosper et Fulgentius, cum excludere volunt reprobationem antecedentem positivam, iis utuntur locutioni­ bus quae manifeste excludunt etiam negativam (v. supra n.275). S.Prosper ad septimam obiectionum vincentianarum, quas vocat «ineptissimarum quorumdam blasphemiarum prodigiosa men­ dacia»: «Quod Deus quibusdam filiis suis... ob hoc non det perseverantiam, quia non sunt a massa perditionis praescientia Dei et praedestinatione discreti», respondet: «ideo praedestinati non sunt, quia tales futuri ex voluntaria praevaricatione prae­ sciti sunt... illos ruituros propria ipsorum voluntate praescivit, et ob hoc a filiis perditionis nulla praedestinatione discrevit... eum non praedestinavit quia recessurum ab ipsa obedientia esse praevidit» 16. Perspicue ergo omnem non praedestinationem ad praescientiam demeritorum defert. 279. 3. Contra reprobationem negativam antelapsariam, saltem prout eam ponunt thomistae, argui potest ex eo quod ponant eam ut exclusionem a beneficio indebito ut possit ma­ nifestari iustitia vindicativa Dei. Atqui mera exclusio a bene­ ficio indebito non est apta ad manifestandam iustitiam vindicativam, nisi in quantum illa infert culpam; nam iustitia vindi­ cativa manifestari nequit nisi in punitione culpae. Ergo in hac sententia quaereret Deus ad finem manifestationis iustitiae, per illud medium, reprobationem negativam, culpam hominis ad hoc ut posset manifestari. Neque ex alia parte potest dici ullo modo bonum ac Deo expetendum quod aliquis excludatur 16 ML 51,158.160.167. 216 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I a gloria, etsi est beneficium indebitum, nisi ob culpam illius, si omnes homines ordinavit ad gloriam ut finem ultimum, et quidem ut unicum finem. Haec quae nervose arguit Billuart 17 contra explicatio­ nem Alvarez, valent etiam contra illum (qui, ut ipse tandem fatetur, non dissidet ab illis nisi in modo loquendi), nam etiam ille ponit Deum ex intentione manifestandi iustitiam excludere aliquos ab electione efficaci ad gloriam et ita permittit eos eorum fragilitati. 280. Contra reprobationem negativam postlapsariam pot­ est argui eodem modo ac contra positivam ex Rom 8 et Tridentino. Nam etiam in hac sententia ex odio in peccatum originale iam remissum reprobarentur renati. Multa certe re­ manent ex peccato originali in renatis, concupiscentia et mala vitae huius; sed, ut declarat Tridentinum l.c., remanent ad agonem et coronam obtinendam; ad quod certe pertinere non potest reprobatio negativa, quae a salute excludit. Ergo posita redemptione, ac voluntate salvifica manente post praevisum peccatum originale, hoc ut contractum nulli potest esse causa vel ratio immediata reprobationis ullius. Non inutile est notare omnes istos modos reprobationis negativae alios ab aliis thomistis acriter impugnari, ut oppositos S.Thomae, qui certe nuspiam reprobationis negativae meminit. luverit tandem animadvertere in systemate praedestinationis formalis ad gloriam ante praevisa merita et reprobationis antecedentis negativae, voluntatem salvificam universalem Dei tanto pondere praedicatam in Eccle­ sia, esse elementum prorsus inutile in declaranda providentia Dei super­ natural!; praedestinatis enim tota ratio salvationis constituitur in voluntate efficaci electiva; reprobis autem tota ratio providentiae devolvitur in re­ probationem negativam antecedentem. 281. Obiectiones. Contra primam partem arg. i.S.Petrus(i Petr 2,7s) dicit: Non credentibus... lapis offensionis et petra scandali his qui offendunt verbo, nec credunt, in quo et positi sunt. Non dicitur positos esse a Deo, sed a semetipsis, ut recte exponit Oecumenius: «Ad quod positi sunt, non dicitur quasi a Deo, quasi a Deo ad hoc essent destinati... sed qui seipsos aptaverunt vasa irae, eos secuta est et infidelitas, et in quem ordinem seipsos praeparaverunt, in hunc sunt po­ siti» 18. 2. Arguitur maxime ex Rom 9. Nego suppositum, nam in hoc capite non agitur de reprobatione a glo­ ria 19. Sententia generalis huius capitis, quod interpretandum est coniunctim >7 De Deo diss.9 a.9 § 2. 18 In h.l.: MG 119,534. ·Ε1 haber sido destinados a ello se refiere no a la indocilidad, sino al tropiezo» (Bover-Cantera, Sagrada Biblia, in h.l.) >’ Of. Toledo, Cornely, Lagrange, in h.l.; Prat, 1.300-321; V.Weber, Kritische Geschichte der Exegere des 9 Kapitels, resp. der Verse 14-23, bis auf Chrysostomus und Augustinus einschlisschlisch (Wurzburg 1889); Bover, La Teologia de San Pablo 234-251 ; La reprobaciôn de Israel en Rom 9,11: EstEcl 25 (1951) 63-82; Ceuppens, 232-253; A.Charue, L'in­ crédulité des juifs dans le N. T. (Paris 1929); Lange, 561, ac theologos initio notatos. L.l c.5 λ.3. reprobatio antecedens, th.25 n.279-282 217 cum io et ii, est non esse contra fidelitatem Dei promittentis, nec contra iustitiam Dei, quod iudaei ut populus non venerint ad fidem. Id probat Apostolus diversis locis V.T., quibus typice ostenditur efficacem electionem ad gratiam N.T. esse opus pendens ex gratuita Dei misericordia, non ex iure descendendae, aut ex operibus legis sine gratia, quam efficacem aliis largi­ tur, aliis non; ideo hi dicuntur indurari a Deo, permissive sc. Indurationem vero tandem in ipsorum iudaeorum culpam refert Apostolus 9,30-32 et 10; quia noluerunt recipere iustitiam ex fide, sed eam ex operibus legis ut talis habere voluerunt. Verum apprime animadvertere opus est quod c.n dicit S.Paulus, reiectionem Israel neque esse universalem, neque absolutam, neque perpe­ tuam, quia populus Israel tandem ad Christum veniet. Ideo iure 11,22 ait: Conclusit enim Deus omnia [iudaeos et graecos] in incredulitate, ut omnium misereretur. Ergo quae dicit Apostolus directe aptari non possunt ullo modo reprobationi individuorum, quae certe nulla ratione pertinet ad misericor­ diam erga eos. 20 Hoc tamen non impedit quominus possint principia hic ab Apostolo statuta ad providentiam supernaturalem erga singulos homines applicari. Sunt autem haec praecipua: a) initium salutis ex Deo est, qui liberrime sua dona confert; b) ante merita Deus nemini quidquam debet; c) post demerita potest omnino libere vel iuste punire, vel misericorditer ignoscere 21. Iam quaedam hoc capite dicta ita explicantur: a) lacob et Esau v.il-13 sumuntur ut typi electorum ad gratiam fidei et iudaeorum tunc ad eam non venientium; ante merita utriusque lacob eligitur ad promissiones prae Esau (Gen 25,23); post demerita lacob gratis misericorditer diligitur, Esau iuste punitur terra sterili (Mal 1,2-3). b) Ergo cuius vult miseretur, quem vult indurat v.18 permissive sc. conferens gratias et quidem magnas v.17.22, sed praevisas inefficaces ob culpam hominis, c) An non potest figulus facere ex eadem massa aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam? Non dicit S.Paulus ita Deum facere; sed si ita figulus facit, Deus non potest libere de donis suis disponere?, qua comparatione utitur saepe V.T. ut commendet humile obsequium erga Deum, d) In v.22 vasa irae apta in interitum, a semetipsis sc., sustinuit Deus in multa patientia, ut in ordinatio­ nem tandem illud deordinatum reducat; v.23 et (quod deest in Vulgata) vult ostendere divitias gloriae suae in vasa misericordiae, quae praeparavit in gloriam gratiae suae (intentive utique in gloriam caelestem, sed non dicit praecise efficaciter; quod si ita intelligi debet, non significatur quomodo haec ordinatio fiat); supplendum est si hoc facere Deus vult, quid respondere potest homo? v.20. 282. 3. S.Augustinus saepe docet totum genus humanum factum esse per peccatum originale massam quamdam damnatam; ex hac vero quidam liberantur seu separantur gratuita praedestinatione, ceteri in ea relinquuntur puniendi iusto Dei iudicio, eoque explicat reprobationem omnium damnatorum. Ergo docet reprobationem antecedentem postlapsa­ riam 22 (v.ex.gr. R 1447 1946 1949 2000). Nego S Augustinum tradere unquam reprobos omnes reprobari propter solum peccatum originale ut contractum, seu ob illud reprobari illos quibus aliquando dimissum est23. Loci qui adducuntur agunt de iis qui adhuc 20 Ceuppens, 243: Bover, l.c., 234; Prat, 300. 21 Bover, l.c.. 239-241: J.Gonzalez Ruiz, Justicia y misericordia divina en la elecdôn y reprobaciôn de los hombres: EstBibl 8 (1949) 365-377. 22 Ita multi post Iansenium; v. Rottmanner, o.c., de quo Dalmau, Notas criticas sobre la interpretaciôn de la doctrina agustiniana de la gracia: EstEcl 17 (1943) 1-31; E.Amann, Lucidus, Prédestinatianisme: DTC 9,1020-1024: 12,2804-2808. 23 I.Faure, In Enchiridion S.Augustini, notae in c.24.53.98 p.57.114.187, ubi accurate comparat doctrinam et interpretationem lansenii cum authentica doctrina augustiniana; Por- 218 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I infecti sunt peccato originis. Cum vero ut explicet reprobationem iustificatorum recurrit ad doctrinam de massa damnata, eosque iuste dicit in ea derelictos, eam sumit ut principium argumentandi contra semi-pelagianos, ne quaerantur de Deo cur alios eligat, alios non (R 1447); nam si poterat Deus sine iniustitia omnes homines in illa relinquere, non debemus conqueri quod alios extrahat omnino a massa damnationis, alios vero non nisi ad tempus, et sinat illos in illam quodammodo relabi, nempe non praecise in massam damnatam ob peccatum originale, sed simpliciter in massam damnatorum, quae iuste damnata erat ob solum originale; rationem enim positivam huius permissionis «inscrutabiliora» ait esse «iudicia Dei» (R 1949). Indicat propterea non causam moventem reprobationis istorum, sed causam de se sufficientem, ut sufficit pro parvulis mortuis sine baptismo; nec dicit in odium peccati originalis iam dimissi negari iis gratias efficaces, sed posita non collatione gratiae efficacis quam posset dare, eos permanere in odium peccato debitum. Praeterea peccatum originale vere est causa remota reprobationis, «inde incipit omnium reproborum damnatio», ut ait Bellarminus 24; quia ex con­ cupiscentia, quae manet in renatis etiam post remissum peccatum originale, oriuntur plura peccata hominum, atque ex ea fit ut secundam ordinariam providentiam multae ac magnae gratiae, quae conceduntur, inefficaces sint. Unde ex damnatione, orta saltem remote ex peccato originali, non sunt penitus discreti nisi praedestinati; ceteri permittuntur eius effectibus. 283. Contra secundam partem. 1. S.Thomas q.23 a.5 ad 3 doce praedestinationem ad gloriam ante praevisa merita et reprobationem ante­ cedentem; ait enim: «Voluit Deus in hominibus quantum ad aliquos quos praedestinat suam bonitatem repraesentare per modum misericordiae par­ cendo, et quantum ad aliquos quos reprobat per modum iustitiae puniendo... sed quare hos elegit in gloriam et illos reprobavit, non habet rationem nisi divinam voluntatem». Nego assertum. Et quidem si hoc loco doceret reprobationem anteceden­ tem, eam poneret non negativam, sed positivam, nam dicit Deum velle punire. Evidens est S.Thomam agere de praedestinatione complete sumpta, et de reprobatione prout in genere illi opponitur, ut patet ex toto articulo et fine responsionis: «Hoc enim esset contra iustitiae rationem, si praedestina­ tionis effectus ex merito redderetur, et non daretur ex gratia. In his enim quae ex gratia dantur, potest aliquis pro libitu suo dare cui vult plus minus, dummodo nulli subtrahat debitum, absque praeiudicio iustitiae». Ergo non agit de voluntate electiva ad gloriam praecise et formaliter accepta, nec de reprobatione antecedente. Dicit igitur Doctor Angelicus rationem genera­ lem seu conditionem requisitam ad hoc ut Deus potuerit aliquos reprobare, esse quod Deus potuit in iis repraesentare suam bonitatem per modum iustitiae puniendo, consequenter sc. ad eorum demerita (cf. a.3); quod autem elegerit hunc ordinem in quo hi salventur et illi damnentur, non habere rationem nisi divinam voluntatem. 284. 2. Argumenta adducta contra reprobationem negativam retor­ queri possunt contra nos. Nam posita praedestinatione gratuita ad actus salutares ipsaque praedefinitione virtuali, quibus negatur gratia efficax, ne­ queunt salvari ex voluntate Dei antecedente praevisa demerita. Difficultas ergo ex voluntate salvifica urgeret contra praedestinationem quolibet modo intellectam. talié, 2375-2376.2398-2408; Wirceburgenses, 254, et theologos ante relatos; A.Michel, Jansenius et Calvin ont-ils-tiré leurs doctrines prédestinatienncs de S. Paul ou de S. Augustin?: AmiClergé 70 (1060) 615-619. De gratia 1.2 c.t6. I..1 c.5 a.3. reprobatio antecedens, th.25 n.282-285 219 Nego antec. et rationem datam dist. In nostra explicatione quibus nega­ tur (potius non datur) gratia efficax nequeunt salvari ex voluntate Dei ante­ cedente, quae versetur circa ipsam gloriam, nego; ex voluntate antecedente quae versetur circa gratiam efficacem subdist. : ex voluntate absoluta antece­ dente, quae aequivalenter aut virtualiter dici possit intendere inefficaciam, et opposita sit voluntati salvificae antecedenti, nego; ex voluntate anteceden­ te, quae quatenus absoluta et efficax est, tantum statuit dare hanc gratiam quae de se ad consensum allicit, licet praevideatur dissensus futurus ex sola mala voluntate hominis, conc. Inst. Medium unice aptum ad salutem de facto obtinendam est gratia efficax. Atqui etiam in nostra sententia haec negatur reprobis, saltem ali­ quae, ante praevisa demerita. Ergo neque nostra expositio cohaereret cum voluntate salvifica. Dist. mai. Gratia efficax ab intrinseco est medium unice aptum ad salu­ tem, nego mai. et nego suppositum, dari talem gratiam; gratia efficax ab extrinseco et per relationem ad consensum praevisum (etsi non ex consensu ut in tractatu de gratia docetur), conc. mai. Dist. min. Negatur gratia efficax cum intentione ne quidem virtuali aut aequivalenti inefficaciae, nego min.; datur gratia cum sincera intentione consensus et mera permissione dissensus, conc. min.; ideoque proprie non negatur gratia efficax. Nego cons., nam vo­ luntas salvifica tantum postulat ut in collatione gratiae sufficientis nullo affectu opposito, antecedente praevisa demerita, sive formaliter, sive vir­ tualiter et aequivalenter, obruatur. Dices: Cur ergo Deus non dat omnibus gratias efficaces, cum possit; et quaenam est ratio distributionis gratiae efficacis aut inefficacis? Resp. Ad i quia Deus est dominus suorum donorum et manifestationis suae gloriae. Ad 2 quia vult et voluntas eius sanctissima est, nec revelavit consilia sua; O altitudo... quis enim cognovit sensum Domini? aut quis consiliariuseiusfuit?: Rom 11,33s. 285. Corollarium. Admitti nequit reprobatio a gratia efficaci; neque permissio peccati includi debet in reprobatione ut eius elementum, sed tantum ut quid praesuppositum. Aliqui ex auctoribus qui tenent praedefinitionem formalem aut quasiformalem actuum salutarium, loquuntur de reprobatione quadam a gratia efficaci 25. Plures tenentes reprobationem negativam illam constituunt in permissione peccati 26. Tandem interdum sermo est de subtractione gratiae efficacis in poenam peccati, sive personalis, sive etiam originalis. Verum haec non recte dicta videntur; cum his modis loquendi aliqua intentio inefficaciae subiaceat, quae cum mera permissione peccati stare nequit, ac sanctitati divinae non congruit. Permissio itaque peccati ita explicari debet, ut Deus in conferenda gratia quam praevidet inefficacem, mere permissive se habeat circa eius inefficaciam. Igitur voluntas intentiva efficax in hac permissione est tantum conferendi hanc gratiam in his adiunctis; et quidem intendendo affective ipsam efficaciam; secus gratia sufficiens non esset beneficium formale. Ideo Deus nunquam negat gratiam efficacem qua efficacem. Quod autem aliqui Doctores dicunt Deum in poenam peccati negare gratiam efficacem, ita tantum intelligi debet: Deus ob poenam peccati per­ sonalis maiores aut potiores gratias negat, quas praevidet utique efficaces futuras; sed eas non negat quatenus efficaces sunt, sed quatenus in sua entitate maiores sunt. Similiter, non quidem in poenam peccati originalis iam remissi, sed ob reliquias eius, accidet secundum cursum ordinarium naturae 25 Wirceburgenses, 255-260. 24 Billuart, l.c. 220 I.M.DALMAÜ, DE DEO UNO ET TRINO. I qui remansit ut n.282 notavimus, ut plures gratiae inefficaces sint; poterat quidem Deus extraordinario modo huic malo subvenire, sed ad id non tenetur ex providentia ordinaria etiam supernaturali. Tandem manifestatio iustitiae vindicativae ac cetera bona quae permisso peccato oriuntur, sunt quidem finis quem ex eius permissione intendit, sed non finis antecedenter et primario efficaciter intentus; secus Deus tandem intenderet culpam ut medium, ut arguebamus n.277. Itaque res hoc modo concipi debet: antecedenter ad permissionem culpae, quod Deus possit illam ordinare ad aliquod bonum non est nisi conditio praerequisita, non ratio quasi-motiva voluntatis divinae; finis vero manifestationis iustitiae, vel alia bona, non efficaciter intenduntur nisi post praevisam culpam. 286. Mysterium quidem est praedestinatio et reprobatio, «arcanum» vocat Tridentinum (D 805), quod homo perscru­ tari non potest, ideoque non debet (D 1645). Verum oportet non illud difficilius facere quam revera est. Maiorem autem hanc difficultatem invenimus in theoria reprobationis nega­ tivae et praedestinationis formalis ad gloriam ante praevisa merita, eo quod repugnantiam ponat inter duplicem volunta­ tem divinam, alteram salvificam universalem, alteram praedes­ tinativam et reprobativam, quam consequentem solo nomine, non re, statuere videtur; eoque tendit praecipue nostra argu­ mentatio in th.23 et 25. Non itaque ex capite libertatis hanc theoriam oppugnamus, cum libertas indemnis maneat, iam ex ratione generali, quod providentia divina necessitatem rebus non imponat, quod sal­ tem per scientiam mediam sufficienter explicari potest. Ideo huic difficultati, quae vulgo percellere homines videtur, faci­ le respondet illud proloquium: «si non es praedestinatus, fac ut praedestineris», quod quidem prout sonat absurdum plane est; verum non aliud est quam paradoxon ad hoc aliud ve­ rissimum exprimendum: «fac quod in te est, et es praedes­ tinatus». Nempe homini sufficit scire se, nisi libere cadat, quod cum gratia Dei, quae illi non deest, semper potest, si nempe oret et perseverantiam perseveranter petat, esse prae­ destinatum. «Hoc secundum fidem catholicam credimus, quod accepta per baptismum gratia omnes baptizati, Christo auxiliante et coopérante, quae ad salutem pertinent possint et de­ beant, si fideliter laborare voluerint, adimplere» (Arausicanum epil. D 200); «cum Deus... pro summa sua bonitate et clemen­ tia minime patiatur quempiam aeternis puniri suppliciis, qui voluntariae culpae reatum non habeat» (D 1677). Idque S.Au­ gustinus saepe docet: «Aliis paratum est: et vos alii estote, et vobis paratum est» 27. «Vult et ipse eligi? Fiat minor» 28, ac in media controversia cum semi-pelagianis: «Quanto minus 27 In Ps 126 n.5: ML 37,1671. 28 In Ps 136 n.18: ML 37,1772. L.l c.5 a.3. reprobatio antecedens, th.25 n.285-286 221 se liberabunt qui dicturi sunt: perseverantiam non accepi­ mus... quoniam potest dici: homo, in eo, quod audieras et tenueras, in eo perseverares si velles» 29 (R 1945). Tandem nostra sententia congruit naturae rationali et vo­ luntati salvificae universali antecedenti. Ideoque ostendit pro­ videntiam divinam maxime accommodatam naturis rerum, ita ut manifestentur ut sunt; ordo etiam supernaturalis naturam non mutat, sed elevat et perficit; idque eam connaturaliter cognoscere possumus posita hac providentia. 29 De correptione et gratia n.14: ML 44.923· LIBER II De Deo trino secundum personas CAPUT I De exsistentia mysterii Sanctissimae Trinitatis ARTICULUS I Errores oppositi et doctrina Ecclesiae 287. Notio mysterii Sanctissimae Trinitatis. Prima et simplicissima enuntiatio mysterii Sanctissimae Trinitatis id sta­ tuit: cum unicus sit Deus, ita ut repugnet dari plures deos sicut dantur plures homines, tamen tres sunt, Pater, Filius et Spiritus Sanctus, realiter distincti, qui sunt unicus ille Deus per identita­ tem realem. Cum autem id quo aliquid constituitur in quodam ordine entium vocetur essentia, substantia et natura; subiectum vero naturae intellectualis distinctum ab aliis vocetur persona, ideo in formulis fidei exprimitur mysterium hoc modo: in Deo datur una essentia vel natura, et tres personae; vel Deus est unus in natura, trinus in personis. Nomen autem Trinitas (graece τριά$) a s.II et III iam usurpatum *, designat simul quasi collective tres personas in unitate essentiae. Alios terminos, qui in declaratione et explicatione mysterii occurrunt, sequentia dabunt. Cum ulteriores propositiones ac definitiones dogmatis trinitarii propositae sint praecipue ut erroribus pullulantibus via clauderetur, opus est prius de iis agere. 288. Haereses et errores contra Trinitatem possunt ita distribui, ut patet ipsa enuntiatione mysterii: 1. Negatur vel destruitur, sive aperte sive indirecte, unitas naturae divinae, quo habetur quidam tritheismus. 2. Negatur vera Trinitas per­ sonarum in Deo. Id vero duplici modo valde diverso effici potest: aj vel quia negatur distinctio realis personalis inter Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, retenta tantum distine1 Nomen graecum Τριά$ repentur apud Theophilum Antiochenum, Ad Autolycum 2,15: MG: MG 6,1077 (R 180); latinum Trinitas adhibuit iam Tertullianus, Adversus Praxeam 2 : ML 2,156 (R 371). t.2 C.l A.I. ERRORES ANTITRINITARII. N.287-289 223 tione quadam minore, modali vel merae rationis; id profitetur monarchianismus et modalismus; b) vel quia negatur explicite vel implicite, aperte vel larvate, vera divinitas secundae et tertiae personae, quae propterea subordinantur primae, quae una sit verus Deus; id subordinatianismus. Oriuntur quidem hi errores ex ipsa difficultate mysterii et ex omnimoda confusione inter naturam et personam. Ta­ men de facto coniuncti sunt cum falsis notionibus de ipsa di­ vinitate. Primis enim saeculis christianis pervulgatae erant doc­ trinae emanatistae de eonibus atque intermediariis inter Deum et res creatas, ex philosophia stoica et neo-platonica partim derivatae, quas gnostici haeretici conati sunt aptare dogmati christiano2. Ex iis plures errores, non solum contra Trini­ tatem, sed etiam contra simplicitatem Dei et contra creatio­ nem orti sunt; adeo ut una doctrina trinitaria orthodoxa ve­ ram notionem Dei, ratione ac revelatione cognitam, indemnem servaverit. Cum autem revelatio mysterii Sanctissimae Trinitatis ma­ xime et praecipue in Christo Deo-homine et per ipsum facta sit, non mirum est primas haereses trinitarias esse simul christologicas. ac praecipuas controversias circa Verbum, secundam personam, versari 3. Nefas esse inde deduci circa solum Filium rem agi, quasi merum dualismum in divinis christiani profiterentur, ut quidam recentiores rationalistae ausi sunt pro­ nuntiare, satis sola expositione patebit4. Ceterum errores istiusmodi diverso valde modo ac saepe satis confuso propositi sunt; quod non est mirum, quia mys­ terium Sanctissimae Trinitatis, impervium licet rationi huma­ nae, revelationis luce clarissime propositum est. Ideo haere­ ses et errores, qui secundum naturalem rationem potius obvii viderentur, cito evanuerunt; dum molestiores ac diuturniores fuerunt controversiae, vel de sententiis quibusdam, aut illogicis, aut cum falsis philosophicis theoriis colligatis, vel de terminis adhibendis in expositione mysterii adeo captum men­ tis creatae excedentis. Quo tamen factum est, ut Spiritu Sancto gubernante, accuratior ipsius mysterii intelligentia in Ecclesia obtineretur. 289. Series chronologica errorum. Iam sub finem saec.I divinitatem Christi iudaizantes quidam negarunt, ut Ce2 V. Historias dogmatum a catholicis scriptas; J.Lebreton, Histoire du dogme de la Trinité (Paris 1927-1928) in introductione utriusque voluminis. 3 Lebreton, l.c. 4 Quae ex Pastore Hermae eruuntur pro identificatione Filii et Spiritus Sancti nullo modo apodictica esse v. apud Lebreton, 2,383 cum nota 2; J.Tixeront, Histoire des dogmes^ (Pa­ ris 1915) 1,127; P.Galtier, De Sanctissima Trinitate in se et in nobis (Paris 1933) 80 nota 2. 224 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I RiNTHUs et Ebionitae,. Eodem tandem plures gnostici saec.II reciderunt. Gnosticismus. magna haeresis quae primaevam Ec­ clesiam molestia affecit, licet proprie non sit trinitaria, magnum in historia huius dogmatis momentum habet, cum et inductis inter eones Verbo, Christo et Paraclyto testis sit doctrinae trinitariae ecclesiasticae, et theologiae evolvendae suis speculatio­ nibus momentum maximum habuerits. Marciqn, dualismum inter Deum V. et N. Testamenti inducit et, aliunde accusatur a S.Dionysio Romano quod «in tria principia monarchiam secat et dividit» (D 48). Exeunte saec.II et per saec.III pervulgatus est diversis for­ mis monarchianismus, ita dictus quia eius quasi tessera erat: «monarchiam tenemus», unicitatem nempe divini principii sal­ vare volentes, quam cum personarum Trinitate componere nesciebant. Theodotiani, asseclae utriusque Theodoti, coriarii et numularii, qui adoptianistae nunc a pluribus vocantur6, negabant divinitatem lesu; affirmabant autem in eo inesse virtutes quasdam divinas, Christum ac Spiritum, impersonales, seu personaliter a Patre indistinctas; ideo eorum systema iure monarchianismus dynamicus dictum est. Monarchianismumm odalisticum tenuerunt patripassiani, Praxeas, Noetus et Kleomenes, ita dicti quia unam perso­ nam dicebant Patrem ac Filium, ideoque Patrem in Christo passum esse. Notior modalista est Sabftttjjs 7, a quo sabellianismi nomine modalismus in posterum fere dictus est. Modalismo Pater, Filius et Spiritus Sanctus non sunt nisi tres modi quibus se manifestat unica persona divina, ut creator, ut apparet in Christo, et ut datur Ecclesiae et apostolis. Paulus Samosatenus maxime scientifice, ut videtur, modalismum cum negatione divinitatis Christi composuit; statuit enim in Deo unica persona distingui posse quodammodo rationem et sa­ pientiam; ideoque Verbum quidem a Deo proferri, verum impersonale ut est verbum humanum, quod in lesu puro ho­ mine peculiari unione habitaverit8. Eodem tempore exstitisse quosdam tritheistas et subordinatianos constat ex epistola S.Dionysii Papae; subordinatianismi suspecti multis sunt qui­ dam adversarii modalismi, ut Hippolytus et Novatianus. 5 De gnosticismo, praeter auctores Patrologiae et Historiae dogmatum et Encyclopedias theologicas, v. Lebreton, 281-121 ct praesertim A.Orbe, Estudios Valentinianos, I, IIet III: Hacia la primera teologia de la procesiôn dei Verbo, La uncion del Verbo (Roma 1958-1961). 6 Ita post Harnack multi, ut Tixeront, 1,349; Novatianus vero. De Trinitate 30: ML 3,94, inter monarchianos eos recenset; cf. I.Puic de la Bellacasa, De divinitate lesu Christi ex N.T. (Barcinone 1918) 7· 7 L.Duchesne, Origines chrétiennes 282; Tixeront, i,353-356; G.Bardy, Monarchia­ nisme: DTC 10,2194-2209; J.Heyns, Die Grondstruktur van die modalistie Triniteitsbeskoning (Kempten 1953). 8 Opera praecipua de Paulo Samosateno sunt: F.Loofs, Paulus von Samosara: TU 44,5 (Leipzig 1924); G.Bardy, Paul de Samosate: SpicSacrLov 4 (Louvain 1929). L.2 C.l A.l. ERRORES ANT1TRINITARII. n.289-291 225 290. Saec.IV ineunte prodiit strictior subordinatianisArius, e quo nomen arianismi, negavit directe Verbum divinum esse verum Deum, sed illud esse dixit primum ens creatum; ante saecula factum, sed initium habens durationis, in ordine ad creationem mundi; ideoque non genitum esse nec aeterqum 9· Eius posteriores asseclae, Eusebius Nicomediensis, Aetius et Eunomius, anomaei dicti sunt, quia Verbum dissimile Patri dicebant. Arianismo in Concilio Nicaeno dam­ nato, ex eius reliquiis iterum surgentibus prodiit etiam semiarianismus, qui totus in oppugnando verbo copsubstantialitjiis, (όμοούσιον) consistit 1 °. Inter semi-arianos, plures fue­ runt revera subordinatiani, saltem initio, cum negarent Ver­ bum esse perfecte Patri aequale, sed tantum ei consimile (όμοιοώσιον); alii vero de verbo tantum, ut videtur, litigabant. In media lucta ariana Photinus modalismum instauravit, docens Verbum insitum plane identicum cum Patre, diversum vero a Verbo prolatitio, qui est Christus n. Ex semi-arianis vere dictis prodiit subordinatianismus circa personam Spiritus Sancti, quem a Verbo creatum posuerunt pneumatomachi, duce praesertim Macedonio 12. Omnes hi errores in Concilio Romano (380) a Damaso Papa (D 83), et in Constantinopolitano I (381) damnati sunt. In Hispania saec.V~reliquiae sabellianismi a Prisciumano 13 inducti coexsistunt cum arianismo wisigothorum. Saec. VI monotheletae quidam et philosophi semi-christiani, ut Ioannes Philoponus, tritheismum professi sunt, dicentes Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse tria individua generis divini, sicut tres homines generis humani14. 291. Saec.XI et XII in controversia de universalibus errarunt circa Trinitatem nominalistae Roscellinus et Abaelakdus. Prior tritheismum, alter modalismum invexit; tenuit enim . ille tres personas esse tres substantias, sicut tres homines, · vocari tamen unum Deum ob perfectam eorum identitatemya4^~^' mus. 9 X.le Bachelet, Arianisme: DTC 1,779-1799; Tixeront, 2,14-31; Petavius, De Trinitate l.i c.7ss; J.Newman, The arians of the fourth Century (London 1876); J.Gwatkin, Studies of arianism (Cambridge 1882); J.Schwanne, Dogmengeschichte (Freiburg 1892) t.i § 24. t.2 § qss; Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles (Paris 1908) t.i et 2. 10 Le Bachelet, l.c., 1799-1849: Schwanne, Hefele, l.c.; J.Gummerus, Die Homousianische Partei bis zum Tode Konstantins (Leipzig 1900); G.Rasneur, L'homoiousianisme dans ses rapports avec l’orthodoxie: RevHistEccl 4 (1903) 189-206.411-431. 11 S.Epiphanius, Panarion haer 61: MG 42,373-382; Tixeront, 2,41: M.Chenu, Mar­ cel d’Ancyre: DTC 9,1993-1998; Th.Zahn, Marcellus von Ancyra (Gotha 1867); quae hie auctor profert accuratiori criticae subici debent. 12 Tixeront, 2,47-48; Bardy, Macédonius et les Macédoniens: DTC 9,1464-1478. 13 Le Bachelet, l.c., 1799-1849; Kunstle, Antipriscilliana (Freiburg 1905; Tixe­ ront, 2,231-243; Z.Garcîa Villada, Historia eclesidstica de Espana t.i p.2 (Madrid 1929) 91-145; Bardy, Priscillien: DTC 3.391-399; D’Alsè, Priscillien: RechScRel 23 (1933) 1-44· 129-175; J.Rivera, Doctrina trinitaria en el ambiente heterodoxo dei primer siglo mozdrabe: RevEspT 4 (1944) 195-210. 14 Galtier, 9. Teologia II 8 226 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I hic autem, appropriationes cum personalibus proprietatibus confundens, docuisse visus est Patrem, Filium et Spiritum Sanctum non esse nisi tria attributa divina potentiae, sapientiae et bonitatis. Inter realistas Gilbertus Porretanus. distinctione reali statuta inter naturam et personalitatem, de quaternitate in divinis incusatus est. Abbas Ioachim de Fiore unitatem mere collectivam et similitudinariam ponebat inter divinas per­ sonas 1S. Etsi praecipui protestantes doctrinam catholicam de Tri­ nitate professi sunt, prodiit saec.XVI inter eos unitarisflius et arianismus; ita Servet, Laelius et Faustus Socinus, e quo sociniani dicti sunt, ac plures in Transiivania, atque aliqui in Anglia 16. Saec.XIX rationalistae ac protestantes liberales reiciunt, ut patet, dogma de Sanctissima Trinitate; praecipue vero ne­ gant fidem Ecclesiae primaevam catholicam esse. Günther evqlutionismo hegeliapo Trinitatem explicare conatus_est, quo errores antiquos fere omnes confuse permiscuit, ac unitatem tantum formalem seu organicam inter personas admisit, quae tamen proprie non sunt in eius systemate nisi una persona absoluta l7. Mira quaedam protulit Rosmini de persona Verbi et Spiritus Sancti, quae damnata sunt18. Modernistae tandem saec.XX rationalistis prorsus consentiunt; nec Trinitas personarum in Deo, nec divinitas Christi, retineri possunt, nisi in quantum per has formulas affectus religiosus foveatur 19. 292. Documenta ecclesiastica de Sanctissima Trinita­ te. Superabunde constat doctrinam de Trinitate esse de fide divina, catholica et definita, ac semper proposita in symbolis et professionibus fidei. Praestat praecipua saltem ecclesiastici ma­ gisterii documenta referre. 15 T.de Régnon, Etudes de Théologie positive sur la Sainte Trinité 2 (Paris 1892) 54-108; Portalié, Abaelard: DTC 1,44-48; F.Vernet, Gilbert de la Porrée: DTC 6,1350-1358; P.Fournier, Etudes sur Joachim de Fiore et ses doctrines (Paris 1909); De Ghellinck, Le mouvement théologique du XIIe siècle (Paris 1914) 108-109.159-163; A.Landgraf, (Jntersuchungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Porrée: ZkathTh 54 (1930) 179-213; Ruf-Grabmann, Ein neuaufgefundenes Bruchstück der Apologie Abaelards (München 1930); I.Rôzycki, Doctri­ na Petri Abaelardi de Trinitate (Posnan 1938); A. Crocco, La teologia trinitaria di Gioacchino da Fiore: Sophia 25 (1957) 218-232. ΐί Le Bachelet, l.c., 1859-1860; Galtier, ii; Puig de la Bellacasa, l.c., 10-11; St.Dunin-Borkowski, Die Gruppierung der Antitrinitarier des 16 Jahrhunderts: Scho! 7 (1932) 481-523; A.Michel, Trinité: DTC 15,1766-1802. 17 Franzelin, th.18; Pesch, 604; Kleutgen, Die Théologieder Vorzeitt.i (Münster 1865) 33i-35o.363-379-435-46ï; E.Wînter, Günther (Anton): LTK 4,748-749· 18 D 1916: Michel, Rosmini-Serbati (Antonio): DTC 13.2317-2552. 19 Decretum Lamentabili et Encyclica Pascendi: D 2026-2031 2078-2079 2088-2099; Puig, l.c., 11-17; Arnou, 15. De theologia trinitaria orientalium «orthodoxorum», v. B.Monsegû, Sergio Bulgakof y sus teorias trinitarias: RevEspTeol 17 (i957) 47-77· De Theologia hodierna protestantica, C.Welch, The Trinity in contemporany Theology (London 1953). de quo Ch.Duquoc, Lumière et vie 30 (1956) 841-851. Modalismum tinitarium importare theoriam theologiae functionalis apud Cullmann ostendit L.Malevez, Nouveau Testament çt Théologie fonctionelle: RechScRel 48 (i960) 285-290. 1.2 C.1 A.l. ERRORES ANTITRINITARII. n.291-292 227 Definitiones proprie dictae. Concilium Nicaenum definit consubstantialitatem Filii Dei cum Patre, per additionem sym­ bolo verbi homousion et anathema arianismi (D 54); anathematismi S.Damasi (D 58-82); damnatio macedonianismi contra Spiritum Sanctum et aliorum errorum contra Trinitatem in Concilio Constantinopolitano I cum additionibus in symbolo de tertia persona (D 85 86); canon I Concilii Lateranensis sub Martino I (D 254); definitio Lateranensis IV sub Innocentio III (D 428 431-432); definitiones de processione Spiritus Sancti ab utroque in Concilio Lugdunensi II (D 460) et in Flo­ rentino (D 691 703-705). Symbola et professiones fidei. Universalia sunt Apostolicum (D iss), Nicaenum (D 54) ac Nicaenum-Constantinopolitanum (D 86) 20, Quicumque Athanasianum vulgo nuncupa­ tum 21 (D 39 40); professio fidei waldensibus proposita (D 420 421); symbolum Leonis IX (D 343 346); professio fidei Tridentina (D 994); professiones fidei orientalibus indictae (D 1083 1084 1459 1461 1468). Symbola particularia in universa Ecclesia recepta. Expositio fidei S.Gregorii Thaumaturgi (R 611); symbolum Epiphanii (D 13 14); plura symbola gallica et Hispanica adversus arianos et priscillianistas, ut Fides Damasi dicta (D 15), Clemens Trinitas (D 17 18), symbolum Concilii Toletani I et II (sive Libellus Pas­ toris D 19 38). Toletanum XI (D 275 284), XV et XVI (D 294 296) 22, et anathematismi Concilii Bracarensis (D 231 232). Damnationes peculiarium errorum: Abaelardi (D 368370 381), Gilberti Porretani (D 389-392), Abbatis Ioachim (D 431 432), Socinianorum (D 993), lansenistarum (D 15951597), Günther (D 1655), et Rosminii (D 1897 1915-1918). Tandem praeclaras expositiones dogmatis trinitarii tradunt epistola S.Dionysii Romani Pontificis in causa S.Dionysii Alexandrini (D 48-51) et Leo XIII in Litteris encyclicis Di­ vinum illud de Spiritu Sancto 23. Ob magnum rei momentum, probationes positivas doctrinae catholicae de Trinitate, eiusque ad rationem naturalem relationem, distinctis thesibus et articulis proponemus. 20 De symbolis apostolico ct Nicaeno, v. infra th.27.29. 21 De origine et auctore huius symboli plura scripta sunt, quin quidquam certum statui possit; v. Tixeront, Athanase (Symbol de SaintJ: DTC 1,2178-2187; B.Altaner, Patrologie (vers. ital. Torino 1940) 185. 22 Post Hahn, Bibliothek der Symbole (Breslau 1897) et Künstle, Antipriscilliana (Frei­ burg 1905); Einc Bibliothek der Symbole Forschungen 1 (Mainz 1910); conferri debent Garcîa ViLLADA, o.c., t.2 p.2,150-160; J.DE Aldama, El Simbolo 'Clemens Trinitas»: Greg 14 (1933) 485-500; Id., El Simbolo Toledano I: Analecta Gregoriana 7 (Roma 1934); J.Madoz, Le Symbole du XIe concile de Tolède: SpicSacrLov 19 (Louvain 1938); La Teologia de la Trinidad en los simbolos toledanos: RevEspT 4 (1944) 457-477· 23 ASS 29 (1897) 644-658. Praecipua capita huius encyclicae affert F.Cavallera, The­ saurus doctrinae catholicae (Paris 1920) 608-610.540-548.810 et D (ed.32) 3325-3331. < 228 I.M.DALMAÜ, DE DEO UNO ET TRINO. ARTICULUS I II Mysterium Sanctissimae Trinitatis in sacra Scriptura Cum mysterium Sanctissimae Trinitatis dictum sit a Sanc­ tis Patribus «substantia Novi Testamenti», quod Ecclesia explicitis verbis accipit, ac revelatio clara illius per Christum ad N.T. pertineat, praecipue ex eo probationem sumimus. Quid de revelatione illius in V.T. tenendum videatur in scholio tradimus. Thesis 26. Trinitas personarum in unitate divinae essen­ tiae probatur ex N.T. Franzelin, De Deo trino th.2-3; De Incarnatione, th.Sss; Galtier, Dc SS.Trinitate 33-36 ; De Incarnatione 12-67; Lebreton, Histoire du dogme de la Trinité t.i ; Ceuppens, Theologia biblica v.2 B; G.Bardy, Trinité: DTC 15.1571-1615; R.Arnou, De Deo Trino c.2; et catho­ licos S.Scripturac interpretes. La Mystère de la Sainte Trinité. I. Données bibliques: Lumière et Vie 29 (1956)! J.Isaac, La révélation progressive des persones divines (Paris i960); H.Lava­ lette, Dreifaltigkeit: LexThk 3.546-548. 293. Praenotanda. Vel leviter percurrenti N.T. evidens est ibi in divinis reponi, praeter Deum Patrem, Verbum seu Filium et Spiritum Sanctum. Nomina quibus divinae personae designantur haec sunt. Prima dicitur Pater, Deus, Deus Pater, Deus et Pater, Dominus Deus noster. Secunda Filius, Verbum, lesus, Christus, lesus Christus, Dominus, Dominus lesus, Domi­ nus lesus Christus, Dominus noster, Filius hominis, Filius Dei. Tertia Spiritus, Spiritus Sanctus, Spiritus Dei, Spiritus eius qui suscitavit lesum, Spiritus Christi, Spiritus veritatis promissionis sanctus, Spiritus sapientiae et revelationis, Paraclitus, Promissus Patris. Nomen Patris de Deo adest quinquagies in Synopticis (locis parallelis omissis) et centies ac bis in loanne. In Synopticis saepe nomen Patris rela­ tionem dicit ad homines, sive omnes, sive praesertim iustos (quod etiam in aliis libris N.T. habetur); haec autem revelatio momentum non parvum habet ut praeparatio clarae revelationis mysterii SS.Trinitatis; nam pater­ nitatem Dei adoptivam erga nos effert intimam dependentiam habere ab unione cum Filio Dei naturali *. Praeterea saepe etiam in Synopticis Deus peculiari modo dicitur Pater Christi; atque ita ut numquam in eadem linea collocentur Christus et homines relate ad divinam paternitatem. Ideo a S.Paulo dicitur Deus et Pater D.N.Iesu Christi Eph 1,3 etc., quod etiam affert S.Petrus 1 Petr 1,3. Significationem filiationis naturalis ac divinae locis quibus Christus di­ citur Filius Dei probabimus singillatim. Nomen Spiritus non est exclusivum tertiae personae, nam, ut usu patet, interdum significat ventum, animam humanam, angelum, interdum natu­ ram divinam Io 4,24. Etiam cum addito Sanctus non semper solam personam *♦ Lebreton, 261; Ceuppens, 71. l.2 c.l a.2. trinitas in N.T. TH.26 n.293-295 229 divinam denotat, sed etiam eius dona creata, quod ex contextu fere patere potest. Frequentius tamen in divinis est nomen proprium tertiae personae. 294. Non solum saepissime de his in N.T. singillatim agi­ tur, verum etiam frequenter, plus quam quadragies, simul con­ numerantur 2. Praecipui textus trinitarii sunt: Mt 3,16-17 (Mc 1,10-11; Lc 3,22) Theophania in baptismo Christi. Mt ?.S.iq .mandatum baptizandi. Lc 1,35 annuntiatio Incarnationis. Io 14,16.17.26; 15,26; 16,7-11.13-15 promissio Spiritus Sancti in sermone caenae. Act 2,33.38.39; 5,31.32 priores sermones Pe­ tri. Rom 8,9-11.14-17; i Cor 2,10-16; Eph 1,17; 2,18-22 actio divina in corde iustorum. 1 Cor 6,15-20 christiani tem­ plum Dei. i Cor 12,3-6 distributio carismatum. 2 Cor 13,13 benedictio et salutatio. Gal 4,4-6 missio Christi. Eph 3,14-19 oratio Pauli. Eph 4,4-6 unitas Ecclesiae. Tit 3,4-6 regeneratio nostra. Hebr 9,14 sacrificium Christi. Hebr 10,29-31 malitia apostasiae. 1 Petr 1,1-2 salutatio et benedictio. 1 Petr 4,14 exprobatio in nomine Christi. 1 Io 4,11-16 caritas. Hac sola re­ censione apparet quantopere reveletur tota religio et vita Chris­ tiana connexa cum mysterio Sanctissimae Trinitatis, quamque verum sit quod ex Patribus retulimus doctrinam de Sanctissi­ ma Trinitate esse «substantiam N.T.» Verum non contendimus ex his solis textibus singillatim sumptis, vel etiam ex illis praecipue probare revelatum esse mysterium Trinitatis. Praestat enim probare in complexu N.T. clare atque explicite diversis modis eius revelationem contine­ ri; nempe posito unicum esse Deum, quod iam in tractatu de Deo uno probatum est, a) Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse tres personas realiter distinctas, et b) unumquemque eorum esse verum Deum. Tandem aliquot textus trinitarios perpen­ demus. 295. Contineri in N.T. revelationem Trinitatis doctrina est omnium catholicorum et omnino in ecclesiastica praedica­ tione semper asserta et declarata. Sufficit verba S.Augustini et S.Thomae in memoriam revocare. «Omnium, dicit S.Augustinus, quos legere potui, qui ante me scripserunt de Trini­ tate, quae Deus est, divinorum librorum veterum et novorum catholici tractatores, hoc intenderunt secundum Scripturas do­ cere, quod Pater, et Filius et Spiritus Sanctus unius eiusdemque substantiae inseparabili aequalitate divinam insinuent uni­ tatem; ideoque non sint tres dii, sed unus Deus; quamvis Pa­ ter Filium genuerit, et ideo Filius non sit qui Pater est; Filius­ que a Patre sit genitus et ideo Pater non sit qui Filius est; 2 Textus trinitarios S.Pauli, v. apud Prat, Théologie de Saint Paul 2 7,157-165, et Bover, Teologia de San Pablo (Madrid 1946) 168-179. 230 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Spiritusque sanctus nec Pater sit nec Filius, sed tantum Patris ac Filii Spiritus, Patri et Filio etiam ipse coaequalis et ad Tri­ nitatis pertinens unitatem» 3. Doctor vero Angelicus ait: «Tem­ pore gratiae ab ipso Filio Dei revelatum est mysterium Trini­ tatis»: 2.2 q.174 a.6. Adversarii. Negant thesim, ut planum est, haeretici qui illi opponuntur. Praesertim nostris diebus rationalistae et modernistae doctrinam trinitariam alienam prorsus a N.T. con­ tendunt, eique diversissimas origines imponunt, ac praecipue in divinitatem Christi, utpote primum revelationis mysterii gres­ sum, impetum faciunt4. Quasdam eorum theorias in thesibus sequentibus breviter attingemus. Doctrina Ecclesiae. Nulla quidem explicita definitio de revelatione mysterii Sanctissimae Trinitatis in N.T. edita est, quippe quae non est necessaria; in praedicatione autem catho­ lica perpetuo asseritur, unde perspicua est mens universalis Ecclesiae. Propositiones modernistarum de divinitate Christi, in Decreto Lamentabili 27.28.31.62, explicite damnatae sunt (D 2027s 2031 2062). Valor theologicus. Thesis est critice et historice certa, ac de fide implicite saltem divina (qui revelat implicite dicit se revelare) et catholica. 296. Probatur thesis. Duplicem partem continet pro­ batio: A. Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt tres per­ sonae REALITER DISTINCTAE; B. Unusquisque eorum est verus Deus, qui unicus est. Probatio mysterii Sanctissimae Trinitatis ex N.T. duplici modo proponi potest: a) complexive et quasi-synthetice, propositis his quae de elementis quibus constat mysterium continet N.T.; b) singillatim et analytice, ex­ pensis quae diversi auctores, sive complexus auctorum de mysterio tradunt, Synoptici, S.Paulus, S.Ioannes, ceteri auctores. Hic alter modus, qui magis proprius est Theologiae biblicae et Historiae revelationis aut dogmatis, frequens est hodie. Priorem sequemur, ut aptiorem et congruentiorem trac­ tationi in Summa doctrinae theologicae. 3 De Trinitate l.i c.4: ML 42,824· 4 M.Nicolau, De revelatione Christiana, in hac Sacrae Theologiae Summa 15 (Matriti 1062) 428-446; R.Arnou, De Deo trino 15 refert quae in vulgus spargebat J.Turmel sub falso nomine Coui.ange et Krüger. l.2 A. c.l a.2. trinitas in N.T, TH.26 n.295-296 231 Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt tres personae realiter distinctae. Distinctio personalis includit realem distinctionem suppo­ sitorum sive subiectorum, et naturam eorum intellectualem; ideo utrumque probandum est: et Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse realiter distinctos, et esse supposita seu subiecta naturae intellectualis 5. Distinctio personalis inter Patrem et Filium clara est ipsis nominibus quibus significantur. Sed quoniam Filius est Christus, qui vocatur etiam Verbum, et in eo duplex est na­ tura, divina et humana, opus est ostendere distinctionem realem personalem inter ipsum et Patrem dari non tantum ratione hu­ manae naturae Christi, sed etiam secundum elementum divi­ num quod in eo est. Id autem praestatur in tractatu de Verbo Incarnato, cum probatur unica in Christo persona, eaque divi­ na 6. Verum praecipua probationis documenta hic etiam tradere debemus. Probamus igitur Christum secundum elementum di­ vinum, sc. Filium aut Verbum, esse realiter ac personali­ ter DISTINCTUM A PaTRE. 1. Christus est unicum subiectum, de quo divina et hu­ mana praedicantur. Atqui manifeste Christus exhibetur ut per­ sona et subiectum distinctum a Patre. Ergo Filius seu Verbum est in divinis persona distincta a Patre. Aliunde Patrem esse personam probatione non eget. Prob. mai. Io 1,18 Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris et divina enarrat, est Christus homo ubi «identitas personalis inter Verbum praeexsistens et Christum firmiter affirmatur 7. Io 8,58 dicit Christus: antequam Abraham fieret ego sum. Io 17,5: Clarifica me Pater apud temetipsum claritate quam habui priusquam mundus esset apud te. Phil. 2,6 Christus lesus erat in forma Dei. Min. patet ex toto N.T. et ex ipso nomine Filii. 2. Christus est Filius Dei proprie dictus, seu naturalis, quod in secunda parte probationis in demonstratione divini­ tatis Christi ostenditur. Atqui filius naturalis in quacumque natura est suppositum distinctum a Patre. Secundum lectio­ nem probabilem Io 1,18 habetur μονογενής θεός, unigenitus Deus 8. 3. Verbum est persona distincta a Deo (Patre). Nam Ver­ bum erat apud Deum, ττρός τον θεόν, Ιο ι,ι 9, quod in■ Arnou, 17-20. 6 J.Solano, De Verbo Incarnato, in hac Summa 34 (Matriti 1961) 35-37; I.Muncunill, De Incarnatione (Matriti 1905) 166-175. 7 Lebreton, 1,507. 8 Ceuppens, 226. 9 Lebreton, 419; Ceuppens, 212; J.Bonsirven, Epüres de St.Jean (Paris 1936) 79. 232 LM.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I dicat communionem vitae intimae cum Patre, ergo de duabus personis agitur. Praeterea Verbum caro factum est Io 1,14, ita ut nomen Christi sit Verbum Dei Apoc 19,13 et Verbum vitae i Io 1,1; atqui Christus est persona distincta a Deo Pa­ tre. Ergo. 297. Spiritus Sanctus est persona distincta a Patre Filio. Ad hoc probandum sufficit ostendere Spiritum Sanctum esse re distinctum a Patre et a Filio, et esse ens per­ sonale, seu subiectum se exhibens et operans ut ens naturae intellectualis. Neque opus est ut habeat operationes exclusive proprias; ut autem clarius eius distincta personalitas manifeste­ tur, quaedam divina opera ei appropriantur. et a Probatur. 1. Ex connumeratione adeo frequenti cum Patre et Filio, qui sunt personae distinctae, in textibus trinitariis, ut Mt 28,19; 2 Cor 13,13, qui indubii sunt. 2. Ex S.Ioanne. Distinctio personalis Spiritus Sancti lu­ culenter docetur in sermone caenae Io 14-16 10. Spiritus Sanctus est persona. Nam operationibus quae ei tribuuntur manifeste proditur ens personale, eodem prorsus modo atque Christus. Ita dicitur Paraclitus (passim) et qui­ dem alius 14,16, qui locum teneat Christi; mittitur, sicut mis­ sus est Christus 14,6.16; 16,13, et accipit scientiam 16,14; Spi­ ritus Sanctus docebit, suggeret, testimonium perhibebit, arguet, inducet in omnem veritatem, loquetur, audiet (loquitur, audit), annuntiabit omnem veritatem, clarificabit 14,26; 16,8.13-15 (cf. Io 5,6), quae omnia dicuntur de Christo 3,11-13; 8,38; 17,4; 5,i9ss; 7,16; 8,26.40; testimonium perhibebit ut Apostoli 15,26-27, quo postremo loco apparet Spiritum Sanctum testantem alium esse ac apostolos testantes. Spiritus Sanctus est distinctus a Patre et Filio. Nam datur a Patre, mittitur a Patre rogatu Filii et ab ipso Filio, et qui­ dem cum Filius redierit ad Patrem; docebit quae dixit Filius et testimonium perhibebit de Filio, ipsum clarificabit, de ipso accipiet, arguet mundum de peccato in Filium, procedit a Patre 14,16-26; 15,26; 16,7-11.13-15. 298. 3. Ex S.Paulo eodem fere modo ostenditur H. Spiritus Sanctus est persona. Etenim testimonium reddit, adiuvat infirmitatem nostram, postulat pro nobis, desiderat Rom 8,16.26.27, clamat Gal 4,6, manifeste dicit 1 Tim 4,1, scrutatur profunda Dei 1 Cor 2,10, distribuit carismata prout vult 1 Cor 12, 10 Lebreton, 534; Galtier. 57-59. 11 P.van Imschoot, Bibclsch Woovdcnboeck (1941); v. Geest (heiligej. l.2 c.l a.2. trinitas in n.t. th.26 n.296-298 233 4-6, contristari potest Eph 4,30, mittitur in corda nostra Gal 4,6, habitat in nobis nosque sumus templum eius Rom 8,9.11; i Cor 3,16; 6,19; 2 Tim 1,14; quae de eo dicuntur ut de Christo et de Deo Rom 8,10.34; 1 Cor 3,16; 14,25; 2 Cor 6,16. Est distinctus a Patre et Filio. Nam est a Deo 1 Cor 2,12, mittitur a Deo Gal 4,6, diffunditur a Deo per lesum Christum Tit 3,6, dicitur saepe Spiritus Dei 1 Cor 2,14; 3,16.11; 7,40; 12,3; 2 Cor 3,3; Eph 3,16; Rom 8,9, et Spiritus Christi, inter­ dum iisdem locis ut Rom 8,9; Eph 3,16; et alibi 2 Cor 3,17s; Gal 4,6; Phil 1,19; qui modus loquendi complexive sumptus, et supposito agi de ente personali, manifeste prodit distinc­ tionem personalem ab utraque persona cuius Spiritus dicitur. 4. Ex Actibus Apostolorum, qui liber dictus est Evan­ gelium Spiritus Sancti, et describit actionem eius in corpore Ecclesiae, ut S.Paulus quam exercet in vita interiori super­ natural!. Personalitas Spiritus Sancti perspicue exprimitur dum de­ scribitur ut auctor et rector totius activitatis Ecclesiae primae­ vae 12. Ipse dat eloqui apostolis 2,4; mentiri Petro est mentiri Spiritui Sancto 5,3-4; est testis simul cum apostolis 5,32; lo­ cutus est per os David 1,16 et per Isaiam 28,15; dicit 21,11; ipse dirigit missionem Philippi, dicens 8,29.39; de Cornelio dixit Petro: ego misi illos 10,19-20; 11,12; in missione Pauli et Barnabae dixit discipulis 13,2, et mittit illos 13,4; iis vetat et non permittit praedicare quibusdam locis 16,6-7; protestatur Pau­ lo 20,23; ipse ponit episcopos 20,28; decretum Hierosolymitanum dat Spiritus Sanctus cum discipulis 15,28. Distinctio Spiritus Sancti a Patre et a Filio docetur ubi vocatur Spiritus Domini et lesu 5,9; 8,39; 16,7, et dicitur dari a Deo 5,32; effundi a Christo 2,33; Deum unxisse Christum Spiritu Sancto 10,38; Spiritum ponere episcopos regere Ecclesiam Dei (Christi) 20,28; tandem ubi dicitur Spiritus Sanctus obiec­ tum doctrinae specialis ante baptismum 19,1-7. 5. Ex EvANGELUS SYNOPTICIS. Spiritus Sanctus exhibetur ut persona. Simeon enim ac­ cepit responsum ab illo Lc 2,26; Christus exsultat Spiritu Sancto Lc 10,21; Spiritus loquetur in discipulis Mt 10,20; Mc 13,11; docebit quae debent loqui Lc 12,12; blasphemia in Spiritum Sanctum confertur cum blasphemia in Christum Mt 12,31-32 (Mc 3,28-30). Distinctio a Patre et Filio satis apparet in baptismo et tentatione Christi Mt 3,16; 4,1 (Mc 1,10.12; Lc 3,22; 4,1, lesus plenus Spiritu Sancto agitur a Spiritu). 12 Bover, 179-197.202-204; Lebreton, 43S-437; Galtier, 40,43. 234 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 299. Loci adducti ex formula baptismal!, ex S.Ioanne et ex Actibus Apostolorum indubii sunt omnibus catholicis pro distinctione personali Spiritus Sancti a Patre et a Filio. Verum sunt auctores, quibus res non adeo pateat apud S.Paulum et apud Synopticos 13. Tenendum tamen est ex his etiam certum argumentum fieri posse. a) S.Paulus i.° distinctionem inter Spiritum Sanctum et Patrem et Filium clare statuit locis adductis 14. Spiritus enim Dei et Christi, qui a Deo mittitur, qui testimonium reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei et cohaeredes Christi Rom 8,9.11.16-17, manifeste distinctus est a Patre et a Filio. 2.0 Dicta de Spiritu Sancto nequeunt intelligi de mera personificatione virtutis divinae, neque de solo dono creato, neque de intellectu Patris. Non primum, nam personificatio poni non debet, nisi clare constet, ut de pec­ cato aut lege Rom 7,17-23, neque adeo frequens est; iam Spiritus Sanctus saepissime et in adiunctis valde diversis inducitur ut persona. Non alterum, nam etsi verum est saepe nomen Spiritus significare etiam donum creatum, haec non quadrant cum distributione donorum, nec cum missione, quae de Spiritu Sancto dicuntur. Non tertium, nam comparatio instituta 1 Cor 2, 10-ii cum spiritu humano non adducitur ad modum declarandum quo Spiritus se habeat ad Deum, sed tantum ut explicetur Spiritum profunda Dei scrutari posse 1S. 3.0 Tandem formulae Trinitariae frequentes sunt apud S.Paulum i Cor 12,4-6; 2 Cor 13,13 etc.; iam in ipsis distinctio personalis perspicua est, atque in ipsis eadem distributio munerum seu actionum inter divinas personas traditur, quam exhibent alii textus qui de solo Spiritu agunt. Quae vero rationalistae obiciunt pro identificatione Spiritus et Christi in solvendis difficultatibus attingemus. b) Synoptici loquuntur, etsi minus frequenter, ut S.Ioannes, Mt 10,20; Mc 13,11; Lc 12,12, iique textus quoque trinitarios habent; eodem ergo modo intelligi debent. Locus praesertim de blasphemia in Spiritum Sanctum, Mt 12,24-32; Mc 3,22-30; Lc 11,15-22; 12,10, manifeste prodit notam per­ sonalem Spiritus ut distincti a Christo et a Patre; ac Beelzebub, in cuius nomine blasphemabantur iudaei Christum signa operari ac daemonia eicere, quid apud iudaeos erat plane personale. B. Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt verus Deus. 300. Primam personam, Patrem esse verum Deum pro­ batione non indiget. Dicitur Pater Deus vivus Mt 16,16; ille est solus (unus) verus Deus Io 17,3; Dominus caeli et terrae Mt 11,25; ei om‘ nia praedicata divina tribuuntur et quae de divina natura re­ velata sunt in V. et N.T.; in solo sermone montano Mt 5-7 docetur summa Patris perfectio, omniscientia, paterna erga om­ nes providentia, necessitas implendi eius voluntatem ut ad vitam possit quis ingredi, ad eum orationes dirigendi etc. Imo nomen Dei, ό θεός, ita specialiter Patri tribuitur, prae­ sertim in scriptis apostolicis, etiam in textibus trinitariis, ut de Eo per appropriationem dicatur, quod, ut suo loco nota13 Cf. Lebreton, 374-377; Galtier, 36-39. 14 Ceuppens, 176, ait «nullum dubium circa characterem personalem Spiritus Sancti remanere potest». 15 Galtier, 44. l.2 c.l a.2. trinitas in N.T. TH.26 n.299-302 235 tur 16, in eo fundatur quod Pater est in divinis principium aliarum personarum; quare in Eo manifestatur peculiari modo ratio divinitatis, qua Deus est principium aliarum rerum. 301. Divinitas Christi pervadit revera totum N.T., paedagogice quidem ac diversis modis proposita ab ipso Christo homine dictis et factis, ac testimoniis apostolicis. Neque sola propositio abstracta lesus Christus est verus Deus asserenda erat (etsi neque haec abest); sed plures ac ineffabiles relationes quas Christus habet, ut Deus et ut homo, ad Patrem et ad homines, propter quos redimendos ac sanctificandos humani­ tatem habet, vivido modo ac vitae religiosae informandae et fovendae accommodo proponi debebant; quo vividior multo ac luculentior est manifestatio Christi de se ipso ac de sua divinitate. Animadverti quoque debet strictissimus monotheismus qui proprius est revelationis V.T., qui utique in N.T. confirmatus est. Ideo excluditur a limine tam e Sacra Scriptura quam a mente iudaeorum quaecumque divinitatis minorata aut degradata participatio, quam systemata philosophico-religiosa intrudebant, et qua polytheismum religionis popularis scientifice explicabant. Notat S.Ioannes Chrysostomus: «Si enim statim dixisset: Audistis quia dictum est antiquis: Ego Dominus Deus tuus, et praeter me non est alius; ego autem dico vobis, ut me adoretis sicut et illum, id effecisset ut omnes illum quasi furentem habuissent» 17. Testimonium vero Christi de se ipso eo maiorem valorem habet, quod humillimus ac demississimus erga Pa­ trem et erga homines se semper praebuerit. Pulchre et vere advertit Lagran­ ge: «Evangelium non intelliget, qui non conetur profundam lesu humilita­ tem penetrare» ls. Cum in tractatu De revelatione Christiana 19 critice et apologetice expen­ sum sit testimonium Christi de sua divinitate, illuc lectorem remittimus pro hac praecipua parte probationis, breviter eam complectentes. 302. Probatur. 1. Ex Evangeliis synopticis. a) Christus exhibetur ut centrum ac finis vitae religiosae et moralis, quod est proprium solius Dei. Ipse enim sibi potes­ tatem tribuit legislativam aequalem divinae, perficiens legem a Deo datam, atque ex ea aliquid revocans, ut repudium et legem talionis; Ego autem dico vobis Mt 5,21-42; est dominus sabbati Mt 12,8; est index vitae moralis et religiosae, imo iudex universalis Mt 9,3-6; Le 7,48-50; Mt 13,415s; 25,315s; 26,64; est centrum amoris et obiectum vitae religiosae omnium exigens renuntiationem Mt 10,27-39; 16,24 (Lc 14,26-27); peccatrici 16 V. infra n.552. Ceterum etiam 6eos sine articulo in N.T. significat veram et unicam divinitatem, Ceuppens, 212. 17 In Matthaeum homilia 17,1: MG 57.255; cf. Lebreton, 480. 18 Evangile selon Saint Marc 140. 19 M.Nicolau, De revelatione Christiana, Le., 428-445. 236 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET THINO. I dimittuntur peccata quoniam dilexit lesum Lc 7,47; exigit sibi fidem sub poena damnationis Mt 10,33; beatus est qui male­ dictus sit propter eum Mt 5,11 20. b) Christus scientiam divinam sibi tribuit, novit enim Pa­ trem, sicut Pater eum novit Mt 11,27; Lc 10,22, qui locus a rationalistis ioannaeus dictus est. Id est magnum mysterium quod Pater revelavit parvulis, omnia tradita esse Filio a Patre Mt 11,26-27, Lc 10,21-22 21. c) Christus est Filius Dei proprius, carissimus, verbo na­ turalis 22. Id Pater sollemniter declaravit in baptismo et in transfigu­ ratione Mt 3,17; 17,5; Mc 1,11; 9,7; Lc 3,22; 9,35: hic est (tu es) Filius meus dilectus, ό υίό$ μου, ό άγαττητός. Haec lo­ cutio numquam in N.T. de filio dicitur latiore sensu, aut de filio adoptivo, sed tantum de filio naturali, atque aequivalet voci hebraicae iahid, unicus, unigenitus 23. Lectio quae Lc 3, 22 in paucissimis codicibus irrepsit ex Ps 2,7 ego hodie genui te, sensum non mutat, ut patet ex locis N.T. ubi revera adhi­ betur Act 13,33; Hebr 1,5; 5,5. Hoc autem nomen, et quidem eadem propria significatione sibi tribuit Christus; qui certe saepe docet discipulos Deum eorum esse Patrem, at numquam se illis in filiatione coniungit, sed semper ab illis se distinguit dicens Deum Patrem suum Mt 7,21; 10,32; 11,27; 12,50; 15,13; 16,17; 18,10-35; 20,23; 25,34; 26,53; Lc 2,49; 10,22; 22,29; 24.49 24· Verum adsunt peculiares Christi declarationes de sua di­ vina filiatione. 303. Mt 16,16-17 confessio Petri Tu es Christus Filius Dei vivi, συ εΐ ό χριστό;, ό υΙό; του θεού, του ζώντος laudatur a Christo ut ex revelatio­ ne Patris accepta 25. Manifestum est testimonium Petri non esse de sola, ut aiunt, messianitate, nempe de sola ratione legati divini, quam sine dubio apostoli iam agnoverant, quin peculiarem Patris revelationem exspectarent (cf. Mt 8,29; 9,1-8; 14,33 ac locos parallelos), sed de vera filiatione Dei naturali et proprie dicta, quae revera inclusa erat ex revelatione V.T. in dignitate Messiae, etsi non adeo clare proposita. ludaei enim noscere po20 I.Puig de la Bei.lacasa, De divinitate lesu Christi ex N.T. (Barcinone 1919) 39-41; Galtîer, De Incarnatione 29-33. 21 Nicolau, 437: L.de Gradma’son, Jésus-Christ: DAFC 2.1351; Lebreton. 307-308: «Cette parole suffirait à elle seule à déterminer le dogme chrétien...·, not. D 501-508; H.SchuMACHER, Die Selbstoffenbarung Jesu bei Mt. 11,27 (Le 10,22) (Freiburg 1912). 22 P.Richard, Fils de Dieu: DTC 5.2390-2395; H.Lesetre, Fils de Dieu: DB 2,22532355; B.Jansen, Die Gottheit Christi bei der Synoptiker: ZkathTh 33 (1909) 248-272; P.Batif­ fol, L’enseignement de Jésus (Paris 1910; Lebreton, 300-330; H.Schumacher, o.c. 23 R.Kittel, Theologisches Wôrterbuch zum N.T. 113-129; L.Marchal, Evangile de S.Luc ed.Pirot (Paris 1935) 60; Lebreton, 268; Ceuppens, 59-60. 24 Galtîer, De Incarnatione 34-59; Puig de la Bellacasa, o.c., 42-44· 25 Nicolau, 439-440; Lebreton, 316; Bover, El Evangelio de San Mateo (Barcelo­ na 1945) 328-332; L.Kôster, Unser Christusglaube, Das Heilandsbild der katolische Théologie (Freiburg 1937); Prat, Jésus-Christ (Paris 1933) 1.460; H.Dieckmann, De revelatione 697699; Ceuppens, 79-95. l.2 c.l A.2. trinitas in Ν.τ. th.26 n.302-304 237 tuerunt ex V.T. Messiam esse verum Deum; tamen id de facto non perce­ perunt. Ideo Messiam non appellabant Filium Dei, saltem communiter, sed potius .filiutn David, aut regem Israel, aut prophetam 26. Ideo sensus con­ fessionis Petri est: Tu es Messias, qui est Filius Dei viventis. Id confirmant adiuncta omnia et consequens paulo post theophania in transfiguratione. In parabola de vinitoribus Mt 21,33-46; Mc 12,1-12; Lc 20,9-19 Christus in domo Dei se praebet ut in familia filius unicus carissimus, τόν υΙόν μου, του άχαττητόν, in oppositione ad prophetas, quos servos dicit (omnis creatura essentialiter est serva Dei), qui tamen filii Dei erant sensu latiore 27. Iniudiciocoram CaiphaMt 26,62-66; Mc 14,60-64; Lc 22,66-71 adiurationi iudicis Adiuro te per Deum vivum ut dicas nobis si tu es Christus Filius Dei benedicti, affirmative respondet Christus, addens gloriam sedentis ad dexte­ ram Dei (Ps 109,1) et venientis in nubibus caeli. Ubi notandum est ex Lc in iudicio matutino duplicem esse distinctam Caiphae quaestionem: Si tu es Christus dic nobis, et, postquam lesus locutus est de sede a dextris virtutis Dei, Tu ergo es Filius Dei? Id summae blasphemiae mortis dignae tribue­ runt sanedritae; atqui sola dignitatis messianicae attributio tam horribilis blasphemiae notam ne apparenter quidem habere poterat28; nec nomen Filii Dei mere messianicum erat; et Caiphae interrogatio significationem perspicuam secum ferebat dictorum Christi in controversia nuper in tem­ plo habita Mt 22,41-46; Mc 12,35-37; Lc 41,44, cum silentium imposuit iudaeis, interposito Ps 109,1, ubi David in Spiritu vocat Messiam Dominum, cum sit filius eius 29. d) Tandem iam apud Synopticos reperiuntur dicta de Christo quae in V.T. de lahve clare agunt. De loanne Baptista ut praecursore Christi dicuntur Mt 3,3; Mc 1,2s; Lc 7,27; Mt 11,10; Lc 3,4s; quae Is 40,3 et Mal 3,1 de eo qui parare debebat viam Domini; Christus est ergo lahve. Ipse Christus in quaestione de ieiunio Mt 9,14s; Mc 2,18-20; Lc 5,33-35 vocat se sponsum; iam in V.T. sponsus populi Israel est Deus 30. 304. 2. Ex S.Paulo. S.Paulus luculenter divinitatem Christi proponit iisdem doctrinae capitibus 31. a) Christus est centrum vitae religiosae. Est enim vita fidelium Coi 3; Gal 2,20; per baptismum in nomine Christi Act 19,5, id est per consecrationem ad Christum, Christum induunt Gal 3,27. Vita religiosa est in Christo lesu, qua formu26 Quod mordicus tenebant prius rationalistae et modcrnistae, nomen Filii Dei non significare nisi terrenam messianitatem (cf. Loisy, L'Evangile et ΓEglise 1908, 74) egregie in antecessum refutaverat Franzelin (De Verbo incarnato th.3), et cum eo melioris notae catholici; tandem evidentia nimia constrictus agnoscere debuit ipse Loisy falsitatem suae prioris sententiae (Les Evangiles synoptiques 1923 2,3-4) cum Holtzmann, Dalman et aliis; neque aliud iam reperit effugium quam desperatum negandi authentiam textus. 27 Lagrange, Evangile de S.Marc (Paris 1911) 291; J.Huby, Evangile de S.Marc (Pa­ ris 1924) 271; S.Gozzo, Disquisitio critico-exegetica in parabolam de perfidis vinitoribus (Roma 1930) 66-87; Ceuppens, 95-99· 28 Cf. H.Strack-P.Billerbeck, Kommenlar zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch (1922) 1,1017; Lebreton, La vie et l’enseignement de J.C. (Paris 1935) 2,380; Kôsters, o.c., 134-135; Ceuppens, 99-103. 29 Lebreton, 328. 30 PüIG DE LA BeLLACASA, 45. 31 De hoc argumento consuli possunt omnes fere catholici auctores qui de S.Paulo egerunt. 238 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I la 164 locis idem significat ac esse in Spiritu, quem esse quid divinum manifestum est. Ut notum est, nomen lahve tetragrammaton nolebant iudaei ob reverentiam pronuntiare; ideoque ubique legebant Adonai, Dominus. Inde factum est ut nomen Dominus notam nominis divini haberet, cum de rebus religiosis sermo erat. Ergo quod hoc nomen simpliciter ut nomen lesu Christi proprium per­ petuo a S.Paulo adhibeatur (86 locis) 32, ut iam in Actibus Apostolorum reperitur, manifestum est testimonium verae di­ vinitatis in eo agnitae. Relationes hominis ad Deum in V.T. dicuntur ab Apostolo relationes ad Christum, ut invocare nomen Domini loel 3,32; Rom 10,9.13; ideo summa praedicationis apostolicae et con­ fessionis fidei salutaris est Christus Dominus Act 16,31; Rom 10, 9; 2 Cor 4,5 33. b) Attributa et operationes divinae de Christo praedican­ tur: praeexsistebat ante mundi creationem, ac in eo omnia sunt condita eaque conservat Coi 1,15-17; Hebr 1,2.3.10-12, ubi de Christo dicit Ps 101,26-28 manifeste divina; missus est a Deo cum ex muliere factus est Gal 4,4-5; adoratur ab angelis Hebr 1,6; coram eo omne genu flectitur Phil 2,10-11; rex universi supra angelos a dextris Dei sedet Hebr 1,13 (Ps 109,1) 34. 305. c) Christus est Filius Dei proprius et naturalis: nomen Filii Dei ita proprium Christi est, ut nomen Dei sit Deus ac Pater Domini nostri lesu Christi 1 Thess 1,1.10 ac ita passim; est autem Christus Filius proprius Rom 8,32, in oppositione ad eos qui per ipsum fiunt filii Dei adoptivi Rom 8,15; Gal 4,5; Filius est splendor Patris et figura substantiae eius Hebr 1,3 adeo supra angelos ut Fiili nomen ei uni datum sit Ps 2,7; tandem est primogenitus omnis creaturae Coi 1,15, genitus nempe ante omnem creaturam et ut dominus creatio­ nis, ut heres ac primogenitus in familia totius universi 35. Testimonia haec adeo illustria sunt, ut iure dicat Lebreton prologum S.Ioannis vix clariorem esse pro divinitate Christi36. Praesertim c.i Ad Hebraeos demonstrationem praebet iudaeorum menti valde accommoda­ tam, quae in controversia cum arianis magnum habuit momentum. Incipit auctor asserens veram divinitatem et filiationem naturalem Christi; v.2 Christus est Filius, quod nomen vlôs est illi quasi nomen pro­ prium, sicut Dominus Κύριο; in ceteris epistolis. Est heres seu dominus 32 Prat, 2,137-147; Lebreton, 405-412; cf. accuratam inquisitionem de nomine Domi­ ni, ibid., 354-369· 33 Arnou, De Deo trino 21-23. 34 Prat, 2,155-156. 33 Cf. Bover, Teologia de S.Pablo (Madrid 1946) 307-311. qui harmonice coniungit interpretationes A.Durand, Le Christ tpremier-ne·: RechScRel r (1910) 56-66, et F.Prat, 1,400-401; 2,196-197. 36 Prat, 1,436-444; Lebreton, 445-448; Bover, o.c., 297-307. l.2 c.i a.2. trinitas in N.T. TH.26 n.304-306 239 universorum. Eius natura et origo v.3 describitur. Est splendor gloriae άττά/αυσμα τή; δόξη; (cf. Sap 7,26), irradiatio maiestatis radiantis Dei (lu­ men de lumine), quod consubstantialitatem et aeternam generationem con­ tinet, et figura substantiae eius χαρακτήρ τή; ύττοστάσεω; αύτον sigillum substantiae seu esse divini, ut imago perfecta Dei, ubi distinctio a Patre docetur; ac notandum est dicere S.Paulum Filium esse, non habere, impres­ sionem substantiae divinae 37. Tandem actiones divinae Filio tribuuntur: per quem fecit et saecula v.2; creatio sc. est a Patre sed per Filium, qui a Patre accepit naturam et activitatem; demum conservatio v.3 portansque omnia verbo virtutis suae, seu verbo suo potenti (omnia in ipso constant Coi 1,17). Ideo honores divini ei tribuuntur, sedet ad dexteram maiestatis in excelsis (Ps 109,1), aequalem habens gloriam ac Deus. Eam comprobat ex V.T. ob eminentiam supra angelos. Iam V.4S ex nomine Filii Ps 2,7 et 2 Reg 7,14, quorum sensum aut litteralem aut typi­ cum exponit. Dein ex eo quod adorandus sit ab angelis v.6, ubi locum plane divinum Ps 96,7 dicit de Christo. Tandem ex officio, angeli sunt minis­ tri v.7,14, cum Christus sit Rex et Deus sedens a dextris Dei Ps 44,7-8; Ps 109,1 ubi Deus 6 θεό; in vocativo bis applicatur Christo v.8s: Ad Filium autem: Thronus tuus Deus... propterea unxit te, Deus, Deus tuus... Ideo attributa divina, creatio, aeternitas et immutabilitas, expressa Ps 101,26-28, transcri­ buntur ut simpliciter dicta Filio. 306. d) Tandem, etsi nomen Dei Paulus Patri appro­ priât 38, tamen variis locis Christum Deum proprie dictum ap­ pellat. Christus est Deus qui acquisivit Ecclesiam sanguine suo Act 20,28. Christus est super omnia Deus benedictus in saecula Rom 9,5; Tit 2,14 dicit S.Paulus nos exspectare epiphaniam magni Dei et Salvatoris nostri lesu Christi; Christus tandem ante Incarnationem erat in forma Dei; ius habebat ad honores divinos quibus se voluntarie exspoliavit, atque eos Deus Pater restituit illi, constituens eum, ut Dominum in gloria sua, Phil 2,5-8. Christus est super omnia Deus Rom 9,5. Hoc loco, qui vocatus est crux rationalistarum 39, ubi S.Paulus incipit agere de reprobatione Israel, com­ memorat primo praerogativas populi electi, e quibus maxima et praecipua est quod ex eo natus est Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. Amen, 6 ών έττι πάντων θεό; εΙ; τού; αΙώνα; Αμήν. Manifesta est appositio, qua is qui dicitur super omnia Deus est Christus. Ut autem vim argumenti effugerent rationalistae, duplicem interpunctio­ nem diversam proposuerunt, punctum apponentes vel post verbum Christus, vel post super omnia, atque ita efficerent nomen Deus dici de Patre, hancque locutionem Qui est super omnia Deus, aut Deus benedictus in saecula. Arnen, esse doxologiam ad Patrem. Verum patet utramque interpunctionem arbitrarie exquisitam esse, et contra concinnitatem sermonis; ideoque, praeter unum Tischendorf, omnes editores critici recentiores eam reiciunt et traditionalem adhibent. De doxologia vero ad Patrem hic cogitari nequit. Omnes enim doxologiae verbo Benedictus Εύλογητό; inchoantur. Praeterea 37 Bover, o.c., 304-307. 38 Bover, 287-288. 39 Pohle, 378; Galtier, De Incarnatione 24; V.MacNabb, Essais sur la christologie de St.Paul: RevBibl 42 (1933) 321-327. etc. 240 I.M.DALMAU, DE DEO ÜNO ET TRINO. I hoc loco repugnat plane contextui psychologico huius pericopae, ubi Pau­ lus amara tristitia repletur v.2s ob reiectionem iudaeorum40. Tit 2,14 dicit S.Paulus nos exspectare adventum έπιφάνειαν gloriae magni Dei et Salvatoris nostri lesu Christi. Appositio sine repetito articulo, τή$ δόξη$ του μεγάλου Θεοϋ καί σωτήρος ήμών Ίησοϋ Χρίστου manifeste indicat agi de una eademque persona; cum S.Paulus vult distinguere inter Deum Patrem et Filium, clare id praestat ex.gr. Tit 1,4. Titulus praeterea magni Dei, ut Rom 9,5 super omnia Deus, nullo modo quadrat modo loquendi Apostoli de Deo Patre. Tandem manifestatio επιφάνεια semper a Paulo de Christo dicitur, cum sit gloria secundi adventus 1 Tim 6,14; 2 Tim 4,1-8, numquam de Patre. Titulus autem Dei Salvatoris divinus est Tit 1,3; 3,4, quem sibi arrogabant eo tempore reges et imperatores ethnici41. 307. Phil 2,5-8 docet S.Paulus Christum praeexsistentem in natura divi­ na; ei debitos esse honores divinos; post humiliationem exaltatum esse ut Do­ minum in gloria Patris. In hac sublimi pericope, quam mirantur auctores42 quasi per transen­ nam inici in media morali adhortatione (quod certe implicat doctrinam traditam notam ac familiarem esse fidelibus), ut caritatem commendet philippensibus, exemplum proponit abnegationis et exaltationis Christi. V.6 Cum in forma Dei esset, ώς έν μορφή θεοϋ ύπάρχων. Participium ύπάρχων in oppositione ad γενόμενος ν.γ, indicat statum permanentem «cum esset ac sit» (Estius); Christus igitur praeexsistebat ante Incarnationem. Μορφή θεού est, ut PP. graeci declarant, natura divina, modus essendi di­ vinus; in oppositione ad habitum σχήμα v-7, aspectum externum, ut eodem v-7 forma servi μορφή δούλου denotat naturam humanam essentialiter ser­ vam. Ergo Christus erat Deus ante Incarnationem, ac permanet Deus, ut obvium est. Tamen non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, ούχ άρπαγμόν ήγήσατο τά είναι ίσα θεφ. Haec locutio τό είναι ίσα θεω significat po­ tius se habere ad instar Dei, habere honores divinos, quos eius natura de se postulabat, «pariari Deo» vertit Tertullianus. Vocem άρπαγμόν PP. latini summunt active, ac transferunt non putavit rapinam aut furtum aequalita­ tem divinam, sc. non existimavit se sibi arrogare quod suum non esset dicendo se esse aequalem Deo; verum communiter nunc interpretes cum PP. graecis sumunt eam sensu passivo non reputavit honores divinos esse veluti praedam avide retinendam, etsi ei debiti erant. Haec autem interpretatio melius con­ cinnitati sermonis et contextui cohaeret, cum de abnegatione et humilitate commendanda agatur. Sensus tamen theologicus pro divinitate Christi idem est: Christus ius habebat ad honores divinos. V.7 Sed semetipsum exinanivit, έκένωσεν, evacuavit, exspoliavit, formam servi accipiens, μορφήν δούλου λαβών, nempe naturam humanam, quae essen­ tialiter ut omnis natura creata sub dominio absoluto Dei est; similis in natura ceteris hominibus. Atque inventus habitu σχήματι, etiam in apparentia externa ut homo, v.8 magis adhuc humiliavit semetipsum usque ad cru40 Prat, 2,150-152, qui iure despicit interpretationes oppositas huius loci: Bover, 270275: A.Viard, Epitre aux romains ed.Pirot (Paris 1038) 254; de unanimi Patrum exegesi agit A.Durand, La divinité de Jésus-Christ dans St. Paul.-RevBibl (1903) 350-370. 41 Prat, 2,152 notat ipsos acatholicos ad traditionalem exegesim redire, ut Godet, Introduction au Nouveau Testament 1 (Paris 1893) 65-66: Franzelin, De Verbo incarnato th.5; Galtier, De Incarnatione 18: Bover, 294-297: Ceuppens. 164-166; M.Meinertz, Die Pastoralbriefe des hl.Paulus (1931) 11-12,· G.Bardy, Les epttres pastorales ed.Pirot (Pa­ ris 1938) 254· 42 Prat, t.371-378 n.i,533-543, ubi exegesis Patrum expenditur; Lebreton, 416-421; Bover, 275-293, ubi egregia reperies critica et exegctica de hac pericope; Ceuppens, 156164; Puic de la Bellacasa, 29-31 ; H.Schumacher, Christus in seiner Praexistenz und Kenose (Roma 1921) 2,211-239; P.Joüon, Notes sur Phil 2,6,11: RechScRel 28 (1938) 223-233; Meinertz, Die Gefangenbriefe des hl.Paulus (1931) 140142; J.Huby, Les cpitres de la captivité (Paris 1947) 307; L.de Gradmaison, Jésus-Christ 2 (Paris 1927) 205-210. l.2 c.l λ.2. trinitas in n.t. th.26 n.306-309 241 cem. Κένωσι; ergo consistit in assumptione naturae humanae, conditione et aspectu externo ceterorum hominum, abiectis divinis honoribus. Non ergo exspoliavit se natura divina, ut «stultae» elucubrationes plurium pro­ testandum imaginatae sunt43. V.9-10 Propter quod et Deus exaltavit illuni, et dedit illi nomen quod est super omne nomen, sc. potestatem ac maiestatem divinam, secundum sensum qui hebraice subiacet voci nomen. Ut in nomine /esu omne genu flectatur, tribuat ei cultum divinum; et omnis lingua confiteatur eum esse Dominum, ότι Κύριο; Ίησον; Χριστό;, nomen divinum lahve, exsistens in gloria Dei Pa­ tris. Hoc modo ei honores divini redditi sunt. 308. 3. Ex S.Ioanne. S.Ioannem docere Christum esse vere ac proprie Deum in confesso est, et in toto eius Evangelio ac in prima Epistola manifestissime apparet. Imo divi­ nitas Christi apud S.Ioannem non aliquibus tantum textibus elucet, sed totam eius expositionem doctrinae et vitae Christi intime vivificat44. a) Quisnam fuerit scopus quarti Evangelii ipse auctor pro­ dit 20,31 haec autem scripta sunt ut credatis quia lesus est Christus Filius Dei, ότι Ιησού? έστιν ό χριστό? ό υίό? τού θεού, quod de vero et naturali Filio intelligendum esse evidens est; haec enim dicuntur post narratam confessionem Thomae Io 20,20 respondens Thomas dixit ei: Dominus meus et Deus meus, ό κύριο? μου καί ό θεό? μου, a Christo approbatam ut confessionem fidei in se ipsum, ubi perspicue agit Thomas de vera Christi divinitate45. Hunc eumdem scopum manifestat Ioannes in fine primae epistolae, quae est quasi introductio Evangelii 1 Io 5,20, ubi in graeco legitur: tva γινώσκομεν τόν άληθινόν, καί έν τω άληθινφ έσμεν, έν τω υίω αύτοΰ Ίησοϋ Χριστώ, οϋτό; έστιν ô άληθινά; θεό; καί ζωή αίώνιο;, ut cognoscamus verum, et simus in vero, in Filio eius lesu Christo; hic est verus Deus et vita aeterna. Quod prono­ men hic referatur ad Filium, ut ad substantivum immediate praecedens, concinnitas sermonis exigit, et tota dicendi ratio S.Ioannis apprime con­ firmat; nam ό άληθινό;, verus, cum articulo et ζωή αίώνιο;, vita aeterna, nomina sunt personalia Christi (Apoc 3,7; 19,11; Io 11,25; 14.16; 1 1° r.z; 5,11-12); neque scopum loannis erat ostendere Patrem esse verum Deum (quod praeterea iam dixerat), sed Christum Filium esse Deum 46. 309. b) Divinitas Christi splendet primis Evangelii ver­ bis in sublimi prologo ubi doctrina revelatur de Verbo di­ vino, qui locus «totius doctrinae de divina persona lesu Chris­ ti fastigium simul ac compendium» est47. 43 Ita eas vocat «folles élucubrations», Prat, 1,534, ubi si placet eas recensitas rcpcries; cf. A.Gaudel, Kénose: DTC 8,2339-2349. 44 Cf. Lebreton, 474-490. ubi praeclaram habes introductionem in S.Ioannis Evange­ lium. 43 Puig de la Bellacasa, 21 ; cf. Maldonado, in h.l. 46 Bover-Cantera, Sagrada Biblia (Madrid BAC 1951) 2017 n. in h.l.; Poule, 379-382. 47 Franzelin, De Verbo incarnato th.8; Maldonado, Knabenbauer, Lagrange in prol. b.Ioanms; Lebreton, 490-496; Arnou, 57-58. 242 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET THINO. I V.i In principio... docetur distinctio Verbi a Patre (cf. su­ pra n.296), eius aeternitas ac divinitas. Έν άρχή refert, ut vi­ detur, creationem mundi (Gen 1,1); cum igitur Deus creavit mundum iam Verbum erat ήυ, non factum est; praeexsistebat ergo in immutabili divina aeternitate. Nomen Verbum à λόγος hoc tantum capite, et 1 Io 1,1, et Apoc 19,13 reperitur ut nomen proprium, estque v.14 factum homo, Unigenitus a Patre V.18, qui habitavit inter nos, nempe lesus Christus v.1748. Et Deus 'erat Verbum, θεός ήν ό λόγος, Verbum (subiectum) erat Deus (praedicatum), quod emphatice et ut modus ser­ vetur constructionis totius versus, praeponitur subiecto, quia divinitatem Verbi praecipue doceri intenditur, θεός autem sine articulo naturam divinam, seu habentem eam significat49. Ideo v.3 Omnia per ipsum facta sunt. Verbum nempe est creator ut Pater, ubi πάντα dicit omnia et singula creata esse per ipsum; δι’αύτοϋ quia Deus «per intellectum operatur»50. Eadem ratione v.4 in ipso erat vita et lux, quam qui recipiunt fiunt filii Dei, τέκνα θεοϋ, ex Deo nati; gratia enim et veritas v.i7 per lesum Christum facta est, de cuius plenitudine omnes nos accepimus. V.i8 Verbum est Unigenitus a Patre, Unigenitus Filius, vel secundum probabilem lectionem Unigenitus Deus, μονογενής θεός, qui factus homo enarravit divina, quae nemo creatus vidit unquam, quia in sinu Patris erat. Ubi titulus μονογενής, ut proprius Filii naturalis, eum distinguit ab iis qui per parti­ cipationem fiunt τέκνα θεού; gloria autem Christi ea est quae convenit Unigenito a Patre51. Haec iterum S.Ioannes summa repetit in prima epistola 3 1,1(cf· 1° 3.j8)· Verbum vitae, vita aeterna, quae erat apud Patrem, apparuit nobis, ut societas nostra sit cum Patre et Filio eius lesu Christo, qui 4,9 est Filius Dei Unigenitus. 310. e) In toto decursu praedicationis Christi a loanne descriptae multis ac diversis modis divinitatem suam ipse vin­ dicat et unitatem naturae, vitae et operationis cum Patre. Eadem sibi ac Patri postulat: cultum sc. fidei, omnis qui videt Filium et credit in eum habet vitam aeternam 6,40, non morietur in aeternum 11,26; creditis in Deum, et in me credite 14,1; 17,3; spei, in qua fundatur oratio, quod petieritis Patrem in nomine meo hoc faciam 14,13-14; 15,5-7, ut >,! me pacem habeatis 15,33; caritatis, qui diligit me diligetur a Patre meo... 14,21-28; 48 Prat, Logus: DB 4,323-329; P.Fouard, Vie de Jésus-Christ t.i app.2; W.WandensDer Prolog des vierten Evangeliums (Freiburg 1898) etc. 49 Ita etiam Wescott in ed. I Io 165-167 notat ό θεό$ significare personam, θεό$ sine articulo naturam divinam. 50 Ceuppens, 2i2-2i4. 51 Ceuppens, 221-227. perger, l.2 c.l a.2. tbinhas in N.T. TH.26 n.309-311 243 ct honores divinos, ut omnes honorificent Filium, sicut honorificant Patreni, qui non honorificat Filium non honorificat Patrem 5,22-2.3 52. Praeexsistentiam suam aeternam pluribus affirmat Christus. Ipse descendit de caelo 3,13; 6,38-41.50-51.62, quod iam loannes Baptista saepe affirmave­ rat 1,27-30; 3,31-32. Acrem cum iudacis disputationem c.8 perficit Christus sollemni protestatione: amen, amen dico vobis, antequam Abraham fieret, ego sum 8,58, ubi notanda contrapositio inter Abraham fieret, πριν Αβραάμ γενέσθαι, et ego sum, ίγώ είμι, quod refert ipsum nomen divinum lahve prima persona positum; ideo iudaei voluerunt eum lapidare quia se Deum faciebat. Eiusdem praeexsistendae aeternae apud Patrem meminit lesus in oratione sacerdotali; clarifica me tu. Pater, apud tcmetipsum claritate quam habui priusquam mundus esset apud te 17,5 (cf. 16,28; 17,8)53. Operationem Christus habet divinam atque unam cum Patris operatione. Id docet Christus in disputatione cum iudaeis; 5,17 Pater meus usque modo operatur, et ego operor; ideo iudaei ipsum accusabant quia Patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo 5,18; quibus respondet iterum ipsum affirmans, quaecumque ille fecerit, haec et Filius similiter facit 5,19; imo omne divinum iudicium Pater transfert in Filium, ut honores divinos habeat 5,22-23. In sermone caenae unitatem inter se et Patrem in processione et missione Spiritus Sancti repetitis vicibus asserit 14,15-16.26; 15,26; 16,7.13-15, quia omnia quae habet Pater mea sunt54. 311. Vindicat tandem sibi Christus unitatem naturae cum Patre. Coram iudaeis in templo 10,24-38, contendentibus ut palam diceret an esset Christus, exprobrata primo eorum in­ credulitate, et appellatione facta ad testimonium operum Pa­ tris sui, atque asserta summa potestate sua ac Patris supra oves suas, ait Christus: Ego et Pater unum sumus, εγώ καί ό πατήρ εν έσμεν 10,30 55. Unitas intelligi debet simpliciter unitas in natura eorum qui distincti sunt in personis; quia hoc dicto rationem dat Christus unitatis potestatis iam saepe affirmatae et iterum repetitae 10,28-29, Qua fit ut nemo rapiat oves de manu sua, quia Pater maior omnibus est56. Volentibus autem iudaeis eum lapidare ob blasphemiam, quia tu homo cum sis facis te ipsum Deum 10,33, reicit primo scandalum verbale 10,34-36, ubi dicit vos dicitis quia blasphemas quia dixi Filius Dei sum; atque iterum opera Patris sui appellat ut cognoscatis et credatis quia Pater in me est et ego in Patre 10,38. Ubi tri­ plicem locutionem aequivalentem profert lesus ad hanc na­ turae unitatem declarandam: Ego et Pater unum sumus v.30; Filius Dei sum v.36; Pater in me est et ego in Patre v.38; priore consubstantialitas seu unitas naturae in duabus personis, altera filiatio naturalis, tertia mutua inexsistentia immediate signifi­ catur.5 5 2 LeBRETON, 526. 5 3 Bover, Comentario al sermon de la cena (Madrid 1951) 181-186; Arnou, 59-60; Ceup­ 232-237· Maldonado, in h.l.; Lagrange, 130-145; Ceuppens, 245-249. 55 Maldonado, in h.l.; Puig de la Bellacasa, 20. 56 Bover-Cantera, o.c. in n. ad h.l p.1748. pens, 244 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Coram discipulis in sermone caenae 14,7-11, cum dixisset Christus si cognovistis me et Patrem meum cognoscetis (ita pro­ babilius in graeco, εΐ έγνώκατέ με, καί τόν πατέρα μου γνώσεσθε) ν·7, cupienti Philippo maiorem et immediatam Patris ostensionem v.8, respondet lesus: Tanto tempore vobiscum sum et non cognovistis me? Philippe, qui videt me, videt et Patrem meum v.9, quia ego in Patre et Pater in me est v.io-ii, ubi ait Pater in me manens ipse facit opera; nempe ob unitatem naturae et inexsistentiam mutuam, et verba Christi a Patre sunt, et Pater manens in Filio facit opera eius. Ideo discipuli intelligere poterant quae lesus Christus saepius affirmaverat 5,17; 14,8.15.17.23. «Difficile quid expressius circa unitatem Patris et Filii in N.T. inveniri potest»51. Tandem in oratione sacerdotali 17,20-23 unitatem perfectissimam inter Patrem et Filium in natura, sicut tu Pater in me et ego in te, sicut et nos unum sumus, exemplar proponit unitatis omnium Christianorum inter se et cum Christo 58. 312. His perpensis testimoniis mirum non est Evangelistam loannem 12, 37-41 ut explicet iudaeos non credidisse Christo praedicanti et tot signa facienti, referre Is 53,1 ac theophaniam visionis inauguralis eiusdem pro­ phetae Is 6, addens: Haec dixit Isaias quando vidit gloriam eius et locutus est de eo v.41. Apocalypsis ut opus ioannaeum Christum Deum saepe tradit; tribuun­ tur Christo tituli divini 1,17-18: Ego sum primus et novissimus (Is 44,6) et habeo claves mortis et inferni; 22,13: Ego sum a et ω (principium et finis), et honor adorationis 5,8.12-14, quae soli Deo competit 22,9. In ceteris scriptis apostolicis adsunt etiam explicita de divinitate Christi testimonia. Nomen Dominus Κύριο; et Act 20,28 supra attulimus. I Petr 2,3; 3,15 Christo applicantur textus V.T. de Deo; ac plura repetuntur quae in Synopticis habentur. 2 Petr 1,1 Christus est Deus noster et salvator; epistola autem finitur doxologia in Dominum nostrum et salvatorem lesum Christum 3,18. lac 2,1 Christus est Dominus gloriae. lud 5-6 lesus dicitur salvasse populum Israel de Aegypto et damnasse angelos peccantes; quo quid expres­ sius pro vera divinitate Christi dici nequit. 313. Divinitas Spiritus Sancti manifeste exhibetur in N.T.; adeo enim ut quid divinum describitur, ut potius distinc­ ta eius personalitas probanda sit. Ubi vero haec traditur, perspi­ cua est etiam divinitas S9. Nam. i. Quae Io 14,16 dicuntur de Spiritu Sancto eum consti­ tuunt in vitae communitate cum Patre et cum Filio; eique tri­ buitur complementum et perfectio operis Christi modo plane 57 Ceuppens, 257; Bover, Comentario al sermôn de la cena 45-49. s8 Bover, o.c., 216-218. 59 In probatione divinitatis Spiritus Sancti longius procedunt Patres saec.IV, dum de eius distincta personalitate stabilienda parum solliciti videntur. Hic autem diversus proce­ dendi modus fundatur in adversariorum contra quos dimicabant diversa positione. Pneumatomachi namque distinctionem Spiritus Sancti a Patre et a Filio ultro admittebant, imo ultra limites eam producebant, nam naturae diversitatem illi tribuebant; veram autem eius divini­ tatem impugnabant. Cf. Arnou, 77. t.2 c.l a.2. trinitas in N.T. τπ.26 n.311-314 245 divino. Spiritus Sanctus a Patre procedit 15,26 et a Filio ac­ cipit scientiam aeterna processione 16,13; mittetur a Patre ro­ gatu Filii, et ab ipso Filio, cum hic iam fuerit glorificatus, et manebit in aeternum cum apostolis 14,16; est Spiritus verita­ tis, qui docebit omnem veritatem 14,17.26, etiam ea quae non possunt nunc portare apostoli 16,15 60. 2. Actio Spiritus Sancti in vita spirituali est prorsus di­ vina. Vita divina hominis est fructus Spiritus Rom 8,6-11; Gal 5,19-23 propter inhabitantem Spiritum Dei in nobis; su­ mus in Christo et filii Dei per Spiritum Sanctum Rom 8,14; Eph 1,13; omnia quae in Christo fiunt, fiunt etiam in Spiritu, justificatio, sanctificatio, signatio 1 Cor 6,11; Rom 15,16; Eph 1,13; 4>3° et alibi passim; ipse distribuit carismata 1 Cor 12,46, qui locus a quibusdam interpretibus intelligitur totus de Spiritu Sancto, qui etiam Deus et Dominus diceretur; quod si, ut probabilius videtur, textus est trinitarius, manifeste in eodem ordine divino collocatur Spiritus Sanctus ac Pater et Filius. Inde fit ut simus templum Spiritus Sancti 1 Cor 6,1920: An nescitis quoniam membra vestra templum sunt Spiritus Sancti, qui in vobis est, quem habetis a Deo? Glorificate et por­ tate Deum in corpore vestro; ubi vel Spiritus Sanctus vocatur Deus, vel (si v.20 ad Patrem referri debet) saltem Spiritus Sanctus templum habet, quod est quid divinum. Etiam actio Spiritus Sancti in corpore Ecclesiae in Actibus descripta est omnino divina, libera et independens 61. 314. 3. Spiritui Sancto tribuuntur tam a S.Paulo, quam in Actibus attributa divina 62. Spiritus scrutatur profunda Dei, seu habet scientiam divinam 1 Cor 2,10-11; sicut enim quae sunt hominis nemo scit, nisi eius spiritus, ita quae sunt Dei nemo cognovit nisi Spiritus Dei; Deus autem ea revelat per suum Spiritum; qui persona quaedam est distincta a Patre, nam pro­ prium personae distinctae est scrutari profunda alius. Spiritus Sanctus inspirat prophetis ac per eos loquitur Act 1,16; 21,11; 28,15; 2 Petr 1,21. Carismata Spiritus Sancti signa sunt inha­ bitantis Dei inter fideles 1 Cor 14,24-25: Si autem omnes pro­ phetent, intret autem quis infidelis vel idiota, convincitur ab om­ nibus, diiudicatur ab omnibus; occulta cordis eius manifesta fiunt; et ita cadens in faciem adorabit Deum, pronuntians quod vere Deus in vobis sit. Act 5,3-4 cum Ananias mentitus esset Petro, 60 De his locis in probanda processione Spiritus Sancti tractabitur. 61 Arnou, 31-32· Inde maxime Patres graeci divinitatem Spiritus Sancti probant, ex opere sanctificationis, quod ei adseribitur. Complectuntur breviter praecipua capita de­ monstrationis S.Gregorius Naziancenus, Oratio 31,29-30: MG 36,165-170; Didymus, De Trinitate 1.2 c.25 : MG 39,747-750. 62 Lebreton, 434. 246 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TBINO. I dixit ei Petrus: Anania, cur tentavit satanas cor tuum mentiri te Spiritui Sancto?... Non es mentitus hominibus, sed Deo. Cum Paulus iudaeis romanis praedicaret Christum, illique non cre­ derent, dixit Act 28,25-27: Bene Spiritus Sanctus locutus est per Isaiam prophetam ad patres nostros dicens: ...aure audietis et non intelligetis... referens Is 6,9-10, ubi haec verba a Domino dicuntur. 3. Quae in Synopticis dicuntur de Spiritu Sancto osten­ dunt eius divinitatem. Tribuitur enim illi Incarnatio Lc 1,35; Christus ipse missionem suam ad illum ut in ipso requiescen­ tem refert Lc 4,18, sicut etiam Hebr 9,14 sacrificium eius per Spiritum Sanctum factum esse dicitur; in Spiritu Sancto et in eius virtute daemonia eicit Mt 12,28; imo blasphemia in Spiritum Sanctum gravior est quam blasphemia in Christum hominem Mt 12,32. In symbolis Apocalypsis 22,1 dicitur Spi­ ritus Sanctus fons aquae vivae procedens a throno Dei et Agni. 4. Tandem ipsa connumeratio cum Patre et Filio in tex­ tibus trinitariis manifesta est descriptio divinitatis Spiritus Sancti 63. 315. Probatur mysterium Sanctissimae Trinitatis ex textibus trinitariis. Probato mysterio ex N.T. in universum, iam satis elucet hanc doctrinam contineri in textibus trinitariis initio allatis; nam tandem non sunt nisi complexus revelationis alias in li­ bris N.T. diversis modis traditae. Nunc autem peculiarem probationem quodammodo independentem ex quibusdam ex illis afferre intendimus; quo clarius eluceat intentio divina revelandi mysterium trinitarium ut talem; ita ut formulae postea in symbolis et in praedicatione Ecclesiae elaboratae, non sint nisi ulterior nova explicatio doctrinae iam ut trinitariae clare in N.T. propositae. Ad id seligimus quatuor ex supra notatis: praeceptum baptizandi in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti Mt 28,19; theophaniam in baptismo Christi Mt 3,13-16 (Mc 1,10-n; Lc 3,22); carismatum distributionem i Cor 12,4-6; benedictionem 2 Cor 15,13 64. 316. Praeceptum baptismi. Mt 28,19. Euntes ergo do­ cete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Nullus est textus N.T. qui adeo magnum momentum habeat in controversiis trinitariis, quod maxime 63 POHLE, 382-388. 64 His adnumerari debent loci Io 14-16 de Spiritu Sancto, quos agendo dc tertia persona expendimus; iure enim habentur ut clarissimae expositiones unitatis naturae et distinctionis personarum in divinis; cf. Lagrange, Evangile de S.Jean 423; A.Wikenhauser, Das Evan­ gelium nach loannes (1948) 244. t.2 c.l λ.2. textus TBiNiTARii. TH.26 n.314-317 247 cohaeret cum connexione quam habet cum ritu baptismal·’. Eum Patres frequentissimi invocant contra arianos et pneumatomachos 65. De authenticitate vero huius versus qui in om­ nibus prorsus codicibus et versionibus uniformiter reperitur, nullus est ambigendi locus. Suspicio F.Conybeare 66, contraria omnibus criticae regulis, cito obsolevit, ab ipsis rationalistis fere omnibus derelicta. a) Distinctio personalis inter Patrem et Filium perspicua est. Tertiae vero personae distinctio ex coimumeratione cum aliis elucet. In graeco autem notatur distinctio repetito articu­ lo et coniunctione: είς όνομα του πατρός, καί του υίοϋ, καί του αγίου πνεύματος. Praeterea quod implicatur formula bapti­ zari in nomine alicuius competere nequit nisi enti personali67. b) Pater, Filius et Spiritus Sanctus divinam naturam ac potestatem habent. Nam baptizari in nomine alicuius ut ritus religiosus significat devoveri, consecrari, in cultum illius, ex auctoritativa eius potestate ad sanctificandum (Rom 6,3-13, i Cor 1,12-15 etc.). Praeterea Pater est Deus; ergo et Filius et Spiritus Sanctus qui in eadem linea constituuntur 68. c) Unicitatem naturae in tribus, ideoque perfectam eorum aequalitatem, quae alias nota est, expressam vident Patres in verbo in nomine singulariter posito, quo significatur ex lingua hebraica essentia et potentia69. 317. Theophania in baptismo Christi. Mt 3,16-17; Mc 1,10-11; Lc 3,22. Baptizato Christo a loanne aperti sunt caeli et descendit Spiritus Sanctus corporali specie sicut columba et vox de caelo audita est: hic est (tu es Mc, Lc) Filius meus dilectus, ό υιός μου ό αγαπητός, in quo (in te) mihi complacui. Manifestantur Pater voce de caelo allata, Filius in propria per­ sona, Spiritus Sanctus sub specie columbae. Atqui in hac ma­ nifestatione revelatur mysterium Sanctissimae Trinitatis. a) Pater et Filius sunt personae realiter distinctae, ut patet. Spiritus Sanctus est persona realiter distincta a Patre et a Filio. Clara est enim intentio manifestandi eum, ut quid distinctum a Patre et a Filio, ac simul quid in eodem ordine ac eodem modo se habens ac Pater et Filius; qui manifestan65 Iam Tertullianus et Hippolytus contra monarchianos; postea S.Athanasius, S.HiS.Basilius, uterque Gregorius, Dïdymus, S.Hieronymus, S.Augustinus, etc. 66 The eusebian form of text Mt 28,19: ZNeutWiss 2 (1901) 275-288. Hanc suspicionem v. plane confectam a Lebreton, n.E 599-610; Arnou, 50-57; Ceuppens, 62-66; decretum Commissionis Biblicae 1911 (D 2154); G. Ongaro, L'autenticità e integrità del domma trinitario in Mt 28,1-9: Bibi 19 (1938) 269-279. 67 Ita iam Tertullianus, Adversus Praxeam 26: ML 2,213; S.Basilius, Epist. 210 4: MG 32,773· 68 Strack-Billerbeck, Kommentar 1,1054-1055; Arnou, 52. 69 S.Athanasius, Epist. 3 ad Serapionem 6: MG 26,634; S.Augustinus, De Trinitate I.15 n.51 : ML 42, 1097-1098. larius, 248 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I tur Pater per vocem corporalem, quam non habet, et Filius in natura assumpta; ergo manifestatio Spiritus Sancti per co­ lumbam nihil officit personalitati eius, sed pertinet ad designan­ dam corporaliter eius actionem in Christum. Praeterea persona est Spiritus Sanctus qui ducit lesum in desertum Mt 4,1, et dirigit missionem Christi Lc 4,18.21. b) Haec manifestatio est theophania, similis theophaniis V.T.; ergo qui manifestantur habent naturam divinam. Aliunde Pater est Deus; Filius declaratur Deus ex filiatione naturali hic asserta. Ergo etiam Spiritus Sanctus est Deus, qui perspicue exhibetur ut quid divinum 70. 318. Distributio carismatum. i Cor 12,4-6. Divisiones ergo gratiarum sunt, idem autem Spiritus; et divisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus; et divisiones operationum sunt, idem autem Deus, qui operatur omnia in omnibus. Gratiae seu carismata χαρίσματα, ministrationes seu servitia διακονίαι, et operationes ενεργήματα, aut significant diversa dona divina, aut potius eadem dona sub diverso aspectu gratiae gratis datae, ministerii in Ecclesia et operationis miraculosae; sub priore aspectu tribuuntur Spiritui Sancto, sub altero Christo Domino, sub tertio Deo Patri; cum tamen multa sint, unum habent auctorem Deum, nam carismata sunt opera divina. Ergo tres, Spiritus, Dominus et Deus ad ordinem divinum pertinent. Cum autem Dominus et Deus sint in S.Paulo no­ mina personalia Patris et Filii, videtur omnino hic agi de tribus personis, non de una persona Spiritus Sancti diversis nomini­ bus. Docentur ergo tres personae distinctae in natura divina, quae perspicue una est71. Benedictio. 2 Cor 13,13 Gratia Domini lesu Christi, et caritas Dei, et communicatio Sancti Spiritus sit cum omnibus vobis. Dona immediate divina optantur; ergo tres quibus tri­ buuntur pertinent ad divinitatem. Distinctio trium personarum clara est ex diversa attributione. Perfecta trium aequalitas, qua etiam Spiritus Sanctus est persona sicut Pater et Filius, patet etiam ex eo quod alias aliis personis haec tribuuntur; caritas Filio et Spiritui Sancto Rom 8,35; 15,30; gratia Patri Rom 3,24; communicatio Filio 1 Cor 1,9 72. 70 Lagrange, Evangile de S.Marc 15; de S.Luc 115; Huby, S.Marc 12; Marchal, S.Luc 60; J. Knackstadt, Manifestatio SS.Trinitatis in Baptismo Christi: VerbDom 38 (i960) 76-91. 71 Bover, 173-175; Prat, 2,160; Lebreton, 435; Ceuppens, 125-127; Pohle-Gierens, 245. 72 P.Gachter, Zum Pneumabegriff des hl.Paulus: ZkathTh 53 (1929) 345-408; Lebre­ ton, 436; H.Lietzmann, An die Korinther (Leipzig 1931) 159. putat sa'utationem trinitariam pertinere ad usum liturgicum in Ecclesiis paulinis. l.2 c.l λ.2. textus trinitarii. th.26 n.317-319 249 N.B. Comma ioannaeum: Tres sunt qui testimonium dant in caelo, Pa­ ler, Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt i Io 5,7 in textu Vulga­ tae, formula est trinitaria exprimens unitatem naturae in tribus personis distinctis; quae alias constat ex unicitate Dei, et explicite dicta est a Christo de se et de Patre Io 10,28. Argumentum tamen scripturisticum ex eo afferre opus non est, cum huius loci genuinitas non satis constet; ex declaratione enim S.Officii 1927 circa decretum a.1897 (D 2198) patet quaestionem non esse definitam ab Ecclesia73. 319. Obiectiones fieri possunt, vel contra characterem personalem Spiritus Sancti, eiusque realem distinctionem ab aliis duabus personis, vel contra divinitatem Christi. A. Contra personalitatem distinctam Spiritus Sancti. i . Spiritus Sanctus dicitur, praesertim a S.Paulo, dari, effundi, esse quid quod fructificat, quod exstingui potest, alia huiusmodi Rom 8,15; Gal 5,22; Eph 5,28; i Thess 5,19 etc. Atqui haec opponuntur verae personalitati, et potius indicant virtutem aut vim impersonalem, aut etiam donum creatum. Nego min. Etiam Filius vera persona dicitur dari Io 3,16, et indui a nobis ut vestimentum Rom 13,14. Spiritus Sanctus revelatur nobis maxime per effectus creatos quos in nobis producit, gratiam ac cetera dona; ideoque modo loquendi praegnanti proprio S.Pauli significatur per modum unius cum his effectibus. Id eo magis fieri potuit, quod ipse Spiritus Sanctus revera se nobis communicat, ut Pater et Filius, non sola dona creata 74. 2. Multis indiciis patere videtur Paulum non distinguere Spiritum Sanctum a Christo. Nam a) idem est S.Paulo esse in Christo ac esse in Spiritu i Cor 6,11 collate cum Gal 2,17; Eph 1,13 cum 4,10; 2,21-22 etc. b) Christus praedestinatus est Filius Dei secundum Spiritum sanctificationis Rom 1,4; ergo Spiritus non est nisi elementum divinum Christi, persona Verbi, c) Sicut primus Adam factus est in animam viventem, ita novissimus Adam in Spiritum vivificantem 1 Cor 15,45; ergo Spiritus Sanctus non est nisi anima Christi quatenus habet virtutem sanctificatricem. d) 2 Cor 3,17 dicitur clare Dominus autem Spiritus est, δ δέ Κύριος τό πνεϋμά έστιν, ubi ex duplici articulo expressa videtur identitas inter Christum et Spiritum Sanctum. Nego assertum. Ad probationes: ad a) Nego cons. Ex his locis sequitur tantum unicitas operationis et effectus quasi-formalis utriusque personae, quam necessario importat unitas naturae divinae. His S.Paulus loquitur de Christo mystico, cuius caput est Christus Deus-homo et anima Spiritus Sanctus; ideoque ex utroque est, sed diverso modo, vita spiritualis mem­ brorum75. Ad b) Aliqui exegetae, ut Cornely, Spiritum sanctificationis intelligunt naturam divinam Christi; sed potius de Spiritu Sancto cum eius donis dici debet. Nempe Christus declaratus est Filius Dei secundum mensuram gratiae et sanctitatis, quam Spiritus Sanctus in eum effudit, quae apparuit in resurrectione per gloriam externam propriam divinae filiationis76. Ad c) i Cor 15 totum est de resurrectione mortuorum. Iam S.Paulus, ut probet posse dari corpus spirituale sc. dotibus corporis gloriosi ornatum, dicit: sicut primus Adam factus est anima vivens, ita novissimus Adam factus est eis πνεύμα ζωοποιούν, vivificatus et vivificans per Spiritum Sanctum; id est habet plenitudinem vitae supernaturalis in Spiritu Sancto, 73 Pesch, 462-467; Lebreton, n.K 645-652; T.Ayuso, Nuevo cstudio sobre el «Cuirmio Miannaeutn·: Bibi 28 (1947) 83-112.216-235. 74 Arnou, 35-36. 73 Arnou, 36-37. 76 Bover, 77; Prat, 2,512-513. 250 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I quae in resurrectione manifestata est, et potestatem nobis eam communi­ candi, tota plenitudine, quae includit vivificationem corporis mortalis ad exemplar corporis Christi gloriosi, propter inhabitantem Spiritum eius in nobis Rom 8,11.23; Phil 3,20-21 77. Ad d) Locus 2 Cor 3,17 in contextu declarari debet; iam ibi agit Paulus non de natura Christi, sed de suo ministerio, quod eo quod est N.T. contraponitur vetustati litterae legis. Locutio autem metonymica est, sicut Christus pax nostra Eph 2,14, vita nostra Coi 3,4 etc., ac significat Christum accepisse plenitudinem Spiritus Sancti, qui est principium vitae in corpore mystico; id autem est tota substantia novae oeconomiae, oppositae litterae veteris legis. Distinctio vero personalis Spiritus Sancti a Filio apparet v.18, ubi ut alias dicitur Spiritus Domini78. 320. B. Contra divinitatem Christi. 1. Doctrina S.Ioannis de Verbo desumpta est ex Philone. Atqui in hoc auctore nec personalitas, nec divinitas Verbi definita est. Ergo ex ea non probatur vera divinitas Christi. Nego mai. Haec assertio, quae multis celebrabatur a rationalistis et modernistis ante 50 annos, iam fere in oblivionem transiit, ita ut ipse Har­ nack dixerit nihil fere commune esse Verbo loannis et Verbo Philonis, nisi merum nomen79. Verum omnino est quod in minore dicitur, Philonis Verbum neque personale esse, neque verum Deum; quo ingens discrimen inter utrumque auctorem palam fit. Erat quippe iudaeus Philo monotheista; sed infectus theoriis philosophiae ethnicae alexandrinae, religionem V.T. commiscuit modo incongrue cum doctrinis de entibus intermediis inter Deum ultratranscendentem et mundum, in creatione, et in cognitione di­ vinitatis ab homine. Aoyo$ est illi idea maxima, vel locus aut complexus idearum, mundus intelligibilis, exhibens quasi archaetypa exemplaria in mente Dei; inde nobis revelat Deum. Dicta vero quae Verbo personalita­ tem quamdam praebere videntur, allegorismi sunt, quos ipse Philo exte­ nuat, sicut et appellativum Deum, quem bis ei adseribit. Ex alia parte Verbum loannis apertissime est Deus, et persona distincta a Patre; et ipse Loisy fatetur Christum ioannaeum esse divinum 80. 2. Christus ipse videtur suam filiationem a divinitate alienare; nam ut tollat scandalum iudaeorum dicit Io 10,34-36 secundum Scripturas vocari deos illos ad quos sermo Dei factus est. Nego assertum. Hoc loco non solum non alienat se Christus a vera di­ vinitate, nec respondet se non vocasse seipsum Deum, quod respondendum simpliciter erat, si se Deum esse verum non significasset, sed potius probat se merito Deum appellari. Argumentum autem est a minore ad maius; si illi vocari potuerunt dii, quod sufficit ad tollendum scandalum verbale, multo magis quem Deus sanctificavit et misit in mundum; ubi rationem dat cur se vocet Filium Dei, nempe in caelo praeexsistens erat Filius Dei; ac tandem v.37-38 opera appellat ut credant mutuam Patris et Filii inexsistentiam 81. 77 Galtier, 48; Prat, 2,204-208. S.Thomas ita declarat locum: «Sicut Adam consecutus est perfectionem sui esse per animam, ita Christus et perfectionem sui esse, in quantum homo, per Spiritum Sanctum. Et ideo cum anima non possit nisi proprium corpus vivificare, ideo Adam factus est in animam non vivificantem, sed viventem tantum : sed Christus factus est in spiritum viventem et vivificantem» (Commentarium in epist. S.Pauli in h.l). 78 Ita Bover, 197-202. De interpretationibus huius loci v. Prat, 2 n.T. 522-529; Lebre­ ton, n.F. 611-615; Galtier, 47; Ceuppens, 179; Arnou, 37; B.Schneider,' «Dominus autem Spiritus est» (1 Cor 3.17a) (Roma 1951). 79 Lehrbuch der Dogmengeschichte 1,109. Hac de re v. in primis quae exhaustive disserit Lebreton, de logo hellenico et Philonis 56-84,209-251, et de eius discrimine a doctrina Hebr 1 et Io 1 n.G 615-627, n.J 636-644; PtiiG, 22-28; Ceuppens, 228-232. 80 Simples reflexions (1908) 158. 8> Maldonado, in h.l.; Galtier, De Incarnatione 52-53; Puig, 29-30; Arnou, 67; Ceup­ pens, 253. 1.2 c.l a.2. trinitas in v.t. th.26 n.319-322 251 inst. Christus dicit vitam aeternam consistere in hoc quod cognoscant Pa­ trem soluin verum Deum, et quem misit lesum Christum Io 17,3. Ergo se a vera divinitate alienat. Sensus loci est: ut cognoscant te, qui es unicus verus Deus, σέ τόν μόνον άληθινόν θεόν; excludit ergo a vita aeterna cognitionem alius dei; sed non se excludit a divinitate. Imo eam affirmat; nam se iungit Patri ut obiectum cognitionis in qua consistit vita aeterna. Paulo vero post v.5 ait: Clarifica me tu, Pater, apud temetipsum claritate quam habui priusquam mundus esset apud te 82. 321. 3. Christus saepe, etiam vel maxime apud S.Ioannem, se exhi­ bet Patri subordinatum, rogat Patrem, accipit mandatum a Patre; non potest Filius a se facere quidquam; Pater omnia demonstrat Filio, ac iudicium illi dat Io 14,16; 10,18; 5,19.23.30 etc.; imo dicit Pater maior me est Io 14,28. Haec omnia ut homo, secundum humanitatem dicit. Innuunt tamen haec verba c.5 originem a Patre, quae humano modo loquendi per verba dependentiae designari potest, nisi obstet periculum perversae intelligentiae. Postremus autem locus a Patribus pluribus inter maxime orthodoxos etiam de Filio secundum divinitatem intellectus est, ad originem relatus; sed ex contextu potius de humanitate dictus videtur 8384 . 4. Christus iuveni eum appellanti magistrum bonum respondit: Quid me dicis bonum? Nemo bonus nisi solus Deus Mc 10,18. Ergo negat se esse Deum. Hoc responso Christus iuvenem illum solam humanam benignitatem attendentem, ad fontem bonitatis Deum adducit, a quo uno vitae aeternae iter quaeri debet. At statim discipulis suis dixit: omnis qui reliquerit domum... propter me... vitam aeternam possidebit Mt 19,29; quo se Deum proclamatM. 5. Christus Filius ignoravit diem iudicii Mc 13,32. Ergo Filius non est Deus. Dist. antec. Christus, Filius ignoravit simpliciter diem iudicii, sive ut Deus, sive ut homo, nego antec.; dicit diem iudicii se nescire ut homo vel Filius, ut missus, conc. antec. «Dominus noster lesus Christus, ait S.Augus­ tinus85, etiam Filium hominis dixit nescire illum diem, quia in eius ma­ gisterio non erat unde sciretur a nobis». Christus nempe, modo humano saepe adhibito, sibi denegavit, seu a se non esse dixit, quidquid non erat proprium suae missionis: non veni ut iudicem mundum Io 12,47. Imo etiam divina, ut a Patre per aeternam generationem accepta, poterat modo hu­ mano dicere se non habere, nempe a se. Alias, ut vidimus, Mt 11,27 (cf. Coi 2, 3) perfectam aequalitatem scientiae cum Patre sibi vindicavit86. ( 322Γ} Scholion. De revelatione Sanctissimae Trinitatis in V.T. 87 Cum V.T. sit praeparatio plenae revelationis N.T., quaestio sponte oritur, an et quomodo attingat manifestationem primarii fidei nostrae mysterii Sanctissimae Trinitatis. Ad suavem enim dispositionem divinae providen­ tiae pertinebat ut primum homines docerentur perspicue quae pertinent ad unitatem divinae essentiae, positis praesertim aberrationibus polytheismi, quibus magna pars humanitatis obvoluta iacebat. Verum oportebat etiam ut revelatio Trinitatis non ita nova videretur, ut difficilis nimis fieret eius acceptio, cum iam ex se adeo mentis humanae captum excedat. 82 Maldonado, in h.l. 82 Arnou, 62-67, ubi dicta Patrum: Lebreton, 522; Lercher, 3,327. 84 Galtier, 57; Huby, S.Marc 230-231; Lagrange, S.Marc in h.i. 85 In Ps 36, i : ML 36,355. 86 Maldonado, in h.l.; Muncunill, De Incarnatione 123; Galtier, 333-347; Lagran­ ge, Huby, in h.!.; Lebreton, 306-312 et n.C 559-590. ubi expositiones Patrum et theologorum 87 Franzelin, th.6s; Pescii, 468-475; Galtier, De Trinitate 1932: Lebreton, 100-142; Ceufpens, 9-54; Heinisch, Teologia del Vecchio Testamento 109-138. ' - ■ ’ 252 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Dicimus ergo: mysterium Sanctissimae Trinitatis non ita proponitur in V.T. «ut ad communem fidem populi Israel pertineret»88, at certe in eo praeparatur ad revelationem N.T. recipiendam; adeo ut N.T. optimam prae­ beat expositionem doctrinae in V.T. revera contentae, saltem quoad aliqua eiusdem elementa. Praesertim divinitas Messiae ut personae a Deo Patre distinctae clare alicubi traditur; «secunda persona, ait Franzelin, sine dubio revelata est» 89; ita ut doctrina N.T. quoad hoc caput non simpliciter tam­ quam nova revelatio veritatis numquam dictae, sed tamquam revelationis antecedentis explicatio et distinctior determinatio habenda sit. Haec tan­ dem videtur esse mens Sanctorum Patrum, qui ex una parte saepe dicunt Trinitatem revelari tantum in N.T., et ex alia parte plures afferunt attestatio­ nes V.T. ad illud probandum 90. Huc quoque recidunt sententiae omnium fere catholicorum theologorum et exegetarum. Distinguendae sunt adumbrationes vel insinuationes totius mysterii trinitarii, ab assertis quibusdam, quae vel sub lumine N.T. vel simpliciter in ipso textu V.T. ad mysterium pertinent. Qua in re attendi praecipue debent textus ab auctoribus N.T. adducti, atque etiam loci quidam communi Pa­ trum saec.IV consensu in controversiis cum haereticis de Trinitate intellecti. Cum enim Christus ipse adduxerit V.T. ad probandam suam divinam filiationem, et apostoli et Ecclesia acceperint carisma intelligentiae S.Scripturae, dicendum est his allegatis non ampliari sensum doctrinae revelatae in V.T., sed simpliciter exponi aut declarari, ubi sc.clare pateat mens scrip­ toris N.T. aut consensus Patrum et auctoritas Ecclesiae. 323. i. Ad primum genus referri possunt a) probabiliter forma plu­ ralis quo Deus nominatur Elohim, aut inducitur secum ipse loquens, ut Gen 1,26 faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; Gen 3,22 ecce Adam quasi unus ex nobis factus est; Gen 11,7 descendamus et confunda­ mus linguas eorum, plura similia quibus pluralitas quaedam personarum subindicatur. Patres enim sat frequenter inde argumentantur ac contrarias expositiones ut falsas reiciunt91. Res tamen non est mere exegetice suf­ ficienter comprobata, nam his modis loquendi subiacere potest pluralis de­ liberationis aut maiestatis; at nullo modo exclusa est, ut patet. b) Numerus ternarius in rebus divinis aliquoties adhibitus, ut trisagion Is 6,3. Hic autem locus, etiam omissa repetitione ternaria, seu potius tota theophania contenta in visione inaugurait Isaiae, in N.T. refertur ad Christum Io 12,41, et ad Spiritum Sanctum Act 28,25-27, ut supra vidi­ mus; ideo admittendum videtur hanc theophaniam continere manifesta­ tionem Sanctissimae Trinitatis 9l*. Q Theopham^sV. T. in universum, praesertim per Angelum lahve 92, plures Pâtres ânuquïbres Verbo adscribunt, nec soli antenicaeni, sed etiam Patres graeci saec.IV; at haec expositio derelicta videtur a S.Augüstino et post eum omissa est 93. In textibus V.T. per se consideratis quis sit An­ gelus lahve non clare patet; aliquando enim cum lahve identificatur, ut Gen 16,7.13; 31,11-13 ubi dicit lacob se esse Deum Bethel, Ex 3,2-6 in 88 Franzelin, 88. 89 L.c., 97. 90 Lebreton, 552; F.Schmid, De adumbratione SS.Trinitatis in V.T. secundum S.Augus­ tinum (Mundelein 1942). ’· S.Augustinus, Contra sermones arianorum 16: ML 42.695; De civitate Dei 1.16 c.6 n.i: ML 41,484; S.Epiphanius communem vocat hanc explicationem, Panarion haer.23 n. i : MG 41,383. V. apud Lebreton, 553 n.i longam seriem Patrum de hac re. ’'•Ita S.Grecorius Nyssenus, Adv. Eunomium 2,2: MG 45.534,657. 92 De Angelo lahve multa scripta sunt, quae recensita v. apud Lagrange, L'ange de lahveiRevBibl (1903) 2i2ss; Touzard, Ange de lahve: DBS l,42ss; J.Rubinsky, Der Mal'akh lawè (Paderborn 1930). 93 Franzelin, 91; D.Legeay, L'Ange et les Thèophanies dans la sainte Ecriture d'après la doctrine des Pères: RevThom 10 (1902) 138-185.405-420. l.2 c.l a.2. trinitas in v.T. n.322-324 253 apparitione Moysi in rubo, lud 6,22 in historia Gedeonis; at alias aperte distinguitur a Deo Gen 24,7; Ex 23,20-23 ecce ego mitto angelum meum, 2 Reg (Sam) 24,16 etc. Interpretatio de Verbo, quod his apparitionibus praelu­ deret Incarnationi, fundari potuit in nomine magni consilii Angelus, quo Messias vocatur Is 9,5 secundum LXX. At ex N.T., Act 7,30-35.53; Gal 3, 19; Hebr 1,1.2; 2,1-3; 13,2 constare sat clare videtur omnes illas apparitio­ nes, etiam sollemnissimas, ipsum quoque foedus sinaiticum, factas esse im­ mediate per angelos, qui nomine Dei et in eius persona loquebantur; ita ut privilegium sit N.T. quod nobis Deus per Filium loquatur. Huius autem locutionis angeli in persona Dei habemus clarum specimen in Apocalypsi 22. Hinc admittenda videtur interpretatio S.Augustini et S.Thomae, quam scholastici secuti sunt 94. d) Spiritus Sanctus ut quid divinum evidenter proponitur Is 11,2; Sap i ,6ss; distincta eius personalitas non adeo clare 9S; at vero effusio Spi­ ritus in Messiam Is 61,1-2; et in omnem carnem loel 2,28, tertiae perso­ nae adscribitur Lc 4,17-20 et Act 2,i6ss. e) Tres personae designari videntur Sap 9,1-17; ac Ps 32,6 Verbo Do­ mini caeli facti sunt, et spiritu oris eius omne agmen eorum saepe Patres et Liturgia explicant de secunda et tertia persona; at non satis patet an sint merae accommodationes aut applicationes. 324. 2. Ad alterum genus pertinent quae de secunda persona, ut Mes­ sia et Sapientia genita, traduntur. c) Messias ex V.T. est verus Deus, sed persona distincta a Deo Patre, ut verus Filius eius 96. Messias quidem est homo missus a Deo; at iam Is 35,4 dicitur Deus ipse veniet et salvabit vos, et 40,3-10, parate vias Domi­ ni. .. ecce Dominus Deus in fortitudine veniet, quod refertur Mc 1,3 (loc.parall.); Is^_2,5; Ps 44,7-8; 109,x adducuntur Mt 1,14; Hebr 1,8 et Mt 22,41-46 (loc.parall.). Praesertim"probatur ex Is 9,5 et Ps 2,7 (Act 13,13; Hebr 1,5). Nomina quae in priore loco traduntur Messiae non nisi Deo convenire possunt, maxime Deus fortis, El-gibbor 97, nomen semper vere divinum; atque etiam alia, admirabilis consiliarius et princeps pacis, quae de nullo homine dicuntur, et Pater futuri saeculi, seu Pater in aeternum qui solus est lahve. Ps 2,7 Filius meus es tu, quod iam ex natura rei, et ut dictum ab una persona alteri, non nisi proprio filio dici potest, neque alii dicitur unquam a Deo; ego hodie genui te, quod verbum generandi iterum uni personae dictum non nisi generationem proprie dictam denotat et bis tan­ tum reperitur, hic et Prov 8,22-25. Id etiam traditur implicite Mich 5,1 et secundum lectionem probabiliorem Ps 109,3 98· * b) Descriptiones Sapientiae genitae in libris sapientialibus ut merae poeticae personificationes exponi nequeunt, sed ibi clara proponitur nota personalis Sapientiae, et quidem ut quid divinum, et a Deo distinctum atque ab eo procedens. Prov 8,22ss.9,iss. Dominus possedit me, in hebr. kanani, procreavit me, generatione possedit (cf. Gen 4,1 nomen impositum Cain ab Eva), et quidem in aeternum; ante colles ego parturiebar, cum eo eram cuncta componens; dat vias et disciplinam hominibus; vocat eos et dat vitam. Eccli 24,5ss. Ego ex ore Altissimi prodivi primogenita ante omnem creaturam... ego in altissTThis habitavi..., ab initio et ante saecula creata sum (sc. ut Prov 8, 22 producta) mysteriosam originem Sapientiae ut a Deo procedentis, et 94 S.Augustinus, De Trinitate I.3 c.ti; ML 42,881; S.Thomas, 1-2 q.151 a.2 et cetera; Suàrez, De angelis 1.6 c.20, ubi diligenter tota quaestio tractatur. ’S Heinisch, 124SS; Lebreton, hiss. 96 V. inter plurima de hoc argumento praesertim Heinisch, 383-385; A.Vaccari, De Messia Filio Dei in V.T.: VerbDom 15 (1935) 48-55.77-86. 9 7 Hic locus «nullo subterfugio eludi potest» (Vaccari, Lc , 84). 94 De Ps 2.7 et Ps 109,3, v. infra n.394 de generatione Filii. 254 I.M.DALMAÜ, DE DEO ΟΝΟ ET TRINO. I ad divina perducentis multis metaphoris describit, quae limites personificationis excedunt. Sap 7,21-8,1.1 pulcherrime natura spiritualis et divina Sapientiae docetur, ut persbhae per se stantis a Deo emanatae, quae creat, regit, dat scientiam hominibus. Omnium artifex est, spiritus intelligentiae, sanctus, incoinquinatus, omnem habens virtutem, omnia prospiciens, vapor vir­ tutis Dei et emanatio quaedam claritatis omnipotentis Dei sincera, candor lucis aeternae et speculum sine macula Dei maiestatis et imago bonitatis illius, et cum sit una omnia potest, speciosior sole et luci comparata invenitur purior, attingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suaviter... omnium Dominus dilexit illam. Quae quidem ea sunt, ut merito dictum sit ibi non deesse nisi explicite dicere Deus erat Sapientia, sicut loannes dixit Deus erat Verbum Haec si non solum in se ipsis considerentur, sed sub lumine unanimis traditionis Ecclesiae a saec.IV, ubi in disceptationibus cum arianis simpli­ citer ab omnibus ut clare dicta de Verbo intelliguntur, dici debet revera hunc esse sensum doctrinae his locis revelatae. Ideo Pius IX in Bulla dogma­ tica Inneffabilis Deus de immaculata Conceptione B.M.V., iure simpliciter dicit: «Ipsissima verba quibus divinae Scripturae de increata Sapientia lo­ quuntur, eiusque sempiternas origines repraesentant...» l0°. ARTICULUS III Mysterium Sanctissimae Trinitatis in traditione 325. Ab initio saec.V perpetuam esse fidem Ecclesiae de Trinitate personarum in unitate naturae divinae res est adeo evidens, ut nemo eam in dubium vertere ausus sit: suf­ ficit legere symbola et professiones fidei et Patres a S.Augus­ tino et S.Cyrillo Alexandrino. Quo iam dogmaticum habe­ tur argumentum praescriptionis plus quam sufficiens de re­ velatione mysterii Sanctissimae Trinitatis, ob infallibilitatem Ecclesiae. Verum cum rationalistae recentiores multis impetant traditionem priorum saeculorum atque asserant non solum ante Concilium Nicaenum, sed etiam toto saeculo IV, doctri­ nam Ecclesiae non eam fuisse quam nunc catholica fides pro­ fitetur, opus est in re tanti momenti, quae dogma tangit fun­ damentale christianae religionis, vindicare perpetuam atque sinceram fuisse fidem Ecclesiae in Trinitatem. Tribus thesibus id efficiemus. Prima positiva argumenta de fide antenicaena, altera difficultates quae contra eam obiciuntur, tertia tandem doctrinam Patrum saec.IV perpendemus. 99 Heinisch, 120. De locis ex libris sapientialibus, cf. maxime hunc auctorem 115-124; Die personliche Weisheit des Alien Testaments in religionsgeschichtliche Beleutung (Müns­ ter 1923), et Lebreton, 122-131: v. infra n.394.426. 100 Acta Pii IX I, 600. l.2 c.i a.3. traditio ante-nicaena. th.27 n.324-327 255 Thesis 27. Trinitas personarum in unitate divinae essen­ tiae constat perpetua ac sincera Ecclesiae traditione ante Nicaenam Synodum. Franzelin, th.8.io; Galtier, 68-89; D’Alés. De Deo trino ront, Histoire des dogmes v.I; Arnou, De Deo Trino 78-102. 58-74; Lebreton, 2; Tixe- 326. Status quaestionis. In Concilio Nicaeno a.3 25 dam­ natus est arianismus et editum est symbolum, in quo addita sunt symbolis antiquis ea quae ad consubstantialitatem Filii et ad eius generationem ex substantia Patris pertinent, ana­ thematizatis modis loquendi arianorum (D 54). Quo facto in tuto collocata est doctrina trinitaria contra errores subordinatianos aliosque oppositos orthodoxiae. De Spiritu autem Sancto non erat controversia, ac posita vera divinitate Filii, nulla erat difficultas in admittenda tertia persona in divinis, cum Spiritus Sanctus, ut vidimus, tam clare quid divinum appareat in S.Scriptura; ideo cum ortus est macedonianismus statim reiectus est sub finem saec.IV. Praecipue igitur de tra­ ditione trium priorum Ecclesiae saeculorum agendum est. 327. Adversarii. In omnem partem sese verterunt rationalistae, ut originem dogmatis trinitarii alibi, praeter verum fontem revelationis, reperirent. Comparatistae historiographi omnes fere notas religiones, alias aliis coacte neglectis, appel­ larunt ’. Apotheosim Christi, sive ipsi cultui imperiali, sive praesertim syncretismo philosophico-religioso primaeva Ec­ clesiae aetate per romanum imperium grassanti, tribuunt 12. Modernistae intimam fidei christianae evolutionem a Christo historiae puro homine ad Christum fidei, per theoriam transfigurationis et defigurationis vitae religiosae quae in homine lesu se ostendebat, explicabant 3. Dogmatis historiographi scholae liberalis, ut Harnack 4, contendunt ante Concilium Nicaenum nullam exstitisse doctrinam definitam ac fixam in Ecclesia de Trinitate, sed mentes Christianorum vagatas esse inter monarchianismum plus minus conscium et definitum, quem praesertim aiunt vi­ guisse in Occidente—ita ut aliqui non vereantur asserere modalismum fuisse saec.lll quasi doctrinam officialem in Ecclesia romana sub forma praeser­ tim doctrinae de Trinitate oeconomica—, et subordinatianismum, quem po1 Medio saec.XIX saepe in indica «trimurti», aut in triadis babylonicis aut aegyptiacis originem dogmatis trinitarii ponebant rationalistae; A.Vicherot, Histoire critique de Vécole d’Alexandrie (Paris 1846); H.Ritter, Geschichte der Philosophie (1865); H.Havet, Le chris­ tianisme et ses origines (Paris 1878); adhuc S.Reinich, Orpheus (Paris 1909); J.Frazer, The Golden Bough (London 1912). 2 R.Reitzenstein, Poimandres (Leipzig 1904); F.Picavet, Hypostases plotiniennes et Trinité chrétienne (Paris 1917-1919).’ A.Nielsen, Der dreieinige Gott in religiongeschichtliche Bedeutung (Berlin 1922), et passim historiae dogmatum rationalisticae. 3 Methodum criticam modernistarum vide apprime descriptam in Encyclica Pascendi S.P11 X (D 2072-2080 2097); eorum doctrinam de divinitate Christi apud Puig de la Bellacasa, o.c., 11-17. 4 A.Harnack, Lehrbuch der Dogmengcschichte4 (Tubingen 1909) 1; Loops, Krüger, etc., in suis Dogmengcschichte. 256 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TBINO. I tius tenebant Ecclesiae orientales, non tamen sine mixtione obscuri cuiusdam modalismi, et plures etiam scriptores occidentales, modo tamen vario ac pa­ rum definito. Tota doctrina trinitaria orta est in Christianismo ex diversis cau­ sis nullo modo religiosis, et contra mentem lesu, partim ut formulis iudaicis novum quid opponerent5, partim ex multiplici influxu religionum et phi­ losophiae ethnicae in periodo syncretism!. Inde paulatim facta est saec.II apotheosis Filii seu Verbi, cui saec.IV addita est divinizatio Spiritus Sancti ut hypostasis distinctae. 328. Doctrina catholica. Haec gratuita prorsus asser­ ta confutarunt iam ante sexdecim saecula Patres saec.IV, cum universalem et perpetuam fuisse traditionem priorem Ecclesiae conceptis verbis asseruerunt. Ita S.Athanasius: «Videamus si­ militer hanc ab initio traditionem doctrinamque ac fidem ca­ tholicae Ecclesiae, quam sc. Dominus tradidit, apostoli prae­ dicavere, et patres servavere... Itaque Trinitas sancta et per­ fecta est quae in Patre et Filio et Spiritu Sancto agnoscitur» (R 782). S.Epiphanius: «Consubstantialem esse confitentur Pa­ trem et Filium et Spiritum Sanctum, tres hypostases, unam essentiam, unam divinitatem, quod quidem vera fides est quae a maioribus tradita est, et prophetica, et evangelica et apostolica est, quam professi sunt patres nostri et episcopi qui in Nicaena Synodo collecti sunt» (R 1107). S.Augustini lo­ cum (R 1650) supra tulimus. Theologi vero et catholici dog­ matis historiographi, post diligens studium, critice erronea esse talia commenta ostendunt: «Huiusmodi hypothesis, ait Lebreton6, frangitur contactu antiquissimorum auctorum Christianorum, librorum in primis N.T., sed etiam Patrum Apostolicorum». Tenemus nempe Ecclesiam credidisse mysterium Sanctis­ simae Trinitatis secundum elementa essentialia, unum esse Deum, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum tres personas re distinctas. Peculiaria testimonia de fide in unicitatem Dei, quae in tractatu de Deo uno tacta est, occurrunt etiam in locis afferendis. Valor theologicus. Thesis est critice et historice certa omnino; dogmatice saltem theologice certa. 329. Probatur 1. Concilio Nicaeno. a) Ex quo prodiit in Ecclesia, et ariani de unquam talia audivit?» Ex arianismo eiusque damnatione in arianismus facta est commotio magna nova blasphemia arguebantur. «Quis clamabat S.Alexander Alexandri- s lure haec hypothesis dicta est «gratuite, inefficace et bizarre»; J.de Ghellinck in cursu lithographic© Histoire du dogme de la Trinité 28. 6 O.c., 2 intr.17. V. J.Daniélou, Trinité et Angélologie dans la Théologie judeo-chrétienne : RechScRel 95 (iQ57) 5-41· l.2 c.l a.3. traditio ante-.nicaena. th.27 n.327-330 257 7; et S.Athanasius increpabat eos: «Vos vero, o novi ludaei et Caiphae discipuli, quos Patres qui vestris voculis faverint exhibere potestis? Nullum certe prudentem et sapientem un­ quam proferetis» (R 757). Revera patrocinium antiquitatis non ante a.350 quaerere coeperunt, ut ipse S.Athanasius dicit8. Cum autem divinitatem Spiritus Sancti pneumatomachi negare coeperint, statim eos Athanasius atheos dicendos esse aiebat. b) Ariani ex philosophia et ratione argumentabantur, et ex quibusdam locis Scripturae sensu perverso intellectis, qui­ bus argutiis simplices ad se trahebant. Ideo conati sunt in ipso Concilio Nicaeno ne novae fidei formulae conficerentur qui­ bus perspicue eorum insidiis obstaretur. c) Ideo opus fuit addere antiquis symbolis particulas con­ substantialem, όμοούσιον et ex substantia Patris, έκ της ουσίας τοΰ ΤΤατρός, quibus et vera Filii divinitas asserebatur, et propria ratio generationis processionis illius, et unitas divinitatis in Patre et Filio ex generatione sine divisione substantiae. Quo omnes arianorum suspiciones de ditheismo, de modalismo et de divi­ sione substantiae divinae excludebantur 9. Evidens est ergo sensus verbi homousion in Nicaeno, quod fuit, ut dicit S.Athanasius, «stelographia contra omnes haereses» 1 °, «quodque fides antiqua pepererat», ait S.Augustinus ** . nus Conf. ex gnosticis et haereticis saec.IIl2. Gnostici ut suos errores in Ecclesiam inducerent, Christum, aut Verbum, et Paraclitum superadnumeraverunt inter eones divini pleromatis; quo testes sunt et divinitatis Christi, ct distinctionis a Deo Patre, quam tenebat fides Ecclesiae primaeva. Haere­ tici vero, praeter cerinthianos et ebionitas semi-iudaeos, tantopere divini­ tatem Christi agnitam a Christianis viderunt, ut aut docetae negarent veram eius humanitatem, aut ut Marcion ipsum haberent Deum N.T. opposi­ tum Deo V.T., aut ut patripassiani et modalistae eum cum Patre confun­ derent. Quo facto iam Novatianus pro fide Ecclesiae in Trinitatem ar­ guebat 13. 330. Probatur 2. Testimonium communis fidei exhi­ betur: a) In liturgia baptismati, tum ex forma «in nomine Pa­ tris et Filii et Spiritus Sancti», tum ex trina immersione ut testantur Didache (R 4), S.Iustinus (R 126), S.Irenaeus 14, unde arguunt Tertullianus 15, S.Cyprianus (R 596) et Ori7 Epistola 2 ad omnes Episcopos 4: MG 18,574. * De sententia Dionysii 1: MG 25,480. Ita etiam S.Ambrosius, Dc Spiritu Sancio c.7: ML 16,820. et Theodoretus, In 2 Cor c.7: MG 83,420. 9 De decretis Nicaenae Synodi 19: MG 25,460. 10 Ad Afros 11 : MG 26,1049. 11 Contra Maximinum 2,14: ML 42,722. 12 Galtier, 74; in primis A.Orbe, o.c. 13 De Trinitate 23: ML 3,931-932. 14 Epideixis 3,7: RechScRel 6 (1916) 373. 15 De baptismo 5: ML 1,1314. Teologfa II 9 258 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I genes 16; in ea fideles aetate iam adulta videbant vitam religio­ sam initiari consecratione in tres personas 17. b) In symbolo baptismati18 et regula fidei, quae illud ex­ ponebat; quod referunt saepissime et explicant Patres, ut S. Ire­ naeus (R 191), Tertullianus qui illud opponit monarchianis (R 371), S.Gregorius Thaumaturgus (R 611) etc. c) In oratione, quae communissime quidem ad Patrem dirigitur (ut etiam nunc in usu liturgico), sed inseparabiliter fere a Filio et Spiritu Sancto; hoc facto Novatianus 19 pro­ babat Trinitatem, cum praesertim Filius invocaretur non so­ lum ut mediator, sacerdos aeternus, sed etiam ut Dominus, magister et Salvator. Verum deferebantur etiam orationes directe ad Christum, ut testantur ipsi ethnici: Plinius in epistola ad Traianum «quod essent soliti stato die ante lucem convenire carmenque Christo dicere quasi Deo» 20; Lucianus, qui irridet Christia­ nos quod «sophistam illum suum crucifixum adorent» 21 ; Cel­ sus conqueritur de christianis quod adeo monotheismum pro­ fiteantur, cum hominem quem eius Filium dicunt etiam ado­ rent, cui Origenes respondet; «Si Celso perspectum fuisset illud: Ego et Pater unum sumus, et aliud quod Filius Dei dixit: Sicut ego et tu unum sumus, non sibi induxisset in ani­ mum alium a nobis coli quam summum Deum»2223 . Exemplo sunt Hymnus vespertinus graecorum, Φως Ιλαρόν (R 108), et oratio Clementis Alexandrini (R 414). d) Peculiari modo in doxologiis, quae cultum latreuticum exprimunt, et in quibus pluribus formulis habetur expressa fides in Christum Deum et in totam sanctam Trinitatem. Ita in martyrio Polycarpi (R 80), in actis SS.Perpetuae et Feli­ citatis 2i, in celebratione Eucharistiae, ut testatur S.Iustinus 24, in benedictionibus, secundum regulam S.Hippolyti 2S, apud 16 De principiis 1.3,2: MG 11,147. 17 Momentum liturgiae baptismalis in fide primaevae christianae aetatis v. apud Le­ 138-140. 18 Symbolum dictum apostolicum ortum videtur ex fusione duplicis primaevi symbo li, trinitarii et christologici, Romae elaborata sub finem saecli. De hac origine quae recenter investigata sunt reperies apud P.Batiffol-A.Vacant, Apôtres (Symbol des): DTC 1,16601680; E.Vacandard, ib.: DAFC 1,274-279; H.Litzmann, Symbolstudien: ZNeutWiss 21-26 (1921-1927); J.de Ghellinck, L’histoire du Symbole des Apôtres: RechScRel 18 (1928) n8ss; Les origines du symbole des Apôtres après cinq siècles de recherches: NouvRcvTh 67 (1945) 186-201 ; Les recherches sur l’origine du symbole des Apôtres: Muss. Less. sect. hist. η.6 (Bru­ xelles 1949); J.Lebreton, Les origines du symbole baptismal: RechScRel 20 (1930) 97ss; J.Ruiz Goyo, Los origenes del Simbolo apostôlico: EstEcl 13 (1934) 316-337. 19 De Trinitate 14: ML 3.909· 20 Epist.X 96,7. 21 Peregrinus 11,13. 22 Contra Celsum 8,12,14- MG 11,1533-2536. 23 ML 3,60-62. 24 Apologia prima 65: MG 6.427. 23 Connolly: Journal of Theol.Stud. 24,144-146; Texts and Studies VIII 4,154. breton, l.2 c.l λ.3. traditio ante-nicaena. th.27 n.330-332 259 Origenem saepe et S.Dionysium Alexandrinum 26 et frequen­ ter in praedicatione homiletica; eratque in usu in remota anti­ quitate utraque doxologia, maior «Gloria in excelsis» et minor, duplici forma: «Gloria Patri per Filium in Spiritu Sancto» et «Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto», et quidem, ut notavit S.Basilius 27, haec postrema expressio antiquior fuit. Id argumentum liturgicum pro communi fide iam ipse S.Basilius proponebat contra pneumatomachos: «Ut baptiza­ mus ita et credimus, ut credimus ita et glorificamus... Spiri­ tum Sanctum una cum Patre et Filio glorificantes, eo quod persuasum sit nobis illum a divina natura non esse alienum; neque enim eorumdem honorum esset particeps, quod alienum foret secundum naturam» 28. 331. Probatur 3. Ex auctoritate Eclesiae contra HAERETICOS. Monarchianos et sabellianos damnaverunt Romani Ponti­ fices SS. Victor, Zephyrinus et Callistus, qui praeterea etiam caverunt ne eorum impugnatores in oppositum extre­ mum devenirent, ut patet ex his quae refert Hippolytus 29, Zephyrinus enim profitebatur unum Deum, Christum Deum, at Patrem non esse mortuum; Callistus vero Patrem et Fi­ lium unum esse Deum, sed non unam personam. Concilium Antiochenum damnavit Paulum Samosatenum a.260 30. Prae­ sertim S.Dionysius Romanus Pontifex in causa S.Dionysii Alexandrini 31 dilucide omnes errores anti-trinitarios dam­ navit, ac doctrinam de Trinitate optime proposuit (D 48-51). 332. Probatur 4. Ex testimoniis scriptorum eccle­ siasticorum. Omnes fere scriptores ante-nicaeni testes sunt praeclari fidei trinitariae, quam plures scientifice exponunt ac defen­ dunt adversus ethnicos et haereticos illius temporis. In eorum scriptis, praeter assertiones communis doctrinae, haec notari 26 «Deo autem Patri et Filio Domino nostro lesu Christo cum Sancto Spiritu gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen» (MG 32,202). 27 De Spiritu Sancto 29,71: MG 32,199. 28 Epist. 159: MG 32.619. De his, cf. Lebreton n.A 618-630. 29 Philosophumena 9: MG 16,3379-3386. Haec novimus ex una narratione Hippolyti aestu passionis plena in Zephyrinum et Callistum. Dubitari itaque potest an verba fideliter descripta sint; sed quidquid est, etiam permisso tenore verborum, sensus planus et ortho­ doxus indubius est. Cf. de tota hac re Franzelin, th.io p.134-135.143 ; Galtîer, 80-81; D’Alès, La Théologie de Saint Hippolyte (Paris 1906) 10-12; B.Cappelle, Le cas du Pape Zéphyrin: RevBen (1926) 321-330; H.Dieckmann, Lehrentscheidungen rotnischer Bischofe nach Hippolyt: ZkathTh 48 (1924); 320-322; K.Preysing, Echtheit und Bedeutung der dogrnatischen Erkldrung Zephyrins: ibid., 52 (1928) 225-230; P.Richard, Fils de Dieu: DTC 5.2429. 30 Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles i,i95ss et opera relata n.289 Loofs et Bardy; v. etiam Galtîer, L' ôuoouaioçde Paul de Samosate: RechScRel 2 (1922) 30-45; H.de Riedmatten, Les Actes du procès de Paul de Samosate (Fribourg 1952). 31 Causae huius historiam novimus ex S.Athanasio, De sententia Dionysii: MG 25, 479SS, et De decretis Nicaenae Synodi: DTC 15,1645-1649. 260 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I debent: tenent firmissime unicitatem Dei; personarum distinc­ tionem, quam adversus oppositos modalismi errores firmare debebant, substantialiter ex sola processione derivant, ac prae­ cipua arianismi capita iam in antecessum refellunt. Pauca quae­ dam afferemus testimonia. Cum de fide trinitaria priorum Ecclesiae scriptorum agitur, oblivioni dandum non est eos habere in manibus Sacram Scripturam, ubi vivide expressam reperiebant doctrinam revelatam, ita ut vix indigerent novo modo eam exprimere, paucis illis scriptis quae servata sunt, nisi cum occasione errorum qui exoriebantur opus erat revelationis verum sensum defendere ac intellectualiter elaborare. S.Clemens Romanus: «Vivit Deus, et vivit Dominus lesus Christus, et Spiritus Sanctus, fides et spes electorum» (R 28), quae est formula iuramenti et obsecrationis ex V.T. 32 S.Ignatius: «Medicus unus est, et carnalis et spiritualis, genitus et ingenitus, in carne exsistens Deus in morte vita vera, ex Maria et ex Deo... Dominus noster lesus Christus» (R 39); «Deus noster lesus Christus in utero gestatus est a Maria iuxtà dis­ pensationem Dei, ex semine quidem David, Spiritu autem Sancto» (R 42). S.Ignatius testis est praeclarissimus divinitatis Christi, ita ut mirum videatur hac de re a quibusdam criticis dubitatum esse; adeo enim in ea insistit, ut potius aliis criticis visus sit Episcopus Antiochenus monarchianismo praelusisse33; verum, ut iure dicit Lebreton 3», in locutionibus S.Ignatii nihil est nisi consubstantialitas. Aristides (R 112) trium personarum divinitatem exprimit. S.Iustinus personarum distinctionem ac divinitatem, et gene­ rationem Verbi sine abscissione declarat (R 117 137); de Filio haec tradit: «Qui Filium Patrem esse dicunt, hi arguuntur quod nec Patrem sciant, nec Filium esse universorum Patri agnoscant. Qui cum Verbum sit primogenitum Dei, Deus etiam est» (R 127). Athenagoras: «Quis igitur non miretur, cum atheos vocari audiat eos, qui Deum Patrem et Filium Deum et Spiritum Sanctum asserunt, ac eorum et in unione potentiam et in ordine distinctionem demonstrant?» (R 164). Theophilus Antiochenus primus nomen τριάς adhibuit: «Tres illi dies, qui ante luminaria fuerunt, imago sunt Trinitatis, τής τριάδος, Dei, eius Verbi, eiusque Sapientiae» (R 180); «Verbum semper exsistens et in corde Dei insitum... cum Deus sit et ex Deo genitum...» (R 182)35. 32 Momentum et characterem huius testimonii, v. apud Lebreton, 249-250.277-280; cf. R 23. 3 3 Lebreton, 296-313. 3* «Du IIe siècle au IVe la langue théologique a changé, mais la pensée est la même» (ibid., 3ll); cf. S.Emeri, Il Logos nel pensiero dei Padri Apostalici: Studia patavina I (1954) 401-424. 35 De apologist is v. Tixeront, 245-248; P.Richard, Fils de Dieu: DTC 5.2414-2417 l.2 c.l λ.3. traditio ante-nicaena. th.27 n.332-333 261 S.Irenaeus insignis est in doctrina Trinitatis exponenda 36; reicit suspectas theorias de prolatione Verbi, defendit aeternam eius generationem ac de Spiritu Sancto eadem expresse docet quae Patres saec.IV (R 191 200 235 etc.); «Hic Pater Domini nostri lesu Christi per Verbum suum qui est Filius eius... Semper autem coexsistens Filius Patri...» (R 205); «Unus Deus Pater ostenditur, qui est super omnes, et per omnes et in omnibus. Super omnes quidem Pater et ipse est caput Christi; per omnes autem Verbum et ipse est caput Ecclesiae; in om­ nibus autem nobis Spiritus et ipse est aqua viva» (R 256). 333. Tertullianus technicismum latinum fere praefor­ mavit, licet non perfectum: nomen Trinitatis et personae; uni­ tatem substantiae; consubstantiale; tres sunt unum, non unus; nam sunt alius et alius, non separati ob processionem, non diversitate nec divisione, sed distributione et distinctione; Pater et Verbum sunt unus ambo. In Apologetico: «Hunc [Filium] ex Deo prolatum dicimus et prolatione generatum, et ideo Filium Dei et Deum dictum, ex unitate substantiae... Ita et quod de Deo profectum est, Deus est et Dei Filius et unus ambo» (R 277). Adversus Praxeam: «Quasi non sic quoque unus sint omnia [Pater, Filius et Spiritus Sanctus], dum unum sint omnia, per substantiae sc. unitatem..., tres autem non statu sed gradu, nec substantia sed forma, nec potestate sed specie, unius autem substantiae et unius status et unius potesta­ tis, quia unus Deus, ex quo et gradus isti et formae et species in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti deputantur» (R 371); «Quaecumque ergo substantia Sermonis fuit illam dico perso­ nam et illi nomen Filii vindico» (R 374); «Ecce enim dico alium esse Patrem et alium Filium et alium Spiritum Sanctum... non tamen diversitate alium Filium a Patre sed distributione, nec diversitate alium sed distinctione... Sic et Pater alius a Filio... dum alius qui generat, alius qui generatur» (R 376); «Qui tres unum sunt, non unus, quomodo dictum est: Ego et Pater unum sumus, ad substantiae unitatem, non ad numeri singularitatem» (R 378). S.Hyppolytus eadem profert: «Deus solus cum esset... ipse solus multus erat... Eorum autem quae facta sunt ducem, consiliarium, operarium generabat Verbum» (R 391). «Atque ita astitit ei alius. Cum alium dico, non duos deos dico; sed tamquam lumen ex lumine, et aquam ex fonte, aut radium a 36 Cf. Lebreton, 614; totum studium de S.Irenaco 517-614 fructuose leges; v. etiam Th.Rusch, Die Entstehung der Lehre votn Heiligen Geist bei Ignatius v.Antiochia, Theophilus v. Antiochia u. /rendus v. Lyon (Zurich 1952); J.Mamhrine, «Les deux mains de Dieu» dans l'oeuvre de saint /renée: NouvRevTh 79 (1957) 335-370· 262 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I sole» (R 392). «Huius Verbum solum ex ipso; ideo et Deus, substantia cum sit Dei» (R 398). «Christus est Deus super omnia» (R 399)· Novatianus: «Non sic de substantia corporis ipsius [Chris­ ti] exprimimus, ut solum et tantum hominem illum dicamus, sed ut divinitate Sermonis in ipsa concretione permixta, etiam Deum illum secundum Scripturas teneamus» (R 605). «Ur­ gendo illos [haereticos] uti Christum hominis filium homi­ nem, intelligant quoque Dei Filium, et hominem Dei Filium, id est Dei Verbum (sicut scriptum est) Deum accipiant» (R 606). «Hic [Spiritus Sanctus] ... semen quoddam divini generis» (R 607). Generatione et processione conciliat unitatem Dei cum pluritate personarum: «Deus utique procedens ex Deo, secun­ dam personam efficiens post Patrem, qua Filius, sed non eri­ piens illud Patri, quod unus est Deus. Si enim natus non fuisset, innatus comparatus cum eo qui est innatus, aequatione in utroque ostensa, duos faceret innatos, et ideo duos faceret deos» (R 608). 334. Clemens Alexandrinus: «Ambo [Deus et Verbum] unum sunt, nempe Deus» (R 409); «Cum dicit quod erat ab initio generationem tangit sine principio Filii cum Patre simul exstantis... Verbum enim (hoc est Filius) quod secundum aequalitatem substantiae unum cum Patre consistit, sempiter­ num est et infectum» (R 442). Origenes terminologiam graecam de Trinitate magna ex parte definivit, expositionem orditur a praedicatione apostolica (R 445), et quae postea ariani docuerunt magna vi reicit, eaque S.Athanasius (R 757) contra eos affert 37: «Non enim dicimus, sicut haeretici putant, partem aliquam substantiae Dei in Filium versam, aut ex nullis substantibus Filium pro­ creatum a Patre, id est extra substantiam suam, ut fuerit ali­ quando quando non fuerit... supra omne autem tempus, et supra omnia saecula et supra omnem aeternitatem intelligenda sunt quae de Patre et Filio et Spiritu Sancto dicuntur» (R 470). «Deum Patrem non ita dixit esse unum Deum, ut Deus Filius non credatur... Unus autem uterque est Deus, quia non est aliud Filio divinitatis initium quam Pater, ipsius unius paterni fontis, sicut Sapientia dicit, purissima est manatio Fi­ lius. Est ergo Christus Deus super omnia... Non enim post Patrem est ipse, sed de Patre. Hoc idem autem Sapientia Dei etiam de Spiritu Sancto intelligi dedit... Evidenter ostenditur naturam Trinitatis et substantiam unam esse, quae est super omnia» (R 502). «Illa enim natura [divina] soli sibi cognita 37 Prat, Origène (Paris 1907) 29-67. l.2 c.l a.3. traditio ante-nicaena. tii.28 n.333-336 263 est. Solus enim Pater novit Filium et solus Filius novit Pa­ trem, et solus Spiritus Sanctus perscrutatur etiam alta Dei» 38. Consubstantiale indicat: «Sic et Sapientia ex eo [Deo] proce­ dens ex ipsa substantia Dei generatur. Sic nihilominus et se­ cundum similitudinem corporalis aporrhoeae esse dicitur apor­ rhoea gloriae omnipotentis pura quaedam et sincera. Quae utrae­ que similitudines manifestissime ostendunt communionem sub­ stantiae esse Filio cum Patre. Aporrhoea enim homotisios videtur, id est unius substantiae cum illo corpore ex quo est aporrhoea vel vapor» (R 540). Praeclaras mysterii expositiones tradunt discipuli Origenis Ada39: «Deum unum... esse credo; Deumque Verbum, qui ex eo natus est eique est consubstantialis... Credo etiam Spiritui Sancto, qui semper est» (R 541); Theognostus: «Non enim extrinsecus adinventa est Filii substantia, neque ex nihilo educta, sed ex Patris substantia nata est... Neque rursus aliquid est alienum, sed est aliquid emanans ex Patris substantia, ita tamen ut nullam divisionem eadem Patris substantia sit perpessa» (R 545); S. Dionysius Alexandrinus: «Numquam fuit quando Deus non erat Pa­ ter... Cum Filius sit splendor lucis aeternae, et ipse omnino aeternus est... Nam st genitor est, est et Filius... Atqui ambo sunt, et semper sunt... Sic Pater et Filius unum sunt» (R 609 610); praesertim S.Gregorius ThaumaTURGUS: «Unus Deus, Pater Verbi viventis, perfectus perfecti genitor, Pater Filii Unigeniti, unus Dominus, solus ex solo, Deus ex Deo... Filius verus veri Dei... aeternus ex aeterno. Et unus Spiritus Sanctus, ex Deo substan­ tiam habens, et qui per Filium apparuit hominibus... Trinitas perfecta, gloria et aeternitate et regno non divisa, neque abalienata. Neque creatum quid aut serviens in Trinitate neque superinductum, quasi antea non fuisset et postea supervenisset. Neque ita defuit unquam Filius Patri, neque Filio Spiritus; sed invertibilis et immutabilis eadem Trinitas semper» (R 611). 335. mantius Clara est ergo et sine ambagine professio fidei trinitariae in omnibus scriptoribus antenicaenis, cum testes agunt doctri­ nae Ecclesiae, quod iis praecipuum munus est40. Thesis 28. Sincerae et universali Ecclesiae Traditioni non obstant quae ex quibusdam ante-nicaenis scriptoribus obiciuntur. Franzelin. th.ii; Galtier, 90-112; D’Alès, 75-100; Lebreton. II; Tixeront, 244-257.303-310.390-403; Arnou, Dc Deo Trino 102-111. v.I, 336. Nexus. Haec thesis non est nisi solutio difficulta­ tum quae superiori opponuntur ex modis loquendi et theoriis propositis ab aliquibus auctoribus antenicaenis de re trinitaria. 38 De principiis 4.35: MG 11.409. 39 Recentius tenet B.Altaner (Patrologie t8o), Adamantium non esse discipulum Origenis. 40 Cf. quae de apologistis notat Lebreton, 395-404· V. etiam Arnou, 92-102; Gal­ tier. 90-99. 264 I.M.DALMAU, ΠΕ DEO UNO ET TliINO. I Difficultates ad duo capita reduci possunt. i. Adsunt in pluribus ex iis scriptoribus modi loquendi qui subordinatianismum redolent, quibusque ariani et semiariani abusi sunt. a) Patrem dicunt superiorem Filio et Spiritu Sancto, qui secundo et tertio loco coluntur. S.Iustinus: «lesum Christum... veri Dei Filium esse edocti, et ipsum secundo loco, Spiritum autem propheticum tertio haben­ tes ordine...» (R 117). Tertullianus: «Sic et Pater alius a Filio, dum Filio maior... dum Filium agnosco, secundum a Patre defendo» (R 374 376). Ita saepe Origenes et alii. b) Tertullianus Verbum vocat derivationem aut portionem totius: «Pater tota substantia est, Filius vero derivatio totius et portio» (R 376). c) Origenes vocat Patrem τόν θεόν, Filium vero θεόν sine articulo, secundum Deum, δεύτερον θεόν, ut etiam alii. d) Generationem Verbi voluntariam dicunt. Tatianus: «Voluntate sim­ plicitatis eius prosilit Verbum» (R 153). Novatianus: «Hic ergo quando Pater voluit, processit ex Patre» (R 608). e) Filius ministravit Patri in creatione, eiusque voluntati obsecutus est. Theophilus Antiochenus: «Hoc Verbo usus est administro operum suo­ rum» (R 179). Hippolytus: «lubente Patre fieri mundum singula Verbum perficiebat placens Deo» (R 398). Origenes: «Verbum autem ut ei iussum fuerat fecisse omnia» (R 518). 337. 2. Cum expositionem dogmatis tradunt, theorias proferunt, quae subordinatianismo, vel etiam modalismo, in­ fectae videntur. a) Generationem Verbi explicant in ordine ad creationem mundi. Distinguere enim videntur Verbum internum (insitum aliqui vocant) in mente ipsius Dei, et Verbum prolatum ad modum sermonis externi; haneque prolationem generationem, vel perfectam generationem, vocant. Ita apologistae saec.II, ut Theophilus: «Habens igitur Deus suum ipsius Verbum in propriis visceribus insitum, genuit illud cum sua sapientia proferens ante omnia» (R 179); et theologi saec.III ut Tertullianus: «Haec est nativitas perfecta Sermonis, dum ex Deo procedit. Conditus ab eo primo ad cogita­ tum in nomine sophiae... dehinc generatus ad effectum» (R 373). b) Theologi occidentales, Tertullianus, Hippolytus et Novatianus vocant Trinitatem «oeconomiam, dispensationem, dispositionem, monarchiae administrationem» (R 371 377), quam quidem notionem monarchianis op­ ponunt, verum ea est quae non satis teneat personalitatem Verbi et Spiritus Sancti, aut subordinatianismo indulgeat, quatenus participationem tantum divinitatis iis concedat. c) Theophanias V.T. communiter ad Filium referunt, quod Pater in­ visibilis sit ratione immensitatis, Filius vero visibilis secundum operationem propriam. Theophilus: «Verbum... assumens Patris et Domini universo­ rum personam veniebat in paradisum sub persona Dei et cum Adamo conversabat» (R 182). Tertullianus: «Filius visibilis est ante carnem, eo modo quo dicit ad Aaron et Mariam» >. d) Origenes Filio non plenam simplicitatem tribuere videtur, quia ideas continet rerum creandarum 123 , ac minorem scientiam quam Pater habet 1 Adversus Praxeam 14: ML 2,170. 2 In loannern 2,12: MG 14,56. 3 De principiis 4,35 : MG 11,410. L.2 C.l Λ.3. TRADITIO ANTE-NICAENA. TH.28 N.336-338 265 operationem Filii et Spiritus Sancti arctioribus limitibus ciscumscribit: «mi­ noris Filii quam Patris, attingens tantum rationalia, adhuc minoris Spiritus Sancti solos sanctos agniti»4; proprie solum Patrem orandum dicit: «non oportere orare genitum... sed solum Patrem quem ipse orabat»5. 338. Sententiae. Rationalistis haec indicio sunt labilis et confusae mentis christianae prioribus saeculis de Trinitate; ad normam enim harum expositionum, quas coniunctissimas censent syncretismo philosophico-religioso illius temporis, in­ terpretantur testimonia fidei christianae in probatione adduc­ ta, quae revera illis nullius momenti sunt. Catholici theologi et historiae dogmatis scriptores haec con­ sectaria, ut patet, reiciunt, ac statuunt, quidquid est de im­ perfecto loquendi et speculandi modo de Trinitate, fidem Ec­ clesiae sinceramque eius traditionem non labefactari. Imo ne­ que ipsis auctoribus qui vitiis huiusmodi infecti sint, negandam esse substantialiter rectam dogmatis professionem. Verum in iudicio de iis scriptoribus formando satis va­ riant catholici interpretes. Sunt enim qui eos revera subordinatianismo infectos dicant, eorumque doctrinas contrarias esse dogmati trinitario6. Verum alii arbitrantur has theorias et modos loquendi, utcumque imperfectas, benigniorem fere pos­ tulare interpretationem 7. Quam caute in doctrina trinitaria ante-nicaenorum perpendenda procedi debeat, ostendunt non tantum diversa iudicia a diversis criticis prolata, sed vel maxime diversa ab uno eodumque auctore diversis temporibus dicta, ac mitigationes iudicii prius expositi in successiva rei tractatione. Qua in re exemplo praeit Petavius, qui libro I de Trinitate acerbissima censura omnes fere ante-nicaenos notaverat; at operi praefixit praefationem postea scriptam, in qua omnia fere quae damnaverat ad imperfectam loquendi ra­ tionem ducit8. Similem sententiae mutationem videmus apud Tixeront, qui 4 De principiis 1,35: MG 11,150. 5 De oratione 15,1: MG 11,464. 6 Ita post Petavium, De Trinitate l.i in corpore libri, Huet, Origeniana (de Origene): MG 17.709-796; Newman, The arians of the fourth century (1833): J.Schwane, Dogmengeschichte 1 p. ; L.Duchesne, Les témoins antenicéens du dogme de la Trinité (Amiens 1833); O.Bardenhewer, Geschichte des altkirchliche Literatur2 (Freiburg 1913) 1 et 2; A.Feder, Justins des Martyrers Lehre vom Jesus Christus (Freiburg 1906); J.Pfaetisch, Der Einflus Platos auf die Théologie Justins des Mdrtyrers (Paderborn); A.d’Alès, Prima lineamenta trac­ tatus dogmatici de Deo Trino (Paris 1934) 75-too, qui tamen in peculiaribus scriptis Théologie de Tertullien, Théologie de St.Hippolyte, Novatien, mitius de his iudicium protulerat, etc. 7 G.Bull, Defensio fidei Nicaenae (Oxford 1685), contra Petavium; Bossuet, Advertissements aux protestants (ed.Paris 1827) V.35S; P.Maran, S.Justini et aliorum PP. opera: MG 6,23ss; Baltus, Defense des saints Pères accusés de platonisme (Paris 1711); Franzelin, th.i 1 ; Prat, Origène (Paris 1906); Lebreton, II de scriptoribus saec.II; Galtier, îoi-117; Tixe­ ront, cit. ed.7 1,244-254.303-3*0-390-403, cf. alios infra citandos; Petavius in praefatione. 8 De quo v. Galtier, Petau et la préface de son De Trinitate: RechScRel 21 (1931) 462476; Lebreton, 14-18. Ideo plurium auctorum, recentiorum praesertim, iudicia minus definita sunt, et sat frequenter attenuationibus pluribus mitigata; ut J.Rivière, S.Justin et les apologistes du II siècle (Paris 1907); Freppel, Tertullien (Paris 1864), Clément d’Alexandrie (1865), Origène (1868); J.Stier, Die Gottes und Logoslehre Tertullians (1893); Ph.Monceaux, Histoire littéraire de l’Afrique chrétienne i,i8oss; A.Puech, Les apologistes grecs; P.Richard, Fils de Dieu: DTG 5,24*8-2443: G.Bardy, Trinité: DTC 15,1616-1645; R.Arnou, De Deo Trino 102-111; cf. articulos DTC de singulis scriptoribus antenicaenis; /\.Orbe, o.c., J. Daniélou, Message évangélique et Culture hellénistique (Tournai 1961). 266 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I ab editione 7.8 operis Histoire des dogmes omnes auctores ab errore defendit, quos antea impugnaverat. Alteri sententiae adhaerendum videtur 910 ; thesim autem dua­ bus propositionibus distinguimus: A. Licet verum esset aliquos ex iis auctoribus er­ rasse IN EXPLICANDO ET DEFENDENDO DOGMATE DE SaNCTISSIma Trinitate, nullum inde detrimentum passa est fides Ecclesiae. B. Omnes fere tum modi loquendi, tum theoriae de Trinitate eo tempore a catholicis propositae, etsi non perfecte eam declarent, ab errore immunes videntur. Valor theologicus. est; altera probabilior. Prima pars historice et theologice certa 339. Probatur prima pars. 1. Fides Ecclesiae primae­ vae non iis solis auctoribus, neque iis primario, constat. Ii enim de quibus dubitari potest non fuerunt Patres Ecclesiae proprie dicti, imo plures alias haeretici aut schismatici sunt, ut Tatianus, Tertullianus, Hippolytus, Novatianus, et forte Origenes. Imo suspiciones adversus eorum doctrinas eo tem­ pore exortae sunt, quo facto firmatur sincera Ecclesiae fides. Ita S.Irenaeus apologistarum theorias de prolatione Verbi reprehendere videtur. Tertullianus et Origenes satis indicant non omnia a se dicta probari. Hippolytus ipse refert Ponti­ fices Zephyrinum et Callistum de quodam ditheismo eum accusasse. 2. Ex principiis catholicis certum est in Ecclesia inerranti semper distinctam exstitisse catholicam intelligentiam dogma­ tis adeo principalis, saltem secundum essentialia elementa, ve­ ram unicitatem Dei, realem personarum distinctionem, earumque veram divinitatem '°. 3. Ipsi auctores potuerunt sincere omnino profiteri fidem de Sanctis­ sima Trinitate, eamque substantialiter recte intelligere, ac simul tradere explicationes et speculationes circa illam, quae logice non satis cum illa stare viderentur. Id quidem alias quoque accidit. Verum non possunt erro­ res iis adscribi, qui ipsam mysterii substantiam immediate negarent. 340. Probatur secunda pars. 1. Modi loquendi horum auctorum in se inspecti declarari possunt ut formulae forte minus aptae ad ordinem originis inter personas divinas decla­ randum, aut metaphorice intelligendae. Imo nisi quid aliunde 9 Franzelin, Galtier, l.c. 10 Ita Franzelin, th.io p.146-149; quae omnino tenenda videntur: ideoque admitti non posse putamus quae contra disserit A. Amor Ruibal, Los problemas fundamentales de la filosofia y del dogma (s.a.) t.5 c.8 p.317-326. L.2 C.l Λ.3. TRADITIO ANTE-MICAENA. T11.28 N.338-341 267 obstet, ita declarari debent, posita mira firmitate qua simul iidem auctores tradunt fidem universae Ecclesiae; cum prae­ sertim in re altissima omnes fere modi loquendi de se imper­ fecti sint; quare donec termini quidam praefixi fuerunt, non potuit exigi ab iis scriptoribus ut ea cautione loquerentur, quae postea stabilita est Nullo ergo iure ariani et semi-ariani vere subordinatiani his priorum locutionibus abutebantur 11 12. Hoc tamen abusu ex­ plicantur acerbiora iudicia in aliquos ante-nicaenos praeser­ tim in Origenem ab aliquibus Patribus, ut S.Hieronymo 13 et S.Epiphanio l4, prolata, aliis, ut S.Athanasio 1S, eos de­ fendentibus. Exemplo potest esse casus S.Dionysii Alexan­ drini in usu vocis ττοίημα agendo de Verbo, quam quidem se non adhibuisse dicit in sua defensione, sed posse defendi16. Percurramus modos loquendi supra notatos: a) Verbum coli secundo loco, aut esse secundum a Patre, potest dici simpliciter ex ordine in loquendo necessario adhibendo. b) Patrem maiorem aut superiorem Filio meram originis prioritatem significare potest, hancque rationem loquendi adhibent etiam Patres saec.IV 17. c) Ipsa Tertulliani vox derivatio originem sonat, eodemque sensu ad­ hibita dicenda est vox portio singulari prorsus illius auctoris terminologia. d) Quod Pater dicatur ab Origene ô θεό;, aut αντόθεο;, Filius vero θεό; aptum est ad designandam Patris innascibilitatem; ipsumque secundum Deum, δεύτερο? θεό;, apud auctores stricte monotheistas non alium designa­ re potest nisi secundum habentem divinitatem. e) Voluntaria generatio Verbi dici potest, non quia libere, sed quia non coacte, sed propensissima voluntate a Patre gignitur, ut etiam Patres saec.IV saepe dicebant18. f) Denique Verbum ministrasse Patri atque eius voluntati obsecundasse in creatione metaphora est a S.Irenaeo 19 usurpata ac declarata; Verbum enim cum sit idea Patris, qui per ipsum omnia fecit, eius quasi minister et consiliarius dicitur. 341. 2. In theoriis apologetarum saec.II et theologorum saec.III diiudicandis, in primis notandum est eos non philo­ sophos agere, licet philosophi fuerint, sed apologetas ac dog­ matis expositores ac defensores adversus ethnicos et haere­ ticos modalistas, aut Sacrae Scripturae interpretes. Illae vero theoriae, utcumque similitudinem prae se ferant cum syn11 Cf. Petavium in praefatione. 12 Galtier, 113-115. 13 Ad Avitum epist. 124: ML 42,1059-1072; Apologia contra Rufinum: ML 33,397-402. 14 Panarion haer.64: MG 41,1068-1200. 15 De decretis Nicaenae Synodi 27: MG 25.465, et alias. 16 Cf. S.Athanasium, De sententia Dionysii 20-21: MG 25,509-512. 17 Patres saec.IV, ut th.26 notatum est, saepe de Christo secundum divinitatem intelligunt dictum : Pater maior me est. 18 Ita S.Athanasium, Contra arianos 3,66: MG 26,462. 19 Contra haereses 4,7: MG 7.993· 268 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cretismo ethnico illius temporis, revera doctrinam continent toto caelo diversam 20. His positis: a) Generatio Verbi veluti temporalis in ordine ad creationem mundi, ita ex mente antenicaenorum declarari potest, duplici comparatione adhibita, et cum verbo mentali et orali, et cum humana generatione, cuius duplex est momentum, conceptio et nativitas; idque afferunt ut Scripturam explicent, et ut Verbi divini subsistentem personalitatem asserant, nempe non esse quid accidentale aut flatum vocis. Et quidem Verbum insitum et Verbum prolatitium non distinguuntur, ac si prior esset cognitio Patris, et solum Verbum prolatitium esset persona generata. Nam satis patere videtur haec non esse nisi duos status unius eiusdemque Verbi; nam Patrem dicunt numquam fuisse sine Verbo, quod in suis visceribus ab aeterno consiliarium habuit21; et aeternitatem generationis Verbi ab illis dissertissime traditam vidimus; quare evidenter loquuntur de Verbo etiam pro priori stadio ut de aliquo distincto ac vere generato. Ideo nomine generationis duo valde diversa designare videntur, et aeter­ nam generationem Verbi ad modum conceptionis, et eius manifestationem tem­ poralem in ordine ad creationem mundi ad modum nativitatis, prout creatio in Scripturis dicitur facta per Verbum et per ipsum praeparata: quando praeparabat caelos aderam... Prov 8 22. Neque obstat quod haec temporalis generatio dicatur perfecta quodam­ modo in oppositione ad priorem, aut quod praecipue de ea loquantur; hoc enim ex duplici comparatione dicta oriri potest: cum verbo humano, quod proprie non est perfectum nisi cum externe profertur, et cum generatione humana, quae in externa nativitate perficitur; quare, si, ut constat ex Scrip­ turis, Verbum est genitum ut Verbum, dici potest plene generari cum ad extra profertur. Ergo quae expresse docent hi auctores de generatione Verbi saepe non directe et expresse attingunt aeternam processionem ac vitam internam Dei, etsi eam praesupponunt (aut etiam affirmant), sed eius manifestationem temporalem et quasi missionem 23. 342. b) Ita explicatur oeconomia in Trinitate 24. Haec vox apud Ter­ sonat quamdam dispensationem vel communicationem unitatis, quae unitatem non dividit, sed disponit in Trinitatem; hoc sensu eam vocem aeternae generationi aptare potest. Verum plene ac perfecte non nisi in eius manifestatione consistit; estque veluti distributiva manifestatio activi­ tatis divinae ad extra secundum characteres personales uniuscuiusque personae, tullianum 20 In diversis iudiciis dc iisdem scriptoribus antenicaenis prolatis influit saepe, quod alii cos potius ut philosophos ac philosophiae coaevae revera cedentes tractant; dum alii existimant omnino aequius theorias eorum philosophicas vix esse nisi •vestem» qua doctrinam fidei suis aequalibus praebeant. En quae recte adnotat Lebreton de S.Iustino: Galtier, 132-151; Rasneur, Lebon, l.c. 274 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I similis est Patri, sed idem et inseparabilis ab illius essentia, quae quidem sine compositione est, et ideo Filius est alius a Patre sine divisione; nam generatio divina non implicat essentiae divisionem nec separationem. Ideo non inducuntur duo dii, cum forma et divinitas Patris hoc ipsum sit quod est Filius, et «ipse et Pater unum sunt eadem et una divinitate»; «alioquin complures dii inducerentur, si extranea, ξένης, excogitaretur divinitas, praeter Patris divinitatem» (R 768 769) 17. 348. S.Hilarius iisdem formulis utitur, et eodem modo corrigit comparationem cum generatione humana, nam in di­ vinis non est transfusio unius in alium, sed unitas eiusdem in utroque naturae: «Nativitatis hoc est sacramentum ut Pater et Filius in unitate naturae sint», non est mysterium quo «divi­ datur spiritus», Dei substantia; Deus Pater in Filio est, quia quod ipse est id etiam per nativitatem in Deum natum est 18 (cf. R 866). «Cum idcirco Deus unus sit (cum et Pater Deus sit, et Filius Deus sit) quia innascibilitas sola penes unum est. Filius autem idcirco Deus, quia ex innascibili essentia natus exsistit» (R 880). Ideo cum de reconciliandis homoeusianis orthodoxis, qui vin­ dicabant Filio divinitatem proprie dictam, et querebantur de homoûsio ob possibilem sensum sabellianum, permittit Atha­ nasius ut omittant homoüsion, dummodo admittant ex substan­ tia Patris, quia όμοιούσιον, aequale omnino aequalitate unius naturae, simul cum έκ τής ούσίας του Ποτρός idem est atque catholicum homoûsion. Et S.Hilarius recipit όμοούσιον si ad unitatem substantiae referatur; «sit una substantia ex naturae genitae proprietate», quae non sit «aut ex portione [divisione], aut ex unione [unitate personali sabelliano sensu], aut ex communione [naturae distinctae logice communi]» (R 881). 349. 2. Contra PNEUMATOMACHOS PROPUGNATA EST VERA divinitas Spiritus Sancti eiusque consubstantialitas cum Patre et Filio; quo tota de Sanctissima Trinitate doc­ trina PLENIUS DECLARATA EST. Ex quo pneumatomachi prodierunt, statim oppugnati sunt a S.Athanasio, et postea a Patribus Cappadocibus, Didymo aliisque propriis tractatibus, ubi copiose Spiritus Sancti divi­ nitas probatur ex Scripturis, et maxime ex opere sanctifica17 L.Atzberger, Die Logoslehre des hl.Athanasius (München 1880); Le Bachelet, Athanase (Saint): DIC 1,2171-2173: A.Beck, Die Trinit atslehre des hl.Athanasius (Mainz 1903) : Cavallera, Saint Athanase (Paris 1908); E.Weigl, Untersuchungen zu Christologie des hl.Atha­ nasius (Paderborn 1914) ; Ch.Hauret, Comment le défenseur de Nicée a compris le dogme de Nicée? (Bruges 1936). 18 De Trinitate 7,28; 8,52-54: ML 10,221.276-277; cf. S.Palumbo, Unitd e distinzione in Dio seconda S.Hilario de Poitiers (Napoli 1940); P.Smulders, La doctrine trinitaire de St.Hi­ laire de Poitiers: AnalGreg 32 (Roma 1944)· l.2 c.l a.3. traditio saec. iv. th.29 n.347-350 275 tionis quod ei tribuitur; quibus statuunt eius absolutissimam naturae similitudinem et aequalitatem cum duabus aliis per­ sonis, et consubstantialitatem et essentiae communionem cum illis 19. Hac occasione indivisionem et unitatem totius Trinitatis egregie exponunt. Ita S.Athanasius, qui haec habet: «Indi­ visa namque est Trinitas, et una eius divinitas, et unus Deus super omnia, per omnia et in omnibus» (R 782 784). S.Basilius: «Itaque operationis identitas in Patre et Filio et Spi­ ritu Sancto perspicue ostendit absolutissimam naturae simili­ tudinem. Quare etiamsi divinitatis nomen naturam indicet, proprie tamen appellationem illam Sancto quoque Spiritui ap­ tari essentiae communio demonstrat» (R 920). «Ut omnino uni­ tas servetur in unius deitatis confessione» (R 926). S.Grego­ rius Naziancenus: «Individua in dividuis, ut uno verbo di­ cam, est divinitas» (R 996 997). S.Gregorius Nyssenus: Spiri­ tus Sanctus «nec intervallo, nec naturae alietate a Patre vel Unigenito separatur» (R 1040), et utitur iisdem loquendi modis athanasianis unitatis deitatis, naturae et essentiae. Id etiam clare patet ex documentis Ecclesiae contra macedonianos: anathematismis S.Damasi (D 61 74 78 82) suscep­ tis in Concilio Constantinopolitano, et Symbolo Nicaeno-Constantinopolitano 19 20, in quo retento homoûsio de Filio, addita sunt quae ad divinitatem Spiritus Sancti pertinent: vox Dominum, nomen divinum Christi, ex Patre procedentem contra pneumatomachos, qui dicebant Spiritum Sanctum creatum per Fi­ lium, «cum Patre et Filio coadorandum et conglorificandum» (D 85); tandem Concilium Constantinopolitanum a.382 loqui­ tur de Trinitate consubstantiali. 350. 3. Formula una essentia, tres hypostases, μία ούσία, τρεϊς ύττοστάσεις, intellecta est de vera unitate sin­ gularitatis naturae divinae, non de mera unitate speci­ fica, AUT QUASI-SPECIFICA SENSU HOMOEUSIANO HETERODOXO. Formula «tres hypostases» 21 proposita est ab Origene, et 19 S.Athanasius, Epistolae IV ad Serapionem: MG 25,5295s (R 777 784): S.Basilius, De Spiritu Sancto: MG 32,67-218 (R 934 954); S.Gregorius Naziancenus, Oratio 31, theolo­ gica 5: MG 36,153-172; S.Gregorius Nyssenus, pluribus operibus: MG 45,iss; Didymus, De Trinitate, De Spiritu Sancto: MG 39,269-992.1034-1086 (R 1064 1076): v. A.Palmieri, Esprit Saint, La Divinité: DTC 5.717-75©: Th.Schermann, Die Gottheit des hl.Geistes nach der griechichen Vatern des IV Jahrhunderts (Freiburg 1901); Bardy, Didyme l’aveugle (Pa­ ris 1910). 20 Dubitatum est an Concilium Constantinopolitanum I ediderit hoc symbolum; saltem a tempore Concilii Chalcedonensis secundae oecumenicae Synodi tribuitur et est in usu Ecclesiae universae; cf. J.Lebon, Les anciens symbols dans la definition de Chalcedoine: Rev HistEccl 32 (1936) 809-877. 21 S.Gonzâlez, La formula μία ούσία, τρεις υποστάσεις en San Gregorio de Nisa: AnalGreg 21 (Roma 1939); Introducciôn 1. Evoluciôn historica de la formula 1-9; Galtier. 143-147· Omnes fere auctores relati de hac formula agunt. 276 I.M.DALMAU, DE DEO ÜNO ET TRINO. I Dionysio Alexandrino contra sabellianos, qui vel confunde­ bant tres personas, vel propriam personalitatem Verbi et Spi­ ritus Sancti negabant. Sed ea abusi sunt ariani; semi-ariani eam opponebant homoûsio; ac pluribus difficilis erat, prae­ sertim latinis, qui hypostasim vertebant substantiam, quo no­ mine essentiam significabant. Medio saec.IV iterum in Orien­ te propugnata est, ut occurreretur periculo intelligendi homoûsion sensu sabelliano, ut a Photino et Appollinari intellectum est. Cumque multum de illa formula disceptaretur, in Conci­ lio Alexandrino a. 3 62 22, interrogati homoeusiani orthodoxi quo sensu illam intelligerent, dixerunt se eam proferre ut pro­ fiterentur Trinitatem non nomine tenus, sed vere subsistentem, nullo tamen modo se tolerare tres deos, sed unam divinitatem unumque principatum; ii vero qui de una hypostasi loque­ bantur volebant significare in Deo unam indivisam essentiam esse admittendam. Quare damnatis iterum sabellianis et arianis, utraque formula permissa est. Constat ergo formulam «una ousia, tres hypostases» intel­ lectam esse in Ecclesia de vera individual! unitate divinae natu­ rae indivisae, non de mera unitate specifica. Nam ousia huius formulae aequivalebat sensu hypostasi alterius; iam hypostasis nunquam designavit substantiam secundam, abstractione tan­ tum unam, sed solam substantiam primam singularem. Postea vero, opera praecipue Patrum Cappadocum, inva­ luit in Oriente, et tandem etiam in Occidente, formula de tri­ bus hypostasibus, quae revera optima est, et quidem eodem sensu, ut patet ex eorum doctrina 23. 351. S.Basilius explicite excludit consubstantialitatem mere quasi specificam: ait enim «ne insanis quidem» in mentem venire posse «Deum velut communitatem quamdam, ratione sola intelligibilem, quae in subiecta dividatur» ut «homo dividitur in Petrum, Paulum et loannem» 24. «Ne scindaris in multitu­ dinem deorum, unam in utroque essentiam confitere. Unus Deus et Pater, unus Deus et Filius, non dii duo, cum Filius identitatem ταυτότητα habeat cum Patre...» (R 970). «Sed cum essentiam unam dico, cave intelligas duo ex uno divisa... At identitas essentia est ταυτότης τής ουσίας» (R 971). Adeo est Basilio una et simplicissima essentia tribus communis ut ne mente quidem possit in illa discerni distinctio: «Noli velut unius rei indivisae partes, tres animo tibi fingere» 25. Imo cla22 Le Bachelet, Arianisme: DTC 1,1832-1834. 23 K.Holl, Amphilochium uom Jkonium in seine Verhallnis zu den grossen Kappadoziern (Tübingen 1904). 24 De Spiritu Sancto 17,45: MG 32,144. 25 Homilia contra Sabellianos et Àrianos 4-5: MG 31.609. L.2 C.l Λ.3. TRADITIO SAEC. IV. TH.29 N.350-352 277 rius quam antea propositum fuerit distinguit duas personas ex una proprietate geniti et ingeniti 26. S. Gregorius Naziancenus: «Deum cum dico uno lumine perstringimini ac trino: trino quidem quantum ad proprietates sive hypostases... sive personas, uno quantum ad substantiae sive divinitatis rationem... Distinguitur enim indistinctum, ut sic loquar, et distinctis connectitur. Unum enim in tribus divinitas est, et tria unum, ea inquam in quibus divinitas est, vel ut magis proprie dicam quae divinitas est» (R 1008) 27. S.Gregorius Nyssenus dicit mysterii profunditatem esse «quomodo idem et sit numeratum et numerationem fugiat, ... et distinguatur hypostasi et non separetur subiecto» (R 1029). «Naturam absque varietate profitentes, non negabimus causae et causati discrimen, in quo solo alterum ab altero distingui apprehendimus» (R 1038), «cum natura divina simplex et im­ mutabilis respuat omnem quoad essentiam distinctionem, ita ut sit una, non admittit in se ullam pluralitatis significationem», quasi «divisione essentiae subiectorum»28. 352. Obiectiones, seu fundamenta theoriae neo-nicaenismi. i. In genere arguunt saec.IV viguisse magnam idearum confusionem circa Trinitatem, ut probant luctae quae contra Concilium Nicaenum secu­ tae sunt. Potius historice constat illas luctas arguere quidam partim difficultatem technicismi in re difficillima ex se, et quae difficilior fieri poterat, tum ex diversis doctrinis philosophicis, tum ex insidiis arianorum (haec tamen non una nec praecipua fuit radix controversiae); sed nullo modo vacillasse no­ tionem mysterii, sed e contra esse valde claram. Id notant Patres, ut Hila­ rius (R 881) et Gregorius Naziancenus (R 1008). Praecipua confusio fuit in diversis acceptionibus terminorum ousia, hypostasis et prosopon apud orientales 29. OusIa 30 significabat, vel substan­ tiam secundam, communem et universalem, vel substantiam primam individualem; quare optima erat ad denotandam naturam divinam communem simul et singularem. Verum aliquibus sonabat quid non subsistens, cum 26 Epistola 38,4: MG 32,332; cf. infra c.3,5. Nager, Die Trinitdtslehre des hl.Basilius des Grossen (Paderborn 1912); E.LrsHU, Doctrina S.Basilii de processionibus divinis: Greg 10(1929) 492-soo; A.Grandsire, Nalure et hypostases divines dans St.Basile: RcchScRel 13 (1923) 130-152; Lebon, o.c. 27 J.Hergenrôther, Die Lehre von der gottlichen Dreieinigkeit nach der hl.Gregor von Nazianec (Regensburg 1850). 28 Ad Ablabium: MG 45.133. Cf. F.Diekamp, Die Gotteslehre des hl.Gregor υοη Nyssa (Munster 1896); S.Gonzàlez, o.c., 31-33.47-70, etc.; G.Isaye, L’unité de l'opération dans les écrits trinitaires de St.Grégoire de Nysse: RcchScRel 27 (1937) 422-439; M.Gomes de Castro, Die Trinitalslehre des hl.Gregor von Nyssa (Freiburg 1938): E.Hammerschmidt. Dic Begriffsentwincklung in der altkirchliche Théologie: TheolRcv 51 (1955) 145-154. 29 R.Arnou, Unité numérique et unité de nature chez tes Pères après le Concile de Nicée: Grcg 15 (1934) 242-254; L.Martînez Gômez, El problema de la unidad y trinidad divina en los Padres: EstEcl 20 (1946) 347-308; A.Segovia, Équivalencia de formulas en las sistemaiizaciones trinitarias griega y latina: EstEcl 21 (1947) 435-454; Th.de Regnon, Eludes de Théolo­ gie positive sur la Sainte Trinité (Paris 1892) 1,129-163.242-254: J.Tixeront. Mélanges de Patrologie et d'Uistoire des dogmes (Paris 1921) 210-227; M.Schmaus, Die Psychologische Trinitâtslehre des hl.Augustinus (Münster 1927) 10-22. 30 C.Passaglia, De ecclesiastica significatione τή$ oùoiaçtRoma 1850) thcor.i; Petavius, De Trinitate I.4 c.l. 278 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I substantia secunda ut talis non exsistat a parte rei; eiusque composito homoûsio abusi erant sabelliani. Hypostasis 31 adhibebatur ad significandam substantiam primam, atque etiam suppositum, seu distinctum in natura communi. At latinis, qui eam vertebant e verbo substantiam. videbatur aptius dici de natura divina, idque graeci quoque plures existimabant; verum, determinata praesertim signi­ ficatione vocis ousiae, optima erat ad divinas personas denotandas, ut tene­ bant multi orientales. Prosopon 32, qua voce vertebant graeci latinum persona, parum arride­ bat orientalibus ob originem vocis, qua abusi erant modalistae antiquiores; sed reiecto errore, maxime apta erat et a multo tempore iam in usu Ecclesiae romanae. 353. 2. Ex S.Athanasio et S.Hilario arguunt eos non urgere con­ tra arianos nisi consubstantialitatem specificam, qualis est in humana gene­ ratione, quo exemplo saepe utuntur. Ideo intelligitur cur faciles se praebue­ rint in recipiendis semi-arianis, qui homoiüsion tantum profitebantur. Nego assertum. Neque enim ullus est locus ubi Patres dicant se contentos esse consubstantialitate mere specifica in natura divina. Contra anomaeos, qui Verbum dicebant creatum ac diversae naturae ac Patrem, arguebant ipsum esse genitum, ideoque vere consubstantiale Patri, sicut in universum generati sunt consubstantiales generantibus. Urgebant ergo contra illos veram consubstantialitatem, quae ex natura rei satis nota, cum ageretur de natura divina immultiplicabili et simplicissima, non poterat esse nisi quam numericam vocamus 32* . Evidens erat illis Patribus comparationem non te­ nere in omnibus. Imo eam expresse corrigunt, ut vidimus in probatione, cum generatio divina excludat fluxum substantiae, ac proinde divisionem indi­ viduorum in quibus natura multiplicetur; quae centies recurrunt in operibus Patrum, praesertim S.Athanash, contra obiectiones arianorum. Modus agendi Athanasii et Hilarii cum semi-arianis potius probat opti­ mum sensum criticum quo perspexerunt, quod critici rationalistae non vi­ dent, semi-arianismum esse doctrinam omnino instabilem, nam homoiüsion, aut erat larva arianismi, aut non aliud in re subiecta quam verum homousion significare poterat. Nec tamen sine cautelis semi-arianos susceperunt, ut vidimus in probatione. Nec tenet quod supponere videntur rationalistae, rationem similitudinis inter divinas personas arguere distinctionem essentiae; nam ad illam sufficit distinctio personalis, qua habetur summa et eminentissima similitudo, si­ militudo quoad omnia, quam exigebat Hilarius, nempe identitas 33. 354· 3· Patres Cappadoces Basilius et Gregorius Nyssenus docent essentiam divinam esse quid commune ad modum quo natura humana communis est pluribus hominibus, quo exemplo saepius utuntur. Imo Gre­ gorius Nyssenus in declaranda unitate deitatis in tribus hypostasibus eo pervenit, ut dicat, secundum placita platonicorum, abusive dici tres homi­ nes, cum proprie non sit nisi una natura humana, neque plures dici nisi 31 A.Michel, Hypostase: DTC 7.371-385; Petavius et Regnon. l.c.; F.Stentrup, Zum Begriff der Hypostase: ZkathTh 1 (1877) ; F.Erdin, Das Wort Hypostase, seine bedeutungsgeschichtlichen Literatur bis zum Anschluss der Trinitdrischen Auseinendersetzungen (Freiburg 1939) ; Cavallera, Le schisme d'Antioche 199-205; E.Hammerschmidt, Eine Definition von Hypostasis und Ousia wdhrend des r.allgemeinen konzils Nikaia II (787): OstkStud 5 (1956) 52-55· 32 Braun, Der Begriff 'Person» in seiner Anwendung auf die Lehre von der Trinitat und Incarnation (Mainz 1876): Michel, Tixeront, Petavius, l.c. V. infra c.4. 32 · Ideo etiam in Concilio Chalcedonensi (451) voce -consubstantialis* adhuc utroque sensu adhibetur: *consubstantialem» Patri secundum divinitatem, consubstantialem eumdem nobis secundum humanitatem (D 148). 33 Galtier, 138-140; Arnou, De Deo trino 122-124, et opera relata in notis 17 et 18. l.2 c.i a.3. traditio saec. iv. th.29 n.352-355 279 propter diversitates accidentales quae in hominibus adveniunt naturae com­ muni. Ex dictis in probatione patet Patres Cappadoces, nominatim S.Basilium, qui dicitur maxime neo-nicaenismo induisisse, «explicite et data opera exclu­ dere theoriam quae ei obtruditur»M. Igitur comparationem cum natura humana communi inducunt ut in universum distinguant conceptus ousiae et hypostasis, qui deinde singulis naturis applicentur secundum propriam cuiusque rationem; iterum comparatio non tenet in omnibus. Idem dici debet de explicatione allata a S.Gregorio Nysseno per modum tentaminis philosophici 35. In ea est error philosophicus realismi extremi, sed nullus error theologicus de unitate mere specifica naturae divinae, quam expresse excludit ipsa theoria, haec enim unitatem substantialem omnimodam et plus quam specificam inducere vult. Nec comparationem in omnibus urget, imo eam data opera corrigit ex unitate operationis divinae: «In multitudine operantium nomen operationis non dividitur» et ex simplicitate naturae divi­ nae (R 1037 1039); imo contra anomaeos aequalitatem personarum probat ex unitate. Ubi esset mysterium Trinitatis, quod tantopere ponderat? 355. 4. Mirum est etiam quod S.Basilius saepius noluerit nomen Dei tribuere Spiritui Sancto. Neque illud adhibetur in symbolo NicaenoConstantinopolitano. Quod S.Basilius praeclarus defensor divinitatis Spiritus Sancti omiserit saepe, non semper, nomen Dei ipsi tribuere, factum est, ut explicat ipse in epistola ad S.Epiphanium 36, et S.Gregorius Naziancenus 37 in oratione panegyrica, ex prudenti oeconomia ne ariani, qui tempore Valentis volebant eripere Ecclesias Cappadociae, turbas excitarent ac eum Ecclesia pellerent novitatis praetextu; quare rem exigebat etsi verbum taceretur. In Constantinopolitano iterum res ipsa clare docetur. Et quidem rationalistae inique agunt; si enim nomen Dei tacetur, arguunt negari divinitatem; si vero pro­ fertur, aiunt esse divinitatem diminutam. 5. In Concilio Constantinopolitano omissa est formula «id est ex sub­ stantia Patris», quae tantopere cordi erat Athanasio, ut eam omnino a semiarianis exigeret. Nullam suspicionem afferre potest omissio huius formulae, quae in ipso Nicaeno additio quaedam superabundans est «id est...» contra arianum «ίξ ούκ όντων», iam postea non necessaria. Certe non omissa est ob homoeusianismum, nam semi-ariani orthodoxi iam a viginti annis eam admise­ rant. S.Athanasius eam quidem postulabat a semi-arianis, qui nolebant admittere homoûsion, quia illa coniuncta cum homoiousion aequivalebat homoûsio; iam hoc retentum est in Constantinopolitano 38. Ceterum nullum est argumentum, ut patet, centies loqui de formula homoeusiana trium hypostaseon, ac si haec formula non haberet etiam sensum orthodoxum homousianum, quem tenuerunt Sancti Patres 39. N.B. Evacrius Ponticus (eius enim dicitur esse epistola ad Caesa­ rienses, octava sub nomine Basilii) praecise ut respuat triheismum, dicit: «unum nos Deum non numero, sed natura confiteri. Quidquid enim unum numero dicitur, id vere unum non est, neque natura simplex; Deum vero simplicem et incompositum confitentur omnes» (R 911). Nempe vocat unum numero, nec incongrue, unum compositione, in oppositione ad unum sim’« Galtier, 149-152; Arnou, 117-152, et notam 26. 35 Gonzalez, 37-52 134-136; Arnou, Platonisme des Pires: DTC 12,2258-2392; M.CherThe Platonism of Gregor of Nyssa (Berkeley 1930); v. notam 28. 3« Epistola 71 : MG 32,436-440; cf. Galtier, 158 D. 3« Oratio 43,68-69: MG 36,5875s; cf. Pesch, 479. 38 Galtier, 153-159: Cavallera, o.c., 306-313; Holl, Amphilochius... 116-119. 39 Cavalllera, o.c., 314. niss. 280 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TBINO. I plex, quod est maxime unum, atque unitatem Trinitatis, ut alii Patres, ex simplicitate derivat. Ergo apud ipsum unum numero non significat singu­ lare in oppositione ad unum unitate merae universalitatis, ut apud scho­ lasticos 40. ARTICULUS Ratio naturalis et mysterium IV Sanctissimae Trinitatis Thesis 30. Mysterium Sanctissimae Trinitatis, quod est mysterium stricte dictum, rationi naturali non re­ pugnat. S.Th., q.32 a.i; q.28 a.3 ad 1; Suàrez, De Deo tr.3 l.i c.11,12; I.4 c.3; Ruiz de Montoya, De Trinitate d.41.43; Franzelin, th.17.18.20; Muncunill, 912-946; Pesch, 488-504; Gal162-202. tier, 356. Nexus. Demonstratio ex fontibus revelationis exsis­ tentiae Trinitatis personarum in unitate divinae essentiae com­ pleri debet studio habitudinis huius doctrinae revelatae ad rationem naturalem. Haec autem habitudo duplex est: ex una parte ratio suis viribus nullo modo potest illud mysterium attingere: at ex alia parte illi repugnare nequit. Notiones. Mysteria stricte dicta intelligimus, ex Vati­ cano s.3 cp.4 et c.i illa quae «suapte natura intellectum crea­ tum sic excedunt, ut etiam revelatione tradita et fide suscepta, ipsius tamen fidei velamine contecta et quasi caligine obvoluta maneant», ideoque nullo modo possunt «per rationem rite ex­ cultam e naturalibus principiis intelligi et demonstrari» (D 1796 1861). Unde, ex declaratione theologorum, per rationem natu­ ralem eorum neque exsistentia, neque essentia seu possibilitas potest positive probari. Potest tamen ratio, posita praesertim revelatione, eiusque ductu, rationes aliquas probabiles indu­ cere, quibus mens facilius ad illorum fidem manuducatur; potest etiam, ut patet, terminos quibus exprimuntur sufficien­ ter intelligere, analogiis aliquatenus declarare, et scientifice illorum quidditatem proponere; potest tandem ac debet os­ tendere rationi naturali non repugnare, quod praestat negative, ut dicitur, nempe ostendendo rationes oppositas non esse certas. Id explicite proponimus duabus thesis partibus: r.a Doctrina de Sanctissima Trinitate est mysterium stricte dictum; 2.a Hoc mysterium rationi naturali non repugnat. 40 Hunc modum loquendi alii quoque Patres usurpant; cf. Arnou, 115-116. Pro tradi­ tione orientali sequenti v. inter alia B.Frigneau, Julien. Un traite anonyme sur la Sainte Tri­ nité attribué a Saint Cyrille d'Alexandrie: RechScRel 49 (1961) 188-211, 386-405; E.Hammerscmitt, Usia, Hypostasis und verbanndte Begriffe in den Bekenntnisschriften des Petrus Moghilas und des Dositheus von Jerusalem: OrChrist 42 (1958) 77-91. l.2 c.l λ.4. trinitatis mysterium. th.3O n.355-358 281 357. Adversarii. Primae parti adversari videntur medio aevo Abaelardus, Richardus a S.Victore et Raimundus Lullius, et saec.XIX Hermes, Gunther, Rosmini et Schell. Abaelardus probat Trinitatem ex tribus divinis attributis po­ tentiae, sapientiae et bonitatis L Richardus ex caritate et sum­ ma felicitate divina, quae non nisi inter personas distinctas dari potest 1 2. Lullius ex necessaria Dei communicatione seu bonificatione 3. Hermes ratione generali suae methodi con­ tendit omnia Christiana mysteria ratione naturali probari debere. Günther id efficere conatus est ex processu evolutionis τοΰ εγώ conscii 4. Rosmini tenet post revelationem Trinitatem per­ tinere ad philosophicas disciplinas, eamque probavit ex tribus formis esse, subiectivitate, obiectivitate, et unitate utriusque, quae in esse absoluto non possunt concipi nisi ut tres personae subsistentes (D 1915s). Tandem Schell Trinitatem exigit ex aseitate positiva, qua Deus est causa sui5. Secundae parti opponuntur haeretici qui Trinitatem negant, ac deistae et rationalistae omnis generis. Theologi catholici, ut patet, unanimi consensu thesim as­ serunt, et gravibus censuris sententias contrarias afficiunt. Doctrina Ecclesiae patet ex damnatione sententiae Her­ mes, Günther et Rosmini (D 1618-1619 1642-1645 1655 1915-1916), et ex Vaticano (D 1796 1816), ubi conceptis ver­ bis asseritur esse in revelatione mysteria stricte dicta; iam ex sensu Ecclesiae, si quod est mysterium, Trinitas maximum est. Ex altera parte explicite definit «nullam esse posse op­ positionem inter fidem et rationem» (D 1797). Valor theologicus. Prima pars saltem est theologice certa, secundum plures theologos proxima fidei. Altera de fide, saltem implicite, ex ipsa revelatione mysterii, et ex Vaticano. 358. Probatur prima pars. S.Scriptura, in oppositione ad ea quae de Deo naturaliter cognosci possunt (Rom 1,19s), quae ad mysterium Trinitatis pertinent uni divinae revelationi tribuit (Mt 11,27; 16,17). 1 Theologia Christiana 1.2: ML 178,11235s. Cf. De Regnon, o.c., 1,65-87; Portalié, Abaelard (Pierre): DTC 1,45-46 et opera relata n.291 in nota 15. 2 De Trinitate I.3 c.2: ML 116,916-917; cf. De Regnon, 2,3i5ss. 3 Multa de sensu quem apud Lullium habeant «rationes necessariae» scripta sunt; v. E.Longpré, Lulle (Raymond): DTC 9,1124-1125; ulteriorem bibliographiam apud F.Klimke-Colomer, Historia de la Filosofia (Barcelona 1953). De valorc argumentorum quae Lul­ lius profert v. Vâzquez, in 1 p. de. 133. 4 J.Kleutgen, Die Théologie der Vorzeit (Münster 1867) 1,435-45* ; Franzelin, th.18, 260-268; Pesch, 494-495. 3 Pesch, 495 nota 1. Cf. M.Scheeben, Los misterios del cristianismo § 5-8 I p.26-51. 282 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Sancti Patres magna ponderatione ineffabilitatem mysterii Trinitarii docent. Iam S.Irenaeus: «Irrationabiliter autem in­ flati audaciter inenarrabilia Dei mysteria scire vos dicitis... Inenarrabilis itaque generatio eius cum sit, quicumque ni­ tuntur generationes et prolationes eius enarrare non sunt com­ potes sui, ea quae inenarrabilia sunt enarrare promittentes» (R 204). Ex sequentibus sufficit adducere S.Hilarium: «Im­ mensum est autem quod exigitur, incomprehensibile est quod audetur, ut ultra praefinitionem Dei sermo de Deo sit. Posuit naturae nomina Patrem, Filium, Spiritum Sanctum. Extra signi­ ficantiam sermonis est, extra sensus intentionem, extra intelligentiae conceptionem, quidquid ultra quaeritur; non enun­ tiatur, non attingitur, non tenetur. Verborum significantiam rei ipsius natura consumit... intelligentiae capacitatem quid­ quid fine nullo continetur excedit» (R 859), et S.Gregorium Nyssenum: «Qui diligenter profunditatem mysterii considerat... nequit sermone manifestare ineffabilem illius mysterii profun­ ditatem: quomodo idem et sit numeratum et numerationem fugiat, et divisim cernatur et in unitate comprehendatur, et distinguatur hypostasi et non separetur subiecto» (R 1029). 359. Ratio Theologica, a) Ratio naturalis non potest Trinitatem demonstrare: «Homo per rationem naturalem in cognitionem Dei pervenire non potest nisi ex creaturis. Crea­ turae autem ducunt in Dei cognitionem sicut effectus in cau­ sam. Hoc igitur solum ratione naturali de Deo cognosci pot­ est, quod competere ei necesse est secundum quod est omnium entium principium... Virtus autem creativa Dei est communis toti Trinitati [D 428 703]. Unde pertinet ad unitatem essen­ tiae, non ad distinctionem personarum. Per rationem igitur naturalem cognosci possunt de Deo ea quae pertinent ad uni­ tatem essentiae, non autem ea quae pertinent ad distinctionem personarum»: q.32 a.i. 360. b) Nec potest ratio naturalis positive ostendere pos­ sibilitatem Trinitatis. i. Natura completa et essentia singularis non potest na­ turaliter positive intelligi nisi incommunicabilis ut talis, ac proinde ut suppositum (persona in natura intellectuali). Atqui Trinitas est mysterium naturae singularis realiter communica­ tae tribus personis. Et licet detur rationis distinctio inter na­ turam et suppositum, non apparet rationi naturali posse dari personas realiter distinctas in eadem natura, nam non videt posse perfectionem dicere communicationem realem unius na­ turae pluribus personis, sive multiplicationem personarum sine L.2 C.l A.4. TRINITATIS MYSTERIUM. TII.30 N.358-361 283 multiplicatione naturae; praesertim ob magnas difficultates quae occurrunt ex principiis quae evidentia ratione videntur. 2. Infinitas ipsa et simplicitas naturae divinae, prout a nobis naturali­ ter notae, potius difficultatem creant, cum mentem perducant et quidem vere, ad singularissimam unitatem, quae quomodo componi possit cum Trinitate positive non apparet; licet ex alia parte infinitas sit revera ratio communicabilitatis naturae divinae, et simplicitas exigat generationem sine abscissione et communicationem totius naturae singulis personis. 3. Tentamina ad probandam ratione Trinitatem, vel ex falsis principiis procedunt, vel dogma ipsum pervertunt; ideo iure dixit S.Thomas; «Qui probare nititur Trinitatem personarum naturali ratione, fidei... derogat» (l.c.). Ita Abaelardus larvatum sabellianismum inducit et erronee appro­ priationes cum proprietatibus personalibus confundit. Rationes Richardi, in divinis saltem, propter infinitatem, falsae sunt. Argumentum Lullii (quidquid est de eius mente) secundum quod Trinitas est perfectum bonificativum, bonificabile et bonificare, si quid efficeret, absolveret Trini­ tatem una processione, et tertiam personam faceret productionem secundae. Idem conficeret ratio Günther, secundum quam subiectum cognoscens, obiectum cognitum et identitas utriusque subsistentia ac distincta sunt; qui praeterea gravissime errat tum in concipienda ipsa cognitione divina ut producta, tum in conceptu personae ut conscientiae sui, quo divina unitas constituitur in quadam relativa unitate trium absolutorum qui conceptus e diametro opponitur doctrinae catholicae. Assertum Rosmini eodem modo erroneum est, ac consectarium Spiritum Sanctum esse Verbum ipsum qua­ tenus amatum, e regione opponitur rectae doctrinae. Neque penitus pericu­ lum effugiunt tentamina alia cuiusdam quasi-demonstrationis, quibus con­ fundi videtur Verbum et Spiritus Sanctus cum ipsa intellectione et volitione formali divina. 361. Probatur secunda pars. 1. Nulla potest esse vera oppositio inter fidem et rationem, «cum idem Deus, qui mysteria revelat et fidem infundit, animo humano rationis lumen indi­ derit; Deus autem negare se ipsum non potest, nec verum vero contradicere». Ita Vaticanum (D 1797). 2. Ex incomprehensibilitate Dei. Ut ratio probare posset repugnare Trinitatem personarum in unitate divinae essentiae, ostendere deberet id repugnare proprio modo essendi Dei, aut saltem principiis universalissimis rationis, prout omni omnino enti legitime conveniunt. Atqui ratio id praestare non potest. Non primum; nam proprium modum essendi divinum non cognoscimus ratione naturali, nisi in quantum analogice et per conceptus negativos asserimus summam eminentiam entis di­ vini supra quodlibet cogitabile. Non secundum; nam analogia entis recte intellecta cautos nos debet reddere in determinanda evidentia qua fulgent prima principia in illo fundata, ne sen­ sim quidam transitus aut ampliatio illegitima fiat iis summo enti applicandis. Confirmatur difficultate conciliandi in Deo ipsa praedi­ cata quae ratione naturali asserenda sunt. 284 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 362. 3. Solutione difficultatum, negativa quidem, sed suf­ ficienti. In universum solutio difficultatum rationis contra Tri­ nitatem nititur distinctione rationis ratiocinatae, quae inter na­ turam et personas seu relationes probanda est6. Revelatione enim mysterii trinitarii constat Esse divinum esse ens prorsus singulare, subsistens in tribus personis re distinctis, seu ens singulare simul et commune, «summa quaedam res» (D 432), quae prout respondet conceptui nostro naturae est unum, prout vero respondet conceptui nostro personae Trinitas est, sc. sunt tres personae. Quare praedicata quae Deo secundum statum realem tribuuntur sensu formali accipienda sunt. Nulla ergo surgit difficultas contra Trinitatem ex principio contradictio­ nis, cum nunquam datur affirmatio et negatio eiusdem de eodem in eodem sensu; tametsi de Deo praedicari possint quae in creatis contradictionem implicarent, ut generari et non generari, quae quidem dicuntur de Filio et de essentia divina realiter identificatis, sed secundum rationem formalem diversam. In syllogismis qui fiunt de rebus divinis, attendi debet nota communitatis propria naturae divinae, tam si haec est terminus maior vel minor, quam praecipue ubi est terminus medius qui cum terminis personalibus aut no­ tionalibus comparetur; in hoc casu applicandae sunt regulae de syllogismis categoricis et principia dictum de omni, dictum de nullo, non autem regulae syllogismi expositorii et principium identitatis realis, licet natura divina sit revera singularis, quia simul est communis; iam syllogismus expositorius postulat plenam incommunicabilitatem medii. Hac nota difficultates logicae solvuntur. 363. Obiectiones. Contra primam partem, i. Omnis veritas ne­ cessaria argumentis necessariis demonstrari potest. Atqui Trinitas est ve­ ritas necessaria. Ergo. Ita Richardus a S.Victore, l.c. Dist. mai. Veritas necessaria naturalis, sc. logice connexa cum principiis naturaliter notis, demonstrari potest, conc. mai.; veritas necessaria superna­ turalis non ita connexa, nego mai. Contradist. min. Nego cons. 2. Quidquid in Deo possibile est, necessario est. Iterum, quidquid per­ fectionem dicit, Deo necessario tribuendum est. Atqui Trinitas possibilis est, cum de facto sit, et perfectionem infinitam dicit. Ergo. Dist. min. Id constat nobis positive ratione naturali, nego min.; sola reve­ latione, conc. min. 3. Bonitas infinita infinite communicabilis est, ac felicitas perfecta et caritas requirunt essentialiter consortium aliorum. Ergo in Deo debent dari plures personae, ut terminus communicationis infinitae bonitatis, et ut obiectum amoris caritatis et iucunditatis perfectae. Dist. antec. quoad primam partem. Bonitas infinita communicabilis est modo infinito, quod iam fit in creatione, ut notat S.Thomas ad 2, conc. antec.; communicabilis est termino infinito, subdist.; si est possibilis talis communicatio, quod ratio non videt, conc.; si non est possibilis, in quod magis propenderet ratio, nego. Secundam partem antec. nego in ente infinito, cum S.Thoma eodem loco. Praeterea argumentum probaret distinctas vo­ luntates in singulis personis. 4. Intellectio et volitio sunt activitates divinae. Atqui repugnat activi4 V. c.3 th.43. i..2 c.l λ.4. trinitatis mysterium, th.30 n.362-364 285 tas sine termino producto. Ergo debet esse in Deo Verbum et Spiratio, quae necessario sunt subsistentes. Dist. mai. Intellectio et volitio sunt activitates divinae immanentes, conc. mai.; transeuntes, nego mai. Contradist. min. Repugnat activitas transiens sine termino producto, conc. min.; activitas immanens, nego min. Imo, quo perfectior est immanentia activitatis, minoris entitatis est, etiam in creatis, terminus productus. Praeterea argumentum istud non perduceret ad Tri­ nitatem revelatam, nam supponeret terminum productum ex necessitate quasi indigentiae ipsius intellectionis et volitionis, et induceret aliud Ver­ bum et alium Spiritum producta a Filio et Spiritu Sancto, qui utique intelligunt et amant. Non est haec ullo modo doctrina quae dicitur psychologica processionum divinarum. His tamen non negatur valor cuiusdam congruentiae, aut probabilis aut etiam verae rationis, quae posita revelatione mentem ad mysterium suavius admittendum allicere possunt; haec agentes de processionibus divinis persequemur. 364. Contra secundam partem in primis solvi debet difficultas fun­ damentalis, quae oriri videtur ex principio identitatis comparatae. Igitur Obicitur 1. Quae sunt eadem uni tertio sunt idem inter se. Atqui Pater, Filius et Spiritus Sanctus identificantur cum natura divina. Ergo nequeunt distingui inter se. Multis quidem modis huic difficultati responsum est; licet diversae responsiones forte non adeo inter se differant ut primo aspectu videri potest 7. Modum eam solvendi proponimus a P.Suarez selectum, cui revera alii accedunt8. In primis accurate determinandus est sensus quo principium obicitur contra mysterium Sanctissimae Trinitatis. Principium enim istud, quod concludit identitatem duarum rerum aut notionum ex earum identitate cum tertia, intelligi potest duplici sensu: 1. ° De identitate formali: «quae sunt eadem uni tertio in una ratione formali, sunt idem inter se in eadem ratione formali». Hoc sensu evidentissimum est ac universalissimum; nam immediate reducitur ad principium contradictionis, cum identitas formalis duarum notionum inferat necessario substitui posse unam cum altera in ea ratione qua identicae sunt. Casus particularis principii hoc sensu intellecti est principium aequalitatis ma­ thematicorum. Hoc autem sensu nondum quidquam de identitate aut di­ stinctione praecise reali earum notionum, ac nulla inde difficultas contra T rinitatem. 2. ° De identitate reali: «quae realiter identificantur cum tertio identi­ ficantur realiter inter se». Verum de hac identitate reali, duplici adhuc ra­ tione exponi potest: a) De identitate reali in una ratione formali : «quae realiter identifican­ tur cum tertio in una ratione formali, identificantur realiter inter se in illa ratione formali». Etiam hoc sensu evidens ac universalissimum est, ob eamdem rationem. Neque ulla inde difficultas contra Trinitatem; nam veris­ 7 Solutiones plurium theologorum colligit et ponderat B.Xiberta, Enqilesta historica sobre el principi d'identitat comparada: Estudis Franciscans 45 (1933) 291-336; quibus alios addit J.HellIn, El principio de identidad comparada segiin Sudrez: Pensamiento 6 (1950) 435-463: 7 ( 1951 ) 169-192; v. etiam J. de Aldama, Ruiz de Montoya y el problema teoldgico dei principio de identidad comparada: EstEcl 11 (1932) 554-559; I.Rabeneck, De principio identitatis comparatae et mysterio SS.Trinitatis secundum Concilium Lateranense JV.-EstEcl 27 (1953) 301-316. ................. ... 8 Nam explicationes quae afferuntur non sunt revera nisi limitationes sensus universalis principii; quod ideo declaratur Invalidum in tota latitudine entis, si agitur de principio in sensu de identitate reali; cf. HellIn, l.c., 463. 286 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I simum est tres personas identificari realiter in ratione naturae, sunt enim unus Deus. b) Simpliciter de identitate reali : «quae realiter identificantur cum tertio, ita ut ab illo non distinguantur realiter, realiter identificantur inter se, ita ut nulla ratione distinguantur realiter inter se» 8 910 *. Hoc sensu vulgo intelligitur, ac sine dubio verificatur in creatis; atque ita obicitur contra Trinita­ tem; nam ex eo quod personae identificantur realiter cum natura divina, negatur posse distingui realiter inter se. 365. Negamus igitur principium ita intellectum admitti posse ut uni­ versaliter verum in tota latitudine entis; quod omnino tenendum est ex ipso mysterio Trinitatis '°. Id ostendi potest, quia principium hoc sensu intellectum non est prin­ cipium formale; iam principia rationis valent universalissime in sensu for­ mali per reductionem ad principium contradictionis; unde dicit S.Thomas: «principium tenet in his quae sunt idem re et ratione cum tertio, non tamen si differunt ratione»; q.28 a.3 ad 1. Si enim duae res Pater et Filius identi­ ficantur realiter cum una deitate in ratione naturae, sed distinguuntur ab ea ratione ratiocinata in ratione personae, non apparet contradictio formalis in eo quod distinguantur realiter in hac ratione; nam non datur affirmatio et negatio eiusdem de eodem in eodem sensu; ac fieri potest ut ratio for­ malis, qua distinguuntur a termino communi, sit principium realis distinctio­ nis inter se 11. Ergo quod in creatis verificetur principium sensu indicato, sc. duas res realiter identificatas cum tertia nulla ratione posse realiter distingui inter se, potest accidere ex limitatione creaturae, ac nullo iure extendi debet ad ens infinitum *2. Ideo principium, intellectum simpliciter de identitate reali, in tota latitudine entis universalissime et analogice accepti, non valet. Dices: Quae identificantur realiter cum tertio debent simpliciter iden­ tificari inter se in ordine exsistentiae actualis, ad quam nihil conferunt distinctiones rationis. Tamen revera nulla sequetur contradictio formalis, etsi distinguan­ tur realiter. Ideo dist. assert. Si identificantur in ordine exsistentiae crea­ tae, quam sufficienter novimus, conc.; si identificantur in ordine exsisten­ tiae divinae, aut in ordine entis universalissime accepti, nego. 366. Haec solutio fundamentalis est, ac necessaria et sufficiens. Est necessaria; secus enim quaecumque dicantur enervabuntur ex ipso princi­ pio; vis enim eius esset excludere quamcumque possibilitatem distinctionis realis in iis quae cum tertio re identificantur13. Est sufficiens; nam solutio huius difficultatis non debet declarare quomodo aut qua ratione sint in divinis quae distinguuntur realiter inter se, etsi identificata cum tertio; sed mere quo pacto, si hoc datur in divinis, non repugnet principiis validis 8 Suârez, De Trinitate I.4 c-3 n.I. Animadverti debet quantopere curet Suârez sensum principii definire, quatenus possit obesse mysterio; quod plures qui eum impugnant prorsus negligunt, ideoque eorum obiectiones incassum cedunt; cf. Dalmau, EI principia de identidad comparada segiin Sudrez: EstEcl 5 (1926) 92-93. Ceterum solutio P.Suârez ac P.Vâzquez simpliciter admittitur ab insignibus thomistis. ut Ioanne Λ S.Thoma, Cursus theologicus d.12 a.3 n.31, ac recenter ab Λ.Maltha, De divinorum relationum exsistentia, quidditate, distinctione: Ang 17 (1940) 22. 10 Suarez, l.c., n.7; 1.1 c.tt n.20; Metaphys. d.7 s.3 n.8. 1 * «Quando illa duo distinguuntur ratione ratiocinata ab illo tertio, licet illi identificentur realiter, non est evidens identificari realiter inter se; quia eo ipso quod illa duo habeant rationes formales diversas a ratione illa cui identificantur, potest illis convenire aliquid quod sit principium realis distinctionis» (I.Granados, In primam partem tr.3 d.3 s.3). 12 Suârez, l.c., n.7. ubi attende notam solutionis negativae; v. A.Teixidor, De valore scholasticism! P.Francisci Sudrez hac nostra aetate (Barcinone 1917) 37. 13 Suarez, Lc., n.I-6. l.2 c.l a.4. trinitatis mysterium. th.3O n.364-368 287 rationis. Neque ad theologum pertinet ultimo explicare qua ratione verificetur hoc principium in creatis, aut cuiusmodi sit istud principium 14. Ad aliqualem tamen harum quaestionum explicationem, possumus ex doctrina postea tradenda complere solutionem propositam aliis elementis l5. Ex ipsa doctrina trinitaria novimus in divinis distingui inter se, licet identificatas cum natura divina, solas notiones relativas, quae suppositis tribuunt incommunicabilitatem; absoluta autem omnia realiter indentificari inter se, imo et cum omnibus relativis. Quare unicus casus in quo de facto non verificatur principium istud, etiam in divinis, est casus in quo compa­ rantur notiones formaliter relativae, quae sunt subsistentes et tribuunt sup­ positis incommunicabilitatem, cum rationibus absolutis, quae sunt commu­ nes tribus personis. Cum vero comparantur rationes absolutae cum abso­ lutis, vel cum tertium comparationis est notio incommunicabilis, semper de facto principium sensu reali verificatur. 367. Id autem ostenditur, nullo respectu habito ad vim huius princi­ pii. Infinitas enim divina radicat processiones et relationes originis, quorum mera oppositio relativa non infert limitationem in subiectis, estque ratio Trinitatis personarum in unitate essentiae; e contra ipsa infinitas et simpli­ citas exigit identitatem realem omnium absolutorum inter se et cum relati­ vis. Aliunde cum tertium comparationis est quid incommunicabile, res seu rationes cum ipso identificatae excludunt distinctionem realem inter se, eo quod identificantur cum tertio sub ratione modi exsistendi qui eam exclu­ dit. Igitur in hoc casu principium identitatis applicari videtur sensu formali. Iam, in creatis, ob rationem oppositam, sc. ob limitationem in perfectione, non dantur relationes subsistentes, et distinctio sublectorum in natura eorumque incommunicabilitas datur per rationes absolutas, quae naturam multiplicant. Ideo cum comparantur duae rationes entitativae cum tertia, revera conferuntur semper absoluta, et quidem cum tertio incommunicabili, seu sub ratione formali exsistentiae realis incommunicabilis, quae proinde excludit distinctionem realem extremorum. Inde explicari potest cur prin­ cipium identitatis, etiam de identitate simpliciter reali intellectum, in creatis sit verum et universale, non solum materialiter, sed etiam formaliter; nempe valet tantum de ente creato I6. N.B. Exempla ex creatis quae aliquando ab auctoribus proponuntur, ac si in iis limitatio aliqualis principii reperiretur, nulla sunt re bene per­ specta; atque infirmantur nota optima S.Thomae: «Neque oportet in his aliquid simile inquiri; quia in nulla re creata invenitur aliquid simile divi­ nae simplicitati... omnia enim similia quae possent induci... plus habent de dissimilitudine quam de similitudine; et ideo magis abducunt a veritate, quam in verum intellectum inducant»; 1 d.33 q.i a.i ad 2 17. 368. Tota haec doctrina proponi potest, distinguendo principium hoc modo; «Quae sunt eadem uni tertio sunt idem inter se». Dist. Quae sunt eadem uni tertio in aliqua ratione formali, sunt idem inter se in eadem ratione formali, conc.; quae realiter sunt eadem uni tertio sunt idem realiter inter 14 Vindicias suarezianae solutionis v. apud relatos auctores; cf. etiam E.Guerrero, iAfirma algunà vez el P.Suârez que los primeras principias son inductivos?: EstEcl 12 (1933) 5-32; J.Alejandro, La Gnoseologia del Doctor Eximio (Comillas 1948) 166-178. 15 Cf. Molina, In primam partem q.28 a.3 d.2; Ruiz de Montoya, d.15 s.3 n.2; Aldama, l.c. 16 V.Dalmau, Metafisica y Teologia en Sudrez: EstEcl 22 (1948) 559. Paulo aliter HellIn, l.c., 178-186. 17 Quod alicubi allatum est ut exemplum, viam eamdem valde diversam esse ascendenti aut descendenti, nihil ravera ad rem confert, cum ibi praeter viam sint actiones distinctae et valde diversae, ascendentis et descendentis. 288 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I se, subdist.; in ratione formali qua realiter identificantur cum tertio, conc.; omnino, ita ut sub nulla ratione formali inter se distingui possint, ilerinn dist.; si duo identificantur re cum tertio incommunicabili et non opponun­ tur mere relative inter se, quod semper accidit in creatis, conc.; si identi­ ficantur cum tertio communicabili et opponuntur mere relative inter se, ut accidit in personis divinis identificatis cum essentia, nego; ideoque prin­ cipium sensu reali non est validum in tota latitudine entis. 369. 2. Obiectionum ex forma syllogistica fallaci exempla quaedam: a) Omnis essentia divina est Pater. Atqui Filius est essentia divina. Ergo Filius est Pater. Maior potest habere duplicem sensum, permisso incongruo modo lo­ quendi. Si intelligitur omne quod est essentia divina est Pater, nego mai. Si intelligitur tota essentia divina est Pater, conc. mai.; at in hoc casu, conc. min.; nego cons., nam syllogismus peccat contra quartam regulam syllogismi. b) Pater opponitur Filio. Atqui deitas est Pater. Ergo deitas opponi­ tur Filio. Conc. mai.; explico min. (quae non affert praedicationem formalem) aliquis qui est deitas est Pater, et hoc sensu vera est. Dist. cons. Aliquis qui est deitas (nempe Pater) opponitur Filio, conc.; deitas ut talis, ac proin­ de omne quod est deitas, opponitur Filio, nego. c) Haec essentia divina est Pater. Atqui Filius est haec essentia divina. Ergo Filius est Pater. Syllogismus non est expositorius, sed quasicategoricus, quia terminus medius est communis, licet singularis. Ideo peccat contra quartam regulam, quia non plene distribuitur. 370. 3. Trinitas personarum componi nequit cum simplicitate divina, quae est singularissima unitas. Trinitas nullam affert compositionem realem, cum non detur distinctio realis inter naturam et personalitates. Ideo magis proprie loquendo nequit dici personas uniri in natura (unio enim est unitas distinctorum in quantum distincta sunt), sed esse unum in ratione essentiae sive naturae; personae autem divinae quatenus distinguuntur non sunt unum, quatenus sunt unum non distinguuntur. Tamen ille modus loquendi, qui revera traditionalis est, admittitur, in quantum eo totum mysterium simul exprimitur. Etiam com­ positio rationis excluditur a divinis, ut suo loco videbimus IS. Simplicitas est quidem summa unitas, ut opposita compositioni; ergo si non datur compositio, non deficit summa unitas; unitas autem opponitur numero in suo ordine et ratione, non in alio. 4. Infinitum est unicum. Atqui in divinis omnia sunt infinita. Ergo nullus numerus dari potest in divinis, ne quidem in ratione personae. Infinitum est unicum in sua ratione; ideo unus Deus, unus Pater, unus Filius, unus Spiritus Sanctus. Non tamen ideo unica persona, quia relatio­ nes quibus personae divinae constituuntur sunt diversae rationis relativae; ideo ratio personae in divinis non habet communitatem ultimo quasidifferentialem. 5. Si numerus pertinet ad perfectionem, deberet esse in divinis nume­ rus et multiplicitas in summa ratione et non tantum in ratione personae, nec solum numerus ternarius, sed infinitus; si vero non pertinet ad perfec­ tionem, nullus numerus asserendus est in divinis. Numerus ac distinctio realis de se nec dicunt perfectionem, nec imper­ fectionem; sed in singulis casibus id pendebit a fundamento vel ratione di­ stinctionis et numeri. Iam vero numerus in natura importat limitationem ■’ C.3 a.2. l.2 c.l a.4. termini trinitarii. n.368-372 289 ac opponitur essentiali unicitati Dei; at numerus, et quidem non nisi ter­ narius, in personis pertinet ad perfectionem infinitae foecunditatis divinae in ratione intellectionis et volitionis; ut enim declarabitur, personae non multiplicantur nisi per processiones immanentes proprias naturae divinae 18*. APPENDIX Terminorum qui in Theologia trinitaria adhibentur significatio 371. Cum mysterium Sanctissimae Trinitatis adeo supra rationem hu­ manam elevatum sit, magno labore inquirendum fuit quibus verbis eius sublimitas exponeretur et declararetur, praesertim eo quod haeretici voca­ bulorum concertatione abuterentur ad suos errores in vulgus spargendos; quam difficultatem multis ponderat S.Augustinus 19. Ideo praestat termi­ norum qui in Theologia trinitaria, sive Ecclesiae documentis, sive usu magnorum Doctorum stabiliti sunt, significationem et usum breviter expo­ nere, ac simul complexum doctrinae theologicae in toto tractatu exponendae ac probandae quasi indiculo iam initio praebere; diversae enim partes tracta­ tionis mutuo sese appellant. In universum vocabula, quae id quo res in ordine quodam entium consti­ tuitur denotant, in divinis singulariter usurpantur, cum Deus unicus sit; et de tribus personis singulari numero praedicantur. Haec sunt essentia (ούσία), natura (φύσι$), quae est ipsa essentia ut principium operationis, et substan­ tôt-(latine), modus quo res est per se stans (in Deo enim nihil accidentale dari potest); his significantur quae in tractatu de Deo uno exposita sunt, seu complexus attributorum et praedicatorum absolutorum quae de Deo dicun­ tur. Id in symbolo Quicumque singillatim notatur de nominibus Deus, Do­ minus, increatus, immensus, aeternus, omnipotens; admittit tamen dici tres personas esse coaeternas et coaequales (D 39). Pluraliter vero dicuntur de divinis ac singillatim de singulis personis ea quae ad distinctionem illarum necessaria sunt. Sunt autem suppositum et hypostasis (ίπτόστασι;), subiectum distinctum ab aliis in aliqua natura, com­ pletum, de quo omnia praedicantur; et persona (πρόσωττον), suppositum na­ turae intellectualis. Suppositalitas et personalitas dicitur a scholasticis ratio formalis constituens suppositum et personam ut talem. Eodem sensu adhi­ betur in Theologia vox latina subsistentia (derivata a graeco ύττόστασις aliter ac substantia), ideoque dantur in divinis tres subsistentiae (relativae); primo tamen adhibita est haec vox concrete pro personis seu suppositis (D 254). Sunt etiam theologi qui adhibeant praeterea hoc nomen ad significandum modum essendi proprium Dei ut est esse per se subsistens, ac loquuntur de subsistentia absoluta unica in divinis 20. 372. Personae divinae non distinguuntur inter se nisi per relationes originis, secundum axioma dogmaticum: «in divinis omnia sunt unum ubT non obviat relationis oppositio» (D 703). Ideo datur in divinis processio (πρόβασις προβολή), sive origo unius personae ab alia vel ab aliis, quae a theologis etiam productio dicitur. Processiones divinae sunt immanentes et ’8* M.Philippon, La Trinité, clef de voûte des mystères chrétiens: RevThom 58 (1958) 5-19 (vers.hisp.TeolEspir 2 (1958) 202-226; Ç.Molari, Mistero trinitaria luce del mistero dell'essere: EuntDoc 14 (1961) 345-388. De primaeva theologia trinitaria, J.Schneider, Die Lettre vont dreieinigen Gott in Schule des Petrus Lombardus (München 1961). 19 De Trinitate I.7 n.9-11: ML 42,94iss. 20 Cf. c-4 a.12 Scholion, n.520-525. Teologta II 10 290 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I quidem immanentia metaphysica identitatis substantiae, perfectissimae, sine causalitate et dependentia; etsi graeci utuntur nomine causae et causati (ahia, αίτιατόν), in theologia latina non admittuntur haec verba, sed tantum principium et terminus, ad designandam personam a qua alia procedit, et quae ab alia est. Duae dantur processiones in divinis, generatio Filii a Patre, persona improducta, et processio Spiritus Sancti a Patre et Filio ut ab uno principio. In divinis processionibus datur communicatio propriissime dicta unius numero naturae divinae. Quare personae divinae consubstantiales di­ cuntur. Datur igitur inter divinas personas relatio (σχήσις, rrpôs τι), ordo seu respectus unius ad alterum, et quidem realis et originis, qua divinae perso­ nae ad invicem referuntur ut producens et productum; ideo adest inter illas oppositio relativa, seu necessitas distinctionis realis inter se, nam relatio realis id necessario importat. Quatuor sunt relationes in divinis, duae in unaqua­ que processione: paternitas et filiatio^ quibus Pater et Filius inter se refe­ runtur, et spiratio 'activa, communis Patri et Filio, et spiratio passiva, quibus Pater et Filius referuntur ut unum principium ad spiritum Sanctum, et Spiritus Sanctus refertur ad Patrem et Filium. Relationes divinae sunt sub­ sistentes, nempe non praedicantur de sublectis absolutis quae inter se referantur, sed ipsae relationes sunt subiecta relata. 373. Ex ipsa enuntiatione mysterii patet in divinis personis distinguen­ da esse communia et propria, nam vere et realiter conveniunt in natura, sed realiter quoque inter se distinguuntur; ideoque aliquid est reale in singulis quo ab aliis distinguitur; en proprietates (Ιδιώματα) ea quae non nisi de unaquaque persona formaliter praedicantur. Proprietates personales saepe dicuntur ipsae personalitates, quae tres sunt, paternitas, filiatio et spiratio passiva, formaliter relativae; ideoque relationes sunt verae proprietates. Pot­ est etiam vocari proprietas personalis illud praedicatum quod non nisi uni personae conveniat, licet non sit proprie constitutivum eius formale, et hoc sensu datur alia proprietas personae Patris, innoscibilitos (άγεννησία). Notio sive proprietas notionalis (Ιδίωμα γνωριστικόν) dicitur in Theolo­ gia trimtaria praedicatum non commune tribus personis, in quantum notificat Trinitatem vel aliquam personam, sive sit formaliter relativum aut pro­ prium unius tantum personae, sive secus. Dantur in divinis quinque notio­ nes: innascibilitas, seu notio Ingeniti, paternitas, filiatio, spiratio activa et spiratio passiva (si quae alia invenitur, reducitur ad aliquam ex his). In uni­ versum in divinis notionale opponitur essentiali, ut proprium aut non com­ mune tribus, ei quod est commune. In ordine activitatis datur in divinis potentia essentialis producendi ad extra, ut creandi, communis tribus personis, et potentia notionalis, producendi ad intra, potentia generandi in Patre, spirandi in Patre et Filio. Similiter dantur actus essentiales, intelligendi, volendi, creandi, etc., et actus notiona­ les, ipsae formales processiones, quae origines dicuntur, generatio activa, ge­ neratio passiva, sive nativitas, spiratio activa et spiratio passiva. 374. Inter divinas personas datur perfectissima aequalitas et similitudo, unitas sc. in quasi-quantitate et quasi-qualitate perfectionis, ob identitatem in natura infinita; quin ei obstent diversae relationes originis. Ideo non datur in divinis prioritas et posterioritas, nec durations, nec naturae, ut de­ finit Athanasianum (D 39). Datur tamen ordo originis propter processiones, ideoque admittitur communiter prioritas et posterioritas mere originis, inter divinas personas; quae non aliud significant nisi quod aliae personae sunt principium aliarum atque eae ab illis procedunt; sed omnes aeternae sunt, neque proprie dependent aliae ab aliis. Prioritas vero rationis proprie dicta, t.2 c.2. processiones divinae, n.372-376 291 quae vocatur in subsistendi consequentia, inter relativa, aut inter absoluta et relativa, non admittitur, cum relativa sint simul cognitione, atque ab abso­ lutis non plene praescindant; prioritas vero rationis imperfecta, qua nihil proprie de re ipsa concipitur, admitti potest in divinis. Circuminsessio vel circumincessio (ττεριχώρησι$) dicitur mutua inexsistentia ét vcIlJti" l'Ccirculatio vitalis divinarum personarum, ratione consub­ stantialitatis et immanentiae processionum, atque etiam ratione simultaneitatis rationis relationum quibus constituuntur divinae personae. Etsi attributa absoluta divinitatis, adeoque opera ad extra, tribus perso­ nis indivisim communia sunt, quaedam tamen aliis personis prae aliis attri­ buuntur, sive, ut dicitur, appropriantur. Personae procedentes vere et proprie mitti dicuntur. Missio vero est communicatio voluntatis ad effectum aliquem externum, quae in divinis non potest dari nisi per processionem. Praecipuae missiones sunt missio Filii in Incarnatione et missio Spiritus Sancti in opere sanctificationis et in corpore Ecclesiae. 375. Termini logici, mentales et orales, quibus exprimuntur divina, distinguuntur essentiales et notionales, ac possunt esse abstracti et concreti, substantivi et adiectivi (Deitas, Deus, Paternitas, Pater, generans, generat, generatur, Spiratio, Spirator, Spirans). In his adhibendis communiter exigi­ tur ut praedicatio sit formalis, imo ut attendatur etiam modus significandi. Tamen ob simplicitatem divinam admittitur etiam praedicatio identica, nisi obstet specialis difficultas. De his multa praecepta a theologis traduntur, quae in universum cavent ne quid innovetur «contra loquendi usum, sive ab Ecclesia approbatum, sive communi scholarum catholicarum consensu sancitum», quo periculum avertatur etiam apparenter, vel naturae unitatem destruendi, vel pluralita­ tem personarum negandi. Ceterum sub velamine quaestionis logicae latent non semel in his quae ab antiquis theologis proponuntur res magni momenti in ordine theologico et dogmatico 21. CAPUT II De divinis processionibus 376. Mysterium Sanctissimae Trinitatis non his conclu­ ditur adhuc ex fontibus theologicis perpensis, quibus revela­ tur modus essendi divinitatis ut est in se, non iam prout ex creaturis attingi potest, nempe unius naturae in tribus distinctis personis subsistentis. Est enim mysterium non solum essen­ tiae, sed etiam vitae et immanentis activitatis in natura deitatis; nam pluralitas personarum in divinis exhibetur nobis in ipsa revelatione veluti resultans ex infinita fecunditate immanentis cuiusdam ineffabilis activitatis vitalis L Secunda enim perso21 De modo loquendi et praedicandi, cf. S.Thomam, q.30 a.3; q.31 a.2-4; q.39 a.3-6; Suârez, 1.3 c.5-9.11-13 et 1.4; Wirceburgenses, 364; Muncunill, 1217-1221; Pesch, 614.648. 1 Scheeben, Los misterios del cristianismo § 10,59-60; cf. § 9,52-59. 292 I.M.OALMAÜ, DE DEO UNO ET TRINO. I na, Verbum, Filius, procedit a Patre vera generatione; tertia Spiritus Sanctus, a Patre et Filio originem habet, non autem gignitur. «Divina Scriptura, ut dicit S.Thomas, in rebus divi­ nis nominibus ad processionem pertinentibus utitur..., et sic fides catholica ponit processionem in divinis»: q.27 a.i. Haec autem, quae, ut patet, ad dogma quoque trinitarium pertinent, necessaria prorsus sunt ad ulteriorem eiusdem mys­ terii declarationem utcumque perpoliendam. Quia enim «per­ sonae divinae secundum relationes originis distinguuntur», nec nisi per eas servata plena consubstantialitate distingui possunt (ut iam innuimus et plenius exponetur), ut quid Theologia, revelationis ductu, de altissimo mysterio balbutire possit, «se­ cundum ordinem doctrinae prius considerandum est de ori­ gine, sive de processione; secundo de relationibus originis; tertio de personis»: q.27 prooem. Caput de divinis processionibus tribus articulis distingui­ mus: i.° de exsistentia processionum in divinis; 2.0 de earum principio formali; 3.0 de ipsis originibus seu actibus notionalibus. ARTICULUS I Exsistentia processionum in divinis Thesis 31. nentes. Dantur in divinis duae processiones imma­ S.Th., q.27; Suârez, I.t c.4; Ruiz de Montoya, disp.1,3; Galtier, 203-224. 377. Nexus. Etsi exsistentia processionum in divinis probatur singillatim ex fontibus revelationis de generatione Filii et processione Spiritus Sancti, iuvat generalem thesim statuere, qua proponantur notiones in sequentibus uberius expoliendae et rationes theologicae generales. Notiones. Processio (graece προβολή, πρόβασις, έκπόρευσις), quo nomine utitur S.Scriptura Io 8,42; 15,26, idem est ac vera productio sive origo unius ab alio. Processio sive pro­ ductio importat semper realem distinctionem inter terminum procedentem et principium a quo procedit. Processio transiens illa est cuius terminus extra principium producens exit, ut mundus processit a Deo creante. Productio sive processio im­ manens illa est, cuius terminus manet intra suum principium, ut intellectio manet in intelligente. Processio in divinis non potest esse transiens, nam fieri non potest ut terminus productus sit Deus et extra Deum pro­ I..2 C.2 A.I. PROCESSIONES DIVINAE. ΤΠ.31 N.376-379 293 ducentem maneat. Processiones ergo divinae sunt immanen­ tes; et quidem si hoc verbum sumitur sensu generaliore, quo simpliciter significatur terminos productos non esse extra Deum, seu extra personam producentem, ita ut habeant essen­ tiam distinctam, est omnino de fide; hoc enim importat con­ substantialitas personarum in divinis et unicitas naturae divi­ nae, Sed alio quoque sensu sunt immanentes, in quantum pro­ cessiones divinae sunt «secundum operationes intellectus et vo­ luntatis», quae in omni natura sunt immanentes et vitales. Immanentia autem intellectionis et volitionis in divinis, atque adeo processionum secundum intellectionem et volitionem, est perfectissima seu metaphysica, sc. identitatis cum natura divina. 378. In productione creata substantiali, nempe in gene­ ratione, dicitur communicari natura; sed haec communicatio, quae mere specifica est, in tantum habetur, in quantum pro­ ducitur nova natura similis naturae principii producentis. Ve­ rum in processionibus divinis habetur perfectissima communi­ catio eiusdem numero naturae, divinae sc., principii producen­ tis in terminum productum; ideo terminus, persona, produci­ tur, natura autem non producitur, sed tantum communicatur. Praeterea processiones divinae non sunt processiones opera­ tionis intellectionis et volitionis, quae improductae sunt et uni­ cae in divinis, ut realiter identificatae cum divina essentia, sed potius per modum operati, per operationes intelligendi et amandi 2. Processiones in divinis perfectissimae sunt ac sine ulla de­ pendentia et causalitate proprie dicta; ideo apud latinos nomen causae non admittitur, sed tantum principii; auctores vero graeci, ut iam notavimus, utuntur voce αίτια aeque ac voce αρχή, quod ab Ecclesia permissum est (D 691). Productio enim in divinis non est transitus a potentia ad actum, sed com­ municatio actus purissimi; neque importat transitum de non esse ad esse, seu aliquid quod fiat, in ordine temporis, ut patet, neque in ordine naturae, quia non est causalitas nec depen­ dentia, neque in ordine rationis, quia esse personae proceden­ tis est ipsum esse divinum, et praeterea personae constituuntur relationibus, quae sunt simul ratione. 379. Adversarii. Ut notat S.Thomas q.27 a.i, errave­ runt in hac re tum ariani, tum sabelliani, qui negarunt veram processionem ad intra; priores personas procedentes constitue­ runt extra divinitatem; modalistae vero, negata distinctione 2 Billot, De Deo uno et trino4 q.27,326.329. 294 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I reaE personarum, necessario originem realem Verbi et Spiri­ tus Sancti reicere debuerunt. Omnes catholici, ut patet, necessarias ponunt processiones in divinis, ut unum modum quo possunt multipEcari personae. Doctrina Ecclesiae perpetua est in symboEs et definitio­ nibus, ut in sequentibus thesibus videbimus. Valor dogmaticus. De fide divina, catholica et definita, sub notionibus generationis Filii et processionis Spiritus Sancti. 380. Probatur thesis. Ex fontibus revelationis in se­ quentibus probabitur, ut animadvertimus. Verbum procedit de Filio Io 8,42 et de Spiritu Sancto Io 15,26 legitur; non tamen ex solo hoc verbo thesim statuimus. Ratio theologica. Origo sive processio est unica ratio qua possint plures personae subsistere in natura divina. Atqui tres sunt personae in divinis. Ergo dari debent duae proces­ siones in divinis. Maior patet ex axiomate dogmatico et theologico: «in di­ vinis omnia sunt unum ubi non obviat relationis oppositio», quae non potest esse nisi relatio originis, ut in sequentibus declarabitur 3. Consequens de numero binario in sequenti thesi proba­ bitur. 381. Ratio naturalis thesim probare nequit. Ipsa possi­ bilitas processionis «magis fide tenetur, quam ratione proba­ tur»4. Potest tamen ratio utcumque ostendere non probari repugnantiam processionis divinae, mentem quodammodo manuducere ad processiones divinas admittendas, et rationes op­ positas negative solvere. i. Non repugnat processio in divinis. Processio sum­ mae perfectioni divinae non repugnat ex parte producentis, nam in universum producere ad perfectionem pertinet. Ergo processio divina repugnaret, sive ex parte termini producti, eo quod habet esse ab alio, sive ex parte ipsius productionis. Atqui ex neutro capite repugnat. Minor, a) Non repugnat processio in divinis ex parte termini procedentis. Ut non repugnet productio in divinis ex parte termini producti, opus est ut hic nullam importet im­ perfectionem, eo quod est productus. Ad hoc autem «necesse est quod productum recipiat idem numero esse, quod est in 3 Hoc axioma dogmaticum (D 703) in c.3 et 4 exponetur et declarabitur. V. interca Ruiz, d.i S.4 et 5. 4 Suârez, 1.2 c.2 n.4. L.2 C.2 A.l. PROCESSIONES DIVINAE. TII.31 N.379-383 295 producente [nempe esse imparticipatum]; nam si aliud reci­ peret, iam esset in producto esse participatum, quod plane includit imperfectionem», quia esset causatum et distinctum a natura principii. «Haec igitur productio talis esse debet ut communicetur idem esse». Atqui id non repugnat, etiam posi­ ta distinctione reali inter principium et terminum. «Quia illud esse est infinitum, et ideo est communicabile omnibus personis, cum quibus non dicit oppositionem»; seu id potest esse in illa natura, quae propter infinitatem potest identificari realiter cum principio producente et termino producto realiter distinctis. Imo perfectissima processio id postulat, quia «quanto perfec­ tius procedit [terminus], tanto magis est unum cum eo a quo procedit» (r q.27 a.i ad 2). «Supposita igitur hac veritate, quod non repugnat produc­ tum recipere eamdem naturam quae est in producente, facile intelligitur, et verum Deum posse esse productum, et talem productionem nullam includere imperfectionem. Primum patet, quia quicumque habet naturam divinam est verus Deus, sive illam habeat a se, sive communicatam ab alio. Secundum, quia ipsamet natura divina excludit omnem imperfectionem quia affert summam perfectionem»5. b) Non repugnat ex parte ipsius productionis seu pro­ cessionis, eadem ratione, quia nulla importatur dependentia et causalitas, ut in notione huius processionis declaratum est; et ipsae processiones seu origines sunt actus purus, ut in se­ quentibus exponetur. 382. 2. In divinis productionibus dantur modo infinito perfectiones quae in productionibus creatis non nisi imperfecte reperiri possunt. Nam: a) Ex sensu communi ad perfectionem pertinet posse producere; sed quod terminus productus causatus sit, imperfectio est quae in ipsam pro­ ductionem refunditur. In divinis autem datur perfectissima productio ter­ mini infiniti sine dependentia et causalitate. b) Perfectior est productio immanens quam transiens; verum immanen­ tia in productionibus creatis nequit esse perfecta. In productionibus autem divinis datur immanentia perfectissima identitatis in natura. c) Imo quo perfectior est productio immanens creata eo minus entitatis habet terminus productus, ut patet in vita intellectuali et volitiva; quae autem perfectior est ratione termini producti, generatio viventis ex vivente, imperfectissima est in ratione immanentiae, et assimilatur productioni transeunti. In divinis autem productionibus per operationes perfectissime immanentes producuntur termini infinitae perfectionis. 383. Objectiones. 1. Productio rei cuiuscumque est transitus a po­ tentia saltem obiectiva ad actum. Ergo nequit dari in divinis. Dist. antec. Si habetur per communicationem actus purissimi, nego antec.; secus, conc. antec. Nam eo ipso quod communicatur in productione natura 5 SuArez, ibid. 296 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I quae est actus purus, terminus productus nequit considerari in mera po­ tentia obiectiva. 2. Productum est ab alio. Ergo non est a se. Ergo non est Deus. Dist. antec. Productum est necessario ab alio supposito, concedo antec.; est necessario ab alio in natura, nego antec. Ideo Deus productus est ab alio qui est idem Deus, non ab alio Deo. Primum cons, nego, vel claritatis gratia dist. Productum necessario habet esse ab alio supposito, conc.; productum non potest esse ens per essentiam, sed necessario est ens contingens, quod significat non esse a se, nego. Inst. Productum accipit esse ab alio. Ergo est contingens. Dist. antec. Productum accipit ab alio esse necessarium vel contingens, conc. antec.; praecise esse contingens, nego antec. Dist. pariter cons. Productum est contingens, si eius natura est contingens, conc. cons.; si eius natura est necessaria, nego cons.; vel etiam, si esse communicatum est novum seu causa­ tum, conc. cons.; si communicatur esse incausatum, nego cons. 3. Persona divina, cum sit simplex, si producitur, tota producitur. Ergo etiam natura divina debet produci, si datur vera productio. Dist. antec. Persona divina producitur tota secundum rationem perso­ nae, conc. antec.; secundum rationem naturae, nego antec. (cf. supra dicta de praedicatione in divinis). Ideo secundum modum loquendi accuratiorem in Theologia, Concilium Lateranense IV probavit formulam Petri Lombardi sensu formali: «una quaedam summa res... substantia, essentia seu natura divina... non est ge­ nerans, neque genita, neque procedens» (D 432). Nihilominus ob simplici­ tatem divinam admitti possunt locutiones vel praedicationes «essentia ge­ nerans, natura de natura...» quae inveniuntur in Patribus et ut dicit S.Tho­ mas q.39 a.5 ad i, exponendae sunt «ut sc. nomina abstracta exponantur per concreta, vel etiam per nomina personalia... ut sit sensus: Filius, qui est essentia et sapientia, est de Patre, qui est essentia et sapientia». Ideo cum Concilium Toletanum XIV dixisset: «voluntas genuit voluntatem», idque non bene Romae acceptum esset, post expositionem Toletani XV et XVI (D 294 296) Summus Pontifex acquievit eorum dictis6; nunc tamen hae locutiones adhiberi nequeunt. 384. Scholion. De prioritate et posterioritate in divinis. Cum conceptus processionis inferre videatur quamdam prioritatem et posterioritatem inter principium et principiatum, omitti non potest ulterior horum terminorum in divinis declaratio. Nullam dari in divinis prioritatem et posterioritatem durationis patet, et de fide est, in symbolo Quicumque expresse definitum (D 39). Eodem modo excluditur prioritas dignitatis et perfectionis, ac prioritas naturae proprie dicta, cum non detur in divinis causalitas et dependentia in esse. At vero eo ipso quod dantur processiones, habetur in divinis «ordo originis» (cf. q.42 a.3), adeoque prioritas et postériorités originis, ut commu­ niter admittitur7. Haec autem prioritas et posterioritas nihil aliud dicit, nisi id quod dicitur prius origine esse principium posterioris, non autem e contrario, seu id quod dicitur posterius origine habere originem a priore, et non viceversa 8. Datur autem prioritas et posterioritas originis tantum inter 6 Ruiz, d.8o s.4; Petavius, 1.6 c.12; De Récnon, 2,252-266; Pesch, 511; Theologische Zeitfragen 2 (Freiburg 1901) 7-16 ; J.Madoz, La Teologia de la Trinidad en lus simbolos toledanos: RevEspT 4 (1944) 472s; San Julian de Toledo: EstEcl 26 (1952) 50-51. Latera­ nense IV consubstantialitatem personarum definivit contra larvatum tritheismum Abbatis loachim. ac noluit damnare modum loquendi antiquorum, quem eo ipso tempore tenuerat Richardus a S.Victore, De Trinitate 1.6 c.22: ML 196,986-987. Verum, ut notat Pesch, l.c., ipse modus loquendi Petri Lombaroi, qui unus proprius est, stabilis evasit hac definitione. 7 Cf. Rviz, d.105 s.2-5. 8 Suarez, I.7 c.7 n.13. l.2 c.2 a.1. pater ingenitus, th.32 n.383-386 297 personas formaliter ut tales, seu inter principium quod et terminum qui singu­ larum processionum, ut etiam inter notiones, quae cum ipsis formaliter identificantur, ut sunt respectivae relationes et origines. Haec autem priori­ tas et posterioritas est realis, sed simul coniuncta cum perfecta simultate rationis; ac ratio est quia ea inter quae datur sunt relativa ad invicem, quae sunt simul cognitione: q.42 a.3 ad 2. 385. De prioritate et posTERiORiTATE rationis in divinis9. Di­ stingui debet triplex prioritas rationis: perfecta seu in subsistendi consequen­ tia, imperfecta, et prioritas mere in ordine nostrae cognitionis de divinis. Prioritas perfecta, quae habetur cum alia notio stat sine alia, haec autem non stat sine priore, datur in divinis inter quaedam essentialia, ut intellectio­ nem et volitionem, et inter diversa signa providentiae; quia ad hanc priori­ tatem datur fundamentum in re, neque obruitur opposita prioritate aut si­ multate rationis in eadem linea. At non datur inter notionalia, quia, ut nuper dictum est, sunt formaliter relativa et simul ratione; neque inter essentialia et notionalia, quia licet aliquod fundamentum habeat obiectivum, ut videbimus, in quantum notionalia exiguntur ab essentialibus, tamen ex alia parte essentialia non subsistunt personaliter nisi in notionalibus, quae ideo logice praesupponuntur. Prioritas et posterioritas rationis imperfecta oritur ex quacumque di­ stinctione sive reali, sive rationis, et potest esse mutua; haec autem admitti potest in divinis, et fundatur in nostro imperfecto modo concipiendi ipsas notiones divinas, sine proprie dicto fundamento in re; quare, etsi utilis esse potest ad ordinandos nostros conceptus circa divina, nihil ex ea deducere possumus, ut in peculiaribus quaestionibus notabimus. Tandem in ordine ad nostram cognitionem de divinis essentialia sunt sim­ pliciter priora notionalibus, quia illa ratione naturali cognosci possunt, et ipsa revelatio prius illa clare notificavit: q.33 a.3. Thesis 32. Solus Pater in divinis non procedit; unde no­ tio «ingeniti» illi propria est. S.Th., q.33; Suarez, 1.1 c.4; 1.8 c.1,2; Ruiz, d.52 s.1-4; Muncunill, 957-960.1222-1239; Pesch, 508-511. 386. Nexus. Posito dari processiones quibus divinae personae multiplicentur, quaeritur an omnes tres personae originem habeant. Huic quaestioni respondet doctrina catho­ lica primam personam, Patrem nullo modo procedere, eamque solam, ideoque Filium et Spiritum Sanctum originem habere, quo sequitur duas tantum esse processiones in divinis. Velut corollarium explicatur doctrina patristica et theologica de no­ tione Ingeniti seu Innascibilis (αγέννητος). Notiones. Quid sit notio in theologia trinitaria dictum est supra, nempe ratio obiectiva non conveniens tribus personis, adeoque apta ad notificandum aliquid de mysterio Trinitatis, sive formaliter relativa sit, sive non. ’ Ruiz, d.94 s.2. 298 I.M.DALMAU, DE DEO DNO ET TRINO. I Vox ingenitum (αγέννητου) 1 non generatum, in usu scrip­ torum potest significare: a) Quod cum sit subsistens non est factum, seu produc­ tum a principio extraneo et distincto secundum naturam, quae est generatio sensu philosophico generali, productio substantia­ lis (v.n.391). Hoc sensu Deus et natura divina, quidquid cum natura divina identificatur, est ingenitum; quare hoc sensu tres personae divinae dici possent ingenitae. b) Quod non est productum per generationem viventium proprie dictam, sive nullo modo productum sit, sive productum alio modo, sive cum causalitate, sive sine causalitate et depen­ dentia. Ita dici possent ingenita in divinis natura, Pater et Spi­ ritus Sanctus; in creatis angeli, Adam et Eva, anima humana, entia non viventia. c) Quod non est productum ulla reali productione, et hoc modo convenit naturae divinae et personae Patris; sed cum hoc discrimine, quod essentia divina ita est improducta ut ei non repugnet identificari cum personis productis Filio et Spi­ ritu Sancto; Pater autem ita improductus ut nequeat identificari cum persona producta. d) Quare magis proprie et antonomastice dicitur ingeni­ tus Pater, eo quod ei repugnet identificari realiter cum termino quolibet modo producto. Hoc sensu sumitur Ingenitum, cum significatur ut notio propria Patris. 387. Adversarii. Patrem nullo modo produci nullum habet adversarium inter veros theistas; eum solum non pro­ cedere ad intra adversarios habet antitrinitarios omnes. Quoad notionem ingeniti attinet, ariani, eunomiani praeser­ tim, abusi sunt confusione qua in usu scriptorum non satis distinguebantur voces άγένητον non factum, et άγέννητον non generatum, ita ut saepe difficile sit eruere an prius, an pos­ terius significent, imo quaenam ex his vocibus adhibita sit ab auctoribus graecis. Cumque vox ingenitum άγέννητον trans­ lata fuerit iam a primis saeculis, tam a philosophis, quam a christianis, ad significandas res divinas, notionem ingeniti pro nota divinitatis assumebant, seu pro aseitate; ideo Filio genito veram divinitatem negabant 12. Patres vero saec.IV utrumque sensum, non generatum, non factum, accurate distinguebant; ac tandem S.Ioannes Damascenus technice utrumque verbum 1 Ruiz, d.52 s.t-2; Petavîus, I.5 c.5; De Régnon, 3,185-259; Lebreton, 2 not.C 634647; D’Alés, De Deo Trino 128-130; P.Stiegele, Der Agennesiebegriff in der griechichen Théologie des vierten Jahrhunderts (Freiburg 1913); L.Prestige, Άγέν(ν]ητος and γεν[ν]ητ05 and kindred words in Eusebius and the early arians: Journal Theolog. Stud 24 (1923) 486-496; J.Bilz, Die Trinitdtslehre des hl.Ioannes von Damascus (Paderborn 1909) i8oss. 2 De Régnon, o.c., 196-203.219-227. l.2 c.2 a.1. pater ingenitus. TH.32 n.386-388 299 άγέννητον et άγένητον segregavit, ita ut prius de solo Patre diceretur 3. Doctrina Ecclesiae de prima parte continetur definitio­ nibus symboli Quicumque (D 39), Lateranensis IV (D 428), Florentini (D 703 704) et professione fidei Toletani XI (D 275) etc. Vox ingenitum de solo Patre dicitur iam in To­ letano I (D 19). Valor dogmaticus et theologicus. Prima pars de fide saepe definita. Secunda saltem theologice certa. 388. Probatur prima pars. Sacra Scriptura numquam dicit Patrem procedere, cum id dicat de aliis personis. Atqui, cum Deus sit a se, asseri nequit aliquid divinum esse produc­ tum, nisi id expresse dicatur, quod Sancti Patres diversis modis exponunt et probant, et hoc sensu adhibent de Patre voces innascibile vel ingenitum. άγέννητον, principium sine principio, άρχή άναρχος (etsi inter­ dum άναρχον significat tantum sine initio durationis, γέννησιν άναρχον [R 679 ]), ac dicunt Patrem esse principium totius deitatis, sensu quidem non formali; ac in usu vocis άγέννητο$ licet interdum nondum plene eam ab άγένητος distin­ guant, tamen in ea adhibenda Patres manifeste intendunt ex­ cludere a solo Patre omnem processionem; imo ex eo quod unus est ingenitus, probant servari unicitatem divinam, ut iam notavimus in traditione de Trinitate4. Ita S.Alexander Alexandrinus: «Igitur ingenito Patri pro­ priam dignitatem servemus, dicentes nullam illi esse causam essendi» (R 679). S.Basilius: «Unum enim novimus ingeni­ tum... Patrem Domini nostri lesu Christi» (R 917), qui contra eunomianos, ut alii Patres, dicit ingenitum non esse essen­ tiam divinam (R 932). S.Gregorius Naziancenus: «Unus Pa­ ter ingenitus» (R 983); «Pater pater est et sine principio, non enim ex aliquo; Filius filius est ac non sine principio est, ex Patre siquidem» (R 1009). S.Hilarius: «Filium innascibilem confiteri impiissimum est. Iam enim non erit Deus unus quia Deum unum praedicari natura unius innascibilis Dei exigit. Cum ergo unus Deus sit, duo innascibiles esse non possunt, cum idcirco unus Deus sit (cum et Pater Deus sit, et Filius Dei Deus sit), quia innascibilitas sola penes unum sit» (R 880). S.Augustinus: «Pater... non habet de quo sit... Pater vero a 3 De Régnon, o.c., 204-216.227-242.249-254· 4 Supra, n.332.348. 300 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I nullo» (R 1657). «Pater solus non est de alio, ideo solus appel­ latur ingenitus» (R 1681). Ratio theologica. Supposito mysterio trium personarum, et quod ratio personae non possit multiplicari in divinis nisi per productiones, a) aliqua persona in divinis debet esse improducta; si enim omnes essent productae, prima non posset intelligi nisi producta ab essentia divina; ergo distingue­ retur realiter ab illa, quod radicitus mysterium destrueret, b) Non nisi una persona potest esse improducta; nam duae personae improductae non possent distingui, neque per attributa absoluta, quae communia sunt tribus, neque per relationes, nam non daretur inter illas relatio producentis et producti, quae una in divinis admitti potest: q.33 a.4 ad 45. 389. Probatur secunda pars. Ingenitum esse notionem (Ιδίωμα γνωριστικόν), attributum quo Pater innotescit ut di­ stinctus ab aliis personis sensu declarato, Patres tum graeci, tum latini saepe docuerunt, ut locis relatis notatur, et S.Ioannes Damascenus colligit: «Credimus in unum Patrem... qui so­ lus sine principio, άναίτιον, et ingenitus, άγέννητον, est» (R2342). Rationem dat S.Thomas; «Pater innotescit quidem pater­ nitate et communi spiratione per respectum ad personas ab eo procedentes. In quantum est principium non de principio, innotescit per hoc quod non est ab alio. Quod pertinet ad pro­ prietatem innascibilitatis, quam significat hoc nomen ingeni­ tus»: q.33 a.4. Et licet Ingenitum formaliter non dicat rela­ tionem, cum potius tantum neget relationem geniti, tamen reductive et praesuppositive relationem importat, nam in divi­ nis principium non productum necessario debet esse produ­ cens: ad 2 et 3. Ideo non solet dici proprietas personalis, quia hae sunt formaliter relativae; et id habet peculiare quod sit tantum notio, cum aliae notiones sint formaliter relativae. 390. Objectiones. Discrimen procedentis vel non procedentis non importare in divinis inaequalem perfectionem in sequentibus declarabitur. i. Ingenitum, secundum S.Thomam ad 2, dicit quodammodo priva­ tionem. Atqui privatio dicit carentiam perfectionis debitae. Ergo notio ingeniti Patri perfectissimo tribui nequit. Resp. Eo ipso quod S.Thomas dicit ingenitum significare «quodammo­ do» privationem, patet eum non agere de privatione proprie dicta. Ideo dist. mai. Ingenitum dicit privationem proprie dictam, nego; ingenitum dicit privationem minus proprie dictam, in quantum dicit aliquid non ge­ neratum; cum generatum esse competat Filio, qui habet eamdem naturam ac Pater, aliquid proinde naturae divinae non repugnans, et illi in aliquo subiecto debitum, conc. Contradist. min. Privatio proprie dicta importat carentiam perfectionis debitae subiecto, conc.; privatio minus proprie dicta, nego 6. Iam innascibilitas in Patre dicit carentiam generationis ac cuiuscum­ que processionis, quae carentia perfectionem importat necessariam illi per­ sonae Trinitatis cui tribuitur. 5 Suarez, I.t c.4 n.12-14; J.Rabeneck, Das Geheirnnis des dreipersdnlichen Gottes (Frei­ burg 1950) 67.79-81. 6 Ruiz, d.53 s.3. l.2c.2a.1. generatio filii, th.33 n.388-392 301 2. Notio ingeniti dicit negationem. Atqui negatio in divinis poni ne­ quit. Ergo non admittenda est. Dist. mai. Ingenitum in divinis dicit negationem formaliter explicite, tone, mai.; fundamentaliter et implicite, nega mai., nam supponit relationem positivam paternitatis; ita probabilius S.Thomas ad i7. Thesis 33. Filius seu Verbum procedit a Patre per ve­ ram generationem. S.Th., q.27 a.2; Ruiz de Montoya, d.4 s.1-4; Franzelin, th.30; Muncunill, 968-972; Pesch, 512-517. 391. Nexus. Iam ad realem exsistentiam processionum in divinis ex fontibus revelationis probandam accedimus. Et quidem primo probamus generationem secundae personae; nem­ pe Filium seu Verbum vere et simpliciter habere originem a Patre, sicut in universum filii a parentibus originem ducunt (demptis, ut patet, imperfectionibus); quo ostenditur proces­ sionis nomine in fontibus veram ad intra productionem signi­ ficari, non quid aliud, ut meram missionem ad extra. Nondum quidquam dicimus in thesi de intima quidditate divinae gene­ rationis, de qua in art. sequenti. Notio generationis. Nomen generationis et verba eius­ dem radicis saepius a philosophis adhibita sunt, tam in rebus naturalibus, quam in divinis. Aristoteles generationem appel­ lavit productionem seu conversionem substantialem ex praesupposito subiecto, in oppositione ad alterationem accidenta­ lem, «et sic generatio est mutatio de non esse ad esse»; q.27 a.2. Ortus rerum omnium a Deo saepe etiam generatio dictus est in scholis hellenisticis; tandem a neoplatonicis et gnosticis peculiari modo hoc nomine decorabantur prolationes seu ema­ nationes eonum et aliorum entium, quae inter Deum et res creatas media quadam incondita et confusa entitate donaban­ tur L His autem omissis, proprio et stricto sensu, prout ab omnibus communiter accipitur, 392. Generatio intelligitur propagatio viventium a pro­ priis et univocis principiis, seu productio vitalis qua vivens oritur ab alio vivente eiusdem naturae, per communicationem propriae substantiae producentis, ac definiri solet: origo vi­ ventis a vivente, ex principio coniuncto, in similitudinem natu­ rae 2. In hac definitione particula ex principio coniuncto in­ dicat peculiarem immanentiam propriam operationis generati7 Suarez, 1.8 c.2 n.9-12. 1 Eas describit S.Irenaeus, Contra haereses 1,24,3: MG 7.675-676; cf. Lebreton, 2 praesertim 94ss. 2 Suarez, I.9 c.i n.4; Ruiz, d.6 s.i-3; ac communiter ceteri theologi. 302 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I vae; generatio enim, ut actio vitalis, exercetur in ipso subiecto operante, licet sit productio novi individui; quare novum vivens producitur ex substantia generantis, et habetur in illa communicatio propriae substantiae, ac principium generans coniunctum est proli per aliquid proprium sui, quod est vel fuerit generantis et maneat in generato, ita ut generans «se ipsum moveat»: CG 4,11. Verba in similitudinem naturae signi­ ficant non solum terminum productum esse similem in natura principio producenti, ut individuum illius naturae, sed etiam productionem generativam tendere formaliter in similitudinem na­ turae in terminum refundendam, ita ut haec similitudo non sit quasi per accidens, sed vi originis et ex intentione productionis, quod plures exprimunt addita definitioni particula «vi produc­ tionis». Generatio divina ineffabilis est, et analogice tantum con­ venit cum generationibus creatis, quod multis modis declarant Sancti Patres. Generatio enim divina est in primis aeterna; est etiam plane immaterialis, ut propria naturae spiritualis; neque est per decisionem aut fluxum substantiae, cum natura divina simplicissima sit; imo communicatio naturae perfectis­ sima est, quia natura Filii non est nova, distincta a natura Patris, sed eadem numero. 393. Adversarii. Adversantur doctrinae catholicae de generatione Verbi omnes haeretici antitrinitarii, ut dictum est. Praesertim ariani hoc dogma directe impugnarunt; asserebant quidem illi Verbum esse productum, sed creatum non genera­ tum; ideoque metaphorice tantum et ex gratia vocari filium. Doctrina Ecclesiae. In prioribus symbolis generatio secundae personae exprimitur simplici formula fidei «in lesum Christum Filium Dei unicum» (D iss). S.Dionysius Romanus eam explicat (D 49 50). In Nicaeno electae sunt voces consub­ stantialem et ex substantia Patris (όμοούσισν, εκ τή$ ούσίσς τοϋ Πατρός) cum anathematismis, ad firmandum conceptum verae productionis generativae (D 54). Ex aliis symbolis Qui­ cumque (D 39), Chalcedonense (D 148) in quo agitur de utraque nativitate Christi, Lateranense IV (D 428 432) et Toletanum XI (D 275 276), ubi uberius declaratur doctrina catholica. Valor dogmaticus. finita. De fide divina et catholica saepe de­ 394. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Christus dici­ tur unigenitus, verus et proprius Filius Dei, ut probatum est in L.2 C.2 A.I. GENERATIO FILII. TH.33 N.392-394 303 thesi 26 3; in specie notari potest Io 1,14.18, ubi probabiliter legitur in graeco unigenitus Deus, qui est in sinu Patris (μονογενής θεός, ος ών είς τόν κόλπον τοΰ Πατρός) et Ιο 3,16.18. Atqui filius vere et proprie dictus et unigenitus dicitur vivens gene­ ratione productum. 2. Ps 2,7: Dominus dixit ad me: Filius meus es tu; ego hodie genui te. Psalmus est messianicus, ut patet ex v.2 et ex N.T., Act 13,33; Hebr 1,5; 5,5. Atqui v.7, ex ipso contextu et ex unanimi Patrum interpretatione docetur aeterna generatio Christi 4. Nomen filii Dei tribuitur certe in V.T. aliis quam proprio et naturali Unigenito; ita a) in plurali, bene elohim, angelis lob 1,6 etc. ut ad categoriam caelestium pertinentibus; b) in singulari sed collective populo Israel Ex 4,21.23; Deut 32,6. ii. 19 etc., ex peculiari benevolentia et ad modum adoptionis, in figura futurae adoptionis per gratiam; c) singulari modo regi Salomon 2 Reg (Sam) 7,14 (Ps 88,27s), ubi ipsa formula, ego ero illi in patrem et ipse erit mihi in filium, minuit plenam filiationis significationem. At forma Ps 2,7 nemo in usu om­ nium linguarum serio aliquem vocat filium, nisi proprium filium vere generatum. Roboratur significatio secundo hemistiquio: ego hodie genui te. Verbum hebraicum yalad significat ex se generationem proprie dictam. Dicuntur quidem alia gigni a Deo eo fere sensu quo nomen filii minus stricte adhibetur Deut 32,18, ac prae­ terea res inanimatae in quantum creatae sunt Ps 89,2; lob 38, 28, quod usu venit quoque apud philosophos; sed uni indivi­ duo dictum semper et ubique significat generationem natura­ lem. Connexio ergo utriusque hemistiquii firmat omnino sen­ sum unicum possibilem huius loci. Ergo expresse docetur in hoc psalmo generatio proprie dicta Messiae ut Filii Dei. Hodie autem refertur connaturaliter ad praecedens «Dominus dixit ad me», quasi dicat: «quan­ do lahve me genuit, tunc me esse filium suum... declarat his verbis»5. Iure igitur interpretantur Patres indicari hoc verbo aeternitatem generationis Filii. 3. Ex textu multo probabiliore Ps 109,3: Tecum principatus in die ortus tui in splendore sanctitatis; ante luciferum tamquam rorem genui te; quo etiam communiter arguunt Patres. Psalmus messianicus est, ut constat ex N.T. Mt 22,43 et alibi. Textus masoreticus v.3 qui ita sonat: Populus tuus promptis­ 3 V. supra n.301-311. 4 A.Vaccari, De Messia Filio Dei in V.T.: VerbDom 15 (1935) 48-55.77-83; E.PanierH.Rénard, Les Psaumes ed.Pirot (Paris 1950) 61-63; F.Segula, Messias Rex in Psalmis: VerbDom 32 (1954) 21-33. Admitti non posse videntur quae de hoc loco docet cum aliis Ceuppens, 2.28.171. 5 Vaccari, Lc., 82. 304 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I simus die fortitudinis tuae in ornatibus sacris; ex utero aurorae tibi ros adolescentiae tuae, difficilis est, ac valde differt a versionibus graeca, syriaca, vulgata et aliis, quae longe antiquiores sunt et sensum hunc referunt: Messiae adscribitur sacer principatus fundatus in aeterna generatione qua a Deo procedit modo arcano, sicut ante auroram ros matutinus veluti gignitur6. 4. Patres etiam de generatione Verbi interpretantur in controversia ariana, et postea unanimiter ab Ecclesia adhibentur, textus ex libris sapien­ tialibus, qui originem sapientiae hypostaticae a Deo exhibent verbis ad generationem pertinentibus: Prov 8,22-25: Dominus generavit me (kanani, generatione possedit me)... tam concepta eram... ante colles ego parturiebar. Eccli 2,4,5: Ego ex ore Altissimi prodivi primogenita ante omnem creaturam. Iam haec sapientia hoc modo orta ex Deo «evidenter non est quaerenda in humanis»7. 395. Probatur ex traditione. Sancti Patres affirmant, explicant et defendunt contra arianos generationem Verbi om­ nibus modis quibus designari et significari potest, cum conscii sint agi de re difficillima. Capita doctrinae ab iis proposita haec fere sunt: a) in catechesibus et expositionibus fidei asserunt et ex Scripturis probant Filium Dei originem habere non ex nihilo, nec per creationem, neque voluntate (libera), sed ex substantia et natura; b) ad processionem Filii designandam utuntur omnibus fere nominibus ad generationem spectantibus, conceptione, nativitate, partu etc.; c) aequiparant generationem aeternam Verbi temporali Christi nativitati; d) praesertim ma­ gnopere laborant in removendis a divina generatione, quam ineffabilem vocant, omnibus imperfectionibus, ita ut Filius non sit factus, eius generatio sit aeterna (quod de creatione omnino negant), et immaterialis cum Verbum e mente procedat, ac contra obiectiones arianorum saepe explicant divinam genera­ tionem non esse per decisionem aut fluxum substantiae Patris sed per communicationem eiusdem totius substantiae, quod ut declarent afferunt comparationes lucis et splendoris emanantis a sole; e) tandem ex vera generatione Filii eius divinitatem et pluritatem personarum in Deo probant8. Cum plures textus Patrum allati sint in probanda ex tra­ ditione Trinitate personarum in Deo, sufficit ex magna sege­ te testimoniorum unum alterumve describere. S.Iustinus: «Eius autem Filius, qui solus proprie dicitur Filius, Verbum... geni­ tum est» (R 130). Tatianus: «Verbum autem non in vacuum progressum fit opus primogenitum Patris... Natum est autem per communicationem, non per abscissionem. Nam quod abs­ cissum est a primo separatur. Quod autem per communicatio­ nem progreditur... id eum non imminuit ex quo desumptum 6 Liber Psalmorum cura Professorum Instituti Biblici (Roma 1954) 234-235; Petavius, I.5 c.7; Franzelin, 397 cum n.i; Pohle, 413. 7 Vaccari, l.c., 79; cf. th.26 n.324. 8 Galtier, 257. l.2c.2a.1. ceneratio επ.π. th.33 n.394-396 305 est» (R 153). Athenagoras: «Agnoscimus et Dei Filium. Nec quisquam ridiculum existimet Deo esse Filium...» (R 164). Clemens Alexandrinus: «Cum dicit: Quod erat ab initio, generationem tangit sine initio Filii simul cum Patre exstan­ tis. Erat ergo verbum aeternitatis significativum est...» (R 442). Eusebius Caesariensis: «Proposita nobis theologia, quae est ultra omnem comparationem, nihil corporalibus simile offert, sed accutissimae cogitationi praesentat Filium genitum, qui... ante tempora aeterna fuit et praecessit, et Patri tamquam Filius semper adfuit, et non ingenitus, sed genitus ex ingenito Patre, unigenitus... illumque non per divisionem aut sectionem aut separationem ex Patris substantia productum... nos docet» (R 668). 396. S.Athanasium perpetuo haec inculcare contra arianos notum est (v. R 755 756 760 761). S.Cyrillus Hieroso­ lymitanus in Catechesibus: «Crede etiam in Filium Dei, unum et solum... ex Deo Deum genitum... sempiterne et incomprehensibiliter ex Patre genitum...» (R 816); «Est autem Deus multorum quidem abusive Pater, unius vero solius, unigeniti Filii Dominique nostri lesu Christi, natura et veritate Pater, non temporum successu adeptus ut sit Pater, sed semper Uni­ geniti Pater exsistens...» (R 823); «Genuit Pater Filium, non ut in hominibus mens gignit verbum... Nos autem scimus Christum genitum esse Verbum non prolatitium, sed Verbum subsistens et vivens, non labiis enuntiatum et diffusum, sed ex Patre sempiterne et ineffabiliter et in subsistentia genitum» (R 825); «Pater genito Filio... non mutatus est... nec quidquam ipse perdidit imminutus vel mutatus, nec genitus habet quidquam deficiens. Perfectus gignens perfectum genitum; Deus gignens, Deus genitus, Deus omnium Deum Patrem suum adscribens» (R 826). S.Hilarius: «Et primum quaero, quam nativitas Filii na­ turae novitatem potuerit inferre ne Deus sit... Quis rogo furor est nativitatem unigeniti Dei ad degenerem ex Deo referre naturam, cum nativitas non nisi ex proprietate naturae sit, et iam nativitas non erit, si proprietas naturae in nativitate non fuerit?» (R 866); «Non habet igitur fides duos deos, quia nec duos Patres habet, nec duos filios... nec duos deos Dei ex Deo veritas perficit, nec singularem Deum Dei patitur nativitas» (R 867). S.Ambrosius: «Propter Patrem vivit Fi­ lius, quia ex Patre Filius est; propter Patrem quia unius sub­ stantiae cum Patre; propter Patrem quia eructatum est Ver­ bum ex Patris corde, quia a Patre processit, quia ex paterno 306 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I generatus est utero, quia fons Pater Filii est, quia radix Pa­ ter Filii est (R 1271). Ratio theologica, non quidem thesim probare nititur, sed quidditatem divinae generationis declarare, atque in ea per­ fecte rationem generationis adesse 9. 397. Obiectiones. 1. Ps 2,7 dicitur de Messia homine, huncque locum N.T. de Christo in resurrectione dici manifestum est ex Act 13,33. Ergo non potest probari ex illo aeterna Verbi generatio. Dist. antec. Dicitur etiam de Christo homine, sed dicitur generatio aeterna nempe quatenus terminata ad Christum Verbum incarnatum, sive in ipsa Incarnatione, sive in eius plena manifestatione in resurrectione, conc. antec.; dicitur de Messia non Verbo a Patre vere generato, vel de Christo mere quoad humanitatem, nego antec. Λ primo Incarnationis mo­ mento Christus homo gignitur a Patre, quatenus eo instanti et deinceps humanitas Christi manet coniuncta hypostatice cum Verbo quod Pater aeterne gignit. Illud ergo hodie ut dictum de Christo homine potest applicari ad quodvis momentum vitae Christi, sicut quodvis momentum temporis coexsistit cum generatione aeterna. Peculiari vero modo refertur vel ad instans Incarnationis, vel ad resurrectionem cum Christus manifestatus est plene Filius Dei (cf. Rom 1,4)I0. 2. Theoriae de generatione Verbi apud scriptores antenicaenos non videntur exprimere quod primo aspectu sonare videntur, veram genera­ tionem aeternam ad intra in divinitate. Ergo eorum dicta non probant thesim. Transmisso antec. n, nego cons., nam illae theoriae inventae sunt ad ex­ plicandam doctrinam in revelatione traditam de vera Verbi divini genera­ tione, et in ea fundantur; ideo eorum scriptorum dicta optima sunt testi­ monia doctrinae catholicae. 3. S.Ignatius vocat Christum ut Deum ingenitum, άγέννητον, et solum genitum, γενητόν, in quantum est homo (R 39). Ergo non admittit genera­ tionem aeternam Verbi. Dist. antec. S.Ignatius vocat Christum ut Deum άγέννητον sumpto hoc verbo sensu increati vel infecti, conc. antec.; sensu non geniti ad intra, nego antec. Ut in thesi superiore vidimus, verbum άγέννητον eo tempore non­ dum definitam habebat significationem innascibilitatis, sed potius multo communis adhibebatur sensu aseitatis. Aliunde filiatio aeterna Christi Ignatio non est ignota >2. Thesis 34. Spiritus Sanctus, non quidem per generatio­ nem, vere tamen a Patre et Filio aeternaliter procedit. 398. Nexus. Ad exsistentiam secundae in divinis pro­ cessionis probandam accedimus, verae nempe originis Spiritus 9 V. infra th.40; q.27 a.2. 10 F.Patrizi, De interpretatione S.Scripturarum l.i n.36; Franzelin, 397-398. »1 V. th.28. 12 Lebreton, 2,312-319 cf. C.643-647. De modo quo generatio aeterna exprimitur a Patribus, cf. A.Segovia, Natus est: nascitur. La eterna generaciôn dei Hijo de Dios ysuenun· ciaciôn verbal en la literatura patristica: RevEspT 8 (1948) 385-408; apud scholasticos, eius­ dem auctoris, La eterna generaciôn del Hijo de Dios y su enunciation verbal en la Escoldstica, Sintesis de Diego Ruiz de Montoya: ArchTeolGran 19 (1956) 151-234· l.2 c.2 a.1. processio spiritus sancti, th.34 n.396-400 307 Sancti a Patre et a Filio, quae tamen non est generatio. Utrum­ que caput coniungimus, quod ad fidem pertinet, quodque inter se connexum est. Notiones. Satis patet sensus thesis. Spiritus Sanctus, ter­ tia in divinis persona, realiter a Patre et Filio distincta, ac verus Deus ut aliae duae, originem habet ab utraque, per pro­ cessionem immanentem et communicationem unius essentiae divinae. Nomen igitur processionis non meram missionem temporalem significat, aut quid aliud, sed veram productionem, ut est processio Filii a Patre. Verumtamen haec ineffabilis processio non est generatio, ideoque Spiritus Sanctus non est filius, nec Patris, nec Filii. Rationem difficilem discriminis in­ ter utramque processionem nondum agimus. Inde vero, sc. ex agnita difficultate utriusque processionis discernendae, non solo nomine processionis, agi de vera origine maxime ostenditur, cum aliunde mysteriosa haec processio fere cum eiusdem per­ sonae missione revelata sit. 399. Adversarii. Pneumatomachi, cum negarent divini­ tatem Spiritus Sancti, dicebant ipsum esse factum per Filium, ut creaturam, quare implicite, aut etiam explicite, negabant ipsum immanenter a Patre procedere. Ideo Patres ipsos im­ pugnantes et definitio Concilii Constantinopolitani contra eos edita, ad divinitatem Spiritus Sancti propugnandam in aeter­ na eius a Patre origine et processione insistere debuerunt, eoque capite docuerunt tertiam personam non ut creaturam per Fi­ lium esse creatam; non tamen etiam a Filio procedere negave­ runt, imo et id asseruerunt *. Cumque quidam pneumatomachi obicerent eum fore filium si a Patre originem haberet, id nega­ runt, ipsumque procedere sed non esse genitum affirmarunt. 400. Orientales separati, duce Photio, tenent Spiritum Sanctum a solo Patre, non a Filio procedere2. Id iam Theo­ dorus Mopsuestenus et Theodoretus Cyrensis adver­ sus S.Cyrillum Alexandrinum tenuisse videntur 3. Initia vero controversiae de processione Spiritus Sancti a Filio reperiuntur in animadversionibus monotheletarum contra epistolam sy* V. Franzelin, th.38. 2 Ingens est numerus scriptorum de hac quaestione. Inter recentiores, praeter theologos omnes, cf. De Régnon, 4,6-108; A.Palmieri, Esprit Saint 2: DTC 5,762-929; Filioque: DTC 5,2309-2343; Franzelin, Examen docrinae Macarii Bulgakow et losephi Langen de Processione Spiritus Sancti (Roma 1876); M.Jugie, Theologia dogmatica Christianorum orienta­ lium ab Ecclesia catholica dissidentium (Paris 1926-1933) 1,154-223; 2,296-502; M.Gordillo, Theologia dogmatica comparata (Roma lith. 1933) 3; Compendium Theologiae Orientalis (Roma 1939) 97-133. 3 Gordillo, Comp. 99; Jugie, 1,154-157; De Régnon, 182-185; Franzelin, th.38, 515-519; L.Lohn, Doctrina graecorum et russorum de processione Spiritus Sancti a solo Patre (Roma 1934) 11-15. 308 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I nodicam S. Martini Papae, quia in ilia, secundum formulam lati nam simpliciter dixerat Spiritum Sanctum procedere etiam a Filio, cum graeci potius dicerent procedere a Patre per Fi­ lium; verum S.Maximus Confessor ostendit eamdem esse doc­ trinam utraque formula expressam. Primis saeculi IX annis iterum excitata est quaestio, dum in Occidente theologi karolini suspectam habuerunt formulam graecorum per Filium quam summi Pontifices orthodoxam esse defenderunt, et orien­ tales male acceperunt additionem particulae Filioque in sym­ bolo a monachis latinis hierosolymitanis exemplo occidentis inductam 4. Maxime vero errorem negantem processionem Spiritus Sancti a Filio promovit Photius 5, cuius sententiam assump­ serunt fautores schismatis orientalis velut tesseram orthodoxiae, ita ut haec fuerit una ex praecipuis quaestionibus sem­ per ac de schismate actum est. Photius, et cum eo omnes fere separati usque ad nostram aetatem, negat Filium ullas habere partes in aeterna Spiritus Sancti processione, ita ut neque ad­ mittat eum a Patre veluti mediante Filio procedere, et erro­ neam habeat sententiam latinorum. Ideo nullo modo admittunt posse dici Spiritum Sanctum procedere (έκττορεύεσθαι) a Pa­ tre et Filio; ut summum permittunt eum procedere a Patre per Filium, aut etiam prodire, profluere (προιεναι, προχέειν) a Patre et a Filio, quibus tamen nominibus nolunt intelligi aeter­ nam ad intra processionem, sed meram temporalem missionem. Recentius plures sunt qui doctrinam ipsam latinam per­ mittant, verum non ut ad fidem pertinentem, sed ut theologûmenon, meram theologicam opinionem. Tandem omnes acri­ ter invehuntur in additionem particulae «Filioque» in symbolo, quam erroris incusant, licet permitti posset doctrina in ea ex­ pressa6. Negatio tamen explicita processionis Spiritus Sancti a Filio non reperitur in eorum libris liturgicis et symbolis 7. 401. Doctrina Ecclesiae. Spiritum Sanctum non esse genitum tradit symbolum Quicumque (D 39), Toletanum XI (D 277), et aequivalenter Lateranense IV (D 428), atque omnia documenta quae Filium Unigenitum dicunt. 4 Tixeront, 3.518-527; De Régnon, 187-212; Jugie, 1,158-179; Gordillo, 100-112; Lohn, 15-38. 5 Photius non semper eadem docuit de Spiritus Sancti processione. V. J.Hergenrôther, Photius (Freiburg 1867-1869); Animadversiones in librum de Spiritus Sancti Mystagogia: MG 102,399-542; Jugie, 1,180-223; Schisme byzantin: DTC 14; J.Slipyi, Die Trinitatslehre des byzantinischen Patriarch Photius (Innsbrück 1919); Lohn, 31-57; Gordillo, 102-106. 6 Gordillo, 106-108; Jugie, 2,449-481 ; Où en est la question de la procession du St.Esprit dans VEglise gréco-russe?: EchOr 19 (1929) 252-277; Le Filioque: Russie et Chrétienté 4 (1950) 123-244. 7 Jugie, 2,482-484, ubi notat ex his posse argui contra praecipua photianorum principia. l.2c.2a.1. processio spiritus sancti, th.34 ν.400·403 309 Eum a Patre procedere contra pneumatomachos traditur in anathematismis Damasi (D 74) et in symbolo NicaenoConstantinopolitano (D 86). Procesio Spiritus Sancti a Patre et Filio definita est, et quidem etiam secundum formulam latinam in Lateranensi IV(D 428), in Lugdunensi II (D 460 463), et in Florentino (D 691 703 704). Valor dogmaticus. Prima pars. ratio. De fide definita. Processio Spiritus Sancti non est gene­ 402. Probatur Scriptura. Filius dicitur Unigenitus Io 1,18. Ergo Spiritus Sanctus non est genitus. Imo, licet non ex­ presse id diceret, cum semper secunda persona nominibus filia­ tionem exprimentibus significetur, nunquam autem Spiritus Sanctus, manifeste intendit verbum Dei scriptum alio modo eius originem concipiendam esse. Probatur ex traditione. Sancti Patres saepius id do­ cent, licet fateantur difficile esse declarare discrimen utriusque processionis. Ita S.Athanasius: «Nemo nisi mente captus dixerit vel cogitaverit fratrem esse Filio et nomen avi Patri convenire. Hic enim nusquam in Scripturis sacris Spiritus filius dictus est, ne frater esse existimaretur, uti nec filius Filii, ne Pater avus crederetur» (R 778). S.Basilius: «Neque ingenitum dicimus Spiritum Sanctum; unum enim novimus ingenitum...; neque genitum; unum enim esse genitum in fidei traditione didicimus» (R 917). S.Augustinus: «Non igi­ tur ab utroque est genitus, sed procedit ab utroque ambo­ rum Spiritus» (R 1681). Dicit quidem Oricenes, cum tradit «speciem eorum quae per praedi­ cationem apostolicam manifeste traduntur»: «In hoc (de Spiritu Sancto) non iam manifeste discernitur, utrum natus an innatus, vel Filius Dei etiam ipse habendus sit necne» (R 445). Verum, quidquid est de sententia Origenis, ut summum sequeretur Spiritum Sanctum non esse genitum non fuisse eo tempore in iis quae explicite in regula fidei tradebantur; de his enim tantum agit, ut constat ex titulo8. Secunda pars. Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio. 403. Spiritum Sanctum procedere a Patre ab eoque solo, contendunt photiani ex Io 15,26, quo unico loco volunt aeter­ nam processionem Spiritus Sancti tradi verbo έκπορεύεσθαι. Nos autem, licet non negemus hoc loco, sicut et aliis, doceri processionem tertiae personae, non tamen hoc uno verbo rem a 8 De hoc loco v. Prat, Origine 18-19· 310 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I confici admittimus, sed argumentis quibus et a Patre et a Fi­ lio procedere ostendimus. Agi autem nomine processionis de aeterna eius origine, patet, praeter universalem Ecclesiae sen­ sum, ex difficultate nuper commemorata intelligendi discri­ men huius processionis a generatione Filii. Probatur argumento praescriptionis. Ex doctrina Ec­ ante controversiam cum schismaticis. Ante­ quam graeci doctrinae de processione Spiritus Sancti a Filio opponerentur, per plura saecula saepius in symbolis et profes­ sionibus fidei et in declarationibus Ecclesiae processio Spiritus Sancti a Patre et a Filio tradebatur. Ita in Ecclesiis Hispa­ niae (D 15 19 [ex epistola S. Leonis Magni ad Turibium Asturicensem] 277 etc.), Africae, Galliae et Germaniae 9, et in symbolo Quicumque, in usu Ecclesiae saltem a saec.VII ut re­ gula fidei (D 39). Imo ipso symbolo Nicaeno addita est particula Filioque, et licet Leo III usum canendi symbolum cum hac additione non probaverit1011 , tamen doctrinam de processio­ ne Spiritus Sancti a Filio conceptis verbis expressit in sym­ bolo orientalibus transmisso 11. Orta vero controversia ab orien­ talibus, perstitit Ecclesia romana per Leonem IX in hac fidei professione (D 345). Gaudet ergo processio Spiritus Sancti a Patre et Filio praescriptione theologica. clesiae romanae 404. Probatur ex sacra Scriptura. N. B. damnatam esse ut gravem errorem a Pio X opinionem processionem Spiri­ tus Sancti a Filio «haudquaquam ex ipsis Evangelii verbis pro­ fluere» 12. r. Spiritus Sanctus est Spiritus Patris et Spiritus Filii. Ergo procedit a Patre et a Filio. Antecedens patet multis locis: Spiritus Patris (vel qui ex Deo est) dicitur Mt 3,16; 10,20 etc.; Rom 8,9; 1 Cor 2,12; Spiritus Filii (vel Domini, vel lesu) Act 5,9; 16,7; 2 Cor 3, 17s; Gal 4,6; Phil 1,19; Rom 8,9-11. His locis agi de persona divina, non de mero dono creato, constat ex thesi 26 et ex interpretatione Patrum. Prob. cons. Locutione Spiritus Patris, Spiritus Filii, indi­ catur relatio quasi-pertinentiae; quare Patres solent hos textus exponere dicendo Spiritum Sanctum esse quid proprium Pa­ tris et Filii. Atqui in divinis nulla relatio esse potest nisi relatio 9 J.de Aldama, El simbolo toledano I: AnalGreg (Roma 1934); J.Madoz, La Teologia de la Trinidad en los simbolos toledanos: RevEspT 4 (1944) 457-477! C.Riera, Doctrina de los simbolos toledanos sobre el Espiritu Santo (Vic 1955); Pesch, 535; Franzelin, 609; D’Alès, 167-170; Arnou, 144-146. 10 Palmieri, Filioque 2309-2317; Jugie, 2,5025s; Gordillo, 132; Lohn, 34-38. 11 Lohn, 32; Cav., 589. 12 D 2147a; in anterioribus editionibus 3035. l.2 c.2 λ.1. processio spiritus sancti, th.34 n.403-405 311 originis, seu nulla persona dici potest esse alterius, nisi ra­ tione originis ab illa. Ideo vox Spiritus dicta de tertia persona sensum habet passivum, quasi spiratum, ac Patres vident pro­ cessionem Spiritus Sancti designatam insufflatione Christi Io 20,22. Hac argumentatione utuntur Patres saepe, tam graeci, quam latini. S.Athanasius: «Videntes Unigenitum insufflantem in faciem apostolorum et dicentem: Accipite Spiritum Sanctum, spirationem Filii in propria vita et substantia manente Spiri­ tum esse doceamur, et neque genitum, neque creatum a Filio esse dicamus... Verumtamen spirationem Filii eum [Spiritum] ex Sanctis Scripturis docti, et fontem Spiritus [Christum] et Filium Dei dicimus» 12*. S.Augustinus: «Cum ergo sicut unus Pater et unus Dominus, id est Filius, ita sit et unus Spiritus, profecto amborum est... Cur ergo non credamus quod etiam de Filio procedat Spiritus Sanctus, cum Filii quoque ipse sit Spiritus?... Quid aliud significavit illa insufflatio, nisi quod Spiritus Sanctus est et de ipso?» (R 1839). 405. 2. Ex missione Spiritus Sancti. Spiritus Sanctus mit­ titur a Patre et a Filio. Atqui missio in divinis includit pro­ cessionem. Ergo Spiritus Sanctus procedit a Patre et a Filio. Prob. mai. Verbum missionis a Patre habetur Io 14,26; Gal 4,6; a Filio Io 15,26; 16,7 etc. Min. Missio vere et proprie dicta personae alicuius est in­ timatio vel communicatio voluntatis personae mittentis in per­ sonam missam in ordine ad aliquem effectum ad extra; con­ ferri possunt quae Christus dixit de sua missione a Patre Io 5,43; 7,28; 8,42; 12,49. Atqui communicatio voluntatis in divinis non potest intelligi nisi per processionem unius perso­ nae ab alia. Ideo S.Cyrillus in explicatione anathematismi 9 contra Nestorium (D 121) missionem Spiritus Sancti a Filio derivat ex eius a Filio processione: «Quia Verbum factum homo ma­ net Deus, et est seclusa paternitate totum quod et Pater, habet etiam proprium Spiritum Sanctum, qui est ex ipso eique sub­ stantialiter innatus est», ideoque non est mirum Christum «cum summa potestate mittere eum qui ex illo est et ipsius pro­ prium... ut in ipso et ex ipso naturaliter exsistentem» 13. Cum vero photiani principium id non admittant, revera tollunt mis­ sionem proprie dictam personae Spiritus Sancti. 12· De Trinitate et Spiritu Sancto 5,19: MG 26.1212. 13 Explicatio duodecim capitum 9: MG 76,308; De recta fide ad Theodosium 36: MG 76, 1188; Thesaurus 34: MG 75,600.576; cf. Galtier, 361. 312 I.M.DALMAtl, DE DEO UNO ET TRINO. I 406. 3. Ex Io 16,13-15: Cum autem venerit ille Spiri­ tus veritatis, docebit vos omnem veritatem; non enim loquetur a semetipso, sed quaecumque audiet loquetur, et quae ventura sunt annuntiabit vobis. Ille me clarificabit, quia de meo acci­ piet et annuntiabit vobis. Omnia quae habet Pater mea sunt; propterea dixi quia de meo accipiet et annuntiabit vobis, pecu­ liari modo probatur processio Spiritus Sancti a Filio et ro­ boratur secundum argumentum I4. Hoc loco describit Christus modo humano missionem Spiritus Sancti ab ipso Christo. Nempe Spiritus docebit Apostolos quae Christus vult, quia loquetur quae audit a Christo; hoc modo clarificabit Christum, quia, ait Christus, accipiet de rebus meis, sc. ex mea scientia inquantum est mea. Hoc vero optime cohaeret cum hoc quod Spiritus Sanctus mittatur a Patre, quia omnia quae habet Pater, sunt etiam Filii. Ergo Spiritus Sanctus dicitur audire a Filio, accipere de rebus Filii, seu accipere scientiam a Filio, ut Patres saepe di­ cunt miro consensu; ut S.Athanasius: «Spiritus Sanctus hoc a Verbo accipit» (R 770). S.Cyrillus Hierosolymitanus: «Pa­ ter dat Filio, et Filius communicat Spiritui Sancto» referens hunc locum S.Ioannis (R 834). Didymus: «Spiritum Sanctum a Filio accipere id quod suae fuerat naturae cognoscendum est» (R 1067). S.Epiphanius: «Spiritus... a Patre procedens et accipiens a Filio» (R 1099). S.Cyrillus Alexandrinus dicit verba «de meo accipiet» referre «naturalem proprietatem» quam habet a Filio, sicut Filius a Patre 15. Atqui Spiritus Sanctus nihil potest audire et accipere ab alia persona divina nisi per communicationem essentiae, cum qua scientia identificatur, nempe per processionem ab illa per­ sona. Ergo Spiritus Sanctus procedit a Filio. Confirmatur. In Apocalypsi significatur saepe relatio Spi­ ritus Sancti ad Filium, ut 1,4; 3,1; 5,6; 19,10; 21,6; 22,1, ubi verbum procedentem (εκπορευόμενου) dicitur de fluvio egrediente de sede Dei et Agni16. 407. Probatur ex Patribus. Patres latinos tenere pro­ cessionem Spiritus Sancti a Patre et Filio ipsi graeci fatentur. Ita Tertullianus: «Tertius est Spiritus a Deo et Filio» (R 375). S.Hilarius: «Spiritus Sanctus Patre et Filio auctoribus confi­ tendus est». S.Ambrosius: «Spiritus Sanctus cum procedat a Patre et Filio, non separatur a Patre, non separatur a Filio». 14 De hoc loco multis disputant photiani; sed ex PP. optime probatur interpretatio ca­ tholica; cf. Petavius, I.7 c.6; Palmieri, La processione dello Spirito Santo: Bessarione 7,8 (1900-1901); Pohle, 418-420; Gordillo, 114. 15 De Trinitate dial.6: MG 75,1010. 16 Lebreton, o.c., 1,538. l.2 c.2 a.1. processio spiritus sancti, th.34 n.406-408 313 S.Augustinus: «Si enim quidquid habet, de Patre habet Filius, de Patre habet utique ut de illo procedat Spiritus Sanctus» (R 1681; cf. 1678 1840). Patres graecos revera asserere processionem Spiritus Sanc­ ti non tantum a Patre sed etiam a Filio, praeter iam notata in argumento ex Scriptura, pluribus probatur, ita ut luculen­ tissimum inde fiat argumentum 17. a) Dicunt Spiritum Sanctum esse a Filio physice (φυσικώς), essentialiter (ούσιώδω$), naturaliter (κατά φύσιν), ex essentia Filii (έκ της ούσίας τοΰ υίοϋ), qui Spiritum Sanctum ex intimis visceribus profundit; ideo Spiritus Sanctus ex eo est sicut ex Deo Patre, et cum Pater eum dat, dat etiam Filius; ita S.Epiphanius et S.Cyrillus Alexandrinus 18. Ideo pulchris com­ parationibus designant personas Trinitatis, quae sunt velut sol, radius et splendor; fons, fluvius et rivus; scaturigo, fons et aqua; radix, frutex et fructus; aut etiam Filius et Spiritus Sanctus dicuntur brachium et digitus; flos et odor ex flore; mei et dulcedo; ignis et calor; aqua et refrigerium; os Patris et halitus ex ore; ita Tertullianus, S. Gregorius Nazi ance nus et Nyssenus et S.Cyrillus Alexandrinus; et S.Athanasius vocat Spiritum Sanctum bonum odorem ac formam Filii (εύοδία καί μορφή τοΰ uîoü) 19. 4 ο 8. b) Conveniunt Patres graeci cum latinis in prin­ cipio generali, in divinis nihil distinguere nisi rationem causae et causati; ita S.Gregorius Nyssenus (R 1038): ideoque eamdem esse relationem Spiritus Sancti ad Filium, quam Filii ad Patrem, excepta filiatione. S.Athanasius: «Qualem scimus pro­ prietatem esse Filii ad Patrem, eamdem ad Filium habere Spiritum comperiemus» (R 783), et S.Basilius: «Quemadmo­ dum se habet Filius ad Patrem, ita ad Filium Spiritus... nisi hoc quod Pater non est Filius, et Filius non est Pater» 20, ut admonet S.Cyrillus: «Omnia quae Patri insunt naturaliter ac necessario in Verbum quod ex ipso procedit transeunt»21. Ideo non defuerunt Patres qui Spiritum Sanctum imaginem Filii vocaverint ut S.Irenaeus, S.Gregorius Thaumaturgus (R 611) etc., sicut Filius est imago Patris. 17 Uberrime probationem ex PP. proponunt Palmieri, l.c., et Franzelin, th.33-37. De Patribus latinis v. D’Alès, 162-167. Probationem breviter complectitur Arnou, i42-i44. 147_is6; v. etiam M.Simonetti, La processione dello Spirito Santo secando i Padri greci: Aevum 26 (1952) 33-41 ; E.Boularand, L’argument patristique au Concile de Florence dans la question de la procession du Saint Esprit: BullLittEccl (1962) 166-199. 18 S.Epiphanius, Panarion haer.62 n.4 MG 41,1053 (R 1099); Anchoratus 7: MG 43, 27-29; S.Cyrillus Alex., Thesaurus 34: MG 75.576-6oo.6o8; De Trinitate dial.6: MG 75, 1000-1013; v. Franzelin, th.33,438. 19 S.Cyrillus, Thesaurus 34: MG 75.560.588.593; Franzelin, th.36,489; Tixeront, 3,200-201. 20 De Spiritu Sancto 17,43: MG 32,148 (R 951). 21 Thesaurus 14: MG 75,238. 314 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I c) S.Athanasius probat contra macedonianos processio­ nem Spiritus Sancti a Patre et eius divinitatem ex eo quod est a Filio: «Proinde si Filius propter suam proprietatem ad Pa­ trem et quod eius substantiae proprius fetus, non est creatura, sed Patri consubstantialis, sic nec Spiritus Sanctus fuerit crea­ tura; quin etiam qui hoc dicit impius est, ob proprietatem sc. eius ad Filium, et quod ex ipso datur omnibus, et quae habet ille Filii sunt» (R 783). Insignis est locus S.Basilh libro 3 contra Eunomium, qui duplici forma habetur, alia longiore: «Dignitate quidam se­ cundum esse a Filio, ut qui esse ab illo habeat et ab ipso ac­ cipiat et annuntiet nobis et omnino ab illa causa pendeat, tradit pietatis sermo...», alia breviore, ubi additur «fortasse»: «ita profecto et Spiritus Sanctus, etsi cum ordine tum digni­ tate secundus a Filio est, ut tandem hoc etiam concedamus» (R 940); quam interpolatam ac mutilatam esse graecis expro­ bravit Bessarion 22. 409. De duplici formula a Filio (vel ex Filio) et Filium 2J. In modo loquendi de processione Spiritus Sanc­ ti duplex formula reperitur: «Spiritus Sanctus procedit a Pa­ tre et Filio», et «Spiritus Sanctus procedit a Patre per Filium». Prior frequentissima est apud latinos, tam in Patribus, quam in symbolis; verum etiam altera utuntur, ut Tertullianus (R 372 375 378) et S.Hilarius (R 878). Altera communior est apud graecos sub diversis verbis, qui tamen etiam priorem adhibent, frequenter sub verbis είναι, ττροιέναι etc., ut S.Ephraem (R 714), S.Epiphanius (R 1082), S.Cyrillus Ale­ xandrinus (R 2079). Aliud est discrimen, quod latini solo verbo procedendi utun­ tur ad significandam originem Spiritus Sancti, tum a Patre, tum a Filio; graeci vero saepe verbum έκττορεύεσθαι dicunt de Spiritu Sancto a Patre procedente; cum autem de processione a Filio vel per Filium loquuntur, potius verba adhibent ττροιέναι, ττροεϊναι, quibus tamen non aliam inesse significationem ac verbo έκττορεύεσθαι notavit S.Cyrillus Alexandrinus 24; prae­ terea nomen αίτια reservant soli Patri. per 22 De processione Spiritus Sancti: MG 161.325-326; de hoc loco, v. L.Lohn, Doctrina S.Basilii Magni de divinis processionibus: Greg 19 (1929) 329SS. A.Kranich, Der hl.Basilius und seine Stellung zum Filioque (Braunsberg 1882); F.Nager, Die Trinitiitslehre des hl.Basi­ lius (Paderborn 1912); optimam huius loci expositionem praebent Beccos et Joannes de Montenigro; cf. M.Candal, Nilus Cabasilas et Theologia S.Thomae de processione Spiritus Sancti: Studi e Testi 166 (Roma 1945) 131-141. V. etiam P. Gapelle, La procession du Saint Esprit d'après la liturgie de S.Basile: OrientSyrien 7 (1962) 69-76. 23 Franzelin, th.36; Examen... 117-124.257-264; De Régnon, 80-104; Gordillo, 115125; Jugie, De processione Spiritus Sancti ex fontibus revelationis et secundum Orientales dissi­ dentes (Roma 1936); A.Segovia, Equivalencia de formulas trinitarias griegas y latinas: EstEcl 21 (1947) 454- 460. 24 Epist. 55: MG 77.316. l.2 c.2 a.1. processio spiritus sancti, th.34 n.408-410 315 Verum his diversis formulis doctrinam substantialiter eamdem subiacere, patet: nam. a) Verbis ττροιέναι vel είναι utuntur Patres graeci non solum cum de missione agunt, sed etiam de sola immanenti processione, ut S.Basilius: «Nativa bonitas et naturalis sanc­ timonia et regalis dignitas ex Patre per Unigenitum ad Spiri­ tum permanat» (έκ τοϋ ττατρός διά του μονογενοΰί διήκεί: R 953)· S.Cyrillus Alexandrinus: «Cum Spiritus Sanctus... proce­ dat ex Patre et Filio, manifestum est eum esse divinae sub­ stantiae, substantialiter in ea et ex ea procedens» (ττρόεισι δέ καί έκ irarpos και του... υΐοϋ... ούσιώδως... προϊόν R 2079) 25· b) Cur illos loquendi modos adhibeant Patres graeci, ex­ presse declarant, nempe ad reservandam Patri ipsa locutio­ ne rationem principii primordialis, sive principii sine princi­ pio; ita S.Basilius: «Itaque vox per quem confessionem ha­ bet causae primordialis» (τής ττροκαταρτικής αίτιας: R 943 949), et S.Ioannes Chrysostomus ait dici per Filium, ne quis suspi­ cetur Filium esse ingenitum 26. Iam id ipsum latini clare dicunt, ut S.Augustinus: «Et tamen non frustra in hac Trinitate non dicitur... de quo genitum est Verbum et de quo procedit principaliter Spiritus Sanctus nisi Deus Pater... Ideo autem addidi principaliter [non magis principaliter], quia et de Filio Spiritus Sanctus procedere reperitur. Sed hoc quoque illi Pater dedit... Sic ergo eum genuit, ut etiam de illo commune donum procederet et Spiritus Sanctus Spiritus esset amborum» (R 1678 1662 1681 1840). c) Aliunde adeo manifestum est formulam «Spiritus Sanc­ tus procedit per Filium» non excludere a Filio rationem prin­ cipii Spiritus Sancti, ut potius debuerint insistere Patres graeci in explicando contra macedonianos mediationem (μεσιτείαν) Filii in processione Spiritus Sancti non tollere a Patre rationem principii immediate et vere producentis, ut praestat S. Grego­ rius Nyssenus (R 1038) 27. Imo dicunt etiam Patres graeci mundum creatum esse per Filium, et expresse docent inde non tolli ab illo veram actionem creatricem, ut S.Basilius (R 943). lure ergo S.Maximus Confessor defendens sententiam latinorum docuit nullum esse discrimen in doctrina utriusque Ecclesiae, quod definivit Concilium Florentinum (D 691; cf. S.Th., q.36 a.2.3). 410. Ratio theologica. 1. Ex S.Augustino, l.c. et Flo­ rentino (D 691). Omnia quae habet Pater communicat Filio, 25 26 27 connus Gordillo, i2i. In loannem homil.5 n.2: MG 59,56. Galtier, 363-367; Gordillo, 117-120; Jugie, Quelques témoignages nouveaux ou peu sur la procession du Saint Esprit: EchOr (1939) 369-375. 316 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I praeter paternitatem. Atqui Pater habet quod ab eo procedat Spiritus Sanctus. Ergo id etiam communicat Filio. Ergo etiam a Filio procedit Spiritus Sanctus. 2. Ex S.Thoma, q.36 a.2. Unica ratio distinctionis in divinis est oppositio relativa originis inter principium produ­ cens et terminum productum. Atqui Spiritus Sanctus distin­ guitur a Filio. Ergo procedit ab illo, cum manifestum sit Filium a Spiritu Sancto non procedere. Maior in sequentibus declaratur et expenditur. Neque op­ poni potest cum Scoto 28 solus diversus modus procedendi per generationem et spirationem. Nam iste duplex modus revera non est oppositus, nisi supposita aliunde distinctione reali utriusque processionis, quae sola ratione formali diversa non probatur. Confirmatur: in divinis sola diversa ratio formalis, etiam relativa, non inducit distinctionem realem, ut patet in Patre, qui duplicem relationem activam diversam habet, paternitatem et spirationem, quae tamen non distinguuntur realiter. 411. Obiectiones. ExScriptura. i. Praecipua obiectio photianorum est haec. In Scriptura Io 15,26 dicitur Spiritus Sanctus procedere (εκπορεύεται) a Patre, quod nunquam dicitur de Filio. Ergo aequivalenter Scriptura negat Spiritum Sanctum procedere a Filio; quare interpretantur locum S.Ioannis de solo Patre 29. 1) Ex sola voce Εκπορεύεται nequit probari processio aeterna ut nota­ tum est; etsi revera hoc loco ea docetur non quidem immediate, sed ut aliis locis eo modo quo probatum est n.405; nam ut notavit A. Wenzer 29*, in graeco non habetur particula έκ una quae immediate significat originem, sed παρά, quae potius denotat missionem. Iam apparet quam efficax sit ista notatio adversus Photium et eius sequaces, cum unicum eorum argumen­ tum destruat. Praeterea hoc ipso loco dicitur Spiritus Sanctus Spiritus ve­ ritatis, et plures Patres graeci dicunt Veritatem esse Filium, atque id dici quia Spiritus Sanctus est a Filio. 2) Dist. antec. quoad secundam partem. In Scriptura non dicitur Spi­ ritum Sanctum procedere a Filio hoc verbo Εκπορεύεσβαι, conc. antec.; aequivalenter et aliis modis, ut probatum est, nego antec. Neque dicitur in Scriptura Spiritum Sanctum procedere a solo Patre. Imo ut notat S.Thomas, «Regulariter etiam in Sacra Scriptura tenendum est quod id quod de Patre dicitur, oportet etiam de Filio intelligi, etiamsi dictio exclusiva addatur, nisi solum in illis in quibus Pater et Filius secundum oppositas relationes distinguuntur. Cum enim Dominus dicit: Nemo novit Filium nisi Pater non 28 Opus Oxoniense In 1 d.tt q.2 .Cf. Suârez, l.io c.2; Ruiz, <1.68; Franzelin, th.40; M.Schmaus, Der Liber propugnatorius des Thomas Anglicus und die Lehrunterschiede zwischen Thomas von Aquin und Duns Scotus: BetrPhMA 39,1 (Munster 1930) 2 Th. I Bd. 251-279 (cf. 280-376); V.Grummel, S.Thomas et la doctrina des grecs sur la procession du Saint Esprit: EchOr (1927) 257SS; J.SLtPYt, Num Spiritus Sanctus a Filio distinguitur si ab eo non procederet (Bohoslovia 1927); E.Candal, Nilus Cabasilas et Theologia S.Thoniae de processione Spiritus Sancti: Studi e Testi 116 (Città dei Vaticano 1945); de theologis medii aevi, cf. etiam D’Alès, 171-183; E.Kamar, La controverse sur la procession du Saint-Esprit dans les écrits de Raymond Lull: EstLul t (1957) 202-216. 29 Lohn, Doctrina graecorum et russorum... 57-60, qui notat Photium sibi contradicere; Franzelin, Examen 14-24. etc. 29 · Reuue des Etudes byzantins 10 (1952) t6r. 1.2 c.2 A.I. processio spiritus sancti. TH.34 n.410-412 317 excluditur quin Filium se ipsum cognoscat [solum excluditur natura ex­ tranea]. Sic igitur cum dicitur quod Spiritus Sanctus a Patre procedit, etiamsi adderetur quod a solo Patre procedit, non excluderetur inde Filius; quia quantum ad hoc quod est esse principium Spiritus Sancti non oppo­ nuntur Pater et Filius, sed solum quantum ad hoc quod hic est Pater et ille Filius»; q.36 a.2 ad 1. 2. Adversus argumentum ex Io 16,13-15 (omissa ridicula Photii in­ terpretatione, in verbis de meo accipiet supplendam esse vocem Patre, nam evidenter verbum de meo intelligendum est de rebus meis sc. de scientia meaj 30 arguitur ita: v.15 intelligi potest: accipiet a Patre solo scientiam, quae est etiam mea, quia omnia quae habet Pater mea sunt. Ergo non potest inde pro­ bari Spiritum Sanctum accipere a Filio. 1) Tamen omnes Patres graeci dicunt hoc loco doceri Spiritum Sanctum accipere a Filio, ut ex argumento patet. 2) Nego assertum. Nam scopus Christi in toto hoc sermone est osten­ dere perfectam aequalitatem inter Patrem et Filium, etiam in relatione cum Spiritu Sancto eiusque missione. Sensus ergo huius loci hic est: quia omnia quae habet Pater mea sunt, ego possum communicare quae Pater communicat, seu possum mittere quem Pater mittit; ergo «cum Spiritus Sanctus accipiat de eo quod est utriusque, non potest non procedere ab utroque» 30*. Ceterum cavilli quos movent photiani propter verba futuri temporis accipiet, loquetur nullius sunt momenti, cum de aeternis in ordine ad missio­ nem temporalem sit sermo; imo v.15 dicitur in graeco tempore praesenti 31. 412. Ex Patribus, quos Photius vir eruditissimus silentio initio pre­ mebat 32, arguunt: 1. Patres graeci numquam dixerunt ad verbum (κατά λέξιν) Spiritum Sanctum procedere (έκπορεύεσθαι) a Patre et Filio. Nec tradunt Spiritum Sanctum procedere a solo Patre; procedere vel prodire a Filio multis tradunt, ut probatum est. 2. Cum Patres graeci dicunt Spiritum Sanctum esse vel profluere a Filio, vel ex Patre et Filio: a) vel non agunt de processione aeterna, sed solum de missione temporali, imo nec de persona divina, sed tantum de dono creato; b) vel non exprimunt nisi consubstantialitatem, quasi dicerent esse ex substantia quae est etiam Filius; c) vel particula per (διά) significat simul (άμα); d) vel hac formula nihil aliud dicunt nisi Patrem qui spirat esse verum Patrem generando Filium. Responsione haec non indigent, utpote plane absurda et arbitraria, et ostendunt in his schismaticos duci ignorantia aut protervia, ut dicit S.Thomas, q.36 a.2. Ceterum recentius post conventus Bonnenses cum veterocatholicis iam permittunt doctrinam latinorum ut opinionem theologicam, et agnoscunt asserta photiana esse contra traditionem 33. 3. S.Maximus et S.Ioannes Damascenus, repetens eius dicta, negant Spiritum Sanctum procedere a Filio, etsi concedant eum procedere per Filium (R 2348). 30 J.Hergenrother, Animadversiones ..: l.c., 429-437: De Régnon, 280: P.de Meester, Etudes sur la Théologie ortodoxe: RevBen 24 (1907) 86-103: Lohn, 61-64. Recentiores pho­ tiani hanc exegesim omittunt. 30 · Gautier, 35331 De nova interpretatione a Procokovich proposita v. Franzelin. Examen 47-59: Gor­ dillo, in; Theologia dogmatica comparata 61-65; Lohn. Doctrina S.Basi Hi..·: Greg 10 (1929) 329-364.461-500. 32 Hergenrother, Animadversiones...: l.c., 457-462; Jugie, 1,216-226; Gordillo, 124125; Theologia... 47-49. 33 V. haec recensita apud Jugie, 2,296ss; Franzelin, Examen 92-167; Gordillo, 108; Le Eilioque: Russie et Chrétienté, l.c. 318 I.M.DALMAÜ, DE DEO UNO ET TRINO. I Cardinalis Bessarion in Concilio Florentino haec dicta declaravit de modo loquendi graecorum, quo technice dicebant unum Patrem esse causam et ex eo uno έκπορεύεσθαι Spiritum Sanctum, ad designandam in Patre rationem principii primordialis ut supra dictum est. Et quidem S.Maximus, ut notavimus, doctrinam latinam probavit contra obiectiones graecorum; et in S.Ioanne Damasceno difficultatem reperiunt schismatici, eo quod verbo ίκττορεύεσβαι usus sit in declaranda processione per Filium 3*. 413. Obiectiones ex ratione secundum principia photiana aptius solventur in thesi sequenti. Contra argumentum S.Thomae arguit Scotus 34 3S. 1. Etiam praecisa processione Spiritus Sancti a Filio, constat Filium esse genitum, non autem Spiritum Sanctum. Atqui eadem persona non potest esse simul genita et non genita. Ergo hoc solo sufficienter distinguuntur, relatione videlicet disparata generationis et spirationis. Nego mai. Constat enim Spiritum Sanctum, qui re ipsa a Filio etiam procedit, esse spiratum, non genitum; non autem constat terminum spira­ tum ut talem non posse esse genitum. Conc. min., sed nego suppositum. Si enim Filius et Spiritus Sanctus essent una persona procedens duplici ra­ tione formali generationis et spirationis, esset simul genita et spirata, sicut Pater est generans et spirans, ac negandum esset non esse genitam aut non spiratam; aliud est enim mera diversa ratio formalis, aliud realis distinctio. 2. Quo aliquid constituitur in esse, eodem distinguitur ab omni alio. Atqui Filius constituitur in esse personali per filiationem. Ergo ea sola di­ stinguitur ab omni alia persona, ac proinde non est necessarium, ut distin­ guatur a Spiritu Sancto, ut is procedat a Filio. Conc. mai (vel trans, mai., nam aliqui non concedunt istud principium nisi de constitutivo absoluto). Dist. min. Filius constituitur filiatione abs­ tracte concepta, secundum quod tantum dicit oppositionem relativam ad Patrem, nego min.; filiatione qualis est, quae sc. exigit identificari cum spi­ ratione activa, conc. min. 36 3. S.Anselmus dicit: «Cum nascitur unus non potest cum eo nasci ille qui per hoc est alius ab eo, quia non simpliciter nascitur sed procedit... Nam etsi per aliud non essent plures Filius et Spiritus Sanctus, per hoc solum essent diversi»37. Ergo S.Anselmus non admittit argumentum S.Thomae. Nego cons. Sufficit enim animadvertere haec reperiri in loco ubi totus est S.Anselmus in probanda necessitate processionis Spiritus Sancti a Filio, cum Filius non procedat a Spiritu Sancto. Iam in decursu demonstrationis (quam acute versat Anselmus ex unicitate Dei), supposito ex concessis a graecis Filium esse genitum et non spiratum, et Spiritum Sanctum esse spiratum et non genitum, respondet unice huic obiectioni contra processio­ nem Spiritus Sancti a Patre: quod si procedit a Patre, erit genitus sicut Filius, quae ex concessis nequit stare; nihil ergo ad rem nostram. Aliunde de facto, quasi materialiter verum est duas personas distingui ex hoc diverso modo procedendi; imo et formaliter, sed supposito quod una ab altera procedat. 34 Tixeront, 3,4865s; S.Tyskviewicz, Der hl.Joannes von Damaskus und die russische Théologie: ZkathTh (1919) 78-106; Jucie, Jean de Damas (saint): DTC 8,719-722; Gordi­ 119-123; Theologia 58-61; praesertim J.Bilz, Die Trinit atslehre des hl.Joannes von Da­ maskus (Paderborn 1909) 152-195. 33 C.Frassen, Scotus Academicus tr.3 d.3 a.2 q.2; v. notam 28. 36 V. infra c.4 de constitutivo divinarum personarum. 37 De Spiritu Sancto c.4: ML 158,292; cf. Slipyi, Num Spiritus Sanctus... 8-10; B.Bou­ ché, La doctrine du Filioque d'après saint Anselme (1938). llo, l.2 c.2 a.1. unum principium. TH.35 n.412-415 319 414. Scholion. De additione particulae «Filioque» in symbolo. Acerbe conqueruntur photiani de additione particulae «Filioque» symbolo Nicaeno-Constantinopolitano in Ecclesiis occidentalibus; ita ut omnino ille­ gitimam, imo et erroneam eam ducant. In Concilio Florentino definitum est eam esse «explicationem», quae «veritatis declarandae gratia et imminen­ te tunc necessitate, licite et rationabiliter» symbolo est apposita (D 691). Quod licite apposita fuerit evidens est ex suprema auctoritate Summi Pon­ tificis; ac rationabiliter, propter oppositos errores. Neque esse proprie addi­ tionem, sed meram explicationem, patet ex doctrina S.Scripturae et tradi­ tionis. Quando autem apposita fuerit Symbolo et sancita in Ecclesia occiden­ tali, non omnino constat. In Hispania medio saec.VII communis iam fuit, ut patet ex Liturgia mozarabica, ac primo apparet in Concilio Bracarensi IV a.675 indeque in Galliam et Italiam migravit sub finem saec.VII. Et licet Leo III initio huic additioni restiterit, tandem eam amplexa est Ecclesia romana ignoto tempore. Ea tamen orientalibus non est imposita, ut expresse Clemens VIII et Benedictus XIV declaraverunt38. Arguunt contra eam photiani ex decretis Concilii Ephesini (D 125) et Chalcedonensis (D 148) quibus prohibetur «alteram fidem proferre, aut conscribere aut componere». Verum evidens est haec Concilia nullo modo denegare voluisse, aut potuisse, potestatem Summo Pontifici, aut universae Ecclesiae, novas symbolo additiones proponendi. Et quidem in Concilio Ephesino agitur de symbolo Nicaeno, ubi non habebatur professio in proces­ sionem Spiritus Sancti a Patre; in Chalcedonensi vero'non agitur de symbolo. Historice autem constat sensum illius prohibitionis fuisse ne occasione no­ vae fidei formulae, vel additionis ad symbolum, a privatis editae, doctrina diversa ab ecclesiastica induceretur. Ipsum vero Concilium Ephesinum pro­ bavit formulam Charisii presbyteri denuntiantis haereticos, et S.Cyryllus paulo post convenit cum orientalibus in novo symbolo unionis. Tandem Concilium Chalcedonense, edito symbolo Nicaeno-Constantinopolitano, plura addidit symbolo Nicaeno, post prohibitionem Concilii Ephesini. Qua vero fide tantopere irruant schismatici contra hanc particulae «Filioque» additio­ nem in symbolo ab Ecclesia romana statutam, iure mireris, si controversias inter russos de symbolo percurras. Et quidem ridiculum est ex Ephesino arguere contra fidem processionis Spiritus Sancti a Filio, quam clare S.Cyrillus contra Nestorium docuit; Nestorii autem symbolum, quod «per­ fidiam» vocant Patres ephesini, contendit Photius ab ipsis receptum esse 39. Thesis 35. Spiritus Sanctus procedit a Patre et a Filio tamquam ex uno principio et unica spiratione. S.Th., q.36 a.4; Suarez, l.io c.5-7; Toledo, in q.36; Ruiz de Montoya, d.70. 415. Nexus. Probata processione Spiritus Sancti a Patre et a Filio, iure ponitur quaestio de unitate principii spirativi ipsiusque spirationis, cum primo obtutu duplex persona pro­ ducens videri posset duplex spirationis principium. Haec de 38 Palmieri, Filioque: DTC 5, l.c.; De Meester, Etudes sur la Théologie orthodoxe (Marcdsous 1911); Gordillo, 126-133; Theologia 58-80; La questione morale, La questione storica nella controversia sul Filioque: Civiltà Cattolica 80,3 (1929) 199-210.495-508; J. Madoz, El decreto efesino segùn Cesarini: RazFc (1932); Jugie, Origines de la controverse sur Vaddition du Filioque au Symbol: RevScPhTh 28 (1939) 369-385. 39 H.du Manoir, Le Symbol de Nicée au Concile d'Ephèse: Greg 12 (1931) 104-137; Jugie, Le décret du Concile d'Ephèse sur les formules de foi: EchOr 30 (1931) 257-270. 320 I.M.DALMAV, DE DEO UNO ET TRINO. I facto unica est difficultas alicuius momenti a graecis separatis adducta contra doctrinam catholicam; ea tamen iam a Patribus soluta erat, dilucide declarata unitate principii spirativi, quae a Conciliis unionis definita est. Notiones. Formula thesis ex definitione Concilii Lugdu­ nensis II (D 460) desumpta est, quam repetit Florentinum in decreto unionis (D 691); in eaque terminus «ut» «tamquam» significant unum simpliciter esse principium spirationis unamque ipsam spirationem, etsi duae sunt personae a quibus pro­ cedit Spiritus Sanctus. Nullo ergo modo toleranda esset expo­ sitio huius particulae ac si sensum diminutum, aut minus pro­ prie dictum, tribueret assertae unitati principii, quo, ut cor­ date notat Ruiz ■, definitio contra schismaticos vim amitteret. Ideoque ipsum Florentinum in decreto pro lacobitis disserte docet Patrem et Filium non duo principia, sed unum esse prin­ cipium Spiritus Sancti (D 704). 416. Principium productionis simpliciter dictum illud intelligimus quod vere et proprie producit terminum, ideoque non est principium mere attributionis aut denominationis, sed id a quo vere et proprie terminus originem habet; includit ergo formaliter virtutem productivam, totumque illud quod neces­ sario intelligi debet ut productio, sive origo termini, ab illo principio vere et simpliciter sit. Id vocari solet principium quod, in oppositione ad virtutem productivam seu rationem formalem qua potest producere, quae vocatur principium quo. Principium quod productionis communiter est sine dubio suppositum, indeque proloquium «actiones sunt suppositorum». Verum anima separata vere est principium quod suarum ac­ tionum, licet non sit suppositum; ideoque principium quod dici potest suppositum, in quantum subsistentia requisita ad operandum communiter non datur nisi in supposito, non quod ad rationem formalem principii quod productionis, seu ad con­ stitutionem principii quod, suppositalitas ut talis necessaria sit 2. Si igitur forma constituens plura supposita in ratione principii operandi una est, vere unum simpliciter habetur prin­ cipium quod operationis; nempe unitas principii operative non necessario requirit unitatem suppositi operantis. Ideo tres per­ sonae Sanctissimae Trinitatis unum sunt principium creationis, ut docet Florentinum (D 704). Hoc ergo sensu intelligimus Patrem et Filium esse unum simpliciter principium, sive principium quod, spirationis; etsi duae 1 D.70 s.i n.i6 * 2i. 2 Cf. Billot: «principium quod dicit suppositum in quantum suppositum subsistens est, non praecise in quantum suppositum seu incommunicable est» (q.36 a.4 th.27 ad 1 p.532). l.2 c.2 λ.1. unum principium. TH.35 n.415-418 321 sunt personae spirantes, et quidem utraque per se requisita ad spirandum. Unitas spirationis, sequitur evidenter unitatem principii spirativi. 417. Sententiae. Cum thesis definita sit, patet catholi­ cos omnes formulam Concilii Lugdunensis tenere, nempe Spiri­ tum Sanctum procedere a Patre et a Filio «ut ab uno principio». Verumtamen ante Florentinum Durandus 3 et Gregorius Ari­ minensis4 dixerunt proprie loquendo Patrem et Filium esse duo principia Spiritus Sancti, quia duae sunt personae illum producentes; posse tamen minus proprie dici unum principium. Id iam tunc maximae temeritatis notam effugere non potuit; post decretum vero pro Iacobitis erroneum saltem dici debet. Biel 5 ait posse dici unum principium vel duo principia sub diversis respectibus, quod etiam temerarium saltem est. Sunt theologi qui nolint ulterius progredi in modo loquendi de prin­ cipio spirationis, ac taceant aut minoris faciant distinctionem inter princi­ pium quod et principium quo. Alii videntur declarare thesim per meram unitatem principii quo, nec videntur existimare necessario dicendum esse Patrem et Filium esse unum principium quod Spiritus Sancti6. Sed hic modus loquendi videtur satis imperfectus, nam proprie loquendo persona producta non procedit a principio quo, sed a principio quod, et videtur evidens Patrem et Filium esse unum in ordine in quo utraque persona est principium, nempe ut principium quod. Unde tenendum videtur Patrem et Filium esse simplici­ ter unum principium quod spirationis, sicut tres personae sunt unus Deus et unum principium quod creationis. Aliud est unitatem principii quod dogmatice sufficienter explicari per unitatem principii quo, ut est forma inclusa in denominatione principii quod; id probabile est; licet probabilius videatur melius explicari per relationem spirationis activae, ut suo loco vi­ debimus 7. Valor dogmaticus et theologicus. Sub formula Conci­ liorum de fide definita. Patrem et Filium esse simpliciter unum principium quod spirationis certum videtur. Unitas spirationis est etiam de fide. 418. Probatur thesis. In Sacra Scriptura indicatur uni­ tas principii spirativi ex modo quo proponitur Spiritus Sanctus procedere ex Patre et Filio. Nam ut idem exhibetur Spiritum Sanctum esse Spiritum Patris et Spiritum Filii, Spiritum Sanc­ tum mitti a Patre in nomine Filii ac Filium mittere Spiritum Sanctum; praesertim Io 16,15, ubi cum datur ratio cur procedat Spiritus Sanctus a Filio, dicitur omnia quae habet Pater esse 3 In j d.29 q. 2. 4 In i d.12 q.i. 5 In i d.12 a.2,3. 6 Cf. Casajoana, 232; Muncunill, 1296; D’Alès, 153; Galtier, 372. 7 Toledo, In 1 p. q.36 a.4; infra c.4 a.4. Diceres forsan dubitationes quorumdam theolo­ gorum hac in re connexas esse cum quaestione de subsistentia in divinis; cf. c.4 a.i. Tcologia II 11 322 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Filii, etiam hoc quod ab eo procedat Spiritus Sanctus. lure ergo intelligit Ecclesia cum Patribus et theologis Spiritum Sanctum procedere ab utraque persona in quantum sunt unum in ratione principii spirativi 8. Ex patribus graecis id probat cura quam habent servandi Patri immediationem ac propriissimam rationem principii in processione Spiritus Sancti, quam non tollit mediatio (μεσιτεία) Filii, ut exponit S.Gregorius Nyssenus: «quia medietas Filii, et servat ei unigeniti proprietatem, et non excludit Spiritum ab habitudine naturali ad Patrem» (R 1038). Id expressum volunt in formula «Spiritus Sanctus procedit a Patre per Fi­ lium», in qua traditur productionem Spiritus Sancti communi­ cari a Patre in Filium, ac proinde esse quid utrique commune; et unicum quod discriminat utramque personam in processione esse quod Filius est a Patre et spirationem habet a Patre. Ideo hac formula, qua praecipue intendunt in divinis unum Patrem esse αΙτίαν seu principium sine principio, exprimunt dogma apud graecos indubitatum, unum esse principium Spiritus Sancti; non aliter ac tres personae sunt unum principium operationum ad extra. Patres latini, praesertim S.Augustinus, optime et lucidius id declarant formula ab omnibus postea adhibita etiam in Concilio Florentino (D 691 704): «Si ergo et quod datur prin­ cipium habet eum a quo datur, quia non aliunde accepit illud quod ab ipso procedit, fatendum est Patrem et Filium princi­ pium esse Spiritus Sancti, non duo principia; sed sicut Pater et Filius unus Deus, et ad creaturam relative unus creator et unus Dominus, sic relative ad Spiritum Sanctum unum prin­ cipium; ad creaturam vero Pater et Filius et Spiritus Sanctus unum principium, sicut unus creator et unus Dominus» (R 1662). Et S.Anselmus: «Sicut non credimus Spiritum Sanc­ tum esse de hoc unde duo sunt Pater et Filius sed de hoc in quo sunt unum, ita non dicimus duo eius principia, sed unum principium» 9. 419. Ratione declaratur a theologis cum S.Thoma q.36 a.4: «Pater et Filius in omnibus sunt unum, in quibus non distinguit inter eos relationis oppositio. Unde cum in hoc quod est esse principium Spiritus Sancti non opponantur relative, sequitur quod Pater et Filius sunt unum principium Spiritus Sancti». Hunc autem modum loquendi proprium esse, quin obstet distinctio suppositorum Patris et Filii, patet ex axio8 D’Alès, 156. 9 De processione Spiritus Sancti 18: ML 158,311. L.2 C.2 A.I. UNUM PRINCIPIUM. TH.35 N.418-420 323 mate dialectico: «concreta substantialia non multiplicantur ex sola multiplicatione subiectorum, nisi multiplicetur etiam forma significata per illud nomen». Atqui forma significata per no­ men principii est quid commune, saltem virtus spirativa. Ergo spirator, seu principium quod spirationis est simpliciter unum. «Sicut Pater et Filius sunt unus Deus propter formam signi­ ficatam per hoc nomen Deus, ita sunt unum principium Spi­ ritus Sancti propter unitatem proprietatis significatae in hoc nomine principii»: ibid. Quare est discrimen inter nomen spirator vel principium Spiritus Sancti et nomen spirans, quod quia refert ipsam ac­ tualem spirationem potius quasi adiective sumitur; iam con­ creta adiectiva multiplicantur sola multiplicatione subiectorum; ideoque potest dici Patrem et Filium esse duos spirantes: ibid, ad 7. 420. Objectiones. 1. Pater et Filius sunt diverso modo principium Spiritus Sancti. Nam Pater id habet a semetipso. Filius autem a Patre. Ergo simpliciter nequeunt dici unum principium. Dist. antec. Pater et Filius sunt diverso modo principium Spiritus Sancti diversitate attingente rationem principii spirativi, nego antec.; diversitate attingente tantum modum quo habent virtutem spirativam, Pater sine ori­ gine, Filius per generationem, conc. antec. Eodem modo Pater et Filius habent deitatem et virtutem creativam, quin inde sint duo dii vel duo crea­ tores: a.3 ad 2. 2. Spiritus Sanctus procedit immediate a Filio et mediate a Patre. Ergo diverso modo procedit ab illis. Nego antec. quoad secundam partem; nam aeque immediate procedit ab utroque. Mediatio aliqua est tantum inter personas producentes ut origine inter se relatas, ideoque dici potest Spiritus Sanctus procedere a Patre per Filium; non autem in ratione principii spirativi: a.3 ad 1. 3. Arguit Photius contra processionem a Filio: Spiritus Sanctus per­ fecte procedit a Patre. Ergo superfluum est dicere eum a Filio procedere. Nego cons. «Non solum non est superfluum... sed omnino necessarium, quia una virtus est Patris et Filii»: a.2 ad 6. Retorqueo in creatione. 4. Photius negat posse dari quid notionale commune duabus personis, sed ait quidquid non est commune tribus personis esse personale, et pro­ prium unius tantum personae. Gratis id negat, neque ullum est principium theologicum in quo fun­ dari possit haec negatio. Praeterea etiam admittit Photius missionem Spiritus Sancti esse communem Patri et Filio, unde Patres cum Scriptura dicunt Spiritum esse proprium utriusque. 5. Spiratio qua Pater spirat, instat Photius, non est actus naturae, sed personae. Atqui persona est incommunicabilis. Ergo etiam actus eius. Omnis operatio est et naturae et personae sub diversis rationibus; sc. est naturae ut principii quo, et est personae ut suppositi operantis et saepe ut principii quod proprie dicti; sed non repugnat principium quod esse communicabile, et proinde non suppositum, ratione naturae vel etiam ratione communis proprietatis: a.4 ad 1. Praeterea verum est in divinis creationem esse operationem naturae et trium personarum ut principii quod; spiratio­ nem autem esse operationem notionalem et duarum personarum etiam ut principii quod. 324 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Ideo ad argumentum dist. mai. quoad primam partem. Spiratio qua Pater spirat non est naturae ut principii quo, nego mai.; ut principii quod, conc. mai. Dist. secundani partem. Spiratio qua Pater spirat est personae proprie ut principii quod, nego; quia est operatio Patris ut Spiratoris, quod non est quid personale sed notionale commune Patri et Filio; Spiratio qua Pater spirat est personae ut per se requisitae ad spirandum et in qua necessario verificatur ratio spiratoris, conc.; sed eodem modo id valet de Filio. Conc. min. Nego cons, quae non est bona, nam aliunde nullo modo repugnat ut duae personae operentur eadem actione. 6. Tandem arguit Photius: Pater est principium aliarum personarum ut est Pater, non ut est Deus. Atqui paternitas est incommunicabilis. Ergo et spiratio communicari nequit. Omissa secunda parte mai., dist. mai. quoad primam partem. Pater est principium duarum personarum ut est prima persona, sc. secundum duas notiones quas habet, conc. mai.; secundum paternitatem praecise conceptam, nego mai., nam ita non est principium nisi Filii, secus Spiritus Sanctus esset genitus. Sed iterum nego cons. Potest etiam responderi ad mentem Patrum graecorum: dist. mai. Pater spirat ut Pater, si etiam spirat Filius ut Filius, per spirationem acceptam a Patre, conc. mai.; nempe Pater spirat, supposito quod sit Pater generans Filium eique communicans omnia sua, etiam virtutem spirativam; Pater spiraret ut Pater si solus spiraret, nego mai.; nam ita generaret Spiritum Sanctum, productio enim a patre ut patre est generatio. Patet inde princi­ pia photiana esse destructiva oeconomiae trinitariae 10. Ulteriora trademus agendo de constitutivo Spiratoris. ARTICULUS II De principio formali divinarum processionum 421. Probata exsistentia processionum in divinis, constat etiam principium producens, principium quod, ut dicitur, seu suppositum vel subsistens a quo originem habet terminus pro­ cedens, esse in generatione Filii Patrem, in processione vero Spiritus Sancti Patrem et Filium ut unum principium. Verum ad aliqualem huius mysterii ulteriorem intelligentiam, quaeri potest quodnam sit in divinis processionibus principium formale, seu principium quo, ad modum virtutis productivae, nempe quid sit quod rationem illarum processionum quoquo modo explicet. Id praestat, revelatione duce, Theologia latina de principio formali divinarum processionum. In hac autem aliqua sunt elementa, de quibus dogmatice vel theologice dubitari nequit, ut in revelatione certo fundatis; 10 De argumentis photianis ex ratione theologica v. Hergenrôther, Animadversiones.: MG 102,462-496; Jucie, 192-205; De Meester, o.c., 44ss; Gordillo, Theologia... 19-27; Lohn, Doctrinae graecorum... 97-123; B.Leib, Rome, Kiev et Byzance à la fin du * X/ siècle (Paris 1925) 331-344; Candal, o.c.; Wl.Lossky, La procession du Saint Esprit dans la doctrine trinitaire orthodoxe (Paris 1948); M.Candal, Un escrito trinitario de Isaac Argiro en la contienda pa la mi ta del s.XIV: OrChristPer 22 (1956) 92-137; Juan Ciparisiota y cl problema trinitario palamitico: OrChristPer 25 (i959) 127-164; Demetrio Cidonio y el problema trini­ tario palamitico: OrChristPer 28 (1962) 75-120. V. etiam E.Kremer, La controverse sur la procession de l’Esprit Saint dans les écrits de Raymond Lull: EstLul 1 (1957) 31-44. l.2 c.2 a.2. principium formale. n.420-422 325 aliqua vero, quae ulteriorem declarationem continent, non nisi positionis theologicae, aut certae aut probabilis, limen attin­ gunt h In primis recensentur processio Verbi per intellectum et processio Spiritus Sancti per voluntatem. Ad aliud genus pertinent ulterior declaratio divinarum processionum per ana­ logiam cum verbo et amore in creatis, quaestio scholastica de propria ratione principii quo in divinis, et declaratio discri­ minis inter utramque processionem. Duas processiones divinas esse per intellectum et volunta­ tem probatur singillatim in sequentibus thesibus. Nunc autem praestat breviter enucleare sensum ac rationem generalem theo­ logicam huius capitis. 422. Theologi communiter docent cum S.Thoma q.27 processiones divinas esse secundum operationes proprias naturae divinae, quod satis patere videtur, cum in illis detur activitas divinitatis ad intra, quae necessario est connaturalis. Aliunde in revelatione constat processiones divinas non esse liberas, sed necessarias ac naturales, quod primo de generatione Filii adversus arianos saepius a Patribus declaratum est, ac postea contra macedonianos de processione Spiritus Sancti 12. Nihil ergo remanet, nisi ut sint «secundum actiones quae in agente manent» q.27 a.5, operationes nempe vitales intelligendi et volendi 3. Verum haec probe animadverti debent: a) Intellectio et volitio in Deo sunt quid essentiale et improductum, commune tribus personis. Quare Verbum in divinis non est formalis in­ tellectio, nec Spiritus Sanctus formalis volitio seu amor, sc. non sunt id quo Pater intelligit, aut quo Pater et Filius se mutuo amant; sed Verbum est terminus productus per intel­ lectionem, ex infinita fecunditate naturae divinae in ratione intelligendi, et Spiritus Sanctus est terminus productus per amo1 Haec accurate distinguenda sunt; quod praestat Franzelin, th.26 et 27. Priorem ita proponit: «Modus processionis Verbi per intellectum, Spiritus Sancti per voluntatem ex Scriptura et Patrum doctrina demonstratur»; alteram hoc modo declarat: «Supposita fide de reali processione Verbi et Spiritus Sancti, atque supposito modo processionis per intellec­ tum et voluntatem, potest praeeuntibus Patribus et Doctoribus reperiri in spiritu creato analogia et imago ex qua fides quaerat intellectum et distinctiorem aliquem conceptum SS.Trinitatis» (p.360.372). V. etiam Scheeben, Dogmatik 1,846; Le Bachelet, Etudes 82 (1900) 560-563; Alastruey, De Sanctissima Trinitate 114. His iudicanda sunt quae recentius disseruntur de «theoria psychologica», ut aiunt, S.Augustini et scholasticorum de divinis processionibus. V. Appendix n.579ss; Schmaus, Die psychologische Trinitatslehre des hl.Au­ gustinus (Münster 1927) P.177412-414.416SS; M. Penido, Prélude grec à la théorie psycholo­ gique de la Trinité: EphemTheolLov 8 (1931) 5-16; R.Remblay, La théorie psychologique de Trinité chez Saint Augustin: Etudes et Recherches 8 (1952) 83-109; Les processions du verbe et de l'amour chez St.Augustin: RevUniv Ottawa 24 (1954) 93-117; M.D.Philippe, Saint Thomas et le mystère de la très Sainte Trinité: LumVie 30 (1956) 793-818. 2 Textus SS.Athanasii, Hilari i, Basilii, Epiphani i et Cyrilli Alexandrini v. apud R ind.theol. 154-156. 3 Cf. expositionem huius doctrinae apud Scheeben, Die Mystericn... § ios; ed.hisp., P-59-69; B.Lonergan, Divinarum personarum conceptio analogica (Roma 1957). 326 I.M.DALMAU, DE DEO ÜNO ET TRINO. I rem, ex infinita fecunditate naturae in ratione amandi. Intel­ lectio et volitio divina identificantur certe realiter, sed distin­ guuntur ratione, quod sufficit ut aliqualiter declaretur pos­ sibiles esse duas processiones realiter distinctas sub diversa ratione formali: q.27 a.3 ad 3; nam in processione Verbi com­ municatur natura divina quatenus est intellectio, in processio­ ne vero Spiritus Sancti quatenus est amor. b) Cum productiones divinae, unaquaeque in sua linea, habeant terminum infinitum et omnino adaequatum virtuti pro­ ductivae, non possunt multiplicari, sed unica est utraque sub propria ratione. Ideo non sunt nisi duae processiones in divinis: q.27 a.3 et $. c) Essentiale discrimen inter processiones divinas per in­ tellectum et voluntatem et productiones verbi mentalis et actus amoris in humanis, est quod nos verbum proferimus ut intelligamus, et actum amoris elicimus ut amemus. In divinis autem Pater aeternus ex se et essentialiter intelligit actu secum iden­ tificato, et Verbum producit quia intelligit ex infinita fecunditate intelligentiae divinae; Pater autem et Filius essentialiter eodem amore secum identificato se amant, ac Spiritum Sanctum pro­ ducunt ex infinita fecunditate naturae divinae ut est volitio. Hoc sensu processiones divinae non sunt operationes naturales intelligendi et amandi, sed per modum operati per has opera­ tiones. Thesis 36. Filius seu Verbum procedit per intellectum. S.Th., q.27 a.i; q.34 a.i.2; Suàrez, l.i c.5.6; 1.9 c.2.3.9.10; Ruiz de Montoya, d.2,5558; Franzelin, th.24 27; Galtier, 227-238. 423. Nexus. Cum processiones divinae sint naturales, planum est earum principium formale, saltem remotum, esse naturam; in utraque vero processione communicatur natura divina per identitatem, et utraque est ex exigentia infinitae fecunditatis naturae divinae. In hoc conveniunt duae proces­ siones, quae tamen distinctae sunt; quaerere ergo opus est quodnam sit principium formale immediatum utriusque. Cum­ que secunda persona dicatur Verbum, quod referri videtur ad intellectum, quaeritur an ratio formalis immediata qua proce­ dit Verbum sit intellectus. Id asserit sententia communis theo­ logorum, qui pari modo tenent Spiritum Sanctum procedere per voluntatem. Notiones. Filium et Verbum eamdem esse personam in divinis constat verbo divino scripto et tradito 4. Hanc secundam 4 Cf. supra, c.i. l.2 c.2 a.2. processio verbi, th.36 n.422-424 327 personam procedere per intellectum significat processionem huius personae haberi in divinis praecise quia natura divina intelligens est; seu quod est idem, rationem formalem qua pro­ ducitur, eique communicatur natura divina, esse immediate intellectionem, modo quodammodo analogo ac verbum produ­ citur in intellectu humano per operationem intellectualem. Negamus ergo processiones divinas fundari immediate in natura ut tali, sed tenemus fundari in natura secundum operationes immanentes proprias naturae spiritualis; id in hac thesi dicimus de processione Verbi per intellectum; postea id probabimus de processione Spiritus Sancti per voluntatem. 424. Sententiae. Durandus docet processiones divinas esse immediate a natura, seu fundari in fecunditate naturae divinae ut talis, praesertim primam, quae utpote generatio fundatur in viventibus, etiam intellectualibus, in natura, non in intelligentia; atque expresse impugnat processiones divinas posse esse secundum operationes intelligendi et amandi. Con­ sequenter ausus est dicere Filium non dici proprie Verbum, sed tantum metaphorice 5. Simile quid tenere videntur recentiores quidam, saltem in parte negativa sententiae durandianae; processionem enim Ver­ bi per intellectum et magis adhuc processionem Spiritus Sancti per voluntatem habere videntur ut meram theoriam seu expli­ cationem analogicam, ad modum cuiusdam comparationis sine ullo fundamento dogmatico; imo his theoriis nihil attingi de modo quo re ipsa processiones sint in divinis; aequiparant enim illas doctrinas theologicas vestigiis trinitariis in creaturis repertis 6. Verum communis sententia theologorum est vere et re ipsa Verbum procedere via intellectus et Spiritum Sanctum via amoris, quidquid est de ulteriore comparatione cum verbo mentis humano et amore creato, quae tamen ut communis et fundata in ipso nomine Verbi et amoris optima est; adeo ut sententiam Durandi gravi censura temeritatis aut etiam pro­ ximitatis errori plures ac magni theologi afficiant7. 5 In i d.6 q.2 «unus contra omnes» (Scheeben); huic opinioni favere videtur Gregorius Ariminensis, In 1 d.7 q.i a.2; d.io q.i a.i. De sententia Durandi, cf. M.Philippe, Les pro­ cessions divines selon Durand de Saint-Pourcain: RevThom 47 (1947) 244-288. Ipse tamen admittit aliquo modo posse dici Filium procedere per modum intelligentiae, quia eius pro­ cessio est prima; cf. Philippe, l.c., 265; v. infra, n.436. 6 Id praesertim tenet De Régnon, in opere aliunde praeclaro, saepius relato, Etudes de Théologie positive sur la Sainte Trinité, in quo haec est assertio perpetuo repetita, totamque investigationem pervadens. Alii sunt auctores, ab eo dependentes, qui eius dicta plurima repetunt, quin tamen appareat an omnibus conclusionibus eiusdem auctoris adhaereant, ut A.Amor Ruibal, Los problemas fundamentales de la filosofia y del dogma t.5,345-395. 7 Suàrez ait: Opinio Durandi temeraria et errori proxima censenda est» (l.i c.5 n.4); Ruiz censet «iustam esse censuram auctorum, qui sententiam Durandi appellant non solum temerariam et periculosam, sed etiam erroneam» (d.2 s.3 n.n). Id etiam tenent Molina, 328 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Doctrina Ecclesiae. Communis est haec thesis in expli­ catione dogmatis trinitarii, et in Catechismo Concilii Tridentini clare supponitur7*. Leo XIII in Litteris encyclicis Di­ vinum illud cum commendat appropriationes trinitarias ex af­ finitate quae inter opera divina et personas intercedit, ait: ♦Aptissime Ecclesia ea divinitatis opera... in quibus excellit sapientia tribuere Filio... consuevit»8. Pius VI in damnatione synodi pistoriensis probat S.Augustini et S.Thomae dicta, «eo Filius quo Verbum, et eo Verbum quo Filius» et «in nomine Verbi eamdem proprietatem importari quae in nomine Filii» (D XS97). Valor theologicus. Thesis est theologice certa; ita ab omnibus fere theologis dicitur, eamque censuram omnino re­ tinendam putamus 9. 425. Probatur ex Scriptura, ex documentis Ecclesiae et ex Patribus, ex nominibus Verbi, Sapientiae et Imaginis, quibus secunda persona designatur, praesertim ex nomine Verbi. i. Verbum est nomen proprium Filii Dei. Atqui nomine Verbi significatur quid pertinens ad ordinem intellectus et habens originem per intellectum. Ergo processio Verbi est per intellectum. Maior, a) Io 1; Apoc 19,13 et 1 Io 1 Filius Dei vocatur Verbum, b) Ita etiam a S.Dionysio Romano (D 48 51), a S.Damaso in anathematismis (D 65 66 70) et a Concilio Chalcedonensi (D 148). c) Patres frequentissime nomine Verbi ut propria appellatione, non minus ac nomine Filii, secundam personam designant. Ita S.Ignatius (R 45), S.Irenaeus: «Filius est Verbum Dei» (R 200 203 205); et notum est antenicaenos potius habere ut nomen personale Verbum quam Filius, eo quod hoc exprimit tantum illud esse generatum. Et licet haere­ tici, maxime ariani, hoc nomine abusi sint ac illud male inter­ pretarentur, non tamen ab hac appellatione destiterunt Patres Valentia, Vâzquez, Bânez, Ioannes a. S.Thoma, etc. Ita etiam recentiores, ut Scheeben, Dogmatik 1,843; Phohle, 435, qui eamdem notam extendit in Hirscher et De Régnon. 7# In art. i symboli η. 14; in art.8 n.5. 8 Cav., 610: D (ed.32) 3326. 9 Suârez, l.c.: «certa in Theologia»; Ruiz: «omnino certa et fidei proxima» (d.2 s.2 n.5); eodemque modo notant hanc thesim theologi antiqui, paucissimis exceptis, ut Estio, i d.27 a.3; Frassen, d.i a.3 q.i, et Tournely, De Trinitate q.2 a.3. Ita etiam moderni qui tractatus theologicos scripserunt; e quibus Scheeben ait non solum esse unicam sufficientem hypothesim, sed etiam esse thesim quae sufficienter continetur in verbo Dei et ab initio in tota traditione (l.c.); Pohle, l.c.; Premm, Glaubenslehre 1,265; Alastruey, 117; Schmaus, Katholische Dogmatik 1,547. Imo D’Alès ut fidei proximam eam defendit, 183; ac Lercher, 315: •Saltem theologice certa, nisi melius dicatur implicite revelatam et definitam esse.» M.Penido, etsi impugnat theorias De Régnon, tandem dubitatione aliqua certitudinem thesis proponit: Le rôle de l’analogie... 311; La valeur de la théorie «psychologique» de la Trinité: EphThLov 8 (ï93i) 16. l.2 c.2 a.2. processio verbi, th.36 n.424-426 329 saec.IV, ut S.Athanasius (R 754 770 787 etc.), PP. Cappadoces, S.Cyrillus Alexandrinus (R 2070 2083), S.Augustinus. Minor ex se patet, at earn explicite docent saepenumero Patres. Notum est scriptores antenicaenos totam doctrinam de generatione Filii fundare in eo quod Verbum est expressio mentis paternae, quod fundamentum numquam est negatum aut in dubium a Patribus sequentibus vocatum, imo et ex­ presse propositum. Ita Clemens Alexandrinus: «Verbum Dei est legitimus filius mentis»9*. S.Dionysius Alexandrinus dixit Verbum esse effluxum mentis, quod probat S.Athanasius; hic Sanctus: «Ipse est Verbum Patris, quem proinde ut Patrem nec quid pati nec dividi posse intelligendum est; quippe cum ipsi etiam homines proprium verbum citra divisionem ac nihil patiendo producant, multo igitur magis Deus suum Verbum» (R 754). S.Basilius: «Cur Verbum? Ut perspicuum sit processisse ex mente... quemadmodum verbum nostrum... (R 909). S.Gre­ gorius Naziancenus: «Verbum porro qui ita se habet ad Pa­ trem ut verbum ad mentem, non modo propter generationem passionis omnis expertem, verum etiam propter coniunctionem ipsius cum Patre vimque enuntiatricem» (R 994); S.Cyrillus Alexandrinus: «At carissime, quid statues de loanne, qui Filium Verbum vocat et ipsi hanc propriissimam appellatio­ nem tribuit et essentiae eius maxime indicativam?... Suffecit dicere Verbum ad significandam Filii essentiam» (R 2070). Tandem S.Ioannes Damascenus colligit doctrinam Patrum graecorum dicens Filium vocari Verbum, «quia est ad Patrem quod verbum ad intellectum»; «physicus motus mentis» 10. Imo contra arianos et alogos saepe id efferunt, quos erroris arguunt, quia Pater sine Verbo esset sine sapientia. Vides igitur quo fundamento dici potuerit thesim latinorum nullo modo niti posse in Patribus graecis, cum non solum argu­ mentum, sed ipsa thesis his dictis expressa sit. S.Augustinus, ut notum est, rem longius explanat libris De Trinitate (R 1667 1678 1816 etc.) 10*. 426. 2. Ex nomine Sapientia. Si Filius procedit per in­ tellectum intelligitur cur exhibeatur in libris sapientialibus Prov 8, Eccli 24, prout a Patribus et Ecclesia communiter declarantur, ut Sapientia genita et hypostatica; ita S.Athana­ sius (R 787), S.Augustinus (R 1460) etc. Nam, ut exponit S.Augustinus, cum omnes personae sint sapientes, imo ipsa 9* Cohort, ad grace. 10: MG 8. 212,214. >0 De fide orthodoxa 1,6.13: MG 94,857. Io# V. probationem uberius expositam apud Ruiz, d.2 s.2; Galtier, 231-238; D'Alès, 133-146. 330 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I sapientia substantialis, unica ratio cur speciaEter dicatur Fi­ lius Sapientia, est quod hoc nomine significatur modus eius originis; atqui sapientiae principium est intellectus. 3. Potest etiam argui cum pluribus theologis, ut S.Thoma q.35 a. 1.2, ex nomine Imaginis, quod in Scripturis de solo Filio dicitur. Ad hoc enim ut aliquid sit imago alicuius opus est ut procedat similis illi in specie aut in signo speciei, unde in divinis dicitur notionaliter, et quidem de Filio, qui procedit ut Verbum, de cuius ratione est simifitudo formae vel speciei ad id a quo procedit ex intentione talis similitudinis. 427. Ratio theologica. 1. Praecipua ratio est quam ex S.Thoma q.27 a.1,3,5 innuimus, processiones divinas debere esse secundum operationes immanentes proprias naturae spi­ ritualis. Atqui prima operatio huius naturae est intelligentia. Ergo prima processio in divinis est per inteUectum. 2. Intellectualis natura de se est manifestativa seu locutiva eius quod intelligit, et fecunditatem habere ad manifes­ tandum magna perfectio est, quam Deo non deesse convenientissimum est n. Declaratur quid sit Verbum in divinis. Proprium mu­ nus rationis theologicae in mysteriis est, per analogiam cum iis quae mens humana afias novit de Deo et de rebus crea­ tis, aliquam eamque fructuosissimam intelligentiam eorum as­ sequi (D 1796). Id praestat theologia de Verbo divino (q.27 a.i; q.34 a. 1,2)11 12. Sicut mens humana intelligendo efformat similitudinem rei intellectae quae vocatur verbum, quia per illud mens secum quodammodo loquitur, ita suo modo Pater in divinis, intelfigendo intellectu infinito, producit terminum qui est expressio quaedam rei intellectae, quae iure vocatur Verbum, quia «ver­ bum in universum, eo ipso quod respondet locutioni, est quid productum in ratione signi intellectuafiter repraesentativi, quod ideo ordinem dicit ad naturam intellectualem ut talem, ut principium eius» 13. Ideo Verbum divinum convenit cum verbo interno humano in quantum est spirituale, permanens, imma11 Cf. Ioannes A S.Thoma, d.i2 a.4 n.24ss; a.6. 12 Id vult S.Thomas, h.l., non probare exsistentiam processionum in Deo; ideoque minoris momenti videntur esse quaestiones, inter interpretes S.Doctoris ortae, de vi ac in­ tentione principii e quo procedit declaratio ab eo tradita; v. Penido, Le rôle de l’analogie en Théologie dogmatique (Paris 1931) 267-280; H.Paissac, Théologie du Verbe, Saint Augus­ tin et Saint Thomas (Paris 1951); B.Lonergan, The concept of Verbum of St. Thomas Aquinas: TheolSt 7-10 (1946-1949); M.Garrido, San Anselmo y el argumento de analogia en el misterio de la Trinidad: VerVid (1955) 349-36i; W.Goessmann, Die Methode der Trinitatslehre in der Summa Halensis: MünchTheolZschrift 6 (1955) 253-262; C.Vagaggini, La hantise des «rationes necessariae» de S.Anselme dans la théorie des processions trinitaires de St.Thomas Spicil. Beccense (Paris 1959) 103-139· 13 Suârez, 1.9 c.2 n.9. l.2 c.2 λ.2. processio verbi, th.36 n.426-428 331 nens et repraesentans naturaliter et vi processionis obiectum co­ gnitum. Verum differt Verbum divinum a verbo humano a) quia verbum humanum est accidentale, Verbum divinum subsistens persona; b) verbum creatum producitur ex indigentia intel ligentis et constituit eum in esse intelligentis; Verbum autem divinum producitur ob infinitam perfectionem et fecunditatem ipsius intellectionis divinae, ac proinde supponit principium intelligens iam in actu secundo intelligendi; c) verbum crea­ tum ut forma repraesentativa habet esse diversum a potentia intellectiva quae est principium eius; at in Verbo divino ratio formaliter repraesentativa est ipsum intelligere divinum quo Pa­ ter intellegit et quod in illo est ratio producendi; quia intel­ ligere Dei est ipsum esse eius; quare productio Verbi est com­ municatio ipsius actus puri sub ratione formali intellectionis. Ver­ bum ergo divinum dicit relationem realem originis ad perso­ nam Patris a qua procedit; at ut repraesentans intellectualiter obiectum intellectum, dicit relationem tantum secundum dici ad res repraesentatas, sicut formalis intellectio divina. N.B. Diversitas sententiarum in explicando verbo humano 14 impertinens est ad declarandum Verbum divinum, cum tota versetur in munere quod exercet ad constituendum intelligentem in actu secundo intelligendi; iam Verbum divinum id praesupponit, seu, ut dictum est, non producitur ut Pater intelligat, sed quia intelligit. 428. Corollaria. 1. Verbum in divinis non dicitur nisi notionaliter : q.34 a.i c et ad 2; nam ad rationem verbi non sufficit quod sit formalis repraesentatio intellectualis, sed praeterea est quid productum in illa linea, seu sub ea ratione formali. 2. Aliae voces ad ordinem intellectus pertinentes de se dicuntur essen­ tialiter; quare specialiter non tribuuntur Filio nisi per appropriationem. Tamen nomen Sapientia Patris, si additur praesertim genita aut hypostatica, est ex usu Scripturae et Patrum nomen personale. 3. Pater nequit proprie dici sapiens sapientia genita ls, quia hoc signi­ ficaret Verbum esse attributum quo Pater formaliter est sapiens. Quod si haec aut similes locutiones reperiuntur apud Patres, vel significant contra arianos Patrem non esse sapientem, nisi ea sapientia quae identice et neces­ sario est Verbum, aut nomen sapientiae sumunt antonomastice et appropriative. Idem dicendum est de idea exemplari et de locutione «Deum et beatos videre omnia in Verbo». 4. Productio Verbi vocatur etiam dicere, praesertim cum Verbum di­ vinum conveniat etiam cum verbo externe prolato, quod ex intellectione sequitur. Quare dicere antonomastice et ad intra dicitur notionaliter de Patre. Dici de verbo dicto est etiam nationale et proprium Filii; ut de re dicta est omnium quae Deus cognoscit: q.34 a.i ad 3. 14 Intelligimus praesertim controversiam circa verbum, an sit in creatis id in quo. an quo, mens intelligit; in divinis enim personae divinae non intelligunt in Verbo, neque Verbo, seu Verbum divinum non est id in quo. neque quo, Deus intelligit; cf. Lossaoa, Cursus phi­ losophicus (ed. Barcinone 1883, q.183 n.6o). 15 S.Augustinus hunc modum loquendi permiserat De diversis quaestionibus 83 q.23: ML 40,216; postea illum reiecit, Retractationes 2,16: ML 23,625. 332 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 429. Obiectiones. 1. Patres graeci locis adductis afferunt tantum comparationem Filii cum verbo humano, ut asserant immaterialitatem ge­ nerationis divinae. Ergo nihil inde erui potest ad probandam processionem Filii per intellectum. Nego prorsus antec., ut patet ex ipsis textibus adductis. Asserunt quidem et probant inde spiritualitatem divinae generationis; sed fundamento as­ sumpto et quidem expresse tradito. Filium esse vere Verbum Dei et ex mente procedere. Quod si nomen Verbi mere metaphorice sumerent, quod­ nam esset argumentum adversus haereticos? Quare non deficit argumentandi ratio qua Patres utuntur contra arianos et alogos, Patrem sine Verbo futu­ rum fuisse sine sapientia; nam sapientia essentialis exigit identificari cum Verbo producto 16. 2. Obicit Durandus: Processiones divinae sunt ex fecunditate naturae divinae, ac praesertim generatio dicitur a Patribus processio naturalis. Ergo ex natura immediate explicari debent. Dist. antec. Processiones divinae sunt ex fecunditate naturae secundum operationes proprias naturae divinae, conc. antec.; aliter seu immediate, nego antec., ac speciatim natura divina ut talis non potest esse potentia generative, aut eam habere independenter ab operatione intellectus, cum propagari nequeat. Patres dicunt generationem esse processionem natura­ lem in oppositione ad processionem liberam creationis, quam ponebant ariani. Praeterea processio per naturam et per intellectum in Deo eadem est: q.30 a.2 ad 2 17. 3. Instat Durandus: In creatis generatio seu productio naturalis non est per intellectum, ne quidem in entibus intellectualibus, sed immediate per naturam. Ergo a pari intelligenda est generatio divina. Nego parit. 1819Paritas cum creatis, si nimis urgeretur, negare deberet generationem divinam, nam nulla res [creata] pure intellectualis potest suam substantiam communicare. Addendum est generationem in creatis esse a natura, sed per potentiam specialem ad hoc destinatam. 430. 4. Praecipua difficultas in qua insistit Durandus est, quod e doctrina theologorum sequitur etiam Filium et Spiritum Sanctum generare debere seu producere Verbum, cum etiam illi intelligant intellectione in­ finita. Cur ergo solus Pater illud producit? 1) Retorqueo in Durandum; etiam natura divina eadem est in tribus personis; ergo etiam tres personae generare deberent. Praeterea in sententia Durandi explicari nequit cur natura divina fecunda sit in duplici linea, generative et spirativa; imo impossibile esset ob infinitatem termini in prima processione. 2) Dist. antec. Etiam Filius et Spiritus Sanctus deberent producere Verbum, si personae divinae intelligerent distinctis intellectionibus infinitis, trans, antec.; cum intelligant una intellectione, nego antec. Ratio cur Pater producat Verbum est fecunditas intellectionis divinae, quam veluti exhaurit processio termini infiniti in prima productione; unde nulla ratio est cur Filius et Spiritus Sanctus producant novum verbum; imo impossibile est, cum infinitum unicum sit in propria linea t9. 16 i’ 18 19 Cf. Pesch, Theologische Zeitfragen 2,16-24; Galtier, 234. V. th.40. Cf. Philippe, l.c., 265-267. Kleutgen, De ipso Deo 971. l.2 c.2 a.2. processio verbi, th.37 n.429-432 333 Thesis 37. Verbum procedit per se et formaliter ex scien­ tia Dei necessaria; ex scientia vero contingenti non nisi concomitanter. S.Th., q.34 a.3; Suârez, 1.9 c.4ss; Franzelin, th.29; Muncunill, 1254-1268; Pesch, 524-528. 431. Nexus. Posita processione Verbi per intellectum, subtiliorem quaestionem ponunt scholastici de scientia qua procedit. Ea breviter attin­ genda videtur ad complementum doctrinae. Status quaestionis ac notiones. Cum Verbum procedat per intellec­ tionem divinam, quae una est, simplicissima et comprehensiva omnium rerum, patet ipsum procedere per cognitionem attingentem de facto omnem veritatem; et cum sit proprium verbi interni repraesentare obiecta cognita ipsi intelligent!, quo ille quasi secum loquitur, aiunt Patres et Doctores Deum dicere omnem veritatem Verbo suo: q.34 a.i ad 3. Tamen, ut notum est, distinguuntur diversa signa rationis in intellectione divina, prout attingit diversa obiecta. Quaeritur ergo an Verbum divinum procedat proprie lo­ quendo, seu per se et formaliter, ex scientia divina totali, an potius tantum ex aliqua vel aliquibus ex illis in quas dividi solet. Per se et formaliter procedit Verbum ex illa scientia quae absolute et in omni hypothesi intelligi debet ut procedat Verbum perfectissimum. Tantum concomitanter ex illa scientia, quae licet per possibile vel impossi­ bile non daretur in Deo, Verbum tamen perfectissimum produceretur. Seu Verbum procedit per se et formaliter ex illa scientia quae absolute neces­ saria est ad explicandam processionem Verbi divini; tantum concomitanter ex illa scientia quae non confert ad hanc explicationem. Scientia necessaria in Deo est cognitio sui ipsius, nempe essentiae et relationum seu personalitatum divinarum, paternitatis, filiationis et spira­ tionis, et praeterea cognitio possibilium; scientia contingens est cognitio fu­ turorum et futuribilium. 432. Sententiae. Communior et multo probabilior est sententia quam in thesi statuimus, Verbum procedere per se et formaliter ex adaequata scientia necessaria; mere concomitanter ex scientia contingenti '. Admittimus tamen cognitionem essentiae divinae et paternitatis primario se habere ad processionem Verbi; cognitionem vero filiationis, spirationis et possibilium modo secundario, licet etiam formali et per se. Sed propter difficultates insurgentes sunt plures theologi qui aliter sen­ tiunt. Omnes quidem tenent Verbum procedere formaliter ex cognitione essentiae divinae, ut evidens est. Verum Scotus 2 negat procedere ex cogni­ tione relationum et possibilium eumque sequuntur plures scotistae, et alii ut VAzquez3, licet is teneat thesim de cognitione paternitatis et filia­ tionis. Fundatur Scotus in prioritate quae videtur dari in productione Verbi respectu cognitionis ipsius saltem intuitivae; non potest ergo Verbum pro­ cedere ex cognitione sui; cum autem relativa sint simul cognitione, neque ex cognitione paternitatis potest Verbum procedere; a fortiori ex cognitione spirationis et possibilium. Hac difficultate permoti, aliqui thomistae 4 aiunt Verbum procedere ex 1 Auctores plures ex omni schola pro hac sententia v. apud Muncunill, 1255 nota 7. 2 In 2 d.i q.2 a.2 collato cum 1 d.27 q.3. 3 D.142 c.3.4; d.143. 4 Ita eos sine nomine vocat Ruiz, d.61 s.t n.to; Suârez, l.i c.5 n.8, et Salmanticenses, d.2 dub.t n.31 vage eos referunt; VAzquez addit eos hanc opinionem derivare a Caietano, d.142 c.2 n.6. 334 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cognitione sui quasi-abstractiva. Id tamen reici debet, nam cognitio abstracti­ ve in Deo tantum admitti potest de re quae de se praescindat ab exsistentia et possit esse mere possibilis. In oppositum aliqui, ut Valentia 5 et Ruiz de Montoya 6, docent Ver­ bum procedere per se et formaliter ex totali scientia Dei, non tantum ex necessaria, sed etiam ex contingenti. Valor theologicus. Thesis est probabilior. 433. Probatur prima pars: Verbum procedit per se et formaliter EX ADAEQUATA SCIENTIA NECESSARIA. Pater producit Verbum ex cognitione perfectissima, intuitive et compre­ hensiva divinitatis, et quidem per se et formaliter, seu ex exigentia ipsius productionis. Atqui cognitio comprehensiva divinitatis attingit intuitive et perfectissime non tantum essentiam ipsam, sed etiam relationes, et praeterea attingit etiam distinctissime omnia possibilia. Ergo Verbum procedit ex adaequata scientia necessaria. Maior prob. Nam processio Verbi habetur in divinis ob fecunditatem intellectus infiniti ut talis, in quantum ipsam divinitatem perfectissime attingit. Minor constat ex conceptu cognitionis comprehensivae; nam relationes identificantur cum essentia, et possibilia virtualiter in illa continentur. Primario tamen Verbum procedit ex cognitione essentiae et paternitatis, nam id requiritur ex ipsa ratione Verbi producti, quod est Verbum Patris et perfectissima eius imago. Cognitio vero filiationis, spirationis et possi­ bilium requiritur tantum ex quidditate cognitionis comprehensivae, qua pro­ cedit Verbum. Probatur secunda pars: Verbum tantum concomitanter procedit ex Dei contingenti. Processio Verbi est necessaria. Ergo non potest per se fundari in scientia contingenti. Unde Verbum divinum eodem modo perfectissimum esset, si scientia contingens alia esset, quam quae nunc est, quia sc. Deus alia creasset diversa ab iis quae de facto creata sunt. scientia 434. Obiectiones. Ad eas solvendas haec ob oculos haberi debent : a) Obiectum cognitionis divinae nullo modo est principium illius, b) Intuitio divina non supponit suum obiectum exsistens pro omni instanti, sive origi­ nis, sive etiam durationis, quo habetur cognitio, ut patet in cognitione futu­ rorum ab aeterno, c) Inter relationes divinas et inter eas et essentiam non datur prioritas rationis perfecta, ipsaque realis prioritas originis inter rela­ tiones stat cum simultate rationis; prioritas vero imperfecta rationis nihil nos docet de re ipsa, dj Principium quo non importat distinctionem realem, nec prioritatem perfectam rationis a termino producto 7. Contra priorem partem, i. Prior est productio Verbi cognitione ipsius, saltem intuitiva. Ergo Verbum nequit produci ex cognitione intuitiva sui. Dist. antec. Prioritate aliqua reali aut rationis perfecta, nego antec.; prioritate imperfecta rationis, conc. vel trans, antec. 2. Principium productionis est prius termino producto. Atqui cognitio Verbi esset principium productionis ipsius Verbi. Ergo esset prior Verbo. s In r p. d.a q.8 p.2. 6 D.63 S.4, qui tamen dicit «non absolute, sed ex suppositione· Verbum procedere ex cognitione contingent. Verum cum productio Verbi sit absolute necessaria, id admitti ne­ quit; v. statum quaestionis. 7 V. de his supra, n.r645s.384.389 et infra, th.39. l.2 c.2 a.2. processio verbi, th.37 ν.432·435 335 Dist. mai. Principium quod est in divinis prius origine, sed non ratione, termino producto, conc. mai.; principium mere quo, nego mai., nisi ut sum­ mum prioritate rationis imperfecta. 3. In hac sententia, Verbum et Spiritus Sanctus, imo et creaturae ut possibiles essent principium ipsius Verbi, aut saltem priora ipso Verbo; nam obiectum cognitionis prius est illa eiusque principium. Nego assert, ex notatis; nam obiectum cognitionis divinae non est prin­ cipium eius (q.34 a.3 ad 3), ideo ut summum concedi potest quaedam priori­ tas rationis imperfecta. Contra secundam partem, i. Cognitio futurorum pertinet ad per­ fectionem divinae scientiae. Atqui Verbum procedit ex cognitione perfectis­ sima. Ergo etiam procedit ex cognitione futurorum. Dist. mai. Hypothetice, in suppositione quod sint, conc. mai.; absolute, nego mai. Dist. min. Ex cognitione perfectissima et absolute necessaria, conc. min.; ex cognitione contingenti, nego min. 2. Quidquid Verbum repraesentat, repraesentat vi processionis. Atqui etiam creaturas exsistentes repraesentat. Ergo procedit ex cognitione earum. Dist. mai. Sive formaliter, sive identice et concomitanter, conc. mai.; praecise formaliter, nego mai. Nihil contra thesim ex q.34 a.3, nam cum ponat S.Thomas Verbum expressivum et operativum creaturarum, agit de scientia simplicis intelligentiae. 435. Scholion. De voluntario in generatione Verbi. Iam dictum est constare de fide generationem divinam non esse liberam, sed necessa­ riam, quod saepe Patres contra arianos docuerunt. Aliunde non est du­ bium Patrem non coacte sed voluntarie omnino generare Filium, ut saepe iidem Patres adversus eosdem haereticos asserunt8. Sed quoniam Verbum procedit per intellectum et non per voluntatem, patet voluntatem divinam non esse principium formale generationis. His ab omnibus plane perspectis, inquisierunt theologi quo ordine ratio­ nis deberet concipi voluntas Patris in generatione Filii. Nam ex una parte videtur ponenda prior ipsa generatione, cum essentialia dicantur priora notionalibus et Pater generet plene ac perfecte constitutus, sicque censuerunt Scotus 9 et Caietanus 1011cum aliis; ex altera vero intellectio est prior volitione, et generatio immediate ex illa quasi sequitur, ideoque voluntas Pa­ tris videtur posterior productione Verbi ut censent Capreolus Suârez 12 et alii plures. Utraque sententia suam retinere videtur probabilitatem, neque est dif­ ficultas in admittenda quadam mutua prioritate rationis inter generationem et voluntatem generandi; nam ibi vix potest cogitari, ut innuimus agendo de prioritate et posterioritate in divinis, nisi de prioritate imperfecta ratio­ nis, cum inter ea quae comparantur nulla alia prioritas excogitari possitl3. 8 V. D'Ai.ès, 147.148. 9 In t d.6 q.unic. 10 In r p. q.14 a.2; ita etiam Toledo, in h.l.; Ioannes a S.Thoma. d.16 a.2; Muncunill, 1059 etc. 11 In i d.6 q.i; Ferrariensis, in 4 CG c.n. 12 L.6 C.4 n.3; Vazquez, d.160 C3; Molina, In t p. q.41 a.2 d.2; Ruiz, d.94 s.2 etc.; recenter Alastruey. 392SS. 13 Id etiam docet Valencia, d.2 q.15 p.4. 336 Thesis 38. I.M.DALMAU, DE DEO ÜNO ET TRINO. I Spiritus Sanctus procedit per voluntatem. S.Th., q.27 a.3; q.36 a.i; q.37 et 38; Suarez, l.i c.5.6; l.ix c.1-4; Rtnz d.2,74-76; Franzelin, th.26.29; Pesch, 561-577. de Montoya, 436. Nexus. Quod in th.36 de processione Verbi pro­ bavimus, eius nempe principium formale immediatum non esse naturam divinam, sed operationem eius immanentem, id de processione Spiritus Sancti statuimus nunc, tertiam personam procedere per alteram operationem immanentem naturae spi­ ritualis, voluntatem. Notiones. Constat ergo ex dictis sensus thesis, sc. pro­ cessionem Spiritus Sancti haberi in divinis in quantum habe­ tur in iis operatio volitiva, seu rationem formalem qua pro­ ducitur tertia persona esse voluntatem, eique communicari na­ turam divinam praecise quatenus est volitio. Adversarii. Communi doctrinae, ut diximus, adversan­ tur Durandus iique recentiores, qui saltem nolunt in hac thesi theologica videre nisi comparationem quamdam, quique etiam peculiariter insistunt in minore fundamento dogmatico quod habeat haec pars theoriae psychologicae processionum divi­ narum. Durandus vero, licet omnino teneat processionem Spi­ ritus Sancti non esse per operationem voluntatis, tamen, ut aliquo modo distinguat generationem ab spiratione, ait priorem tantum esse per modum naturae, alteram vero esse «per mo­ dum voluntatis», nempe quia procedit a duabus personis; quae tamen non est nisi «ratio nominis» quare sic vocetur, secun­ dum quamdam adaptationem ad ea quae inveniuntur in ima­ gine creata l. 437. Doctrina Ecclesiae. Ut processio Verbi per in­ tellectum, ita processio Spiritus Sancti per voluntatem doce­ tur in Ecclesia. Toletanum XI repetit dictum S.Augustini: «Spiritus Sanctus procedit ab utrisque, quia caritas sive sanc­ titas amborum» (D 277). Catechismus Concilii Tridentini opera amoris Spiritui Sancto dicit appropriata esse quia «Spiritus Sanctus a divina voluntate veluti amore inflammata procedit» 2. Idem repetit Leo XIII in Litteris encyclicis Divinum illud, in quibus totam de Spiritu Sancto doctrinam Ecclesiae universae proponit veluti in hoc fundatam, quod Spiritus Sanctus «a mutuo Patris Filiique amore» procedit, ideoque eum vocat Amorem vivificantem, divinam caritatem ac Patris Filiique inter 1 V. Philippe, l.c., 256-265. 2 Catechismus Concilii Tridentini p.i c.9 n.7. l.2 c.2 a.2. processio amoris, th.38 n.436-438 337 se caritatem, Amorem increatum, primum summumque Amorem, Amorem substantialem 3. Valor theologicus. Retineri debet communis fere cen­ sura theologicae certitudinis45 , praesertim post litteras Leo­ nis XIII5. 438. Probatur ex sacra Scriptura et traditione ex no­ minibus quibus Spiritus Sanctus designatur ac simul ex mune­ ribus et operationibus quae ei tribuuntur. Nomina ex quibus arguimus sunt Spiritus Sanctus, caritas et amor, donum et similia. Munera ei tributa sunt opera sanctificationis. i. Spiritus Sanctus est nomen proprium tertiae personae, etsi ei accommodatum, nam etiam aliae personae possent ita vocari (q.36 a.i ad 1). Atqui ex hoc nomine deducitur eius processio per voluntatem. Prob. min. a) Vox Spiritus indicat quidditatem personae per modum cuiusdam impulsus ac vis motivae (q.36 a.i 2.°), et ut notavimus ex Patribus habet sensum relativum et pas­ sivum, quasi spiratum (ad 2). Atqui in natura spirituali im­ pulsus et principium motivum est voluntas et eius affectus; amor enim impellit voluntatem amantis in amatum, ut patet ex frequenti modo loquendi tum sacro, tum profano. Ergo hac voce significatur tertiam personam procedere per amorem, eique communicari naturam divinam formaliter prout est amor. b) Dicitur tertia persona Spiritus Sanctus ita ut ei approprientur opera sanctificationis, imo et videatur ipsum at­ tributum sanctitatis et perfectionis moralis in divinitate de eo peculiariter dici6. Ita post Scripturam, quae ut notum est, sanctificationem nostram tribuit Spiritui Sancto 7, Patres prae­ sertim graeci vocant Spiritum Sanctum «sanctitatem», ut S.Gre­ gorius Thaumaturgus (R 611), «cuius natura est sanctitas» (S.Basilius R 941), et quidem in connumeratione cum aliis personis vocatur «ipsa sanctitas» (αύτοαγιότης) a S.Gregorio Nazianceno (R 983), atque inde derivant attributionem ope­ rum sanctificationis: «Spiritus Sanctus, cum secundum essen3 Cav., 540-548. 4 Antiqui eadem nota, saltem theologice certa, hanc thesim tenebant ac th.37 de Verbo procedente per intellectum; ita nunc εζίβηι maxima pars, ut praeter alios, Scheeben, 927; Pesch, prop.77; Gautier, 229; Pohle, l.c.; Premm. 289; Lercher, 351, qui ait: 7. Sed praecipue, ut apparet ex ipsis locis, ita vocatur ob munus quod exercere debet in sua missione ad Apostolos, quod est opus infinitae Dei caritatis, ut praeclare ex Traditione exponit Leo XIII >8. Et quidem veritas et scientia a Spiritu Sancto communicata est ex unctione 1 Io 2,20.27, unde theologi communiter cum S.Thoma (2-2 q.45) donum sapientiae coniungunt cum virtute caritatis, quia haec sapientia ex caritate procedit, ut illi connaturalis. Ideo postulamus caelestem sapientiam et scientiam a Spiritu Sancto. Aliunde notum est apud S.Ioannem veritatem significare persona; potest tamen retineri, ut facit S.Thomas q.36 a.4 ad 1, in quantum considerantur duae personae quae se amant eodem amore. Modum tamen excedunt qui ex hoc solo amore explicant processionem Spiritus Sancti, ut cum aliquibus thomistis, D’Alès, 195-107: cf. Penido, l.c., 48-68.340-344: A.Krapiec, Inquisitio circa D.Thomae doctrinam de Spiritu Sancto prout amore: DivThom(Pi) 53 (1950) 474-495. De mysterio Sanctissimae Trinitatis dissertatio (Celsonae 1867), quam iterum edidit A.Munârrtz, D.Antonio Comellas y Cluet, Pbro. (1832-1884). Nueva y original expticaciôn de las Procesiones divinas. Exposition critica (Comillas 1047, MiscCom 8.1-86); El discurso inaugural de Comellas y Cluet y la Sagrada Congregation del Indice (ibid. 1948, MiscCom 10, I4Ï-I54); Respuesta a una réplica sobre el discurso inaugural de Comellas y Cluet (ibid. 1951. MiscCom 17,119-134); L.Pont, Procesiôn del Espiritu Santo segun Antonio Comellas y Cluet, Pbro.: VerVid (1950) 41-72. 16 Contra haereses 4.20; MG 10,32. 17 V. supra, n.411. 18 Cav., 542; D (ed. 32) 3328. l.2 c.2 a.2. principium quo. th.39 n.441-443 341 totam sanctitatem et gratiam, ut oppositam fallaci spiritui mundi. Eodem fere modo explicari possunt paucissimi illi textus Patrum qui orti videntur ex distinctione inter Verbum et Sapientiam in libris sapientialibus, qui tamen nullo modo, cum sint singulares, contradicere possunt doctrinae expresse ab ipsis traditae de Verbo unico Dei. Thesis 39. Principium quo proximum in divinis proces­ sionibus est intellectio et volitio. S.Th., q.41 a.5; Toledo, in q.41 a.5; Suakez, I.i c.5-8; 1.6 c.s; Ruiz de Montoya, d.100; Muncunill, 1007-1021; Galtier, 243-256. 443. Nexus. Probatum est ex fontibus theologicis pro­ cessiones in divinis esse per intellectum et voluntatem; ideo intellectus et voluntas excludi nequeunt a ratione principii for­ malis. Verum ob difficultates insurgentes quaerunt ulterius theologi an simpliciter haberi debeant intellectio et amor di­ vinus ut principium quo seu virtus productiva proprie dicta, aut quomodo concipi debeat haec notio, cum divinis aptatur. Notiones. Ut iam notavimus, distinguitur in productione principium quod et principium quo. Principium quod est suppo­ situm aut subsistens, vere et simpliciter producens terminum; includitur proinde in eius notione quidquid requiritur ad hoc ut vere et simpliciter ab illo procedat terminus productus. Prin­ cipium quo, seu formale, productionis in universum dicitur illud quod in agente explicat exsistentiam et naturam talis pro­ ductionis, sed per modum principii, non actionis, «id quo agens agit» (q.41 a.5 ad i). Subdividitur in principium quo remotum et proximum. Re­ motum aut radicale est natura producentis, maxime in pro­ ductione naturali, nam natura est ipsa essentia ut principium productionis. Proximum est virtus aut quasi virtus productiva, ut sunt facultates in productione actuum vitalium, intellec­ tus ex.gr. est ratio immediata cur homo intelligat. In creatis virtus productiva seu principium quo proximum est pars aut quasi-pars, sive substantialis, sive accidentalis, suppositi agentis. Et quidem animadvertendum est in creatis principium quo non ita vocari quod sit mere quo, ita ut non vere producat termi­ num; imo ideo dicitur agere principium quod, quia vere et im­ mediate agit principium quo (ut patet in intellectione), quod ideo vere est principium quod agit, utique ut pars suppositi, non ut quid per se stans; ideoque suppositum ut tale et ut contradistinctum a natura est tantum principium attributionis h 1 Suppositum creatum est quid unum, sed agit per partes vere et realiter distinctas; ideoque, licet facultates nullo modo considerari debeant ut entia per se stantia, tamen vere et simpliciter intellectio non procedit nisi ab intellectu, et amor non nisi a voluntate (suppo­ sita reali distinctione facultatum). 342 l.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 444. Status quaestionis. Quaeritur ergo a theologis, ex­ ceptis paucis, ut Aureolo, Gregorio Ariminensi et forte recentioribus quibusdam 2, qui nolunt hanc principiorum di­ stinctionem in divinis considerari, quodnam sit principium quo in processionibus Sanctissimae Trinitatis. Et quidem om­ nes admittunt principium quo remotum esse ipsam naturam divinam; cum processiones fundentur in eius infinitate. Sed difficilior est quaestio de principio quo proximo. Nam ex una parte assignandum videtur ut principium quo proxi­ mum aliquid pertinens ad naturam, cum intellectio et volitio nequeant a ratione principii formalis excludi, et in universum virtus productiva sit pars aut complementum naturae. Verum ex alia parte non omnes personae habent virtutem producen­ di, ideoque potentiae generativa et spirativa sunt notionales, et in universum principium productionis distinguitur realiter a termino producto; inde principium quo saltem proximum vi­ detur ponendum in aliquo relativo seu notionali, nam essentia­ lia sunt omnibus personis communia. Ad rem dijudicandam, opus est in memoriam revocare essentiale discri­ men iam initio statutum inter productiones divinas et creatas. Nempe, in creatis producitur natura termini, imo ideo producitur terminus quia pro­ ducitur eius natura; atque adeo in productione substantiali generativa di­ citur communicari natura, quia producitur nova natura, realiter distincta a natura principii producentis, etsi specifice eadem. At in processionibus divinis producitur terminus, sed non eius natura, quae eadem est divinitas principii producentis, sed communicatur plene ac perfectissime per identi­ tatem. Inde exsurgere videtur radicale discrimen statuendum in ratione principii quo, cum divinis productionibus applicatur, sc. excludendas esse ab eius conceptu omnes illas notas, quae revera fundantur in peculiari munere quod ei competit ad producendam naturam termini producti, ut in thesis probatione statuemus. Notandum praeterea est, ex tractatu de Deo uno, in Deo dari formaliter intellectionem et volitionem per modum actus secundi, non per modum potentiae seu facultatis. 445. Sententiae. Durandus 3, ut vidimus, excludit in­ tellectum et voluntatem a ratione principii quo divinarum pro­ cessionum easque docet esse a natura; ponit tamen relationes ut principium quo immediatum; fundamentum eius est omni­ moda separatio inter ordinem essentialem et notionalem. Sco2 Referuntur Aureolus, t d.7 q.i a.2, et Gregorius Ariminensis, i d.7 q.2 a.2 (SuÂ1.6 c.5 n.1-3). Billot, th.27 ad 1 p.532, ait non proprie poni in divinis distinctionem inter principium quod et principium quo; quod quidem verum esset, si principium quo ne­ cessario deberet esse facultas realiter a substantia distincta; at vero ab hoc praescindi potest ratio principii quo; quae conveniens est ad multa de divinis processionibus exponenda, ut communiter theologi praestant. 3 In i d.6 q.2; v. Philippe, l.c., 247-256. Qua vero consequentia id statuat Durandus, supposito principio generali, processiones oriri ex fecunditate naturae divinae ut talis, non satis patet. rez, l.2 c.2 λ.2. principium quo. th.39 ν.444·445 343 tribuit quidem processiones divinas intellectui et volunta­ ti, at non formaE intellectioni et volitioni, communi tribus per­ sonis, sed operationibus notionalibus concomitanter cum illis se habentibus, dictioni et spirationi, quas tribuit inteUectui Patris et voluntati Patris et Filii. Dubium tamen manet an dictionem et spirationem ponat meram operationem notionalem, an principium quo processionis Verbi et Spiritus Sancti. Plures sunt theologi, antiquiores et recentiores, qui aiunt duas personas produci per intellectum et voluntatem notionalem, ut principium quo proximum, quos diversis modis distinguunt ab essentialibus; formula frequens est intellectum notionalem esse intellectum prout est in Patre, ac voluntatem prout est amor mutuus Patris et Filii5. S.Bonaventura 6, cuius sententiam ex­ planant Wirceburgenses 7, naturam statuit principium quo remotissimum, intellectum et voluntatem principium quo re­ motum, et relationes personarum producentium principium quo proximum processionis in divinis; addit tamen Kilber principium quo communicationis, etiam proximum, esse quid essentiale, ipsam nempe intellectionem et voEtionem commu­ nem. Omnes hae sententiae fundantur in distinctione quae vide­ tur statuenda inter principium et terminum productionis, et in eo quod potentia generandi et spirandi sunt notionales. Communior tamen sententia tenet principium quo proxi­ mum, seu virtutem productivam, non minus ac remotum, esse quid essentiale, intellectionem et volitionem, cum processiones habeantur in divinis ob fecunditatem quam importat earum inhnitudo. Requiritur vero, veluti conditio, relatio personae producentis, quia intellectio et volitio non possunt quasi suam virtutem exercere, nisi in persona non producta, aut saltem non producta per illam rationem formalem; nam propter in­ finitatem termini producti, virtus productiva in utraque linea una productione quasi exhauritur; inde explicatur cur solus Pater producat per intellectum, et Pater et Filius tantum per voluntatem. Hanc sententiam tenent S.Thomas (q.41 a.5), cum docet potentiam generandi in recto significare essentiam, et in obliquo relationem, thomistae communiter, Toledo et SuÀrez cum maxima parte theologorum Societatis lesu. Nec re dissentire videntur plures ex his qui afferunt ut principium quo intellectum et voluntatem notionalem; neque fortasse Scotus ei opponitur si sc. dictionem et spirationem mere ut ope­ rationes, non ut principia, ponit. tus 4 4 5 6 7 In i d.2 q.7; d.27 q.i et 2; v. SuArez, l.i c.6. V. Collor.3 n.448. In i d.7 q.i (ed.Quaracchi 1,134-138). O.c., 368-370. 344 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. 446. Valor theologicus. I Thesis est probabilior. Probatur thesis. Cum iam contra Durandum ostensum sit intellectionem et volitionem pertinere ad principium for­ male processionum in divinis, sufficit nunc in universum pro­ bare rationem principii quo non posse reponi in notionalibus, sed poni debere in essentialibus. 1. Nequit principium quo reponi in relativo, sed debet esse quid absolutum. Nam in omni productione illud est princi­ pium quo in quo productum assimilatur producenti, maxime in productione substantiali, cum qua maxime comparandae sunt divinae processiones; unde generans est formaliter potens ad generandum per id quod communicatur. Atqui in divinis productum assimilatur producenti in natura, quae communi­ catur ut intellectiva et volitiva, non in relationibus, quae sunt diversae rationis et incommunicabiles. Ideo relatio, ut relatio, non potest esse principium formale productionis. Ergo prin­ cipium quo est in divinis quid essentiale, nempe ipsum prin­ cipium formale communicationis, quod nullo modo a princi­ pio formali productionis distingui potest (q.41 a.5). Relatio vero utpote suppositalitas repugnat rationi principii quo pro­ ductionis, nam «forma individualis constituit personam gene­ rantem, non est autem quo generans generat, alioquin So­ crates generaret Socratem» (ibid.) 8. 2. Virtus productiva, etiam non operans, est complemen­ tum naturae. Atqui natura divina habet in omnibus personis omnia complementa sibi debita; secus non esset inter illas perfecta aequalitas. Ergo virtus productiva est essentialis, non notionalis. 447. 3. Ex propria quidditate principii quo in divinis. Ideo in creatis principium quo vere agit et producit terminum quia natura eius producitur; ideoque principium quo vere et realiter distingui debet a termino producto. Atqui in divinis non producitur natura termini sed productio est formaliter communicatio naturae termino relativo. Ergo nulla est ratio cur princi­ pium quo distinguatur a termino producto. Imo contrarium necesse est (ad 1); nam quo perfectior est productio minor est distinctio inter terminum et principium, quae in divinis non est nisi distinctio relativae oppositionis. Potentia ergo vel principium quo «non univoce dicitur de creata et de divina, quia nostra est ad effectum non consubstantialem, divina ad Filium eiusdem prorsus substantiae cum Patre» 9. In divinis ergo principium quo concipi debet mere ut ratio formalis sub qua producitur terminus et illi communicatur natura divina, seu mere ut quo, nullo modo ut producens ut quod. In creatis e contra non potest esse ratio formalis productionis, nisi ut producens ut quod naturam novam eius­ dem rationis ac natura producentis. 8 Cf. Toledo, l.c., praenotanda ante primam conclusionem. 9 Toledo, l.c., 4.* conclusio; SuArez, 1.6 c.5 n.4.8. l.2 c.2 a.2. principium quo. th.39 n.446-448 345 Ergo in divinis Pater intelligendo producit Verbum; Pater et Filius amando producunt Spiritum Sanctum. Quo excluditur duplex operatio mere concomitans inducta ab Scoto in utraque linea sc. intelligere et dicere, amare et spirare, ut in sequentibus notatur. Haec sententia proposita est in Concilio Florentino a Ioanne de Montenigro theologo latinorum: «Dixi Filium ex Patre et ex substantia Patris generari, ita tamen ut Pater sit generans, principium autem quo ipsa per­ sona generat est id quod solum communicatur» ,0. 448. Corollaria. 1. Non est ergo formaliter idem principium quo e potentia generandi aut spirandi, cum principium quo sit essentiale, et potentia generandi aut spirandi sit notionalis. Tamen quod in recto significatur in potentia generandi est essentiale, principium quo; connotatur autem in obli­ quo relatio personae producentis (ad 3). 2. Relatio igitur duplex munus habet in divinis processionibus: et est conditio requisita ex parte principii quo, et est constitutivum principii quod. Accurate vero distingui debet, ut notat Toledo 11, inter principium quo processionis, et illud quo principium quod constituitur in ratione talis; illud est essentiale, hoc vero relatio tribuens formaliter principio distinctionem necessariam a termino producto. 3. intelligere et velle notionale, de quo plures theologi loquuntur 10 1213 11 , non aliud potest significare nisi ipsum intelligere et velle essentiale, quod est unicum intelligere et velle, addita relatione paternitatis et spirationis (aut paternitatis et filiationis) ut conditione requisita non ad intelligendum vel amandum, sed ad producendum; sc. notionale non afficit ipsum intelligere aut velle, nam id quo Pater formaliter cognoscit est ipsa intellectio tribus personis communis, et id quo Pater et Filius se amant est amor communis etiam Spiritui Sancto; sed tantum quid se tenens ex parte conditionis requi­ sitae ad generandum et spirandum. Ideoque in hoc complexu, sicut in locu­ tione intellectio Patris, vel prout est in Patre, aut amor mutuus Patris et Filii, vel amor prout est in Patre et Filio, non iam significatur mere principium quo productionis, sed principium simul cum conditione requisita ,3. Hoc sensu intelligi videtur ab aliquibus auctoribus qui huic sententiae adhaerent, sicque revera non differunt a doctrina in thesi proposita. 4. Ex hac doctrina de principio quo intelligitur sensus plenus locutio­ nis «Filius est de substantia Patris» (D 54 69 369), quia essentialia sunt principium formale notionalium; ea locutione Patres et Concilia praecipue significare voluerunt consubstantialitatem divinarum personarum ex pro­ 10 In Concilio Florentino, 2 mart. 1439. Alius textus ita refert verba Ioannis: «Est ergo substantia Patris principium per quod generat, et res quae datur et communicatur Filio per generationem, et quam Filius accipit sibi communicatam... Essentia haec absolute sumpta, vis generandi, est principium per quod Pater generat» (Msi 31,754.762; G.Hoffmann, Acta latina Conc. Florent.: Conc. Florent. Doc. Script., 6,142; I.Gill, Quae supersunt Acta Graec., Conc. Florent.; ibid. 5.268. 11 L.c., 3.* conclusio. 12 Haec locutio iam ab Henrico Ganoavensi (Quodl.6) adhibita est et saepius postea a theologis, nec tamen semper uno sensu, de quo v. Suarez, l.i c.7. Et quidem haec locutio «amor notionalis· confundi nequit, ut supra advertimus, cum illo modo loquendi, quo Amor notionaliter dicitur, ob penuriam vocabulorum, ad designandum terminum productum per amorem. Ad rem nostram opus est non ita loqui, ac si amor essentialis et notionalis essent quid diversum in ordine amoris (D'Alès, 195-196.208); id admitti nequit (cf. Suàrez, l.c., n.4-8); notionale in divinis est quid relationem formaliter dicens (aut supponens in Ingenito). 13 An hic modus loquendi sit proprius iure dubitaveris (Suarez, l.c., n.9). Possumus quidem intellectum prout est in Patre considerare; sed etiam essentiam; et tamen nemo loquitur de essentia notionali. Unus igitur sensus quo intellectus notionalis adhiberi potest est ad significandum intellectum diverso modo (sicut essentiam) haberi in divinis personis, in prima sine origine, in aliis per originem; ac similiter amor notionalis (Suàrez, l.c., n.10-12); verum id nihil conferre videtur ad quaestionem de principio quo enodandam, nisi ad modum conditionis requisitae. De modo loquendi S.Thomae v.i q.37 a.i ad 4. 346 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cessionibus, ac veram rationem generationis Verbi, nam generatum est de substantia generantis 1415 . 5. De termino formali divinarum processionum idem proportionaliter dici debet ac de principio, esse nempe ipsam intellectionem et amorem essentialem, connotata ut conditione relatione personae productae. 449. Obiectiones. 1. Principium productionis in universum distin­ guitur a termino producto. Ergo etiam principium quo. Retorqueo in principio quo remoto, quod adversarii agnoscunt naturam communem. Dist. igitur antec. Principium quod, conc. antec.; principium quo, subdist.: in productione qua producitur natura termini producti, conc.; in productione divina qua natura termini non producitur, sed tantum com­ municatur per identitatem, nego. 2. Si virtus productiva est quid essentiale, cum non omnes personae possint producere, virtus est in illis impedita. Atqui id est absurdum, nam impedimentum est quid ab extrinseco proveniens aut praeter naturam, quod in divinis cadere non potest. Ergo nequit admitti haec sententia. Dist. mai. Virtus productiva in personis quae non producunt est impedita proprie seu privative, ac si careret requisito sive ipsi principio sive personae debito, nego mai.; improprie seu negative, quatenus non habet in omnibus personis conditionem necessariam ad productionem, et quidem ex intrin­ seca exigentia naturae divinae quae hoc praecise postulat, trans, mai. Contradist. min. et rationem additam. Impedimentum proprie dictum est quid ab extrinseco proveniens aut praeter naturam, conc. min.; impedimentum mere negativum modo explicato, nego min., nam cum sit quid quod exigit natura divina est maxime naturale et pertinens ad infinitam perfectionem ipsarum personarum productarum ,s. 450. 3. Ubi distinctio fundatur in productione, illud formaliter et immediate producit quod formaliter et immediate distinguit; quia habetur principium distinctionis quatenus habetur principium productionis imo et principium quod est distinctum propter principium quo. Atqui sola relatio personae producentis formaliter et immediate distinguit in divinis. Ergo sola relatio formaliter et immediate producit, seu est principium formale processionis I6. Est aequivocatio in verbo formaliter, quod potest significare quod est ratio formalis et propria distinctionis et verum principium quod producit, et principium formale productionis. Igitur dist. mai. Si formaliter producit signi­ ficat proprie et vere producit, conc. mai., nam quod vere et proprie producit est principium quod; si vero formaliter producit significat principium for­ male productionis, nego in divinis id formaliter producere quod formaliter distinguit. Et retorqueo in principio remoto productionis. Rationem additam primam dist. Principium quod distinctionis habetur quatenus adest princi­ pium quod productionis, conc.; principium quo, subdist. : in creatis, conc.; in divinis, iterum dist.; ut ratio formalis productionis, conc.; ut vere produ­ cens, nego. Secundam rationem dist. Principium quod est distinctum imme­ diate et formaliter propter principium quo, nego, nam distinctum est propter relationem; radicaliter, conc. Unde dist. cons. Relatio seu potius persona constituta formaliter per relationem vere et proprie producit, conc.; relatio est principium formale productionis, nego. Cum terminus producendus sit relativus, principium producens est etiam relativum, fecundatum absoluto quod communicatur. 14 Galtier, 255. 15 SuArez, Lc., n.9. Paulo aliter E.Sauras, La infecundidad dei Verbo y del Espiritu Santo: RevEspT 4 (1944) 59-92. 16 Ita WlRCEBURGENSES, 369. l.2 c.2 a.2. ratio generationis, th.40 n.448-451 347 4. S.Ambrosius dicit: «Generatio paternae proprietatis est, non poten­ tiae» 17. Ergo videtur innuere proprietatem seu relationem paternitatis esse principium quo generationis. 5. Ambrosius non attingit hanc quaestionem; sed mere opponit genera­ tionem ad intra potentiae producendi ad extra, contra arianos. Cetera quae a Wirceburgensibus 18 ex Patribus adducuntur manifeste non sunt ad rem. Thesis 40. Ratio cur processio Verbi est generatio, non autem processio Spiritus Sancti, ex principio formali, intellectu et voluntate, utriusque processionis desumi debet. S.Th., q.27 a.2.4; Suarez, I.ii c.5.6; Ruiz Pesch, 578-588. de Montoya, d.5-7; Muncunill, 1034-1043; 451. Nexus. Declarato principio formali divinarum pro­ cessionum, possumus utcumque ingredi quaestionem de dis­ crimine inter utramque processionem, nempe cur processio secundae personae sit generatio, non autem processio tertiae personae. Ex eo nempe principio formali ut tali, seu ex pro­ pria intellectus et voluntatis tendentia, qua procedunt Filius et Spiritus Sanctus in divina natura, sumi posse videtur soli­ dior quaedam explicatio huius discriminis. Difficultas quaestionis. Constat fide, ut vidimus, Ver­ bum esse genitum, non autem Spiritum Sanctum. Sed semper difficillima visa est ratio huius diversitatis; adeo ut aliqui Pa­ tres hanc inquisitionem fere prohibere videantur. Ita S.Atha­ nasius: «Quomodo enim [dicunt macedoniani ] si ex Patre est, non dicitur et generari et Filius esse, sed simpliciter Spiritus Sanctus? Haec turpissimi homines cavillantur, qui curiosius profunda Dei scrutari conantur, quae nemo novit nisi Spiritus Dei, quem ipsi calumniantur»1 ; et S.Augustinus: «Quid autem inter nasci et procedere intersit, de illa excellentissima natura loquens, explicare quis potest?... distinguere inter illam gene­ rationem et hanc processionem nescio, non valeo, non sufficio» 2. Verum cum haec dicunt contra haereticos, qui obscuritate mys­ terii innixi illud admittere nolebant, piam et humilem ipsius intelligentiam non respuunt, ut ipse S. Augustinus: «Certe, cum inconcusse crediderint... agant orando et quaerendo et bene vivendo ut intelligant, id est, ut quantum videri potest, videa­ tur mente quod tenetur fide. Quis hoc prohibeat, imo vero ad hoc quis non hortetur?» 3. 17 De fide ad Gratianum I.4 c.8 n.81 : ML 16,658. 1« L.c. 1 Epistola t ad Serapionem 15: MG 26,566. 2 Contra Maximinum 1.2 c. 14: ML 42,770. De Trinitate I.15 c.27 n.49: ML 42,1096. V. alios Patres apud Ruiz, d.5. 348 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Ratio autem difficultatis obvia est. Cum enim generatio sit, ut vidimus, «origo viventis a vivente a principio coniuncto in similitudinem naturae», difficile est explicare cur non omnia elementa huius definitionis conveniant utrique proces­ sioni. In utraque enim terminus est de substantia producentis per communicationem unius numero naturae; est ergo a prin­ cipio perfectissime coniuncto. Videtur etiam primo aspectu utraque esse in similitudinem naturae, nam vi processionis com­ municatur in utraque processione natura divina. 452. Solutiones reiciendae. Plures huic problemati solutiones ab aliquibus theologis, aut etiam a Patribus, per modum tentaminis indicatae sunt, quae admitti nequeunt, ut cum principiis theologicis parum consonae. Quod Spiritus Sanctus non dicatur Filius quia procedit a duobus, quia sic duae personae producentes dicerentur pater et mater, quod aliquando protulit S.Augustinus (R 1840), nihil ad rem conferre videtur; quia Pater et Filius sunt unum simplex principium per unam indivisam virtutem, non duo principia per virtutes partiales, ut pater et mater. Nec declaratur bene quaestio proposita, cum dicitur tertia persona minus similis Patri quam secunda, quia accipit naturam infecundam, Filius vero fecundam, unde sequatur processionem Verbi esse perfecte assimilativam, non autem processionem Spiritus Sancti; quam sententiam versat Richardus a S.Victore 4 et alii. Nam similitudo in divinis, ut docet recte S.Tho­ mas (q.42 a.4 ad 2.3), attenditur secundum essentialia tantum, non secun­ dum notionalia. Imo, etiamsi concederetur maior similitudo inter Patrem et Filium quam inter Patrem et Spiritum Sanctum, ob potentiam spirandi, haec similitudo esset prorsus impertinens ad rationem generationis; simi­ litudo enim quae in hac considerari debet est similitudo in natura; nec quae­ ritur an terminus sit magis vel minus similis, sed an similitudo in natura sit necne ex ratione formali productionis5. Tandem quod processio Filii sit naturalis et non voluntaria, et processio Spiritus Sancti sit voluntaria et non naturalis, quod tenent cum aliis Scotus et Durandus 6, falsum est, quia utraque naturalis est et voluntaria, etsi neutra libera; et tandem explicandum est cur prima processio peculia­ riter sit naturalis, ita ut sit generatio. Etiam plures scholastici, quia a tempore S.Thomae discrimen utriusque processionis explicant ex principio formali, fundamentis tamen revera diversis, quae rem potius obscurare videntur, innituntur. Sic qui confugiunt ad rationem imaginis ut declarent generationem Verbi, ut Vâzquez7, quae ambigua est, nisi simpliciter ad rationem S.Thomae reducatur. Quod cum aliquibus thomistis addunt Suârez et Arriaga 8 de intellec* De Trinitate 1.6 c.ti n.iSss: ML 196,975.982-985. Ita fere Alexander Halensis, Summa i q.61 m.3 a.2; S.Bonaventura, In 1 d.31 a.i q.2 (ed.Quaracchi 1,541-543). 5 Ideo quae in favorem huius sententiae versat Pesch, 586 non videntur rem conficere. 6 Scotus, In 1 d.10 q.i, nisi eius dictum declaretur ad modum S.Thomae (ut forte fieri potest, Ruiz, d.6 s.4 n.7); ex eius discipulis, v. Frassen, d.t a.2 q.4; Henno, De Trinitate, q.6. De Durando, v. th.39 nota 3. De Alexandro Halensi, q.43 m.i; q.45 m.7, v. Ruiz, d.6 s.4; A.Pompel L'atto generation divino seconda S.Alberto Magno e (e scuole francescane e dominicane: MiscFranc 52 (1952) 58-91 ; La dottrina trinitaria di S.Alberto Magno (Pa­ dova 1953). r In r p. d.t 13 c.7; Torres, q.27 a.2 4.* p.; cf. Suârez, I.11 c.6 n.9-14. Verum est ratio­ nem Imaginis adduci a pluribus Doctoribus (cf. Ruiz, d.6 s.2-4, qui eos explicat ad modum S.Thomae, v. infra n.454). 8 Suârez, Lu c.5 n.16 ; c.6 n.t4; Arriaca, De Deo trino d.47 n.8. Ceterum apud Suârez haec ratio non est nisi confirmatio rationis S.Thomae, quam exponit. l.2 c.2 a.2. ratio generationis, th.40 n.451-453 349 tione veluti specifica differentia essentiae metaphysicae divinitatis, admitti non solet, quidquid est an revera aliquid conferat ad rationem generationis. Ratio autem perfectae assimilationis in esse personali in processione Verbi adducta a Wirceburgensibus 9: aut communicatio naturae adhuc fecundae via voluntatis, proposita a Viva 10, eadem est ac reiecta explicatio Richardi. 453. Solutio S.Thomae. Putamus ergo simpliciter stan­ dum esse solutioni S.Thomae, quam cum nobilioribus thomistis exponunt et declarant Suârez, Ruiz de Montoya 11 et plu­ res alii. Eam ut declaremus thesim ita proponimus: Λ. Processio Verbi est generatio, quia cum sit per INTELLECTUM INFINITUM, HABETUR IN EA FORMALITER UT TALI INTENTIO ASSIMILANDI IN NATURA TERMINUM PRODUCTUM PRIN­ CIPIO PRODUCENTI. B. Processio Spiritus Sancti non est generatio, quia CUM SIT PER VOLUNTATEM, NON HABETUR IN EA FORMALITER UT TALI ILLA INTENTIO. Praenotanda ad probationem, a) In generationibus creatis com­ municatio naturae in terminum productum habetur praecise in quantum producitur nova natura eiusdem rationis ac natura principii producentis: id autem fit per specialem actionem immanentem et per potentiam ad hoc destinatam a natura ex intentione propagandae speciei. Ex his verificatur notio generationis in productione novi individui, quae est unicus modus quo na­ turaliter in creatis communicatur natura viventis in viventem. Nam talis productio non potest non intendere similitudinem in natura, et per se est processio tendens sub ratione formali similitudinis12. At vero in divinis natura termini non producitur, sed tantum communi­ catur, et quidem non immediate sub ratione naturae, sed sub ratione intel­ lectionis et volitionis. Neque communicatio naturae in divinis intendere pot­ est, ut patet, conservationem speciei, neque habetur per potentiam desti­ natam unice ad hoc a natura. b) Operationes immanentes, quibus communicatur natura in divinis, sunt ordinis intentionalis, intellectio et volitio, quae habent rationem forma­ lem diversam, neque ut tales, ut sunt in genere in ordine intentionali, intendunt communicare naturam. Ergo in divinis nondum potest dici ge­ neratio processio aliqua, eo quod perfectissime communicatur per eam natura divina; nam etsi ceterae conditiones adsint in illa infinite perfectius quam in generatione creata, nondum intelligitur an sit revera in similitudinem naturae vi processionis. Ergo ad rationem generationis asserendam aut negandam divinis proces­ sionibus, opus est recurrere ad modum proprium intellectionis et volitionis perfectissimae, praecise et formaliter ut tales sunt, ut optime notat S.Tho­ mas (q.27 a.4 ad 1) 13. Nempe quaerendum est, an in alterutra ex rationi­ bus formalibus sub quibus procedunt divinae personae adsit intentio assimilandi terminum productum principio producenti. Id ergo asserimus de productione per intellectum infinitum, negamus de productione per voluntatem. ’ O.c., 374;3So. 10 De Trinitate q.4. V. de his Muncunill, 1035-1037. 11 Suârez, I.ii c.5.6; Ruiz, d.7. 12 Ideoque non videntur ad amussim dicta quae affert Pesch, 585 init. 12 Suârez, I.ii c.5 n.ir-13: Ruiz, d.7 s.3. 350 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 454. Probatur thesis. Haec explicatio, secundum prin­ cipium generale, ideo processionem Filii esse generationem quia procedit ut Verbum, fundamentum habet sine dubio in plu­ ribus dictis Patrum, qui notam intellectualem generationis Verbi multis tradunt, ut vidimus. Imo hoc elementum in theo­ riis antenicaenorum evidenter adest, ac retinendum est; idque innuit dictum S.Augustini «eo Filius quo Verbum», quod probavit Pius VI (D 1597). Prima pars. Supponimus ex dictis th. 37 Verbum per pro­ cessionem recipere formaliter cognitionem Patris et primario cognitionem quam Pater habet de se ipso; unde Pater est simul principium producens et obiectum primario cognitum, et hoc per se et essentialiter, seu ex intentione processionis14. lam ita pro­ cedit argumentum: Intellectus producit terminum sub ratione formali simili­ tudinis, seu intendit producere similitudinem, utique intentionalem, perfectissimam quam possit, obiecti primario cogni­ ti; ideo terminus productus per intellectum, verbum, est for­ malis similitudo rei intellectae. Ergo Pater in divinis intelligendo se per intellectum infinite perfectum, producit termi­ num, Verbum divinum, intendendo praecise similitudinem intentionalem sui perfectissimam, seu infinite perfectam in ra­ tione similitudinis, utique intentionalis. Atqui similitudo infi­ nite perfecta in ratione similitudinis, etiam intentionalis, est talis similitudo quae non sit mere intentionalis, sed etiam na­ turalis. Ergo Pater intelligendo se producit terminum similem in natura sibimetipsi, intendendo vi processionis similitudinem in natura. Ergo Pater intelligendo generat Verbum (q.27 a.2). Min. subsumpta prob. i.° Intellectio ex genere suo tendit ad assimilandum, ad habendam nempe similitudinem rei in­ tellectae; ideoque ex suo conceptu postulat similitudinem per­ fectissimam, si est perfectissima. Quod autem frequenter fiat per solam similitudinem intentionalem, accidit aut ex imper­ fectione rei intellectae, aut ex imperfectione intelligentis; cum vero tam obiectum intelligibile quam subiectum intelligens est perfectissimum, perficitur per naturalem et perfectam similitu­ dinem 15. Similitudo enim mere intentionalis non est nisi quod­ dam substitutum rei cognitae, quam intellectus vellet intra se habere. Ideo in Deo seu Verbo divino repraesentatio intel­ lectualis est ipsum esse substantiale Dei (q.27 a.i ad 2; a.2; a.4 init.; cf. q.34 a.i). 14 Id omnino notandum videtur ad vim rationis S.Thomae bene perspiciendam. 15 Suârez, I.ii c.5 n.15. l.2 c.2 a.2. ratio generationis , th.40 ν.454·456 351 ° 2. Ipsa ratio repraesentationis intellectualis perfectissimae naturae divinae id exigit; nam divina natura non potest per­ fecte intentionaliter repraesentari intellectualiter, nisi per ipsam naturam divinam (a.2 ad 2) 16. Inde ratio imaginis declarare potest generationem Verbi (q.35 a.2). 455. Secunda pars. E contra voluntas in productione amoris non intendit immediate et formaliter producere simi­ litudinem obiecti dilecti, sed potius impulsum amantis in ama­ tum. Ideo terminus productus formaliter et immediate per voluntatem, sive amor ipse, sive terminus recipiens formaliter vi processionis amorem, non est similitudo rei amatae, sed im­ pulsus amantis in amatum. Ergo utcumque terminus produc­ tus per amorem in divinis sit Deus, ac proinde tam perfecte similis Patri in natura quam Verbum, tamen ratio similitudi­ nis non se habet de formali ad rationem sub qua procedit Spiritus Sanctus. Ergo eius productio non potest dici in simi­ litudinem naturae, neque est generatio (q.27 a.4). 456. Objectiones17. 1. Ideo generatio in creatis est generatio, quia tendit formaliter in communicationem naturae. Atqui etiam processio Spiri­ tus Sancti tendit formaliter in communicationem naturae. Ergo est gene­ ratio. Conc. mai., sed haec tendentia adest in generatione creata quia produ­ citur natura per potentiam intendentem propagationem speciei, ut explica­ tum est. Nego min. ex probatis. Inst. Ubicumque communicatur natura per se et non per accidens, licet non producatur, adest intentio similitudinis in natura, nam habetur intentio communicandi naturam. Atqui id adest in processione Spiritus Sancti. Ergo etiam haec tendit in similitudinem naturae. Dist. mai. Si natura communicatur immediate in ratione naturae, conc. mai.; si communicatur sub ratione operationis intentionalis, subdist. : si haec tendit in similitudinem naturae, conc.; secus, nego. Quare, quod in divinis communicatio intellectionis et amoris necessario sit communicatio natu­ rae, est ratio cur terminus productus sit Deus, ideoque simillimus in natura; sed non est ratio afficiens ipsam formalem rationem tendentiae, quae, ex dictis, attendi debet ad rationem generationis asserendam. 2. Intentio similitudinis in natura in processione per intellectum adest quia terminus est infinitae perfectionis. Atqui etiam in processione per vo­ luntatem terminus est infinitae perfectionis, ac proinde similis in natura. Ergo etiam in processione per voluntatem habetur intentio similitudinis in natura. Nego mai., nam ratio exposita est quia tendentia productionis per intel­ lectum ex se ipsa exigit similitudinem perfectissimam, et quidem in natura; quod non habetur in processione per voluntatem, quae est per modum impulsus. ■ * Muncunill, 1036. 17 Bene potat SuArez, l.it c.5 n.Q, obiectiones istas quae ab auctoribus proponuntur contra expositionem S.Thomae, non tam eam impugnare, quam ipsum dogma, ideoque ab omnibus esse solvendas. 352 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 457· 3· Spiritus Sanctus vi processionis est Deus. Ergo vi processionis est similis in natura Patri et Filio. Ergo est genitus. Dist. mai. Spiritus Sanctus est Deus vi processionis, quae procedat sub ratione formali similitudinis, nego niai.; sub ratione impulsus, conc. mai.; eodemque modo distingui potest primum cons. Simili modo in universum terminus generatus est ens vi processionis, et tamen generatio non dicitur procedere sub ratione entis. 4. Etiam amor procedit sub ratione formali similitudinis. Nam si quid producitur per voluntatem et amorem, producitur ad assimilandum aman­ tem cum amato. Ratio ipsa data ab obiciente continet solutionem; nam similitudo quae attendi debet in ratione generationis est similitudo termini producti cum producente, non maior quaedam similitudo, quae non adsit, inter amantem et amatum. Praeterea haec similitudo non est terminus immediatus, sed mediatus amoris; ac falsum est in creatis non produci ipsum amorem, et in divinis non produci terminum cui communicatur ipse amor sub ten­ dentia propria, nempe impulsus (a.4 ad 2). Inst. Amor est unio amantis cum amato. Atqui perfectissima unio est unitas, ac proinde in divinis perfectissima similitudo in natura ipsius ter­ mini producti cum principio producente. Ergo etiam processio per volun­ tatem in divinis tendit sub ratione formali similitudinis. Dist. mai. Amor est unio affectus amantis cum amato, praesupponens, si perfectissimus est, similitudinem perfectissimam amantis cum amato, conc. mai.; amor est formaliter unio ipsius amoris cum amantibus, nego mai., vel subdist. : amor cum perfectissimus est, est unio seu unitas ipsius amoris cum amantibus producta sub ratione unionis sui cum amantibus et simi­ litudinis in natura cum eis, nego; id enim non afficit tendentiam formalem processionis sub tali via, ut afficit similitudo in natura tendentiam ipsam processionis per intellectum; amor divinus, praecise tantum ut divinus, est unum quid in natura cum amantibus, conc. 458. 5. Ratio adducta pro generatione per intellectum tota funda­ tur in similitudine cum tendentia productionis verbi creati. Atqui haec non videtur aptari posse Verbi divini productioni. Nam verbum producitur in creatis ut similitudo ad intelligendum. Atqui Verbum divinum non produ­ citur ad intelligendum, ut dictum est. Etsi Verbum divinum non producitur ad intelligendum, ei communi­ catur natura divina sub ratione formali intellectionis, quae est semper simili­ tudo rei intellectae, sive producta sit, sive non producta. Iure ergo aptari potest divinis comparatio cum verbo creato. 6. Terminus productus tandem est relatio filiationis, nam essentialia non producuntur. Atqui relationes paternitatis et filiationis sunt quasispecifice diversae. Ergo terminus productus nequit dici genitus, quia prin­ cipium generans et terminus genitus debent esse eiusdem speciei. Trans, mai., nam proprie loquendo terminus productus est Filius l8. Conc. min. Nego cons., nam similitudo quae attenditur in ratione generatio­ nis est similitudo in natura; et aliunde relationes paternitatis et filiationis de formali pertinent ad rationem principii generantis et termini geniti. 18 Cf. c.4 de constitutivo divinarum personarum. i..2 <:.2 a.3. actus notionales, n.457-460 353 ARTICULUS III De originibus seu actibus notionalibus 459. Probavimus factum, dari in divinis processiones im­ manentes, ac praeterea quaestiones attigimus de principiis et terminis earum; nihil ergo remanet nisi ut ipsas productio­ nes velut in fieri consideremus. Quod breviter praestabimus, ut complementum huius capitis, declarata utcumque ipsarum quidditate; quae enim connexiones adsunt inter origines et relationes ac personas, in sequentibus tradentur 1. Quoniam dantur in divinis productiones, necessario debet concipi dari exercitium producendi, quod «non potest desig­ nari, ut dicit S.Thomas (q.41 a.i), nisi per aliquos actus». Ipsae ergo formales productiones et quasi exercitium potentiae productivae vocantur origines, quia per illas habent originem personae procedentes, et actus notionales, quia concipiun­ tur per modum viae aut actualis productionis, et non sunt com­ munes tribus personis, sed eas notificant et nobis ut distinctas ostendunt. Iam, est doctrina communis dari in divinis quatuor origi­ nes, duas in singulis processionibus: generatio activa et gene­ ratio passiva (nativitas), spiratio activa et spiratio passiva (pro­ cessio); et quidem realiter inter se distinctas; spirationem ta­ men activam non distingui realiter a generatione activa et pas­ siva, ut de relationibus utriusque processionis exponetur 12. 460. Ut haec doctrina declaretur, attingi debet breviter quaestio a scholasticis discussa an in divinis processionibus detur actio 34 . Huic quaestioni indubie affirmative respondendum est, si nomine actio­ nis intel ligatur tantum exercitium activitatis «. Verum, ut perpetuo in Theo­ logia fit, cum notiones a rebus creatis ad divina transferuntur, perpoliri debent, atque ab illis excludi quidquid quoquomodo imperfectionem im­ portet. Ideo quaestio huc tandem devolvitur: an conceptus metaphysicus actionis, prout nomine actionis significatur «ultima formalis determinatio potentiae activae ad producendum terminum, et termini ut ab illa potentia producatur», possit omnino praescindi ab illis imperfectionibus quibuscum in creata causalitate commixtus est. 1 S.Th.. q.40 a.2.4: q.4i a.i; Suârez, l.t c.8; 1.6 c.1.2: 1.7 c.6.7; Ruiz de Montova d.83-85; Muncunill, 1022-X023.1044-1048. 2 Muncunill, 1046. 3 Diversas sententias theologorum diversis modis videbis propositas ab auctoribus: quod oriri videtur, aut ex diverso conceptu metaphysico actionis, aut ex diverso sensu quo nomen ipsum actionis accipitur. Praestat ergo nomen actionis praecise definire, et quod verisimilius videatur proponere. 4 Ita clare omnes theologi. Nec verum est Suârez et Molinam processiones divinas concipere per modum simplicis «emanationis intelligibilis» ac negare eas rationem «operationis immanentis sortiri·, ut dicunt Salmanticenses, d.2 dub.i n.t27 et alii («les minores qui se font remarquer par eux·, ut ait Penido, Le rôle de l'analogie... 266 n.3). Utitur quidem Suâ­ rez, ut S.Thomas et alii, nomine «emanationis» ; at processionem divinam vocat «emanationem realem», ac dicit in ea haberi «realem influxum» (1.6 c.2 n.8). Tcologia II 12 354 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Et quidem, etiam sublata utcumque dependentia et causalitate proprie dicta, manere videtur in conceptu actionis, prout definita est, connotatio indifferentiae cuiusdam in potentia activa, quae per actionem utpote ultimam determinationem tollitur. Iam huiusmodi indifferentia in nullo signo ra­ tionis tribui posse videtur principio producendi ad intra seu immanenter in divinis, nempe potentiae generandi et spirandi. Nam quidquid divinum est est actus purus substantialis 5; ideo potentia generandi et spirandi, etiam ut talis seu in ordine activitatis, debet concipi ut per semetipsam actuata, non per aliquod aliud elementum, etiam sola ratione ratiocinata distinctum, seu notionem potentiae productivae ad intra continere impraescindibiliter quidquid perfectionis connotant actus primus et secundus, sublatis imperfec­ tionibus. Datur igitur in divinis exercitium activitatis, datur influxus activus et actualis principii producentis in terminum productum, sed non distinctus, ne ratione quidem ratiocinata, ab ipsis principiis producentibus. In divinis sc. non sunt subiecta, ratione quadam priora, quae operantur; sed sunt ope­ rationes subsistentes, seu subiecta operantia formaliter ut talia 6. Cum vero ratio formalis in divinis processionibus sit intellectio et volitio, hae divinae activitates, sicut sunt principium quo processionum, ita sunt quae loco actionis dantur per modum rationis formalis ipsius actualis pro­ ductionis. Id enim quod loco actionis datur in divinis distingui non debet a principio quo, ut accidit in creatis; nam in divinis non fluit ab hoc princi­ pio. Ideo influxus activus identificari debet cum principio producente; nec potest concipi quasi modus in termino seu passo receptus ut est actio in creatis 7. Influxus vero passivus, seu origo passiva, eadem ratione identificatur cum persona producta. Tamen secundum nostrum modum imperfectum concipiendi et signi­ ficandi divina, intelligimus origines velut actiones, in quantum, ut dictum est, habetur in divinis exercitium activitatis et realis influxus producentis in productum. 461. Id manifeste docet S.Thomas (q.41 a. 1 ad 2), cum ait in conceptu actionis, sublato motu, non remanere nisi relationes producentis et producti, quae, ut videbimus, constituunt formaliter personas divinas, seu principia producentia et terminos procedentes. Actus igitur notionales sunt formaliter ipsae relationes paternitatis et filiationis, spirationis activae et passivae, con­ ceptae quidem per modum viae, quae includunt secundum rationem originis intellectionem et volitionem per modum formalitatis sub qua sunt productiones in divinis8. Praeterea exercitum activitatis, utique intellectivae et volitivae, eius est formaliter, qui vere et proprie producit. Atqui in divinis vere et proprie, producunt personae. Ergo origines activae debent cum iis identificari etiam formaliter. His satisfieri videtur fundamento quo aliqui theologi intellectionem et volitionem vocant actiones vel quasi-actiones in divinis processionibus 9. Cum vero actio sit actus secundus potentiae revera agentis, si admittitur in divinis, minus congrue distinguitur formaliter ab actu notionali. 5 «Actus perfectus per essentiam et per se talis, et ideo non manat seu fluit ab aliquo» (Suârez, 1.7 c.6 n.5); ideoque nulla est ratio obiectiva ut eo modo concipiatur. 6 Suârez, l.c. Cf. c.3 de relationibus. 7 Suârez, 1.6 c.2 n.7.8. 8 P.Vanier, Théologie trinitaire chez St.Thomas d’Aquin. Evolution du concept d'action notionelle (Paris 1953); L.Roy, Une nouvelle étude de la théologie trinitaire de saint Thomas d'Aquin: ScEccl 6 (1954) 163-167; F.Ruallo, Une source probable de la théologie trinitaire de Saint Thomas: RechScRel h.3 (1955) 104-128. Ita etiam Suârez, l.c.; Molina, In 1 p. q.27 a.3 d.4; Ruiz, d.83 s.2-4. etc. 9 Ita Muncunill, 1024SS cum Ioanne a S Thoma, d.2 a.5; Salmanticensibus, d.z dub.i et aliis. l.2 c.2 λ.3. actus notionales, n.460-462 355 Cum autem actus notionales sint subsistentes, patet in divinis realiter distingui in singulis processionibus origines activas et passivas; ideo quatuor numerantur mutuo inter se distinctae. Spiratio vero activa non distinguitur realiter a generatione activa et passiva, cum non detur oppositio relativa originis inter generationem et spirationem '°. 462. Dices: i. Actio in universum est determinatio virtutis activae. Atqui in divinis virtus activa est intellectio et volitio. Ergo actio in iis poni debet. Dist. mai. Actio est determinatio virtutis activae vere et proprie produ­ centis, ut in creatis accidit, conc. mai.; si virtus activa mere est ratio formalis productionis, seu principium mere ut quo, quod in divinis tenet, nego mai. 11 Contradist. min. Nego cons. Nam ideo quod in divinis principium quo est mere quo et nullo modo quod producit, ideo actus secundus est quasi determi­ natio principii quod, nempe actus notionalis. 2. Productio Verbi seu dictio est operatio intellectus. Atqui operatio intellectus est intelligere. Ergo dictio seu generatio in recto dicit intellectio­ nem, quae proinde est veluti actio. Dist. mai. Productio Verbi est operatio intellectus ut principii quo sensu explicatio, conc. mai.; ut principii quod, nego mai. Dist. quoque min. Operatio naturalis seu essentialis intellectus est intelligere, conc. min.; operatio notio­ nalis est formaliter intelligere, nego min. Haec quidem non est inconnexa cum intelligere, ut volebat Scotus 10 12; sed est vere et formaliter distincta 11 ab illo, est exercitium paternitatis 13 ideoque formaliter notionalis; Pater sc. intelligendo producit Verbum ut terminum infinitae fecunditatis in hac linea. Idem de spiratione dici debet. N.B. luvabit huic de originibus expositioni animadvertere discrimen quod adest inter potentiam activam ad intra et potentiam ad extra, prout explicata est in tractatu De Deo uno. Potentia enim activa ad extra etiam non actuata (nempe de facto non producens), apprime convenit cum notione actus puri, nec perfectior est si actuatur quam si non actuatur; nam eius actus secundus ei extrinsecus est, nempe positio effectus; cum ergo actuatur, immutata manet, etiam ratione nostra. E contra potentia producendi ad intra, cum immanens sit, terminum intra se recipere debet; ideoque nisi concipiatur ut actuata, non potest concipi ut actus purus. Ergo non nisi modo nostro imperfecto attingendi divina, ut dictum est, possumus origines activas a principiis producentibus distinguere; implicite enim iam actus pri­ mus continet actum secundum. 10 Haec est doctrina omnium thelogorum; cf. Ruiz, d.84 s.4.5. Hac in re maximum est discrimen inter origines divinas et creatas, quae veram actionem important, cum passione identificatam; cf. c.3 a.i. 11 Cf. supra, n.443ss. 12 In 1 d.2 q.7; v. supra n.445; Suârez, I.i c.6 n.z.ioss. lure impugnari videtur haec Scoti sententia; at non ideo transferri debet operatio notionalis, ut est dictio, in operationem essentialem, ut est intelligere, quae importatur in illa tantum in obliquo. 13 Cf. Sauras, La infecundidad..., l.c., 63. 356 l.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I CAPUT III De divinis relationibus 463. Quanti momenti sit in theologia trinitaria locus de divinis relationibus, satis iam patet ex frequentibus significa­ tionibus quae in superiore tractatione necessario occurrerunt. Neque enim theologica inquisitio mysterii, neque solutio diffi­ cultatum ultra progredi possunt, nisi relationis mentio fiat. Id iam Sancti Patres tam graeci quam latini explicite professi sunt. Ad «callidissimam arianorum machinationem» destruen­ dam, ut ait S.Augustinus, opus est hanc arcem solide struere .* Tribus articulis caput hoc distinguimus: primo, praelibatis praecipuis notionibus de hac re, auctoritate et ratione theolo­ gica realitatem relationum in divinis firmabimus; altero quae­ nam inter relationes et essentiam divinam distinctio admitti debeat inquiremus; tertio tandem ulteriores quaestiones de quidditate relationis divinae breviter discutiemus. ARTICULUS Exsistentia I relationum in divinis Thesis 41. Dantur in divinis relationes reales originis ad intra. S.Til, q.28 a.i; Suârez, 1.5 c.1.2; Ruiz de Montoya, d.9.10; Franzelin, th.21.22; Muncunill, 1072-1089; Pesch, 590-595; Galtier, 264-271. 464. Nexus. Satis evidens est nexus huius thesis cum superioribus de divinis processionibus. Nequit enim origo seu productio concipi, quin conceptu formaliter relativo intelligatur, et quin concipiantur relationes inter producens et pro­ ductum. Sponte igitur oritur quaestio an conceptus isti relativi realitatem in divinis importent, quae nomine relationis signi­ ficatur. Notiones. Subtilioribus de relatione inquisitionibus ad tertium articulum amandatis, notiones hic tradimus quae in stadio dogmatico potiores videntur. Ea apud omnes praedicata relativa dicuntur, quae de sub­ lectis praedicantur in ordine ad aliud, seu quae non possunt de subiectis dici, nisi habita ratione alterius; ita pater alicuius est pater, simile alicui est simile. Unde relativa in concreto ab 1 Ruiz, d.9 s.3 n.i. i..2c.3a.1. relationes divinae, th.41 ν.463·465 357 Aristotele definita sunt: «quorum esse est ad aliud se habe­ re» 2, ad aliud sc. a subiecto relato, nam quod se habet ad aliud est subiectum, non proprie (in creatis) ipsa relatio. Inde effa­ tum: «relativa (ut talia) sunt simul cognitione», quae est pro­ prietas a Patribus etiam ut maxime essentialis relativorum significata. Relatio igitur in abstracto est forma vel quasiforma quae relativa ut talia constituit, et definiri solet: Ordo vel respectus unius ad aliud. In denominatione vel concreto relativo distinguuntur sub­ iectum, terminus et ratio fundandi. Subiectum est id quod re­ fertur; terminus id ad quod subiectum refertur; ratio fun­ dandi ratio obiectiva propter quam subiectum se habet et concipitur in ordine ad terminum. Relatio est mutua, cum sub ipsa ratione fundandi terminus dicitur etiam, sive eodem nomine, sive diverso, in ordine ad subiectum, ut relationes patris et filii, similitudinis, maioritatis et minoritatis. Non mu­ tua, cum relationi subiecti ad terminum non respondet, sub ipsa ratione fundandi, respectus termini ad subiectum. 465. Distinguitur in relatione esse in et esse ad. Relatio enim concipitur ut forma inhaerens subiecto; hoc enim quod est alterum quodammodo respicere subiecto advenit; ideoque relationis entitas est veluti inhaerere subiecto, estque quasi genus illius, ac vocari solet esse in. Proprius vero conceptus quasi differentiatis relationis est quoddam respicere terminum, vel ad aliud se habere, ac vocatur esse ad. Ut patet, esse in et esse ad non sunt duae res distinctae, sed tantum duae rationes unius eiusdemque entitatis relativae. Licet autem secundum modum nostrum concipiendi relatio semper significetur ut inhaerens subiecto, bene tamen conci­ pitur ut inhaerentia sit mere logica; nullo enim modo (ut unum notemus) importatur in conceptu entis relativi ut per aliquid superadditum referatur ad aliud, sed fieri potest ut per semetipsum dicat hanc relationem, ut creatura per totam suam entitatem ad Deum refertur. Quod attinet esse ad rela­ tionis, notandum est ipsum, utpote ens, praescindi non posse a ratione transcendental! entitatis; idque animadverti debet in effato: «Relatio secundum esse ad dicit tantum respectum» (nempe secundum quod pro explicita significatur nomine rela­ tionis); secundum aliud effatum: «dictio exclusiva non tollit concomitantia» 3. 2 Categoriae c.5 (ed.Didot p.9). 3 V. a.3. 358 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. 1 466. Dari in creatis relationes reales, seu independentes a mentis consideratione, ex Philosophia notum est4. Etenim a parte rei, ac non ex mentis nostrae consideratione, res sunt similes inter se, effectus originem habet ex causa ac ab ilia pendet; relatio igitur similitudinis et originis reales sunt. Re­ latio autem realis implicat necessario ex suo conceptu termi­ num esse realiter distinctum a subiecto, cum relatio sit ordo unius ad aliud, quae necessitas vocatur oppositio relativa. At quoniam diversae sunt sententiae circa realitatem quam importat relatio, id tantum notamus quod nostram quaestio­ nem maxime attinet. Relationis realitas non necessario exigit eius entitatem, ut formam, esse realiter distinctam ab omni ente absoluto, ad modum quo bonitas divina, quod est exemplum a S.Thoma 5 positum, realis est, licet re non distinguatur ab eius essentia; secus non possent dari relationes in divinis. Ut relatio sit simpliciter realis, requiritur certo ut sit reale subiectum ac realis ratio fundandi. Ceterae vero conditiones quae a pluribus auctoribus exiguntur ad realitatem relationum, ut quod terminus sit etiam realiter exsistens, quod subiectum et terminus sint in eodem ordine entium, quod relationes sint mutuae, plane locum habent in relationibus divinis, quidquid est an et quomodo necessariae sint in relationibus inter res creatas 6. 467. Relatio rationis ea dicitur quam mens fingit non sine aliquo fundamento, licet diversas ob causas nequeat dici sim­ pliciter realis. Intellectui enim nostro, qui res melius cognoscit alias aliis conferendo, commodum est, sicut distinctiones, etiam relationes rationis efformare. Verum relatio rationis fundare nequit, ut patet, distinctionem inter subiectum et terminum, 4 Ideo iure inter praecipuos nominalium errores notatur eorum doctrina de relationibus; dato enim quod relatio non distinguatur realiter ab omni ente absoluto, male infertur eam non esse quid reale. Verum praeterea quidam ex illis ulterius progressi videntur ac viam parasse subiectivismo recentiorum. De his vide P.Vignaux, Nominalisme: DTC ii,746-747; Enciclopedia Espasa, Relaciôn. Relativisme 1.50.447-450-512-515; P.Doncoeur, Le nomi­ nalisme de Guillaume d'Ockham. La théorie de la relation.· RevNéoscolPhil 23 (1921) 6ss; A.Pelzer, Les 51 articles de Guillaume d'Ockham censurés d Avignon: RevistEccl (1922) 240-270; N.Abbagnano, Guglielmo d’Ockham (Lanciano 1931); E.Hochstetter, Studien zur Metaphysik und Erkenntnislehre Wilhems von Ockham (Berlin 1927); Ph.Boehner, The realistic Conceptualism of William of Ockham, Traditio (New York 1944) 465-480; The Tractatus de successivis attributed to W.Ockham (N.Y. 1944). ac plures articulos in Francis­ cans Studies 1946, 1951 : G.Mohan, The quaestio de relatione attributed to W.Ockham: Franc Stud 2 (1951) 273-303; M.de Gandillac, Le mouvement doctrinal du IX* au XIV* siècle, apud Fliche-Martin, Histoire de (’Eglise 13 (Paris 1951) 4i?ss; R.Guelluy, Philosophie et Théologie de Guillaume d’Ockham (Louvain 1947); L.Baudry, Guillaume d’Ockham: Etudes de Philosophie Médiévale 39 (Paris 1949); G.Martin, 1st Ockhams Relationstheorie Nominalismus?: FranzStud 32 (1950) 31-495 «Licet relatio non addat supra essentiam aliquam rem, sed solum rationem, tamen relatio est aliqua res sicut etiam bonitas est aliqua res in Deo, licet non differat ab essentia nisi ratione, et similiter de sapientia» (De pot. q.8 a.2 ad 3.) 6 Pesch, 590.592; Marxuach, Compendium Ontologiae (Barcinone 1927) 131* Espasa, l.c., 447- l.2 c.3 a.1. relationes divinae, th.41 n.466-468 359 nec eos praestare effectus formales, quos praestat relatio rea­ lis. Quaestio esse potest an quaedam relationes inter reales aut rationis computari debeant7. Similis est relationi rationis, atque ita simpliciter a pluribus dicta, quam alii accuratius forte vocant relationem secundum dici 8; sunt enim quaedam entitates aut denominationes quas mens videt esse quid absolutum ab omni respectu liberum, quod tamen vix potest exprimere nisi sub forma relativi, ut deno­ minatio creatoris, et scientiae et voluntatis in Deo. Non ergo admittimus dari in Deo relationem realem ad res creatas. Ne­ que realis est, ut patet, relatio quam mens fingere potest inter attributa divina inter se simplicissime identificata. Asserimus ergo dari in divinis relationes reales originis ad intra, nempe inter personas divinas; ita ut subiectum, terminus ratio fundandi et quidquid aliud requiritur ad realitatem re­ lationis, detur intra ordinem divinum independenter a mentis consideratione. Sunt autem relationes quae implicantur in pro­ cessionibus aut originibus hucusque consideratis. Omnes catholici cum admittant realitatem processionum in divinis, consequenter relationes divinas tenent; et quidem eas esse simpliciter reales. Bene animadvertendum est conceptum relationis valde ana­ logice dici de relatione in divinis et in creatis. Ut enim decla­ rabitur et probabitur in sequentibus (praesertim n.503), rela­ tiones divinae sunt subsistentes, quia non habent subiectum absolutum de quo praedicentur, sed sunt esse ad subsistens. In creatis pater est ens absolutum quod refertur ad filium, et re­ latio paternitatis est id quo refertur; at in divinis non est ab­ soluta entitas Patris quae refertur, cum communis sit Patri et Filio, sed tantum ipsa relatio, ita ut Pater et paternitas non differant proprie formaliter, nisi tantum in modo significandi. 468. Adversarii. Gulielmus Parisiensis refertur ut qui realitatem relationum in divinis negaverit 9; verum ille potius videtur tantum praeludere sententiae, quae in universum tenet relationes etiam reales non dicere realitatem secundum esse ad. Nominales quoque, licet in Philosophia realitatem rela­ tionis negent, eiusque formalitatem in mentis consideratione 7 Sensu plurium Doctorum relatio dicitur esse rationis, non realis, ex eo solo quod in subiecto relato nullam ponat veluti inclinationem in terminum (cf. S.Thomam, q.28 a 1), licet non desit fundamentum reale ad praedicatum relativum; attamen alias videntur intelligeré realem esse omnem relationem cuius fundamentum sit reale (De pot. q.7 a.9); v. Krempel, La doctrine de la relation chez St.Thomas (Paris 1952). 8 Suârez, Metaphys. d.47 s.3 n.6-9; cf. S.Thomas, De pot. q.7 a.ii. 9 De Trinitate c.g; cf. Dionysius Carthusianus, In 1 d.26 q.2; Ruiz, d.9 s.i n.3; I.Kramp, Des Wilhelms von Auvergne «Magisterium divinale»; Greg 1 (1920) 538-584: 2 (1921) 42-78* 174-187; A.Masnovo, Da Guglielmo d’Auvernia a S. Tomaso d'Aquino (Milan 1930-1933). 360 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I ponant, secundum formulam «duas res esse similes in albedine est me videre duo alba», tamen in Theologia realitatem rela­ tionum divinarum admittere videntur, ut Ockham 10. Doctrina Ecclesiae. Concilium Florentinum axioma dog­ maticum proponit «in divinis omnia sunt unum, ubi non ob­ viat relationis oppositio» (D 703). Toledanum XI multis id versat. «In relativis personarum nominibus Pater ad Filium, Filius ad Patrem, Spiritus Sanctus ad utrosque refertur». «In relatione enim personarum numerus cernitur... in hoc solo numerum insinuant quod ad invicem sunt». «Relatio quippe ipsa... personas separare vetat» (D 278 280 281). His manifeste traditur dari in divinis relationes vere ac proprie tales, et quidem simpliciter reales; nam realis est distinctio personarum, quae in sola oppositione relativa fundari dicitur. Valor theologicus. Etsi thesis non est de fide definita, neque expresse tradita sub his verbis, forte ob specialem dif­ ficultatem quam conceptus et realitas relationis habet, tamen est saltem theologice certa, seu certissima secundum fidem, ita ut erroneum prorsus esset id in dubium vocare; nam ut dicit S.Thomas: «sententiam fidei sequentes oportet dicere in di­ vinis relationes reales esse» (De pot. q.8 a.i). Ita omnes scho­ lastici. 469. Probatur ex sacra Scriptura. Nomina quibus re­ velatae sunt personae Sanctissimae Trinitatis sunt relativa et relationem significant, nam «Pater dicitur a paternitate et Filius a filiatione; si igitur paternitas et filiatio [relationes quibus Pater et Filius inter se referuntur] non sunt in Deo realiter, sequitur quod Deus non sit realiter Pater aut Filius, sed se­ cundum rationem intelligentiae tantum, quod est haeresis sabelliana» (q.28 a.i sed contra). b) In divinis sunt productiones reales, quibus oriuntur personae Filii et Spiritus Sancti. Atqui inter producens et productum datur relatio realis mutua, saltem si utrumque sit in eodem ordine entium et adsint ceterae conditiones requi­ sitae ad relationem realem, quae in divinis non desunt, cum principium et terminus productionis sint Deus (S.Th., l.c. et ad 3)· 470. Probatur ex Patribus saec.IV et V tam graecis quam latinis, ut notarunt theologi Concilii Florentini (D 703 n.2). a) Docent enim Patres saepissime et maxima ponderatio10 V.V1GNAUX, l.c., 777-778: Ruiz, l.c., n.4-5 ac inter opera relata in nota 4 praesertim Boehner, Martin et textum editum a Mohan. l.2 C.3 A.I. RELATIONES DIVINAE. TH.41 N.468-470 361 ne doctrinam de relationibus divinis esse necessariam ad decla­ randum et defendendum mysterium contra obiectiones eunomianorum et callidissimam machinationem arianorum. b) Quia enim personae divinae terminis relativis significantur, et na­ tura termini relativi, ut talis, est ut solam habitudinem mutuam dicat, seu quia Pater, Filius et Spiritus non secundum substan­ tiam, nec ad se, sed ad aliquid dicuntur; c) imo et relativa sunt simul cognitione, ita ut altero relativorum significato, alterum concipias necesse est; d) ideo servatur unitas et omnimoda con­ substantialitas et inseparabilitas etiam mentalis in Trinitate H. Aliqua dicta in specimen proponimus. S.Basilius: «Sed qui Patrem intellexit et eum in se ipso intellexit, et Filium ani­ mi perceptione simul est complexus. Qui autem percepit Filium a Filio Spiritum non separavit, sed consequenter quidem se­ cundum ordinem, coniuncte vero secundum naturam, trium simul permixtam in se ipso fidem expressit...» (R 915). S.Gre­ gorius Naziancenus: «Nec essentiae nomen est Pater, o viri acutissimi, nec actionis; sed relationem eam indicat quam Pater erga Filium habet, vel Filius erga Patrem» (R 990). «Non enim Deo quidquam deest. Verum manifestationis, ut ita di­ cam, mutuaeque eorum relationis differentia, diversa quoque iis nomina procreavit» (R 996). S.Cyrillus Alexandrinus: «Relativa nomina se mutuo significant utroque alterius cogni­ tionem gignente... Pater enim relativum nomen est, similiter Filius» (R 2085). S.Hilarius: «Confitendo Patrem confessa est Filium... Nec non unum sunt qui invicem sunt. Invicem autem sunt, cum unus ex uno est» (R 867). S.Augustinus saepissime: «His enim appellationibus [Patris, Filii et Spiritus Sancti ] hoc significatur quo ad se invicem referuntur, non ipsa substantia qua unum sunt» (R 1459). «Inter multa quae ariani adversus catholicam fidem solent disputare, hoc sibi maxime callidissimum machi­ namentum proponere videntur, cum dicunt: Quidquid de Deo dicitur vel intelligitur, non secundum accidens, sed secundum substantiam dicitur... In Deo autem nihil quidem secundum accidens dicitur..., nec tamen omne quod dicitur secundum substantiam dicitur. Dicitur enim ad aliquid... quod tamen relativum non est accidens» (R 1659 1660). «Credamus... Tri­ nitatem relatarum ad invicem personarum et unitatem aequalis essentiae» (R 1672)11 *. Inde effata prodierunt: «relatio multiplicat 11 V. plures textus Patrum apud Ruiz, d.9 s.2-5. Ariani reiciunt relationes in divinis; v. R. Arnou, Arius et la doctrne des relations divines: Gregor 14 (1933) 269-272. 11 · J.MorAn, Las relaciones divinas segùn S.Agustin: Augustinus 4 (1959) 353-372. 362 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Trinitatem» (Boetius) 12; «in divinis omnia sunt unum ubi non obviat relationis oppositio»13. 471. Ratio theologica declarat haec Patrum dicta. Per­ sonae divinae non possunt distingui perfectionibus absolutis; nam infinitas consistit in cumulo omnium perfectionum, quibus ens simpliciter melius fit. Aliunde multiplicatio pure nume­ rics in Deo locum habere non potest, cum limitationem in natura supponat, atque infinitum sit unicum in sua linea. Pos­ sunt autem distingui proprietatibus relativis; nam esse relationis ut talis non dicit, secundum quod novum affert, modificatio­ nem simpliciter intrinsecam, sed tantum respectum ad aliud. Ergo necessario dantur in divinis relationes reales quibus per­ sonae divinae distinguuntur, cum relatio realis exigit realem distinctionem inter subiectum et terminum 14. 472. Obiectionibus diluendis sequentes quaestiones instituuntur. Duas nunc breviter proponimus. 1. Relatio est quid accidentaliter adveniens subiecto et debilissimae entitatis. Ergo nequit formaliter poni in Deo ente perfectissimo. Dist. antec. Relatio mere et simpliciter praedicamentalis, conc. antec.; relatio nequit ex suo conceptu esse subsistens, ut sunt divinae relationes, ut declarabitur, nego antec. 2. Relationes Patris et Filii in divinis consequuntur operationem in­ tellectus. Sed relationes quae consequuntur operationem intellectus sunt relationes rationis. Ergo praecipuae saltem relationes divinae non sunt reales. Dist. mai. Relationes Patris et Filii consequuntur operationem intellectus per veram productionem realem Verbi, conc. mai. : exsurgunt sola conside­ ratione intellectus, nego mai. Contradist. min. Relationes quas fingit intel­ lectus in rebus sunt relationes rationis, conc. min.; relationes quae resultant ex productione verbi etiam in creatis sunt solius rationis, nego min. (ad 4). Thesis 42. Relationes divinae quatuor numerantur; e quibus tres sunt realiter entitative inter se distinctae. S.Th., q.28 a.3,4; SvArez, 1.5 c.4-7; Ruiz Muncunill, 1092-1101.1119-1126. de Montoya, d.16-18; Casajoana ,53-60; 473. Nexus. Posita exsistentia relationum in divinis iure quaeritur de numero earum ac de distinctione quae inter eas intercedat, nam relatio secundum effatum Boetii «multiplicat Trinitatem». Notiones et status quaestionis. Numerus relationum in universum computandus est, ex propria natura relationis, se12 De Trinitate c.6: ML 64,1252. 13 Hoc axioma desumptum videtur ex S.Anselmo: «Nec unitas aliquam suam amittit consequentiam, ubi non obviat aliqua relationis oppositio» (De processione Spiritus Sancti c.7 : ML 158,285) : re tamen ipsa multo antiquius est, ut patet ex Boetio et Toletano XI ; imo S.Gregorius Naziancenus illud axioma praeformavit, Orationibus 20,34-41 : MG 35,1073; 36,253.441. 14 Ruiz, d.ç s.6; J.Bittremieux, L'Absolu peut-il-étre relatif? (Louvain 1922). l.2 c.3 a.1. quatuor relationes, th.42 n.470-474 363 eundum esse ad; ubicumque ergo novus respectus habeatur, nova relatio admitti debet. Ideo cum relationes divinae sint re­ lationes originis, in quibus producens et productum mutuo sed diverso modo se respiciunt, in singulis processionibus duae relationes computari debent, et quidem non solo numero di­ stinctae sed etiam rationis diversae. In duabus ergo processio­ nibus divinis quatuor relationes numerari debent, mutuo inter se distinctae et diversae: paternitas et filiatio, quibus Pater et Filius referuntur ad invicem; spiratio activa et spiratio pas­ siva, quibus Pater et Filius ut unum principium, et Spiritus Sanctus, referuntur etiam ad invicem. Ideoque relationes utrius­ que processionis inter se distinctae sunt realiter, saltem deno­ minative, ut dicitur, sc. secundum quod relationes denominant terminos de quibus praedicantur et relative eos opponunt (a.3). Ulterius vero quaeritur de distinctione reali entitativa quam habeant relationes divinae. Ut enim notat S.Thomas (a.4 sed contra), videri potest entitas formaliter relativa, quae diverso modo denominat relative Patrem et Filium, esse realiter unum quid; ut de facto, secundum probabiliorem sententiam, acci­ dit in relationibus creatis. Negamus tamen id locum habere in divinis; sed ipsas dicimus entitates formaliter relativas utrius­ que processionis esse mutuo realiter inter se distinctas, pater­ nitatem et filiationem, spirationem activam et passivam. Ta­ men spiratio activa, licet sit quarta relatio, ac diversae rationis a paternitate et filiatione, non distinguitur realiter entitative ab ipsis, sed cum illis realiter identificatur, eo modo quo natu­ ra divina identificatur cum tribus personis. Ideo dicimus tres esse relationes divinas realiter entitative inter se distinctas, pa­ ternitatem, filiationem et spirationem passivam. Doctrina in thesi proposita est communis inter theologos. 474. Adversarii. Aliqui nominales negaverunt, aut in dubium posuerunt spirationem activam esse connumerandam cum aliis relationibus, aut etiam esse relationem realem. Idem antea referuntur tenuisse Albinus Flaccus 1 et Hugo Etherianus 2. Durandus vero distinctam realiter esse spirationem activam a paternitate et filiatione posuisse videtur 3. Doctrina Ecclesiae. De numero relationum divinarum non habetur explicita declaratio in documentis magisterii eccle­ siastici. Verum quae Toletanum XI explicat ex S.Augustino et S.Fulgentio virtute continent thesim theologicam. «In re1 De Trinitate, 1.5, apud Suarez, i.5 c.4 n.2, et Ruiz, d. 16 s.i. 2 De haeresibus graecorum I.3 c.3: ML 202,342. 3 In 1 d.13 q.2; cf. Suârez, I.5 c.5 n.2; c.6 n.1-4; c.7 n.2; Ruiz, d.17 s.i n.i. 364 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I latione enim personarum numerus cernitur. Ergo in hoc solum numerum insinuant quod ad invicem sunt... est tamen unicui­ que personae manens sua proprietas» quae relativa est (D 280 281). Valor theologicus. Numerandas esse tres saltem relatio­ nes divinas paternitatem, filiationem et spirationem passivam, est theologice certum. Thesis prout proponitur est communis et certa. 475. Probatur ex sacra Scriptura, ut thesis superior. Nam Pater dicitur a paternitate et Filius a filiatione. Atqui Pater et Filius sunt realiter distincti. Ergo etiam paternitas et filiatio a quibus tales dicuntur. Idem de utraque spiratione dici debet. Probatur ex Patribus. Simili modo, quae Patres pro­ ferunt de relationibus ut proprietatibus quibus solis personae distinguuntur, manifeste tradunt eas ut distinctas, et quidem realiter entitative. De quarta vero relatione spirationis activae verum est non esse in Patribus explicitam mentionem, ut de aliis tribus, se­ cundum formulam Toletani XI: «In relativis vero personarum nominibus Pater ad Filium, Filius ad Patrem, Spiritus Sanctus ad utrosque refertur» (D 278). Verum quarta relatio deducitur clare ex his quae ipsi dicunt, relationes divinas esse mutuas: «In hoc solo numerum insinuant quod ad invicem sunt» (D 280); si ergo Spiritus Sanctus ad utrumque refertur ut ad unum principium per spirationem passivam, Pater et Filius ut unum principium spirativum referuntur ad Spiritum Sanctum per unicam relationem spirationem activam4. 476. Ratio theologica. i.° Relationes divinae sunt re­ lationes originis. Atqui in singulis productionibus dantur duae relationes oppositae producentis ad productum et producti ad producentem, quae sunt distinctae realiter, saltem denomina­ tive, et diversae rationis. Ergo in divinis dantur quatuor rela­ tiones reales. 2.0 Relationes divinae sunt subsistentes. Ergo relationes utriusque processionis, etiam entitative ut formae relativae, distingui realiter debent mutuo inter se, paternitas et filiatio, spiratio activa et spiratio passiva. 3.0 Relatio spirationis activae nova quaedam relatio est, distincta a paternitate et filiatione in ratione relationis. Nam Ruiz, d.16 8.2 plura affert ex Patribus tam graecis quam latinis. l.2 c.3 a.1. quatuor relationes, th.42 n.474-478 365 per paternitatem et filiationem ut tales opponuntur mutuo tantum Pater et Filius, ut producens et productum per gene­ rationem. Atqui Spiritus Sanctus procedit ab utroque nova et diversa processione. Ergo est in Patre et Filio nova relatio ad Spiritum Sanctum, spiratio activa, qua immediate duae prio­ res personae opponuntur relative ad tertiam. 4. ° Tamen haec nova relatio non distinguitur entitative a paternitate et filiatione. Nam «in divinis omnia sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio». Atqui relatio spirationis activae nullam dicit oppositionem relativam cum paternitate et filiatione, quia non procedit ab illis. Ergo realiter cum illis identificatur. 477. Obiectiones. 1. Relationes originis fundantur in productione vel actione; imo entitative consistunt in ipsa actione productiva. Atqui actio productiva est unica, denominans diverso modo producens et pro­ ductum. Ergo relationes divinae entitative non distinguuntur mutuo inter se. Transmissa mai., quae quoad priorem partem proprie non est vera nisi in relationibus in creatis, ut suo loco videbimus, dist. min. Productio seu origo est unica in creatis, conc. min.; in divinis, nego min., ut vidimus 5, cum origines divinae sint etiam subsistentes. 2. «Totum esse relationis est, ut dicitur, ad aliud se habere.» Ergo si spiratio activa est novus respectus realis diversus a paternitate et filiatione, debet etiam ab illis distingui realiter. Dist. antec. et sensum proloquii. Tota ratio relationis ut talis est dicere respectum subiecti ad terminum, conc. antec.; entitas ipsa relativa nullum aliud praedicatum habere potest, nego antec. Et nego cons., nam esse ad relationis, quia tale est, nihil dicit pro explicita circa quidditatem entitatis relativae, quae proinde identificari potest cum absoluto vel cum alia rela­ tione (cf. a.2). 3. Relatio, ut dici solet, non potest ulterius ad aliud referri. Ergo pa­ ternitas et filiatio nequeunt identificari cum spiratione activa. Dist. antec. Relatio pure praedicamentalis et accidentalis, trans, antec.; relatio subsistens, nego antec. 4. Si spiratio activa non distinguitur realiter a paternitate et filiatione, potius quam nova relatio realis, dici debet tantum novus aspectus ipsius paternitatis et filiationis. Nego assert, ex dictis in probatione; nam relationes reales computantur secundum esse ad; ergo ubi est nova ratio fundandi est novus respectus sim­ pliciter realis; iam vero ratio fundandi relationis spirativae diversa est a ratione fundandi paternitatis et filiationis. 478. Scholion. An identitas, similitudo et aequalitas inter per­ sonas DIVINAS SINT RELATIONES REALES. Probavimus adesse in divinis relationes originis, quae assimilantur re­ lationibus praedicamentalibus secundi generis, quae resultant ex actione et passione. Sed praeter eas dantur in creatis relationes reales primi generis, quae fundantur in natura, in quantitate et in qualitate, ut identitas, similitudo, aequalitas, etc. Quaeritur an dentur in divinis huiusmodi relationes reales. Inter divinas personas dari perfectissimam identitatem et quidem numericam in natura, itemque aequalitatem absolutam, et eminentissimo modo 3 C.2 a.3, 0.459-462. 366 I.M.DALMAÜ, DE DEO ÜNO ET TRINO. I perfectam similitudinem, est quid ad fidem pertinens, ut dictum est, ac de iis agit S.Thomas (q.12 a.i.2.4.6). Tamen est doctrina communis et certa has denominationes non importare in divinis relationes reales, sed tantum rationis, aut secundum dici6. Ratio est quia ubi denominationes identitatis, similitudinis et aequali­ tatis important relationem realem (praeterquamquod similitudo et aequa­ litas in creatis fundantur in qualitate et quantitate proprie dicta), unitas in iis perfectionibus est unitas rationis tantum, non unitas identitatis numericae; natura enim Petri et Pauli, sicut perfectio quam importat similitudo et aequalitas, distinctae numero sunt in utroque subiecto; ideoque relatio­ nes primi generis in creatis exigunt non solum distinctionem subiecti et termini sed etiam distinctionem in ipsa ratione fundandi, atque unitas huiusmodi relationis et horum relativorum est tantum rationis. At vero in divinis unitas perfectionis, tam naturalis, quam veluti quantitativae et qualitativae, est unitas identitatis numericae; deficit ergo in his denominationibus con­ ditio necessaria ad hoc ut possint dici relationes reales. Ideo dicit S.Thomas: «Aequalitas et similitudo in divinis personis non est aliqua realis relatio distincta a relationibus personalibus; sed in suo conceptu includit et relatio­ nes distinguentes personas et essentiae unitatem. Et propterea Magister dicit quod in his appellatio tantum est relativa» (q.42 a.i ad 4). ARTICULUS De II distinctione inter relationes et essentiam divinam Thesis 43. Inter essentiam divinam et relationes nulla datur distinctio realis, sed tantum virtualis, seu ra­ tionis ratiocinatae. S.Th., q.28 a.2; Suarez, I.4 c.4-8; Ruiz de Montoya d. 11-14; Casajoana, 115-128; Muncunill, 898-911; Pesch, 615-622; Galtier, 272-287. 479. Nexus. Probata exsistentia relationum in divinis sponte oritur quaestio, quaenam distinctio inter illas et essen­ tiam divinam intelligi debeat; qua in re, et simplicitatis divi­ nae, et verae distinctionis realis inter relationes ratio haberi debet. Notiones. Distinctio realis simpliciter et proprie dicta ea est quae independens prorsus est a mentis praecisivae con­ sideratione, nullamque ad eam relationem habet; ita ut qui plenam et perfectam rerum intuitionem habeat pronuntiet vere ac certo: «hoc non est illud». Dicitur actualis, quia revera datur in rerum natura. Alia est quae simpliciter datur inter rem et rem; eius signa, saltem praecipua et evidentia, sunt separabilitas mutua, et relatio quae constet esse realis inter illas res. Alia vero est modalis, quae datur inter rem eiusque 6 Cf. Suarez, 1.4 c.15; Ruiz, d.103, ubi vide diversitatem quamdam apud antiquos theo­ logos in modo rem concipiendi. t.2 c.3 a.2. distinctio ab essentia, th.43 n.478-481 367 modum physicum; haec implicat separabilitatem non mutuam; res enim stare potest sine modo, non autem modus eius sine re *. 480. Distinctio rationis fit formaliter per nostros con­ ceptus, quibus res cognoscimus, quin sit actu in re. Dicitur rationis ratiocinantis, cum non adest fundamentum proprie dictum ad illam; ut quae intelligitur inter mere synonima, ut ensem et gladium. Dicitur vero rationis ratiocinatae cum res ipsa hoc vel illo modo praebet fundamentum ad eam facien­ dam. Et quidem fundamentum remotum, aut ratio prima huius distinctionis, est quid subiectivum, imperfectus sc. et praecisivus concipiendi modus intellectus humani. Sed hoc posito, ad distinctionem rationis ratiocinatae praebet fundamentum res ipsa cognita, quae ob suam perfectionem concipi potest, aut necessario concipi debet, diversis conceptibus inadaequatis. Patet inde fundamentum ad distinctionem rationis posse esse maius vel minus. Adest distinctio rationis perfecta, cum duo conceptus de eadem re adeo diversi sunt, ut neuter per­ tineat ad definitionem vel explicationem alterius, ut quae adest inter animalitatem et rationalitatem hominis; in hoc casu di­ stinctio rationis est mutua. Cum vero alter conceptus perti­ net ad definitionem alterius, sed non viceversa, ut accidit inter definitum et partem definitionis (animal pertinet ad defini­ tionem hominis, homo autem non pertinet ad definitionem animalis), distinctio rationis est non mutua. Distinctio quae vocatur penes explicitum et implicitum, ut datur inter defi­ nitum eiusque completam definitionem, dici potest veluti media inter utrumque genus distinctionis rationis 2. Distinctioni rationis ratiocinatae non officit inclusio formalis mutua, quae secundum communiorem sententiam datur inter attributa absoluta divi­ nitatis, ratione infinitatis. Interdum etiam distinctio rationis fit non ad conceptus obiectivos proprie diversos eiusdem rei declarandos, sed ad diversas modalitates unius eiusdemque conceptus, qui ob summam rei de qua agitur perfectionem, non nisi diversis modis a nobis declarari potest; cuius casus maximi momenti dantur in theologia trinitaria 3. 481. Veluti media inter distinctionem realem et distinc­ tionem rationis aestimari solet distinctio formalis ex natura rei, quae invecta est ab Scoto eiusque schola 4. Ea est quae datur 1 Suarez, Methapys. d.7. 2 V. has notiones distincte ac dilucide propositas apud Lossada, Logica tr.2 d.i c.6 (ed.Barcinone 1883 t.2 p.65-76). 3 Plures auctores moderni vocant distinctionem rationis maiorem, quam perfectam et mutuam diximus, minorem quaecumque non est plene mutua; in priore aiunt dari praecisio­ nem obiectivam, non in altera. Locutio autem praecisio obiectiva non eo sensu ab his auctoribus sumitur quo ab scholasticis saec.XVII et XVIII de ea disputabatur. 4 De sensu distinctionis scotisticae non videtur esse plena consensio. En quaedam opera circa illam. Ex Scoto, In 1 d.2 q.7 § ult. (ed.Quaracchi 1912 t.i,279-286), qui alias saepissime ea utitur. Ex eius discipulis cf. I.Merinero, De universalibus d.i q.2 s.i; Mastrius, De Deo 368 l.M.DALMAÜ, DE DEO UNO ET TK1NO. I non inter res, sed inter formalitates alicuius rei, eamque ponit inter gradus metaphysicos eiusdem rei, ut inter animalitatem et rationalitatem hominis. Haec autem distinctio, quae dicitur etiam non identitas formalis, traditur ut antevertens omnem operationem praecisivam intellectus humani, eiusque vi sim­ pliciter falsae sunt propositiones quibus identitas utriusque formalitatis asseratur. Distinctio rationis vocari solet in genere distinctio forma­ lis, quia forma eam constituens sunt conceptus praecisivi for­ males intellectus nostri. Quae vero fundamentum habet in re, seu distinctio rationis ratiocinatae, dicitur etiam virtualis in re ipsa, in oppositione ad distinctionem realem, quae actu est in re; in quantum in re ipsa datur aequivalentia distinctionis in ordine ad verificandas propositiones oppositas de una eademque re, ut animalitas est ratio assimilandi hominem equo, et rationalitas est ratio dissimilandi hominem equo; ideo intel­ lectus noster agit de una eademque re ac si plures essent. 482. Adversarii. Distinctionem stricte et plene realem inter essentiam divinam et relationes nemo posuit qui Trini­ tatem in divinis admitteret, nam huiusmodi distinctio myste­ rium ipsum immediate destrueret. Gilbertus vero Porretanus videtur nihilominus admisisse inter naturam divinam et personalitates seu relationes quamdam distinctionem realem, ad modum quo in creatis distinguebat, et quidem realiter, ut videtur, subiectum seu individuum et subsis­ tentias quas vocabat, nempe praedicata essentialia rei. Ideo dicebat, ut fert accusatio contra eum in Concilio Rhemensi: «Divina natura non est Deus, sed forma qua Deus est; unde Pater, Filius et Spiritus Sanctus dici non debent una divinitas, sed tantum eos esse una divinitate» (D 389-391 cum n.3) 5. uno d.2 a.2; FràSSEN, Scotus Academicus, De Deo uno tr.i d.2. Cf. etiam Ioannes a S.Thoma, De Deo d.4 a.7; Lossada, Logica tr.2 d.i c.2 (ed.cit. 2,iqss); Urrâburu, Ontologia 117; De San, De Deo uno 97-100. Ex recentioribus lucubrationibus v. P.Minges, Dic distinctio forma­ lis des Duns Scotus: TheolQuart (1908) 409SS; E.Longpré, La Philosophie du B.Duns Scot (Paris 1924); B.Jansen, Beitrâge zur geschichtlichen Entwicklung der distinctio formalis: Zkath Th 53 (1929) 317-344.517-544; Scoti doctrina philosophica et theologica (Quaracchi 1930); T.Grajenski, The formai distinction of Duns Scotus (Washington 1944); J.Roig, Algunas distinciones sobre la distinciôn modal y sobre la distinciôn escotfstica · formalis ex natura rei·: EstEcl 18 (1944) 201-215; M.Oromî, Teoria de las distinciones en el sistema escotista: VerVid 5 (1947) 257-282; E. Gilson, Etre et essence (Paris 1948); M.Schmaus, Der Liber propugnatorius des Thomas Anglicus und die Lehrunterschiede zwischen Thomas von Aquin und Duns Scotus. II Th. Die Trinitarischen Lehrdifferenzen. I Bd.: BcitrGPhM 29 (Münster 1930). 5 Commentaria in Boethium de Trinitate: ML 64,128055. Cf. Vâzquez, d.120 c.1-2; De Régnon, 2,87-108; F.Vernet, Gilbert de la Portée: DTC 6,1351-1356; A.Landgraf, Untersuchungen zu den Eigenlehre Gilberts de la Portée: ZkathTh 54 (1930) 180-213; Einführung in die Geschichte der theologische Litcratur der Frühscholastik (Regensburg 1948) 79ss; A.Hayen, Le concile de Reims et l'oeuvre théologique de Gilbert de la Portée: ArchHistDoctrLittMoy Age (1935) 23-102; R.Silvain, Le texte du commentaire zur Boèce de Gilbert de la Porrée: ibid. (1946) 175-189; M.Williams, The Teaching of Gilbert Porretan on the Trinity as found in his Commentaries on Boethius: AnalGreg 56 (Roma 1951); A.Forest, Le mouvement doctrinal du IXe au * XIV siècle, apud Fliche-Martin, Histoire de ΓEglise 13 (Paris 1951) 81-85.163- i..2 c.3 a.2. distinctio ab essentia, th.43 n.481-484 369 Durandus posuit distinctionem modalem, non simpliciter rationis, neque simpliciter realem, ita ut diceret essentiam et relationes differre ut rem et modum habendi rem6. Scotus essentiam et relationes distinguit sua distinctione formali ex natura rei, quae praecedit omnem operationem in­ tellectus creati et increati; haec autem non-identitas formalis falsas proprie reddit propositiones quibus identitas inter es­ sentiam et relationes affirmetur 7. E contra eunomiani nullam, ne rationis quidem distinc­ tionem in divinis admittere volebant; ideoque Trinitatem ne­ gabant 8. Aureolus negasse videtur, saltem modo loquendi, veram virtualem distinctionem inter essentiam et relationes 9. 483. Sententia vero communis et omnino tenenda, negat quidem omnem distinctionem actualem inter essentiam divinam et relationes; sed tantum admittit veram distinctionem vir­ tualem, quam maxima pars auctorum intelligunt distinctionem rationis ratiocinatae. De distinctione quam aliqui theologi vo­ cant virtualem intrinsecam in scholio agemus. Valor theologicus. Essentiam divinam et relationes non distingui simpliciter realiter ut de fide tenetur. Distinctio modalis certo reici debet, si vere modus ponitur actu distinctus a re cuius modus dicitur. Sententia scotistica censura theolo­ gica non notatur; sed non videtur admittenda. Dari vero inter naturam et relationes divinas distinctionem rationis ratioci­ natae proprie dictam, est theologice certum, et sententia nomi­ nalium est saltem temeraria. 484. Probatur ex traditione. Sancti Patres qui con­ tra eunomianos mysterium Trinitatis defendunt, conceptis ver­ bis: a) ex una parte asserunt essentiam divinam et personas esse idem re ipsa; b) simul autem admitti debere dicunt inter illas distinctionem mente et significatione, et quidem non mere fictam, sed cum fundamento in re, quam vocamus distinctio­ nem rationis ratiocinatae. Eunomiani enim dicebant nullo modo distingui posse inter divinitatem et ingenituram, ideoque Fi­ lium genitum Deum esse posse negabant. Quibus Patres re­ spondent aliud significare nomen deitatis, aliud nomen ingeniti. S.Basilius notat confusionem magnam oriri, nisi diversis 165; M.Schmidt, Gottheit und Trinitat nach der Kommentar des Gilbert Porreta zu Boethius De Trinitate (Basel 1956). 6 In i d.33 q.r ; d.24 q.2 et 3; S.Guichardon, Le problème de la simplicité divine en Orient et en Occident au XIVe et XVe siècle (Lyon 1933). 7 In i d.2 q.7; cf. supra nota 4. Pro eadem sententia feruntur Ockham, i d.2 q.i; Marsilius de Inchem, i d.2 q.6; Biel, i d.2 a.3 et alii nominales. 8 V. c.i n.290.344, etc. 9 In i d.2. 370 I.M.DALMAU, DE DEO ΌΝΟ ET TRINO. I nominibus diversam rationem intelligamus 1011 ; et epist.38 Ad Gregarium fratrem 11 (Nyssenum), quae tota est de differentia essentiae et hypostasis, dicit haec differre «significatione et ratione». S.Gregorius Naziancenus ait: «Cum naturae animo et cogitatione distinguuntur, nomina quoque diversa accipiunt... Si seorsum unumquodque eorum Deus consideretur, mente videlicet ea quae separari nequeunt separante... Simplex Dei essentia ad animi nostri utilitatem partitionem quoque propter appellationes subire videtur»12. S.Cyrillus Alexandrinus sae­ pe id repetit: «Non est aliud natura Dei, aliud ipse Deus; simplex atque incompositus est» (R 2066 2067) 13. S.Augusti­ nus explicat saepenumero, et propter simplicitatem idem esse in Deo quod essentia est, et quod persona est; et aliquid esse quod relative dicitur, quod non dicitur secundum substantiam 14. Ideo Patres omnes arianorum difficultates reduplicatione sol­ vunt 15. 485. Quae cum declarant eos modos loquendi et praedi­ candi adhibent Patres, quos Gilbertus negabat; atque etiam admittunt praedicationem per identitatem inter essentialia et notionalia, tum in concreto, tum in abstracto, quae falsae essent, si aliqua distinctio actualis ante mentis considerationem admitti posset inter essentiam et relationes, sive stricte realis, sive modalis. S.Basilius: «Pater, Filius et Spiritus Sanctus increata natura» 16; S. Gregorius Naziancenus: «Patrem, Fi­ lium ac Spiritum Sanctum adorent unam potentiam ac divi­ nitatem» 17, unde Lateranense IV probavit formulam Petri Lom­ bardi (D 432). lure ergo haec contra Gilbertum urgebat S.Ber­ nardus in Concilio Rhemensi et in libro De consideratione 18. Haec quoque valere videntur contra distinctionem forma­ lem ex natura rei, quidquid est de vero sensu huius distinctio­ nis, si modo haec praestat falsas esse ante mentis considera­ tionem praedicationes per identitatem de diversis formalitatibus, ut «animalitas est rationalitas»; consequenter enim te­ 10 Contra Eunomium c.i n.5: MG 29,515. 11 MG 32,325-340. *2 Oratio 30, theol. 4 n.8: MG 36,114s. 13 Thesaurus assertionum de sancta Trinitate: MG 75,iss. Hanc graecorum Patrum doctri­ nam colligit Pseudo-Athanasianus Dialogus 1 de Trinitate contra anomaeos: «Aliud hyposta­ sis, aliud divinitas; non ut alia et alia res; sed quod hypostasis aliud, aliud deitas significat» (MG 28,1135.1138). 14 De Trinitate I.7 c.4.6; I.15 c.6, etc.: ML 42,933-946.1063-1064. >5 Cf. Ruiz, d.i 1 s.3. 16 Homilia 15 de fide: MG 31,681. 17 Oratio 37· theol. 5 n.33: MG 36,171; R 1008; in Pseudo-Athanasiano dial.2 de Trini­ tate dicitur: «Pater, Filius et Spiritus Sanctus ingenita sunt essentia» (MG 28,1199; cf. Rui?» d.i i s.6; d.12 s.3). i» De consideratione I.5 c.7: ML 182,792-799. l.2 c.3 a.2. distinctio ab essentia, th.43 n.484-487 371 nendum esset falsam etiam esse propositionem «paternitas est essentia divina» 19. 486. Probatur ratione theologica. A. Cum absoluta simplicitate divina incompossibilis est omnis distinctio quae supponat essentiam et relationes esse extrema actu distincta ante mentis considerationem, ut evidens est. Ergo reici debet distinctio realis inter essentiam et relationes, sive stricte realis, sive modalis. Reici quoque debet distinctio scotistica, si ea imponitur etiam intellectui divino; nam intellectus plenissime intuitivus distinguere nequit quae in re distincta non sunt 20. B. Sed de essentia et relationibus divinis vere praedican­ tur diversa et inter se opposita, ut «Filius distinguitur realiter a paternitate, non autem ab essentia». Ergo datur in divinis fundamentum ut ratio distinguat inter essentiam et relationes. Quod si inter attributa Dei absoluta datur distinctio rationis ratiocinatae, a fortiori inter essentiam et relationes poni debet. Ideo, ut dicit S.Thomas, «manifestum est quod relatio exsis­ tens in Deo idem est essentiae secundum rem, et non differt nisi secundum intelligentiae rationem, prout in relatione im­ portatur respectus ad suum oppositum, qui non importatur in nomine essentiae» (a.2). 487. Obiectiones. 1. Relatio in divinis non dicitur «secundum sub­ stantiam», ut dicit S.Augustinus (R 1659). Ergo distinguitur realiter ab essentia. Dist. antec. Relatio non dicitur a S.Augustino secundum substantiam, quia non praedicatur de substantia divina, sc. non est substantia quae refertur ad alterum ad intra, sed persona, conc. antec.; eo quod intelligat S.Doctor esse quid realiter distinctum a substantia, nego antec., ut patet ex probatione. Potest etiam relatio non dici secundum substantiam, quia «non praedicatur secundum modum substantiae, ut exsistens in eo de quo dicitur, sed ut ad alterum se habens» (ad 1). 2. S.Augustinus dicit: «Omnis res quae relative dicitur, est etiam aliquid excepto relativo»21. Ergo aliquid est in Deo, essentia, aliud a rela­ tionibus. Conc. antec. Dist. cons. Est in Deo aliquid ratione distinctum a relativo, conc. cons.; realiter distinctum, nego cons. «In Deo non est alia et alia res, sed una et eadem, quae non perfecte exprimitur relationis nomine quasi sub significatione talis nominis comprehensa» (ad 2). 3. «Esse relativi est ad aliud se habere... Si igitur relatio sit ipsa divina essentia, sequitur quod esse divinae essentiae sit ad aliud se habere. Quod repugnat perfectioni divini esse, quod est maxime absolutum et per se subsistens» (3). Dist. antec. Relatio secundum esse ad est tantum respectus, trans, vel conc. antec.; secundum esse in, nego antec., et nego cons. 22 Est in obiectione '’ Cf. Ruiz, d.ii 8.611.3. 20 Suârez. 1.4 c.4 n.17; Vâzquez, d.118; Ruiz, d.iz s.6; Wirceburgenses, 366. 21 De Trinitate I.7 c.z: ML 42,931-036; T.Chevalier, Saint Augustin et la pensée grecque. Les relations trinitaires (Fribourg 1940); La théorie augustinienne des relations trinitaires. Ana­ lyse explicative des textes: DivThom (Fr) 18 (1940) 317-384. 22 V. supra, 11.465, et infra, a.3. 372 I.M.DALMAU, DE ΠΕΟ UNO ET TKINO. I confusio verbalis in diversa significatione verbi esse, quod, ut notum est, multipliciter dicitur. Praeterea, ut dicit S.Thomas, «si in perfectione divina nihil plus contineretur quam quod significat nomen relativum, sequeretur quod esse eius esset imperfectum, utpote ad aliud se habens... Sed quia di­ vinae essentiae perfectio est maior quam quod significatione alicuius nominis comprehendi potest, non sequitur, si nomen relativum, vel quodcumque aliud nomen dictum de Deo non significat aliquid perfectum [quantum ad modum significandi ex propria ratione nominis], quod divina essentia habeat esse imperfectum; quia divina essentia comprehendit in se omnium generum perfectionem» (ad 3). 488. 4. Distinctio rationis nihil ponit distinctum in re ipsa. Ergo non sufficit ad explicandum quomodo de essentia et relationibus dicantur quae necessario videntur exigere entitates realiter distinctas, ut actu esse distinctum ab aliis, ut sunt relationes, et actu non esse distinctum, ut est essen­ tia. Ergo debet poni in divinis distinctio quaedam actualis. Conc. antec. Dist. cons. Distinctio rationis non explicat rationem intrin­ secam positivam cur haec dentur in Deo, conc. cons., et nego suppositum; distinctio rationis ratiocinatae non sufficit ad negative explicandum non im­ plicari contradictionem, si haec dentur in Deo, nego cons.; id autem est et non aliud munus distinctionis statutae inter essentiam et relationes. Neque distinctiones minores actuales, ut est modalis, aut formalis ex natura rei, explicant positive quomodo relationes realiter identificatae cum essentia distinguantur plene inter se ut suppositum ab alio supposito. 5. Nec distinctio rationis ratiocinatae admitti potest inter essentiam et relationes. Nam illa posita, poni debet in divinis compositio saltem me­ taphysics. Atqui haec etiam repugnat Deo. Nego mai., nam, ut declarabitur, distinctio rationis inter essentiam et relationes est non mutua; compositio autem metaphysica exigit extrema mutuo ratione distincta. 489. Scholion 1. De distinctione virtuali intrinseca. Distinctio rationis ratiocinatae dicitur virtualis, ut diximus, et extrinseca, quia formaliter tota distinctio est extra rem, nempe in nostris conceptibus inadaequatis rerum; res autem una aequivalet pluribus in fundanda diver­ sitate conceptuum, seu praebet fundamentum ut conceptus inadaequatos fundet, et menti appareat quasi multiplex. Peculiari modo solet vocari ab auctoribus distinctio virtualis quae datur inter essentiam et relationes divi­ nas, cum de divinis praedicantur quae in creatis exigunt distinctionem realem; quare fundamentum ad hanc distinctionem rationis est quodammo­ do maximum; licet aliunde, quia non est mutua, ab aliquibus adsimiletur distinctioni quae vocatur minor. Propterea aliqui auctores, non contenti mera distinctione rationis ratio­ cinatae inter essentiam et relationes divinas, aliam maiorem statuunt non mere extrinsecam, quam vocant virtualem intrinsecam. Ita post R.Lince 23 aliqui auctores saec.XVII et XVIII, tum inter thomistas, tum inter theolo­ gos S.I., ac recentius Casajoana 24 et Muncunill23, qui plures adnumerant pro ea sententia; eorum autem mentem expendere non vacat; verum aliquos saltem adductos excludere debemus ut Franzelin 26 et Pesch 27; 23 Metaphysica 1.2 tr.4; cf. Lossada, Logica tr.2 d.t c.4 (ed.Barc. 2,43ss). 24 De Deo trino d-5 c.2 a.3. 25 O.c., 898-911. 26 Refertur a Casajoana, Franzelin, th.21 ; verum ibi dissertis verbis probat auctor ex­ positionem Caietani, Suârez et Ruiz, p.312. 27 Pesch, n.621. refertur a Muncunill; at n.619 hanc distinctionem vocat rationis, et in eodem n.621 optime dicit: «Per intellectum divinum relatio non distinguitur ab essentia divina, sed dicitur tantum distinctio virtualis per respectum ad intellectum qui format con­ ceptus inadaequatos·. l.2 c.3 a.2. distinctio ab essentia, th.43 n.487-491 373 non enim sufficit quod eam distinctionem dicant virtualem, nisi simul, saltem aequivalenter, teneant esse intrinsecam non mere fundamentaliter. Hanc distinctionem virtualem intrinsecam definiunt eius propugnatores: «Capacitatem vel aequivalentiam distinctionis ad verificanda sine contra­ dictione praedicata ex se contradictoria», eamque dari autumant inter essen­ tiam et relationes divinas, cum de illis dicantur praedicata ex se contradic­ toria, ut sunt generare vel generari, et non generare nec generari. 490. Existimamus autem hanc distinctionem admitti non posse. a) In primis definitio distinctionis virtualis intrinsecae prout traditur reicienda videtur; nam implicare videtur verificari posse sine contradictione praedicata ex se contradictoria. Dicendum ergo esset dari in Deo capacita­ tem verificandi praedicata, quae in creatis exigunt realitates distinctas, ne in iis detur contradictio. Nam ex se in universum generare et non generare non sunt contradictoria, nisi sub eodem respectu adserantur. b) Id autem quod de divinis dicitur verum est; sed quo pacto id non repugnet non declarat solum verbum distinctionis virtualis intrinsecae, sed explicari debet, quia non datur affirmatio et negatio eiusdem de eodem sub eadem ratione formali. Ubi, ut notavimus ex Franzelin 28, his distinctio­ nibus non debet dari ratio cur id adsit in Deo, sed tantum quomodo, et quidem mere negative, non repugnet. c) Nec verum est capacitatem verificandi haec praedicata esse omnino independentem a mentis consideratione praecisiva, nam si ita esset poneretur revera distinctio quaedam actualis in Deo. Imo hoc ipso quod dicitur capa­ citas verificandi praedicata, includitur relatio ad mentis considerationem, quae de re simplicissima efformat aut efformare potest diversos conceptus diversimode definibiles. Nempe tota rei difficultas est in nostris conceptibus de divinis, seu in Deo prout respondet nostris conceptibus de natura et relatione seu persona. Ergo distinctio virtualis nunquam est intrinseca sensu ab his auctoribus intento; quare per intellectum divinum plenissime intuitivum nulla fit distinctio rationis; nec relate ad illum dici potest dari in di­ vinis distinctio virtualis. Id enim repugnare videtur ponere a parte rei distinctionem realem non actualem independentem a nostris conceptibus; nam, ut dicit Ruiz de Montoya, ante opus intellectus nihil aliud intelligi potest, «nisi rem in se ipsa habere illam perfectionem, quae pluribus con­ ceptibus intelligi potest melius quam uno...; aliud... totum est omnino fictitium» 29. 491. Dicunt tamen: 1. Admitti debet distinctio virtualis intrinseca in re trinitaria, nec sufficit distinctio rationis. Nam haec datur etiam inter attributa absoluta. Atqui haec non sufficit ut de diversis attributis absolu­ tis praedicentur ea quae de essentia et relationibus praedicantur. Ergo in his maior distinctio poni debet. Dist. min. Distinctio rationis inter attributa absoluta non sufficit ad illas praedicationes, ob necessitatem simplicitatis divinae, quae exigit re identificari ea inter quae non detur oppositio relativa, conc.; non sufficit ob in­ sufficientiam distinctionis rationis, nego vel subdist. : non sufficit ad affir­ mandum de facto dari id quod cogit nos ad propositiones illas affirmandas, conc.; non sufficit ut posito quod debeat affirmari et negari idem de eadem re, sed diverso sensu, vitetur contradictio, nego. Hoc enim est munus distinc­ tionis a nobis statutae inter essentiam et relationes, non aliud, ut notavi­ mus. Neque distinctiones minores quaecumque rationem positivam sufficien­ tem dare possunt distinctionis maioris personarum, quae cum essentia re 28 Th.20 p.297 et alibi passim. 29 D.12 s.2 n.3. 374 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I identificantur, ut etiam diximus. Praeterea, ut notum est, de attributis divi­ nis absolutis re identificatis etiam praedicantur quae in creatis exigunt distinctionem realem. 2. Antecedenter ad mentis operationem verae sunt propositiones «essen­ tia realiter est filiatio», «paternitas realiter non est filiatio», et talia a Deo cognoscuntur; ac nemo catholicus dicit exspectandam esse distinctionem rationis ad hoc ut sint verae. Ergo datur in divinis distinctio virtualis plus quam extrinseca. a) Retorqueo in quacumque distinctione rationis ratiocinatae, etiam in creatis, b) Nego suppositum, propositiones istas esse independentes, prout formulantur, a nostris conceptibus praecisivis. Deus quidem cognoscit ve­ rum esse quod nos his modis et nostris conceptibus affirmamus; sed ipse non se novit nostris conceptibus, sed intuitive 30. Omnes catholici norunt for­ mulas has non habere sensum, nisi in quantum nos res divinas cognosci­ mus nostris conceptibus praecisivis; propositiones autem huiusmodi verae sunt, non quia nos facimus distinctionem rationis, sed quia in divinis adest fundamentum ut eam faciamus. 3. Generari et non generari, et alia quae de divinis praedicantur vere sunt ex se contradictoria, si de una eademque realitate dicuntur. Ergo datur in divinis distinctio virtualis intrinseca. Dist. antec. Haec et alia similia praedicata vere sunt ex se contradicto­ ria, si de una eademque entitate tn eodem sensu revera dicuntur, conc. antec.; si vere tn diverso sensu dicuntur, nego antec. Iam in creatis, ut dictum est agendo de principio identitatis, haec praedicata dicerentur revera de eadem re in eodem sensu absoluto; in divinis autem non praedicantur sub eodem respectu, sed in diverso, absoluto et relativo. 492. Scholion 2. An natura divina sit de essentia relationum ac relationes vicissim sint de essentia naturae. Posita quidditate relationis divinae, quae in sequenti articulo ut proba­ bilior probatur, patet distinctionem rationis inter essentiam seu naturam divinam et relationes esse non mutuam; in quantum natura divina pertinet ad quidditatem relationum, relationes autem non pertinent ad quidditatem naturae. Hinc satis patere videtur quid respondendum sit quaestioni propo­ sitae. Tamen in hac re satis variant auctores, etiam hi qui nobiscum consen­ tiunt de constitutivo relationis 31; fortasse quia quaestio proposita diversos sensus habere potest. Igitur i.° Si natura vel essentia physica Dei, ut notavimus in tractatu De Deo uno 32, sumatur sensu dicto philosophico, pro statu reali divinitatis, ad modum quo essentia physica rei dicitur status realis substantialis illius, di­ cendum est ad essentiam divinam pertinere etiam relationes. Haec autem acceptio, etsi non adeo frequens, habet fundamentum in Patribus, qui non semel nomine deitatis intelligunt totam realitatem divinam 33. 30 V. Ruiz, d.2 s.7 n.6ss. 31 Naturam divinam esse de essentia relationum ac relationes de essentia naturae tenent plures thomistae; Valentia, i p. d.2 q.4 p.t; Franzelin. th.2t; Galtier, 285-287; Pesch, 632 in eam inclinat. Nec naturam esse de essentia relationum, nec relationes de essentia na­ turae, praeter eos qui tenent distinctionem non mere rationis, Molina, In 1 p. q.28 d.6; Vâzquez, d.i2i. Naturam esse de essentia relationum, relationes autem non esse de essentia naturae, Suârez, 1.4 c.sss; Bellarminus, De Christo 1.2 c.q: Ruiz, d.13 et 14; Wirceburgenses, 51-55, qui distinguunt duplicem acceptionem philosophicam et theologicam vocis naturae. Alii, ut Ioannes a S.Thoma, d.13 a.2 n.4-6.14, admittunt mutuam exclusionem naturae et relationum secundum conceptum formalem; at mutuam inclusionem secundum conceptum transcendentalem essentiae; qua de re cf. A.Maltha, De divinarum relationum exsistentia, quidditate, distinctione: Ang 17 (1940) 17-18. 32 V. supra, De Deo uno n.77. 33 Cf. Ruiz, d.14 S.5 et 6. l.2 c.3 a.3. quidditas div. relationis, n.491-493 375 ° 2. Verum si naturam sumimus sensu quem theologicum vocavimus, ut sumi solet in theologia trinitaria, conceptu praecisiva, prout significat «id quo res est aliquid in ordine entium», quod in divinis est commune tribus personis, nempe complexus omnium attributorum absolutorum, quo Deus et tres personae sunt Deus, adhuc duplici modo quaestioni propositae re­ sponderi debet, secundum duplicem sensum quem potest habere locutio esse de essentia alicuius rei. a) Si esse de essentia alicuius rei significat pertinere ad eius conceptum formalem et quidditativum, dici debet naturam divinam esse de essentia rela­ tionum, relationes autem non esse de essentia naturae, ex nuper dictis. Alias enim non posset natura praedicari per identitatem de tribus relationibus realiter distinctis et diversae rationis, quin simul praedicarentur per identi­ tatem aliae duae, sicut si determinata individuatio esset de essentia hominis non esset nisi unus homo. b) Si vero esse de essentia alicuius rei significat tantum praedicari necessario et exigitivae de ilia re, etsi non pertineat ad conceptum formalem et quidditativum illius, hoc sensu certe et natura est de essentia relationum, et relationes sunt de essentia naturae. Neque aliud probant argumenta ab aliquibus adducta quod paternitas sit in Filio et vice-versa, ut perficiens aliam relationem 34; nam licet hic modus loquendi admittatur, negari nequit paternitatem non constituere filiationem, ac neutram constituere formaliter et quidditative naturam, sed tantum mu­ tuo haec se exigere. Quod natura divina nequeat conceptu adaequato concipi quin concipiantur relationes 3S, non probat eas pertinere ad conceptum prae­ cisum et quidditativum naturae, ne implicite quidem, sed tantum exigitive; secus aliae relationes pertinerent etiam ad conceptum constitutivum alia­ rum, quod hi auctores non admittent. ARTICULUS III De quidditate relationis divinae 493. Caput de natura seu quidditate relationis in difficil­ limis Philosophiae semper computatum est; non ergo mirum quaestiones difficiles oriri in eius applicatione ad divina, ac diversas esse sententias inter theologos de hac re 1. Quid pro­ babilius videatur breviter proponemus. 34 Ita Pesch, l.c. 35 Inde arguit Galtier, 287. 1 Conferri possunt tractatus metaphysici scholasticorum. Quaedam autem quae ibi discu­ tiuntur minoris momenti sunt pro theologia trinitaria, cum versentur circa relationes prout in creatis dantur, aut etiam circa relationes primi generis, quae divinis relationibus aptari ne­ queunt. En quaedam opera reccntiora. A.Horvath, Metaphysik der Relationen (Gratz 1914); E.Commer, Streijlichter auf die Welt der Relationen: DivThom(Fr) (1916) 129SS; F.Robles Dégano, La relaciôny la Santisima Trinidad: Espana y América (1922) 3I-47-I14-121 ; Μ.Ρεnido, Le rôle de l'analogie en Théologie dogmatique (Paris 1931) 311-323; P.Descoqs, Tho­ misme et Scolastique (Paris 1935) 218-226; A.Michel, Relations divines: L>TC 13.2135-2; A.Maltha, De divisione relationum in ordine ad quaestionem de relationibus divinis. De divina­ rum relationum exsistentia, quidditate, distinctione: Ang 14 (1937) 6iss; 17 (1940) 3-3> Id innuit SuArez, I.7 c.7 n.11. 402 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I sed falsus videtur, cum persona sit quid maxime determinatum et simplici­ ter constitutum ante originem. Pro ratione Ingeniti ut constitutiva Patris 12 possunt quidem Patrum graecorum locutiones afferri, qui, ut vidimus, potius per notionem'ingeniti, quam per generationem activam Patrem distinguunt et constituunt; et scho­ lastici quidam huc fere recidunt. Verum communiter, et iure quidem, theologi hanc notionem ut secundariam habent, ut fundatam in relatione primi principii. Nec difficultatem solvit, cum non sit formaliter relativa, ac nisi paternitatem praesupponeret, esset simpliciter absoluta. 532. Dicendum est igitur primam personam constitui per relationem paternitatis, simpliciter ut relationem. Difficultas vero solvitur probabilius distinguendo duplicem conceptum in paternitate, alterum priorem imper­ fectum, qui hac imperfecta distinctione sit quodammodo prior ipsa origine, alterum minus imperfectum qui sit ea posterior. Hanc solutionem innuunt theologi antiquiores 13, qui alias solutiones impugnatas afferunt, eamque clarius exposuerunt Wirceburgenses 14, et recenter plures in eam in­ clinant 1S. Primus ergo conceptus Patris, utique imperfectus (neque est in hac im­ perfectione difficultas, posito statu quaestionis), est potens generare, poten­ tia omnino necessaria et determinata. Ita iam intelligitur principium ge­ nerationis; ideo dici potest Patrem primo constitui per paternitatem in quantum dicit potentiam generandi. Hic enim conceptus est relativus; poten­ tia enim dicit relationem, utique transcendentalem, ad suum terminum ut producibilem; sed cum agatur de potentia prorsus necessaria ac determi­ nata, necessario dicit relationem, saltem confuso modo, ad suum terminum ut productum. Hic autem conceptus exoritur ante conceptam distincte ori­ ginem, ex quo novimus naturam fecundam in ordine intellectionis. Con­ ceptus autem plenior paternitatis exoritur post generationem expresse con­ ceptam. Haec autem difficultas eiusque solutio ostendit, ut supra innuimus, hunc conceptum personae, quae prius concipiatur quam generet, et quae prius generet quam referatur, esse prorsus imperfectum, nec posse bene divinis aptari; ac simpliciter retinendam esse in divinis identitatem for­ malem inter conceptus personae, originis et relationis. ARTICULUS De Spiratore IV et spiratione activa complementa 533· Egimus de tribus personis divinis et de relationibus eas constituentibus quae sunt paternitas, filiatio et spiratio passiva. Verum, ut constat ex processione Spiritus Sancti a Patre et Filio, adest in divinis unum principium quod spira­ tionis, quod non est persona, quia haec notio communis est Patri et Filio, et quod secum fert originem activam et relatio1 2 Id tenet Vâzquez, d.159 c.5. 13 Suârez: «proprietatem esse in Patre... ut generet, vel ut sit aptus ad generandum» (1.8 c.i n.12); Vâzquez: ‘innascibilis et fecundus ad producendum» (l.c.; Ruiz, d.91 s.2). 14 De Deo Trino c.i a.3 n.381 5.° 15 Franzelin, th.23: Galtier, 311.312; J.Rabeneck, La constiluciôn de la primera per­ sona divina: EstEcl 26 (1952) 353-364; Die Konstitution der erstengottlichen Person: TheolGl 47 1957) 102-112. l.2 c.4 a.4. paternitas, spirator, n.531-534 403 nem communem duabus his personis Exsurgit itaque quaes­ tio de constitutivo Spiratoris eiusque comparatione cum rela­ tione et origine spirationis activae. Hanc igitur nunc attingi­ mus, applicatione eorumdem principiorum, quae in articulis praecedentibus nos duxerunt. His complebuntur quae de prin­ cipio quod processionis Spiritus Sancti et de relatione spira­ tionis activae iam tradita sunt. Diximus unitatem principii quod spirationis utcumque ex­ plicari posse per unitatem principii quo, seu voluntatis com­ munis Patris et Filii. Sed scientifica et theologica inquisitio huic rationi acquiescere non potest. Nam voluntas divina com­ munis est etiam Spiritui Sancto procedenti per illam, et ratio principii quo connotât relationem in persona producente, ac merito quaeritur quaenam sit in Patre et Filio haec relatio. Constat enim dari quartam relationem in divinis, spirationem activam 1 2, quae communis est Patri et Filio, sicut natura com­ munis est tribus personis. De quidditate igitur huius relatio­ nis, ac num munus aliquod habeat in ratione Spiratoris, ut de constitutivo huius notionis, est praesens quaestio, cui diversis modis respondent theologi. 534. Praenotanda. In antecessum notare opus est: a) Pater et Filius, sicut producunt Spiritum Sanctum uni­ ca spiratione, sic ad illum immediate referuntur una relatione spirationis activae, non paternitate et filiatione praecisive con­ ceptis. Haec autem relatio, ut ceterae, est subsistens, saltem ut identificata cum natura divina, etsi non est personalis. b) Ratio Spiratoris seu principii quod Spiritus Sancti sim­ pliciter et uniformiter praedicatur de singulis personis Patris et Filii, et de utraque simul, sicut natura divina, seu Deus ut unus, praedicatur per identitatem et uniformiter de tribus personis singillatim et collective sumptis. Ideo ratio spiratoris et spirationis activae praescindit a ratione paternitatis et filia­ tionis, sicut natura divina praescindit a relationibus. c) Nihilominus utraque persona Pater et Filius per se requiritur ad spirandum (q.36 a.4 ad 1). Et quidem triplici ratione: a) quia id exigit natura divina adhuc fecunda in utra­ que persona in linea voluntatis; b) quia Spiritus Sanctus vi processionis est Amor mutuus subsistens Patris et Filii; c) quia Spiritus Sanctus est tertia in Trinitate persona, distincta vi processionis ab utraque, quod exigit ab utraque produci 3. 1 Th.3S· 2 C-3 a.i. ’ Cf. Suârez. l.io c.3 n.6.7; Toledo. In 1 q.36 a.2; Ruiz, d.71; Salmanticenses, d.15 dub.5; Muncunill, 1316. 404 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Quare spiratio activa, etsi non dicit formaliter paternitatem nec filiationem, debet identificari cum illis. His positis quaeritur: 535. A. An relatio spirationis activae pertineat ad principium quod spirationis. Ratio dubitandi haec est. Voluntas ut principium quo spira­ tionis requirit ut conditionem in personis producentibus ali­ quam relationem, quae praestet iis distinctionem a termino procedente, ideoque sit id quo ultimo principium quod habet hanc rationem; eo modo quo intellectus est principium quo generationis, sed requirit in Patre relationem paternitatis, quae est eius constitutivum in ratione principii quod generationis. Iam in Patre et Filio duplex est relatio: ex una parte pater­ nitas et filiatio, ex altera spiratio activa. Aliunde conditio re­ quisita ex parte principii quo, sc. quod voluntas identificetur cum personis non productis per voluntatem, verificatur in utraque persona, tam ratione paternitatis et filiationis, quae pertinent ad ordinem productionis per intellectum, quam ra­ tione spirationis activae. Ideo divisae sunt sententiae theologorum de hac re. Suârez 4 cum pluribus aliis tenet paternitatem et filiationem esse relationes per se requisitas ut conditiones ad spirandum ac constituentes principium quod spirationis; non autem spirationem activam, quae proinde non pertinet ad principium quod spirationis, nec communicatur Filio a Patre, sed mere resultat ex origine spirationis activae, ac simpliciter posterior est illa, in quo discriminatur etiam a relatione paternitatis; ideoque cum non sit constitutiva personae non habet peculiarem subsistentiam nisi illam generaliorem identitatis cum natura divina. Toledo5 vero cum aliis, ut recenter Muncunill6, docent spirationem activam esse relationem immediate requisitam ut conditionem ad spiran­ dum; ideoque pertinere ad constituendum principium quod spirationis, ac communicari a Patre in Filium in generatione. In declarando vero ultimo constitutivo Spiratoris ac quidditate spirationis activae diversa sentiunt pa­ troni huius sententiae, ut in secundo quaesito attingemus. S.Thomas satis hanc secundam sententiam significare videtur (q.36 a.4), cum ait: «Sicut Pater et Filius sunt unus Deus propter unitatem formae significatae per hoc nomen Deus, ita sunt unum principium Spiritus Sancti propter unitatem proprietatis significatae in hoc nomine ptincipii», idque repetit ad 1 et ad 2; iam proprietas una in Patre et Filio est relatio spirationis activae. Tamen fatendum est alibi (q.40 a.4) potius alteram sententiam innuere: «Similiter et origo active significata prior est secundum intellectum quam relatio personae originantis quae non est personalis, sicut actus notionalis spirationis secundum intellectum praecedit proprietatem innomi­ natam [relationem spirationis activae) communem Patri et Filio», et in hoc 4 L.10 c.4; cf. 1.5 c.8; 1.7 c.4. 5 L.c.; Vazquez. d.149 c.4; Salmanticenses, d.15 dub.3; Ruiz, d.70 s.4 ct 5; contrarium tamen deduci videtur ex d.91 s.z n.tx. 6 O.c., 1315. l.2 c.4 a.4. principium spirationis, n.534-537 405 constituit discrimen inter paternitatem et spirationem activam. Utraque S.Doctoris locutio forte conciliari potest modo quo difficultatem solvemus 7. 536. Secundam sententiam ut probabiliorem amplectimur. Probatur secunda sententia, i. Haec sententia melius consonat duobus axiomatibus theologicis: «in divinis omnia sunt unum ubi non obviat relationis oppositio», ac «Pater omnia communicat Filio praeter esse Patrem», seu Filius omnia quae habet a Patre accepit. Atqui a) in con­ ditione requisita ad spirandum nulla apparet oppositio relativa inter Patrem et Filium; ergo non est haec ponenda in paternitate et filiatione, quibus opponuntur, sed in communi relatione spirationis activae; b) spiratio activa nullo modo dicit esse Patrem, estque aliquid quod habet etiam Filius; ergo eam habet Filius communicatam a Patre. 2. Haec sententia facilius et accuratius declarat unitatem pr incipii quod Spiritus Sancti. Nam si constitutiva Spiratoris ponuntur, praeter voluntatem communem, solae formales relationes paternitatis et filiationis, a) non appa­ ret quomodo Pater et Filius opponantur relative Spiritui Sancto, cum haec oppositio immediate habeatur per formalem spirationem activam; atqui haec oppositio requiritur ad principium quod spirationis; b) neque apparet quo­ modo possit ratio Spiratoris praedicari per identitatem et uniformiter de Patre et de Filio singillatim sumptis; nam nec sola paternitas, nec sola filiatio sufficiens esset, si utraque sub proprio conceptu requireretur: c) neque stat paritas Spiratoris cum creatore, iam saepius a S.Augustino inducta; nam, ut omnes Patres tenent, inter Patrem et Filium in ratione spiratoris nihil distinguit, nisi quod eam habet Pater a se, Filius a Patre, sicut ratio­ nem creatoris. 537· 3· Ratio praecipua, quam Suârez8 affert ad excludendam spi­ rationem activam a principio spirationis, retorqueri potest in contrariam sententiam, quo nostra confirmatur. Ratio autem haec est. Idem est princi­ pium sufficiens ad productionem per voluntatem, quod est sufficiens ad productionem per intellectum. Ergo sicut Pater ut constitutus sua pro­ prietate personali immediate generat, ita et immediate spirat. Verum si per locutionem «Pater ut constitutus sua proprietate personali» intelligitur Pater constitutus paternitate praecisive ut distincta ratione ab spiratione activa, Pater non potest per illam immediate spirare, quia per illam non dicit oppositionem relativam nisi ad Filium. At ex principio posito sequitur potius contrarium. In eodem nempe signo in quo Pater concipitur potens generare, concipitur etiam potens spirare, ac proinde cum omnibus quae necessaria sunt ad hoc ut possit spirare; ergo etiam cum relatione spirationis activae, quae proinde imbibitur implicite in conceptu paternitatis, sicut ipsa essentia divina; ergo eodem modo quo haec communicatur Filio, communicatur etiam ei spiratio activa. Unde, ut iam innuimus, paternitas et filiatio in divinis ut constitutivae Patris et Filii, imbibitam etiam habent spirationem activam. Dices : Paritas inter spiratorem et creatorem non tenet in omnibus, nam effectus creatus non exigit ex se produci a tribus personis, cum e contra Spiritus Sanctus exigit procedere a duabus. Ergo forte non potest haec pa­ ritas urgeri in hac quaestione. Resp. Conc. antec., nam ratio creatoris non exigit identificari cum tribus personis ex suo formali conceptu, sed tantum ex exigentia naturae divinae, quae necessario subsistit in tribus personis; cum e contra ratio spiratoris exigit praeterea identificari cum duabus personis Patris et Filii ex quiddi7 Cf. Ruiz, d.70 s.s n.4. s L.io c.4 n.5. 406 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET 'ΠΟΝΟ. I tate personae procedentis, ac proinde ex ipsa ratione spiratoris. Sed nego cons.; nam certe tenet paritas in hoc quod ratio spiratoris non dicit forma­ liter nec Patrem, nec Filium, sicut ratio creatoris dicit formaliter tantum Deum non praecise Patrem et Filium et Spiritum, quia procedit a Deo ut unum principium, sicut Spiritus procedit a Patre et a Filio ut untim prin­ cipium. 538. B. De constitutivo spiratoris, seu principii quod productionis Spiritus Sancti. Qui reiectam sententiam tenent de spiratione activa, ne­ cessario constituere debent spiratorem per voluntatem et rela­ tiones paternitatis et filiationis. Hi vero qui propugnatae ad­ haerent, ponunt quidem omnes spirationem activam ingredi constitutivum spiratoris. Verum ex his sunt, qui ei addant etiam paternitatem et filiationem 9, alii vero sola .spiratione activa cum voluntate spiratorem constituunt *°. Huic postremae declarationi adhaeremus, quam priores forte reiciunt quia nec subsistentiam absolutam in divinis admittunt, sed solas subsisten­ tias personales; iam spirator est quid subsistens. Verum admissa subsistentia absoluta non personali, nulla videtur remanere difficultas in admittenda etiam subsistentia relativa non personali (cf. q.36 a.4 ad 1). Secundum hanc sententiam, spirator seu principium quod processionis Spiritus Sancti significat formaliter subsistens potens spirare, et constituitur formaliter per relationem spirationis activae, quae cum sit subsistens dat subsistentiam requisitam ad rationem principii quod, addita voluntate ut forma seu principio quo. Proinde principium quod spirationis non dicit for­ maliter nec paternitatem, nec filiationem, sed exigit identificari cum illis, in quibus implicite imbibitur relatio spirationis activae. Propterea ratio spiratoris, secundum eius rationem formalem, tam plene verificatur in Pa­ tre quam in Filio singillatim sumptis, quam in utroque simul, et potest supponere pro alterutro ac pro utroque (q.36 a.4 ad 4.5.6). Recte tamen dici potest principium quod complete sumptum includere duas personas Patrem et Filium; imo et Spitirus Sanctus procedere a duabus personis prout sunt duae, propter exigentiam quam includit ipsa ratio spiratoris (ad 1). Neque obstat, ut vidimus c.2 effatum «actiones sunt suppositorum», nam principium quod non est proprie suppositum, sed subsistens; etsi verum est subsistens spirans ultimo et personaliter subsistere in personis Patris et Filii, sicut subsistens creator subsistit personaliter in tribus personis. C. Conferuntur origo et relatio spirationis activae. 539. Idem fere de his possumus dicere quae in art. prae­ cedenti diximus de paternitate et generatione activa. Si pro­ prio conceptu considerantur relatio et origo spirationis activae, neutra ab altera praescindi potest, atque alterutra ut consti­ tutivum spiratoris adsignari. Sed in quantum conceptu im­ perfecto distinguimus originem a relatione, eamque ut viam consideramus, potius in relatione quam in origine constituti9 Ita Ruiz, d.70 S.3 n.ii; cf. Toledo et Muncunill, l.c.; Salmanticenses, d.15 dub.4· 10 Biel, d.12 q.i; Nazarius, Controversia 2; Molina, in h.l.; Becanus, De Trinitate c.6. l.2 c.4 a.5. circumincessio. n.537-540 407 vum spiratoris ponere debemus. Relationem vero spirationis activae considerare ut mere resultantem ex origine, ut ponit sententia reiecta, supponit concretum spiratoris non ut for­ maliter relativum, sed mere ut concretum originis, quod minus omnino probabile videtur. Difficultati vero insurgenti, simili ac de paternitate, relationem spira­ tionis activae debere concipi ante originem, si constituit spiratorem, eodem quoque modo respondemus. Conceptus prior et imperfectus spiratoris est subsistens potens spirare, potentia necessaria et prorsus determinata, quae proinde est notio relativa ad Spiritum Sanctum, expresse ut producibilem, et confuse ut productum. Haec autem relatio rationem fundandi habet in natura divina ut fecunda in ratione volitionis, ac ideo exigente personas non productas hac via esse unum principium Spiritus Sancti; et quidem modo uniformi in se, hoc uno discrimine, quod eam rationem Pater habet a se, Filius acceptam a Patre. A R TI CULUS De V circuminsessione divinarum personarum 540. Ad perfectam aequalitatem divinarum personarum declarandam pertinere videtur, ut iam notavimus, mutua quae­ dam inexsistentia et veluti circumpermeatio earum inter se, quam nomine circumi ncessionis vel circuminsessionis theologi de­ signant .* Nomen hoc latinum saec.XVI ex graeco ττεριχώρησις, a S.Ioanne Damasceno 12 Trinitati applicato, translatum est. Vo­ cabulum graecum derivare potuit tam circuminsessionem aut inexsistentiam sensu potius quasi statico, quam circumincessionem sensu potius veluti dynamico, ad modum mutuae cuius­ dam tendentiae personarum unius ad alteram. Priorem trans­ lationem malunt plures theologi, aliis in alteram potius incli­ nantibus; utraque tamen recte adhiberi potest. In Sacra Scriptura inexsistentia mutua inter Patrem et Filium expresse traditur. Pater in me est et ego in Patre Io 10, 38; Pater in me manens ipse facit opera. Non creditis quia ego in Patre et Pater in me est? Io 14,11. Inde dicta Patrum graecorum, quae S.Ioannes Damascenus his verbis colligit: έν άλλήλαις αί υποστάσεις είσιν, personae inexsistunt aliae in aliis 3. 1 S.Th., q.42 a.5; Suarez, 1.4 c.16; Ruiz, d.107; Petavius, I.4 c.16; Scheeben, § 123; Franzelin, th.14; De Régnon. 1,409-438; Pesch, 642-647; Galtier, 387-388; D’Alès, 249-256; Pohle, 478-482; Schmaus, Dogmatik 433-436; J.Biltz, Die Trinitatslehre des hl.Iohannes wn Damaskus (Paderborn 1909); A.Deneffe, Perichoresis, Circumincessio, Circuminsessio: ZkathTh 47 (1923) 491-532; L.Prestige, Περιχωρέω and περιχώρησή in the Fathers: JournThSt 29 (1928) 242SS. 2 Contra lacobitas 78: MG 94,1476. 3 De fide orthodoxa l.i c.8: MG 94,829. 408 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Patres quoque latini, ut S.Hilarius 4 et S.Augustinus 5, id saepe versant, quod S.Fulgentius 6 compendio retulit in Con­ cilio Florentino allato: «Pater est totus in Filio, totus in Spiritu Sancto: Filius totus in Patre, totus in Spiritu Sancto; Spiritus Sanctus totus est in Patre, totus in Filio» (D 704); et in liturgia: «In Patre totus Filius, et totus in Verbo Pater»7. 541. Mutua haec divinarum personarum inexsistentia, ex usu Patrum praesertim graecorum, potius quam novum attri­ butum de divinis praedicatum, est notio quaedam complexa, quae totam de Trinitate doctrinam uno verbo exprimit, di­ stinctionem personarum, earum consubstantialitatem, origines immanentes et mutuas relationes. Ita inexsistentiam mutuam Patris et Filii declarat S.Thomas (q.42 a.5). In primis circuminsessio significat vel includit consubstantialitatem per­ sonarum distinctarum. Verbum erat apud Deum... Unigenitus Filius qui est in sinu Patris Io 1,1.18; et Christus ut firmaret quod dixit Ego et Pater unum sumus et qui videt me videt et Patrem meum Io 10,30; 14,9, addidit: Pater in me est et ego in Patre; non creditis quia Pater in me est et ego in Patre? Io 10,38; 14,11. Quae cum declarant Patres, rationem inexsistentiae dant consubstan­ tialitatem, ut S.Athanasius: «Filius in Patre est, quantum licet intelligere, quia totum quod est Filius substantiae Patris est... consequenter Filius in Patre est et Pater in Filio»8; S.Cyrillus Alexandrinus: Filius «in Patre exsistens unum cum eo identitate essentiae» 9, et S.Fulgentius: «Propter hanc naturalem unitatem...» 10, quod retulit Florentinum (D 704). Id S.Thomas exponit: «Secundum essentiam Pater est in Filio, quia Pater est sua essentia et communicat eam Filio, non per sui transmutationem» (l.c.i.°). Cum autem ariani dividerent ac separarent Patrem et Filium, iure insistunt Patres in inexsistentia ut probent consubstantialitatem, quod iam S.Dionysius Romanus adversus tritheistas animadverterat (D 48 51). Sed non recte dicitur cum De Régnon 11, Patres graecos id a priori deducere, nam ratio inexsistentiae abstracte concepta non id infert, sed supposito circuminsessionem includere consubstantialitatem. 542. Circuminsessio complectitur etiam origines. Cum enim proces­ siones divinae sint immanentes, earum terminus ex propria ratione est in principio. Ideo Io 1,18 dicit: Unigenitus Filius qui est in sinu Patris, et S.Cyrillus: «Ex mente et in mentem verbum est semper, ideoque mens in verbo»12; S.Fulgentius: «Sicut de tota mente nascitur verbum, sic intra totam permanet natum» 13. Ideo circuminsessio considerari potest ut imma­ nentia sensu quodam dynamico, quod indicatur forte praepositione graeca irepl et recapitulatione de qua S.Dionysius Romanus (D 51). S.Thomas utrumque docet (c.3.0 et ad 2): «Secundum originem etiam manifestum est·* ·* De Trinitate I.3 c.4: ML 10,78. 5 De doctrina Christiana I.5 c.5 n.5: ML 34,21. 6 De fide ad Petrum 4: ML 65.674. 7 Hymnus Splendor paternae gloriae fer.II ad Laudes. 8 Oratio 3 contra arianos n.3: MG 26,527. 9 Thesaurus assert. 12: MG 75,178. 1» L.c. 11 L.C.. 412. 12 Dialogus 2 de Trinitate: MG 75,767. 12 Ad Monimum 3,7 : ML 65,204. l.2 c.5. circumincessio. missiones, n.540-543 409 quod processio verbi intelligibilis non est aliquid extra, sed manet in di­ cente... Exitus Filii a Patre est secundum modum processionis interioris, prout verbum exit a corde et manet in eo». Tandem inexsistentia personarum potest etiam dici ratione relationum, quae eas constituunt, cum relativorum proprium sit simul concipi, ut To­ letanum XI (D 281) et Patres graeci, ut vidimus, saepe proferunt, et S.Tho­ mas: «2.0 Secundum etiam relationes manifestum est quod unum opposito­ rum relative est in altero secundum intellectum». Verum haec ratio se sola non nisi circuminsessionem logicam induceret, ideoque hoc nomine eam appellat Franzelin I4. Verum haec loquendi ratio minus probanda videtur. Ideo iure addit Suarez 15 ad declarandam circuminsessionem per relationes, intimam praesentiam unius personae in aliis haberi in propriis relationibus, quia habent immensitatem inclusam in essentia; quod sane verissimum est, et revera pertinere videtur ad rationem inexsistentiae mutuae relationum. Inde autem non recte dicitur Suarez 16 posuisse in sola immensitate cir­ cuminsessionem, cum expresse explicet triplicem conceptum in ea inclusum, modo a Sanctis Patribus et a S.Thoma exposito, ac dicat propriam rationem mutuae inexsistentiae esse unitatem essentiae. CAPUT V De missionibus divinarum personarum 543. Egimus de mysterio Sanctissimae Trinitatis in se, prout ex revelatis et ex his quae inde deducuntur cognosci potest. Verum, ut iam initio animadvertimus, «profunda Dei» revelata nobis sunt praecipue per communicationem sui, quam divina liberalitas dignata est homini largiri in opere redemp­ tionis et sanctificationis. Intima autem ratio huius revelatio­ nis modi videtur esse, non solum paedagogica, eo quod divina in se directe intueri nequimus, sed etiam veluti ontologica, in quantum vita nostra supernaturalis participatio quaedam est supereminens naturae ac vitae divinae; congruit igitur na­ turae rei quod revelatio novae creaturae contineat etiam re­ velationem vitae divinae; Deus enim, ut est et vivit in se, est et vivit in nobis. Ideo mysterium Sanctissimae Trinitatis non solum in se ipso considerari debet, sed etiam secundum quod intimo quodam et ineffabili modo nobis communicatur. Id theologi capite de missionibus divinarum personarum iure col­ ligunt; nam nomine missionis secundae et tertiae personae Sacra Scriptura opus redemptionis ac sanctificationis hominis describit. 14 L.C., p.210. is L.C., n.n. 1« Ita post Petavium plures auctores. Pro eadem sententia refertur Ruiz, qui certe l.c., s.7 videtur ponere formaliter circuminsessionem in immensitate, etsi alias rationes etiam ex­ presse tradit. 410 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Tribus articulis caput hoc distribuimus. In primo praeambula de unitate operationis divinae ad extra et de appropria­ tione quorumdam praedicatorum et operum diversis personis agemus; in altero conceptum et factum missionis in divinis stabiliemus; in tertio tandem peculiares quaestiones de missio­ ne invisibili Spiritus Sancti attingemus. .1 I? TICULUS I De Trinitate personarum in ordine ad operationes ad extra Thesis 47. Operationes divinae ad extra communes sunt tribus personis; recte tamen aliae aliis personis appropriantur. S.Th., q.32 a.i: q.39 a.7.8; Suarez, I.4 c.9,10; Ruiz de Montoya, disp.110.82; Franze­ th.12.13; Pescii, 639; Galtier, 375-386. lin, 544. Nexus. Satis patet opus esse accurate exponere qua ratione se habeant personae Sanctissimae Trinitatis in opera­ tione divina ad extra, antequam earum missiones considerentur. Praecipua quae firmari debent in thesi attinguntur, nempe communitas trium personarum in operando extra se et ap­ propriatio quarumdam operationum diversis personis. Notiones. Communitas divinarum personarum in ope­ rando extra se est communitas simpliciter identitatis realis, sicut communitas essentiae omniumque attributorum absolu­ torum, ita ut tres personae unum sint simpliciter principium quod operationis ad extra, unaque sit realiter actio, unusque effectus trium personarum, nihilque sit aut fiat extra Deum, quod non indivisibiliter et uniformiter procedat a tribus per­ sonis in ordine efficientiae. Non ergo sufficeret statuere com­ munitatem summae cuiusdam concordiae, vel minoris alicuius unitatis, qua tres personae idem efficerent, at distinctis ac­ tionibus et ut distincta principia, quod non nisi logicam et moralem communitatem in operando induceret. 545. Haec trinitaria communitas in operando ad extra consistit cum frequenti quadam praedicatione quarumdam ope­ rationum, aut etiam absolutorum attributorum, uni personae potius quam aliis, quae appropriatio a theologis vocatur. Ap­ propriatio definitur a S.Thoma: «manifestatio personarum per essentialia attributa» (q.39 a.7), et declaratur a Leone XIII «quod ex comparatione quadam et propemodum affinitate, quae l.2 c.5 a.1. unitas operationis ad extra, th.47 ν.543·546 411 inter opera ipsa et personarum proprietates intercedit, ea alteri potius quam alteris addicuntur, sive ut aiunt appropriantur» '. Attributum ergo vel opus uni personae appropriatum com­ mune quidem est tribus personis, ac propterea dici potest, et revera dicitur, de omnibus; verum frequentius et singulari quadam ratione de aliqua ex illis prae aliis. Ratio autem im­ mediata istius peculiaris praedicationis non est quid realiter distinctum in ipso opere aut praedicato repertum, sed potius quaedam analogia et similitudo, quae aptum facit illud ad illius personae manifestationem. Quaenam sint praecipuae ap­ propriationes in scholio notamus. Perfecta unitas trium personarum in operando ad extra omnium est Patrum et catholicorum doctrina. Appropriatio vero quorumdam attributorum et operum quibusdam personis est sententia communis theologorum. 546. Adversarii. Günther ausus est inducere divisio­ nem in operatione Sanctissimae Trinitatis ad extra, et con­ tendit eam non excludi unitate essentiae 2. Nec desunt recen­ ter quidam auctores, qui difficulter capere videntur hanc uni­ tatem in operando, eamque vix componi posse autumant cum recta libertatis ipsiusque personalitatis singularum persona­ rum declaratione J. Abaelardo tributa est propositio: «Quod Pater sit plena potentia, Filius quaedam potentia, Spiritus Sanctus nulla potentia», damnata in Concilio Senonensi (D 368) 4. Appropriationes minoris videntur facere recentes quidam scriptores, ac si esset inventum quoddam theologorum, fere sine fundamento in Patribus graecis5. Doctrina Ecclesiae. Unitas operationis divinae ad extra docetur in Concilio Lateranensi sub Martino I c.i: «Si quis... non confitetur... unam eamdemque trium deitatem... poten­ tiam, virtutem, regnum... operationem inconditam... creatri­ cem omnium et protectricem, a.s.» (D 254), in Toletano XI: «Nulla sine aliis... quidquam operasse aliquando credatur. In­ separabiles enim inveniuntur et in eo quod sunt et in eo quod 1 Encyclica Divinum illud, Cav 610: D (ed.32) 3326; cf. Scheeben, § 123; A.Chollet, Appropriations: DTC 1,1708-1710. 2 Vorschule 2,365; cf. Kleutgen, Die Théologie der Vorzeit 1,379-399: Franzelin, 195 et auctores relatos in n.29i. 5 V. de his J.Soi.ano, Algunas tendencias modernas acerca de la doctrina de las apropiaciones y propiedades de la Santisima Trinidad: EstEcl 21 (1947) 13-19: A.Segovia. Equivalencia de formulas en las sistematizaciones trinitarios griega y latina: EstEcl 21 (1947) 460-461. 4 Saltem obscure saepe locutus est; verum sunt nunc plures qui putent eum in hac re non errasse; cf. n.357 et J.Cottiaux, La conception de la Théologie chez Abélard: RevHist Eccl 28 (1932) 804-828; Solano, l.c., 11.12. 5 De Régnon, 1,317-319-346-359: 4,5Oiss et quidam qui eum sequuntur; cf. J.Alonso, Naturaleza y fundamentos de la gracia de la Virgen: EstMar 5 (1946) 35-48; v. infra th.50. 412 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I faciunt» (D 281) et in Lateranensi IV: «Pater... Filius... Spiri­ tus Sanctus... unum universorum principium... creator om­ nium» (D 428)6. Eam Leo XIII magnopere firmat antequam actionem Spiritus Sancti explicet, qui etiam exponit et commen­ dat communem doctrinam de appropriationibus 7. Pius XII in Encyclica Mystici Corporis ait: «Ac praeterea certissimum illud firma mente retineant, hisce in rebus omnia esse habenda Sanctissimae Trinitati communia, quatenus eadem Deum su­ premam efficientem causam respiciant»8. In symbolis fidei omnipotentia et creatio appropriatur Patri, conceptio virgi­ nalis, inspiratio prophetica et animae sanctificatio, appropriantur Spiritui Sancto. Valor dogmaticus et theologicus. Prima pars de fide catholica, imo et definita. Altera communis et certa 9. 547. Probatur prima pars. S.Scriptura operationes di­ vinas, ut creationem saepe tribuit Patri: Domine, tu es qui fecisti caelum et terram... Act 4,24; cf. Act 17,24; Io 5,19; Mt 5,44-45 etc., interdum etiam Filio: Omnia per ipsum facta sunt Io 1,3; Tu in principio Domine terram fundasti et opera manuum tuarum sunt caeli Hebr 1,10. Carismata operatur Spi­ ritus, Dominus (Christus) et Deus (Pater) qui operatur omnia in omnibus 1 Cor 12,6-11. Sancti Patres, tam graeci quam latini, saepissime contra haereticos unitatem operationis divinae tradunt, ex eaque uni­ tatem essentiae demonstrant. S.Irenaeus: «Adest enim ei [Deo] semper Verbum et Sapientia, Filius et Spiritus Sanctus, per quos et in quibus omnia facit» (R 235). S.Athanasius: «Unaque eius [Trinitatis] efficacia et actio. Nam Pater per Verbum in Spiritu Sancto omnia facit, eoque modo sanctae Trinitatis uni­ tas servatur» (R 782). S.Basilius: «Sanctificat, et vivificat, et illuminat, et consolatur, et omnia eiusmodi pariter facit Pater et Filius et Spiritus Sanctus... Itaque operationis identitas in Patre et Filio et Spiritu Sancto perspicue ostendit absolutis­ simam naturae similitudinem» (R 920). «Principium eorum quae sunt unum est, per Filium condens et perficiens in Spi­ ritu» (R 920). S.Gregorius Nyssenus: «Neque enim tempore dividuntur ad invicem personae divinitatis... neque occupa­ tione, neque operatione» (R 1039). S.Augustinus: «Ad creatu­ ram vero Pater et Filius et Spiritus Sanctus unum principium, V. plura apud Solano, l.c., 19 *28. 7 Cav 608-610. » AAS 35 (1943) 321; D (ed.32) 3814. 9 Ita theologi omnes etiam recentissimi, ut Galtier, 375; D’Alès, 274; Alastruey, 424; Lercher-Dander, 422; Pohle, 476; Schmaus, 374; Premm, 316. l.2 c.5 a.1. unitas operationis ad extra, th.47 n.546-549 413 sicut unus creator et unus Dominus» (R 1662). S.Leo Magnus: «In hac ineffabili unitate Trinitatis, cuius in omnibus com­ munia sunt opera atque iudicia...» (R 2207). 548. Ratio theologica. 1. «In divinis omnia sunt unum ubi non obviat relationis oppositio». Atqui in ratione operantis ad extra nulla est oppositio relativa inter personas. Ergo in hac ratione unum realiter sunt. 2. Creaturae procedunt a Deo in quantum Deus est et continent eminenter omnem perfectionem possibilem. Atqui in ratione divinitatis personae divinae sunt perfectissime identicae. Ergo creaturae procedunt a divinis personis ut ab uno principio. Corollaria. 1. Non sola ratio causae efficientis et effectionis proprie dictae, sed et omnis generis causalitas extrinseca communis est tribus per­ sonis, nempe exemplaris et finalis; ratio enim eadem est pro omni causa. 2. Ratio theologica, quae fundatur in constitutivo relativo personarum, attingit non solam rationem causalitatis proprie dictae, sed etiam rationem causalitatis quasi-formalis, quae divinis personis tribui debeat ad extra. Cum enim haec ratio fundamentum habere nequeat nisi in attributis abso­ lutis, non in relativis ad intra, necessario communis est tribus personis. Sunt tamen hodie aliqui auctores, qui hoc vel illo modo inclinant, extra ambitum causalitatis efficientis, in proprietatem quamdam alicui personae, vel etiam singulis, tribuendam in denominationibus ad extra, praesertim in inhabitatione Spiritus Sancti, quae infra attingemus '°. Verum una Incarnatio propria est personae Verbi, ut fide constat. Haec autem nullam revera continet exceptionem regulae dictae. Incarnatio enim est assumptio naturae humanae Christi ad personalitatem Verbi, ita ut Verbum subsistat etiam in natura humana. Ideo unio hypostatica solius Verbi cum natura humana affert etiam unionem huius cum natura divina communi tribus personis; ac nullo pacto dici potest ex Incarnatione resultare pecu­ liarem unionem Patris et Spiritus Sancti cum ea 11. Neque visio beata in Verbo continet quid proprium, sed solam appro­ priationem; nam in Verbo forma repraesentativa, ut notavimus, est ipsum intelligere Dei commune tribus personis ,2. 549. Probatur secunda pars. Sacra Scriptura facto ipso appropriationes docet. Nomen Deus saepissime appro­ priate Patri, Dominus Christo, ipsumque nomen tertiae per­ sonae Spiritus Sanctus, etsi proprium factum est, ex appro­ priatione derivatur, cum alias natura divina Io 4,24 Spiritus dicatur; 1 Cor 12,4-6 et nomina et diversa carismata diversis personis appropriante; et opus sanctificationis et inhabitatio, etsi communis Io 14,23, appropriantur Spiritui Sancto, ut notum est. 10 In th.50. S.Thomas (De ver. q.io a.13) dicit: «Omne illud quod in divinis causalitatem habet ad essentiam pertinet, cum Deus per essentiam suam sit causa rerum». 11 H.Schauf, Die Einwohnung des heiligen Geistes (Freiburg IQ41) 258SS. 12 Quid simile forte intelligunt Thomassinus, Dogmata theologica, De Deo 1.6 c.16: Gutberlet et Borgianelli, de quibus v. Schauf, o.c., 145.238. 414 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Sancti Patres, tam graeci quam latini, saepe appropria­ tiones usurpant. Quas enim operationes distinctis personis tribuunt, ipsi declarant esse communes tribus, ut quod fre­ quentissime creationem per Verbum factam, et sanctificatio­ nem per Spiritum Sanctum docent. S.Basilius: «In horum creatione cogita mihi primariam causam eorum quae fiunt Pa­ trem, conditricem Filium, perfectricem Spiritum Sanctum... Ac nemo me credat tres originales hypostases ponere, aut Filii operationem dicere imperfectam» (R 949). S.Cyrillus Ale­ xandrinus: «Licet ergo cuique personae tribui videatur aliquid eorum quae erga nos aut erga creaturam fiant, nihilominus tamen credimus cuncta esse a Patre per Filium in Spiritu Sancto»)3. Inter latinos sufficit declaratio S.Leonis Magni: «Beata Trinitas una est in substantia, indivisa in opere... De qua cum Scriptura sic loquitur ut, aut in factis, aut in verbis aliquid assignet quod singulis videatur convenire personis, non perturbatur fides catholica, sed docetur ut per proprietatem aut vocis aut operis insinuetur nobis veritas Trinitatis, et non di­ vidat intellectus quod distinguit auditus» *4. 550. Ratio theologica ostendit convenientem fuisse ap­ propriationem absolutorum, ut exponit S.Thomas: «Licet enim Trinitas personarum demonstratione probari non possit... con­ venit tamen ut per aliqua magis manifesta declaretur. Essen­ tialia vero attributa sunt nobis magis manifesta secundum ra­ tionem quam propria personarum, quia ex creaturis, ex quibus cognitionem accipimus, possumus per certitudinem devenire in cognitionem essentialium attributorum, non autem in cogni­ tionem personalium proprietatum. Sicut igitur similitudine ves­ tigii vel imaginis in creaturis inventa utimur ad manifestationem divinarum personarum, ita et essentialibus attributis» (q.39 a.7). Nullo ergo iure dici potest appropriationes esse veluti ludos mentis, nam in Scriptura et Patribus fundamentum habent, et tota earum ratio est revera modus ipse quo Deus nobis Trinitatem, partim saltem, revelare voluit; tandem Ecclesia et appropriationibus utitur et hunc loquendi modum com­ mendat. 551. Obiectiones. 1. Obicit Günther: Potentia generandi et spi­ randi non est communis et tamen non officit unitati essentiae. Ergo non est cur potentia operandi ad extra debeat esse communis. Nego paritatem. Nam potentia operandi ad intra necessario relationem importat, quam non dicit, sed excludit, potentia operandi ad extra; sunt enim prorsus diversi ordinis, altera immanens, altera transiens. 13 In loannem 10,2: MG 73,335. Sermo 76,2: ML 54,405. L.2 C.5 Λ.Ι. APPROPRIATIONES. TH.47 N.549-553 415 2. Ratio personae postulat in illa exercitium libertatis independens ab aliis personis eiusdem naturae, ideoque operationes proprias. Ergo opera Trinitatis nequeunt esse communia communitate identitatis realis. Laborat obiectio falso supposito libertatem pertinere ad personam prae­ cise ut est suppositum, cum ad illam pertineat quia est suppositum natu­ rae rationalis, ideoque personis cuiusque naturae pertineat secundum mo­ dum proprium propriae naturae. Igitur dist. antec. Si natura multiplicatur in individuis, libertas debeat esse distincta in singulis personis, conc. antec.; si vero natura non multiplicatur, nego antec.; nam in hoc casu unica necessa­ rio est libertas in singulis personis, quae tamen non ideo desinunt singulae liberrime agere unica libertate et operatione, sicut unaquaeque est perfec­ tissime Deus unica divinitate. Obiectio igitur pervertit prorsus conceptum theologicum de constitutione divinae personae ac tritheismum quemdam inducit, cum tres personas faciat tria absoluta IS. Difficultas quae ex diversis personarum missionibus exsurgere posset art. seq. praeoccupabitur. 552. Scholion 1. Plures appropriationes auctores proponunt, quas accurate distribuit et explicat S.Thomas (q.39 a.8) *6. Praecipuae vero sunt quae in S.Scriptura et in communiore traditione patristica et theologica reperiuntur, aut in ea peculiare fundamentum habent. a) Patri appropriatur nomen Dei, utpote primo omnium principio, αρχή άναρχο;, ut iam animadvertimus c.t et 2. Fundamentum est quod etiam ad intra Pater est principium aliarum personarum, principium sine principio, unde vocatur fons et origo deitatis, ideoque in eo peculiari quo­ dam modo manifestatur ratio entis a se et primi principii 17. Verbo a primis Patribus saepe appropriatur manifestatio divinitatis; id in eo fundatur quod Verbum ex processione est imago Patris, ideoque etiam creatio, ut per ipsum facta et ut opus in quo manifestantur perfectiones divinae, ipsi tribuitur. Operationes ad redemptionem spectantes etiam se­ cundae personae appropriantur, cum redemptio per Filium carnem factum in opere deducta sit et ad mediationem pertineat, et ipsa sit in divina hierarchia media inter alias personas. Spiritui Sancto sanctificatio et opera atque effectus formales inhabitatio­ nis et adoptionis appropriantur, ex usu frequenti Scripturae ac Patrum, qui fundamentum habet in ratione processionis tertiae personae, ut vidimus et infra iterum attingemus 18. 553. b) Ex Rom 11,36: ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia (qui tamen locus in textu non videtur trinitarius), desumptus est frequens modus loquendi Patrum graecorum, omnia a Patre fieri per Filium in Spiritu Sancto, quem etiam S.Augustinus exposuitl9, ut ait Leo XIII: «ex ipso dicens propter Patrem, per ipsum propter Filium, in ipso propter Spiritum Sanc­ tum» 2°. Apud Patres graecos haec loquendi ratio significat ordinem origi­ nis inter personas in ipsis operationibus ad extra, ad modum quo dicunt Spiritum Sanctum procedere a Patre per Filium, ut servetur Patri ratio prin­ cipii primordialis. Iure id quidem, nam ut dicit S.Thomas «sicut natura divina, licet communis sit tribus personis, ordine tamen eis convenit, in quantum Filius accipit naturam divinam a Patre et Spiritus Sanctus ab utroque, ita etiam et virtus creandi, licet sit communis tribus personis, ■5 i» '’ 18 19 2° V. Solano, l.c., 32. Cf. Ruiz, d.82; Lercher-Danoer, 432: D’Alès, 228-233; Chollet, l.c., 1710-1717. V. schol. 2. In th.50. De Trinitate 1.6 c.to n.12; l.i c.6 n.12: ML 982,827, sensu non ipsis verbis. Cav 609. 416 I.M.DALMAII, DE DEO UNO ET TKINO. I ordine tamen eis convenit, nam Filius habet eam a Patre, Spiritus Sanctus ab utroque» (q.45 a.6 ad 2). Animadverti tamen debet in hac ratione conci­ piendi divinas operationes ad extra nullam contineri de se proprietatem aut appropriationem effectus ad aliquam personam prae aliis. Latini vero hac ratione loquendi utuntur ad distribuendas et appropriandas diversis personis rationes causae efficientis, exemplaris et finalis, ut pri­ mordialis, mediae et finalis, quia «Deus est causa rerum per suum intel­ lectum et voluntatem, sicut artifex rerum artificiatarum» (q.45 a.6 c. et ad 2; q.39 a.8 4.0). Id declarat Leo XIII: «Hoc modo Pater, qui est princi­ pium totius deitatis, idem est causa effectrix universitatis rerum et incarna­ tionis Verbi et sanctificationis animorum: ex ipso sunt omnia; ex ipso propter Patrem. Filius autem. Verbum, imago Dei, idem est causa exemplaris unde res omnes formam et pulchritudinem, ordinem et concentum imitantur; qui exstitit nobis via, veritas et vita, hominis cum Deo reconciliator: per ipsum sunt omnia; per ipsum propter Filium. Spiritus vero Sanctus idem est omnium rerum causa ultima, eo quod sicut in fine suo voluntas lateque omnia conquiescunt, non aliter ille qui divina bonitas est ac Patris ipse Filiique inter se caritas, arcana ea opera de salute hominum sempiterna, impulsione valida suavique complet et perficit: in ipso sunt omnia: in ipso propter Spiritum Sanctum» 21. c) Tandem frequentissima apud latinos et nunc communissima etiam inter fideles illa est forma appropriationis, qua potentia tribuit Patri, sa­ pientia Filio, amor Spiritui Sancto. «Aptissime, ut ait Leo XIII [Ecclesia] ea divinitatis opera in quibus potentia excellit tribuere Patri, ea in quibus excellit sapientia tribuere Filio, ea in quibus excellit amor Spiritui Sancto tribuere consuevit» 22. Fundata est haec appropriato respectu Patris in ra­ tione principii sine principio, respectu Filii et Spiritus Sancti in modo pro­ cessionis per intellectum et voluntatem, ut c.2 explicatum est. 554. Scholion 2. De significatione vocis Deus, i θεός. Ex facto notissimo vocem «Deus», ô Θεός, dici saepe de Patre in N.T., ar­ guit K.Rahner 23 nomen hoc ita esse illius proprium, ut non tantum pro illo supponat, sed etiam simpliciter significet primam personam Trinitatis. Concedit libenter auctor conceptionem qua dicitur nomen «Deus» suppone­ re posse pro tribus personis, sive singillatim, sive simul sumptis, in quantum significat possidentem essentiam divinam, esse legitimam, imo tandem «inevitabilem». Imo in significatione Dei ut Patris implicite obiective de­ signari etiam alias duas personas, ratione relationis quam importat; quod ut notavimus PP. graeci apprime exposuerunt. Tamen his notis putat ornari loquendi modum N.T., quae etiam significationem attingant huius vocis, et non meram suppositionem importent. At difficultas est quod significatio alicuius vocis sensu quodam determi­ nato excludit hanc vocem supponere posse proprie pro aliis subiectis quae excludant notam contentam in significatione illius vocis. Si igitur ώ Θεόΐ signi­ ficat Deum ingenitum et nullo modo procedentem, satis evidens videtur hanc vocem nullo modo supponere posse pro Deo genito et procedente, quod tamen saltem aliquoties habetur in N.T. ut auctor tandem concedit. Antequam ad ostensionem exegeticam suae thesis procedat auctor, quae­ dam veluti a priori statuit, quae investigationem pervadere videntur. Con­ tendit nempe etiam ratione naturali nomine «Deus» attingi de facto obiective 21 Cav 610: D (ed.32) 3326. V. exegesim Origenis de hoc loco apud A.Orbe, Estudios valentinianos v.H (Roma 1957) 224-229. 22 Ibid. 22 Theos in Neuen Testament. 4. Gott als erste trinitdrischen Person, in Schfriften zur Théologie (Einsiedeln 1956) p.143-167; ed.hisp. (Madrid i960) p.144-167. ι..2 c.5 A.I. de cultu ss.TKiMTATis. th.47 x.553-555 417 proprie primam personam. Ratio enim non cognoscit abstracte unam divi­ nitatem, sed unum Deum (non quid est, sed quis est), essentiam divinam subsistentem, et quidem omnino sine origine sub ullo respectu. Ad haec potius dicendum nomine «Deus» ratione naturali significari simpliciter concretum divinitatis (quod ratione simplicitatis non differt ab abstracto nisi grammaticaliter, modo significandi, nam de divinis non datur mera abstractio obiectiva, ac tam concreta et realis est unitas naturae quam trinitas personarum), ens a se non causatum in oppositione ad ens contin­ gens, ens quidem personale, nec quidquam aliud. Quod si in mentem veniat ut possibile (quod positive sola revelatione constat) essentiam divinam esse communem pluribus, seu dari in divinis processiones ad intra, dicet utique ratio naturalis necessario dari subiectum nullo modo procedens, primam personam, sed tunc non negabit, imo agnoscet conceptum concreti seu subiecti divini, significati nomine «Deus», vere dici de personis procedenti­ bus ad intra. Ideo non censemus theologiam naturalem cognoscere de facto obiective tantum Patrem; neque ex hac appellatione concludi posse Deum creatorem et auctorem salutis in V.T. (et in N.) significare simpliciter Patrem. Ideo quae copiose referuntur de modo loquendi N.T. dari vel permitti possunt (non vacat omnia singillatim perpendere) hoc sensu, quod explicite de Patre revelata sunt plura, non praecise et exclusive ut est prima persona, sed ut est Deus, subiectum divinum; ideoque implicite revelata sunt etiam de Filio et de Spiritu Sancto (q.31 a.4 ad 1 et 2) praeter ea quae ipsam oppo­ sitionem relativam personarum dicunt. Ad ea vero declaranda sufficit suppo­ sitio et appropriatio, quae utique consilio paedagogico adhibitae sunt, quia his modis loquendi continetur manifestatio quaedam mysterii vitae divinae. Suppositio enim (atque etiam antonomasia) est, ex definitione logicorum, usus termini alicuius ad manifestandum subiectum aliquod particulare, quin modificetur significatio generalis illius. Aliunde praecisiones theologicae, a SS.PP. et a documentis symbolicis et magisterii ecclesiastici inductae, pertinent etiam ad kerigma enuntiandum, neque ab eo exulare debent. His nempe provide occurritur periculis cuius­ dam larvati subordinatianismi, ac distinctior ac minus imperfecta intellectio de divinis populo christiano traditur. In his saepe illud Christi Domini dic­ tum meminisse iuvat: «haec oportet facere, et illa non omittere». Maximum momentum ducimus in expositione mysterii SS.Trinitatis, tam in se quam relate ad nos, in mente semper obversari debere doctrinam de quidditate mere relativa quam dicunt in divinis distinctiones omnes, ac propterea ultimam ac formalem rationem personalitatis et praeterea magnam analogiam quae interest in omnibus quae de creatis et de divinis dicuntur, ut est v.gr. paternitas et filiatio divina, ut datur ad intra inter divinas personas, et ad extra ut adoptio gratiae nos refert ad Deum. 555. Scholion 3. De cultu personarum Sanctissimae Trinitatis. Evidens est singulas personas, ut quae sunt unus Deus, coli et adorari posse ac debere. Ubi animadverti debet, ut notant Patres, in singulis personis ado­ rari quoque et coli implicite alias duas, cum relativae sint. Quod attinet cultum liturgicum, Ecclesia nullum festum peculiare de divinis personis singillatim sumptis celebrat. Nam festa de Christo Domino eiusque mysteriis non sunt de Verbo secundum divinam naturam tantum, ac festum Pentecostes celebrat adventum Spiritus Sancti in eius externa missione, ut in memoriam revocat Leo XIII, qui etiam meminit Innocen­ tium XII negasse postulantibus peculiare festum de aeterno Patre. «Quae 24 Cf. dicta de personalitate et subsistentia'in divinis n.507-525. Tcologia II 14 418 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I quidem omnia sapienti consilio sancita sunt, ne quis forte a distinguendis personis ad divinam essentiam distinguendam prolaberetur» 25. Usus autem liturgicus habet ut orationes ad Patrem fere dirigantur, sed mentione facta de Filio et Spiritu Sancto, qui tamen exclusivus non est. Fundatur autem in exemplo Christi, qui suas hominis orationes ad Patrem, ut pronum erat deferebat, quo simul ineffabiles eius relationes ad illum revelabat; ac congruit rationibus quibus oeconomia redemptionis ac sancti­ ficationis disposita est, continctque ipso facto professionem fidei et cultus in Deum trinum et unum. N.B. De vestigiis Sanctissimae Trinitatis in creaturis multa acute disseruit S.Augustinus, quae mentem manuducere possunt ad conceptum Trinitatis efformandum. Praesertim delectatus est S.Doctor in puriore ac subtiliore imagine divinarum processionum in ipsa hominis anima detecta 2 V. S.Gonzâlez, De gratia, in hac Summa 3,219-231. l.2 c.5 λ.3. missio spiritus sancti, τπ.49 n.562-564 423 Filio, qua voluntatem accipit effectus peculiaris, sive efficien­ tis, sive formalis, in iustificato praestandi, atque hunc ipsum effectum. Constat autem productionem gratiae per modum cau­ sae efficientis a Spiritu Sancto simul cum aliis duabus per­ sonis effici, eique peculiari ratione adscribi seu appropriari, ut dictum est; posset igitur intelligi missio Spiritus Sancti ita ut ter­ minus eius esset tantum productio gratiae creatae. Verum hoc uno non satisfieret fontibus theologicis, qui conceptis verbis efferunt missionem tertiae personae ad effectum quemdam permanentem veluti formalem, quem nomine inhabitationis de­ signant. Ideo asserimus Spiritum Sanctum mitti ad inhabitan­ dum in anima iusti. De ratione autem formali huius inhabitationis, seu de ti­ tulo speciali quo divinae personae, quae per immensitatem ubi­ que praesentes sunt, novo modo in iusto inhabitant, diversae sunt sententiae theologorum, de quibus in tractatu De gratia; quid verisimilius nobis videatur ut complementum thesis in scholio indicabimus. 564. Adversarii. Photiani plures, ut iam diximus, ve­ ram Spiritus Sancti missionem negant, totumque quod his verbis exprimitur ad dona creata referunt. Quidam antiqui theologi dicuntur substantialem praesentiam divinarum perso­ narum in anima negare aut parvipendere 2. Ripalda et Viva 3 nimis ieiune et parum accurate eam declarare videntur, licet acriores iusto videantur censurae quorumdam auctorum recentiorum in ipsos; ut reiciendae sunt censurae illorum theolo­ gorum in Lessii et Petavii 4 opiniones, qui certe excessu quo­ dam locuti sunt. Ceteri theologi thesim, ut declarata est, una­ nimiter tenent. Lessius et Petavius, etsi admittebant gratiam habitualem creatam, putaverunt eam non esse nisi vinculum animae cum Spiritu Sancto, imo neque omnino necessariam ad filiationem adoptivam, quae formaliter per inhabitantem Spiritum Sanctum haberetur. Ripalda et Viva in oppugnanda hac sententia par­ ticipationem naturae divinae intelligunt ese tantum in ordine morali, ac inhabitationem nimis quasi metaphorice explicare videntur. Doctrina Ecclesiae. Inhabitatio Spiritus Sancti in iustis traditur in Symbolo Epiphanii (D 13), in Tridentino (D 807 898 904), in Encyclicis Divinum illud et Mystici Corporis, et li2 3 4 vius, Ita Suârez, I.12 c.5 n.2. Ripalda, De ente supernaturali d.132 n.95; Viva, De gratia d.4 q.3 n.4. Lessius, De perfectionibus moribusque divinis I.12 c.n; De summo bono 1.2 c.i; Peta­ 1.8 c.6; cf. Pesch, 689.676-680. 424 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I cet explicite conceptus missionis non de novo doceatur in do­ cumentis ecclesiasticis, cum non fuerit ratio illius rei tractan­ dae, eam continent in verbis Scripturae allatis. Valor theologicus. Factum ipsum missionis Spiritus Sancti de fide videtur, eiusque negationem errorem dicit S.Tho­ mas (a.3) et cum eo theologi communiter; sub explicatione tra­ dita thesis est certa. 565. Probatur ex sacra Scriptura. Missio Spiritus Sancti in fideles et in Ecclesiam promissa est a Christo: Ego rogabo Patrem et alium Paraclitum dabit vobis ut maneat vobiscum in aeternum Io 14,16; Paraclitus autem Spiritus Sanc­ tus quem Pater mittet in nomine meo Io 14,26; Cum autem venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a Patre, Spiritum veritatis, qui a Patre procedit Io 15,26. Factum missionis do­ cet S.Paulus: Quoniam estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda vestra clamantem Abba, Pater! Gal 4,6. Terminus huius missionis est donatio Spiritus Sancti: Rom 5,6, qui est, et ma­ net, et inhabitat in iustis ut in templo: Rom 8,9-11; 1 Cor 3,16; 6,19; 2 Cor 6,16; Io 14,16; quae locutiones in complexu saltem, nequeunt nisi de ipsa persona divina intelligi. Sancti Patres quam frequenter, graeci praesertim, inhabi­ tationem Spiritus Sancti ad rationem iustificationis pertinere doceant, ita ut nisi per illam fieri nequeat, notum est5; id illis argumentum est maximum divinitatis Spiritus Sancti, cui tamquam nota distinctiva sanctificatio tribuitur; in quibus mis­ sio tertiae personae saepe explicite, semper implicite saltem, clara continetur. Plura adduximus v. S.Irenaeum (R 219), S.Athanasium (R 770 778), S.Cyrillum Hierosolymitanum (R 813), S.Basilium (R 915 944), S.Ioannem Chrysostomum (R 1186), S.Cyrillum Alexandrinum (R 2107 2114); inter latinos S.Hilarium (R 872) et S.Augustinum 6. Huc pertinet nomen donum Spiritui Sancto datum. In Liturgia frequens est invocatio adventus Spiritus Sancti: «Veni Creator Spiritus», «Veni Sancte Spiritus», «ut Spiritus Sanctus adveniens templum nos gloriae suae dignanter in­ habitando perficiat» 7, qui ideo est «altissimi donum Dei», «dul­ cis hospes animae»; iam adventus Spiritus Sancti est eius mis­ sio a Patre et a Filio a quibus procedit. 566. Ratio theologica declarare potest maximam saltem congruentiam missionis Spiritus Sancti ad inhabitandum per 5 Cf. Petavius, 1.8. 6 Epistola 187 ad Dardanum 6: ML 33.8375s. 7 Collecta in f.4 infra oct. Pentecost. l.2 c.5 λ.3. missio spiritus sancti, th.49 n.564-567 425 gratiam. Gratia enim est participatio naturae ac vitae divinae; vita autem Dei in processionibus divinis consistit; participat ergo iustus per gratiam Spiritum Sanctum ut procedentem a Pa­ tre et Filio per amorem. Congruit ergo quidditati gratiae, quod ipsam Spiritus Sancti personam, sicut alias duas, quasi secum trahat ad inhabitandum permanenter in anima, quam peculiari et divina actione moveat et dirigat: Rom 8,14; Io 14,26; haec autem inhabitatio necessario terminus est missionis tertiae per­ sonae. Ideo apparet congrue revelationem personae ac proces­ sionis Spiritus Sancti per revelationem eius missionis factam esse; sanctificatio enim nostra optime manifestat notas perso­ nales Spiritus Sancti, ut pulchre docet Leo XIII: «Haec autem mira coniunctio, quae suo nomine inhabitatio dicitur, condi­ tione tantum seu statu ab ea discrepans qua celites Deus beando complectitur... de Spiritu Sancto tamquam peculiaris praedicatur...; caritatis, quae propria Spiritus veluti nota est alius nemo nisi iustus est particeps...; ipse primus summusque Amor animos moveat agatque ad sanctitatem, quae de­ mum in amore Dei continetur»8. 567. Obiectiones. 1. Locutiones S.Scripturae explicari possunt per meram productionem gratiae appropriatam tertiae personae, quin novam quamdam nescio quam inhabitationem in anima, imo nec missionem tertiae personae, necessario inferant. Nego assertum ex ipsis locis Scripturae et ex perpetua traditione. Neque photiani in negandam missionem venerunt, nisi coacti necessario conceptu processionis Spiritus Sancti a Filio incluso in missione. 2. Christus dicitur etiam habitare ac vivere in nobis: Eph 3,17; Gal 2,20. Atqui tamen Christus homo non substantialiter ac physice in nobis habitat. Ergo nec Spiritus Sanctus. In primis Christus ut Deus certe eodem modo atque Spiritus Sanctus in nobis habitat; non autem Christus secundum humanitatem. Verum notum est eadem verba diverso sensu accipi posse ac debere, si id postulat res ipsa et interpretatio traditionis. Non est ergo paritas in argumento. Accu­ ratam Christi praesentiae expositionem affert Encyclica Mystici Corporis 9. 3. Deus est ubique per immensitatem. Ergo proprie dici nequit per­ sonam divinam de novo venire ad inhabitandum in iustis. Nego cons. Novus titulus praesentiae explicari potest, ut alias, ex hoc quod, etiamsi persona divina non ibi esset per immensitatem, fieret praesens nova hac ratione. Ac licet non una sit opinio de ratione formali huius prae­ sentiae, non ideo ratio ulla est ad negandum factum in fontibus tam clare contentum. Corollarium. Missio Spiritus Sancti habetur non solum in prima gra­ tiae infusione, sed etiam in eius augmento, ut probabilius docent plures theologi10. Dabatur etiam in gratia collata iustis V.T., ut contra Peta8 Cav 546.547· » AAS 35 (1943) 23OSS. 10 S.Th., a.6 ad 2.3; Svarez, c.5 n.16 etc. Praesentiam veluti expérimentaient Sanctissi­ mae Trinitatis dari in statibus mysticis notum est. V. quae de communicationibus Trinitariis in vita mystica S.Ignatii disserit V. Larranaga, Obras completas de S.Ignacio de Loyola, t.i BAC (Madrid 1947) 634-640. 426 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I >1 tenetur. Neque obstant verba Io 7,39: «non erat Spiritus datus, quia lesus nondum erat glorificatus», quae referuntur ad plenam effusionem die Pentecostes. vium 568. Scholion. De ratione formali inhabitationis Spiritus Sancti in ani­ ma iusti diversae sunt sententiae theologorum '2. Haec quidem quaestio con­ nexa est cum alia: an inhabitatio sit effectus formalis gratiae, an pertineat ad rationem causae formalis justificationis; qui enim huic sententiae adhae­ rent logice rationem formalem inhabitationis constituunt in ipsa productione seu infusione gratiae; qui autem priorem tenent, consequenter inhabitatio­ nem ponunt in aliqua ratione quam secum ferat gratia. Iam vero communior sententia theologorum inhabitationem habet ut effectum formalem gratiae sanctificantis seu habitualis creatae 13 ; ita S.Thomas q.43 a.3 ad 1 et 2; nunc autem non pauci sunt qui hoc vel illo modo alteri sententiae potius conniveant14. Probabilior videtur ac retinenda prior explicatio. Participatio enim physica et intrinseca naturae divinae, qui est conceptus primarius gratiae ac renovatio intrinseca hominis, confundi non debet cum praesentia extrinseca substantiali divinae personae in anima, quae alio modo utcumque dici potest participatio naturae divinae, ad modum quo dicere possumus nos participare ea quae nobiscum habemus ls, ut lo­ quuntur interdum Patres graeci. Neque filiatio adoptiva ullo modo per inhabitationem Spiritus Sancti explicari formaliter potest; imo satis S.Pau­ lus hanc posteriorem dicere videtur: Quoniam autem estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui corda vestra Gal 4,6; et S.Ioannes 14,23; Si quis diligit me... ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus. E contra bene ex­ plicari potest gratiam ipsam creatam secum ferre veluti effectum formalem inhabitationem divinarum personarum, ut in probatione innuimus, gratia enim creata concipi non debet ut qualitas mere absoluta, sed cum relatione ad divina, per quam ut per effectum formalem primarium definitur >6. 569. Iam in ipsa quaestione de ratione formali inhabitationis quadru­ plex fere datur explicatio theologica. VAzquez eam collocare videtur in praesentia quam supponit et infert productio et conservatio gratiae !7. SuArez exponens sententiam S.Thomae (q.43 a.3) in exigentia amicitiae, quae est effectus formalis gratiae; haec autem amicitia, ex clara cius expositione, non est praecise actualis, seu actus amoris amici, sed habitualis; praesentia autem personarum, ut iterum perspicue docet, non est praesentia intentionalis, sed substantialis, ut amicus frui possit amico per suos actus 18. Ioanes A S.Thoma cum aliis thomistis videtur inhabitationem ponere, supposita utique praesentia per immensitatem, in actibus cognitionis et amoris, addita 11 L.8 c.7: cf. G. Philips, fui grâce des justes de l'Ancien Testament: EphThLov 23 (<947) 52I-S5Û: 24 (1948) 23-58. Leo XIII in Encyclica Divinum illud ut certum id tradit (Cav 543); v. Franzelin, th.48; Pesch, 690. 12 V. Beraza, De gratia 878-909; Lange, De gratia 442-455; Galtier, 442-462; Gon­ zalez, De gratia 227-229; ubi plures auctores notatos reperies; cf. th.50; K.Rahner, Zur scholastichen Begrifflichheit der ungeschaffcnen Gnade: ZeitsKatTh (1939) 137-156; Schriften zur Théologie I (Ensiedeln 1956) (ed.hisp. 349-377) 347-373. 13 Jn omnibus fere tractatibus De gratia inhabitatio recensetur inter effectus formales gratiae habitualis; cf. Beraza, l.c. 14 Non quod explicite semper quaestionem sibi proponant; cf. J.Martînez Gômez, El niisterio de la inhabitation del Espiritu Santo. Relation entre la inhabitation del Espiritu Santo y la gracia creada: EstEcl 14 (1934) 287-315; 15 (1935) 20-50; sed quod eam opinionem in­ nuant, aut ea sequatur ex iis quae docent. 15 V. MartInez Gômez, l.c., 41 nota 95. 1« Difficultates speculativas alterius sententiae innuit Lance; Schol 10 (1935) 619 in recensione art. MartInez Gômez. 17 In i p. d.30 c.3. Auctores qui antesignanos harum expositionum sequuntur v. apud Gonzalez, l.c. 1« L. t2 c.5. Eius sententiam non exacte propositam a pluribus auctoribus reperias. l.2 c.5 a.3. missio spiritus sancti, th.49 n.567-570 427 experimental! quadam Dei cognitione19. Tandem Galtier expolit sen­ tentiam VAzquez, et satuit in productione gratiae dari simul communicatio­ nem substantialem personarum ad eas in se cognoscendas et amandas 20. Nec desunt qui omnes has rationes in unam conferant plenam explicatio­ nem inhabitationis Spiritus Sancti 21. Existimamus autem ex dictis productionem gratiae, quocumque tandem modo exponatur, excludendam esse a ratione formali inhabitationis. Quid­ quid autem praesentiae ex parte productionis gratiae inferatur aut requira­ tur habetur simpliciter per immensitatem, ut iure contra VAzquez argui solet; secus quicumque novus effectus cuiuscumque ordinis esset missio et novus titulus inhabitationis. Praeterea missio Spiritus Sancti dicitur in Scrip­ tura ad habitandum, non ad producendam gratiam. Non ergo in ratione productionis quaeri debet novus titulus praesentiae Spiritus Sancti, sed in ratione exigentiae illius quam habeat terminus productus; ergo tandem in natura gratiae, et ut effectus eius formalis. Revera quae Galtier 22 addit ad hunc ordinem pertinent, et ea fere sunt quibus SuArez suam expositio­ nem proponit. 570. Perceptio vero experimentalis, licet daretur, sicut in universum mera praesentia intentionalis, non explicat exigentiam inhabitationis sub­ stantialis; sed nec S.Thomas, nec SuArez, eam intendunt; incassum ergo ex hoc capite reiciuntur sententiae eorum. Ratio autem amicitiae vere apta est ad hanc praesentiam physicam et substantialem exigendam. Haec enim, si perfecta est, exigit ex sua intima ratione praesentiam physicam amicorum quantum possibilis sit, ut sensu communi constat. Etenim, ut ex­ plicat S.Thomas, «unio tripliciter se habet ad amorem; quaedam unio est causa amoris... Quaedam vero unio est essentialiter ipse amor, et est unio secundum captationem affectus... Quaedam vero unio est effectus amoris [sive actualis, sive habitualis], et haec est unio realis, quam amans quaerit de re amata» (i.z q.z8 a.i ad z). En novum titulum praesentiae Dei inanima iusti ex exigentia gratiae, quae est formaliter amicitia inter Deum et ani­ mam. Ideo praeferendam ducimus ut probabiliorem expositionem P.SuArez. Dicta Patrum graecorum, quae in hac controversia hic inde circumferun­ tur 23, accuratiori examini subicienda videntur, in complexu doctrinae ho­ rum Patrum et in statu quaestionis quam tractant. Si enim, ut unum note­ mus, nimis litteraliter sumerentur, plures eorum locutiones, e contextu doctrinae evulsae, excluderent prorsus gratiam creatam ab eius effectu for­ mali primario, participatione naturae divinae, et a ratione sanctificationis, quod nullo pacto ferendum esset. Iam Patres graeci non attingunt revera quaestionem quae hic controvertitur, de ratione formali inhabitationis. Quod ergo ex eorum doctrina afferri possit caute perpendendum est in quaestione quam ponunt. Toti enim sunt in probanda divinitate Spiritus Sancti, in quantum ei tribuitur sanctificatio creaturae per productionem gratiae ac per coniunctionem illius ut personae cum anima. Iam vero ad id eis sufficit explicare, quidquid est de ratione formali inhabitationis, fieri non posse ut sit persona creata, quae per sui efficientiam et coniunctionem nos faciat, i» De Trinitate d.17; cf. A.Gardeil, L'estructure de 1’dme et l'expérience mystique (Pa­ ris 1927); M.Cuervo, La inhabitaciôn de la Trinidad en toda alma justa segûn Juan de Santa Tomds: CiencTom 69 (1954) U4ss; L.Cunnincham, The Indwelling of the Trinity. A Histo­ rical-Doctrinal Study of the Theory of St.Thomas Aquinas (Dubuque 1955); Q.Dadek, Expe­ rimental Knowledge of the indwelling Trinity: an historial Study of doctrine of St.Thomas (Mündelein 1958). 20 L.c., th.26. 21 Ita Gonzalez, l.c., 229 4) $). 22 L.c., 455SS·. 23 Cf. praesertim Martînez Gômez, l.c., V. th.50. 428 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TKINO. I sive formaliter, sive consequenter, participes naturae divinae. Haec si atten­ duntur, difficile videtur ex his Patribus cogens fieri argumentum pro alia sententia. Thesis 50. Inhabitatio in anima iusti communis est tribus personis; Spiritui vero Sancto iure appropriatur. S.T11.. q.43 a.3.5; Suârez, I.12 c.5; Franzelin. th.45-47; Pesch, 685-689; Galtier, 415-435. 571. Nexus. Probata missione Spiritus Sancti, cuius ter­ minus est inhabitatio in anima iusti, sponte oritur quaestio, an hic effectus quasi-formalis sit quid proprium tertiae perso­ nae, an quid commune tribus; in missione enim Verbi in Incarnatione, terminus est proprius secundae personae, nullo pacto quid attingens primam et tertiam, nam humanitas unitur hypostatice soli Verbo; forte igitur quid simile cogitari posset de inhabitatione, quae est terminus missionis Spiritus Sancti. Notiones et status quaestionis. Quid sit commune, quid proprium in divinis constat. Et quidem in hac quaestione non agitur de operatione divina productiva gratiae in ordine causae efficientis, satis enim constat 1 eam esse communem toti Tri­ nitati; sed tantum de termino quasi-formali, quae est ipsa in­ habitatio. Cum autem inhabitatio, quae revera saepe tribuitur Spiritui Sancto, dicatur etiam in Scriptura de Patre et de Filio, nemo est inter theologos qui non fateatur eam esse communem vero quodam sensu. Verum adhuc quaeri potest an ita com­ munis sit, ut tamen, aut titulo praecipuo vel formali uni per­ sonae Spiritus Sancti conveniat, ita ut aliae non nisi per cir­ cuminsessionem in anima iusti inhabitent; aut praeter habita­ tionem substantialem communem, possit Spiritui Sancto tribui modus quidam personalis praesentiae moralis, qui aliis non com­ petat; aut tandem an singulae personae singulari titulo veluti personali in iusto inhabitent. Qui id existimant loquuntur de inhabitatione ut propria et personali; hic autem modus loquendi, licet permitteretur ex­ plicatio, omitti deberet, ut minus congruus cum vera notione personalitatis et proprietatis divinae, quae tota est in ordine subsistentiae hypostaticae et relativae ad intra12. Qui autem has explicationes reiciendas putant, tenent inhabitationem non dici peculiari ratione de Spiritu Sancto nisi per appropriatio1 V. supra th.47. Ideo omnis theoria, quae logice huic doctrinae contradiceret, excludi debet. 2 Ideo H.Schauf, Dic Einwohnung des hl.Geistes. Die Lehre von der nichlappropierlen Einiuohnung des Heiligen Gcistes ais Beitrag zur Theologiegeschichtc des ncunzenlen Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der beiden Theologen Cari Passaglia und Clemens Schrader (Freiburg 1941), eam non nisi «non appropriatam» appellari vult. l.2 <:.5 a.3. inhabitatio αγρκορβιατα. τη.50 ν.570-572 •129 nem, in quantum datur in inhabitatione cognatio quaedam aut affinitas peculiaris cum tertia Trinitatis persona eiusque pro­ cessione. 572. Sententiae. Communior est sententia negans quam­ libet omnis generis proprietatem aut quasi-proprietatem in­ habitationis Spiritus Sancti in anima iusti, ita ut tres divinae personae aeque primo et per se in iusto inhabitent, nec nisi per appropriationem Spiritui Sancto peculiariter tribuatur; et hoc sensu thesim tenemus 3. Petavius4 putavit posse poni specialem quamdam ratio­ nem «qua se Spiritus Sancti persona sanctorum mentibus ap­ plicet, quae ceteris personis non competit». Id autem in doc­ trina Patrum graecorum reperiri putat, eo quod personae Spi­ ritus Sancti veluti character personalis tribuatur virtus sanctificatrix, ideoque Spiritus Sanctus donetur ratione sui et unione quasi-personali, ceterae autem non nisi per ipsum et in ipso; se autem «rem nondum compertam satis» habere. Ei adhaese­ runt pauci quidam 5. Saec.XIX quid plus minus simile, licet non clare nec sine attemperationibus plurimis, non pauci theologi proposuerunt 6. Modos quosdam peculiares statuunt, quibus singularem in­ habitationem Spiritus Sancti etiam ad Filium extendunt, aut etiam ad Patrem, Scheeben 7, Waffelaert 8, ac praesertim De Régnon 9, qui spreta scholasticorum appropriatione, eo pervenit ut proprium ac peculiarem influxum singulis personis tribuat, e quibus reales relationes diversae ad singulas personas in anima oriantur. luverit tamen animadvertere has modificationes tandem the­ si praecipuae Petavii de quasi-proprietate reperta in Spiritus Sancti inhabitatione contrarias esse. 3 Haec sententia est omnium fere theologorum qui tractatus dogmaticos scripserunt; cf. T.Urdânoz, Influjo causal de las divinas personas en Ia inhabitaciôn en las almas justas: RcvEspT 8 (1948) 179-180. 4 De Trinitate 1.8 c.6ss. 5 Ante saec.XIX numerantur tantum ut qui huic sententiae adhaeserint A.Lapide. Thomassinus, Grandin, Witasse et De Rubeis; cf. Schauf, o.c., 248; J.Sagüés, El Espiritu Santo en la Santificaciôn del hombre segùn la doctrina de S.Cirilo de Alexandria: EstEcI 21 (<947) 37: nec forte res est adeo clara. 6 Longam satis recensionem auctorum saec.XIX qui in idem consentiant cf. apud nuper citatos scriptores et apud A.Erôss in articulo infra notando. An de omnibus res omnino pateat accuratius investigandum dixeris. Ut antesignanos refert Schauf, Passaglia, Schra­ der et Jovene. 7 Die Mysterienj 30.31.58 (ed.hisp. 178-195.412-419); Dogmatik 2, § 169. Cf. A.Erôss, Die personliche Verbindung mit der Dreifaltigkeit. Die Lehre über die Einwohnung des Heiligen Geistes bei M.Jos.Scheeben: Schol n (1936) 370-395: Schauf, o.c.; M.Donelly, The indwel­ ling of the Holy Spirit according to M.J.Scheeben: ThS 7 (1945). 8 Disquisitio dogmatica de unione iustorum cum Deo: CollBrug 15 (1910) 442-453.625-627; 16 (1911) 6-16. 9 O.c. Etude XXVII, 4,501-575; praesertim 551-552; cf. etiam 302-355.466-849· 430 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I Doctrina Ecclesiae. Leo XIII in Encyclica Divinum illud quae tota de Spiritu Sancto est, accuratae expositioni eius ac­ tionis et munerum praeponit ac commendat doctrinam de appropriatione; ac singulari modo postquam inhabitationem communem toti Trinitati dixit, eam Spiritui Sancto peculiari ratione attribui seu appropriari dicit l011 . 12 Valor theologicus. Thesis est communior. 573. Probatur ex S.Scriptura. Venire in animam, ma­ nere in anima, sicut saepe dicitur de Spiritu Sancto, etiam dicitur de Patre et de Filio: Si quis diligit me sermonem meum servabit, et Pater meus diliget eum, et ad eum veniemus et man­ sionem apud eum faciemus Io 14,23. Ut iustus est templum Spiritus Sancti 1 Cor 6,19, ita est templum Dei vivi 2 Cor 6, 16, quo nomine designatur Pater, ac portamus Deum in corpo­ re nostro i Cor 6,2. Sanctificatio et munia ad eam pertinen­ tia eodem modo dicuntur facta in Spiritu et in Christo. Ergo utcumque emphatice saepe inhabitatio tribuatur Spiritui Sanc­ to, non illi propria est, sed communis tribus personis, tertiae vero tantum appropriata. 574. Probatur ex traditione ll. Patres graeci, praeser­ tim S.Cyrillus Alexandrinus, statuunt principia opposita theoriae petavianae eiusque modificationibus, nempe iustificationem easdem prorsus inferre relationes aeque immediatas ad Patrem et ad Filium atque ad Spiritum Sanctum; atque in iis contineri immediatam communicationem naturae divinae. a) Communicatio cum Patre et Filio intenditur per se ipsa, non minus quam inhabitatio Spiritus Sancti, in iustificatione; iustificatio est enim «participatio Filii ut Dei», «con­ figuratio ad Filium», divinae naturae participatio per habitu­ dinem ad Filium qua «formatur in nobis Filius» et confor­ mamur ad eius filiationem, qua deificamur. Est etiam «copu­ latio, coniunctio, conglutinatio cum Patre, «consummatio in unitatem ad Deum et Patrem per mediatorem Christum» '2. b) Communicari cum Spiritu Sancto non aliud est quam communicari cum Patre et cum Filio; nam Spiritus Sanctus 10 Cav 608-610.543-547; etiam D (ed.32) 3331· 11 V. hanc probationem apud Galtier, 419-425 ; eiusdem auctoris Le Saint Esprit d'après les Pères grecs: AnalGreg 35 (Roma 1946); UrdAnoz, l.c., 161-176. De doctrina S.Cyrilli cf. E.Weigl, Die Heilslehre des hl.Cyrill von Alexandria (Mainz 1905); J.Mahé, La sancti­ fication d'après S.Cyrille d'Alexandrie: RevHistEccI 10 (1909) 30-40.469-492; L.Janssens, Notre filiation divine d’après S.Cyrille d'Alexandrie: EphThLov 15 (1938) 233-278; H.du Manoir, Dogme et Spiritualité chez Saint Cyrille d’Aléxandrie (Paris 1944) 232-255; B.de Monsegù, La Teoloçia del Espiritu Santo segïm S.Cirilo de Alejandria; Unidad y Trinidad, propiedad y apropiaciôn en las manifestaciones trinitarios segùn la doctrina de S.Cirilo de Ale­ jandria: RevEspT 7 (1947) 161-220; 8 (1948) 1-57-275-328; J.Sagüés, l.c. 12 Dial. 3 et 4 De Trinitate: MG 7S1833.837.904; In loannem 11 n.3; MG 74.509. l.2 c.5 a.3. inhabitatio appropriata. th.50 n.572-575 431 est quid proprium Patris et Filii, ita ut idem sit sanctificari per Spiritum Sanctum ac sanctificari per Patrem et Filium. «Sanctificatur [Christus] in Spiritu Sancto non quasi aliquis alius eum sanctificet, sed ipsomet potius se ipso operante». «Verbum quod natura sua sanctum est, in eo [Spiritu] per­ ungit suum proprium templum... Filio sic perungente... Pa­ ter dicitur illud facere, nam Pater non operatur nisi per Fi­ lium» 13. c) Sanctitas quam Spiritus Sanctus confert per sui com­ municationem non est quid ei proprium, sed sanctitas unica trium personarum. Ita omnes Patres, ut S.Basilius: «Bonitas nativa et naturalis sanctimonia ex Patre per Filium ad Spiri­ tum permanat, in tribus hypostasibus cernitur sanctitas quae est secundum naturam» (R 953); Ideo S.Cyrillus «praesen­ tiam, adventum et participationem» connumerat iis quae tribus personis communia sunt «ratione unitatis naturalis»14. d) Spiritus Sanctus communicatur non secundum quid proprium, sed secundum substantiam divinam, communem cum Patre et Filio, quo probant divinitatem Spiritus Sancti. S.Atha­ nasius: «Si Spiritus communicatione efficimur consortes na­ turae divinae, nemo sane nisi insanus dixerit Spiritum non Dei sed creatae esse naturae» (R 780). S.Basilius: «Deus in nobis per Spiritum inhabitare dicitur; nonne manifesta est impietas ipsum dicere deitatis exortem?»15. S.Cyrillus Ale­ xandrinus: «Cum Deus sanctus sit secundum naturam, sanctus substantialiter est Spiritus, ac propterea per ipsum et in ipso licet cuilibet fieri Dei sancti particeps»16. Ideo S.Basilius ex­ plicite admonet: «Sanctificat et vivificat... et omnia huiusmodi pariter facit Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Nec quisquam praecipue tribuat Spiritui Sancto virtutem sanctificandi... Si­ militer reliqua omnia ex aequo (κοπτά τό Ισον) peraguntur a Patre et Filio et Spiritu Sancto»17. 575. Ratio theologica. A. Inhabitatio in iusto com­ munis EST TRIBUS PERSONIS. ° i. In primis propter consubstantialitatem nequit una persona inhabitare sine aliis; inhabitatio ergo necessario com­ munis est. Ergo, ratio formalis inhabitationis nequit esse quid 13 /n loannem n n.io; MG 75.548-549· 14 Dial. 7 de Trinitate: MG 754093. 15 Adv. Eunonium 3,5: MG 29,665. 16 Dial. 7 de Trinitate: MG 75,1120. 17 S.Basilii, Epistola 189,6-7: MG 32,693· De S.Gregorio Nysseno v. G.Isaye, L’unité d’opération divine dans les écrits trinitaires de S.Grégoire de Nysse: RechScRel 27 (1927) 429* 439; S.Gonzàlez, La formula μία ούσία τρεις υποστάσεις en S.Gregorio de Nisa 54-68. 432 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I personale, sed quid ad substantiam divinam ordinem habens,, nempe participatio naturae divinae, aut quid cum ea coniunctum, ° 2. Proprium singularum personarum in divinis non est nisi quod est rationis relativae et hypostaticae. Atqui inhabi­ tatio seu unio cum anima iusti, quocumque modo concipiatur, nequit pertinere ad ordinem relativum ad intra neque ad or­ dinem unionis hypostaticae. Ergo non potest in Spiritu Sancto reperiri ratio aliqua qua peculiari ratione communicetur iusto, quaeque sit ratio cur aliae personae communicentur. In quo est discrimen cum Incarnatione, quae ad hypostasim ut talem pertinet. Ergo nequeunt tres personae singulari quoque titulo animae iusti uniri seu inhabitare, sed titulo prorsus communi l8. 3.0 Ideo omnes theoriae adversae re ipsa incidunt in peculiarem in­ fluxum operativum in animam concedendum aut Spiritui Sancto, aut singu­ lis personis, nam neque unio moralis, neque nova unio formalis, intelligi potest sine novo actu voluntatis aut nova operatione 19. Atqui hoc repugnat thesi communi de unitate voluntatis et operationis ad extra. 4.0 Tandem omnes istae novae sententiae oriri videntur ex minus accu­ rata consideratione doctrinae patristicae et theologicae de constitutivo re­ lativo personae divinae, et ex neglecta explicatione theologica de appropria­ tione, quam tamen commendat Leo XIII, et valde apta est ad plene con­ cipiendam unitatem divinam, quod tantopere effert ipse summus Pontifex initio Encyclicae Divinum illud. 576. B. Inhabitatio iure appropriatur Spiritui Sanc­ Etenim ° i. Appropriatio fundamentum positivum habet in fre­ quenti et emphatica attributione uni personae quod de aliis etiam dicitur. Atqui inhabitatio in iusto, tam in Scriptura quam in Patribus, et dicitur de tribus personis, et frequenter valde tribuitur Spiritui Sancto. 2.0 Is modus loquendi explicatur, quia effectus aut at­ tributum appropriatum aptum est ad manifestandam eam per­ sonam prae aliis. Atqui sanctificatio omnesque eius effectus formales valde apti sunt ad tertiam personam notificandam, quod pulchre vidimus supra expositum a Leone XIII, eo quod Spiritus Sanctus procedat per amorem, ad quem maxime per­ tinet sanctificatio, tum ex parte Dei, tum ex parte iusti. Ideo «donum» dicitur Spiritus Sanctus q.39, licet omnes personae donentur. 3.0 Tandem excogitari potest ratio appropriationis sanc­ tificationis Spiritui Sancto in causalitate exemplari, quae agendo to. 18 Postulat Schauf, o.c., ne excludatur inhabitatio «non appropriata» nisi evidenter repug­ nare ostendatur, cum agatur de mysterio. Verum haec theoria non est ipsum mysterium revelatum, sed declaratio quaedam, quae proinde admitti nequit,si cum principiis theologicis certis stare non posse videatur. Ut supra innuimus (prooem. c.5) quaestiones de divinis mis­ sionibus tractari non possunt nisi sub luce theologiae trinitariae ad intra. 19 V. peculiares explicationes reiectas apud Galtieh, 431-434; L’habitation en nous des trois personnes (Roma 1950) 90-143. l.2 c.5 a.3. inhabitatio appbopriata. th.50 n.575-577 433 de re ad voluntatem pertinente, merito appropriari potest per­ sonae quae est in divinis Amor subsistens 20. Si quis autem negligit processionem Spiritus Sancti per voluntatem, non est mirum quod nequeat bene explicare quae de Spiritu Sancto dicuntur. 577. Obiectiones. 1. Quaedam ex Patribus graecis allata non rem nostram agunt, sed productionem sanctificationis. Ergo thesim non probant. Ut in scholio superioris thesis diximus, Patres graeci directe certe non tractant quaestionem de ratione inhabitationis, sed de causalitate divina in sanctificationem. Sed sicut in ordine actionis ex his locis apparet eos revera negare proprietatem quam alias videntur agnoscere, iure inde arguimus ad quamcumque proprietatem iterum negandam in omni genere causalitatis ad extra. 2. Patres graeci saepe Spiritum Sanctum vocant sanctitatis «auctorem ex se ipso (άγιοαυτονργονν)», ut qui sanctitatem ex se ipso confert; «virtu­ tem sanctificatricem aut fontem sanctitatis» in divinitate21; imo S.Basilius non veretur sanctitatem ac vim sanctificandi dicere proprietatem eius per­ sonalem 22. Ergo tenent sanctificationem quid ei proprium. I.° Quod nimis probat nihil probat. Si enim haec strictim ut sonare videntur intelligenda essent, solus Spiritus Sanctus in Trinitate esset formaliter sanctus ac sanctificaret, ceterae autem personae tantum per coniunctionem aut participationem. Atqui haec manifeste absurda sunt, et conceptis verbis opposita his quae alias ipsi Patres, et nominatim S.Basilius, expresse tradunt: «Spiritus Sanctus, ait, est sanctus quomodo sanctus est Pater et sanctus Filius», «sanctificatio sicut alia omnia, non est eius, nisi quia ab illis derivata est, ei competit coessentialiter cum Patre et cum Filio» 23. 2.0 Locutiones ergo Patrum, ut supra diximus, intelligi debent in con­ textu proximo et remoto eorum doctrinae. Iam cum Patres graeci Spiritum Sanctum ex se ipso fontem dicunt sanctitatis, non in oppositione ad alias personas dicunt, sed in oppositione ad creata, et ad divinitatem tertiae per­ sonae probandam, ut patet legenti contextum Patrum 24. Postremum vero dictum S.Basilii ut appropriatio intelligi debet, utque practice apta sancti­ ficatio ad illam personam prae aliis designandam (q.36 a.i ; q.37.38). 3. Nihilominus aliquis modus proprietatis assignatur Spiritui Sancto in sanctificatione. Nam tandem aliquando semper fere utuntur hac formula, positive et negative: Pater et Filius sanctificant certe, sed in Spiritu Sancto, et non nisi in illo. Dist. probat. Iste modus loquendi fundatur in proprietate personali Spi­ ritus Sancti, ratione cuius communicetur formaliter ab ipso sanctificatio et inhabitatio, nego; fundatur in proprietate personali Spiritus Sancti ut pro­ cedente a Patre et Filio, ob quam omnia opera ad extra dicuntur prodire a Patre per Filium in Spiritu Sancto, conc. Id pluries efferunt Patres graeci, ut supra meminimus, estque modus loquendi rectissimus uno considerato modo processionis 2S. Neque ex nomine «doni» argui posse contra thesim, neque paritatem cum Incarnatione Verbi urgeri posse, satis in probationibus statuimus26. 20 Franzelin, th.47. 21 S.Gyrillus Alexandrinus, Thesaurus assert.34: MG 75,581.593.596; In loannem 11 n.io: MG 74-548, et passim ipse et alii Patres. 22 Epist. 214.4: MG 32,789. 22 De Spiritu Sancto 18,47; 19,48: MG 32,153.156; Homilia 15.3: MG 31,468. 24 Galtier, 427; cf. L'habitation... 533SS ubi probat thesim ex iisdem textibus quibus fundavit Petavius suam theoriam. 25 V. supra; Galtier, Le Saint Esprit... 277-278. 26 De tota hac quaestione lege quae notat Galtier, Le Saint Esprit... 7ss, auctores saec.XIX qui favent theoriis contrariis thesi (Passaclia, Scheeben et De Régnon non ex- 434 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I 578. Scholion. De relationibus in iusto exortis in sanctificatione. Ex disputatis patet relationes hominis ad Deum in opere iustificationis fundatas formaliter et immediate terminari omnes ad Deum ut unus est, ideoque ad tres personas Sanctissimae Trinitatis. Id evidens est de participa­ tione naturae divinae; sed etiam de filiatione adoptiva dici debet, quae, ut notat S.Thomas (3 q.23 a.2), pertinet ad totam Trinitatem, ideoque conceptis verbis asserit nos esse «filios totius Trinitatis», non autem Christus, qui solius Patris est Filius, ideoque nomen «Pater noster» tantum per appro­ priationem reservari Patri. Ergo nequit dici minus proprie oratio «Pater noster» dirigi ad alias personas; imo dicendum est id omnino proprie fieri. Id tamen nullo modo officit appropriationi primae personae nominis Pa­ tris etiam respectu hominum, quae valde congrua est S.Th. l.c. ad 3, et fundata in usu Scripturae et Liturgiae. Nam etsi filiatio nostra adoptiva toto caelo differt a filiatione naturali Verbi divini, tamen quamdam cum ea cognationem habet; ideoque bene dici potest ipsam relationem ad Deum, quae ut supra diximus est communicatio vitae divinae Trinitatis, esse rela­ tionem filiationis respectu Patris et fraternitatis respectu Filii, praesertim in quantum nostram naturam assumpsit, sicut est relatio inhabitationis re­ spectu Spiritus Sancti. Quae tamen, per appropriationem dicta, nullo pacto implicant peculiarem singularum personarum influxum, neque efficientem, neque formalem aut quasi-formalem, in animam iusti 27. ceptis) non inquisivisse in mentem Patrum graccorum, sed uni Petavii documentation! et commentario fidisse; aut iis adhaerere quod videantur pietatem fovere in singulas personas Sanctissimae Trinitatis. Verum pietas in veritate fundari debet; nec minorem in Patrem et Filium et Spiritum Sanctum devotionem profitentur theologi iatini qui doctrinam communem tenent. 27 In multis quae de his quaestionibus nostris diebus scribuntur, praeter iam relata, quaedam alia opera adnotamus. B.Froget, De l’habitation du St.Esprit dans les âmes justes d'après la doctrine de St.Thomas d’Aquin (Paris 1900); P.Laborde, Dévotion à la Sainte Trinité (Paris 1922); L.Kolipinski, Le don de ΓEsprit Saint (Paris 1924); M.Retailleau, La Sainte Trinité dans les justes (Paris 1923); J.Bonnefoy, Le Saint Esprit et ses dons selon S.Bonaventure (Paris 1929); L.Rudloff, Des hl.Thomas Lehre von der Einwohnung Gottes in der Seele der Gerechten: DivThom(Fr) 8 (1930) 1755s; L.Chambat, Les missions des personnes de la Sainte Trinité d'après St.Thomas d’Aquin (Paris 1943): J.Beumer, Das Verhàltnis von geschaffener und ungeschaffener Gnade: WissWeish 10(1942) 22-41 ; J.Sagüés, El modo de inhabitation del Espiritu Santo segûn Sto.Tomds de Aquino: MiscCom 2 (1946) 159-201 ; J.Gon­ zalez, La semejanza divina de la gratia, explication de una inhabitaciôn formalmente trinitaria: RevEspT 8 (1948) 564-600; A.Michel, Trinité (Missions): DTC 15.1830SS; Schmaus, Dogmatik 372-376.384-398; I.Trütsch, SS.Trinitatis inhabitatio apud Theologos recentiores (Tren­ to 1949); Th.Fitzgerald, De inhabitatione Spiritus Sancti doctrina S.Thomae Aquinatis (Mundelein 1949); J.Nicolas, Présence trinitaire et présence de la Trinité: RevThom 50 (1950) 183-191: R.Morency, L'union de grâce selon St.Thomas (Montreal 1950); F.de Lanversin, L'acte de foi et nos relations avec le T.S.Trinité: RcchScRel 40 (1951-1952 Mélanges Labreton) 298-306; E.Bardy, Le Saint Esprit en nous et dans l’Eglise d'après le N.T. (Albi 1950); D.Greenstock, La causalidad ejemplar y la vida sobrenatural: CiencTom 79 (1952) 575-610; P.de Letter, Sanctifying Grace and Our Union with the Divine Persons; Sanctifying Grace and the Divine Inwelling: TheolSt 13 (1952) 33-58, 14 (1953) 242-272; S.Zedda, L'adozione a figli di Dio e lo Spirito Sancto (Roma 1952); H.Lyons, The grace of sonship: EphThLov 27 (1951) 438-466; praesertim plures articulos F.Bourassa: Adoptive Sonship, Our Union with the Divine Persons: TheolSt 13 (1952) 309-335; Présence de Dieu et union aux divines Personnes; Don de Dieu Nom propre du Saint Esprit; Appropriation ou propriété? Rôle personnel des Per­ sonnes et relations distinctes aux Personnes: ScEccl 6 (1954) 3-23. 73-82; 7(1955) 61-90,151-172; M.-E.Boismard, La révélation de l’Esprit-Saint: RevThom 55 (1955) 5-21; P.Mandreganes, Funciôn misionera del Espiritu Santo: Euntes Docete 8 (1955) 326-344; Q.de Baciocchi, Comment reconnaître la personnalité du Saint Esprit: NouvRevThcol 77 (1955) 1025-1049; A.Solignac, Le Saint-Esprit et la présence du Christ auprès der ses fidèles: NouvRevThcol 77 (1955) 478-490. L.2 C.5 ΛΡΓ. THEOLOGIA LATINA ET GKAEC.A. N.578-580 435 APPENDIX De duplici, ut aiunt, theologia trinitaria, latina et graeca 579. Exposuimus in tractatu de mysterio Sanctissimae Trinitatis doctri­ nam scholasticam de hoc ineffabili dogmate, eamque probavimus, quoad essentialia elementa, tam ex Patribus graecis quam ex latinis. Est tamen hodie pervulgata opinio duplicem esse theologiam trinitariam, graecam et latinam, quae dogmate inconcusso, satis nihilominus diversam explicationem scientificam eiusdem praebeant, etiam in thesibus magni mo­ menti. Opere itaque pretium erit aliquid de hac re delibare, atque praeci­ pua fundamenta expendere huius opinionis. Cum autem unus ex antesigna­ nis illius, quem alii fere hoc vel illo modo secuti sunt, sit De Régnon ·, ex hoc auctore diversam hanc, quae dicitur, theologiam trinitariam expo­ nemus. 580. Radix diversae conceptionis theologicae de mysterio Sanctissimae Trinitatis inter latinos et graecos, si eum audias, est quod priores primo na­ turam concipiunt, postea personam; e contra graeci prius aciem mentis in personam figunt, postea in naturam; seu latini naturam in recto, personam in obliquo considerant, graeci vero personam in recto, naturam in obliquo; latinis persona est «natura personificata», graecis persona est «subiectum pos­ sidens naturam». Ideoque Trinitas latinis est una natura subsistens in tribus personis; graecis vero tres personae quae habent eamdem naturam. Iam naturae proprium est agere, personae vero habere et communicare; ideo latini processiones divinas concipiunt ut operationes naturae divinae, graeci vero ut communicationes substantiae. Pronum inde fuit latinis ut rationem processionum in natura divina atque in eius operationibus imma­ nentibus quaererent; en originem theoriae psychologicae de divinis proces­ sionibus, inchoatae a S.Augustino 12 et per S.Anselmum a S.Thoma ad per­ fectionem deductae. Apud graecos vero nihil huiusmodi reperitur. nec pro­ cessiones concipiuntur ut operationes naturae, sed ut donationes : Pater pri­ ma persona dat naturam Filio et per Filium Spiritui Sancto. Aliud inde discrimen essentiale inter utramque theologiam exsurgit: in latina unitas naturae est quid praeintellectum processionibus; in graeca quid ex processionibus resultans, in quo laborandum fuit ut periculum tritheismi aut subordinatianismi vitaretur per elaboratum conceptum circumincessionis. Tandem in ordine ad operationes ad extra latini adeo strictam unitatem totius Trinitatis operantis tenent, ut diversitatem attributionum quae in fontibus recurrunt ad meram appropriationem reducant; secundum graecos 1 In opere sine dubio multis titulis praeclaro Etudes de Théologie positive sur la Sainte Trinité (Paris 1892-1898), Etude V et VI (v.i,302-435), et saepe in sequentibus. Non quod omnes, qui huius sententiae plus minus sunt, omnia quae hic auctor tradit sua faciant; verum illum communiter appellant nec sine laudibus; v. M.Schmaus, Dic psychologische Trinitatslehre des hl.Augustinus (Münster 1927) 12, ac postea passim. Vestigia illius sequitur A.Amor Ruibal, Los problèmes fundamentales de la filosofia y del dogma t.g (Madrid s.a.) c.8-10 Ρ-317-436, qui profundius adhuc discrimen inter utramque conceptionem statuit; ex hoc auctore idem docent X.Zubiri, Naturaleza, Historia. Dios (Madrid 1944), et J.Alonso, Naturaleza y fundamentos de la gracia de la Virgen: EstMar 5 (1946) iss. Breviter hanc sen­ tentiam exponunt A.Segovia, Equivalencia de formulas en lus sisteniatizaciones trinitarias griega y latina: EstEcl 21 (1947) 435-437; Monsecù, Unidad y Trinidad... l.c., 22ss etc. Cf. C.Welch,, The Trinity in Conteinporany Theology (London 1953). " 2 Theologia trinitaria S.Augustinl exjxrnltur opere^M.ScHsrxcs, Die psychologische... nuper relato. Pro theologia Patrum graecorum, cf. A.Segovia, lx., 439-454.460-468. 436 I.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TUINO. I e contra singulae personae proprio sibi modo operantur, qui ad appropria­ tionem reduci nequit. Haec sunt, nisi fallimur, substantialia ac praecipua discrimina ab his auctoribus constituta inter utramque theologiam graecam et latinam de Trinitatis mysterio. Utraque theoria, secundum illos, optima profert, verum neutra imperfectione caret; ipsi potius graecae adhaerent quam latinae, in qua duo maxime displicere videntur: explicatio psychologica processionum et doctrina de appropriationibus, quas graecis prorsus ignotas dicunt 3. 581. Quid de his postremis sentiendum sit, nempe ea prorsus falsa esse, in propriis thesibus ostendimus, communemque theologiam latinam etiam in Patribus graecis fundari probavimus, tam appropriationes, quam praesertim processiones divinas esse per intellectum et voluntatem, quod ad doctrinam theologice certam pertinere vidimus. Nunc autem in totam hanc expositionem quaedam breviter notabimus. r.° Et primo quidem «theologias» trinitarias graecam et latinam multis capitibus non accurate inter se comparatas ab his auctoribus existimamus. Graeci enim Patres dogma exponere ac tueri contra adversarios haereticos non, ut theologi latini, systema quoddam theologicum construere, in animo habebant, licet sine dubio multa profundissime et magno mentis acumine de alto mysterio speculati sunt4. 2.0 Praeterea in toto opere P.De Régnon oculos percellit quam revera levi quamque incompleto fundamento patristico, cum tamen de theologia positiva agatur, diversitas inter latinos et graecos statuatur; diceres potius ibi quosdam, saepe unum textum Patris cuiusdam, e contextu auctoris seiunctum, occasionem praebere speculationibus propriis scriptoris 5. Nem­ pe de facto quae latinorum propria dicuntur etiam magnam partem apud graecos reperiuntur; ac vicissim quae graeci tradunt, paucis exceptis, in latinam theologiam translata sunt. Et quidem mirum est tantopere in his insistere quae diversa videri possint, ac fere omittere illa quae praecipua et essentialia sunt, in quibus apprime consonant latini et graeci, ut quae totam doctrinam intime pervadant, ut sunt quae ad relationes ut consti­ tuentes personas pertinent; earum videlicet locum non facile reperias in theoria graecis imposita 6. 582. 3.0 S.Augustinus, qui iure antesignanus latinorum dicitur, mag­ nos Patres graecos bene noverat, eos magistros habuit, eorumque doctrinam trinitariam in theologiam occidentalem transtulit. Sonat sine dubio quid novum Doctor Hipponensis de Trinitate agens; verum novitas non deest absoluta, sed potius evolutio et progressus, tam in methodo, quam in doc­ trina ulterius elaboranda et consectariis eruendis eorum quae Patres graeci tradiderant7. Praecipuum revera discrimen quod inter graecos et latinos statui potest in hoc fere stat, quod principium formale divinarum processionum ulteriore 3 Diversum hoc iudicium, iam satis patens in opere De Régnon, magis se prodit apud Amor Ruibal, et eos qui cum sequuntur; cf. quae adnotat Monsegu, l.c., 23-54; cf. J.M.Del­ gado Varela, Lu doctrina trinitaria de Amor Ruibal; RevEspTcol 16 (1956) 437-474. 4 Id notat Schmaus, o.c., 22-23; Galtier, l.c.. Saint Esprit... 8,i2ss; Alejandro de Villalmonte, o.c. Ipflujo de los PP. Rriegos... 555SS. 3 Lege prudens ac ponderatum iudicium quod de opere P.de Récnon protulit X.le Bachelet: Et 82 (1900) 852-863. 6 Le Bachelet, l.c., 854-856; Segovia, l.c., 469-470; Monsegü, Lc., 55-57; cf. supra c.3 et 4. Quanti momenti hoc caput sit v. apud J.Daniélou, o.c., 343. 7 Id probat M.Gordillo, Theologia dogmatica comparata, De SS.Trinitate (litograph.) 12-18, qui haec statuit: A. S.Augustinus in suis tractatibus redigendis pendet a SS.PP. grae­ cis; B. S.Augustinus ita suum de Trinitate systema elaboravit, ut eius doctrina graecorum systemati, quod evolvit, bene respondeat. Cf. etiam Schmaus, o.c., 416-447; J.Placnieux, Les formules trinitaires grecques vues par Saint Augustin (Paris 1952). L.2 C.5 APP. THEOLOGIA LATINA ET GRAECA. N.580-582 437 theologi latini consideratione tractarunt, ac constitutionem personarum magis elaboraverunt, ut postulabat scientificae inquisitionis methodus ab ipsis adhibita, post periodum Patrum graecorum, in qua dogmati potius defen­ dendo insistere opus fuit. Verum etiam in hac re modus tenendus est; nam ipsam psychologicam methodum S.Augustini Patribus graecis non igno­ tam esse quoad essentialia, constat ex his quae de processione Verbi agunt; ideoque falsum existimamus eam ut quid solis latinis proprium proponere 8. 4.0 Iam quae fundamento aprioristico huic theoriae sunt totamque parvadunt positivam expositionem, de diverso personae et naturae conceptu ac de priore alterutrius consideratione, vix subsistere posse videntur. In pri­ mis falsum omnino dici debet unitatem naturae divinae non esse Patribus graecis quid cuilibet trinitariae speculationi praesuppositum, ut ipsis locis graecorum adductis manifestum est (Pater enim communicat Filio non aliam naturam quam unicam divinam); cum etiam in revelatione, ut notum est, prius unitas Dei quam personarum distinctio clare saltem proposita sit, et naturali ratione, quae revelationis cognitionem necessario praeit, cognitus sit Deus ut natura unus, non trinus in personis 9. Quod vero prius in na­ turam aut in personas acies mentis dirigatur (arbitramur enim agi de mera prioritate considerationis nostrae, non de prioritate quodam modo obiectiva, quae prorsus neganda esset, ut vidimus), non ea adversa consectaria habet, neque habere potest, si recta sit; imo utraque utilis ac necessaria est, atque ab omnibus reapse adhibita. Hac autem aut illa ratione doctrinam trinitariam exponere oriri potuit ex ipso statu quaestionis, quam Patres et Doctores agere debebant perpensis adiunctis 1 °. 5.0 Nec philosophicam latinorum notionem de persona recte propo­ sitam existimamus; non enim facile scholastici concedent se naturam in recto, personam in obliquo considerare, cum apud omnes suppositum seu persona sit quod, natura autem quo. Quod autem Trinitatem attinet, tam latinis quam graecis, ut arbitror, est et «una natura subsistens in tribus personis», et «tres personae habentes eamdem naturam»; discrimen ergo statutum ficticium est. Quae vero quaestiones exsurgunt de conceptu hypos­ tasis et personae divinis applicato suo loco tactae sunt; in his diversi aucto­ res substantialiter quoque consentiunt, licet diversa in iis reperiantur etiam in utraque theologia, ut in omnibus scientiis accidit cum ulteriori speculatio­ ni res subiciuntur. 6.° Magis autem a veritate aberrare videtur diversum munus tributum naturae et personae, ac si prioris esset agere, alterius vero habere et dare, si sc. exclusive ista sumantur; nam et persona agit, ut est sensus communis, imo «actiones sunt suppositorum». Quod autem Patres graeci processiones divinas non haberent ut operationes, et quidem naturales, non apparet quo vel levi fundamento innui potuerit. Nonne generatio operatio est, et quidem operatio naturalis? ac quo pacto communicatio divinae naturae ha­ beri potuit nisi per operationem qua produceretur persona? Numquid vero latinis processiones non sunt in divinis communicatio naturae? Quod vero, supposito ternario numero personarum in divinis, easque plures esse ob processiones, harum rationem in natura ipsa divina quaererent theologi, consonum valde erat, cum in divinis dari non possit nisi quid infinito modo connaturale. Verum ne id quidem praestiterunt nisi revelatione duce, quae « Le Bachelet, Le., 563. 9 Vix capi posse videtur quo sensu possit esse sermo de natura divina una «abstracta· fere ad modum universalis, ut passim fecit Amor Ruibal, cf. Alonso, l.c., 43, quasi inde periculum crearetur theologiae latinorum. In divinis tam realis et concreta est unitas essen­ tiae quam trinitas personarum; en mysterium quod omnes profitemur. 10 Latini quoque in considerandis processionibus ad intra incipiunt a persona, quae est principium quôd, non a natura. 438 l.M.DALMAU, DE DEO UNO ET TRINO. I processionem Verbi et naturalem, utpote generationem, et intellectualem nomine ipso satis significabat11. Tandem itaque quin negemus diversam quamdam faciem exhibere theo­ logiam trinitariam graecam et latinam, sicut diversa quoque inter ipsos la­ tinos et graecos reperiuntur, ratione praesertim quaestionum quas praecipue tractare debuerunt, ac diversi gradus scientificae elaborationis, eas nequa­ quam substantialiter diversas expositiones theologicas exhibere indubium existimamus. 11 Mittimus alia in theoriis, quas hi auctores graecorum vocant, quae quo pacto intelligi valeant non satis patet, si formaliter loquimur, ut fit semper in scientifica inquisitione mys­ terii. Unum advertimus, in his speculationibus saepe in oblivionem dari, ut videtur, «magna analogia», quae intercedit inter divina et creata, et inter denominationes divinas ad intra et ad extra. TRACTATUS II De Deo creante et elevante. De peccatis. Auctore P.Iosepho F.Sagüés, S.I. INTRODUCTIO 1. Obiectum tractatus. Cum theologia sit scientia de Deo, ipsum primo ac principaliter respicit in se ut unum et trinum seu per considerationem Dei absolutam. Sed cum, prae­ ter Deum, sit mundus, illa Deum perfecte non cognosceret, si dein ac secundario etiam relationem ipsius ad mundum non curaret investigandam. Hinc ergo ulterius agit de hoc, sed quatenus est a Deo et ad Deum seu ut est proiectio analogica Dei, a quo pendeat in esse et ad quem participandum ac glorificandum tendat. «Sa­ cra doctrina, ait S.Thomas, non determinat de Deo et de creaturis ex aequo, sed de Deo principaliter, et de creaturis se­ cundum quod referuntur ad Deum, ut ad principium vel finem» (i q.i a.3 ad i). Ergo noster tractatus est vere theologicus seu De Deo, cum res extra Deum non consideret nisi per earum respectum ad ipsum. «Omnia autem pertractantur in sacra Doctrina, ait Angelicus, sub ratione Dei: vel quia sunt ipse Deus, vel quia habent ordinem ad Deum, ut ad principium et finem» (a.7). Haec est ergo consideratio Dei relativa seu per respectum ad creaturas. Quae ceterum in aliquo genere causae fundetur necesse est, cum nulla habitudo inter Deum et alia, extra causae et effectus rationem vel quae non revocetur ad hanc, reperiatur *. Et ideo praecise illa consideratio est vere necessaria ad Deum perfecte cognoscendum, nam «rei cuiuslibet perfecta cognitio haberi non potest, nisi eius operatio cognoscatur» (2 CG 1). Hinc theologia, Deum etiam in rebus extra ipsum quaerens, respicit mundum in genere sive ut egredientem a Deo per creationem sive ut destinatum ad ipsum glorificandum sive etiam quoad modum quo eum ad iustum finem Deus, per suum influxum et conservantem et concurrentem, perducat. 2. Sane Deus creans perfecte non cognoscitur nisi per respectum ad omnes res mundi; sed illa cognitio Dei creantis erit perfectior quo perfectius perspiciantur eae creaturae, quae in ceteris eminent. Hinc noster tractatus specialius considerat et hominem et angelum in eorum origine ac natura. * Cf. Suârez, De angelis, proocm. 442 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Quatenus theologia omnia quae diximus considerat, dici­ tur scientia De Deo Creante. 3. Deus vero, agens mere ut creans, gloriam a se intentam obtinuisset in certo gradu, si hominem et angelum perfecisset iuxta ultimum finem naturae eorum proportionatum. At glo­ rificationem sui et specie et gradu excellentiorem quaerens, iis addidit novas perfectiones, dona nempe supernaturalia gra­ tiae, quibus ad ordinem divinum analogice efferrentur. Quo pacto etiam ipse mundus irrationalis etiam extrinsece elevari dicendus est, utpote qui homini ad illum finem inserviat. Homini vero ulterius in Ada dona quaedam praeternaturalia (integritatis, immortalitatis, etc.) data sunt, quibus facilius suum finem ultimum attingeret2. Omnia vero illa dona et su­ pernaturalia et praeternaturalia primus homo Adam ita accepit et sibi et suis posteris destinata, ut, nisi ipse peccaret, His om­ nibus illa per generationem transmittenda essent. 4. De ea ergo et angeli et hominis elevatione etiam nobis agendum est. Et ideo noster tractatus dicitur De Deo Elevante. Cum vero duplex hominis ad ordinem supernaturalem elevatio distinguatur, alia in Ada effecta, alia serius per Christum in totum genus humanum inducta, nos, altera ad tractatus De Verbo Incarnato et De gratia remittentes, tantum de illa pri­ maeva nunc disputare contendimus. 5. At cum et angeli et homines etiam sic perfecti peccare possent, plures angeli et primus homo de facto graviter pec­ carunt, ita ut illi angeli inferno puniendi traderentur, Adam vero omnia illa dona amitteret et suum peccatum posteris suis per generationem propagaret. En mysterium peccati, et in specie illius peccati hominis elevati, quod originale dicitur. Cum vero Deus illa peccata intentione suae gloriae obtinendae permiserit, etiam theologiae est de illis disputare. Ideo noster tractatus etiam dicitur De peccatis, cum ceterum, posita ratione logica mutuae relationis inter peccata, etiam agat per se et de peccato personali, sive mortali sive veniali, et de originali. 6. Methodus tractatus. Ut ex notione obiecti tracta­ tus tradita patet, omnia ad ipsum pertinentia sunt religiosa; ex iis alia solum per revelationem, alia etiam per solam rationem naturalem cognosci possunt; in Inis postremis sunt essentiales relationes creaturae ad Deum principium et finem, quae proin­ de etiam a philosopho investigantur. At etiam quoad has alia 2 De his pulchre in C.Vaticano, Schema constit. de praec. myst. fidei c.3: CL 7,555-557. INTRODUCTIO. N.2-7 443 philosopho, alia theologo via sequenda est, cum ille a principiis lumine rationis sibi notis procedat, hic vero iis non utatur nisi per accidens, sed a principiis revelatis suam de mundo scien­ tiam repetat. Sic ergo, quidquid nobis dixerit sola ratio naturalis de creatione, nos partes theologiae sequimur, ita ut primo et per se quaeramus revelata de obiecto nostri tractatus. «Unde nihil prohibet de eisdem de quibus philosophicae disciplinae trac­ tant, secundum quod sunt cognoscibilia lumine naturalis ra­ tionis, etiam aliam scientiam tractare, secundum quod co­ gnoscuntur lumine divinae revelationis. Unde theologia, quae ad sacram doctrinam pertinet, differt secundum genus ab illa theologia, quae pars philosophiae ponitur» (i q.i a.i ad 2; cf. a.23.7s). Ergo noster tractatus etiam ea quae lumine ra­ tionis naturalis attingi queunt respicit, sed per se ut revelata. Lumine vero naturali etiam utitur theologia, etsi indirecte et quasi per accidens, seu non «ad probandum fidem... sed ad manifestandum aliqua alia quae traduntur in hac doctrina. Cum igitur gratia non tollat naturam sed perficiat, oportet, quod naturalis ratio subserviat fidei: ... Et inde est quod etiam auctoritatibus philosophorum sacra doctrina utitur, ubi per rationem naturalem veritatem cognoscere potuerunt... Sed... quasi extraneis argumentis et probabilius. Auctoritatibus autem canonicae Scripturae utitur proprie, ex necessitate argumen­ tando» (a.8). 7. Momentum tractatus. 1) Theologicum. Veritas Redemptionis et vitae divinae homini communicatae est pecu­ liaris dignitatis religiosae ac moralis; at ea praesupponit ab­ solutam distinctionem Dei a mundo, quae per creationem patet, dum statuitur dependentia ontologica mundi a Deo. Cognitio elevationis supernaturalis, dum magnam Dei bo­ nitatem in opere creativo in immensum extollit, est nobis oc­ casio nostrae in Deum, ut beneficentissimum Patrem, dilec­ tionis augendae. Ceterum ea nos inducit in novum campum: a) theologicum, per indagationem status supernaturalis, eo naturalem supe­ rantis quo caelum terram superat3; b) psychologicum, per illu­ minationem mirae relationis inter naturam et ens supernaturale; c) asceticum, per ostensionem sublimioris modi exercen­ darum virtutum, quibus ad Deum glorificandum tendatur; d) mysticum, per revelationem novae vitae interioris, quae sit participatio illius vitae trinitariae, qua Deus se ipsum videns 3 Cf. J.B.Terrien, S.I., La grâce et la glorie t.2 (Paris 1931) l.io c.4. 444 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II et amans vivit; e) anthropologicum, per investigationem magnae illius dignitatis in qua homo a Deo initio constitutus est. 8. Mysterium vero peccati, et in specie peccati originalis, iure vocari potest cardo totius soteriologiae christianae. Illud enim supponit in homine dona gratuita amissa, ita ut ex com­ paratione primaevae conditionis humanae cum statu per pec­ catum homini illato, appareat omne huius malum sive physicum sive morale ab ipso homine provenire; aliunde vero peccatum originale fuit occasio Redemptionis Christi, et proin totius actualis oeconomiae supernaturalis. O felix culpa! Praeterea dignitas, potentia, bonitas, sanctitas, iustitia Dei inde vehementer apparet, quod Deus infinitus de rebus mini­ mis curaverit creandis et donis caelestibus ornandis et peccan­ tibus, vel iuste puniendis vel misericorditer reparandis. In specie vero ea in ascetica Christiana splendens quasi coniunctio extremorum, nempe magnificentiae et humilitatis, roboris et suavitatis, quiescit in conscientia intima nostrae de­ pendentiae absolutae a Deo omnipotenti et amoris plenissimo. Christiani demissio in suo nihilo cognoscendo et gaudium de sua perfectione ut imagine Dei, elevatio ad Deum per scalam creaturarum et simul independentia ab his, haec et alia quae partim mutuo opponi viderentur, in dogmate creationis har­ monice connectuntur 4. Hinc S.Ignatius, divino lumine ductus, illud creationis dogma ut principium ac fundamentum perfectio­ nis christianae statuit, et eiusdem perfectionis coronam con­ templationem Dei in creaturis designavit. 9. 2) Philosophicum. Nullus ex philosophis paganis ante Christum vel creationem ut talem cognovit vel saltem eius no­ tionem ea praecisione qua christiani exposuit, ut patet v.gr. ex controversia nondum decisa de mente Platonis et Aristotelis circa creationem. Ii vero qui post Christum floruerunt, si quan­ do forte illam notionem clare proposuerunt, id haud dubie christianismo debent. At etiam post Christum systemata non Christiana in genere in graves errores cosmogonicos lapsa sunt, ut patet v.gr. in stoicismo et neoplatonismo. Nec est cur me­ moremus recentiora positivismi, pantheismi, materialism!, dualismi (seu etiam materiam ingenitam admittentis) 5. Si ergo creatio philosophice sumpta iure dici potest primum verbum scientiae, quod tamen de facto sola ratione adeo dif­ ficile reperiatur, patet quanti momenti sit noster tractatus, qui 4 Cf. J.Mausbach, Schôpfung: KL 10,1878s. 5 Cf. Mausbach, 1870-1878; H. Pinard, l.c., 2096-2099; R.Arnou, S.I., Platonisme des Pères: DTC 12,2349s (de neoplatonismo). INTRODUCTIO. N.7-10 445 de ea re adeo clare homines illuminet; in hoc sane dogmate stat notio legislatoris supremi, ac eius cultus, individualitas substantiarum, libertas, immortalitas personalis, etc. Et sic satisfit mentibus tanta confusione philosophica obrutis6. io. Divisio tractatus. Nonnisi generalis quaedam eius indicatio hic proponitur, cum ea inferius opportune magis determinanda sit. Primo ergo agetur in genere de mundi crea­ tione iuxta diversas huius causas et de eius conservatione per Deum et de Dei concursu operante cum illo; dein de homine quoad eius naturam et originem et elevationem et lapsum; tandem de angelis sive quoad eorum exsistentiam et naturam et elevationem et bonorum praemium et malorum lapsum ac punitionem, et eorum omnium relationem ad homines. In his vero disputandis S.Thomam «veluti scholasticae theologiae solem ac principem»7 nobis praeeuntem sequimur, qui agit de nostra re et alibi et his locis (quibus tamen multa alia concluduntur, quae hodie ad alios tractatus remitti solent); i q.44-93.103-119 (de creatione, angelis, homine); 94-112 (de elevatione primaeva); 1.2 q.71-89 et 2.2 q.163-165 (de pec­ catis) 8. 6 Multa de dogmatis creationis momento theologico, philosophico, apologetico dicit Pinard, l.c., 2195-2199. 7 L.de Molina, Concordia liberi arbitrii... Proocm. 8 Errores a nobis confutandi et documenta Ecclesiae de nostra re hic non memorantur, cum de iis in decursu tractatus dicendum sit. BIBLIOG RAPHIA GENERALIS Bartmann, G., Die Schopfung. Gott, Welt, Mensch (Paderborn 1928). Becker, J.A., Engel: KL 4,503-523. Bellarmino, R. (S.), S.I., De gratia primi hominis. De amissione gratiae et statu peccati (Neapoli 1858). Beraza, B., S.I., De Deo Creante (Bilbao 1921); De Deo Elevante. De peccato originali. De Novissimis (Bilbao 1924). Boyer, C., S.I., De Deo Creante et Elevante5 (Romae 1957). Bozzola, C„ S.I., De Deo uno et Trino. De Deo Creante et Elevante (Nea­ poli 1948). Brinktrine, J., Die Lehre der Schopfung (Paderborn 1956). Bujanda, J., S.I., Angeles, demonios, magos... (Madrid 1955); Addn, tti y la teologia catôlica (Madrid 1956). Collings, J., The Thomistic Philosophy of the Angels (Washington 1947). Chetwood, Τ.Β., God and creation (New York 1928). Daffara, Μ., O.P., De Deo Creatore (Torino 1947); De Peccato Originali et de Verbo Incarnato (Taurini-Romae 1948). De San, L., S.I., De Deo Creatore (Brugis 1890). Duhr, J., Anges: DSpir 1 (1936) 580-625. Einig, P., Tractatus de Deo Creante, De hominis lapsu, De Deo Consumman­ te2 (Treveris 1913). Esparza, M., S.I., Quaestiones disputandae de angelis (Romae 1659). Flick, M.-Alszeghy, Z., S.I., II Creatore. L’inizio della salvezza2 (Firen­ ze 1961). Garrigou-Lagrange, R., O.P., De Deo Trino et Creatore (Taurini-Parisiis 1943). Guelly, R., La Création (Tournai 1963). Gutberlet, K., Gott und die Schôpfung (Regensburg 1910). Hophan, O., O.M.Cap., Die Engel (Luzern 1956). Houck, F.A., The angels, good and bad (St. Louis 1925). Huarte, G., S.I., De Deo creante et elevante et de novissimis (Romae 1935). Janssens, A., God als Schepper (Antwerpen 1937). Janssens, L., O.S.B., De Deo Creatore et de Angelis (Friburgi Br. 1905); De hominis natura (Romae 1918); De hominis elevatione et lapsu (Ro­ mae 1919). Lahitton, J., De Deo trino. De Deo Creante. De Deo Elevante. De lapsu hominis. De Verbo Incarnato (Paris 1932). Lahousse, G., S.I., Tractatus de Deo creante et elevante (Brugis 1904). Lepicier, A.M., Ord. Serv. B.M.V., De peccato originali (Parisiis 1911)· Martînez, A., O.P., Suma teolôgica de Santo Tomds de Aquino, t.III, Tratado de los àngeles: BAC (Madrid 1950) 1-714 (Introd. partie.). Mazzella, C., S.I., De Deo Creante (Romae 1908). Morân, J., S.I., Alpha et Omega. Theses quaedam selectae de Deo uno et trino, creante et elevante, et de Novissimis (Vigornii 1935). Mors, J., S.I., Tractatus de Deo Creante et Elevante et de Novissimis (Petropolis 1940). Muncunill, J., S.I., Tractatus de Deo Creatore et de Novissimis (Barci­ none 1922). BIBLIOGRAPHIA GENEKALIS 447 Oswald, J.H., Die Schopfungslehre im allgemeinen und in besonderer Beziehung auf die Menschen im Sinne der katholischen Kirche2 (Pader­ born 1893); Religiose Urgeschichte der Menschhcit, d.i. der Urstand des Menschen, der Siindenfall im Paradiese und die Erbsünde, nach der Lehre der katholischen Kirche2 (Paderborn 1887); Angelologie2 (Paderborn 1889). Otten, B.J., S.I., De Deo Creante et Elevante. De Nonissimis (Chicago 1924). Palmieri, D., S.I., De creatione (Prati 1910); De Ordine Supematurali et de Lapsu Angelorum (Prati 1910); De peccato originali (Romae 1904). Parente, P., De creatione universali. De Angelorum hominisque elevatione et lapsu (Torino 1946); Il peccato originali originato (Roma 1948): Beyond space (Island St .Paul 1962). Perego, A., S.I., La creazione (Brescia 1958). Petavius, D., S.I., De sex primorum mundi dierum opificio: Dogm. theol. IV; De angelis: ibid. Ill, p.603-705; IV, p.1-121 (Parisiis 1865s). Piault, B., La Creation et le péché originel (Paris i960). PiGNATARO, F., S.I., De Deo Creatore (Romae 1904). Pinard, H.. S.I., Création: DTC 3,2034-2201. PiOLANTi, A., Dio nel monde e nell'uomo (Roma 1959). Regamey, P., O.P., Les anges au ciel et parmi nous (Paris 1959). Reinke, L., Schôpfung der Welt (Munster 1859). Sala, B., Adamo ed Èva nel Paradiso terrestre ossia la natura innocente ed il peccato originale (Milano 1924). Scheffczyk, L., Schopfung und Vorsehung: Handbuch der Dogmengeschichte B.II F.2.® (Freiburg 1963). Schmaus, M., Gott der Schopfer: Katholische Dogmatik, 2/1 cd. (München 1962). .............. Schrader, C.L., S.I., De Deo Creante (Pictavii-Parisiis 1875); De triplici ordine: naturali, praetematurali et supematurali (Parisiis 1878). Stolz, A., O.S.B., Anthropologia theologica (Friburgi Br. 1940). Ude, F., Die Erschopfung der Welt (Gratz 1923). Valbuena, J., O.P., Suma teolôgica de Santo Tomds de Aquino, t.II, Tratado de la creacion en general: BAC (Madrid 1948) 677-887 (Introducciones). Van Hove, A., Tractatus de Deo Creante et Elevante (Mechliniae 1944). Van Noort, G., Tractatus de Deo Creatore3 (Bussum in Hol. 1920). Verrielle, A., Le surnaturel en nous et le péché originel2 (Paris 1934). VoNiER, A., O.S.B., The Angels (New York 1928). Von Petersdorff, E., Daemonologie, I. Band: Dœmonen in Weltenplan (München 1956); Satan: EtCarm (Paris 1948). LIBER I Dc creatione mundi in genere ii. Ex tractatu De Deo constat esse Deum Unum et Tri­ num, unum ens a se, necessario exsistens, omni perfectione infinitum. At, cum praeter Deum alia multa exsistant, quae initium (vel aeternum vel temporale) sui esse habuerint, quae in hoc perdurent, quaeque actiones exerceant, theologi est investigare quaenam relatio eorum sit ad Deum et quidem quoad eorum originem, perdurationem in esse, actiones exer­ cendas. De his ergo nunc agendum venit. CAPUT I De mundi origine 12. Quaestio de mundi origine est quaestio de mundi causis, nempe efficienti, finali, exemplari, materiali, formali. De illis ergo tribus primis disputandum est, relicta cosmologo christiano quaestione de duabus ultimis causis, cum ea non sit tanti momenti pro theologo, nisi quoad ea quae ad hominem et angelos pertinent, de quibus inferius dicendum est. ARTICULUS De Thesis i. I mundi effectione Mundus creatus est a solo Deo. S.Th. t q.44 a.is; q.45 a.1-4; 2 GG 6,15; S.Bonaventura, In 2 d.i p.i a.i1; Suâ­ rez. De opere sex dierum 1.1-8: Palmieri, De Creatione th.1-5; Pinard, l.c., 2034-2115; Scheffczyk, Schôpfung und Vorsehung (Freiburg 1963) 1-95.149s; Flick, o.c., 26-27. 13. Nexus. De origine mundi, et alia et maxime haec scire intellectus cupit: an sit a Deo et quidem an sit a tribus Personis; an sit a Deo libere agente; an sit ab aeterno. Nunc primo id tantum statuitur, mundum esse creatum a Deo, et quidem de facto (ergo nihil dicitur de posse) a solo Deo. 1 De hoc loco, cf. P.A.Mondreganes, O.M.Cap., De mundi creatione ad mentem seraphic i Doctoris S.Bonaventurac: CollectFranc 1 (1931) 3-70. L.l C.l A.I. CREATIO MUNDI. TH.l N.ll-16 449 14. Notiones. Mundus sumitur hic ut complexus rerum, non solum in terra exsistentium, vel etiam sensibilium adspectabilium, sed omnium sive corporalium sive spiritualium extra Deum exsistentium. Attamen, cum animae hominum in dies creentur et de hoc facto alibi quaestio sit, ad eas nunc non attenditur. Eae vero res solum respiciuntur secundum primum esse quod habuerunt, non autem secundum illud quod post ulteriores transformationes obtinue­ runt. Unde agitur nunc solum de creatione prima, quae dicitur primus rerum transitus ex non esse ad esse, quod primo fuerit materia cosmica vel saltem elementum quoddam embryonale, dum creatio secunda vocatur ulterior earum rerum ordinatio ac per eductionem multiplicatio. Idem sic exprime­ retur, ut nihil exsistat quod non sit a Deo creatum vel immediate, vel me­ diate seu proveniens per ulteriorem finitam actionem pure eductivam ab ente creato a Deo; seu aliis verbis, nihil esse quod formaliter aut virtualiter (at sensu nuper indicato) a Deo immediate non sit ex nihilo factum. Cum constet spiritus puros nonnisi creatione oriri posse, ea distinctio pro angelis non valet; attamen a quaestione de immediata creatione omnium angelorum nunc praescinditur, cum de eorum origine inferius (n.açis) dicendum sit, ita ut hic agatur saltem de primo angelo. 15. Creatus est. Creatio, etsi sumi possit vel pro qualibet rei effectione, vel pro collatione alicuius dignitatis v.gr. cardinalatus, vel pro conceptione et exsecutione operis artis, hic definitur stricte: 1) Negative seu ratione termini a quo: productio rei ex nihilo sui et subiecti. a) Productio, seu effectio, non tamen processio ab alia substantia sine huius divisione, nec emanatio seu processio per divisionem vel aliquam transformationem ipsius substantiae agentis, nec mera informatio seu eductio formae ab aliqua re vel accidentalis per alterationem vel substantialis v.gr. per generationem. b) Rei, quae per se subsistit vel subsistere potest, ut sunt angeli, anima humana, substantia quaelibet completa. Accidentia vero, formae substan­ tiales materiales, materia prima, quamquam proprie etiam creantur, dicuntur potius concreari, quatenus creantur in composito per se subsistente, a quo, etiam dum fiunt, in esse pendent (S.Th., 1 q.90 a.2; De pot. q.3 a.i ad 12) 2. c) Ex nihilo, non causae efficientis vel etiam exemplaris seu ideae archetypae in agente, ut patet, nec potentiae logicae seu possibilitatis rei, nec potentiae metaphysicae seu essentiae abstractae, sed sui, cum prius non sit id quod fit, et subiecti, seu potentiae passivae e qua effectus educatur, cum in creatione nullum praesupponatur subiectum ex quo (materia prima vel ens completum), ut in aliis productionibus (aliquid exigentibus ut for­ mam recipiens); in quo praecise est nota propria et exclusiva productionis creativae. 16. N.B. a) In eductione forma non fit prius (tempore vel saltem natura) et posterius per novam actionem subiecto infunditur, nam sic ha­ beretur vera eius creatio; sed potius ita in ipso fieri sui pendet simul et a principio activo ut causa efficienti et a passivo seu subiecto ut causa mate2 Cf. Suârez, Disputationes metaphysicae 15,2.13. Teologta 11 15 450 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II riali, ut una eademque reali actione et producatur et subiecto uniatur, cum non fiat nisi per actionem directam et immediatam in ipsum subiectum. b) Vox ex nihilo indicat, non rem effici ex eo ut ex materia quadam, sed negative eam non fieri ex aliquo, et simul positive dari inter nihilum ac rem ordinem successionis, at non realem, cum nihilum sit terminus negativus, sed rationis; qui ordo est successionis sive temporis, cum nihilum concipiatur esse ante rem non ab aeterno creatam, sive naturae, cum res censeatur fieri ex non aliquo seu transire ex non esse ad esse (i q.45 a.i ad 3; De pot. ibid., ad?). 17. 2) Positive seu ratione termini ad quem: creatio est productio rei secundum totam suam substantiam. Quo dicitur tota realitas rei fieri, non ergo mere secundum partem integralem quae aliam partem praeexsistentem com­ pleat, vel solum secundum formam, ut in eductione, vel etiam solum secundum materiam, quae in eductione praesupponitur. 3) Complexive: creatio est productio rei secundum suam totam subsstantiam, nullo praesupposito (1 q.65 a.3). 4) Formaliter seu ratione obiecti formalis: creatio est productio enti inquantum entis (1 q.44 a.2; q.45 a.4 ad 1; a.5). Ergo creatione qua tali efficitur, non mere ut res secundum aliquid iam exsistens sit talis per for­ mam accidentalem vel substantialem, ut in eductione, sed simpliciter ut res, secundum nihil existens, sit, seu fit secundum omne illud quod pertinet quocumque modo ad esse rei incipientis exsistere. Ergo formula illa indicat specificative, creatione, qua actione distincta ab aliis productionibus (emanatione, eductione), produci totaliter hoc ens concretum quasi compositum ex esse et talitate, nec solum qua tale ens, ut fit in aliis productionibus, seu ex non-ente fieri totaliter ens concretum, quatenus est aliquid exsistens 3. Nullo vero modo absolute probatur illam formulam sumi etiam reduplicative seu obiectum formale creationis esse ens mere in quantum ens, non vero in quantum tale ens. 18. N.B. Creatio non est mutatio propria, cum de huius ratione sit ut aliquid idem se habeat nunc aliter ac prius, quod non accidit in creatione, utpote praesuppositum subiectum excludente; at potest dici mutatio impro­ pria, cum concipiatur a nobis ut mutatio, quatenus eadem res consideratur prius ut non exsistens et dein ut exsistens (2 CG 17; De pot. q.3 a.2). Ergo creatio non est motus, cum de huius ratione sit aliquid medium inter extre­ ma, quod inter non-esse et esse nequeat dari; sed ea fit in instanti seu sine ulla successione reali, quae est de ratione motus (2 CG 19). Non est creatio generatio Filii, cum ipsius substantia, quae est eadem ac substantia Patris, iam praesupponatur; nec transubstantiatio eucharistica est creatio, seu productio ex nihilo, sed conversio totalis unius in aliud4. 19. A solo Deo. Ergo Deus et quidem solus est causa, non mere concurrens ut causa prima cum causa secunda (quae ceterum ageret ut causa principalis seu habens virtutem pro3 Dc ampliori determinatione modi quo Angelicus esse rerum Deo tribuat, cf. J.SruS.I., Das Wirken Goltes in den Geschopfen nach dem hl.Thomas: ZkathTh 49 (1925) 204-213. 4 De notione creationis latius agit Beraza, n.2-18. Utilia dc ea exactius determinanda offerunt J.Santeler, S.I., Zur Lehre von der Schiipfung: ZkathTh 69 (1947) 209-222; F.Fz.de Viana, O.P., Nociôn y causa de la creation, filosôficamentc: Ang 37 (i960) 411-430. De no­ tione vocis «nihil», cf. J.B.Lotz, Nichts: LThK 7 (1962) 944-946. fler, L.l C.l Λ.Ι. CREATIO MUNDI. TH.l N.16-21 451 portionatam toti effectui vel eius parti), sed unica ac proin excludens omnem aliam concausam principalem, immo et in­ strumentaient seu quae carens virtute effectui proportionata agat in virtute causae principalis. Hoc postremum punctum in thesi probanda fere non respi­ citur explicite, sed statuitur ex eo quod, ut patebit, fontes unum Deum ut mundi creatorem constanter inducant. 20. Adversarii, a) Gnosticismus: Deus supremus non creavit mundum materialem, sed aliquod principium abso­ lutum malum, vel unus ex eonibus inferioribus ex Deo fonte emanantibus (aliis descendentibus), qui superbia peccavit et ideo, utpote malus, opus suum malitia sua infecit5. Dualismus, includens omnes opiniones ponentes, praeter Deum, materiam mundanam independenter a Deo exsistentem6. Sic v.gr.: b) Manichaeismus, ponens bonum seu regnum lucis quod Deus regit (et in quo praeter Deum sunt alia elementa ingenita) et malum seu regnum tenebrarum ac materiae etiam aeternarum quod regit Satan 7. Hoc systema sibi adoptavit Priscillianismus (probabiliter non ipse Priscillianus), iuxta quem diabolus, increatus, exiens e tenebris, ipsum malum substantiale, est in mundo creatura­ rum quas ipse fecit v.gr. in carne. Serius Albigenses posuerunt: alii duo principia aeterna, quorum bonum fecerit spiritus, ma­ lum vero materiam; alii unum principium bonum quod fecerit, praeter spiritus, quatuor elementa ex quibus malum principium mundum eduxerit8. c) Cosmogoniae babylonicae, aegyptiae, phoeniciae, ponen­ tes massam chaoticam aeternam ex qua mundus factus sit 9. Sic alii multi philosophi gentiles, ut (probabiliter) platonici1 °. 21. Materialismus, seu monismus materialisticus, non ad­ mittens, saltem quoad rem, nisi materiam et huius vires 11. Pantheismus, seu monismus non materialisticus, multiplici forma et quidem iam ab antiquitate propositus, tenet omnia esse vel emanationes substantiae divinae vel ipsum Deum se 5 Cf. J.Tixeront, Histoire des dogmes i11 (Paris 1930) 108s; G.Bareille, Gnosticisme: DTC 6.1460s; H. Leisegang, La gnose (Paris 1951). 6 Cf. S. Petrement, Le dualisme chez Platon, les gnostiques et les manichéens (Paris 1947); breviter J.Auer, Dualismus: LThK 3 (1959) 585s. 7 Cf. S.Augustinus, De haer. 46: ML 42.34; Tixeront 460s; G.Bardy, Manichéisme: DTC 9,1872-1877; H.Ch.Puech, Le Manichéisme (Paris 1949). 8 Cf. Tixeront, 2 9 (Paris 1931) 235-243. De Albigensibus, cf. F.Vernet, Albigois: DTC 1,678; S.Runciman, Le manichéisme médiévale (Paris 1949); A.Borst, Die Katharer (Stuttgart 1955). 9 Cf. P.F.Ceuppens, O.P., Quaestiones selectae de historia primaeva2 (Torino 1948) 65-76; J.Plessis, Babylon et la Bible: DBS 1,714-737; A.Heidel, The Babylonian Genesis2 (Chicago 1950). 10 Cf. Arnou, l.c., 12,2265s. 11 Cf. O.Habert, Matérialisme et Monisme: DTC 10,282-298; Pinard, 2096s. 452 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π diversimode manifestantem *2. Sic v.gr. Spinozismus: res sunt modi unius substantiae Dei l3. Addi possent theosophi 14 et positivismus agnosticus (Comte, Spencer) quatenus profitetur agnosticismum circa ea quae experimentalem cognitio­ nem superant I5. 22. Doctrina Ecclesiae. C.Lateranense IV, contra Albi­ genses (D 428): «Firmiter credimus et simpliciter confitemur, quod unus solus est verus Deus, aeternus...: unum universo­ rum principium, creator omnium visibilium et invisibilium, spi­ ritualium et corporalium: qui sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiri­ tualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam...» Ergo unum principium, aeternum, sua omnipotenti virtute, de nihilo condidit omnia. Florentinum, C. pro lacobitis (D 706) eamdem doctrinam tradit, et simul contra Manichaeismum statuit Deum creasse «bonitate sua universas... creaturas: bonas quidem, quia a sum­ mo bono factae sunt... nullamque mali... esse naturam, quia omnis natura, in quantum natura est, bona est». 23. C.Vaticanum definit (D 1782) «unum esse Deum ve­ rum... creatorem caeli et terrae» (quae tamen postrema verba «creatorem...», ut videtur, non definiuntur sed mere addun­ tur); dein (D 1783), addita quoad substantiam doctrina Flo­ rentini, repetit verba Lateranensis. Tandem haec docet (D 1801): «Si quis unum verum Deum visibilium et invisibilium creatorem et Dominum negaverit: anathema sit» (contra atheismum, pantheismum, quemlibet dualismum, polytheismum, etc.) 16. «Si quis praeter materiam nihil esse affirmare non erubue­ rit: a.s.» (contra materialismum) (D 1802). «Si quis dixerit, unam eamdemque esse Dei et rerum om­ nium substantiam vel essentiam: a.s.» (contra principium basicum pantheisticum) (D 1803). «Si quis dixerit, res finitas tum corporeas tum spirituales aut saltem spirituales e divina substantia emanasse, aut divi­ nam essentiam sui manifestatione vel evolutione fieri omnia, aut denique Deum esse ens universale seu indefinitum, quod sese determinando constituat rerum universitatem in genera, 12 F.Schalk, Panthéisme: DTC 11,1868-1872; Pinard, 2095-2099. In genere de his cf. W. Brugger, Monismus: LThK 7 (1962) 553s. De Spinoza cf. et P.Siwek, S.I., Spinoza et le Panthéisme religieux (Paris 1950); ScHEFFCZYK, O.C., Il8s. 14 J.Brugerette, Théosophie: DTC 15,547; N.Turchi, Teosofia: EncCatt 9,1986. 15 Cf. Habert, 292-296; L.Roure, Positivisme: DAFC 4,37-53; A.de la Barde, Agnos­ ticisme: DTC 1,599-600. 16 CL 7,102.104; cf. et Pinard, 2186. L.l C.1 A.1. CREATIO MUNDI. TH.l n.21-26 453 species et individua distinctam: a.s.» (contra emanatismum, et quemlibet alium pantheismum) (D 1804). «Si quis non confiteatur, mundum resque omnes, quae in eo continentur, et spirituales et materiales secundum totam suam substantiam a Deo ex nihilo esse productas...: a.s.» (D 1805). Dum tribus canonibus prioribus omnis materialismus et quaelibet for­ ma pantheism! negative reicitur, quatenus dicitur materiam et res corporeas ac spirituales nullo proprio modo esse substantiam divinam (per emanatio­ nem vel evolutionem), postremo statuitur positive, omnia illa entia esse a Deo producta, secundum totam suam substantiam, ex nihilo. Quibus pos­ tremis verbis consecratur et formula traditionalis negativa «ex nihilo» et scholastica «secundum totam suam substantiam», at quin haec sumatur technico sensu hylemorphismi, sed vulgari seu simpliciter secundum totum esse rei. Quibus positis, Concilium contra omnem monismum docet sanum dualismum, seu praeter Deum esse mundum a Deo re ac essentia adaequate distinctum, et eum a Deo totaliter ex nihilo esse factum 17. 24. Multa alia Ecclesiae documenta his addi possent, quae, si non semper formulam «ex nihilo» adhibent, iuxta eam, sensu obvio et ad mentem Ecclesiae, intelligenda sunt, v.gr.: Symbola proponentia unum Deum : ut «creatorem caeli et terrae» (Apostolicum, D 6); ut «omnium visibilium et invisibilium factorem» (Nicaenum, D 54); ut «factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium» (Nicaeno-Constantinopolitanum, D 86; cf. Apostolicum-—S.Cyrilli Hier.— D 9); ut «visibilium et invisibilium factorem, per quem creata sunt omnia in caelo et in terra» (C.prov.Toletanum, D 19; cf. 2OS.29-31). C.prov.Bracarense II (D 235 237s 243) damnat manichaeismum priscillianum. Leo IX in quadam professione fidei proponit «unum Deum» ut «creato­ rem omnium creaturarum, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, quae sunt in caelo et in terra; visibilia et invisibilia» (D 343, cf. 348). Pariter Innocentius III (D 421). Pius IX (D 1701) reicit pantheismum hodiernum. 25. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 428 706 1805). Quae, cum unus Deus iis definitio­ nibus constanter memoretur ut creans, valent etiam de exclu­ sione alius concausae saltem principalis et, ut videtur, etiam instrumentalist ceterum id postremum est saltem certum in theologia. 26. Probatur ex sacra Scriptura. In ea numquam ver­ bis ipsius auctoris sacri creatio ex nihilo expresse traditur; at ita omnium rerum effectio ipsi Deo immediate tribuitur et ipse Deus ut ante omnia exsistens proponitur et quin umquam materiam vel quid simile ab aeterno ac independenter a Deo 17 Ad ulteriorem cognitionem et analysim doctrinae G.Vaticani de creatione, cf. CL 7,853.98-119. 454 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II esse indicetur vel supponatur, ut illa creatio et quidem per Deum solum, si tota res sine praeiudiciis inspiciatur, invicte demonstretur. A. Vetus Testamentum, i) Genesiaca creationis narratio. Gen 1,1-3: In principio creavit Deus caelum et terram. Terra autem erat inanis et vacua, et tenebrae erant super faciem abyssi, et Spiritus Dei ferebatur super aquas. Dixitque Deus: fiat lux. Et facta est lux... Deus in V.T. respiciebatur prius ut salvator quam ut crea­ tor, quin ergo creatio mundi doceretur ut veritas centralis et ut in se, sed certe ut primus actus et quidem ut basicus in conceptione dynamica historiae salutis generis humani, quate­ nus unus Deus omnipotens ac efficiens omnia ex nihilo et eadem ducens ad beandum Israel omnemque hominem, pote­ rat Israel salvare, ipsum elegit amore creante, convertit ad se, liberavit a captivitate babylonica, miraculis protexit (Is 41,820; 43,1-21; 44,24ss; 1er 1,5), ita ut etiam ipsi eventus historiae salutis Israel inducantur in ordinem creationis et ut creationes (Ps 77,1-6; 104,1-9; Is 45,11-13; 51,1-16) *8. Docetur ea pericopa productio mundi ut vera creatio ex nihilo an mere ut ordinatio et opus ornatus? Commissio de re biblica declaravit «sensum litteralem historicum trium priorum capitum libri Geneseos...» non posse «vocari in dubium..., ubi agitur de factis in eisdem capitibus enarratis, quae Chris­ tianae religionis fundamenta attingunt: uti sunt, inter cetera, rerum universarum creatio a Deo facta in initio temporis...» (D 2123: cf. Pius XII D 2302 fine. 2329). Nullum vero du­ bium est, quin his creatio hodierno sensu theologico ac tech­ nico sumatur. Ergo id habetur, creationem ex nihilo illa peri­ copa doceri, saltem si haec luce traditionis intelligatur. 27. At vero si ea sumatur in se sola, constat certo ex ea de illa creatione? Catholici exegetae et theologi id affirmant 18 I9. Et quidem iure, ut imprimis ex his patet: a) In cosmogoniis prophanis v.gr. baby Ionicis, aegyptiis, phoeniciis, indubie distinguuntur et divinitas et materia chaotica aeterna ut duplex principium mundi coexsistens 20: hic vero ea distinctio non apparet. 18 Cf. F.Festorazzi, La creazione nella storia de la Salvezza: ScuoCatt 90 (1962) 3-27; P.Auvray, Création: VocThBibl (1962) 173-175: C.Stuhlmueller, C.P., The Theology of creation in second Jsaias: CathBiblQuart 21 (i959) 429-467· 19 Imo R.de Vaux, La Genèse (Paris 1951) 49 not.b, putat formulas «tohu wabohu», «tene­ brae super faciem abyssi», «aquae super quas ferebatur Spiritus Dei», esse tres imagines «nihili», ex quo Spiritus Dei vivificans suscitavit res efficiendas. -° Cf. Ceuppens, l.c.; Plessis, l.c.; P.van Imschoot, La théologie de ΓAncien Testament, I (Paris 1954) 100-103. L.l C.l A.I. CREATIO MUNDI. TH.l N.26-27 455 b) In ea tota pericopa (i, 1-2,4) Deus inducitur libere et absolute materiam tractans ut rem suam; quod sane intelligi logice nequit, si materia independenter a Deo exsistat. c) Ibi habetur velut professio quaedam fidei liturgica, quae simul est didactica, quatenus ad opus divinum salutis Israel efferendum inducitur Deus ut unus, sapiens, omnipo­ tens, bonus (ergo implicita reiectione polytheismi) creans et sic adorandus ut absolutus Dominus universi, qui quoad omnia ab Ipso distinguatur ac pendeat et utpote bonus homini des­ tinetur 21. At si iis materiam ex qua mundus est non include­ ret, iudaei de cosmogoniis prophanis v.gr. babylonicis vel aegyptiis sine dubio saltem confuse edocti possent facile putare aut ipsam materiam esse aliquam divinitatem aut saltem reli­ gionem suam ab aliis orientalibus non valde differre. d) Item, cum illa pericopa in tota Scriptura, ut dein pa­ tebit, resonet, numquam tamen in hac vestigia illius materiae infectae reperiuntur. Ut ex hoc patet, iudaei verba Moysis sumpserunt ad eorum sensum obvium, quin ergo putarent ali­ quid esse in caelo et in terra quod a Deo non esset, sed potius de creatione ex nihilo, ut eorum traditio ostendit etiam tem­ pore antemessianico et id in libris sive extracanonicis sive ca­ nonicis et a fortiori tempore messianico 22. Sic v.gr. Machabaeorum mater mirabilis et bonorum memo­ ria digna (v.20), repleta sapientia seu, iuxta textum graecum, nobilis animi (v.21) filium suum ad mortem obeundam hor­ tatur (2 Mac 7.2OS.28): Peto, nate, ut aspidas ad caelum et terram, et ad omnia quae in eis sunt et intelligas quia ex nihilo (έξ ούκ όντων, vel potius cum Rahlfs ούκ εξ οντων) fecit illa Deus. Ergo ea verba non sunt ipsius auctoris sacri, sed mulie­ ris «quae... non est censenda, ait Hummelauer, praeclarior prae popularibus floruisse rerum divinarum notitia, aut reve­ lationes ipsa quasdam a Deo accepisse, sed quem sensum Geneseos verbis tribuebant omnes, eum pia et religiosa expres­ sisse» 23; ergo ostendebat populi sui traditionem, quae sane uno die non efficitur. 21 Cf. A.van de Voort, Genèse Ι,ι à II,4a et le Psaume CIV: RevBibl 58 (1951) 336s. 343-346; B.E.Sutcliffe, S.I., Genesis: CathCommHScr (London 1953) 183; Ch. Hauret, Origines de l’univers et de l’homme d'après la Bible: DBS 6 (i960) 911s.915· 22 Cf. J.B.Frey, Dieu et le monde d’après les conceptions juives au temps de Jésus-Christ: RevBibl 13 (1916) 33-60; J.Bonsirven, S.I., Le Judaïsme Palestinien au temps de Jésus-Christ 1 (Paris 1934) 164-167; A.Ehrhardt, Creatio ex nihilo: StudCath 4 (1950) 1.3-43 (de idea crea­ tionis in traditione biblica et apud graecos); W.Foerster, κτίζω: TheolWort 3,1015-1022. 23 F.Hummelauer, S.Î., Commentarius in Genesim (Parisiis 1895) 87; Van Imschoot, o.c., 98; Auvray, l.c. Création: VocThBibl (Paris 1962) 173; A.Clamer, l.c., La Genèse (Paris 1953) 104; A.M.Dubarle, O.P., Foi en la creation et sentiment de créature dans l’Ancien Testament: LumVie n.48 (i960) 38; T.Schwegler, Die biblische Urgeschichte (München i960) 27; Sutcliffe, l.c.; G.Lambert, S.I., La création dans la Bible: NouvTh 85 (1953) 275-277. Renckens, o.c., c.4 §5. 456 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 28. Ulterius vero, iuxta haec habita prae oculis, et modo sine praeiudiciis ipsa narrationis substantia (quae est maxime de mundi origine) nec praecise alia particularia (v.gr. de die­ bus genesiacis definiendis) respiciantur, verba Moysis sensu obvio legentes ac praescindentes ab aliis sensibus forte ab auc­ tore sacro etiam intentis, haec habentur: In principio (beresit), quod per se de causa vel ordine vel tempore sumi posset, hic est manifeste de initio temporis (D 2123), ut Deut 11,12, 1er 26,1 et 27,1 et quidem absoluto (saltem quoad ea quorum origo narratur), cum nulla restrictio ei apponatur 24; ergo res, de quibus agitur, ante illud initium non erant; ergo si totus mundus illo dicitur incipere, hic ante illud non erat. Creavit (barâ). Hoc verbum non necessario est de crea­ tione ex nihilo, cum adhibeatur etiam de eductione v.gr. homi­ nis ac animalium (1,21.27). At in formis kal (ut in casu nostro) ac niphal occurrit in Scriptura quadragies septies et semper de operatione Deo propria ac sine ulla mentione materiae ex qua vel instrumenti ad istam concurrentis 25; ergo non necessario eductionem indicat, sed potius, si simpliciter de initio om­ nium rerum adhibetur, facile de creatione ex nihilo sumi pot­ est. At cum de facto alibi aliter usurpetur, ille sensus nequit certo nisi ex totius loci contextu deduci 26. Deus apparet ut unicus et ut iam exsistens in principio quo caelum et terra esse coeperunt (cf. Is 44,6; 48,12); ut om­ nipotens ea absolute faciens. Qui Dei conceptus nequiret cum materia ex se exsistente componi. Item apparet in toto contextu ut creans verbo seu sola libera voluntate sua (Ps 32,9, ubi de Creatore caeli et terrae dicitur: Quoniam ipse dixit et facta sunt, ipse mandavit et creata sunt; 148,5; Sap 9,1). Quae effectio adeo spiritualis ac a mate­ ria independens intelligitur apte non de mera ordinatione rei iam exsistentis, sed ut ex nihilo 26*. 29. Caelum et terram (hasamayin vet haares). Haec verba sic illimitata sumuntur saltem de materialibus, etsi vox «cae­ lum» probabilius indicet etiam angelos 27. Ea connotant, iuxta 24 Cf. H.Dumaine, L'Heptaméron biblique. Remarques sur le récit de la création (Gcn.I. RevBibl 46 (1937) 161s; Ceuppens, 5; F.X.Kortleiner, Ord.Praem., Sacrae litterae doceantne creationem ex nihilo (Oenipontc 1935) c.2; H.Junker, Genesis (Würz­ burg 1953) it; Van Imschoot, 98; L.Arnaldich, O.F.M., El origen dei mundo y del hombre segùn la Biblia (Madrid 1957) 35; Van de Voort, l.c., 324; Clamer, o.c., 104; Foerster, l.c., ion ; Schwegler, o.c., 53s. 25 Sic adhibetur de prima productione hominis (Gen 1,27) et animalium (ï,2i), de iis quae potentiam Dei maxime ostendunt (Num 16,30; Ex 34,10) etc. 26 Clamer, 104; Foerster, 1010; P.Biard, La puissance de Dieu (Paris i960) 65; cf. Fes TORAZZÎ, l.c., 10; SCHWEGLER, 53S. 269 Cf. G.Lambert, S.I., La création dans la Bible: NouvRevTh 85 (1953) 259-268; W.Foerster, vox κτίζω: TheolWôrt 3,1011; Junker, l.c.; Stuhlmueller, l.c., 451-457. L.l C.l A.I. CREATIO MUNDI. TH.l N.28-31 457 alios, totum mundum adspectabilem iam perfectum i.e. uni­ versum (τόν κόσμον) cum Hebraei carerent voce istis aequi valenti, seu sunt velut summarium eorum quae dein ut a Deo facta narrantur (v.3-27), ita ergo ut et totalem materiam concludant, cum Deus appareat ut solus et quidem sine memorata ulla infecta materia ex qua creationis, dum agitur de prima rerum origine, ut contra fit in cosmogoniis pro­ phanis 27 28. Nisi minus probabiliter dicatur «caelum et terra» esse materia informis, ex qua dein singulae res educantur, ut videretur innui versu sequenti incepto particula «vau» (et) 29. In quacumque earum hypothesi, illa formula, adhibita sine ulteriore determinatione, significat universitatem rerum qui­ bus caelum ac terra constant (cf. Ex 20,11 cum 21,17; Is 44, 24) seu totum id et quod continent et quod (formaliter vel virtualiter) sunt caelum ac terra, inclusa ea materia ex qua omnia constant; ergo creationem ex nihilo. 30. Terra autem erat inanis et vacua (tohu vabohu). Nisi haec sumantur ut imago «nihili»30, quolibet alio sensu, v.gr. ut materia chaotica et informis 31 ex qua alia educantur, subsunt formulae «caelum et terram» omnia complectenti ut effecta ex nihilo. 32 Si ergo omnia hucusque dicta de sensu pericopae inter se connectantur, id ex ea sequitur: Deum, cum nihil esset, caelum et terram, seu universitatem rerum (formaliter vel virtualiter) fecisse totaliter seu quoad totam eorum substantiam, ergo ex nihilo. 31. N.B. larchi rabbi (s.xi), quin negaret eo loco creationem ex nihilo doceri, citatur ab exegetis ut eum construens sic: «In principio, cum Deus crearet caelum et terram (terra autem erat inanis et vacua, etc.) dixit Deus: fiat lux...» Haec quidam auctores independentes (Holzinger, Budde, H.Gunkel, A.Loysi) sibi assumpserunt 33; ergo «principium» memoratum non est absolutum, sed relativum, quasi fere diceretur: Cum terra esset inanis et vacua, Deus primo in serie rerum producendarum fecit id, deinde... Ratio huius lectionis ea est, quod principium, utpote sine articulo adhibitum, sit 27 P.Lombardus, 2 d.2; Kortleiner, p.33; Vaccari, 167s; P.van Imschoot, Théologie de Γ Ancien Testament 1 (Tournai 1954) 98. Contra Ceuppens, 6s; Hummelauer, 88s. 28 Sic Petavius, De oper. sex dier. 1,2,10 (162); Ceuppens, 7; V.Zapletal, O.P., Der Schopfungsbericht der Genesis (1,1-2,3)... (Regensburg 1911) 25s. Cf. et A.Colunga, O.P. : CiencTom 52 (1935) 231s; Foerster, l.c.; Van Imschoot, 91.98; Arnaldich, 34; De Vaux, La Genèse (Paris 1962) h.l; Renckens, c.4§2s.8s. 29 Kortleiner, c.2; A.Vaccari, S.I., In principio creavit Deus caelum et terram (Gen. 1,1): VerDom 24 (1944) 161-168; P.Heinisch, Problemi di storia primordiale biblica (Cremona 1950) P.15. 30 Sic De Vaux, cf. supra not. 19. Alii aliter, ut E.F.Sutcliffe, S.I., Problemas exegéticos det Antiguo Testamento: OrbCath 4 (1961, 1) 411; Lambert, l.c., 257; J.Enciso, Tohu wabohu: EstBibl 10 (1952) 321-324; Arnaldich, 35. 31 Ceuppens, 7; Zapletal, 25; A.Bea, S.I., De Pentateucho2 (Romae 1933) n.96. 32 Foerster, l.c.; Renckens, c.4§ 8s; c.7§2-433 Cf. Zapletal, 19; Clamer, o.c., 104. 458 I.F.SACÜÊS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II in statu constructo ac proin exigat complementum v.gr. «in principio talis rei», non ergo absolute «in principio». At, etiam admissa ea constructione, non necessario sequitur materiam esse infectam (cum stilus Hebraicus saepe aliquid efferat quin neget aliud non expressum), sed potius stat contrarium, non praecise ob eam novam constructionem grammaticalem, sed certe saltem ob rationes supra allatas v.gr. interpretationem iudaeorum, scopum auctoris primam rerum originem narrandi. Ceterum illi ipsi constructioni obstant: a) Omnes versiones an­ tiquae. b) Priores exegetae iudaei et christiani 34; fere moderni catholici 35 et plures independentes (v.gr. Kônig, Procksch, Wellhausen, Stewart, Perowne) i&. c) Simplicitas linguae Hebraicae, maxime cum agatur de initio ipsius libri et praesertim de hoc capite, quod totum constat ex propositio­ nibus (fere 50) compositis ex particula «et» (copulativa-consecutiva), verbo, subiecto, complemento, exceptis versu primo, ubi pro «et» ponitur «in prin­ cipio», et secundo, ubi, constructione insolita ac perrara qua forte aliquid singulare notetur, praevia particula «et» (hic mere copulativa), subiectum praeit verbo 37. 32. 2) Expresse dicitur Deus mundum ex nihilo fecis­ se in 2 Mac 7,26.28 (cf. supra n.27). Hoc testimonium, nuper allatum ut attestatio traditionis iudaicae de creatione ex nihilo, valet etiam quodammodo ut auctoris sacri istam implicite con­ firmantis, dum (ex contextu) illam mulierem sic loquentem laudat 3S. 33. 3) Mundus sine ulla restrictione uni Deo effectori emphatice tribuitur. Quae asserta, cum nullo modo indicent illum ex materia praeexsistenti fieri, sumenda sunt absolute seu etiam de ipsa materia mundi. Cum vero illa idea saepissi­ me ac multiplici modo in Scriptura asseratur, solum aliquos textus proponimus, quibus Deus fecisse dicitur alias caelum et terram, alias caelum et terram et omnia quae in eis sunt, alias singulas res caeli et terrae, et quidem ut quid absolute proprium ipsius: Gen 14,19, ubi Melchisedech canit: Benedictus Abram Deo excelso, qui creavit caelum et terram. Neh 9,6 inducit Esdram clamantem: Tu ipse, Domine, solus, tu fecisti caelum, et caelum caelorum et omnem exercitum eorum: terram et universa quae in 34 Cf. L.Murillo, S.I.. El Génesis (Roma 1914) 175s. 33 Pinard, 2043-2046; Zapletal, 19-21; Hummelauer, 90; Ceuppens. 4s; M.J.Lagrange, O.P. : RevBibl 11 (1902) 119-122; Murillo, l.c.; Clamer, l.c. 36 E.Kônig, Die Genesis (Gütersloh 1919) 129-131; O.Procksch, Die Genesis (Leip­ zig 1925); J.Wellhausen, Prolegomena zur Geschichte Israel6 (Berlin 1905) 386s; J.J.Stewart Perowne, Notes on Genesis: Expos 2 scr.4 (1890) 249s. 37 Cf. Vaccari, 163. Ceterum de tota pericopa, cf. Kortleiner, 15-41 ; Zapletal, 19-19; Murillo, l.c.; Id., Exposition exegética de la section cosmogônica de Moises: RazFe 21 (1908) 416-421; Hummelauer, 85-92; Id.. Nochmals der biblische Schopfungsbericht: BibIStud 3 (Freiburg 1898) 110-118; H.Rongy, La création dans la Genèse: RevEcclLiège 25 (19331934) 3-13; Van Imschoot, 98 not.i. Opinionem J.B.Bauer refutat F.Vattioni, Genesi 1,1 ed Eccli 15.14: August 4 (1964) 105-108. 3 8 Textum Is 41.24 (Ecce vos estis ex nihilo) de idolis, pro creatione ex nihilo citant Kortleiner, 43 not.2 et C.A. Lapide, In Isaiam prophetam (Parisiis i860) 516s. At forte locus mere indicat saltem directe deos illos esse fictiones: cf. J.Knabenbauer, S.I., Commen­ tarius in Isaiam prophetam2 (Parisiis 1923) 117. 1,1 C.I A.I. CREATIO MUNDI. TH.l N.31-34 459 ea sunt: maria et omnia quae in eis sunt: et tu vivificas omnia haec. Ps 145,6: Qui fecit caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt. Ps 103 (qui iure hymnus creationis vocaretur): Exten­ dens caelum..., qui ponis nubem..., qui facis angelos tuos spiri­ tus. Qui fundasti terram... Ascendunt montes et descendunt campi in locum quem fundasti eis. Terminum posuisti quem non transgre­ dientur... Qui emittis fontes... Rigans montes... Producens foenum tumentis et herbam servituti hominum... fecit lunam in tempora... 38 * Eccl 11,5 memorat: Opera Dei, qui fabricator est omnium. Pariter Sap 1,14: Creavit enim ut essent omnia. Similia profert Is 37,16, ubi Ezechias orat: Tu es Deus solus omnium regnorum terrae, tu fecisti caelum et terram; 44,24 inducit Dominum dicentem: Ego sum Dominus faciens omnia, extendens caelos solus, stabiliens terram et nullus mecum; item 45,6s.12.18: Ego Dominus et non est alter; formans lucem et creans tenebras, faciens pacem et creans malum: ego Dominus faciens omnia haec... Ego feci terram, et hominem su­ per eam creavi ego; manus meae tetenderunt caelos... Haec dicit Dominus creans caelos, ipse Deus formans terram et faciens eam... Ego Dominus et non est alius. 1er 10,9-16: In oppo­ sitione ad idola quae «opus artificum» sunt: Dominus au­ tem Deus verus est... Ab indignatione eius commovebitur terra... Sic ergo dicetis eis [gentibus]: Dii qui caelos et terram non fece­ runt, pereant... Qui facit terram in fortitudine sua, praeparat orbem in sapientia sua, et prudentia sua extendit caelos... Qui enim formavit omnia ipse est. 32,17: leremias orat: Domine Deus, ecce tu fecisti caelum et terram in fortitudine tua magna et in brachio tuo extento... 34. 4) Deus dicitur Dominus absolutus caeli et terrae. Quod non statueretur, si quid esset in iis a Dei actione independenter exsistens. Gen 14, 22: Abram levat manum suam ad Dominum Deum excelsum posses­ sorem caeli et terrae. Par 29,11-16: Tua est, Domine, canit David, magnifi­ centia et potentia et gloria...; cuncta enim quae in caelo sunt et in terra, tua sunt; tuum, Domine, regnum et tu es super omnes principes... In manu tua magnitudo et imperium omnium... Tua sunt omnia... Sensum iudaicum eius dominii divini etiam Mardochaeus expressit (Esth 13,9-12): Domine, rex omnipotens, in ditione enim tua cuncta sunt po­ sita... Tu fecisti caelum et terram et quidquid caeli ambitu continetur. Dominus omnium es, nec est qui resistat maiestati tuae. Hinc etiam Deus ut Dominus libere opera sua homini subicit. Ps 8,7s: 38 · Extendisti caelum... Nubes constituisti... Nuntios tuos facis ventos... Fundasti terram... Ascenderunt montes, descenderunt valles in locum quem statuisti eis. Terminum posuisti eis, quem non transgrediantur... Fontes defluere tubes... Rigas montes... Producis gramen iumentis et herbam ut serviat homini... Fecisti lunam ad tempora signanda... Liber psalmorum, cura Professorum Pont. Inst.Bibl. (Romae 1945) 209s. Multa ex A. T. de Creatore omnium: F.Asessio, S.I., EI Dios de la lus (Romae 1958) 35-43. 460 I.F.SACÜÉS, BE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Et constituisti eum super opera manuum tuarum. Omnia subiecisti sub pedibus eius... Imo res quasi sensibiliter exprimunt suam sublectionem erga ipsum. Eccli i6,i8s: Ecce caelum et caeli caelorum, abyssus et universa terra et quae in eis sunt, in conspectu illius commovebuntur. Montes simul et colles et funda­ menta terrae, cum conspexerit illa Deus, tremore concutientur. Saepius Scriptura percurrit opera Dei in mundo, simul ea extollens et Dei sapientiam ac potestatem et Ipsius dominium dynamicum in eadem. Sic lob 9,3-13; 38-42; Ps 43.103.146-148; Is 40,22-28; 1er 32,16-19. Hinc Deus ex eis operibus nequit non cognosci in suis perfectionibus: Sap 13,1-5. 35· 5) His omnibus plene consonat nomen «Yahveh» seu qui est. Ex 3,11-14: Dixitque Moyses ad Deum: Quis sum ego ut vadam ad Pharaonem et educam filios Israel de Aegypto? Qui dixit ei: Ego ero tecum... Ait Moyses ad Deum: Ecce ego vadam ad filios Israel et dicam eis: Deus patrum vestrorum misit me ad vos. Si dixerint mihi: Quod est nomen eius? quid dicam eis? Dixit Deus ad Moysen : Ego sum qui sum. Ait : Sic dices filiis Israel : Qui est misit me ad vos. Nulla ratio impedit quin haec verba ad sensum obvium interpretemur. Et sane cum Moyses probe sciret quis esset Deus, censendus est, potius quam de ipso Dei nomine, quaerere de huius sensu seu quid sit Deus in se. Deus est autem, iuxta ipsius responsum, ille qui est, ut quid concretum et absolutum, ita ergo ut eo nomine natura Dei definiatur per ipsam eius exsistentiam realem et concretam, imo ut plenitudinem entis ac bonitatis, quidquid sit de indole metaphysica eius definitionis, imo ut qui «est» seu «exsistit», dum alii dii et alia omnia «non sunt» seu sunt nihil 39. At id nominis non esset Deo proprium, seu quo ab omnibus aliis clare distingueretur, si quid independenter a Deo exsisteret. Ergo alia, praeter Deum, quasi non sint. Nec secus ea (saltem materialia), utpote partes illius materiae infectae, dicerentur esse quasi nihilum. Is 40,15-17: Ecce gentes quasi stilla situlae et quasi momentum staterae reputatae sunt: ecce insulae quasi pulvis exiguus... Omnes gentes quasi non sint, sic sunt coram eo, et quasi nihilum et inane reputatae sunt ei. Sap 11,23: Quoniam tamquam momentum staterae, sic est ante te orbis terrarum, et tamquam gutta roris antelucani quae descendit in terram. Sic optime intelligitur Deum quasi pleno iure vocari Dominum (Yahveh), et quidem ipsum solum, praecise ut Creatorem. Am 9,6: Quia aedificat in caelo ascensionem suam, et fasciculum suum super terram fundavit... Dominus nomen eius (cf. 5,8). Is 45,18: Quia haec dicit Dominus creans caelos, ipse Deus formans terram... Ego Dominus (Yahveh) et non est alius (cf. v.5-7). 36. 6) Deus dicitur exsistere ante omnia alia, etiam ante abyssum cosmicam, et quidem ab aeterno. Quod non esset intellectu facile, si ea essent iam saltem in materia infecta. Ps 89,2: Priusquam montes fierent aut 39 Cf. H.Barns, O.P., La révélation du nom divin «tetragrammatom: RevBibi 12 (1893) 332-331: Lagrange, El et lahvé: RevBibi 12 (1903) 378-380; F.Prat, S.I., Jéhovah: DB 3,12205.1231-1233; G.Mitosinka, Patrum graecorum interpretationes: Exodi 3.14 (Pragae 1938): Ceuppens, Theologia biblica, De Deo Uno (Romae 1949) p.23-28: Heinisch, Théologie des Allen Testament (Bonn 1940) n.8.t4: Renckens, De Naam Jahweh als samenvatting van Israël Codsbesef: Bijdr (1958) 117-136; J.M.Fenase, O.M.I., Toi, qui es-tu? Je suis: BiblVieChr 49 (1963) 45. Opinio quod Deus nolit nomen suum declarare, quam proponit A.M.Dubarle. La signification du nom de Jahweh: RevScPhTh 34 (1951) 3-21, eut assentitur G.Lambert, S.I., Que signifie le nom divin YHWH?: NouvRevTh 74 (1952) 910-912. 915, videtur minus apta, cum in contextu nihil indicet eam evasionem, quae clarius expri­ meretur (Gen 32,30). Iuxta Van Imschoot, i6s, nomen Yahweh significat, non ens absolu­ tum, sed efficax, seu cuius exsistentia active se prodat, seu, ut ait Aiivray, Lc., 171, quod facit exsistere. I..1 C.1 Λ.Ι. CREATIO MENDI. TH.l N.34-38 461 formaretur terra et orbis, a saeculo et usque in saeculum tu es Deus. Prov 8,22-31: Dominus possedit me antequam quidquam faceret a principio. Ab aeterno ordi­ nata sunt et ex antiquis antequam terra fieret. Nondum erant abyssi et ego iam concepta eram... Quando praeparabat caelos aderam...39* Isti sensui conso­ nat Is 48,12s: Ego ipse, ego primus, et ego novissimus. Manus quoque mea fundavit terram, et dextera mea mensa est caelos... 37. B. Novum Testamentum. Cum tempore Christi iudaeis clarum esset dogma creationis ex nihilo, id directe N.T. non docet, sed id refert et id loannes ac Paulus Verbo tri­ buunt. 1) Ut in V.T., Deus dicitur simpliciter, et multis modis, omnia fecisse. Act 4,24 (sic orant fideles lerosolymitani): Domine, tu es qui fecisti caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt (cf. 14,14). Hebr 1,10 (haec refert ex Ps 101, 26): Et Tu in principio, Domine, terram fundasti, et opera ma­ nuum tuarum sunt caeli; 1,2s: Per quem (Filium) fecit et saecula; qui, cum sit splendor gloriae... portansque omnia verbo virtutis suae (cf. 11,3); 3,4: Qui autem omnia creavit, Deus est. In specie Io 1,3: Omnia per ipsum (Verbum) facta sunt (έγένετο i.e. ad esse pervenerunt). Quae dicuntur quasi ad confirmandam ex Verbi virtute divinitatem ipsius prius asser­ tam et eminentiam super omnia. Cum vero absolute verum sit istud assertum, quo omnia dicuntur facta esse a Verbo, nihil est quod ab ipso non sit factum, ergo ex nihilo (cf. 1,10). Nedum illud infirmant quasi supponerent aliqua esse infecta, sed potius eius vim augent, ea quae statim adduntur: Et sine ipso factum est nihil (ουδέ ?v, forma potior ac fortior) quod factum est. Nam prius assertum est absolutum: reliqua vero sunt eiusdem rei affirmatio negativa, iuxta hebraicum parallelismum, nec rarum apud S.Ioannem (1,20; 3,16: 10.4s.28; 20,27; 1 1° 1 >b; 2,4.27), quo idem duobus versibus, alio positivo alio negativo, exprimitur 40. 38. Item Coi 1,16: In ipso (Filio) condita sunt universa in caelis et in terra, visibilia et invisibilia, sive throni sive domi­ nationes...: omnia per ipsum et in ipso creata sunt. His ex­ presse creatio etiam angelorum asseritur, quo praemuniantur Colossenses a Parsismo seu cultu angelorum ut deorum in urbe tunc grassante. i Cor 8,6: Unus Deus, Pater, ex quo omnia et nos in illum: et unus Dominus lesus Christus per quem (δι’οΰ) et nos per ipsum. Sine dubio idem saltem supponit Apoc 3,14 scribens de 39 * De sensu Sapientiae ut proprie divinae seu potentiae Dei creatricis rerum, cf. A.HulO.E.S.A., Sagesse creatrice et éducatrice: August 2 (1962) 5-13: cf. Sap 7,22-8,1; 9,9. 40 J.M.Vosté, O.P., Studia loannea2 (Romae 1930) 38s; Lagrange, Evangile selon Saint Jean4 (Paris 1927) 4-6; A.Durand, S.I., Evangile selon Saint Jean6 (Paris 1927) 10-12. Ce­ terum forte vera lectio exigit punctum post «nihil»: cf. I.de la Potterie, S.I., De interpunc­ tione et interpretatione versuum Joh. 1,3-4: VerbDom 33 (1955) 193-208. bosch, 462 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π Christo: Haec dicit Amen, testis fidelis et verus, qui est princi­ pium creaturae Dei40*. 39. 2) Hinc Deus dicitur simpliciter et sine ulla restrictione Dominus caeli et terrae. Mt 11,26: lesus dixit Confiteor tibi, Pater, Domine caeli et terrae (cf. Lc 10,21). Et ideo etiam elementa habet sibi subiecta. Mt 5,45: Qui (Pater) solem suum oririfacit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. 3) Omnia dicuntur simul et facta esse a Deo et in ipsum ordinari. Ergo, si secundum totum, ut patet, in ipsum dirigi dicuntur, pariter secun­ dum totum dicuntur esse ab ipso facta. Rom 11,36: Ex ipso et per ipsum et in ipso (i.e. in ipsum eis αυτόν) sunt omnia. Cf. Coi 1,16; 1 Cor 8,6; Apoc 21, 6; 22,13. 4) Deus dicitur simpliciter ante mundum exstitisse. Io 17,5: Et nunc clarifica me tu, Pater, apud temetipsum claritate quam habui, priusquam mun­ dus esset, apud te (cf. 14,24). Cf. Eph 1,4. 5) Deus dicitur vocare ea quae non sunt. Rom 4,17: Qui (Deus) vivi­ ficat mortuos, et vocat ea quae non sunt (τά μή όντα) tamquam ea quae sunt (i. e. ut si essent, ώ$ όντα). Quae nonnisi creationem ex nihilo indicare videntur41. 40. N.B. a) Plurima alia testimonia scripturistica pro creatione ex nihilo afferri possent, cum hanc ideam auctores sacri saepissime efferant in Dei sive laudem sive gratitudinem sive amorem vel ad fiduciam foven­ dam vel ob alia motiva. Ea vero quae attulimus vehementer ostendunt firmum et constantem modum quo Scriptura Deo tribuit omnium creationem, et quin umquam materiam ab ipso independentem, qua illa omnia fiant, memoret. Ergo clarissime docet creationem ex nihilo. b) Angelorum creatio nullo ex allatis loco, si Coi 1,16 excipiatur, ex­ presse memoratur; at si minus probabiliter negetur eos in Gen 1,1 concludi, aliis saltem textibus, ubi de omnium vel caeli et terrae creatione agitur, ii etiam indicari dicendi sunt; id patet positive, quia saepe in Scriptura inducuntur vel ut caeli incolae (Gen 28,12; 1 Reg 22,19; Dan 7,10; Mt 18,10) vel in aliqua cum eo connexione (Neh 9,6; Ps 148,1s), et negative, quia, cum iudaei eorum exsistentiam nossent, deberent scire eos esse a Deo factos, ne secus putare possent eos esse velut quosdam deos. 41. Probatur ex traditione. SS.Patres hoc dogma basicum religionis christianae non potuerunt non frequentissime memorare, et quidem multiplici ratione illud explicandi vel statuendi et confirmandi. Solum aliqua eorum testimonia hic proponuntur, quibus ii creationem ex nihilo docent sive thetice, seu ratione naturae divinae, sive dogmatice, seu ut rem fidei, sive exegetice, seu ut traditam in Scriptura, sive polemice, seu contra philosophias prophanas et sectas haereticas circa ■hanc rem aliquo modo errantes, vel occasione dogmatici alius erroris. 1) Thetice. Ex omnipotentia Dei. Lactantius (R 628): «Faber sine ligno nihil aedificabit, quia lignum ipsum facere 40 · Cf. S.Bartina, S.I., Apocaltpsts de San Juan: Nuevo Testamento (BAC) 3 (Madrid 1962) 648. 41 Cf. Auvray, l.c., 176; W.Kasch, E.Kînder, Schôpfung: EvLex 3 (1959) 833.836. L.l C.I A.l. CREATIO MONDI. TH.l N.38-44 463 non potest; non posse autem imbecillitatis humanae est. Deus vero facit sibi ipsi materiam, quia potest; posse enim Dei est; nam, si non potest, Deus non est...» Ex unicitate Dei. Tertullianus (R 325): «Unici lam vindicat, non aliter unici nisi quia solius, non nihil cum illo. Sic et primus erit, quia omnia post illum, quia ab illo; sic ab illo, quia ex nihilo...» (cf. Dei status hanc regu­ solius aliter nisi quia illum; sic omnia post R 322s)42. 42. 2) Dogmatice. Hermae Pastor (R 85): «Primum om­ nium crede unum esse Deum, qui omnia creavit... et ex ni­ hilo fecit omnia, ut sint...» Origenes (R 445): «Species vero eorum quae per praedicationem apostolicam manifeste traducuntur istae sunt. Primo quod unus est Deus qui omnia creavit... quique, cum nihil esset, esse fecit universa...» (cf. R 478). Tertullianus (R 290): «Regula est autem fidei, ut iam hinc quid de­ fendamus profiteamur, illa scilicet qua creditur, unum omnino Deum esse, nec alium praeter mundi conditorem; qui universa de nihilo produxerit, per Verbum suum primo omnium emissum...» S.Gregorius Nazianzenus (R 1014): «Crede mundum universum, tam qui visibilis est quam qui invisibilis, ex nihilo a Deo factum esse». 43. 3) Exegetice. S.Ioannes Chrysostomus: «Moyses... omnes haereses quae sicut zizania pullulaturae erant in Ec­ clesia, eradicat per hoc quod dicit: in principio fecit Deus caelum et terram. Unde si Manichaeus ad te accesserit dicens materiam praeexsistere, si Marcion, si Valentinus, si gentilis, dic illis: in principio creavit Deus caelum et terram. Sed quid, si non credit ille Scripturae? Tu posthac ipsum averseris velut fu­ ribundum et mente captum. Nam qui omnium opifici non credit, et veritatem mendacii arguit, qua umquam dignandus est venia?»42* (cf. R 1147). S.Athanasius (R 748): «Novit enim (divina doctrina et Christi fides) res non fortuito factas esse..., neque ex materia prius praeexsistente..., sed Deum omnia, neutiquam prius exsistentia, ex nihilo per Verbum fecisse ut essent, ut per Moysen ait: In principio fecit Deus caelum et terram». S.Epiphanius (R 1101): «Illud evidenter sermo Dei declarat, neque post astra productos esse angelos, neque ante caelum et terram constitutos. Est enim immutabilis et certa illa sententia; ante caelum et terram nihil omnino conditarum rerum exstitisse, quoniam in principio creavit Deus caelum et terram, ut illud sit creandi principium, ante quod creatis ex rebus omnino nulla fuerit». 44. 4) Polemice. Contra gnosticos. S.Irenaeus (R 194): «Cum teneamus... nos regulam veritatis, id est, quia sit unus Deus omnipotens, qui omnia condidit per Verbum suum... et 42 Eius doctrinam de creatione exponit A.D’Alès, S.I., La théologie de Tertullien (Pa­ ris 1005) 104-106.109-112; terminologiam R.Braun, *Deus chritûinorum»(Paris 1962) 329s. 42· In Gen. 1 hom.2,3: MG 53,29. De S.Athanasio cf. A.Recheis, O.S.B., Sancti Athanasii Magni doctrina de primordiis seu quomodo explicaverit Genesim: Ant 28 (1953) 222-226. 464 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II fecit ex eo quod non erat, ad hoc ut sint omnia... ex omnibus autem nihil subtractum est, sed omnia per ipsum fecit Pater, sive visibilia sive invisibilia... non per angelos neque per vir­ tutes aliquas abscissas ab eius sententia...» (cf. R 199). 45. Contra philosophos graecos defendentes materiam in­ fectam. S.Theophilus Antiochenus (R 178): «Plato et qui eum sequuntur, Deum quidem fatentur ingenitum et creato­ rem omnium esse, sed dein statuunt duo esse ingenita, Deum et materiam... Quod si Deus ingenitus et materia ingenita, non iam Deus creator est omnium secundum platonicos... Quid autem magni esset, si Deus ex materia subiecta mundum fa­ ceret? Opifex enim apud nos, cum materiam ab aliquo ac­ ceperit, ex ea quidquid placuerit effingit. Dei autem potentia in eo spectatur, ut ex nihilo faciat quaecumque voluerit...» Tatianus (R 153s): «Deus erat in principio... Universorum enim Do­ minus, qui ipse est universi hypostasis, quatenus quidem nondum facta erat creatio, solus erat; quatenus autem ipse omnis potentia, visibilium et invisibilium hypostasis erat, apud ipsum omnia ab ipso et a verbo quod in ipso erat, per rationalem potentiam sustentabantur... Non caret initio ma­ teria quemadmodum Deus; nec Deo. ut initii expers, parem habet potesta­ tem; verum creata est, nec ab alio facta, sed a solo universorum opifice producta». Clemens Alexandrinus sibi obicienti: «Sed tamen philosophi, ne stoici tantum et Plato et Pythagoras, sed etiam Aristoteles peripateticus, materiam inter principia numerant, non principium unum statuunt», ex­ plicat eam philosophorum de materia infecta doctrinam (etiam innuens Platonem istam materiam solum allegorice praesupposuisse, cum unum principium admitteret) assertam esse occasione Gen 1,1: «Ceterum prophe­ tica dictio: terra autem erat invisibilis et informis: suppeditavit eis occasio­ nem introducendi substantiam materialem». Et paulo ante dixerat Deum esse «omnino primum et antiquissimum principium... quod quidem est etiam aliis omnibus causa ut fiant et facta sint» 43. Origenes (R 459): «Nescio quomodo tanti ac tales viri ingenitam, id est, non ab ipso Deo factam conditore omnium putaverunt, sed fortuitam quamdam eius naturam virtutemque dixerunt. Et miror quomodo isti cul­ pent eos, qui vel opificem Deum vel providentiam huius universitatis ne­ gant... cum ipsi etiam similem culpam impietatis incurrant, ingenitam di­ centes esse materiam Deoque ingenito coaeternam». Et alibi dicit (R 478): «Illud, ex quo tamquam ex materia subiacente, est principium apud eos, qui ingenitam esse putant; secus vero apud nos, qui hoc persuasum habemus, quod ex non entibus entia fecit Deus, ut mater illa septem martyrum in Machabaeorum gestis et paenitentiae ange­ lus in Pastore docuit» (cf. 2 Mac 7,28; R 85). 46. Contra emanatismum. S.Augustinus (R 1564): «Hanc ergo Trinitatem dici unum Deum, eumque... creasse omnia quae sunt, in quantum sunt, disciplina catholica credi iubet, 43 Stromatum 5,14; 5»X2s: MG 9,131,122. L.1 C.l A.I. CREATIO MUNDI. TH.l N.44-48 465 ita ut creatura omnis... sive invisibilis sive visibilis, non de Deo nata, sed a Deo sit facta de nihilo; nihilque in ea esse quod ad Trinitatem pertineat, nisi quod Trinitas condidit, ista condita est. Quapropter creaturam universam neque consub­ stantialem Deo, neque coaeternam fas est dicere aut credere». Contra Noetum monarchianum, tenentem Filium non esse Deum vel, si Deus est, eumdem esse ac Patrem S.Hippolytus (R 391): «Deus solus cum esset, nihilque sibi coaevum haberet, voluit mundum efficere... Nihil erat praeter ipsum... Quando voluit... ostendit Verbum suum temporibus... per quod omnia fecit...» (cf. R 398)45. 47. Contra arianos, dicentes Filium esse factum. S.Atha­ nasius (R 761): «Audiant illi res factas aeternas esse non po­ tuisse, etiamsi eas semper potuerit facere Deus. Illae enim ex nihilo sunt, nec erant antequam fierent. Quae autem non erant antequam fierent, quomodo simul cum Deo, qui semper est, possint exsistere?... At vero Filius, cum non opus, sed naturae Patris sit proprius, semper idcirco est. Cum enim semper sit Pater, semper quoque esse oportet quod eius naturae est pro­ prium...» (cf. R 764). Contra manichaeos. S.Augustinus (R 1540s): «Deus rec­ tissime creditur omnia de nihilo fecisse, quia, etiamsi omnia formata de ista materia facta sunt, haec ipsa materia tamen de omnino nihilo facta est. Non enim debemus esse similes istis qui omnipotentem Deum non credunt aliquid de nihilo facere potuisse, cum considerant... quoslibet opifices non posse ali­ quid fabricare nisi habuerint unde fabricent... Informis ergo illa materia quam de nihilo Deus fecit, appellata est primo caelum et terra...»46. 48. Ratio theologica. Si supponitur hic, ut in tractatu De Deo Uno probata, Dei immutabilis exsistentia sive absolute necessaria sive necessario unica, ac ex experientia exsisten­ tia rerum mutabilium, quae proin a Deo distinctae sint, et si aliunde non intenditur hic demonstrare Deum esse omnium rerum creatorem ut unicam causam vel saltem ut principalem, sed solum rerum prima ipsius actione productarum, ita pro­ batur Deus, et quidem solus, mundum creasse: · Quidquid extra Deum exsistit, effectum est mediate vel immediate a Deo. Ergo saltem prima operatio Dei ad extra fuit productio ex nihilo. 44 Cf. Bardy, Monarchianisme: DTC 10,2195. 45 Eius doctrinam de creatione exponit D’Alès, La théologie de Saint Hippolyte (Paris 1906) 21-25. 46 De eius doctrina de creatione, cf. J.de Blic, S.I., Platonisme et Christianisme dans la conception augustinienne du Dieu Créateur: RechScRel 30 (1940) 172-198. 466 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π Consequens facile patet, supposito antecedenti, cum pri­ mum ens productum esset vel ex Deo, quod purae actualitati divinae et simplicitati et immutabilitati repugnat, vel ex nihilo. Antecedens. Non est nisi unum ens a se seu cui uni exsis­ tentia per ipsam eius essentiam conveniat. Ergo, si quae alia exsistunt, non sunt a se, sed contingentia, ac proin quibus es­ sentialiter convenit esse per participationem ab alio. Atqui, si ea non essent mediate vel immediate a Deo, essent a se ac proin non haberent esse per participationem; nam extra Deum nulla alia eorum causa assignari potest, nisi processus in infi­ nitum, qui, ut patet, repugnat, vel ipsa eorum essentia. Ergo ea sunt mediate vel immediate a Deo et quidem solo (S.Th., i q.2 a.3; q.44 a.is). Ergo, si res bene perspicitur, thesis creationis ex nihilo non est nisi corollarium theseos exsistentiae Entis a se et quidem Unius. 49. Ratio naturalis, cum possit suis viribus et exsistentiam necessariam et unicitatem Dei immutabilis demonstrare, potest etiam per se sola certam creationis ex nihilo cognitionem obtinere (In 2 d.i q.x a.2; De pot. q.3 *a.5)· 7. Id vero, quod non est a C.Vaticano de fide definitum (D 1806)47 4849 *, iure potest dici theologice certum; nam de fide definitum est «Deum unum et verum... per ea, quae facta sunt, naturali rationis humanae lumine certo cognosci... posse» (ibid.), et aliunde ex ratione certum est, exsistentiam Dei unius necessario inferre omnia alia entia, praeter ipsum, esse ex nihilo facta47; vel etiam, illam cognitionem Dei unius et veri non posse obtineri sine cognitione Dei ut creatoris so. Alii tamen de ea qualificatione dubitant, cum veritas Dei ut creatoris sit alia et quoad nos posterior ac remotior quam veritas Dei ut exsistentis. Protestantes vero hodierni asserunt creationem ex nihilo non posse cognosci in natura lapsa nisi ex revelatione; iis praeiverat Lutherus51. 50. Ceterum, etiam posita illa demonstrationis possibilitate, de facto, cum homo ex experientia sive propria sive aliena solam actionem eductivam cognoscat et proin actionem creativam in se adeo miram non facile concipiat, sola ratio naturalis illam strictae creationis demonstrationem in hoc statu naturae difficulter adipiscitur sine revelatione, quae, quin ei ne47 Cf. de hac re Santeler, l.c., 222-225; SuArez, l.c., 20,1,7. Scientias naturales non obesse creationi mundi ex nihilo, sed potius eam exigere, ostendit A.Romanà, S.I., Le monde, son origine et sa structure aux regards de la science et de la foi: (J.Bivort de la Saudée), Essai sur Dieu, l'homme et l'univers (Tournai 1950) 157-165. Ergo omnino reici debet assertum, quod ratio naturalis per se solam ad ideam creationis non ducat, quod, dum firmiter statuit creatio­ nem ex nihilo, profert protestans E.Brunner, La doctrine chrétienne du Dieu Créateur: Rev HistPhRel 34 (1954) 334-336. Pariter K.Barth. Die Lehre von der Schopfung: Dogmatik 3-1 (Zurich 1957) 25.395-401 : cf. J.M.Alonso, C.M.F., Cosmologie y Antropologia cristianas de Karl Barth: RevEspT 461-465.467. 48 CL 7,79. Cf. P1AULT, o.c., 42s. 49 Sic fere videntur etiam loqui Pinard, 2192; Picnataro, o.c., 40. Cf. etiam Hurter, 2 η.241; Huarte, n.14. s» Boyer, 43S.Cf. tamen Scheffczyy, 150. 51 E.Kinder, l.c., 835s; E.Brunner, La Doctrine chrétienne de Dieu Créateur: Rev HistPhRel 34 (1954) 334-338; maxime K.Barth, Die kirchliche Dogmatik, III-1 ed. 3 (Zu­ rich 1957) § 40: cf. H.Bouillard, S.I., Karl Barth, 3 (Aubier 1957) 167-172. De Luthero agit D.Lofcren (protestans), Die Théologie der Schopfung bei Luther (Gottingen i960). L.l C.l A.I. CREATIO MUNDI. TH.l n.48-51 467 cessario principia demonstrationis offerat, mentem eius in his quaerendis et accurate inspiciendis dirigat52. Hinc etiam ipsi magni philosophi gentiles strictam illam creationem vel probabilius ignorarunt vel adeo confuse eam conceperunt, ut de eorum mente circa eam nobis clare non constet. Sic, ut pauca de Platone et Aristo­ tele hic dicantur, dum S.Thomas eis conceptum strictae creationis conce­ debat (i q.44 a.i; De pot. q.3 a.5)53, S.Bonaventura illum eis negabat. Quae dissensio perdurat apud recentiores auctores, qui tamen huic nega­ tivae opinioni potius adhaerent 54. Aristotelis principia, etsi iuxta aliquos creationem ex nihilo includant55, iuxta alios eam negant56, iuxta alios ille istam nec asseruit nec negavit, quam simpliciter non cognovit57, ita vero ut eius principia virtualiter illam contineant58. Platonem vero creationem ex nihilo statuisse, adhuc facilius ab aliis negatur59, dum ab aliis affirmatur60 vel saltem eius principia ut rectae doctrinae sat consona habentur61. 51. Obiectiones. 1. Sap 11,18: Non enim impossibilis erat omni­ potens manus tua, quae creavit orbem terrarum ex materia invisa (έξ άμορφου ΰλης) immittere illis multitudinem ursorum aut audaces leones... Ex his, mun­ dus factus est a Deo ex materia invisa. Ergo non ex nihilo. Dist. antec. Mundus factus est ex materia invisa in secunda creatione, conc. antec.; in prima, nego antec. Cum enim Deus aegyptios adorantes vilissima animalia per eadem punierit, auctor sacer, ostendens Ipsi facile fuisse ferociora animalia in eos immittere, appellat congruenter creationem secundam (Gen 1,2; tohu vabohu), in qua Deus ex materia fecerat animalia. At non eo ipso negat crea­ tionem primam; fere ut si quis, asserens Deum alios homines facere posse, 52 Cf. Palmieri, th.5 n.i ; L.Billot, S.I.. Dogma creationis an ex initio Geneseos demonstre­ tur: Greg i (1920) 177s. 53 De quadam dubia contradictione S.Thomae in hac re, cf.A.C.PEGis, A Note on St.Thomas, Summa theologica 1,44,1-2: MedSt 8 (1946) 159-168. Hinc etiam Manser (l.c., 614) putat S.Doctorem in Summa adhuc tribuere Aristoteli, ut in De pot., opinionem strictae crea­ tionis, dum J.Maritain (La philosophie bergsonienne. Etudes critiques3 [Paris 1948] 346), negat ipsum in ea attributione manere. 54 Zn 2 d.i p.i a.i q.i. De ea dissensione circa Aristotelem, cf. v.gr. F.Prezioso, O.F.M., De Aristotelis creationismo secundum S.Bonaventuram et secundum S.Thomam (Romae 1942). Sic hodie v.gr. G.del Degan, Ancora a proposito dei l'origine dell'anima intellettiva secondo A.Rosmini: GioMet 14 (1959) 99· 55 Sic F.Brentano, Aristoteles Lehre Ursprung des mensch. Geistes (Leipzig 1911); E.Roles, Die aristotelische Auffassung vom Verthaltnisse Gottes zur Welt und zum Menschen (Ber­ lin 1892); Boyer, 20s. 56 Sic J.Chevai.ier, La notion de nécessaire chez Aristote et chez ses prédécesseurs particu­ lièrement chez Platon (Paris 1915); ÏD., Aristote et saint Thomas d'Aquin ou Vidée de création: Lettr 14 (1927, 1) 433-447; Lagrange, Comment s'est transformée la pensée religieuse d’Aristo­ te. D’après un livre récent: RevThom 9 (1926) 297-313.326-328, qui sequitur WJaeger, Aris­ toteles. Grundlegung einer Geschichte seiner Entmicklung (Berlin 1923); E.Gilson, L'esprit de la philosophie médiévale2 (Paris 1944) 401; J.Baudry, Le problème de l’origine et de l’éternité du monde (Paris 1931) 185-189. 5’ Sicv.gr. Maritain, l.c. 58 Sic R.Jolivet, Aristote et la notion de création: RcvScPhTh 19 (1930) 5-50.209-235; Manser, 612-618, qui plures alios idem tenentes citat (613). His adhaeret Valbuena, l.c., 695-697. 5 9 Sic Chevalier, La notion de nécessaire... 186-188; Arnou, l.c., 2265S.2349; Q.Huonder, Gott und Seele im Lichte der griechischen Philosophie (München 1954) 40. 60 Sic Lagrange, Platon théologien: RevThom 9 (1926) 196-202; A.E.Taylor, Platon (London 1926) p.442-444· 61 Sic Boyer, 19s. Idem videntur tenere, etsi rem directe non tractant, A.Bremond, Note sur le Dieu de Platon: ArchPh 2 (1924) 42,390-401; A.Dies, Autour de Platon 2 (Pa­ ris 1927) 1-4 c.3 p.523-574· Tamen, iuxta Santeler, 224. philosophi sinenses sat cito acces­ serunt ad eum conceptum creationis, quin verisimile sit eos id ex influxu revelationis vel primaevae vel Christianae obtinuisse. 468 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II iure appellaret productionem Adae, et quidem forte congruentius quam primam mundi creationem, quin eo ipso hanc negaret. Ceterum nullibi Sapiens materiam infectam memorat, sed potius effert absolutam omnium rerum dependentiam a Deo in earum esse et conserva­ tione: cf. v.22-27, praeter 1,14; 6,8; 7,21.23.27; 8,1.6; 9,2.9; 13,1-5. Ergo immerito ex uno verbo quasi per transennam emisso (quod, ceterum, ut patet ex dictis, nullo modo negat creationem primam) deduceretur Sapien­ tem ignorare traditionem iudaicam de illa creatione ex nihilo et potius iuxta philosophias prophanas (v.gr. platonicam) loqui. 52. Inst. Ad ostendendam omnipotentiam Dei, quod intendit Sapiens (v. 18-24), aptior est creatio prima quam secunda. Ergo, si ille primam cognovisset, eam appellasset. Dist. antec. Ad ostendendam omnipotentiam Dei aptior est creatio pri­ ma absolute, conc. antec.; pro modo quo Deus illam hic ostendi vult, nego antec. Auctor vult efferre Dei potentiam, non simpliciter, sed ut sapientem, quatenus Deus voluerit aegyptios per vilissima animalia punire, ut scirent quia per quae peccat quis, per haec et torquetur (v.17), etsi ferociora animalia producere potuisset, et sane: Omnia in mensura et numero et pondere dispo­ suisti (v.21); quo posito, ad secundam creationem iure alludit, et quidem forte congruentius quam ad primam. Ceterum, etsi auctor efferre vellet nudam Dei potentiam ad aegyptios puniendos, posset pariter secundam crea­ tionem memorare, et quidem forte aptius, cum in ea fiant concreta instru­ menta omnipotentiae Dei 62. 53. 2. Hebr 11,3: Fide intelligimus aptata esse saecula verbo Dei, ut invisibilibus visibilia fierent. Ex his, visibilia facta sunt ex invisibilibus. Ergo non ex nihilo. Dist. antec. Visibilia facta sunt ex invisibilibus, quae non sint aliqua materia, conc. antec.; secus, nego antec. Nemo sine dubio audet S.Paulo id asserti tribuere, quod res corporeae seu visibiles sint ex materia invisibili factae; quo admisso, iam negative ruit obiectio, etsi de positivo loci sensu non constet certo. Iam vero, probabilius videtur ex textu graeco verba «ex invisibilibus» (μή έκ φαινομένων i.e. non ex visibilibus) significare «ex nihilo». Et sane Paulus, post definitionem fidei, quae sit, iuxta ipsum, argumentum non apparentium (où βλίπομένων i.e. quae non videntur), affert ut exemplum rerum fidei creationem mundi seu factum initiale experientiam humanam superans. Alibi (Rom 4,17) describit creationem ut opus Dei, qui «vocat ea quae non sunt quasi essent» (cf. n.39)63. S.Thomas (1 q.65 a.4 ad 1) locum interpretatur etiam de creatione, sed ita ut «invisibilia» sint «rationes rerum, quae sunt in mente divina», ad quas mundus factus sit. Iuxta alios, non agitur hic de creatione (saltem prima) sed v.gr. de fide in verbo Dei invisibili, quatenus, ea duce, ratio agendi ex­ terna antiquorum regebatur, ut constat ex exemplis ibi (v.4-31) allatis (Ceuppens), vel de eventu inopinato, seu verisimiliter non praeviso, utpote quod accidat iuxta Dei consilium quo rerum cursus (quasi in secunda crea­ tione) ordinatus est (Smith) 64. «- Cf. Frby, 36-39; Kortleiner, p.s6-66; Cornei-y-F.Zorell, S.I., Introductio in libros sacros II 22 (Parisiis 1925) 233s; J.Weber, Le livre de Ia Sagesse: PirClam 6 (Paris 1946) 475s; J.Fischer, Das Buch der Weisheit (Würzburg 1954) 33s. Van Imschoot, 99; Brinktrine, 32. 63 Cf. KoRTLEiNER, p.66-69; Brinktrine, 33, qui re non videtur a nobis differre; C.Spicq, L'épitre aux Hébreux, 2 (Paris 1953) 340-342; Vattioni, 106. 64 Ceuppens: Ang 13 (1936) 536; J.Smith, S.I., De interpretationeHebr.11,3: VerbDom27 (1949) 94-97· L.l C.l A.I. CREATIO MUNDI. TH.l n.51-58 469 54· 3· Quoad SS.Patres, et alia pauca et maxime haec immerito obicerentur: S.Iustinus dicit «omnia illum (Deum) ab initio ex informi materia... condidisse», irnmo «a doctrina per prophetas vulgata acceptum esse... quod dixit Plato, Deum, cum informem materiam vertisset, mundum fecisse»65. At mirum esset et quod ab aliis Patribus in re adeo fundamentali disces­ serit, maxime cum Tatiani (quem nuper de creatione ex nihilo audivimus) magister fuerit, et quod de ea re a nullo Patre sit erroris accusatus. Sane illa asserta non negant eam materiam esse ex nihilo creatam, ma­ xime cum aliunde constet opinionem de materia infecta, quae ibi Platoni tribuitur, ab ipso expresse reici: «Solus enim Deus est, qui nec genitus sit, nec corruptioni obnoxius, ac propterea Deus sit: reliqua vero omnia quae post eum sunt, genita et corruptioni obnoxia... Ingenitum enim ingenito similis est et par et idem, nec potestate aut dignitate alterum alteri praefera­ tur. Unde non multa sunt ingenita. Nam si quid inter illa discriminis foret, numquam tamen huius discriminis causam investigare reperias; sed cogita­ tionem semper in infinitatem immittens, tandem in aliquo ingenito defes­ sus haerebis, illudque omnium causam esse dices. An vero Platonem, aie­ bam, et Pythagoram haec latuere? Nihil Platonem moror... nec Pythagoram nec quemquam omnino qui talia opinetur»66, 55. Athenagoras et alia et haec dicit: «Opus autem est et materiae artifex et artifici materia; quae enim formae exprimi possint sine materia aut artifice?» At cur nec ipse a reliquis Patribus accusatur erroris, si a communi doctrina recedit? Ceterum verbis obiectis statim haec addit: «Neque etiam rationi consentaneum est, ut materia antiquior sit Deo; necesse est enim ut causa efficiens priusquam ea quae fiunt exsistat et imperet». Et paulo infe­ rius ea statuit, quae, ut sonant, omnino recta sunt: «Plerique, cum inter­ noscere non possint quid sit materia, quid Deus, et quantum intervallum inter utrumque, supplicant confectis ex materia simulacris; num idcirco nos etiam qui discernimus et seiungimus ingenitum et genitum, id quod est et quod non est... adibimus et adorabimus simulacra?» 67 56. Clemens Alexandrinus in opere suo Hypotyposes (cuius solum quaedam fragmenta restant) docet, iuxta Photium, aeternitatem materiae 68. At, cum Photius istud asserat quin ipsa Clementis verba proferat, ne­ quimus ex solo illo asserto indicium contra hunc ferre. Sed, cum hic alibi, ut vidimus, rectam, nec umquam alias de hac re falsam doctrinam tradat, potius dicendum est Photium verba Clementis non bene calluisse. 57. S.Methodius dicit Deum potuisse mundum creare, ut homines creant formas rerum seu qualitates. At nihil refert ad rem, si quando verba minus clara vel exacta de hac re proferat, cum ex professo et quidem clarissime probet materiam non esse ingenitam, et nec solum qualitates, sed et ipsam substantiam ex nihilo a Deo productam esse 69. 58. Eusebius Caesariensis dicit nihil ex nihilo fieri posse. Sed loquitur de nihilo absoluto seu etiam causam efficientem excludente, ut clare patet ex contextu, cum dicat mundum non de nihilo, sed consilio et voluntate Dei factum ese. Ideo statim addit: «Quomodo enim id quod non est, alteri 65 66 67 68 «» Apol. 1,10.59: MG 6,341.415. Dial, cum Tryph. 5s: MG 6,487.490. Legatio pro Christianis n.15.19: MG 6.919.930. Photius, Bibliotheca cod. 109: MG 103,287. De libero arbitrio: MG 18,247-262. 470 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il ut sit causa erit? Omne autem quodcumque est, ex uno qui solus est, et ante omnia est» 70. 59. 4. Plato, tenens mundum esse factum ex materia increata, dicit tamen factum esse ex nihilo. At multi Patres easdem formulas ac Plato adhibent. Ergo ii potius ut Plato sentire de mundi creatione putandi sunt. Dist. min., transmissa maiori (cum, ex supra dictis, de Platonis mente circa creationem disputetur). Patres adhibent easdem formulas, at eo stricto sensu creationis ex nihilo (ut patet allatis eorum textibus, vel secus etiam ex aliis adiunctis), conc. min.; adhibent eas, etiam putantes se iis Platonem sequi, subdist. : quia putabant ipsum recte de creatione sensisse vel quia saltem volebant illas formulas ad rectum sensum corrigere, conc.; quia pu­ tarent ipsum creationem negasse et in hoc ipsum sequi vellent, nego. Cum de mente Patrum circa assertam creationem ex nihilo dubitari nequeat, ut patet ex allatis eorum verbis, platonicae eorum formulae de hac re vel supponunt Platonem de ea recte sensisse vel saltem sensu Chris­ tiano ab ipsis imbuuntur71. 60. 5. Ex nihilo nihil fit. Ergo repugnat creatio. Dist. mai. Nihil fit ex nihilo causae efficientis, conc. mai.; ex nihilo sublecti, subdist.: in ratione eductiva, conc.; in creativa, nego. 6. Creatio est mutatio. At mutatio supponit subiectum mutandum. Ergo. Dist. mai. Creatio est mutatio propria vel impropria, conc. mai.; praecise propria, nego mai. 7. In creatione ens possibile transit ad esse. At ens possibile est ens reale. Ergo in creatione ens reale transit ad esse. Dist. min. Ens possibile est ens reale metaphysicum, conc. min.; physi­ cum, nego min. 8. In creatione ex nihilo aliquid simul fieret et factum esset. At id re­ pugnat. Ergo creatio ex nihilo repugnat. Dist. mai. In creatione ex nihilo aliquid simul fieret et factum esset instantanée seu sine motu proprie dicto, conc. mai.; successive, nego mai. 61. 9. Inter nihil et ens est distantia infinita. At ea distantia pertransiri nequit. Ergo transitus ex nihilo ad ens repugnat. Dist. min. Distantia infinita pertransiri nequit successive, conc. min.; simultanée, nego min. Cum aliquod spatium in partes syncategorematice infinitas dividi queat, successive nequit pertransiri; at illud potest facile uno ictu vel pluribus totum simul comprehendi et sic pertransiri. Sed melius negatur cum S.Thoma (1 q.45 a.4 ad 4) superandam esse in creatione distantiam infinitam, quasi inter nihil et ens esset medium ali­ quod percurrendum per strictum motum. 62. 10. Materia est indestructibilis. At non esset, si veniret ex nihilo. Ergo non venit ex nihilo. Dist. mai. Materia est indestructibilis per vires creatas, trans, mai. (id pendet a quaestione inferius disputanda de potentia creandi in ente finito); per potentiam Dei, nego mai. Cum materia non sit a se, non est absolute necessaria; ergo saltem per potentiam Dei annihilari potest. 70 Demonstr. evang. 4,1 : MG 22,252s. Ceterum cf. de horum Patrum mente, Pinard, 2060-2068. 71 Cf. Arnou, l.c., 2348-2362. L.1 C.1 A.I. CREATIO MUNDI. TH.l N.58-65 471 Inst. Materia agit iuxta leges necessarias et constantes. Ergo est neces­ saria, et quidem constanter. Dist. antec. Materia agit iuxta leges necessarias et constantes mere rela­ tive seu prae potentia creata (iuxta nuper dicta de potentia creandi in ente finito), conc. antec.; absolute seu prae potentia etiam divina, nego antec. Sane, si materia non est a se, sed contingens, nec leges quibus ea regi­ tur sunt absolute necessariae, ut patet v.gr. in miraculis. 63. ii. Posita creatione ex nihilo, perfectio creata accederet Dei per­ fectioni, ita ut sic maior hac perfectio haberetur. At id repugnat. Ergo re­ pugnat creatio ex nihilo. Dist. mai. Posita creatione ex nihilo, perfectio haberetur perfectione Dei maior extensive, conc. mai.; intensive, nego mai. Posita infinitate Dei in omni linea perfectionis, post creationem maior perfectio habetur extensive, cum sint plura subiecta perfectionem habentia; non vero intensive, cum ipsa perfectio in se non augeatur. Fere sicut scientia magistri non augetur post eam discipulis eius traditam, etsi tunc plures eam habeant. 12. Si creatio daretur, philosophi gentiles eam non ignorassent. At saltem multi eam ignorarunt. Ergo. Dist. mai. Philosophi gentiles creationem non ignorassent, si eius con­ ceptus esset facilior et experientia aliquomodo efformaretur, conc. mai.; secus, subdist. : eam ignorassent, quia ex falsis conceptibus eam non recta methodo investigassent, conc.; ex impossibilitate eam naturaliter demons­ trandi, nego72. 64. Scholion 1. De natura actionis creativae. Actio, seu id quo for­ maliter dicitur causa actu agere et effectus actu ab ea procedere, est: a) prin­ cipia tive, ipsa causa; b) terminative, ipse effectus; c) formaliter, actio in se ipsa. Ea formaliter sumpta concipitur ut quid medium connectens causam, quam denominat actu agentem, ac effectum actu ab illa fluentem, et proin dicit relationem essentialem ad utrumque, ita ut vocetur actio, prout a causa procedit, et passio, prout in subiecto recipitur. Eadem dicitur praedicamentalis, si realiter et a causa et ab effectu di­ stinguitur, secus vero non praedicamentalis. In creatis tamen illa sine dubio semper a causa, probabiliter non semper ab effectu re distinguitur (v.gr. intelligere, velle). Iam vero creatio est actio, quae: a) principiative est ipse Deus (intellec­ tus, voluntas, potentia, ratione inter se distincta: S.Th., i q.25 a.i ad 4; a.5 ad 1; De pot. q.i a.5; 1 d.45 q.i a.3 ad 2); b) terminative est creatura; c) formaliter est ipsa actio, ut perfecte contradistincta saltem ratione et ab eius principio et ab effectu. De hac ergo sola quaeritur, quid sit. Est actio praedicamentalis? Si est non praedicamentalis, identificatur cum eius effectu, an potius cum eius causa, ut omnes Dei actiones necessariae cum Ipso identificantur? 65. Iuxta alios (Vâzquez, Mendive) creatio est actio non praedicamen­ talis; at nullo modo est immanens Deo seu in actu Dei formaliter consistens, cum sit rei productio; sed tota quanta est formaliter transiens seu est in aliquo extra Deum termino producto cum quo realiter identificatur; in hoc ergo solo exsistens est ipsa relatio dependentiae creaturae, ut effectus, a Deo ut causa73. 72 Cf. Billot. De Deo prima causa efficiente, exemplari, et finali universi: Grcg 1 (1920)4-6. r> Vazquez, In 1 d.173 c.2-4; J.Mendive, S.I., Theodicea (Valiisoleti 1887) n.214-219. 472 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 66. luxta alios (Suarez, Arriaga, recentius Hellin): creatio non est motus, ut actio eductiva creaturae, sed ipsum fluere creaturae a Deo non successivum, sed simultaneum, ita ut in eodem instanti sit et fieri et factum esse; non ergo est aliquid quod fluit ac praeit subiecto, sed ipse fluxus ut modus quo effectus incipit esse. Ergo est actio tota quanta formaliter transiens, cum influxus causae sit ubi re influit; at realiter distincta a creatura ut huius modus, cum creatio rei annihilatae esset actio distincta a prima eius produc­ tione. Ergo est actio praedicamentalis 67. luxta alios (S.Thomam et, praeter thomistas, multos, v.gr., Valencia, Toledo, Palmieri, Pesch, Mazzella, Huarte) ponentes totam vim in creatione active sumpta, cum passive spectata sit purus illius effectus: creatio est actio formaliter immanens seu actus Dei in Ipso exsistens, sed virtualiter transiens, quatenus exercet virtutem actionis transeuntis seu pro­ ducendi extra se, sine emissione alicuius actionis ut entitatis creatae vialis (qualis habetur in actione creaturae), ipsum effectum qui actione transeunte fieret; ita ergo ut divina virtus creatrix sit proprie principium, non actionis producentis effectum, sed immediate ipsius effectus. Ergo creatio adaequate sumpta, ut actio est formaliter immanens, et virtualiter transiens solum quatenus, illa posita, ipse effectus intentus extra Deum exsistit. Ergo actio creativa est ipsa potentia divina semper in actu manens in Deo, quae, prout connotât aliquam rem extra Deum poni, vocatur actio. Ideo in ea opinione logice dici potest, et de facto dicitur, potentiam divinam creandi esse ipsam Dei voluntatem, quatenus, utpote infinite perfecta, suo imperio et quidem solo, seu sine ulla alia entitate addita vel creata vel increata, facit ut extra Deum exsurgat id quod vult. Ideo creatio, etsi ut for­ maliter immanens sit aeterna, ut virtualiter transiens non est aeterna, et ideo mundus non est necessario aeternus, cum procedat ab ipsa Dei vo­ luntate ac proin secundum determinationem huius, quae velle ab aeterno potuit ut mundus in tempore exsisteret75. 68. Haec ergo opinio, quae ut probabilior hic defenditur, diceretur magis consonare iis omnibus locis sive scripturisticis sive patristicis, quibus mundus proponitur ut effectus vel voluntatis vel verbi vel imperii Dei, quin tamen iis illa opinio necessario inferatur. Ratio theologica eam praefert: a) Negative. In opinione a Vâzquez statu­ ta, cum actio creativa nec sit in Deo nec sit aliquid a Deo fluens non expli­ catur mundi productio et a fortiori huius dependentia a Deo. Etiam id minus probabile videtur, quod modus, in quo Suarez actionem creativam reponit, producat mundum, quin tamen ille nequeat sine hoc subsistere. Ergo actio creativa non est aliquid vel identificatum cum effectu vel fluens ex Deo in hunc. De qualibet enim alia hypothesi actionem extra Deum ponente idem dicendum esset. b) Positive, Creatio est actio formaliter immanens, nam actio Dei (nec solum virtus agendi) non concipitur esse nisi increata. Ergo et Deo forma­ liter immanens. Id inde etiam confirmatur, quod principium creationis sit Deo formaliter immanens et quidem semper in actu; ergo ipsa actio creativa numquam cessat in Deo, quin tamen ea necessario mundum producat; ergo est ipsi formaliter immanens. Si actio agentis nullum subiectum circa quod agat praesupponit, nequit extra agentem exire; ergo est formaliter immanens. 74 Suarez, !.c., 20,4; R..Arriaga, S.I., Phys, d.9 s.4; J.HellîN, S.I., Theologia naturalis (Matriti 1950) n.946-951. 75 S.Th., i CG 45: 2 CG 23-35; Depot, q.3 a.3; Valencia, In 1 d.3 q.2 punct.t; Toledo, In i q.25 a.i; Palmieri, th.6; Pesch, 3 n.39; Mazzella, n.16-33; Huarte, 11.21-30. Recen­ tius eam opinionem proponit M.Fatta, Immutabilité divina ed efficienza creatrice: DivThom(Pi) 29 (1952) 220-222. L.l C.1 A.I. CREATIO MUNDI. TH.l N.66-71 473 Ulterius creatio est actio virtualiter transiens, cum mundus ex ea exsi­ stere incipiat. Hinc vero exsurgit difficultas huius opinionis: quomodo ex Dei actione mere immanenti incipiat aliquid extra Deum esse? Cum in re valde obscura explicanda versemur, hanc difficultatem non solvimus nisi dicentes repugnantiam nostri asserti non ostendi. Ceterum idem fere potest a Suarez (et a fortiori a Vàzquez) quaeri: si creatio est entitas creata, quomo­ do provenit ex principio increato, nisi ex simplice imperio voluntatis di­ vinae ? 69. N.B. Creatio passiva est terminus actionis creativae, si haec tota est Deo formaliter immanens. Cum mundus exsistat in virtute Dei, patet mundo essentialiter inesse aliquam relationem realem dependentiae a suo principio, in qua creatio passiva prout distincta ab ipso mundo reponatur oportet (De pot. 3 q.3; 1 q.45 a.3 ad 3). Ea vero est praedicamentalis, ut thomistae communiter putant, ita S.Doctorem (De pot. q.7 a.9; 2 CG 18) interpretantes76, an transcendentalis, ut putavit Scotus? Id magis logice praeferendum esse videtur, ne quid explicatu difficilius, fere ut in opinione suareziana, statuatur 77. Ceterum patet illam relationem ex parte Dei crean­ tis non esse nisi rationis (1 q.13 a.7; 1 q.45 a.3). 70. Scholion 2. Mundus creatus est a tribus Personis divinis ut uno principio. Tres Personae divinae mundum crearunt, non vero ut principia distincta seu per id quo distinguuntur, sed ut unum principium, seu per id in quo conveniunt; crearunt nempe per naturam divinam quae in iis est, non vero ut in iis est. Cum nomina substantiva concreta significent principaliter formam, at ut in subiecto eam habente, et proinde non multiplicentur nisi multiplice­ tur forma cum subiecto, principium creandi non multiplicatur in divinis, cum non multiplicetur natura, seu forma per quam Personae divinae creant. Hinc Deus est: a) Unus Creator, cum creet per naturam, quae non est nisi una. b) Unus creans, si haec vox substantive sumatur; si vero ea referatur ad Personas, sunt tres Creantes, c) Pariter unum principium quod, cum natura per quam agunt personae non sit nisi una. Iam vero Ecclesia clare et constanter proponit unum Deum, seu tres Personas, ut unum mundi principium (D 39 254 281 284 420s 428 703s). 71. Et sane in divinis omnia sunt unum ubi non obviat relationis oppositio (D 703). Sed in creatione nulla est originis relatio, cum ea sit actio ad extra et ideo non pertineat ad personarum originem. Ergo creatio est actio omnium Personarum et quidem prout eae sunt unum. In personis divinis datur una natura cum mutuis relationibus. At re­ latio non est id per quod agi possit. Ergo illae creant per solam naturam; ergo ut unum principium. Ergo in traditione Christiana tribuitur creatio Patri (D 6) per appro­ priationem, non per specialem Patris efficientiam. Ioannes λ S.Thoma, In 1 q.49 d.18 a.2 n.20; Caietanus, In 1 q.45 a.3: Ferrariensis, In 2 CG 18; A.D.Sertillances, O.P.. L'idée de création (Paris 1945); cf. Io., La notion cie création. A propos d'un article récent: RevThom 13 (1930) 48-57. At iam J.Thyrion (La no­ tion de la création passive dans le Thomisme: RevThom 12 [1929] 303-319), S.Thomae tribuit opinionem dc relatione transcendentali. Etiam P.Parente (La ‘relatio quaedam· a cui S.Tommaso riduce ia creazione: ActPontAcRomSTh 9 [1944J 225-241) in sua interpretatione accedit opinioni a Suârez statutae. Dissertationem historico-criticam de hac quaestione offert D.Ricchetti, La creazione passiva nella scuola thomistica (Romae 1942). Thomistis assentitur Valencia, l.c. 77 Scotus, In 2 d.i q.4s; Pesch, 3,39. De doctrina thomista circa creationem passivam ut in quadam relatione consistentem agit J.F.Anderson, Creation as a Relation: NewSchol 24 (I9SO) 263-283. 474 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Sufficiat haec pauca recoluisse de hac quaestione, prout ea creationem attingit, cum de eadem in genere sumpta in tractatu De Deo Uno et Trino (tr.i th.47) latius agatur78. ARTICULUS De impotentia creandi II in ente finito Thesis 2. Ens finitum ut causa principalis creare non potest. S.Th., i q.45 a.5; De pot. q.3 a.4; 2 CG 21; Pesch, 3 n.24-33; Lercher, 3* n.483-492; Beraza, n.isi-173. 72. Nexus. Solus Deus, ex supra probatis, creavit de facto et quidem omnia etiam minima, quae creata sunt. Sine dubio saltem primum ens finitum nequibat exsistere sine im­ mediata creatione divina; at, cum Deus in gubernatione mundi causis secundis uti soleat, cur ad creationem saltem plurium entium causas secundas non adhibuit? Is vero usus suppone­ ret aliquas saltem creaturas creare posse; at est id verum seu creaturam aliquid ex nihilo facere posse? En quaestio. Si huic thesi negative respondeatur, constabit Deum non potuisse causis secundis ad creationem uti, et proinde, posito ipsius decreto creandi, ne­ cessario ipsum solum omnes res creasse. Si vero responsum sit affirmativum, eo ipso statuitur Deum per se solum omnia creasse, tantum quia voluit; quod decretum cum in effectu non cognoscatur, nonnisi ex revelatione scire possumus et ideo solum ex revelatione nobis constare potest solum Deum omnia creasse. 73. Notiones. Ens finitum seu creatura sive exsistens, nempe angelica vel humana vel pure materialis, sive pure pos­ sibilis quantumvis perfectissima. 74. Causa (efficiens, ut patet, seu principium per se, extrinsecum, a quo primo est actio seu effectio rei) principa­ lis, nempe habens virtutem propriam proportionatam effectui sui ordinis. Ad eum effectum non eget, praeter concursum Dei requisitum, alio iuvamine nisi forte, cum ipsa per se sola non necessario sit sufficiens, iuvamine alicuius concausae aequalis (i.e. partialis cooperantis virtute proportionata ad effectum aliquem indivisum) vel inferioris seu instrumentalis. Effectus ei directe et assimilatur et tribuitur (S.Th., i q.63 a.i). ’» Ceterum cf. S.Th., 1 q.45 a.6; D.Rüiz de Montova, S.I., De Trinitate d.3 s.is; PeDe Trinitate I.4 c.15; Beraza, n.75-95; Palmieri, th.8; Pinard, 2111-2129; Piault, o.c., p.n-23. Quomodo vero Pater, Filius, Spiritus S., etsi non creent titulo personali, sed ut natura et ideo sint unus Creator, influant tamen in creationem, quatenus operatio Dei ad extra fundetur in processionibus trinitariis et sic actus creationis referat totam Trinitatem, studet E.Bailleux, La création, oeuvre de la Trinité, selon Saint Thomas: RevThom 62 (1962) 27-50. tavius, L.l c.l a.2. subiectum potentiae creandi, th.2 n.71-77 475 Ea, de qua sola agitur in thesi, sumitur hic sive ut natu­ ralis i.e. habens illam virtutem vi innata propriae suae formae seu ex exigentia suae naturae, sive ut praeternaturalis i.e. ha­ bens virtutem ex dono ei indebito seu praeter exigentias suae naturae, nam etiam hoc casu esset causa stricte principalis seu agens secundum virtutem ei propriam, ut v.gr. homo habitu supernatural! eliciens actus supernaturales 75. Opponitur ei causa instrumentalis seu habens aliquam propriam virtutem, sed improportionatam effectui, et ideo so­ lum mota a causa principali ac in huius virtute agens. Agit per aliquid sibi proprium, nam secus frustra adhiberetur ad agen­ dum et praeterea non esset ratio cur ad certam actionem aliud instrumentum prae alio eligeretur; at cum virtute careat proportionata effectui, nequit ad hunc producendum concurrere nisi causa principali elevetur. Ideo ei effectus nec assimilatur nec directe tribuitur (1 q.45 a.5; 3 q.62 a.i). Si vero diceretur instrumentum ex se omni virtute agendi carere et eam totam qua agit inesse ei ex causa principali, ratio instrumenti, quoad nostram quaestionem attinet, substantialiter non mutaretur, cum eo casu id proprium per quod instrumentum ageret esset illa virtus; quae, si esset effectui proportionata, ipsum instrumentum eo ipso in causam principalem faceret. 76. N.B, 1) Admissa necessitate inferius probanda divini concur­ sus immediati ad omnem creaturae actionem, patet creaturam ut causam principalem (et servata proportione etiam instrumentalem) in ordine ad creandum respici hic ut debito concursu munita et quidem vel naturali, vel praeternaturali, prout agatur de causa vel naturaliter vel praeternaturaliter agente. Iam vero, cum creatio non videatur perfici nisi volitione, quae tamen necessario praerequirat adaequatam ideam exemplarem rei creandae, con­ cursus Dei concipitur solum adesse ut creatura efficiat ideam exemplarem et ut volitionem eliciat creantem; nam, cum creatio qua talis sit actio sim­ plicissima mere transferendi rem ex non esse ad esse, si quid aliud Deo tribuatur, id non erit nisi ipsa productio rei ac proin ipsa creatio, quin ergo creatura hanc exerceat. Ceterum, si potentia creandi cum voluntate, ut videtur, identificatur, quaestio de creatura, ut causa principali creationis, solum de ente ratio­ nali valet. 2) Si creatura respicitur ut elevata per virtutem praeternaturalem, haec virtus vel non recipitur in ipsa et tunc ipsa nihil per eam concurrit ad crean­ dum, vel in ipsa recipitur et tunc ea virtus est creata ac proinde cui desit proportio ad creandum, si haec nulli creaturae adsit. Ergo si probatur, etiam sola ratione naturali, creaturam non posse creare, eo ipso probatur eam, etiam virtute praeternaturali munitam, esse ad creandum ineptam. 77. Creare sumitur, non late seu de qualicumque pro­ ductione alicuius novi esse, ut v.gr. in eductione, in qua ne­ cessario nova forma vel accidentalis vel substantialis exsurgit 1 Valencia, In i d.3 q.2 punct.4. 476 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II et sic novum tale compositum, at ex praesupposito subiecto; sed stricte seu de productione totius rei ex nihilo 2. 78. Non potest. Id adhibetur non de potentia morali ac mediata seu movendi per preces voluntatem Dei ad creandum, cum v.gr. parentes a Deo filium impetrent, cui sane anima ex nihilo creata infundenda sit; sed de physica, non vero quae mere disponat materiam ad cuius exigentiam connaturalem ani­ ma infundenda creetur (De pot. l.c. ad 7), sed quae actione sua physica et immediata aliquid ex nihilo producat. Excluditur autem potentia non solum illimitata, seu ad omnia creabilia se extendens, quae facile ab omnibus reicitur, cum secus illa potentia deberet esse infinita, ut inferius dice­ tur; sed etiam restricta seu mere certum creabilium ordinem attingens, fere ut in eductione animal non quodlibet animal generare potest. Et respicitur ea potentia ut agens dependenter a Deo, seu ab ipso pendens, ut in suo esse, sic etiam et in operando, cum operatio creaturae independens a Deo censeatur natura sua repugnare. «Quaestio proinde movetur, ait Beraza, de virtute creandi in creatura, ad modum causae physicae principalis, dependentis a Deo in operando, et circumscripta ad determinatam rerum creabilium speciem» 3. 79. Adversarii. Durandus, Biel: non clare ostenditur repugnare, quin Deus aliquam faciat creaturam potentem ali­ quid (non omnia, nec independenter a Deo) ex nihilo facere 4. Idem habent Ripalda ut «probabilissimum», Arriaga ut «pro­ babilius» 5. 80. Valor theologicus. theologia. Communis, et videtur certa in 81. Probatur ex sacra Scriptura. Quin expresse dicat solum Deum creare posse et quidem exclusa potentia etiam praeternaturali cuiuslibet creaturae ad creandum, statuit ipsum creationis factum ut signum divinitatis proprium et ideo ut titulum praeeminentiae in creaturas, sive ad hoc ut Deus so­ lus adoretur, sive ad asserendum primatum Christi super om­ nia. Si vero creatura posset creare, saltem praeternaturaliter, creatio mundi non esset signum divinitatis proprium. 2 3 4 5 Cf. A.Dondeyne, Utrum solius Dei sit creare?: CollatBrug 30 (1930) 415-417. O.c., n.153. Cf. SuArez, Disp. metaph. 20,2.4. Durandus, In 2 d.i q.4 n.23; Biel, In 2 d.i q.4. Ripalda, De ente supernatural· d.7 s.i n.io; Arriaga, Disputationes metaphysicae d.n. L.1 c.l a.2. subiectum potentiae creandi, th.2 n.77-82 477 45,5-8: Ego Dominus et non est amplius; extra me non est Deus... Ego Dominus et non est alter; formans lucem et creans tenebras, faciens pacem et creans malum: ego Dominus faciens omnia haec. Cf. 40,2-28; 48,12s. 1er 10,10-16: Dominus autem Deus verus est, ipse Deus vi­ vens et rex sempiternus. Ab indignatione eius commovebitur terra... Sic ergo dicetis eis: Dii qui caelos et terram non fecerunt, pereant de terra et de his quae sub caelo sunt. Qui facit terram in fortitudine sua praeparat orbem in sapientia sua et prudentia sua extendit caelos... Non est his similis pars lacob: qui enim formavit omnia ipse est... Ps 95,5'· Quoniam omnes dii gentium daemonia; Dominus autem caelos fecit6. Eccli 1,8: Unus est altissimus, creator omnipotens et rex po­ tens... et dominans Deus... Io 1,1-3: Et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt. Hebr 1,1-3: Deus... locutus est nobis in Filio, quem con­ stituit heredem universorum, per quem fecit et saecula; qui cum sit splendor gloriae, et figura substantiae eius, portansque omnia verbo virtutis suae... 82. Probatur ex traditione. SS.Patres, tenentes crea­ turam semper a Deo in operando dependere, supponunt tamen nullam creaturam, sive exsistentem sive possibilem creare pos­ se, et quidem non solum de potentia illimitata, sed etiam de restricta; nec mere arguendo, sed et directe eam ideam as­ serendo. Sane, in alia hypothesi theses eorum non firmiter procederent, dum: a) Contra gnosticos et alios creationem ali­ cui enti medio inter Deum et mundum tribuentes, dicunt ange­ los vel alia entia intermedia creare non posse, praecise quia creaturae sunt, b) Contra arianos statuunt Verbum esse Deum, ex eo quod ei creatio tribuatur. a) Contra gnosticos, etc. S.Cyrillus Alexandrinus (R 2136): «Divinae gloriae maxime repugnat quod alii exis­ timentur posse creare et vocare ad exsistentiam ea quae non erant. Non enim fas est dicere quod ea, quae divinae et inef­ fabilis naturae propria ac singularia sunt, aliquibus rerum ex ipsis creatarum naturaliter inesse possint. Sed hoc ei soli con­ venit et ad summam eius gloriam pertinet». Et paulo ante dixerat: «Cum rei creatae, ut nuper dixi, praeclusus sit aditus ad ea quae supremae omnium substantiae 6 Liber Psalmorum, cura Professorum Pontif. Instituti Biblici (Romae 1945) p.195: Nam omnes dii sentium sunt figmenta; Dominus autem caelos fecit. 478 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il soli et proprie competunt, cuiusmodi est creandi facultas, et in lucem edendi quae nusquam erant»7. S.Augustinus (R 1702): «Angeli autem nullam omnino possunt creare naturam; solus enim unus cuiuslibet naturae seu magnae seu minimae creator est Deus, id est, ipsa Trini­ tas, Pater et Filius et Spiritus S.» Et paulo inferius: «Crea­ re naturam tam nullus angelus potest quam nec seipsum»8. 83. S.Ioannes Damascenus (R 2356): «Quicumque autem dicunt an­ gelos conditores esse qualiscumque substantiae, ipsi os diaboli sunt, qui est eorum pater. Creaturae enim cum sint non sunt conditores. Omnium autem opifex et provisor et conservator Deus est, solus increatus...» Theodoretus: «Est autem hoc etiam humanarum rationum imbecilli­ tatis argumentum. Quoniam enim ars omnis apud homines subiecta ma­ teria indiget, existimarunt stolidi, Deum etiam sine materia creare non posse, nec intellexerunt quantum inter Deum et homines sit discrimen, et quod fieri non possit ut omnia habeat imago quae archetypum [i.e. quae habet archetypus]; et quod homo quidem velut imago, ex iis quae exstant creet; Deus vero tum ex iis quae exstant, tum ex non exstantibus» 9. Ergo non omnia quae Dei sunt conveniunt imagini v.gr. potestas creandi ex nihilo; at imagines Dei sunt omnes creaturae (rationales) etiam possibiles. 84. b) Contra arianos. S.Athanasius (R 764): «Qui enim fieri queat, ut ea quae non sunt efficiat ut sint, si, ut putatis, factus ex nihilo est? Quod ille, licet creatus, possit producere creaturam, certe idem de singulis creaturis erit intelligendum, nempe illas etiam creare posse. Quod si a vobis conceditur, quid Verbo opus fuit, cum inferiores a superioribus effici queant, vel saltem cum res singulae factae potuerint a Deo initio audire «fias» et «efficere» et ita fuissent productae ? Verum neque id scriptum est, neque fieri potuit. Nulla enim rerum quae fiunt causa est efficiens; nam omnia per Verbum facta sunt, quod sane non fecisset omnia, si ipsum etiam Verbum e rebus creatis esset. Nec enim vel angeli poterunt creare, cum ipsi sint creati, licet ita senserint Valentinus, Marcion et Basilides, quorum vos aemulatores estis». S. Basilius (R 942): «Si Filius creatura Dei est, omnis autem creatura Creatoris serva, Christi Dei servus est, non filius... Potestas eadem non communis est facturae cum factore; nihil ergo est commune Patri cum Filio, ne creatio quidem, si factura, non genitura Filius est»I0. 85. Ratio theologica. Si ex rebus creatis aliqua creare potuisset, de facto aliquid creasset, nisi frustra potentiam crean7 Cont. Iui. 2 : MG 76,596. 8 De Gen. ad liti. 9,15.28: ML 34,404. 9 Haer. fab. comp. 5,5: MG 83,464. 10 Huius operis Adversus Eunomium libri quartus et quintus pertinent probabiliter ad Didymum Alexandrinum: cf. B.Altaner, Patrologie (Freiburg 1950) 250. L.1 c.l λ.2, subiectum potentiae creandi, th.2 n.82-89 479 di recepisset; non enim putandum est Deum alicui creaturae dedisse potentiam, cuius tamen usum impediisset, vel nullam creaturam, cum posset creare, de facto tamen creasse. At de facto solus Deus creavit omnia (etiam minima). Ergo nulla creatura ex factis creare potest. Haec conclusio ut certa ex ratiocinio facto habenda est. Ex ea autem gressus fit ad probandum etiam nullam creaturam ex possibilibus creare posse. Sane in creatis est tota scala en­ tium, seu sunt entia et pure spiritualia et pure materialia et mixta ex spiritu ac materia, immo haec et pure spiritualia ad divinae naturae consortium elevata; ergo tenendum est poten­ tiam creandi natura sua omnibus illis entibus repugnare; secus enim entia adeo perfecta et quidem ad ordinem divinum ele­ vata, ut angeli, vel saltem aliqui in his perfectiores, illam po­ tentiam habuissent. 86. Nam, si actio creativa respicitur ex parle subiecti, non videtur dari differentia specifica (certe intensive) quoad potentiam operandi inter entia eiusdem seriei (v.gr. inter spiritus puros creatos etiam mere possibiles), cum omnes habeant intellectum ac voluntatem et materia careant; et si ea respi­ citur ex parte ipsius actionis, non apparet ratio cur potentia creativa, si natu­ ra sua non repugnat creaturae, non insit (utique diverso gradu et amplitu­ dine) omnibus creaturis intellectum ac voluntatem habentibus, fere ut po­ tentia eductiva in genere inest (salva diversitate gradus et generis) omni causae creatae, et in specie inest generative per se omni corporeo viventi. 87. Praeterea, ut Deus creavit totam scalam entium, et quidem partim ad ordinem divinum elevatorum, quibus perfectio universi completur, creasset sine dubio, ut ea perfectio consummaretur etiam quoad modum operandi, ens potens creare, si quod esset possibile 11. 88. N.B. Argumenta haec excludunt creandi potentiam esse crea­ turae ut causae principali etiam elevatae, cum, praeter elevationem ad filia­ tionem adoptivam et consortium reale divinum, non concipiatur esse alia specifice diversa ac sublimior (extra hypostaticam). 89. Ratio naturalis hucusque non invenit rationem clare probativam theseos. «Mihi quidem, ait Suârez, posterior sententia (seu thesis nostra) vera et certa esse videtur; difficillimum tamen censeo cogentem demonstra­ tionem ad illam confirmandam afferre» '2. Nam conceptus creationis, utpote quam experti non novimus, est nobis valde alienus. Tamen haec statui possunt: a) Nullo modo probatur ullam creaturam creare posse, et ideo omnes rationes pro ista potentia, seu contra nostram thesim, sufficienter solvuntur, b) Certum est nullam creaturam habere po­ tentiam creandi illimitatam, cum secus et seipsam, quod est absurdum, ut per se patet, et alia entia se superiora ac proin entia indefinita numero ac perfectione creare posset, quod etiam iure habetur ut absurdum, cum enim omne agens agat prout est in se et ideo sibi assimilet effectum, causa creata, utpote limitata in suo esse ad aliquem entis modum (seu ad tale genus et ad talem speciem), nequit sibi assimilare obiectum, secundum *1 Cf. Suârez, 20,2,1-3.40. 12 L.c„ 20,2.12; cf. n.4. Cf. et HellIn, o.c., 0.9583. 480 I.F.SACÜES, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II id quod entibus se superioribus convenit, c) Afferuntur pro nostra thesi, quaedam rationes quae vim saltem magnam habent, si forte non definitivam, et quae eo tendunt, ut ostendant ad creandum requiri potentiam infinitam, quae proinde creaturae repugnet. Hinc, etsi ex solo lumine naturali propo­ nantur, excludunt quamlibet creaturam creare posse, etiam ut causam prin­ cipalem elevatam, cum potentia infinita cuilibet creaturae repugnet. 90. En ergo earum aliquae vere probabiles (S.Th., De pot. q.3 a.4), quarum tamen singularum expositioni addimus obiectiones praecipuas in eas. 1) Si virtus creandi esset creaturae, haec posset (saltem ex parte po­ tentiae) quodlibet ens creabile attingere. At id est absurdum, ut ab omnibus admittitur et patet etiam ex nuper dictis. Ergo creatura nequit creare. Maior. Obiectum formale creationis est ens, non vero in quantum tale ens, ut in eductione, sed in quantum ens. Ergo qui potest unum ens creare, potest omnia entia possibilia creare, cum iis insit illud obiectum formale, si id aliunde non repugnat. Sed non repugnat ex ullo capite quod obici posset: a) Non ex obiecto materiali, cum in hoc non requiratur nisi possi­ bilitas interna, b) Nec ex parte materiae ex qua, cum haec non praerequiratur ad creandum, c) Nec ex parte virtutis creatricis, cum ad creandum, excluso quolibet praesupposito subiecto, sufficiat sola voluntas, quae ex se omne ens attingere potest >3. At quomodo probatur obiectum formale creationis esse ens in quantum ens, non mere specificative, i.e. concretum aliquod ens ut totaliter transiens ex non esse ad esse, sed reduplicative i.e. ens secundum rationem formalem entis omnibus rebus creatis communem? Et proinde quomodo probatur potentiam creandi non posse restringi ad determinatum ordinem entium producendorum ? 91. 2) Quo magis distat terminus a quo seu potentia ex qua a termino ad quem seu ab actu, eo maior virtus requiritur ad hunc producendum v.gr. ad comburendum lignum viride. Ergo ubi nullus est terminus a quo seu potentia ex qua, requiritur virtus infinita. Sed in hoc syllogismo antecedens est de virtute eductiva, de qua verum est; consequens autem est de virtute creativa, quae, utpote nullam poten­ tiam ex qua praesupponens, est alius generis ab illa. Ergo, etiam supposito antecedenti de virtute eductiva, non necessario verum est virtutem creativam esse infinitam, sed simpliciter esse alius generis, sive ea sit finita sive infinita. 3) Inter nihilum et ens est distantia infinita. At distantia infinita ne­ quit superari sine potentia infinita. Ergo creatio requirit potentiam in­ finitam. Maior est assertum gratuitum, cum, ut notat Durandus, inter nihilum et ens nulla detur distantia, vel ad summum non nisi distantia entitatis productae, quae est necessario finita 13 14. 92. Obiectiones. 1. Ens creatum perfectum potest facere sibi simi­ le; ergo angelus, ens perfectum, potest facere spiritum sibi similem. Sed spiritus non fit nisi creatione. Ergo angelus potest creare. Dist. mai. Ens creatum perfectum potest simile sibi facere absolute seu faciens ut novum ens esse totaliter incipiat, nego mai.; aliter, subdist. : si ipsum potest dividi, conc.; secus, nego. 13 Hoc argumentum impetit Scotus, In 4 d.t q.t n.7-10. 14 L.c. De iis argumentis cf. Suârez, l.c., n.23-34.36-39; Heclîn, n.963s. L.l c.i a.2. subiectum potentiae creandi, th.2 n.89-94 481 Ens anorganicum, et per generationem ens organicum, non facit sibi simile nisi per aliquam sui divisionem, seu per eductionem; at angelus nequit dividi; ergo ex eo quod vivens organicum queat ens sibi simile per sui divisionem facere, non sequitur angelum posse absolute alium facere spiritum. Aliter: ex eo quod aliquod ens creatum queat ens sibi simile per eductionem facere, non sequitur aliud ens posse per creationem ens sibi simile facere, cum creatio sit operatio essentialiter diversa ab eductione (S.Th., i q.45 a.5 ad 1). Inst. Modus operandi sequitur modum essendi. Sed angelus nullo modo pendet in esse a materia; ergo nec in operando. Ergo potest creare. Dist. mai. Modus operandi sequitur modum essendi, quatenus effectus nequit perfectione superare causam, conc. mai.; quasi omne ens, seu etiam independens in esse a materia, possit ens sibi simile facere, nego mai. Ergo illud axioma est verum primo sensu; sed non ideo necessario est verum altero sensu prorsus diverso a primo. Ceterum ex obiectione sequeretur omnem substantiam completam, etiam corpoream, utpote subsistentem sine subiecto, posse operari independenter a subiecto. 93. 2. Creatura potest educere vincens resistentiam positivam mate­ riae. Ergo a fortiori potest creare, quod nullam materiae resistentiam sup­ ponit. Nego cons. Nam in eductione est subiectum ex quo fiat forma, non vero in creatione, quae ideo requirit maiorem virtutem (ibid, ad 2). 3. Ens creatum est finitum. Ergo non requirit potentiam infinitam. Dist. cons. Ens creatum non requirit potentiam infinitam ex parte en­ titatis suae, conc. cons.; ex parte modi quo producitur, nego cons. Ipsa substantia entis creati utpote finita, non arguit ex se sola poten­ tiam infinitam, quae eam producat, sed solum ut est ex nihilo facienda (ibid, ad 3). 4. Creatura per gratiam elevata potest ut causa principalis actum supernaturalem producere. Ergo pariter elevata potest ut causa principalis creare. Nego cons. Nam non est eadem ratio producendi aliquid per eductio­ nem ac producendi aliquid per creationem; at in antecedente agitur de eductione, dum in consequente agitur de creatione; ergo hoc ex illo non sequitur necessario; ergo ex possibilitate elevationis creaturae, ut causae principalis, ad actum supernaturalem, non sequitur possibilitas elevationis eius ad creandum. 94. Scholion. Potest aliqua creatura ut causa instrumentalis creare? Ex eo quod, iuxta nuper probata, nulla creatura queat ut causa principalis creare, non necessario sequitur aliquam creaturam non posse ad creandum concurrere ut causam instrumentalem seu ut elevatam causa principali ac huius virtute agentem. Ideo ponitur quaestio. Facile ceterum patet, nullam creaturam posse esse creationis instrumen­ tum vel naturale seu ut tale a natura institutum, ut v.gr. semen viventis ad generationem, vel artificiale, seu quod operi artis naturaliter deservit. Nam ea nequit esse creationis instrumentum, nisi per aliquid sibi proprium ope­ retur ad effectum causae principalis dispositive i.e. vel inducendo in sub­ iectum praeviam dispositionem re distinctam ab effectu causae principalis, vel aliquo modo actionem huius determinando, ut v.gr. phantasma deter­ minat intellectum ad talem speciem producendam; sed creatura nequit na­ turaliter concurrere ad creandum vel inducendo ullam praeviam dispositio­ nem in subiectum, cum hoc in creatione non detur, vel determinando actio­ nem causae principalis, cum naturalis modus agendi cuiuslibet creaturae Tcotngfa II 16 482 I.F.SAGüÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II nullam proportionem habeat cum actione ex nihilo '5, ut patet ex nuper probata thesi, et quia ne concipi quidem potest creaturam determinare physice volitionem Dei. Nec potest concurrere directe ad ipsam productio­ nem ex nihilo, cum sic ageret ut causa principalis, quod ut impossibile iam reiectum est. 95. At num potest aliqua creatura esse instrumentum creationis obe­ dientiale, quod nempe, praeternaturaliter seu praeter eius naturalem exi­ gentiam vel proportionem, a Deo ad creandum assumatur? Affirmative re­ spondent alii, ut Petrus Lombardus, Suarez, Tanner, Arriaga, nunc Hellîn16. Negative vero respondet S.Thomas, non efferens expresse instrumentum ut obedientiale, sed excludens, ut patet, omnem concursum instrumentaient (2 CG 2os; De pot. q.3 a.4; 1 q.45 a.5), qui tamen prius utramque opinio­ nem ut probabilem proposuerat (In 2 d.i q.i a.3; In 4 d.5 q.i a.3 sol.3 ad 4s) 15 l7; et praeter thomistas, idem tenent multi alii, ut Molina, Vâzquez, 16 Valencia ac plures recentiores, ut Palmieri, Pesch, Huarte, Lercher; Beraza rem in medio relinquit 18. 96. Solutio pendet maxime a modo concipiendi rationem instrumenti, de qua est non parva auctorum dissensio 19. Si quis dicat instrumentum sola virtute a causa principali operari: a) aut ea virtus illo non accipitur, et tunc instrumentum vere vocari nequit; b) aut accipitur, et tunc ea est creata, vel per se sola proportionata effectui, ita ut instrumentum ageret ut causa principalis, vel ea proportione carens; in primo casu valent dicta nuper in thesi, et in altero valent dicenda mox de instrumento per aliquid sibi proprium agente. At, si ratio instrumenti recte percipitur, in omni opinione dicendum est de ea ratione esse, ut instrumentum per aliquid sibi proprium ad effectum concurrat, ne secus, qua causa, sit nullum vel non necessario in causam fiat. Quo posito, Suàrez asserit creaturam, quae ex se sit virtutis insufficien­ tis, etiam ut concausae principalis partialis, ad effectum creationis, posse extrinsecus elevari ad creandum, fere ut elevantur aqua ad efficiendam gra­ tiam in baptismo, verba ad transsubstantiationem, ignis inferni ad torquen­ dos spiritus, etc. 97. At ea opinio minus probabilis videtur reddi ob rationem nuper memoratam, partim ex ipso Suàrez, ad excludendum instrumentum naturale, cum etiam, si bene perspicitur, instrumentum obedientiale excludat. Verum est sacramenta (ac proin etiam aquam baptismi) gratiam produ­ cere, at non necessario physice, sed probabilius solum moraliter et praeterea illa gratia probabiliter non proprie creatur, sed ex animae potentia educitur. Si quis vero dicat ipsam actionem sacramentalem eucharisticam corpus Christi physice producere, quod creationi aequivaleat, difficile tenere pot­ erit creaturam ut instrumentum creare non posse. 15 Cf. Suàrez, 20,3.2s. 16 Petrus Lomb., 4 d.5 n.3; Suàrez, 20,3; Tanner, In 1 d.6 q.i dub.2 n.8-n; Arriaga, d.ir s.5; Hellîn, n.966-971 ; J.Urràburu, S.I., Theodicea 2 (Vallisoleti 1900) p.703, plures alios auctores citat. 17 De ea quasi evolutione S.Doctoris, cf. A.R.Motte, O.P., Théodicée et théologie chez S.Thomas d'Aquin: RevScPhTh 26 (1937) 13-15. De eius doctrina circa virtutem instru­ mentaient, cf. Stufler, Bemerkungen zur Lehre des hl.Thomas Uber die virtus instrumentalist ZkathTh 42 (1918) 719-762; Io., Gott der erste Bewegcr aller Dinge: PhGrenzwiss 6,3.4 (1936) 57-67. 18 Molina, In 1 q.45 a.5 d.2; Vàzquez, In r d.176; Valencia, In 1 d.3 q.2 punct.4 in fine; Palmier., th.7 n.6; Pesch, 3 n.33; Huarte, n.39-43; Lercher, n.492; Beraza, n.173. I’ Cf. Urràburu. On'alogia (Vallisoleti 1891) p.1119-1130. L.l c.i a.3. causa exemplaris mundi, th.3 n.94-99 483 Item creatura potest adhiberi ut instrumentum ad miraculum efficien­ dum; at id non est creatio, sed illud fit in subiecto et praeterea non neces­ sario a creatura fit physice, sed solum moraliter, quod ceterum maxime va­ leret de miraculo quo forte aliquid crearetur. Nec principium, posse quodlibet elevari a Deo ad quodlibet, valet nisi de iis quae non implicant contradictionem, secus etiam lapis elevari posset ad intelligendum. Elevatio vero ignis materialis ad spiritus torquendos non est elevatio ad creandum; ergo ex illa nequit per se haec deduci. ARTICULUS III De causa mundi exemplari Thesis 3. In Deo Creante est idea mundi, seu huius cau­ sa exemplaris prima, quae est ipse Deus. S.Til, 1 q.15 a.1-3; q.44 a.3: De ver. q.3 a.1-3; Suàrez, Disp, metaph. d.25 s.ï: Toledo, In i q.i5; Beraza, n. 174-208; Pinard, 2150-2163: E.Dubois, C.SS.R., De exemplarismo divino i (Romae 1899); A.Ampe, Exemplarisme: DSpir 4 (1961) 1870-1878; Flick, o.c., î 34-149· 98. Nexus. Quilibet artifex, sapienter ac libere operans, primo ideam operis faciendi concipit, quam dein respiciens opus suum exsequitur; ergo Deo, uni artifici mundi, hunc sa­ pienter ac libere creanti, assignanda est pariter aliqua operis sui idea, ad quam istud perfecerit? Quaenam vero ea esse possit, quae ipsius perfectioni non repugnet? En quaestio. Cum vero ex quatuor causarum generibus, quae commu­ niter recensentur (efficiens, finalis, materialis, formalis) cau­ sa exemplaris probabilius ad efficientem reducatur 1, nisi etiam simul, utpote forma cuius imitatione aliquid fit, ad forma­ lem referatur1 2, velimus doctrinam de causa mundum effi­ ciente complere disputatione de eius mundi causa exemplari. 99. Notiones. In Deo Creante seu in Deo Uno et Tri­ no, sed prout est unum creationis principium, ac proinde in intellectu ipsius essentiali. Est i.e. assignatur ipsum factum; aliae vero huius deter­ minationes, quae per se in thesi non attinguntur, v.gr. utrum illud factum sit necessarium an contingens, ex inferius adden­ dis patebunt. Idea est forma intentionalis praeconcepta, ad cuius imi­ tationem aliquid fieri potest. Dicitur: Forma, non intrinseca rei cuius vocatur forma, ut v.gr. anima est forma hominis, sed extrinseca, seu ut exemplar ad cuius similitudinem aliquid fieri potest. 1 Sic v.gr. Suarez, d.25 s.2. 2 Sic Pesch, 3 n.45; Pinard, 1262. Cf. de hac re, Urraburu, o.c., p.1197. 484 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Intentionalis seu mentis; ergo differt ab exemplari externo seu re oculis obiecta ad cuius imitationem aliquid fieri possit; haec, etsi vulgo dicatur exemplar, non est proprie tale, cum nec per se sit necessaria, nec sit imitabilis nisi mediate, seu quatenus mens illam cognoscens concipit ideam eius imitabilem Praeconcepta seu operi, quod ad eam fieri potest, praeexsistens, ac proin ab hoc, ut entitas, realiter distincta. Ad cuius imitationem aliquid fieri possit, seu non est necessario exemplar de facto, sed potest esse tale. loo. Mundus sumitur, non confuso modo pro complexu rerum extra Deum exsistentium, sed determinate pro tota eius constitutione et pro singulis eius sive partibus sive individuis sive etiam accidentibus non necessario annexis alicui subiecto (v.gr. scientia hominis). ιοί. Causa exemplaris est idea practica actu ad cuius imitationem aliquid fit ab agente intellectuali. Dicitur: Idea in oppositione ad exemplar externum quod, iuxta supra dicta, non habet proprie rationem causae. Practica actu, i.e. non mere speculativa seu principium ad solam cogni­ tionem veritatis ordinatum, sed practica et quidem actu, seu ad opus exter­ num faciendum ordinata, nec mere virtute, seu ad illud opus mere ordina­ bilis (S.Th., i q.14 a.16; De ver. q.3 a.3); immo ut vera causa, sive quatenus agentem invitat ad eam opere imitandam, sive quatenus eum in operando dirigit usque ad operis consummationem, ita ergo ut eius operis sit princi­ pium mere directivum, non exsecutivum. Ad cuius imitationem aliquid fit, ita ergo ut imitatio fiat per se seu ex intentione operantis, nec mere per accidens seu casu aliquo praeter illam in­ tentionem, cum in hac hypothesi idea, utpote nullam causalitatem in opus exercens, vera causa non esset (De ver. q.3 a.i). Agens intellectuale seu operans per intellectum ac libere, et proin deter­ minans sibi finem ac propter eum formaliter (nec mere materialiter, ut animal) ut talem agens; quod supponit ideam operis faciendi prius concipi, seu ideam exemplarem. Hinc opera entium non rationalium ad causam exemplarem non fiunt, immo nec rationalium agentium in operibus natu­ rae, sed solum in operibus artis seu quae agens sibi ad certas regulas facien­ da proponit (ibid.). 102. Prima (causa exemplaris), cum Deus independenter ab omni alia re sit exemplar perfectum totius mundi, quod, etiam omni exemplari creato deficiente, numquam desit, et in quo omne exemplar creatum fundetur. Est i.e. iterum asseritur mere factum, quin tamen id modo anthropomorfico sumatur, quasi Deus, instar artificis humani, successione quadam vel actuum vel temporis primo ideas efformet, dein eas respiciat, tandem opus exsequatur, cum ipse uno eodemque simplicissimo actu et ideam concipiat et opus perficiat 3. 3 Cf. Dondeyne, De Deo causa prima exemplari omnium rerum: CollatBrug 31 (1931) 4Qs. L.1 c.l a.3. causa exemplaris mundi, th.3 n.99-106 485 Ipse Deus i.e. aliquid Deo internum, quin id ulterius in thesi determinetur quoad plura inferius exponenda. 103. N.B. In thesi asseruntur duo: Deo creanti fuisse ideam actu practicam exemplarem mundi, et eam ideam esse uno vel alio modo (si hic praescindatur ab huius explicatione) ipsum Deum. Cum vero id postremum ex se pateat, nisi ad­ mittatur extra Deum esse aliquam rem subsistentem independentem ab ipso, et Deum in operando ab aliqua re extra se pendere, quae sane duo sunt absurda, id solum proban­ dum directe respicimus: in Deo esse causam exemplarem mundi. 104. Adversarii. «Nonnulli putant quod ex doctrina theologorum, qui Deum... ideam mundi nominant, ait Knoll, necessario pantheismus inferatur. Nam, aiunt, sicut domus aedificata non est nisi extrema manifestatio ideae, quam arti­ fex primo in mente habuit, ita, si Deus est idea mundi, etiam ipse mundus non est nisi exterior manifestatio Dei, seu ipse Deus externe manifestatus»4. Plato, si, ut est saltem probabile, posuit ideas universales ut separatas a Deo 5. 105. Doctrina Ecclesiae. C. Vaticanum (D 1783): «Deus... ad manifestandam perfectionem suam per bona, quae creaturis impertitur, liberrimo consilio... utramque de nihilo condidit creaturam». Ea perfectio, quae assignatur ut finis mundi, sumitur his non solum in genere, sed etiam in concreto, cum ea, per bona quae creaturis dantur, dicatur fuisse manifestanda; seu simul finis creationis et media ad eum concrete assignantur. At finis ita concrete intentus supponit certo ideam exemplarem; imo, quae sit ipse Deus ut qui creaturis manifestetur. Imo, Concilium, ex eius actis, forte etiam implicitam videt ibi causam exemplarem5*. 106. Valor theologicus. Deo creanti fuisse causam exemplarem est theologice certum ex allata Vaticani definitio­ ne, ut praemissa maiori, et ex ratione indicata, ut praemissa minori, quod illa definitio necessario supponat causam exem4 Cf. A.Knoli. a Bulsano, O.F.M.Cap., Institutiones theologiae theoreticae i (Augustae Taurin. 1865) § 116 n.3. 5 Cf. Pinard, 2150s. 5* In iis actis ea sunt: «Causa exemplaris est essentia Dei in quantum est imitabilis ad extra : hinc creatio est quaedam imitatio Dei ad extra, quaedam manifestatio eius... bonitatis... Hanc manifestationem Deus in creando non potest non velle... sed in quantum res conside­ rantur in causa exemplari, sunt solummodo creabiles et possibiles...» (CL. 7,110s). 486 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il plarem6. Nisi forte melius dicatur thesis de fide divina et ca­ tholica ex magisterio ordinario7 implicita in fide Ecclesiae de creatione facta in Dei sapientia et libertate. Ipsum Deum esse ideam exemplarem est saltem certum in theologia; vel potius theologice certum, si praecedens assertum supponatur esse de fide et addatur ea certa ratio, quod Deus nequeat pendere ab aliqua idea non divina. 107. Probatur ex sacra Scriptura. Haec explicite thesim non tradit, sed supponit creaturas esse similes Deo, dum asserit nos ex iis posse ipsum cognoscere non solum ut exsis­ tentem sed et aliquo modo in sua essentia (Sap 13,1-5; Rom 1, 19-21) et maxime dicens Deum creasse per suum intellectum in sapientia ac prudentia et alia eiusmodi, docet implicite vel saltem fundamentaliter, Deo creanti fuisse ideam finis ob­ tinendi et ideam mediorum ad eum ordinandorum, seu ideam exemplarem, et quidem quae sit ipse Deus. a) Deus creavit et disposuit ac ordinavit mundum in sapientia et prudentia. Sap 7,21: Et quaecumque sunt absconsa et improvisa didici: omnium enim artifex docuit me sapientia. Cf. 7,22-8,19. Ps 103,24: Quam magnificata sunt opera tua, Domine. Om­ nia in sapientia fecisti. Id asserti dicitur ad sensum obvium in toto psalmo, quo singillatim opera Dei creantis memorantur 8. 1er 10,12: Qui facit terram in fortitudine sua, praeparat orbem in sapientia sua, et prudentia sua extendit caelos. Prov 3,19s: Dominus sapientia fundavit terram, stabilivit caelos prudentia; Sapientia illius eruperunt abyssi et nubes rore concrescunt. b) Hinc Deus inducitur praeparans in sapientia opus suum, fere ut architectus praestituit formam domus aedifican­ dae. Prov 8,22-30: Dominus possedit me, ait sapientia, in ini­ tio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio. Ab aeterno ordinata sum, et ex antiquis, antequam terra fieret. Non­ dum erant abyssi et ego iam concepta eram... Quando praepa­ rabat caelos, aderam; quando certa lege et gyro vallabat abyssos; quando aethera firmabat sursum .. Cum eo eram cuncta componens. Sap 11,21: Omnia in mensura et numero et pondere disposuisti. c) Deus creans facit id quod vult. Ps 134,5s: Quia ego cognovi quod magnus est Dominus, et Deus noster prae omnibus 6 Alii ponunt assertum ut theologice certum: cf. Dondeyne, 48; Otten (n.66), ut •sententiam adeo certam ut opposita sit prorsus temeraria·; Flick, ut quae sit definita im­ plicite (p.143). 7 Sic fere etiam Huarte, n.48. 8 Liber Psalmorum, p.211 : Quam multa sunt opera tua, Domine. Omnia cum sapientia fe­ cisti. L.l C.I A.3. CAUSA EXEMPLARIS MUNDI. TH.3 N.106-110 487 iliis. Omnia quaecumque voluit Dominus fecit in caelo, in terra, in mari et in omnibus abyssis 9. 108. Probatur ex traditione. Patres idem clare docent. Pauca eorum testimonia hic proferuntur, testantia Deum ha­ buisse ideas omnium rerum quas fecit. S. Augustinus: «Sunt namque ideae principales formae quae­ dam... quae ipsae formatae non sunt... quae in divina intelligentia continentur... Et... secundum eas... formari dicitur omne quod oriri et interire potest». Et paulo inferius: «Quis audeat dicere Deum irrationabi­ liter omnia condidisse? Quod si recte dici et credi non potest, restat ut omnia ratione sint condita, nec eadem ratione homo qua equus; hoc enim absurdum est existimare» *°. Sequitur mox (R 1553): «Singula igitur propriis sunt crea­ ta rationibus. Has autem rationes ubi arbitrandum est esse, nisi in ipsa mente creatoris? Non enim extra se quidquam positum intuebatur, ut secundum id constitueret quod consti­ tuebat; nam hoc opinari sacrilegum est...» 109. Origenes: «Opinor enim, sicut domus êt navis fa­ bricatur vel aedificatur iuxta figuras et formas mentibus eorum, qui structurae praesident, conceptas, domo navique principium sumentibus ab his figuris et rationibus, quae sunt in artifice; sic universa facta fuisse iuxta rerum futurarum rationes iam antea a Deo manifestatas in sapientia. Omnia enim in sapien­ tia facit» n. S.Maximus: «Rationes omnium rerum ante saecula habens in se Deus, ex illis omnia quae vel mente vel visu percipiuntur procreavit, opportuno tempore tum universa tum singula con­ stituens. Singulis enim rebus praecessit ratio, qua ita sunt factae. Quamobrem rationes omnium in Deo erant fixae, qui­ bus eas ex nihilo fecit. Et his quidem rationibus cognoscit omnia priusquam fiant. Hae vero a Dionysio Areopagita prae­ finitiones et divinae voluntates appellantur» *2. Etsi duo postremi textus non dicant expresse eas ideas esse ipsum Deum, id tamen sat patet ex iis, cum ibi illae repo­ nantur in ipso Deo. Ceterum ii Patres, qui putarunt Platonem ideas suas extra Deum posuisse, ideo ipsum impugnarunt. no. Ratio theologica. 1) Omne agens agit propter fi­ nem (secus enim ex eius actione non sequeretur unum prae 9 Ibid. 283 : Novi equidem hoc: magnus est Dominus, et Dominator noster prae omnibus diis. Quaecumque vult Dominus facit in caelo et in terra, in mari et in omnibus profundis aquarum. 10 De diversis quacst. 46,2: ML 40,30. 1 ’ In Io. t.i η.22: MG 14.56. 12 Cf. Euthymius, Panop. dogm. 3: MG 130,149. 488 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il alio) ei praestitutum vel a natura vel a voluntate, prout agat vel necessario vel libere. Sed agens libere, ut agit Deus mundum creans, nequit intendere finem sine praevia eius et mediorum ad eum ordinandorum idea. Ergo Deus nequit libere mundum creare sine praevia finis et mediorum idea (S.Th., i q.15 a.i). 2) Causa libera, seu ex se plura eligere potens, qualis est Deus, non determinatur ad unum ex ipsa sui natura, ut patet, nec ex imperio volun­ tatis solius, utpote facultatis ex se caecae, seu nisi ea intellectu dirigatur, et ideo mediante idea. Ergo Deus mundum creavit, mediante idea (1 q.44 a.3). in. Obiectiones. 1. Si Deus est idea mundi, hic est externa ma­ nifestatio illius ideae. At id sapit pantheismum. Ergo Deus non est idea mundi. Dist. mai. Si Deus est idea mundi, mundus esset illius manifestatio, quasi Deus extra se posuisset ideam suam sumptam ad similitudinem, seu opus ad aliqualem illius imitationem, conc. mai.; ideam entitative sumptam, nego mai. Domus aedificata est manifestatio externa ideae internae artificis, at non ipsa idea vel ipse artifex. 2. Iuxta S.Thomam (De ver. q.3 a.6) Deus habet «quodammodo inde­ terminatas ideas» pure possibilium, quae tamen in ratione possibilium a re­ liquis non differunt. At idea exemplaris supra descripta est omnino deter­ minata. Ergo’Deus non habet ideas determinatas possibilium, et proinde nec horum ut exsistentium. Dist. mai. Deus habet ideas pure possibilium indeterminatas, quatenus eorum exsistentiam non determinavit decreto suae voluntatis, conc. mai.; quasi illae eorum ideae sint confusae et minus perfectae, nego mai. «Deus... ad ea quae sunt vel erunt vel fuerunt producenda, ait ibidem S.Doctor, determinatur ex proposito divinae voluntatis, non autem ad ea quae nec sunt nec erunt nec fuerunt, et sic huiusmodi habent quodam­ modo indeterminatas ideas». Sane, cum possibilia transeant ad esse per de­ cretum Dei, seu quatenus determinantur a Deo ut sint, pure possibilia, seu ea quae numquam erunt, cum eam determinationem non obtineant, dicun­ tur esse in intellectu Dei indeterminata 13. 112. Scholion. De ratione ideae exemplaris mundi in Deo. Constat ex dictis, in Deo esse causam exemplarem mundi; at in ente simplicissimo et perfectione infinito, quid habet eius ideae rationem? Ipsum esse Dei prout a Deo cognoscitur ut imitabile ad extra diversis et gradibus et modis essendi, dicimus ut multo probabilius. Primo vero haec praenotentur. Non est idea, nisi fundamentaliter, ipsum exemplar remotum, seu inspectum ante operationem intellectus, sive exter­ num sive internum seu saltem ratione ab intellectu illud cognoscente distinc­ tum; nec eius cognitio mere materialis seu non ut obiecti imitabilis. Cogni­ tio vero formalis directa obiecti ut imitabilis est formaliter idea seu exem­ plar proximum. Cui iam constitutae accedit cognitio reflexa qua illa appre­ henditur 14. 113. Ratio ideae, ex dictis, est tota in cognitione formali directa. At cum in ea distinguatur etiam id quod respondet conceptui obiectivo i.e. ra­ tioni intellectae seu ipsi obiecto prout in mente exsistenti, reponunt ratio■3 Cf. J.Bittremieux, Idae divinae de possibilibus (De ver. q.3 a.6); EphThLov 3 (1926) 57-62· i* Cf. Toledo, In 1 q.rs a.3 not 3. L.1 c.l a.3. causa exemplabis mundi, th.3 n.110-116 489 nem ideae exemplaris alii in formali >5, alii in obiectivo alii vel in formali vel in obiectivo, prout agatur de idea vel creata vel increata 17. Melius tamen forte dicitur cum aliis ideam esse per modum unius et conceptum obiectivum, ut elementum materiale, cum artifex istum ut imitandum respiciat, et cogni­ tionem, ut elementum formale, cum ille nonnisi per hanc fiat formaliter ratio ideae proxime imitabilis 18; ita tamen ut indifferenter memoretur so­ lum alterutrum elementum, cum semper alterum connotet. 114. Quibus positis, ipsum esse divinum seu essentia Dei, considerata ante operationem intellectus divini, dicitur exemplar remotum, cum sit idea rerum finitarum solum radicaliter seu fundamentaliter, non vero proxime ac distincte ut est proprium ideae exemplaris. At intellectus divinus, eam essen­ tiam cognoscens, videt eam esse diversis et gradibus et modis essendi participabilem ad extra seu videt infinitas eius imitabilitates, quae, ut patet, sunt in Deo et ipse Deus. Hae ergo, quae radicaliter iam erant in essentia Dei, formaliter et distincte quasi constituuntur operatione intellectus Dei. Illae vero concipiuntur proicere extra se ut terminos creabiles possibilia, quatenus illae imitabilitates possunt per has vel illas res quasi reduci in actum; sed ea possibilia formaliter ut talia sunt aliquid distinctum a Deo, cum ea (v.gr. possibilis homo vel petra vel arbor) per creationem in exsisten­ tiam adducantur, dum Deus non potest creari. Ideae ergo exemplares nec sunt ipsa essentia Dei ut inspecta ante opera­ tionem intellectus nec ipsa possibilia, cum ab iis, utpote distinctis ab ipse, Deus pendere nequeat, sed illae imitabilitates prout intellectu divino ut tales apprehensae. Illam ergo ideam Deus respiciens cognitione reflexa opus suum ad imitationem eius exsequitur. 115. Ergo in Deo idea mundi est subiective una, cum non sit entitative nisi unum exemplar omnium et una eius ut talis simplicissima cognitio; at obiective est multiplex, cum essentia Dei, utpote infinite perfecta, aequivaleat rationibus omnium rerum quae in ea virtualiter, seu ut in potentia eius activa, continentur; et licet creaturae sint inaequales, ideae Dei non sunt inaequales, sed inaequalium. Nec id simplicitati Dei repugnat, cum imitabilitates illae in Deo non sint re, sed solum ratione, diversae seu prout intellectu divino distinguuntur; multitudo vero per intellectum facta simplicitati non repugnatls>. /Miunde Deus eas imitabilitates non per plures species, sed uno actu simplicissimo percipit. At quomodo in una imagine, essentia Dei, alias imagines limitibus de­ terminatas non continente, potest Deus infinitas imagines inter se distinctas videre? Fere ut intensa lux—sic forte res mysteriosa aliquatenus declarari possit—-in se ipsa omnes inferiores lucis gradus, vel numerus omnes nume­ ros inferiores in se ipso cognoscere concipitur, sic Deus percipit in se diver­ sos modos et gradus imitabilitatis relate ad alia entia inferiora. 116. Haec opinio, quod idea exemplaris Deo creanti sit essentia Dei ut a Deo intellecta et quidem secundum eius imitabilitates, est communis 15 S.Bonaventura, In 1 d.35 q.i; Suârez, l.c., s.i; Valencia, In 1 d.i q.15 punct.1. 16 Caietanus, In 1 q.16 a.2; Arriaga, Disp. phys. d.8 s.9. Forte etiam S.Th., i q.15 a.i ; a.2 ad.2. 17 Sic Vâzquez, In 1 d.72 c.2. Cf. de hac re, Urrauuru (p.1195-1197), qui secundae opinioni adhaeret. 18 Sic Beraza, n.179; Pesch, n.45. 1» Cf. Toledo, l.c. 490 t.l'.SACÜÉS, 1>E UEO CREANTE ET ELEVANTE. H theologorum, ducibus S.Thoma (i q.15 a.2; q.44 a-3; De ver. q.3 a.2), S.Bonaventura 20, etc. Paulo aliter loquuntur Scotus 21, Palmieri 22. 117. Corollarium i. Idea exemplaris mundi, non tamen huius creatio, est necessaria et aeterna. Sane essentia Dei ut imitabilis et cognitio divina eius imitabilitatis est necessaria et aeterna; at actualis imitatio eius ideae pendet a libera Dei voluntate. Seu, idea exemplaris ut practica virtute, non vero ut practica actu, est necessaria et aeterna. 118. Corollarium 2. Creaturae in suis rationibus participant vitam di­ vinam. Nam eae sunt realiter distinctae a suis ideis, ac proin ipsae non per­ tinent ad essentiam Dei; at quoniam ideae earum ad quarum imitationem fiunt sunt formaliter in Deo, cum sint ipsa Dei cognitio essentiae divinae ut imitabilis per creaturas et ipsum Dei cognoscere sit vita divina, iure creaturae ut cognitae a Deo in suis rationibus censentur vitam Dei parti­ cipare, immo vocantur vita divina (S.Th., i q.18 a.4). 119. Corollarium 3. Ideae omnium rerum exsistunt in Verbo Dei. Verbum Dei per intellectionem divinam procedens exprimit, utpote per­ fectum, ipsum Patrem et omnia quae cognoscit Pater cognoscendo seipsum; ergo exprimit et Patrem et omnem creaturam (De ver. q.4 a.4). Sic reprae­ sentat Patri, ut ipsius imago, omnia cognoscibilia seu essentiam divinam ut primum intelligibile et omnia quae in ea fundantur i.e. imagines omnium rerum; «hinc... qui negat ideas esse, negat Filium Dei esse»23. Immo nec solum uno eodemque actu Deus cognoscit et Verbum et omnia alia in ipso, sed etiam uno eodemque actu dicit et Verbum et omnes ideas rerum 24. Hinc eae ideae, utpote eadem cognitione ac Verbum procedentes, non sunt creatae vel factae, sed genitae2S. Ideo iure dictum est nuper, creaturas in suis ideis vitam divinam participare. Inde etiam apparet cur Verbo, utpote ideae omnium, speciali titulo creatio tribuatur 26. 120. Corollarium 4. Res eatenus sunt verae, quatenus ideis divinis adaequantur. Res enim dicitur vera per ordinem ad intellectum, seu quate­ nus huic adaequatur; ea adaequatio est per se relate ad intellectum a quo concipiente ac dirigente pendet in suo esse, per accidens vero relate ad in­ tellectum a quo mere intentional iter, seu ut cognita, pendet, quatenus in primo casu ea adaequatio est proprietas eius essentialis, in altero vero quasi per accidens. Sic opus artis dicitur simpliciter verum, si factum est secun­ dum intellectum artificis, seu secundum regulam ac mensuram in mente eius exsistentem, quae est idea exemplaris, ita ut tunc veritas sit in adaequatione rei ad intellectum; dum si res pendet mere intentionaliter ab intellectu, ve­ ritas est in adaequatione intellectus ad rem (1 q. 16 a.i; De ver. q.i 3.2.4s) 27. 20 In 2 d. i ρ.τ a.i q.i ad 3; d.jjs; cf. Opera omnia 1,602, schol. Ceterum, cf. J.M. BisBonaventure (Paris 1929), de quo opere, cf. sen, O. F. M., L’exemplarisme divin scion Saint St. Simonis, F.F.M.: Ant 6 (1931) 100-102. 21 In r d.35. Similia quoad substantiam statuit Durandus, /n 1 d.36 q.3. Eam opinionem aliter intelligunt Toledo, l.c., a.i; Caietanus, In t q.15 n.8: Mendive, 3 n.20; Huarte, n.51 ; et aliter Mastrius, Disputationes theologicae 1 (Venetiis 1675) d.3 q.2; J.Kleutoen, S.I.’, Die Philosophie der Vorzeit 22 (Innsbruck 1878) n.s82s. 22 Institutiones philosophicae 3 (Romae 1878) Theol, th.25 p.174; cf. th.24 P.17IS; In., De creatione th.10. 23 Sic S.Bonaventura, In r d.6 q.3. 24 Cf. S.Anselmus, Monologium c.33-35: ML 158.187-189. 25 Cf. S.Aucustinus, De Gen. ad lift. 2,8,16: ML 34.269; S.Anselmus, l.c. 26 Cf. Petavius, De Deo I.4 c.11 n.8-10. 27 Cf. SuArez, d.8 s.7. L.l C.l A.4. CREATIO MUNDI LIBERA. ARTICULUS De Thesis 4. libertate TH.4 N.116-122 491 IV Dei in creando mundo Mundus a Deo creatus est libere. S.Th., i q.19 a.3; q.25 3.5s; 2 CG 235.26s; S. Bonaventura, In 1 d.44 a.i q.1-3; In 2 d.2 q.1-3; Suârez, Disp, metaph. 30,16; Beraza, n.96-127; Flick, o.c., 71-92. 121. Nexus. Omnis causa efficiens agit necessario vel libere pro eius natura; ergo, ea causa statuta, et ut necessaria vel libera iam cognita, non est cur ulterius de eius modo agen­ di quaeratur. At cum Deus, causa efficiens mundi, in suis ope­ rationibus ad intra (ut sunt generatio Filii et processio Spi­ ritus S.) necessitate suae naturae et tamen sine imperfectione agat, immo cum, ex inferius dicendis, motus amore suae boni­ tatis, quam necessario amat, et tamen sapienter, mundum crearit, non cognoscitur plene ut huius causa efficiens, si non ul­ terius determinetur an etiam mundum necessario fecerit. Haec vero quaestio cum illa est intime connexa: quando Deus creaverit mundum. Nam si forte eum necessario fecit, pronum est ut supponatur id ab aeterno evenisse; si vero aliunde constaret mundum esse aeternum, supponeret id eum necessario a Deo esse factum? Ideo utraque quaestio disputa­ tur, ut Deus qua mundi causa efficiens plenius cognoscatur. Nunc ergo primo de libera mundi creatione agitur. 122. Notiones. Mundus a Deo creatus est. Haec su­ muntur ut in prima thesi. Libere. Libertas est rationalis facultas eligendi inter plura. Ergo ea infert: a) Negative, si est libertas spontaneitatis seu a coactione, immunitatem a necessitate externa, seu a vi ab extrinseco ad agendum cogente vel physice, seu per impulsum physicum, vel moraliter seu per legem vel alio modo morali; et si est libertas indifferentiae, seu electionis, immunitatem a necessi­ tate interna seu ab intrinseca determinatione ipsius potentiae ad unum. In hac una formaliter consistit libertas arbitrii, quae ta­ men stare potest etiam sine illa spontaneitatis. b) Positive, dominium voluntatis in suos actus: sive po­ nendos vel non ponendos (v.gr. studere vel non studere) si est libertas contradictionis (seu exercitii), sive ponendos specifice diversos (v.gr. studere vel orare) si est libertas specificationis, sive ponendos contrarie diversos (v.gr. amare vel odisse) si est libertas contrarietatis (i q.82 a.i; q.83 a. 1-4), quae tamen hic non venit respicienda, nisi quatenus est ad eligendum bonum vel malum morale. 492 I.P.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 123. In hac thesi cum sit de Deo, non quaeritur de liber­ tate spontaneitatis sive physica, cum omnia a Deo in operando pendeant et ante creationem solus Deus esset, sive morali, cum Deus sit ens supremum auctoritate ac potentia, a quo omnia in operando pendeant et quod ante creationem ipsum solum esset; nec de libertate contrarietatis, cum Deus nequeat velle nisi bonum b sed solum de libertate sive contradictionis sive speci­ ficationis, seu quatenus Deus potuerit mundum hunc, vel nul­ lum, vel alium ab hoc distinctum sive hoc perfectiorem sive minus perfectum creare. 124. Adversarii, a) Quidam philosophi gentiles: Deus agit ex necessitate (2 CG 23). Pantheistae et monistae thesim logice negare debent 2. Abaelardus, quem quidam discipuli eius secuti sunti, asserens expresse libertatem Dei, videtur tamen actum vo­ luntarium ac liberum identificasse, et tenuit Deum nihil facere posse distinctum ab hoc quod facit4. J.Wicleff: omnia de necessitate absoluta eveniunt5. Haec «approbat Lutherus», ait Bellarmino, iuxta quem, etiam Cal­ vinus docuit «Deum non posse facere nisi id quod facit» 6. Iansenius, cum confundat liberum cum voluntario delibe­ rato (non praecise electivo), negat eo ipso libertatem Dei in creando. Si de ratione libertatis est indifferentia exercitii, nunc Deus non est liber, qui iam immobili voluntate vult id quod vult; immo nec potest dici umquam fuisse liber, cum ab aeterno exsistat sua determinatio ad agendum vel non agendum 7. Pariter A.Rosmini: amor quo se Deus in creaturis diligit infert ipsi moralem necessitatem ad creandum8. G.Hermes, A.Günther: cum de ratione libertatis sit sola immunitas a coactione, eo ipso Deus, creans independenter ab omni re, libere creat, etsi ex necessitate interna agat, fere ut amor sui ipsius est liber a coactione, non vero ab illa nenessitate 9. 1 De hac re, cf. Pohle-J.Gummersbach, S.I., Lehrbuch der Dogmatik, i (Paderborn 1952) 502s. 2 Cf. Pinard, 2143. De Spinoza, cf. P. Siwek, S. I., Spinoza et le panthéisme religieux Paris 1937) 145s. 3 Cf. Pinard, l.c. 4 Introd. ad theol. 3,5-7· ML 178,1096-1098.1109-1111. Ipsum refellit S.Bernardus, Capit, haeres. 3: ML 182,1050. At Abaelardus eam doctrinam retractavit post eius damna­ tionem in C.Senosensi (Apologia seu fidei defensio: ML 178,107): cf. E.Portalié, Abélard (Vie et Oeuvres d’): DTC 1,37s; de condemnatione: Id., Abelard (Articles condamnas par Innocent II): l.c., 46. 5 Cf. Th.Waldensis, Doctrinale antiquitatum fidei Ecclesiae catholicae 1 (Venetiis 1571) 1.1 C.TOS; SCHEFFCZYK, O.C. IO4. 6 De grat. et lib. arbitrio 3,15; Calvinus, Instit. christ, fid. 1,16 § 3. 7 Cf. St.Dechamps, S.I., De haeresi ianseniana (Lutetiis Paris. 1654) 3,2,15s; cf. 1 2 1. 8 A.Michel, Rosmini-Serbati Antonio: DTC 13,2937s. 9 Cf. Kleutgen, Théologie der Vorzeit 12 (Münster 1869) n.336-338.290S-294; L.Orbân, Theologia Güntheriana et Concilium Tridentinum 1 (Romae 1942) 148-155; C Vatica­ num, Acta: CL 7,86. L.I C.I Λ.4. CREATIO MUNDI LIBERA. TH.4 N.123-126 493 Leibniz: sapientia Dei, una cum bonitate, debuit eligere mundum optimum omnium possibilium 10. Eum fere sequitur Malebranche n. 125. Doctrina Ecclesiae. C.Senosense prov. (D 374) damnavit Abaelardi errorem: «Quod ea solummodo possit Deus facere vel dimittere, vel eo modo tantum, vel eo tempo­ re, quo facit et non alio». C.Constantiense (D 607, cf. 661) damnavit errorem Wicleff: «Omnia de necessitate absoluta eveniunt». C.Florentinum (D 607): «Qui (Deus) quando voluit... uni­ versas... condidit creaturas». Pius IX (D 1655) de doctrina Günther: «Neque ignora­ mus, ea iisdem libris doceri et statui, quae catholicae doctrinae de suprema Dei libertate a quavis necessitate soluta in rebus procreandis plane adversantur». C.Coloniense prov. (a.i860): «Quemadmodum penes Deum erat, mundum creare aut non creare, ita penes ipsum etiam erat, hunc creare mundum aut alium. Et vero quaecumque Deum in mundo creando liberum fuisse demonstrant, eundem et liberum in hoc illove creando docent... Itaque ad fidem ca­ tholicam sartam tectam gregibus nostris conservandam pro­ scribimus omnem doctrinam quae statuit, Deum non potuisse non creare mundum, vel non potuisse alium atque hunc mun­ dum creare, sive illa quacumque demum voce appellata neces­ sitas repeti dicatur e Dei intelligentia seu conscientia, sive ex Dei amore in seipsum, sive ex eius bonitate, sive demum e divina sapientia et sanctitate aliave perfectione» 12. Leo XIII (D 1908) damnavit eum errorem Rosmini: «Amor, quo Deus se diligit etiam in creaturis et qui est ratio, qua se determinat ad creandum, moralem necessitatem constituit, quae in ente perfectissimo semper inducit effectum...» 126. C.Vaticanum (D 1783): «Deus... liberrimo consi­ lio... utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem...» Haec, quae ex actis Concilii sunt contra erro­ res modernos qui fere omnes e panthéisme vel alio affini erro­ re promanant, formula positiva «liberrimo consilio» includunt etiam elementum negativum «nulla necessitate» ut patet ex na­ tura rei et ex actis Concilii. Haec contra güntherianos statuit (D 1805): «Si quis... Deum 10 Causa Dei asserta per iustitiam eius... ed. P.Schecker (Paris 1939) 0.46s; Essai de Théo­ dicée sur la bonté de Dieu... p.i n.8-10; La monadologie, ed.Jacqucs (Paris 1846) n.53-55. Cf. Pinard, 2147: Sceffczyk, o.c., 119; O.Muck, Optimismus: LThK 7 (1962) îi8is. 11 Fénelon, Oeuvres 3 (Paris 1858), Refutation du systhéme du P.Malebranche c.1-3. 12 CL 5,290. 494 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 11 dixerit non voluntate ab omni necessitate libera sed tam ne­ cessario creasse, quam necessario amat se ipsum... a.s.» Quo utroque elemento statuitur absoluta Dei creantis liber­ tas, ergo non solum contradictionis, sed et specificationis, cum, hac negata, Deus nec liberrimo consilio nec ab omni necessi­ tate liber creasse dici posset, ita ergo ut ea vel formaliter de­ finitione contineatur vel saltem ex ea ratiocinio deducatur. Ceterum mens Concilii definientis videtur etiam eam atti­ gisse, nam in actis, cum dicatur damnari error dicentium «Deum non potuisse non creare, sicut non potest seipsum non amare» etsi ei tribuant «libertatem a determinatione, quae sit ab extrinseco», additur: «Sed... Deus operatur omnia secundum consi­ lium voluntatis suae Eph i,ii, voluntate libera, ut hoc quod vult existere ad extra, potuisset etiam non velle aut velle aliud...; non alia nisi quaecumque voluit, Dominus fecit in caelo et in terra... Ps. 134,6. Nec quoad hoc dogma potest esse dubium de communi fide...» Ex his ergo Concilium, quin distinguat libertatem contradictionis et specificationis, utram­ que sua definitione complecti censendum est ,3. 127. Pius XII et alia reprehendit quae inter nonnullos catholicos serpere constat et haec: «Contenditur creationem mundi necessariam esse, cum ex necessaria libertate divini amoris procedat; ... quae quidem Vaticani Concilii declaratio­ nibus adversantur» 13 l4. 128. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 1783 1805), etiam quoad libertatem specificationis, nisi haec dicatur saltem theologice certa 15, iuxta nuper dic­ ta (n.126). 129. Probatur ex sacra Scriptura. Haec libertatem Dei in suis operationibus ad extra absolute et adeo emphatice sta­ tuit, ut iure eam, sive contradictionis sive specificationis, etiam ad creationem extendere censenda sit. In genere plus minus omnes loci biblici supra allati (n.2641) Deum inducentes ut creatorem mundi vel ut aliquid agen­ tem in hunc vel ut absolutum dominum eius includunt sine dubio ideam mundi exsurgentis non necessario, sed ex ple­ nissima libertate et externa, ut patet ex natura rei, et interna Dei eum decernentis v.gr. si de Deo solo exsistente dicitur: 13 CL 7, T09-112.514-540· Cf. J.Rabeneck, S.I., Die Lehrentscheidungen des Vatikanischen Konzils Uber die Freiheit des Schopfers: Schol 32 (1957) 565-569. 14 Encycl. Humani Generis: AAS 42 (1950) 570s. Cf. E.Spolaor, L'assoluta liber tà divina nella creazione alia luce deU'enciclica «Humani Generis·: StudPat 2 (i95S) 165-217. 15 Cf. Pohle-Gummersbach, 1,501. I..1 c.l a.4. creatio mundi libera, th.4 n.126-129 495 In principio creavit... caelum et terram (Gen 1,1), Fecisti omnia verbo tuo (Sap 9,1), Dominus omnium es, nec est qui resistat maiestati tuae (Esth 13,9-11). De homine creando quasi deli­ berat pro sua decisione: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram... (Gen 1,26). Item ea quae supra dicta sunt (n.i07) de Deo ut omnia in sapientia creante ac ordinante, testantur ipsum egisse ex liberrima decisione personali, fere ut accidit apud homines agentes cum praeconcepta idea exemplari, v.gr.: Omnia in sapientia fecisti (Ps 103,24), Omnia in mensura et numero et pondere disposuisti (Sap 11,21). a) Deus facit in mundo quaecumque vult. Ps 113,3: Deus autem noster in caelo; omnia quaecumque voluit fecit. In specie id dicitur de mundo. Ps 134,6: Omnia quaecumque voluit Dominus fecit in caelo, in terra, in mari et in omnibus abyssis 16. Haec, quae sunt directe de libertate specificationis, putanda sunt valere a fortiori de libertate contradictionis. Idem supponit Sap 11,16-18: Immisisti illis multitudinem mutorum animalium in vindictam... Non enim impossibilis erat omnipotens manus tua, quae creavit orbem terrarum ex materia invisa, immittere illis multitudinem ursorum... Si enim ad im­ missionem animalium liberam, ut patet, confirmandam, ap­ pellatur mundi creatio, haec etiam sine dubio libera fuit. b) Deus libere mundum conservat, ergo et libere eum creat. 2 Mac 8,18: Qui (Deus) potest... universum mundum uno nutu delere. Sap 11,26: Quomodo autem posset aliquid permanere, nisi tu voluisses? aut quod a te vocatum non esset conservaretur? c) S.Paulus agens de praedestinatione ad fidem, ut pen­ dente a sola voluntate Dei, effert principium universale, quod Deus omnia faciat per deliberationem ac per suam voluntatem et proin cum libertate. Eph 1,11 : Qui operatur omnia secundum consilium voluntatis suae (κατά τήν βουλήν του θελήματος αύτοϋ) 17. d) Deus in multis rebus particularibus mundi inducitur eligens, quod sane supponit absolutam libertatem. De populo iudaico, Ps 32,12: Populus quem elegit (Dominus) in hereditatem sibiI8. De fidelibus, Eph 1,4: Elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, ut essemus sancti; 1 Cor 1,27-30: Quae 16 Liber psalmorum p.241: Omnia quae voluit fecit (113,3); 283: Quaecumquc vult Domi­ nus, facit in caelo et in terra... (134,6). Cf. Knabenbauer, Commentarius in Psalmos (Pari­ siis 1912) 405-457; J.Calès, S.I., Le lime des Psaumes (Paris 1936) 2,380-522; Foerster (l.c., ïot ï) effert connexionem in creatione divina inter »velle» et «per verbum», ut quod indi­ cet deliberatum velle. 17 Cf. J. Leal, Carta a lus Efesios: SagrEscr 2 (Madrid 1962) 68is. 1 8 Cf. Ps 46,5 : Eligit nobis hereditatem nostram, gloriam lacob, quem diligit (Liber psalm. 86); cf. Ex 19,5s; Deut 32,9. 496 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il stulta sunt mundi elegit Deus, ut confundat sapientes; et infirma mundi elegit Deus ut confundat fortia... De apostolis, Mc3,i3: Vocavit ad se quos voluit ipse. e) Omnia sunt Deo possibilia, quod sane dici nequiret, nisi esset liber ad ea facienda. Mt 19,26: Apud Deum autem omnia possibilia sunt. Sap 12,18: Tu autem dominator virtutis, cum tranquillitate iudicas; et cum magna reve­ rentia disponis nos: subest enim tibi, cum volueris, posse. f) Omnia voluntate Dei creata sunt. Apoc 4,11: Tu creasti omnia et propter voluntatem tuam erant et creata sunt 19. 130. Probatur ex traditione. SS.Patres, ut diximus de Scriptura, libertatem Dei absolutam ac sine ulteriore distinctio­ ne proponunt (maxime agentes contra gnosticos et neoplatonicos). a) Deus omnia libere et independenter et ut voluit fecit. S.Irenaeus (R 196): «Neque ab aliquo motus, sed sua senten­ tia et libere facit omnia, cum sit solus Deus... et solus con­ ditor...». «Ipse fecit libere et quemadmodum voluit» 20 (cf. R 205 235). b) Deus creavit mundum cum voluit et ut voluit. S.Hippolytus (R 391): «Deus... voluit mundum efficere... Nec... erat... sine consilio... Quando voluit et quomodo voluit os­ tendit Verbum suum temporibus apud eum definitis: per quod omnia fecit... Fecit igitur sicut voluit...» (cf. R 397). c) Deus potest facere omnia quae vult. Theodoretus: «Om­ nia enim quaecumque voluit Dominus fecit in caelo et in terra... Voluit autem non quaecumque poterat, sed quae satis esse censuit. Facile enim illi fuerat decies ac vicies mille mun­ dos producere, quandoquidem velle omnium operum est fa­ cillimum. Nam et nobis ipsis omnium facillimum est velle; sed voluntatem nostram non illico sequitur facultas. Deus autem universorum, quae vult omnia potest. Divinae siquidem voluntati facultas adiuncta est. Neque tamen rerum creationem sua potestate commensus est, sed quae voluit ea fecit» 21. S.Ambrosius: «Quis non hanc eorum artificem facundiam irrideat, qui cum ex una atque eadem causa plura eiusdem ge­ neris ab hominibus fieri posse non abnuant, de creatore om­ nium dubitent, utrum plures caelos facere potuerit... Quid enim difficile ei, cui velle fecisse est?» 22 131. d) Deus fecit omnia quaecumque voluit. S.Augus­ (R 1491): «Non omnia quae fecit, coactus est facere, sed omnia quaecumque voluit fecit. Causa omnium quae fecit, voluntas eius est...» (cf. R 1751) 22*. tinus 19 S.Bartina, S I., Apocalipsis de San Juan: SagrEscr 3 (Madrid 1962) 657. 20 Adv. haer. 3,8,3: MG 7,868. 21 De curand. grace, affect. 4: MG 83,915. 22 In hexaem. 2,2,5: ML 14,147. 22 · R.C.de Roux, EI Amor Creadur segûn San Agustin: EcclXav 12 (1962) 5-18. L.l c.l λ.4. creatio mundi libera, th.4 n.129-133 497 e) Deus gignit Verbum natura sua sine praevia delibera­ tione, dum, hac praevia, mundum creat. S.Athanasius: «Itaque si Filius alius est a rebus omnibus, ... absit ut voluntate dica­ tur exstitisse, ne ipse eodem modo fiat, quo ea, quae per ipsum facta sunt, prodierunt. Namque Paulus per voluntatem Dei apostolus postea factus est, cum id antea non esset. Vocatio item nostra, cum aliquando non fuerit, nunc autem facta sit, antecedentem habet Dei voluntatem; et... secundum propositum eius voluntatis facta est. Praeterea, quod per Moysen dicitur: Fiat lux, et producat terra, et faciamus hominem, signa reor esse, ... voluntatis creatoris. Nam ea quidem, quae aliquando non erant, sed extrinsecus postea fiunt, facere creator delibe­ rat; cum autem Verbum suum ex se ipso natura gignit, prae­ viam nullam adhibet deliberationem» 2i. 132. N.B. 1) Si quando Patres dicunt Deum non esse invidum et ideo mundum creasse 24 (ac proin necessario, ut patet, cum Deo omnis imperfectio repugnet), non loquuntur stricte, cum alibi, ut vidimus, liber­ tatem Dei creantis doceant et cum secus omnia possibilia essent ipsi crean­ da; sed cum invidi sit omnia sibi velle, dicunt more humano Deum non esse talem, ut inclinationem eius ad benefaciendum exprimant 25. Quo sensu obvio intelligitur recte S.Athanasius: «Deus natura... optimus est ac proin benignus et humanus. Bonus enim nemini ullam rem invidet... Contra, omnes vult esse ut humanitatem exercere possit» 2·6. Et si S.Augustinus eo modo probat Deum genuisse Filium sibi aequa­ lem 27, supponit Patrem necessario Filium generare et quidem secundum eamdem naturam, quae sane non valent de mundo (1 q.25 a.6 ad 2). 2) Item S.Ioannes Damasc. dicit: «Illud vero ignorandum non est, quod in Deo volendi quidem actum dicimus, non vero electionem proprie dic­ tam» 28; quibus videretur negare in Deo omnem electionem ac proin et libertatem. At non negat electionem quae sit mera acceptatio unius prae alio, sed deliberationem quae consultationem includat, cum statim haec addat: «Deus enim non consultat; nam ignorantiae proprium est consultare. Quod si ignorantiae est consilium, erit etiam electio. Itaque Deus qui omnia novit non consultat». 133. Ratio theologica. 1) Libertas contradictionis. Vo­ luntas Dei perfectissima nequit moveri ad agendum nisi ratio­ ne boni. At Deus, omni perfectione infinitus, habet in se omne bonum eius voluntatem explens, quin creaturae illam bonitatem augeant, cum nihil boni habeant, quod eminenter non sit in Deo. Ergo nullum bonum assignari potest Deum ad creandum cogens (1 q.19 a.3; 1 CG 81) 29. 25 Cont. arian. 3,61: MG 26,451. 24 Sic S.Augustinus, De Gen. ad litt. 4,16,27: ML 34.307: «Sed bona facere si non pos­ set, nulla esset potentia; si autem posset nec faceret, magna esset invidentia .* 25 Cf. Palmieri, th.6 n.8. 26 Orat. cont. gent. n.41: MG 25,82s. 27 Cont. Maxim. 2,7: ML 42,762. Cf. De Roux, l.c., 36-41. 28 De fid. orthod. 2,22: MG 94,945. 29 De hoc argumento, cf., Dondeyne, Dc libertate Dei in opere creationis: CollatBrug 31 (1931) 28-32. S.Thomas alia argumenta pro Dei creantis libertate affert in De pot. q.3 a-S (cf. et 2 CG 23); quae tamen cum Ockam impetierit, intendit explicare notionem 498 I.F.SAGÜÈS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 134. 2) Libertas specificationis, a) Negative: Cum Deus nequeat in operando pendere ab aliis rebus, una ratio ipsum cogens ad hunc vel illum mundum creandum esset perfectibilitas interna vel externa ipsius. At ens infinitum nulla alia re ullo modo perfici potest. Ergo nihil cogit Deum ad determinatum mundum creandum. Deus vel ad nullum mundum determinatum vel ad omnium possibilium perfectissimum creandum teneretur, cum extra maximam perfectionem ob­ tinendam, nulla ratio congrua assignari possit ipsum ad creandum cogens. At posita Dei omnipotentia omne ens finitum in se possibile attingente et ipsius imitabilitate indefinita, nullus mundus respiceretur quo alius per­ fectior esse nequiret. Ergo Deus non posset creare mundum omnium pos­ sibilium perfectissimum: ergo ad nullum determinatum creandum tenebatur. Si ratio ad optimum mundum creandum Deo esset ea, quod ex duobus bonis optimum eligere teneretur, Deus creans non gauderet libertate vel exercitii, cum melius sit creare quam non creare. b) Positive: Sive ratione suae bonitatis sive ratione suae sapientiae Deus recte ageret quemlibet mundum creandum eli­ gens in infinitis possibilibus, cum semper suam bonitatem egregie communicaret et suam perfectionem manifestaret. Ergo, quemlibet creans, semper recte ageret; nisi dicatur Deus teneri ad suam bonitatem perfectissimo omnium modo communican­ dam, quod nuper negative refutatum est et faceret Deum de­ pendentem a rebus extra se positis (1 q.25 a.5) 29*. 135. Objectiones. 1. Bonum est diffusivum sui. Sed Deus est sum­ mum bonum. Ergo est diffusivum sui. Dist. mai. Bonum est diffusivum sui quatenus potest communicari vel finaliter vel efficienter, conc. mai.; quatenus necessario communicatur, subdist. : aliquando, trans.; semper, nego. Bonum potest dici diffundi vel finaliter, seu in ordine causae finalis, quatenus immittit sui desiderium ac movet appetitum operantis (1 q.5 a.4 ad 2; i d.34 q.2 a.i ad 4; De ver. q.21 a.i ad 4) 30, vel efficienter seu ut causa operans, quatenus propendit ad sui communicationem et intendit se, quoad id fieri possit, aliis communicare 31. Hinc quo maius est bonum, eo intensius et eo amplius ad plura se extendit. At necessario se diffundit, saltem sum­ mum bonum? Aliquando utique, nempe cum Pater Filio et Pater ac Filius Spiritui S. bonitatem suam summo modo communicant; at inde non sequi­ tur Deum etiam ad creaturas se diffundere necessario, cum id infinitae ipsius perfectioni repugnet. Sane creatura nequit non quaerere suis actibus augmentum suae per­ fectionis, nec illud obtinere nisi dum bonum suum ad alia diffundit; id ergo agens simul quaerit necessario et complementum sui et aliorum bonum. S.Doctoris de libertate Pegis, Necessity and Liberty. An Historical Note in St. Thomas Aquinas: NewSchol 15 (1941) >8-45· Cf. Ch.Journet, Le mal (Bruges 1962) 112-115. 29* Journet, ibid., 117-133. 30 De sensu finali huius axiomatis (seu quatenus bonum habet rationem finis) iuxta S.Thomam, cf. J.Peghaire, C.S.Sp., L’axioma «Bonum est diffusivum sui» dans le néoplatomisme et le thomisme: ReyUnivOtt i (1932) 5-30; Sertillanges, S.Thomas d'Aquin (Pa­ ris 1925) 1,243-246; M.J.Nicolas, O.P., *Bonum diffusivum *sui : RevThom 55 (195s) 363-376. 31 Cf. S.Bonaventura, In 2 d.10 a.2 q.i ad 3. L.l C.l Λ.4. CREATIO MUNDI LIBERA. T1I.4 N.134-138 499 Unde et agens rationale diffundit necessario suum bonum, etsi libere quoad specificationem. Summum vero Bonum, cum habeat plenitudinem boni in se, non cogi­ tur se diffundere ad extra, ut sit bonum vel maius bonum; sed tamen est aptum ad eam diffusionem. Unde potest hanc efficere, sed omnino libere, cum alia non creet nisi unice ut seipsum donet, quin ullum bonum sibi ipsi quaerat in creando. 136. 2. Deus creat mundum ob sui amorem. At amor sui Deo est necessarius. Ergo et necessario creat mundum. Dist. mai. Deus creat mundum quin eo indigeat, conc. mai.; creat eum necessario, subdist. : supposito decreto creandi et sic ex necessitate hypo­ thetica, conc.; absoluta, nego. Deus, cum creaturis non egeat, non facit nec amat eas absoluta necessi­ tate, ita ut eas producere debeat, sed solum hypothetica seu posito libero decreto eas creandi (1 q.19 a.3). 3. Divinum decretum creandi est necessarium. Ergo Deus necessario creavit. Dist. antec. Divinum decretum creandi est necessarium consequenter ad divinae voluntatis imperium, conc. antec.; antecedenter ad hoc, nego antec. 4. Si Deus libere vellet creare mundum, divina voluntas esset indiffe­ rens ad creandum vel non creandum. At voluntati Dei repugnat indifferen­ tia. Ergo Deus non creat mundum libere. Dist. mai. Si Deus libere vellet creare mundum, divina voluntas esset ad eum creandum vel non creandum indifferens, ut actus ad diversa obiecta, conc. mai.; ut potentia ad diversos actus, nego mai. 137. 5· Si divinus actus volendi mundum esset liber, posset non esse. At id supponeret mutationem in Deo. Ergo ille actus non est liber. Dist. mai. Si divinus actus volendi mundum esset liber, posset non esse terminative, conc. mai.; entitative, nego mai. 6. Decretum divinum creandi mundum ponit in Deo perfectionem, qua careret, si nollet mundum creare. At id inferret in Deo mutationem. Ergo Deus nequit non velle mundum creare. Dist. mai. Deus nolens mundum creare careret decreto creandi ac proin perfectione quam nunc habet, si decretum creandi et decretum non creandi essent diversa, conc. mai.; secus, nego mai. 7. De ratione electionis est stricta deliberatio, quae Deo repugnat. Sed si Deus libere crearet, eligeret inter plura. Ergo Deus non creat libere. Dist. mai. De ratione electionis est acceptatio unius prae alio, conc. mai.; stricta deliberatio, subdist. : per accidens et sic solum in creaturis, conc.; per se et sic etiam in Deo, nego. 138. 8. Acceptatio libera unius prae alio non concipitur sine novo actu. At is supponit mutationem, quae Deo repugnat. Ergo in Deo non datur acceptatio libera unius prae alio. Dist. mai. Acceptatio unius prae alio non concipitur sine novo actu in creatura, conc. mai.; in Deo, subdist. ; sine nova terminatione actus, conc.; sine nova entitate actus, nego. 9. Posita ea acceptatione, apparet in Deo nova relatio ad mundum, ac proin aliquid novi ut illius fundamentum. Ergo, posita ea acceptatione, in Deo fit mutatio. Dist. antec. Posita ea acceptatione, apparet in Deo nova relatio ad mun­ dum realis, nego antec.; rationis, subdist. ; quae inferat aliquid Dei terminari ad mundum, conc.; aliquid novi advenire ipsi, nego. 500 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II io. Illa terminatio actus divini ad mundum nequit esse extrinseca (ne Deus dicatur agere libere per aliquid sibi extrinsecum), sed intrinseca. At ea est defectibilis. Ergo infert mutationem in Deo. Dist. min. Illa terminatio intrinseca Deo est defectibilis extrinsece, conc. min.; intrinsece, nego min. 139. Ad haec recte intelligenda, et in genere de modo concipiendi libertatem Dei in agendo ad extra, cf. supra tr.I, 192-195. Etiam de optimismo, cf. ibid, n.196-199. ARTICULUS V De creatione mundi in tempore Thesis 5. Mundus creatus est in tempore. S.Th., i q.46 a.1-3; 2 d.i q.i a.5; De pot. q.3 a.17; S. Bona ventura. In 1 d.44 a.i q.4; In 2 d.i p.i a.i q.2; Suârez, De op. sex dier. 1,2; Palmieri, th. 14; Flick, o.c., 93-106. 140. Nexus. Si Deus necessario crearet, mundus esset creatus ab aeterno; at cum, ex probatis, libere crearit, exstat illa quaestio: quando Deus mundum fecerit, ab aeterno an in tempore. Si primum, non eo ipso libertas Dei creantis perit; si alterum, haec splendidius ostenditur. Ideo cum haec quaestio de creatione in tempore praecedentem de Dei creantis liber­ tate compleat, iure post hanc nunc tractanda venit. Ulterius vero, si creatio ab aeterno probaretur impossi­ bilis esse, eo ipso constaret de creatione mundi in tempore; at, cum illa impossibilitas non demonstretur, logice quaeri­ tur primo an Deus de facto mundum in tempore crearit, ut dein etiam de posse quaeratur, num creatio mundi ab aeterno repugnet. 141. Notiones. Mundus creatus est. Haec sumuntur ut in prima thesi. In tempore, non est idem ac «in medio temporis realis», quasi hoc iam exstitisset ante mundum, sed est idem ac «non ab aeterno». Cum tempus reale sit numerus motus secundum prius et posterius, nec proin differat realiter a duratione entis successivi seu quod movetur, certum est illud una cum ipsis rebus successivis creatum esse; ergo sic mundus, non in tempore, sed cum tempore creatum est (R 1747). At cum, praeter tempus reale, sit et tempus possibile consistens in mera possibilitate entis realis successivi exsistentis, et tempus imaginarium seu tempus possibile conceptum ad modum temporis realis, nihil impedit quin mundus dicatur esse factus in uno indivisibili instanti, quod a parte ante vocetur tempus imaginarium et a parte post sit tempus reale, vel etiam quin dicatur mundus factus esse in ultimo instanti temporis imaginarii, per actuationem temporis possibilis, et simul cum tempore reali (De pot. q.3 a. 14 ad 6) 1. 1 Cf. Otten, n.56. L.l c.1 λ.5. creatio mundi in tempore, th.5 n.138-143 501 Sic tempus reale opponitur aeternitati, non solum strictae seu duration! entis quae est «interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio» 2 ac proinde carens initio, fine, omni successione; sed et latae seu duration! entis exsistentis, vel formali seu propriae entis se moventis (i.e. entis mate­ rialis), vel virtuali seu propriae entis nec stricte se moventis nec quod totum simul exsistat i.e. spiritus finiti (ei enim est successio actuum), at quae careat vel initio (aeternum a parte ante) vel fine (aeternum a parte post) vel utroque (simpliciter aeternum late). 142. Ergo thesis asserit negative durationem mundi esse limitatam seu non aeternam a parte ante, et positive mundum habuisse initium sui temporis, quatenus in tempore imaginario posset assignari instans in quo nihil, praeter Deum, erat, vel etiam in tempore reali primum aliquod instans ante quod nihil erat creatum, ita ergo ut nunc aetas mundi sit certo instan­ tium numero determinata. 143. Adversarii. Pantheistae et materialistae omnis tem­ poris nequeunt logice thesim non negare 3. Multi philosophi gentiles, ducibus probabiliter Platone 4, aliis tamen id negantibus5, et Aristotele (i q.46 a.i), cuius systema hodie solet putari aeternitatem mundi necessario con­ cludere 6. Agitur apud eos philosophos de productione aeterna vel temporali mundi qua ordinati, etsi forte materiam ponant aeternam. Antiqui platonici7; neoplatonici 8. Quidam arabes aristotelici, ut Avicenna et maxime Aver­ roës, qui totum mundum (materiam, formam, motum, tem­ pus) homini notum concipit ut aeternum 9. Eckart, tenens (quod dein retractavit) Deum ab aeterno mundum creasse, pariter ac ab aeterno Filium generavitl011 . Logice debent negare thesim omnes dicentes creationem fuisse necessariam v.gr. Günther, ut videtur 11. Multi philosophi hodierni, duce Kant 12. 2 Boetius, De consolatione philosophiae 5,6: ML 63,858. 3 Cf. Schalck, l.c., 1855-1872; Habert, l.c., 282-298. 4 Sic Taylor, Plato, 442SS. 5 Sic Baudry, o.c., 77-88.96s; Dies, 546.548.571. Cf. M.Gierens, S.I., Controversia de aeternitate mundi: Text Doc, ser. phil. 6 (Romae 1933) 13-16. 6 Sic, ut videtur, Baudry, 108-183. Dissentit Boyer, 78. Cf. Gierens, 16-26. De mente S.Thomae circa eam notionem aristotclicam, cf. F.M.Sladeczek, Die Auffassung des hi.Tho­ mas in seiner Summa Theologica von der Lehre des Aristoteles über die Ewigkeit der Welt: Phjahrb 35 (1922) 38-56. At ex ea opinione non necessario sequitur Aristotelem negare ipsam creationem: cf. Jolivet, l.c., 7-19. 7 Cf. Baudry, 214-217.226. 8 Cf. S.Augustinus, De civ. Dei 10,31; 11,4,2: ML 41,311.319; Arnou, l.c., 2349s. 9 Cf. Worms, Dic Lehre von der Anfangslosigkeit der Well bei den mittelalterlichen arabischen Philosophen (Münster 1900); A.Chollet, Averroisme: DTC 1,2634s; Gierens, 40-47; L.H.Kendzierski, The Doctrine of Eternal Matter and Form: ModSchool 3 (1954) 171-183. >0 Cf. F.Vernet, Eckart: DTC 4,20595.2062-2065. luxta Journet (o.c., 116 n.x) dicit Eckart Deum creasse ab aeterno, sed vult significare creationem ab aeterno Dei seu in Dei aeternitate, non ab aeterno mundi; cf. et Scheffczyk, o.c., 102-104; R. L. Oechslin, Eckhart: DSpir 4 (i960) 112s qui mentem eius ut omnino orthodoxam efferunt. 11 Cf. Orban, o.c., 157-160. 12 E.Kant, Kritih der reinen Vernunft, ed. A.Gôrland (Berlin 1922) 306s. 502 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Sertillanges de hac re agens id asserti statuit, quod difficile cum hac thesi cohaereat, nempe: quod ipse non auderet damnare scientificum dicen­ tem quodlibet phaenomenum explicari per aliud anterius sine interrup­ tione *3. 144. Doctrina Ecclesiae. C.Remense prov. (D 391): «Credimus... solum Deum aeternum esse, nec aliquas res sive relationes, sive proprietates... dicantur, et huiusmodi alia, adesse Deo, quae sint ab aeterno, quae non sint Deus». Ergo supponitur nihil esse ab aeterno praeter Deum. C.Lateranense IV (D 428): «Deus, aeternus, immensus... qui sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem...» Ergo his dum Deus praedicatur aeternus, dicitur mundus vel simpliciter habuisse initium vel habuisse initium cum suo tempore. Ioannes XXII damnavit ut haereticos eos Eckardi errores (D 501-503): «... Quam cito Deus fuit, tam cito mundum creavit». «Concedi potest mundum fuisse ab aeterno». «Simul et semel, quando Deus fuit, quando Filium sibi coaeternum... Deum genuit, etiam mundum creavit». Florentinum (D 706): «Qui (Deus) quando voluit..., uni­ C. versas condidit creaturas». His videtur thesis implicite affir­ mari, cum, posita creatione aeterna, non diceretur «quando voluit». C. Vaticanum (D 1783) repetit verba C.Lateranensis nuper citata. Pius X (D 2123): Sensus litteralis historicus trium prio­ rum capitum Geneseos nequit vocari in dubium, «ubi agitur de factis in eisdem capitibus enarratis, quae christianae religionis fundamenta attingunt: uti sunt..., rerum universarum crea­ tio a Deo facta in initio temporis...» (cf. D 3029). Pius XII haec etiam nuper reprehendit: «Negatur mundum initium habuisse, atque contenditur creationem mundi neces­ sariam esse..., quae quidem Vaticani Concilii declarationibus adversantur» 14 (D 3017). 145. Immerito vero Sertillanges contra communem theologorum sen­ sum dubitat de definitione etiam illius adiuncti «ab initio temporis» in La­ teranensi et Vaticano; nam et ponitur in recto per modum unius cum ipso creationis facto et est magni momenti definitio eius, cum documentum velit evertere dualismum Albigensium, ad quod radicalius obtinendum vehe­ menter confert etiam definitio temporalis initii mundi; unde fere SS.Patres, ut inferius patebit, efferunt creationem mundi temporalem, ut materiam ingenitam impugnent. 13 Sertillanges, L'idée de création 19. 34 Encyci. Humani Generis: AAS 42 (19SO) 570s. L.1 c.l λ.5. creatio mundi in tempore, th .5 n.143-148 503 Vaticanum vero referens Lateranensis definitionem incipit praecise a verbis «initio temporis», et quidem post verba «liberrimo consilio», non vero —id quod esset multo simplicius, si illud adiunctum non definiendum erat— a verbis «utramque de nihilo condidit creaturam». Imo ex ipsis actis Concilii videtur etiam constare de definitione creationis ut temporalis 1S. 146. Valor dogmaticus. finita (D 428 501-503 1783)· De fide divina et catholica de­ 147. Probatur ex sacra Scriptura. Ea sic emphatice vel supponit vel asserte dicit mundum esse in tempore factum, ut eius verba nequeant sensu obvio de mera prioritate naturae, sed temporis, sumi. a) Mundus factus est in tempore. Gen 1,1: In principio creavit Deus caelum et terram. Locutio «in principio» iuxta sensum biblicum indicat vel dignitatem vel ordinem vel causam vel tempus; at in hoc contextu non indicat dignitatem, ut patet, vel ordinem, ut putavit Hummelauer improbabiliter, cum id vim inferat sensui obvio, quod caelum et terra sint extra se­ riem rerum quarum creatio singillatim a die primo descri­ bitur 16, vel causam i.e. in Verbo, iuxta omnes interpretes, et quidem iure, cum nonnisi per vim asseratur Moysen hic Ver­ bum cogitasse. Ergo certissime indicat tempus (cf. n.28). Ceterum nostrae explicationi non obstat, sed eam potius confirmat, Io 1,1: In principio erat Verbum. His enim per vocem indeterminatam «erat» ostenditur aeternitas Verbi, quod dicitur exsistens prae initio mundi, dum hic dicitur initio tem­ poris esse factus 18; nisi forte dicatur potius principium hic sumi de origine aeternitatis conceptae ad modum temporis imaginarii 19. In narratione genesiaca centrum gravitatis est homo, cui manifeste destinatur totum opus creationis et ideo ut domino omnia submittuntur (Gen 1,26-30), ita ut sola eius creatione totum opus dicatur bonum (1,31), imo consummatum cen­ seatur (2,1). Ea vero implicant ideam temporalis initii mundi. 148. b) Sapientia inducitur ut exsistens ante mundum. Prov 8,22-29: Dominus possedit me in initio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio. Ab aeterno ordinata sum, *5 Cf. De Blic, A propos de Véternité du monde: BullLittEccl 47 (1946) 163; Sertil­ l.c. Cf. pro nostro asserto et Commencement du monde: AmCl 65 (1955) 95; Michel, Création éternelle?: ibid., 368-370; Id., La création évolutive.· ibid. 68 (1958); CL 7,109.520, 16 In Gen. p.8ss. Optime de hac re Murillo, El Genesis... P.174S. Item Junker, l.c. >7 S.Ambrosius, Hexaem. 1,2,5: ML 14,124; S.Basilius, Jn hexaem. hom.i n.ss: MG 29.14s. i» Cf. Lagrange, Evangile selon Saint Jean (Paris 1927) 2; Knabenbauer, Evangelium secundum loannem2 (Parisiis 1925) 69s. 19 Cf. Beraza, n.141; Vosté, l.c., p.34-36, sumit de aeternitate «principium», quod verbo «erat» eo sensu determinetur. langes, 504 l.F.SAGUES, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II et ex antiquis, antequam terra fieret. Nondum erant abyssi, et ego iam concepta eram... Cf. et Eccli 24,5s. c) Deus est ab aeterno seu ante mundum. Ps 89,2: Prius­ quam montes fierent, aut formaretur terra et orbis, a saeculo et usque in saeculum tu es Deus 20. 149. d) Christus apud Patrem gloria et amore est ante mundum factum. Io 17,5.24: Et nunc clarifica me tu, Pater, apud temetipsum, claritate, quam habui, priusquam mundus esset, apud te... Pater, quos dedisti mihi, volo ut ubi sum ego, et illi sint mecutn, ut videant claritatem meam, quam dedisti mihi, quia dilexisti me ante constitutionem mundi. e) Electio divina christiani est ante mundum exsistens. Eph 1,4: Elegit nos in ipso (Christo) ante constitutionem mundi, ut essemus sancti... 150. Probatur ex traditione. Nostra thesis est evidens apud Patres, qui eam multiplici modo proponunt, ita ut multi putent creationem aeternam repugnare, ut patebit ex eorum ratione loquendi. 1) Contra gnosticos et gentiles materiam infectam ponen­ tes, dicunt solum Deum esse ingenitum, reliqua vero non esse Deo coaeva, sed ab ipso facta in tempore, ita ut pro iis fere convertantur haec duo: et non esse infectum, et esse creatum in tempore. S.Theophilus Antioch. (R 178s): «Plato et qui eum se­ quuntur, Deum quidem fatentur ingenitum..., et creatorem omnium esse; sed dein statuunt duo esse ingenita, Deum et materiam, eamque Deo coaevam esse dicunt. Quod si Deus in­ genitus et materia ingenita, non iam Deus creator est omnium secundum platonicos... Ac primo quidem (prophetae) summo consensu docuere Deum ex nihilo omnia creasse. Nihil enim Deo coaevum, sed cum sibi ipse locus sit, nec ulla re egeat, ac saeculis antiquior sit, hominem facere voluit cui innotes­ ceret... Habens igitur Deus suum ipsius Verbum... genuit illud... proferens ante omnia...» S.Cyrillus Alex. (R 2135): «In principio, ait (Moyses), creavit Deus caelum et terram. Non igitur, sicut quidam, sinit intelligi materiam simul cum Deo sine principio, et aeternam et increatam esse...; sed per tempus et in principio quod ad ortum vocet, definit creaturam, tamquam ex nihilo adductam secundum Dei voluntatem ad esse id quod est». Cf. et Tatianus (R 154), S.Ambrosius (R 1317). Zacharias Mitylenus (R 2288): «Effectorem... mundi Deum pariter confitemur... Mundus igitur coaeternus cum sit Deo, vestro suffragio 20 Liber psalmorum p.183: Priusquam montes gignerentur et nasceretur terra et orbis, et ab aeterno in aeternum tu es, Dens. L.l C.l A.5. CREATIO MUNDI IN TEMPORE. TH.5 n.148-153 505 (i.e. platonicorum), ex Deo habere effectricem causam non potest. Atqui effectorem mundi Deum dicebamus... Non igitur coaeternus erit Deo mun­ dus. Omne enim effectum effectore posterius est causa tempore». 151. 2) Contra arianos statuunt Filium esse ab aeterno, cum non sit creatura, quae sane in tempore esse incipit; ita ut ipsi ariani dicerent Verbum, si aeternum ut Pater sit, non filium, sed fratrem Patris esse dicendum. S.Athanasius (R 760s): «Si non fuit aliquando, inquiunt, cum non esset Filius, sed ipse aeternus est unaque cum Patre exsistit, ne dicatis iam eum filium, sed fratrem Patris... Atqui, inquiunt, semper etiam Deus fuit effector, nec efficiendi fa­ cultas illi postea accessit; num ergo quia opifex est, aeterna etiam sunt eius opera, nec de his dicere licet: Non erant an­ tequam fierent? Ne... sileamus, audiant illi res factas aeter­ nas esse non potuisse, etsi eas semper potuerit facere Deus. Illae enim ex nihilo sunt, nec erant antequam fierent. Quae autem non erant antequam fierent, quomodo simul cum Deo, qui semper est, possint exsistere? Hinc Deus rerum ipsarum commodo prospiciens tunc omnia fecit, cum vidit posse facta permanere... At vero Filius, cum non opus, sed naturae Pa­ tris sit proprius, semper idcirco est...» S.Cyrillus Alex. (R 2076): «Si per ipsum (Filium) fecit saecula, certe non erit creatus qui exsistit ante saecula, siquidem nulla creatura ante seacula exsistit, sed in tempore creata est. Soli vero Filio convenit ab aeterno exsistere cum Patre». 152. 3) Absolute asserunt aeternitatem esse propriam so­ lius Dei. Tertullianus (R 325): «Unici Dei status hanc re­ gulam vindicat, non aliter unici nisi quia solius, non aliter solius nisi quia nihil cum illo. Sic et primus erit, quia omnia post illum: sic omnia post illum, quia omnia ab illo: sic ab illo, quia ex nihilo...» S.Hippolytus (R 391 397): «Deus solus cum esset, nihilque sibi coaevum haberet, voluit mundum efficere... Nihil erat praeter ipsum...» «Deus unus, primus et solus et omnium creator coaevum habuit nihil, non chaos infini­ tum, non aquam immensam...; sed erat unus, solus pro se, qui, dum voluit, fecit omnia quae sunt, quae non erant antea...» S.Irenaeus (R 206): «Discant, quoniam sine initio et sine fine, vere et semper idem, et eodem modo se habens solus est Deus...» (cf. et R 207). 153. 4) Dicunt thesim ad fidem pertinere. Origenes (R 447): «Est praeterea et illud in ecclesiastica praedicatione, quod mundus iste factus sit et a certo tempore coeperit... Quid tamen ante hunc mundum fuerit..., iam non pro ma- 506 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H nifesto multis innotuit. Non enim evidens de his in ecclesias­ tica praedicatione sermo profertur»21. S.Augustinus (R 1564): «Hanc ergo Trinitatem dici unum Deum, eumque... creasse omnia quae sunt..., disciplina catholica credi iubet, ita ut creatura omnis... a Deo sit facta de nihilo... Quapropter creaturam uni­ versam neque consubstantialem Deo, neque coaeternam fas est dicere aut credere» 22. Cf. et S.Fulgentium (R 2264). 154. Ratio theologica. Factum creationis in tempore sola revelatione certo constat 23. Ratio vero theologica, cognitis di­ vina mundi creatione et divinis attributis, haec statuit: a) Mundus non necessario creatur ab aeterno, cum sit contingens ac proinde non exigat semper esse et cum Deus omnino libere creet ac proinde tunc cum ipse vult (1 q.46 a.i). Ergo creatio mundi in tempore est possibilis. b) Creatio in tempore est conveniens, quia per eam me­ lius et clarius apparet: Deus ut personalis ac independens a mundo; omnia esse ab ipso (1 CG 13); ipsius potentia ac li­ bertas (1 q.46 a.i ad 6.9) et liberalitas creantis solum ad boni­ tatem communicandam (2 CG 35.38) 24. 155. Sola ratio naturalis, ope scientiarum physicarum, et maxime lege entropiae, demonstrat sat bene, etsi nondum definitive, creationem in tem­ pore. Hinc enim, cum energia cuiuslibet physici processus mundi conver­ tatur in calorem, aliquando energiae actuali succedet calor uniformis et consequenter cessatio cuiuslibet activitatis physicae. At si mundus ab aeter­ no fuisset, illi processus mundani, iamdiu cessassent. Illinc vero materia perfecte iners, maxime cum ab initio vires ei inessent v.gr. vis attractionis, careret fine digno providentia Dei ut ab aeterno exsistens 25. 156. Obiectiones. i. Actus Dei· creantis est aeternus. Ergo et eius effectus est aeternus. Dist. antec. Actus Dei creantis est aeternus entitative, conc. antec.; ter­ minative, subdist. : ut ab aeterno connotans terminum ponendum, conc.; terminum ab aeterno positum, nego. 21 Hinc licet alia Origenis loca forte obscura recto sensu intelligere (v.gr. R 454, de quo tamen cf. Pohle-Gummersbach, I 504), ut asserit H.Crouzel, Origène et la philosophie (Aubier 1962). Aliter vero G.Bardy, Origène: DTC 11,1529. 22 Ceterum dc ipsius doctrina, cf. De Blic, Les arguments de saint Augustin contre Γéter­ nité du monde: MelScRel 2 (1945) 33-44: J.Guitton, Le temps et l'éternité chez Plotin et saint Augustin (Paris 1931) p.$6s; Gierens, 36-38. 23 Pius XII, Le proue della esistenza di Dio alla luce della scienza naturale moderna: AAS 24 (1952) 41 : C.Vollert. S.I., Origin and age of the Universe appraised by science: ThSt 18 (1957) 166-168. Cf. et L.A.Folley, S.M., Some aspects of the problem of creation: AmerEccIRev 138 (1958) 231-241 ; J.V.Peach, The Age of Universe: Heypthrjourn 3 (1962) 111-125. 24 Cf. Suarez, 1,2,2. 25 Cf. Pius XII, 36s; J.Donat, S.I., Cosmologia (Oeniponte 1936) n.449.451 ; G.Stein, S.I., L'Universo, donde?: CivCatt (1949 III) 255-264; G.Miczaika, Die Struhtur des Weltalls: Stimm 143 (1949) 304-309: Romanâ, l.c., 161-165; F.Ruschkamp, S.I., D'où vient la vie?: ibid. 190s; R.Masi, L'esigenza di Dio e la creazione alia luce della cosmogonia moderna: Div 1 (1957) 252-290. Opiniones de lege entropiae late exponit et censet eam egere complemento philosophico ad divinam mundi creationem probandam R.Puigrefagut, S.I., La cienda moder­ na y el problema de la creadon: Pens 37 (1954) 35-51.169-187; item contra A.Mitterer qui ea lege putat probari ipsam creationem, cf. M.M.Hudeczek, O.P., Particularia ex doctrina Alberti Mitterer: Ang 35 (1958) 444S. L.l c.i a.5. creatio mundi in tempore, th.5 n.153-158 507 Cum Deus ab aeterno voluerit creare mundum, actus eius volitionis ab aeterno connotavit mundum ut creandum, non vero necessario ut ab aeter­ no creandum. Nec, posita actione, sequitur effectus nisi secundum exigen­ tiam formae, quae sit principium actionis; ex aeterna ergo actione Dei agentis per intellectum ac voluntatem secundum praedefinitionem, non sequi­ tur effectus nisi qualem Deus voluit (i q.46 a.i ad 9s; et 2 CG 35). Ins. In creatione fieri est ab aeterno. Sed illud fieri est factum esse. Ergo creatio est ab aeterno. Dist. mai. In creatione est ab aeterno fieri active sumptum, conc. mai.; passive sumptum, nego mai. 157. 2. Deus creat ob suam bonitatem. At haec ratio est aeterna. Ergo Deus ab aeterno creat. Dist. mai. Deus creat ob suam bonitatem, sed libere, conc. mai.; secus, nego mai. 3. Deus ab aeterno est causa mundi perfecte sufficiens. At posita tali causa, effectus sequitur necessario. Ergo Deus necessario ab aeterno creat. Dist. min. Posita causa perfecte sufficienti, necessario sequitur effectus, iuxta praedefinitionem voluntatis, conc. min.; secus, nego min. Haec dicuntur directe de causa prima, quae ad extra agit libere, sed necessario solum consequenter ad voluntatis imperium. 4. Nulla assignari potest a nobis ratio cur Deus in hoc tempore et non in alio, antea et non postea crearit. Ergo putandus est creasse ab aeterno. Dist. antec. Nulla causa a nobis assignari potest cur Deus crearit in hoc et non alio tempore reali, conc. antec.; cur non crearit ab aeterno, subdist.; nequit assignari a nobis, conc.; ab ipso Deo, nego. Deus non durat nisi in aeternitate, quae est tota simul et in qua non est prius nec posterius, nisi aequivalenter, quatenus ens aeternum sine ulla successione potest cuilibet enti successivo coexsistere (De pot. q.3 a.17 ad 20; 1 q.46 a.i ad 6); mundus vero non creatur in tempore quod iam exsistat, sed in tempore reali; ergo inepte quaereretur proprie respectu sive Dei sive mundi, quando vel utrum antea an postea Deus crearit, cum eae voces tempus reale connotent (1 q.46 a.3 ad 3; De pot. q.3 a. 14 ad 6) 26. Tamen tempus reale concipi potest ut veniens post tempus imaginarium, ita ut liceat quadantenus assignare huius temporis momentum post quod, et non antea, mundus creatus sit, et quidem tali momento ob rationem ipsi creanti notam. 158. 5. Si Deus duratione mundo praeit, est hoc prior et hic poste­ rior. Ergo ante mundum non aeternum fuisset tempus, quod repugnat. Dist. antec. Si Deus duratione mundo praeit, est prior et hic posterior, seu datur prius et posterius in mundo formaliter, at respectu solius tempo­ ris imaginarii, trans, antec.; in Deo, subdist. ; formaliter, nego; aequivalen­ ter, conc. (1 q.46 a.i ad 9; De pot. q.3 a. 17 ad 20). 6. Mundus non aeternus esset in potentia ad esse. Sed potentia ad est materia, quae nequit esse sine forma. Ergo mundus est aeternus. Dist. mai. Mundus non aeternus esset in potentia ad esse logica, conc. mai.; reali, subdist.: activa, conc. mai.; passiva, nego mai. Potentia logica seu obiectiva non est nisi non repugnantia alicuius entis ad exsistendum, quae sane potentia, ut patet, non est aliquid reale exsistens; potentia realis ac physica est vel activa (principium agendi) seu facultas efficiendi aliquid, vel passiva (principium patiendi) seu capacitas recipiendi formam 27. 26 Cf. S.Augustinus, Confess. 11,13,15; 12,30,40: ML 32,815.825s; Pinard, 2180s. 27 Cf. UrrAburu, Ontologie n.207. 508 I.I'.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H 7. Motus supponit motum praecedentem. At creatio est motus. Ergo supponit motum praecedentem, ac proinde aeternum. Dist. mai. Motus supponit causam moventem, conc. mai.; praecise mo­ tum praevium, subdist.: improprie dictum, conc.; proprie dictum, iterum subdist. : si est a causa secunda, conc.; si est a causa prima, nego 28. 159. Scholion I. Repugnat creatio mundi ab aeterno? «In hac celebri disputatione, ait Bâtiez, innumerae gravissimorum Theologorum circumfe­ runtur sententiae» 29. Ea in aevo medio acriter agitata est et adhuc agitatur. Creationis temporalis factum non est sine momento theologico, cum, ex supra dictis, et dependentiam mundi a Deo et libertatem Dei creantis cla­ rius ostendat 30. At eo statuto, quaestio de possibilitate creationis aeternae, et quidem ob eamdem rationem, non est, secundum aliquem respectum, sine ullo momento theologico, maxime cum de ea et SS.Patres loquantur et certum aliquid tradant; ideo de ea nunc agitur. Quaeritur ergo de mundi aeternitate a parte ante, non vero de ea quae sit, ut divina, tota simul, sed quae sit in duratione successiva, pro natura entis exsistentis; quo posito, mundus potuit esse semper? Vox «semper» sumitur hic absolute seu ut aequivalens duration! aeternae, non ergo rela­ tive seu ut connotans totam successionem temporis, eo sensu quo S.Augus­ tinus dicit mundum semper fuisse, quatenus non exsistit nisi in tempore, sed semper in tempore 31. Nec agitur de origine mundi causali per Deum, de qua iam constat, sed de origine eius temporali. Ergo «esse creatum» et «esse creatum in tempore» sine dubio distinguun­ tur formaliter, ita ut, quoad conceptum, negans mundum esse creatum in tempore, non necessario neget mundum esse creatum. At distinguuntur re, ita ut illa duo separari possint per creationem ab aeterno? De hoc agitur. 160. De qua tamen re Scriptura et Ecclesia nihil explicite vel impli­ cite dixisse videntur. At Patres sic unanimiter vel saltem eorum plerique notioni creationis tempus adscribunt, ut asserant vel supponant mundum solum in tempore creari potuisse, ut patet etiam ex eorum testimoniis in thesi allatis 32. Sic Zacharias Mityl. (R 2288) expresse asserit «effectum effectore poste­ rius... causa et tempore» esse. S.Athanasius (R 761) etiam expresse effert omnipotentiam Dei semper potuisse res facere, sed «res factas aeternas esse non potuisse». Tertullianus ita Deo ut proprium tribuit esse sine initio: «Quis alius aeternitatis status, quam semper fuisse et futurum esse, ex praerogativa nullius initii et nullius finis? Hoc si Dei est proprium, (sed) quia si et alii adscribatur, iam non erit proprium, sed commune cum eo cui et adscribitur... Deum autem unum esse oportet, quia quod summum est, Deus est; summum autem non erit, nisi quod unicum fuerit; unicum autem esse non poterit, cui aliquid adaequabitur; adaequabitur autem Deo ma­ teria, cum aeterna censetur» 33. 161. S.Methodius: «Nonne vel ab aliquo vel Deo creatore postea fac­ tum (mundum) dicemus, cum prius non esset? Perspicuum est a Deo. Impossibile enim est, ut quod generationis initio circumscribitur, id aeterno esse coaeternum (interminato cointerminatum)? Impossibile... Quomodo 28 De objectionibus contra creationem in tempore, cf. F.A.Stentrlv, S.I., Das Dogma von tier zeitlichen Wellschôpfung (Innsbruck 1870) 10-25.234-240. 29 In t q.46 a.2. 30 Cf. De Blic, A propos de l'éternité du monde: BullLittEccl 47 (1946) 164s. 31 De civ. Dei 12.15: ML 41,363-365. 32 Cf. Petavius, De Deo I.3 c.6; Palmieri, th.14 n.4; L.Janssens, De Deo Creatore p.191-198. 33 Adver. Hermogenem 4: ML 2,201 (cf. et R 322). L.l C.I A.5. CREATIO MUNDI IN TEMPORE. TH.5 n.158-163 509 ergo putatis creaturam Creatori coaeternam... Creatore indigere? Coaeter­ num enim, cum nullum ortus sui initium habeat, necesse est ut sit etiam ingenitum et eiusdem potentiae» 34. S.Augustinus (R 1757) et alia et haec habet cum possibilitate creationis aeternae parum cohaerentia: «Quae saecula praeterierunt antequam genus institueretur humanum, me fateor ignorare; non tamen dubito nihil omnino creaturae creatori esse coaeternum» 35. Nec forte solida ratione diceretur ipse illam possibilitatem admisisse, ex eo v.gr. quod ea verba proferat con­ tra neoplatonicos, qui «non... eum (mundum) volunt temporis habere, sed suae creationis initium, ut modo quodam vix intelligibili semper sit factus» 36, haec enim potius mentem illi possibilitati admitttendae repugnantiam os­ tendunt. 162. Quare ex Patrum verbis videretur esse saltem certum mundum potuisse solum in tempore creari 37. At ratione errorum quos Patres impe­ tebant, iure dici possunt illi solum voluisse directe docere factum creationis in tempore contra errorem creationis aeternae, vel excludere dualismum ponentem materiam ingenitam ac Deo coaevam, vel statuere divinitatem Filii utpote aeterni, ad quae tuenda arguerent ex repugnantia creationis aeternae, ita ut illas veritates ut testes traditionis, hanc vero arguendi ra­ tionem solum ut doctores privati instituerent 38. Ideo adhuc stat quaestio. 163. Immo, etsi quaestio ponatur occasione creationis huius mundi, per se potest poni et fere sic ponitur modo absoluto: repugnat aliquid creari ab aeterno an non? Et potius, saltem partim, hoc modo proponitur. Affirmative responderunt plurimi, ut S.Bonaventura 39, S.Albertus M., Alexander Halen., Richardus a Mediavilla, Henrichus Gandavensis, Raimundus Lullius, Valencia, Toledo, Petavius, Palmieri, Pignataro, Huarte40. Negative respondent plurimi, ut S.Thomas41, communiter thomistae (v.gr. ex hodiernis Daffara, Boyer et quam acerrime Sertillanges) 42, Suàrez, Vàzquez, Minges, Urràburu 43. Ex quibus, duce Durando, plures (Suàrez, 34 Apud Photium, Bibliotheca, cod.235: MG 103,1144s. 35 Cf. Janssens, 194-197. 36 De civ. Dei 11,4,2: ML 41,319. Cf. tamen Boyer, 80s. 37 Cf. M.J.Scheeben, Handbuch der katholischen Dogmatik 2 (Freiburg im Br. 1878) § 129 n.29. 38 Quo sensu dicta Patrum sumunt v.gr. Beraza, n.133; Huarte, n.no; Pignataro, 62s; Pinard, 2174s. Cf. tamen Valencia, In i d.3 q.3 punct.2 fine; Petavius, l.c., n.i; Palmieri, l.c. 39 In 2 d.i a.i q.2 (cf. Gierens, 56-65): de quo agit A.Mondreganes, De impossibilitate aeternae mundi creationis ad mentem S.Bonavcnturae: CollFranc 5 (1935) 529-570. qui cete­ rum exponit opiniones theologorum de ea re. 4θ S.Albertus M., In 2 d.a a.io; Alexander Halen., Summa p.i q.12 m.8; Richardus a Med., 2 d.i q.3 a.4; Henrichus Gandavensis, Quodl. 1 q.7; Raimundus Lullius: cf. J.Tusquets, Posiciô de Ramon Lull en el problema de l’eternitat del mon: Crit i (1925) 95-114; Valencia, l.c.; Toledo, In 8 Phys, c.2 q.2; Petavius, l.c.; Palmieri, l.c., n.5; Id., Cosmologia th.31; Pignataro, p.62-64; Huarte, n.111-115. 41 i q.46 a.2; In 2 d.i q.i a.5; 2 CG 38; De pot. q.3 a. 13s; Quodl. 3 a.31; opusc. De aeternitate mundi contra murmurantes: cf. Gierens, 66-73. De eius doctrina, cf. Th.Esser, Die Lehre des heiligen Thomas über die Moglichkeit ciner anfangslosen Schopfung (Münster 1895); M.de Munnynck, O.P., Le commencement du Monde: DivThom (Fr) 4 (1926) 33-39; A.Collel, O.P., El problema de la possibilitat de la creaciô ab aeterno: Crit 3 (1927) 419-437; L.B.Gillon, O.P., Thomas d'Aquin: DTC 15,663-671; J.F./Knderson, Time and the Possibility of an Eternal Wordl: Thom 15 (1952) 136-161; A.Antweiler, Die Anfanglosigkeit der Welt nach Thomas von Aquin und Kant (Trier 1961). 42 Daffara, n.92-94; Boyer, 88e-88g; Sertillanges, o.c., 25-42, qui iam a pluribus annis de ea re scripserat v.gr. L’idée de Création dans saint Thomas d’Aquin: RevScPhTh 1 (1907) 239-251. 43 Suàrez, Disp, metaph. 20 s.5; De op. sex dier. 1 c.2 (cf. Gierens, 90-100); Vàzquez, In i d.117 c.3-5 (cf. Gierens, 87-90); P.Minges, O.F.M., Compendium theologiae dogmaticae specialis2 (Ratisbonae 1921) i n.268; Urràburu, Cosmologia (Vallisoleti 1892) n.82-84, qui plures auctores pro singulis opinionibus memorat. Scotus (In 2 d.i q.3) videtur magis favere opinioni S.Thomae, sed non constat. 510 l.P.SACÜÉs, de DEO CREANTE ET ELEVANTE. 11 loannes a S.Thoma, Urrâburu, etc.)44 distinguentes inter rem habentem esse fixum ac permanens, et rem esse successivum habentem, tenent crea­ tionem aeternam huius, non vero illius, ut impossibilem probari. 164. Pro prima opinione hae v.gr. sunt rationes: a) Infinitum succes­ sivum pertransire non licet; at in quolibet instanti durationis praecessissent infiniti motus creaturae; ergo in quolibet instanti prosecutio motus esset impossibilis, et ideo v.gr. non pervenissemus ad hunc diem, b) Haberetur infinitum actu; quod, si immerito forte negatur de entibus natura succes­ sivis, omnino valet de habentibus esse fixum, ita ut si ab aeterno crearetur homo qui multiplicari posset, nunc essent animae infinitae 4S. At infinitum actu repugnat46. Pro altera opinione id valet, quod idea mundi ut possibilis, nec umquam ut impossibilis, est in Deo aeterna; ergo conceptus mundi aeterni non apparet ut contradictorius; aliunde omnipotentia Dei facere potest omne quod est possibile. Nec probatur Deus non posse facere infinita actu. Mun­ dus vero aeternus esset posterior Deo natura, etsi non duratione; esset vere contingens, quatenus potuisset esse vel non esse; esset durationis aeternae, sed successivae. 165. Scholion 2. Post creationem initialem creatur aliquid in mundo? Si excludantur animae humanae, quae quotidie creantur, responsum affir­ mativum nullibi apparet in fontibus, sed hi potius in ea hypothesi loquun­ tur, ut nihil novi iam proprie creetur, et operatio Dei in mundum mere sit administrationis huius ac eum conservans47. De ea re audiantur Doctores: S.Augustinus dicit de Gen 2,3 (Et requievit die septimo ab universo opere quod patrarat) : «Potest etiam intelligi Deum requievisse a condendis gene­ ribus creaturae, quia ultra iam non condidit aliqua genera nova: deinceps autem usque nunc et ultra operari eorundem generum administrationem, quae tunc instituta sunt...»48 . S.Bonaventura: Est «duplex... perfectio universi: una et praecipua se­ cundum esse permanens, alia est secundum ipsius esse decurrens. Prima attenditur in completa exsistentia principiorum, et completo numero specierum, quae quidem species naturam generis participant secundum rectam et ordinatam intentionem naturae. Secunda vero perfectio consistit in pro­ ductione eorum, quae per tempora decurrunt, et sibi ipsis consequenter suc­ cedunt... Quoniam igitur secundum primam perfectionem Deus univer­ sum in sex diebus ad esse produxit, scilicet quantum ad completam exsisten­ tiam principiorum, et quantum ad completum numerum specierum: ideo dicitur requievisse ab omni opere quod patrarat. Quia vero continue opera44 Durandus, In 2 d.i q.2s (cf. Gierens, 80-86); Ioannes a S.Th., Natur. philos, q.24 a. is. 45 Cf. Palmieri, l.c.; Picnataro, l.c.; L.Rov, S.I., Note philosophique sur Vidée de com­ mencement dans la création: ScEccl 2 (1949) 220-225: Stentrup, Das Dogma... 26-55; P C.Lan­ ducci, Si puo dimoslrare filosoficamente la lemporaneità e finitezza dintensiva dell’universo materiale?: DivThom (Pi) 26 (1949) 340-344. 46 De possibilitate infiniti actualis S.Thomas videtur numquam opinionem sat firmam habuisse: cf. Sertillances, L'idée de création 35; Roy, 225; Landucci, l.c. In controversia quam hic auctor excitavit, scripserunt contra eum auctorem ut qui non sat efficaciter suam thesim probant, H.Degl’Innocenti, O.P.. De infinito in quantitate: ibid., 27(1950) 234-240: R.Masi, A proposito di un universo infinitamente esteso: ibid., 370-374; M.Crenna, Sulla finitezza dimensiva dcU'universo: ibid., 374-376; IvLSignorelli, A.Tedeschi, Si puo dimostrare Ia finitezza delV Universo?: ibid., 3765.379s. Pro ipso, eum complens, M.Vigano, S.I., Ancora sui la finitezza delV Universo: ibid., 28 (1951) 51-59. Tandem difficultates ei obiectas solvens, scripsit Landucci, L'infinitezza dimensiva e temporale dell'Universo ê veramente assurda: ibid.. 60-79. 47 Cf. Daffara, n.95. 48 De Gen. ad liti. 4,12,22: ML 34,304. L.l C.l A.5. CREATIO MUNDI IN TEMPORE. TH.5 n.163-166 511 tur ad rerum successionem per propagationem et individuorum multiplica­ tionem: ideo dicitur operari usque modo» 49. 166. S.Thomas: «Septima die Deus aliquid operatus est, non novam creaturam condendo, sed creaturam administrando... Deus autem poterat plures creaturas facere praeter illas, quas fecerat sex diebus. Unde hoc ipso, quod cessavit novas creaturas condere in septima die, dicitur opus suum consummasse». «Nihil postmodum a Deo factum est totaliter novum, quin aliqualiter in operibus sex dierum praecesserit. Quaedam enim praeexstiterunt materialiter; sicut quod Deus de costa Adae formavit mulierem. Quaedam vero praeexstiterunt... etiam causaliter; sicut individua quae nunc generantur, praecesserunt in primis individuis suarum specierum...» (i q.73 a.i ad 2s). «Deus usque modo operatur, conservando et administrando creaturam conditam, non autem novam creaturam condendo» (a.2 ad 1; cf. q.45 a.8). Suârez: «Deus ita perfecit universum intra sex dies, ut in septimo nul­ lum opus ad complementum illius effecerit. Hoc censeo verum ex communi sententia Patrum, et consensu Ecclesiae in Scriptura fundato: nam in ea saepe dicitur Deum sex diebus fecisse omnia, quae in mundo sunt, et septi­ mo die ab operibus vacasse... Ergo non complevit illud (opus suum), ali­ quid ei addendo, sed ab omni opere quiescendo. Denique nullum opus de­ signari potest, quod Deus ut auctor naturae in hoc die fecerit... Illa novitas operum (i.e. Incarnatio, eius effectus, alia facienda in fine mundi ad sta­ tum gloriae pertinentia) non repugnat cum requie diei septimi, quae in sola cessatione a novis rebus naturalibus condendis, quae in causis universi virtute non contineantur, et per illas fiant consistit» 50. N.B. Hodierni quidam scientific! (H.Bondi, T.Gold, F.Hoyle, P.A.M. Dirac, etc.) dicunt dari in mundo continuam materiae creationem ex nihilo sub forma vel atomorum hydrogeni vel energiae electricae. At scientific! non loquuntur technice de creatione ut de productione ex nihilo, sed de effec­ tione quae supponat subiectum; secus aliquid assererent quod includeret seriem miraculorum perpetuam et careret fundamento experimentaliter in­ vestigabili 51.4 * 4’ In 2 d.15 q.3. 50 De op. sex dier. 2,n n.2.6. 51 Cf. Puigrefagut, l.c., 78-8i; A.Maros dell’Oro, I fisici parlant) di creazione: Soph 2i (1953) Π 3-8; L.Cristiani. Terres habitées dans le ciel: AinCi 65 (IQSS) 70; L.A.Foley, Same aspects of the problem of creation: ThSt 138 (1958) 231-241. I.F.SACÜÊS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 512 II CAPUT II De causa finali creationis Thesis 6. Finis ultimus Dei creantis mundum est boni­ tas divina ut communicanda et glorificanda; finis ul­ timus operis seu mundi est bonitas divina ut parti­ cipanda et glorificanda. S.Th., i q.44 a.4; q.65 a.2; 3 CG 17s; 2 d.i q.2 a.2; S. Bon aventura, In 2 d. p.2 a.2 q.i, L.Lessius, De perfectionibus moribusque divinis I.14; Suârez, Disp, metaph. 23,9’, Lercher; 23 11.459-469; J.M.Dalmau, S.I., La bondad divina y la gloria de Dios, fin de la creacion. «Finis operis» et «finis operantis»: EstEcI 20 (1946) 509-533; Z.Alszeghy, M.Flick, S.I., Gloria Dei: Greg 36 (i9SS) 361-390; îo.. o.c., 150-176. 167. Nexus. Ex probatis, Deus est causa mundi effi­ ciens et exemplaris; ulterius quaeritur propter quem finem mun­ dum creaverit. Hoc problema moraliter inspectum est de sensu exsistentiae universi; metaphysice sumptum est de relatione inter Infinitum et finitum: si Infinitus nulla re eget, quid quaerit in creatione? Theologia catholica ita illud solvit, ut dignitas Dei, posita creatione, clarius splendeat, creatura vero ut excelsae destinationi assignata ostendatur. In qua re nitide distinguenda sunt et asserta fontium re­ velationis, et speculatio theologica, quae illa interpretatur et omnia eorum elementa harmonice componenda curat, cum si­ mul statui debeat, quin ulla imperfectio Deo adscribatur, et cur Deus mundum creaverit, et quo ultimatim mundus tendat. Doctrinam ergo fontium explicamus et rei synthesim propo­ nimus, quam saltem quoad substantiam S.Thomas h Suârez 2, alii, docuerunt; ita ut primo de fine creationis ultimo, dein de proximo dicamus. 168. Notiones. Finis est bonum propter quod aliquid fit. Ad plenam finis rationem tria elementa necessario perti­ nent, quorum singula etiam fines dicuntur, cum per modum unius propter se intendantur (1.2 q.n a.3 ad 3), licet alius alii ordinetur: a) Finis qui (obiectivus) seu bonum intentum: aut obtinendum, seu quod non habetur (finis adipiscendus); aut diffundendum seu quod ab agente iam habitum intendi­ tur aliis dare (finis diffundendus seu communicandus). Horum 1 Cf. Stufler, Die Lehre des hl.Thomas von Aquin über den Endzweck des Schopfers und det Schopfung: ZkathTh 41 (1917) 657.700; Dalmau, l.c.; Ph.J.Donnelly, S.I., Saint Tho­ mas and the ultimate Purpose of Creation: ThSt 2 (1941) 53-83; S.Schiffini, S.I., Disputatio­ nes metaphysicae specialis2 (Augustae Taurin. 1888) n.529-534: H.Noldin-A.Smitt, S.I., De principiis27 (Barcelona 1945) 13-15; G.Padoin, Il fine della creazione net pensierodi S.Tommaso (Roina 1959). 2 De gratia 8,1 ; Disp. metaph. d.24; cf. ct De fine hominis 1,6; Dalmau, l.c.; Lercher, l.c. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. T1I.6 N.167-170 513 prior ex eius desiderio, alter ex eius amore intenditur (2 d.i q.2 a.i). b) Finis quo (formalis) est actualis assecutio finis qui. c) Finis cui est subiectum cui intenditur finis qui, vel quia ei tota utilitas ordinatur (sic in fine adipiscendo) vel quia ei in laudem ut fonti boni hoc tribuitur (sic in fine communi­ cando) 3. 169. Finis qui: a) Stricte dictus, est vera causa finalis seu causaliter influit et in actum voluntatis et in huius actus imperatos ac sic in media adhibenda, et in effectum, qui proin ab illo realiter et distinguitur et pendet, b) Late dictus (ratio finalis), quin influat in actum voluntatis, est ratio cohonestans huius volitionem, et sic causaliter in effectus influens. In una eademque actione finis dicitur: a) Proximus, seu immediate intentus, et alii ordinatus, b) Ultimus relative, seu is ad quem alii proximiores ordinantur sed ad alium ordinatus, c) Ultimus absolute, seu in aliqua serie praecipuus, nec ultra quem sit alius. Habet rationem finis primarii, seu propter se intenti et ad quem alii ordinantur, ac dependenter ab eo in­ tenduntur. Ergo in aliqua serie est unicus. De eo nunc agitur. Finis: a) Operantis, est bonum quod agenti est ratio agendi, b) Operis, est bonum ad quod ordinatur opus ab agente, si est extrinsecus, vel natura sua, si est intrinsecus 4. Si agitur de prima causa aliquam rem ad extra agente putandum est saltem finem ultimum et operantis et operis identificari (1 q.44 a.4; 3 CG 18,4; In 2 d.a q.2 a.i). 170. Finis Dei creantis. Finis qui stricte dictus nequit dari in Deo, sed datur finis qui late dictus, seu ratio decens volendi creationem, et quae respectu mundi sit causa finalis (1 q.19 a.5; 2 d.i q.2 a.2 ad β)5; at ille est necessario aliquod bonum, non vero Deo externum, a quo ipse pendeat, sed in­ ternum, primo et per se a Deo intentum et cuius ratione bona externa ab Ipso intendantur. Respicitur hic finis ultimus: a) Qui, non ut adipiscendus, qui Deo repugnat, sed ut communicandus, b) Quo, seu obtentio finis qui, quatenus id fieri potest, c) Cui, seu Deus, non ut subiectum cui utilitatis, sed quatenus ipse solus est ratio in­ tendendi aliquid et cui proin quasi adquiritur finis qui per finem quo. 3 De mutua horum finium connexione, cf. Suârez, Disp. metaph. 23,2,12. 4 De notione finis, cf. Urraburu, Ontologia n.416-419. 5 Cf. S.Augustinus, De Gen. cont. Manich. 1,2.4: ML 34,175; SuArez, 23.9.7; H.Lamiroy, De voluntate Dei rationabili: CollatBrug 24 (1924) 284-287. Tcologia II 17 514 1.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 171. Mundus sumitur prout de facto exsistit, sed natura­ liter, cum de ordine gratiae alibi agatur (etsi ad complendam rem aliqua de eo inferius dicantur). 172. Bonitas divina est, non mere attributum bonitatis inclinantis Deum ad bonum, sed ipsa perfectio ontologica Dei ut est obiectum amoris divini (1 q.6 a.i)6. Ut communicanda i.e. bonitas, non ut adquirenda, sed quatenus aliis entibus dari potest per similitudinem (1 q.i9 a.2) in perfectionibus et staticis et dynamicis etiam cognoscitivis ac appetitivis (2 d.i q.2 a.2s; 1 CG 96,2). Ut glorificanda, seu quae, dum communicatur, manifes­ tetur sive obiective in omni creaturae perfectione (gloria obiectiva), sive formaliter in laudibus creaturae rationalis (gloria formalis) 7. Cum gloria sit clara cum laude notitia (2.2 q.i32 a.i) 8 ali­ cuius personae, cuius excellentia cognoscatur et aestimative approbetur, illa gloria nuper descripta sive obiectiva sive for­ malis dicitur gloria Dei extrinseca; dum intrinseca est: sive obiectiva (fundamentalis et sic materialis) seu perfectio Dei in se ipsa, sive formalis seu cognitio Dei aestimativa propriae ex­ cellentiae. Hic agitur directe de gloria extrinseca. 173. Finis operis seu mundi: respicitur etiam ultimus et quidem sive qui sive quo sive cui. Bonitas divina seu, ut nuper, ipsa increata perfectio Dei. Ut participanda seu quatenus accipi potest a creatura per similitudinem in perfectionibus sive staticis sive dyna­ micis. Ut glorificanda, seu prout, dum participatur, manifesta­ tur sive obiective sive formaliter. 174. Ergo ipsa bonitas increata ut communicanda et glo­ rificanda est Dei creantis finis qui. Hic vero solum per boni­ tatem divinam communicatam et glorificatam potest quasi obti­ neri; quae actualis et communicatio et extrinseca glorificatio est aliquid creatum, ergo Deo extrinsecum, et ideo nequit esse Dei creantis finis qui seu cuius sibi adquirendi desiderio Deus ad creandum moveatur (De pot. q.3 a. 15 ad 14), sed est finis quo, seu quasi adeptio finis qui, quam ergo Deus vere intendit 9. Illa communicatione et glorificatione bonitatis divinae quasi 6 Cf. Stufler, 661 not.3. 7 S.Thomas, agens de creationis fine, effert maxime bonitatem Dei ut communicandam ; at etiam memorat gloriam Dei: cf. Dalmau, 524-526. s Cf. S.Augustinus, Cont. Maxim, art.2,13,2: ML 42,770; In Ιο 105,3: ML 35J9O5· 9 Cf. Suârez, Degrat., l.c., n,us, L.l C.2. FINIS ULTIMOS MUNDI. TII.6 N.171-176 515 satisfit voluntati Dei, qui proin est finis cui, non vero ullius utilitatis subiectum, quod est sola creatura (2 d.r q.2 a.i). Pariter ipsa bonitas increata ut participanda et ut glori­ ficanda per similitudinem, est ultimus finis qui omnis creatu­ rae 10. Hic finis quasi obtinetur per bonitatem Dei participa­ tam et glorificatam, quae actualis et participatio et glorificatio est finis quo seu quasi adeptio finis qui. Deus solus est finis cui, sed sola creatura est subiectum utilitatis. Ergo omnis creatura necessario vel libere tendit directe ac semper in ipsum summum bonum per assimilationem (De ver. q.22 a.2) n, nec solum decreto Dei extrinseco, sed amore in­ nato seu ex ipsa natura entis ab alio, quod solum in alio (Deo) habet suum bonum completum; ita ut illo amore innato magis Deum diligat quam se ipsam (1 q.6o a.5; 2.2 q.26 a.3) I2. 175. Ex hac expositione, creationis finis operantis et finis operis non differunt quoad rem, sed solum secundum diversos respectus (v.gr. illinc est communicatio, hinc participatio) 13, ita ut thesis nostra simpliciter enun­ tiari possit: finis ultimus creationis est bonitas Dei communicanda et glori­ ficanda. Quo posito, apparet mundus ut in quamdam finalitatis unitatem re­ dactus et per splendidam circulationem procedens a Deo ac in ipsum red­ iens (1 d.14 q.2 a.2). Deus, ob amorem suae bonitatis, seu ob gloriam suam intrinsecam, vult alia entia in illam bonitatem ac gloriam adducere, diffun­ dit bonum quod est suae bonitatis manifestatio; res illud accipientes cupiunt ipsum eius fontem adire seipsas perficientes ac magis magisque similitudi­ nem summi boni in seipsis augentes, quo perfectius bonitatem Dei osten­ dant et sic participent, quoad id fieri possit, ipsam gloriam intrinsecam obiectivam Dei. Entia vero rationalia ulterius procedunt, dum, illam bonitatem a Deo diffusam et in aliis rebus et in seipsis cognoscentes, ascendunt ad cognoscen­ dum et amandum et laudandum ipsum eius fontem, sic participantes, quoad id fieri potest, ipsam vitam qua Deus se cognoscit ac amat et sic ipsam glo­ riam intrinsecam Dei formalem. Ita creatio dici potest esse in eo quod Deus se aliis entibus extra se donet, ut omnia trahat ad se ipsum. 176. Haec expositio quiescit in distinctione finis adipiscendi et finis diffundendi; ipsa bonitas increata Dei dicitur finis qui, et reliqua logice fluunt. At qui finem respiciunt mere ut adipiscendum, non vocant finem qui ipsam increatam bonitatem, sed gloriam Dei extrinsecam, quam dicunt esse finem ultimum creationis ex parte Dei ac mundi et proin quam Deus 1“ i d.45 q.i a.2 ad 4; De ver. q.23 a.4: De pot. q.5 a.4; 3 CG 99,6. 11 Cf. E.A.Page, Assimilari Deo: NewSchol 2 (1928) 342-356: J.H.Wrigut, S.I., The order of the Universe in the Theology of St. Thomas Aquinas (Romae 1957) 46-72. 12 Cf. Suârez, De caritate 1,5; Dalmau, 521s. 13 Huic asserto, quod vidimus a S.Thoma saepius statui, non putandus est repugnare ille locus, qui aliter recte explicari possit: "Deus fecit creaturam propter bonitatem suam, considerando finem operantis, et propter utilitatem creaturae, considerando finem operis» (2 d.i q.2 a.i). Cf. Stufler, 698; Dalmau, 514. Nec putamus a nostra expositione differre substantialiter eam quam erudite proponunt Alszeghy-Flick, l.c., 363-371, cum nostra maxime respiciat bonitatem Dei communicandam ut id ex quo omnia logice fluant, et proin cum in ea quoad rem conveniant notio communicationis ac notio sive manifestationis sive glorificationis et obiectivae seu per participationem bonitatis divinae in omni creatura et formalis seu per exercitium creatae vitae divinae in actibus cultus. Sic fere et P.oe Haes, Deus omnia creavit ad gloriam suam: CollMechl 43 (1958) 139-142. 516 LF.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ut bonum suum extemum omnium praestantissimum in creando quaerat, ita tamen ut Deus hunc ob suam bonitatem communicandam condiderit, et quin illa gloria sit Deo bonum extrinsecum strictum seu ipsum aliquomodo perficiens 14. Quae opinio sic exposita et cum supponat illud bonum extemum intendi ultimo propter Deum, nihil falsi habet, sed aliquam occasionem praebet putandi, gloriam extrinsecam esse bonum ab extra Deo accedens et ipsum aliquomodo, etsi extrinsece, perficiens, cum apud homines extrinseca illa bona non censerentur vera bona, nisi essent utilia etiam ad intrinseca; ideo «melius dicitur, ait Suarez, tale bonum respectu Dei esse bonum quoddam honestum et decens Dei maiestatem»1S, non ergo bonum strictum. 177. Cum vero asserta substantialia huius nostrae ex­ plicationis ab omnibus catholicis, ut putamus, admittantur, ad iustificationem nostrae opinionis de modo loquendi et illam synthesim instituendi sufficiant ea quae dicta sunt, ut in pro­ batione theseos ea maxime respiciantur asserta omnibus ad­ mittenda: 1) Deum uno vel alio modo esse finem mundi, seu bonitatem eius esse creationis rationem propter quam; 2) ipsum vero non creasse mundum ad bonitatem suam adquirendam vel augendam, sed ad eam similitudine communican­ dam ac glorificandam; 3) mundum esse factum ad eam boni­ tatem glorificandam; 4) eum finem sive operantis sive operis esse finem ultimum. 178. Adversarii. Ex eo solent thesi obstare, quod in Deo creante finis gloriae suae esset egoisticus. E.von Hartmann: In hypothesi theismi Deus ex vanitate crearet, desiderans publicum ipsi plaudens 16. Kant, Bayle: Solus homo est finis creationis 17. Günther: Finis primarius creationis est creatura a Deo ex puro amore beatificanda; sic et sanctitas Dei salvatur et gloria Dei obtinetur, quatenus finis primarius a creatura in sua puritate ac sanctitate necessario agnoscatur. Ergo in hac opinione gloria Dei potius quam finis secundarius videtur esse primarii sequela 18; nec secus intelligeretur eius opinionis dam­ natio inferius memoranda. Hermes: Si Deus quaereret gloriam suam ut ultimum finem, esset ambitiosus; ultimus ergo finis mundi est beatificatio ho­ minis; cognita vero creatione, homini inest officium glorificandi Deum. Ergo etiam in hac opinione gloria Dei potius quam 14 Sic Lessius, Lc. c.1.3· Oe hac eius doctrina circa creationis finem, cf. U.Thiesen, S.I., O fim da criaçâo nos escritos de Leonardo Lessio, S.I. (Porto Alegre 1950). Lessium multi secuti sunt, quos memorant partim Stufler, 697. et agens etiam de aliis auctoribus Thiesen, 78-88. 15 De grat., l.c., n.13. Cf. A.Vandenberghe, De fine creationis: CollatBrug 36 (1936) 476-481. 16 Phanomenologie des sittlichen Bewustseins (Berlin 1879) 781. 17 Cf. Pinard, 2136. *8 Cf. Kleutgen, Lc., i2 n.430-432; Orbân, Lc., 161-176: Thiesen, 42-45. Cf. CL 7.86. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TII.6 N.176-180 517 finis secundarius videtur esse creationis sequela (nisi forte potius dicatur primarii medium) 19; nec secus etiam eius opi­ nionis damnatio mox memoranda intelligeretur. 179. Doctrina Ecclesiae. C. Vaticanum (D 1783): «Hic solus verus Deus bonitate sua... non ad augendam suam beatitudinem nec ad adquirendam, sed ad manifestandam per­ fectionem suam per bona, quae creaturis impertitur..., utram­ que de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem..., ac deinde humanam...» Ex actis Concilii, in his agitur de fine operantis, et verba «ad manifestandam per bona quae creaturis impertitur» aequivalent formulae «ad manifestandam et communicandam» 20. His positis, definitio continet: Deum non creare ad beatitudinem (ergo et perfectionem) adquirendam; rationem Deo creanti bonitate moto esse perfectionem suam manifestandam et communicandam, ita ut manifestatio fiat praecise per com­ municationem; implicite dicitur illa manifestatio non intendi ut mere obiectiva, sed ut formalis, cum verbum «manifestare» id per se significet (manifestare alicui et quidem ut connaturalis effectus agnitionis, admirationis, etc., obtineatur) et cum de facto creentur etiam entia rationalia, a quibus proin gloriam formalem obtinendam Deus creans nequeat non intendere. «Si quis... mundum ad Dei gloriam conditum esse negave­ rit: A.S.» (D 1805). Ex actis Concilii, in his agitur de fine operis, et gloria su­ mitur, non mere obiective, sed et formaliter, quod ceterum per se patet ex ipsa voce «gloria», qualis apud homines sumitur; at non definitur eum finem esse primarium et ultimum, etsi id in Concilio ut omnino certum haberetur 21. 180. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita, quoad ea quae diximus documentis praecedentibus con­ tineri explicite vel implicite (D 1783 1805). Theologice certa, quoad id quod ille finis sit ultimus. De fide enim statuitur Deum esse finem creationis; at Deus ut finis nequit alii fini subiacere; ergo. Imo, posset dici de fide divina et catholica, quatenus alia nequit esse mens Scripturae, prout ea de hac re sumitur praedicatione ordinaria. 19 Cf. Kleutgen, n.427-429; Thiesen, 50-56; A.Tanquerey, Hermes; DTC 4,2297, Scheffczyk, o.c., 140. Cf. CL 7.450 n.3. 20 CL 7.86.110. 21 CL 7,86.116s. Cf. Primum schema de doctrina catholica c.13 et annot.28 n.3: CL 7.514-54°· De C.Vaticani doctrina circa finem creationis, cf. Orbân, 174-186; Thiesen, 45-50.67-70; Donnelly. The Vatican Council and the End of Creation: ThSt 4 (1943) 3-33· 518 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il 181. Probatur ex sacra Scriptura. Haec ea docet, ex quibus sat pateat mundum factum esse propter Deum ut finem, non ex indigentia sed ex bonitate Dei, qui voluerit suam per­ fectionem manifestare in gloriam suam sive obiectivam sive etiam per creaturas rationales formalem. His positis, facile patet Deum esse finem ultimum, qui nequeat alii subiacere. a) Deus est finis mundi. Apoc 22,13: Ego sum alpha et omega..., principium et finis, dicit Dominus Deus... (cf. 1,8; 21,6). Rom 11,36: Aut quis prior dedit illi et retribuetur ei? Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso (seu in ipsum eis αύτόν) sunt omnia: ipsi gloria in saecula (cf. Coi 1,16). Hebr 2, 10: Decebat enim eum, propter quem (8t’ ôv) omnia et per quem omnia... 1 Cor 15,28: Cum subiecta fuerint illi omnia, tunc et ipse Filius sublectus erit ei qui subiecit sibi omnia, ut sit Deus omnia in omnibus. Sic de homine. 1 Cor 8,6: Unus Deus, Pater, ex quo omnia, et nos in illum (eis αύτόν) 22. bj Non vero creavit ut aliqua re indigens, nam in genere dicuntur creaturae Deo utiles non esse. lob 22,3: Quid prodest Deo, si iustus fueris? Aut quid ei confers, si immaculata fuerit via tua? Is 15,2: Dixi Domino: Deus meus es tu, quoniam bo­ norum meorum non eges. Is 1,11: Quo mihi multitudinem vic­ timarum vestrarum, dicit Dominus. Plenus sum. Lc 17,10: Cum feceritis omnia quae praecepta sunt vobis, dicite: servi inutiles sumus. Act 17,24s: Deus..., caeli et terrae cum sit Dominus, non in manufactis templis habitat, nec manibus humanis colitur indigens aliquo, cum ipse det omnibus vitam, et inspirationem et omnia. 182. c) Sed creat potius quia vult dare. Nam rebus dat et conservat esse, non ut indigens, sed quia vult, et ex earum amore. Act 17,24s (ut nuper). Sap 11,23-27: Quoniam tamquam momentum staterae, sic est ante te orbis terrarum, et tamquam gutta roris antelucani... Sed misereris omnium, quia omnia potes... Diligis enim omnia quae sunt et nihil odisti eorum quae fecisti; nec enim odiens aliquid constituisti aut fecisti. Quo­ modo autem posset aliquid permanere, nisi tu voluisses? aut quod a te vocatum non esset conservaretur? d) De facto creaturae ostendunt perfectionem Dei. Ps 18, 2: Caeli enarrant gloriam Dei et opera manuum eius annuntiat 22 F.M.Sagnard, O.P., A propos de r Cor. 8,6: EphThLov 26 (1950) 54-58· Locus Prov 16,4 (Universa propter semetipsum operatus est Dominus} qui solet pro hac re adduci, facile potest, punctuatione masoretica mutata, sic verti, qui Deum ut ultimum omnium finem clarissime tradat; at cum ea acceptio alteri sticho (impium quoque ad diem malum) non congruat, aptius vertitur locus: omnia condidit Deus ad intentionem suam (ad finem seu scopum quem ipse voluit). Cf. Knabenbauer, Commentarius in Proverbia (Parisiis 1910) 114s; Kleutgen, n.447-450. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. ΤΠ.6 N.181-184 519 firmamentum. Ps 88,6: Confitebuntur caeli mirabilia tua, Do­ mine 23. Ps 103,24: Quam magnificata sunt opera tua, Domi­ ne! Omnia in sapientia fecisti; impleta est terra possessione tua 24. 183. e) Hinc omnes res sive rationales sive irrationales iubentur laudare Deum et ipsi benedicere. Ps 102,20-22: Be­ nedicite Domino, omnes angeli eius... Benedicite Domino, omnes virtutes eius... Benedicite Domino, omnia opera eius, in omni loco dominationis eius. Ps 148: Laudate Dominum de caelis... Laudate eum, omnes angeli eius... Laudate eum sol et luna... Ps 150: Laudate Dominum in sanctis eius; laudate eum in firma­ mento virtutis eius... (cf. Ps 103.135.149) 24*. Dan 3,57-87: Benedicite, omnia opera Domini, Domino; lau­ date et superexaltate eum in saecula. Benedicite, angeli Domini, Domino... Benedicite, caeli, Domino... Benedicite, aquae omnes quae super caelos sunt, Domino... Benedicat terra Dominum... Benedicite, montes et colles, Domino... Benedicite sacerdotes Do­ mini, Domino... Benedicite, servi Domini, Domino... 184. f) Res ita perfectiones Dei ostendunt, ut homines eas cognoscere queant et ex iis ad ipsum cognoscendum ac glorificandum ascendere debeant. Sap 13,1-9: Vani autem sunt omnes homines in quibus non subest scientia Dei, et de his quae videntur bona, non potuerunt intelligere eum qui est, neque ope­ ribus attendentes agnoverunt quis esset artifex, sed aut ignem aut spiritum..., deos putaverunt. Quorum si specie delectati, deos putaverunt, sciant quanto his dominator eorum speciosior est; speciei enim generator haec omnia constituit. Aut si virtutem et opera eorum mirati sunt, intelligant ab illis quoniam qui haec fecit fortior est illis; a magnitudine enim speciei et creaturae cognoscibiliter poterit creator horum videri... Eccli 17,7s: Posuit oculum suum super corda illorum os­ tendere illis magnalia operum suorum; ut nomen sanctificationis collaudent, et gloriari in mirabilibus illius, ut magnalia enar­ rent operum eius. Rom 1,18-21: Revelatur enim ira Dei... super omnem impietatem... hominum eorum qui veritatem Dei in iniustitia detinent; quia quod notum est Dei, manifestum est in illis: Deus enim illis manifestavit. Invisibilia enim ipsius, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur; sempi­ terna quoque eius virtus et divinitas: ita ut sint inexcusabiles, 23 «Caeli mirabilia tua celebrant, Domine»: Liber psalmorum (Romae 1945) 177. In con­ creto de astris Deo servientibus (Gen 1,15s), ipsius gloriam canentibus, cf. A.Darrientort, Astres: VocThBibl (1962) 67-70. 24 «Quam multa sunt opera tua, Domine! Omnia cum sapientia fecisti»: Ibid., 211. 24· Ps 102,21 '. Benedicite Domino, omnes exercitus cius .. Benedicite Domino, omnia opera eius, in omnibus locis potestatis eius. Ps 148: Laudate Dominum in sanctuario eius; laudate eum in augusto firmamento eius: Ibid. 238.311. Cf. Scheffczyk, o.c., 8s. 520 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II quia, cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt aut gratias egerunt... 185. g) Immo Deus hominem fecit in gloriam suam. Deut 26,18s: Dominus elegit te hodie, ut sis ei populus peculia­ ris..., et faciat te excelsiorem cunctis gentibus quas creavit, in laudem, et nomen, et gloriam suam. Is 43,7: Et omnem qui invocat nomen meum in gloriam meam creavi eum, formavi eum, et feci eum. h) Hinc ea una cura homini esse debet, ut amet Deum et ipsum glorificet. Deut 10,12s: Et nunc, Israel, quid Dominus Deus tuus petit a te, nisi ut timeas Dominum... et ambules in viis eius, et diligas eum, ac servias Domino Deo tuo in toto corde tuo et in tota anima tua, custodiasque mandata Domini, et caere­ monias eius, quas ego hodie praecipio tibi, ut bene sit tibi? 1 Cor 10, 31: Sive ergo manducatis sive bibitis sive aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite. i) Deus eam gloriam sibi soli vindicat. Is 48,9-11: Propter nomen meum longe faciam furorem meum, et laude mea infrenabo eum, ne intereas... Propter me, propter me faciam, ut non blas­ phemer; et gloriam meam alteri non dabo. 186. Probatur ex traditione. SS.Patres pariter eos sen­ sus exprimunt, qui supponant Deum fecisse mundum non ut indigentem aliqua re, sed ut bonitatem suam communicaret, ita ut creaturae perfectiones Dei ostendant, ex quibus ipsum homo laudet, qui solum in Deum factus sit. a) Deus fecit omnia propter nomen suum. Didache (R 7): «Tu, Domine omnipotens, creasti omnia propter nomen tuum, et cibos potumque dedisti hominibus ad fruendum, ut tibi gratias agant... Ante omnia gratias tibi agimus, quod potens es; gloria tibi in saecula». b) In specie Deus, qui nulla re indiget, creavit hominem propter se ipsum et ob perfectionem in suis operibus relucentem. Athenagoras (R 168): «Deus autem nec frustra hominem fecit... nec ad proprium suum usum, nulla enim re indiget; qui autem nulla omnino re indiget, sua ei opera nihil ad pro­ prium usum attulerint. Sed nec ob aliquam rerum a se crea­ tarum hominem condidit... Liquet Deum, si prima et latius patens consideretur ratio, propter se ipsum et elucentem in omnibus ipsius operibus bonitatem et sapientiam adductum fuisse, ut hominem conderet...» 187. c) Deus non creavit mundum in suum commodum, sed ob suam bonitatem. S.Augustinus (R 1751): «In eo vero L.I C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TH.6 N.184189 521 quod dicitur: Vidit Deus quia bonum est, satis significatur Deum... nulla suae cuiusquam utilitatis indigentia, sed sola bonitate fecisse quod factum est, id est, quia bonum est». «Satis est christianos rerum creandarum causam... nonnisi bo­ nitatem credere creatoris»25. Ps. Areopagita (R 2282): «Ipse qui est omnium causa, propter excellentiam bonitatis omnia amat, omnia facit, omnia perficit, omnia convertit ad se; est divinus amor bonus boni propter bonum». Id in specie dicitur de rationali creatura. Origenes (R 462): Deus «cum in principio crearet ea, quae creare voluit, id est, rationabiles creaturas, nullam habuit aliam creandi causam nisi se ipsum, id est bonitatem suam». 188. d) Fecit vero Deus res ob suam bonitatem ut com­ municandam. S.Ioannes Damascenus (R 2349): «Quoniam igi­ tur bonus omnique bonitate praestantior Deus non satis ha­ buit sua ipsius contemplatione frui, sed pro nimia bonitate sua quaedam esse voluit, quae ipsius afficerentur beneficiis eiusque bonitatis participes forent: eam ob causam ex non esse ad esse producit... universa, tam invisibilia quam visibilia». S.Gregorius Nazianzenus (R 1005): «Quoniam bonitati nequaquam satis erat sua ipsius solum contemplatione moveri, sed bonum diffundi ac propagari oportebat (id enim summae bonitatis erat) primum angelicas et caelestes virtutes cogitavit». 189. e) Mundus ostendit perfectionem Dei. Tertullia­ (R 275): «Quod colimus, Deus unus est; qui totam mo­ lem istam cum omni instrumento elementorum, corporum, spi­ rituum, verbo quo iussit, ratione qua disposuit, virtute qua potuit, de nihilo expressit, in ornamentum maiestatis suae...» S.Gregorius Naz. vocat mundum: «Magnum et admira­ bilem maiestatis suae (Dei) praeconem» 26. f) Mundus sua perfectione invitat ad Deum glorificandum, immo factus est ut perfectio Dei cognoscatur. S.Gregorius Nyssenus: «Tu (homo) es vas a Deo fictum..., lauda effectorem tuum; nec enim aliam ob causam factus es, nisi ut ad Dei gloriam celebrandam esset instrumentum accommodatum. Ac divinae quidem gloriae celebrandae materiam tibi, tamquam liber scriptus, suggerit orbis hic universus. Tibi enim mente praedito ad veritatis cognitionem nuntiat ex se secretam et invisibilem magnificentiam Dei» 27. nus 25 Enchir. 9: ML 40,235s. Cf. De Roux, l.c., 16-36. 26 Orat. 44,3: MG 36,609. 27 In verba: Faciamus hominem orat.2: MG 44,282. 522 l.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il S.Theophilus Antioch. (R 171): «Atque omnia Deus fe­ cit, cum antea non essent, ut ex operibus cognoscatur et intelligatur eius maiestas». 190. g) homo factus est, ut sit qui omnium factorem agnoscat, colat, ipsi in aeternum serviat. Lactantius (R 643): «Nunc totam rationem brevi circumscriptione signemus. Ideo mundus factus est, ut nascamur; ideo nascimur, ut agnosca­ mus factorem mundi ac nostri Deum; ideo agnoscimus, ut colamus; ideo colimus, ut immortalitatem pro laborum mercede capiamus..., ideo praemio immortalitatis afficimur, ut... summo Patri ac Domino in perpetuum serviamus et simus aeternum Deo regnum». h) Ita omnes res laudant Deum cum homo ob eas Deum lau­ dat. S.Augustinus: «Omnium pulchritudo quodam modo vox eorum est, confitentium Deum. Clamat caelum caelo: Tu me fecisti, non ego. Clamat terra: Tu me condidisti, non ego. Quo­ modo clamant ista? Quando considerantur et hoc invenitur, ex tua consideratione clamant, ex voce tua clamant... Cum vides haec et gaudes et attolleris in artificem et invisibilia eius per ea quae facta sunt, intellecta contueris, confessio eius in terra et in caelo» 28. i) In ea glorificatione Deus non proprium, sed laudatorum commodum quaerit. S.Hieronymus: «Non quod Deus laude ali­ cuius indigeat, sed quo laus Dei laudatoribus prosit, et dum per singula opera maiestatem ipsius magnitudinemque cognos­ cunt, ad laudandum eum miraculo stuporis erumpant» 29. 191. Ratio theologica. Haec, suppositis et rationabili agendi modo Dei, et perfectione ipsius infinita ac ab omnibus independente, et facto creationis entium etiam rationalium, his assertis clauditur. a) Deus, utpote agens rationabiliter, creat ob aliquem finem ultimum (In 2 d.i q.2 a.i; 1 q.44 a.4). At motor volun­ tatis divinae nequit esse nisi Dei bonitas (1 q.19 a.i ad 3; 1 CG 87; i d.45 q.i a.i ad 3), cum secus a re finita penderet in agen­ do. Ergo finis Dei operantis nequit esse nisi divina bonitas (2 d.i q.2 a.i); non vero ut adquirenda vel augenda, cum secus Deus sibi non sufficeret ac proin non esset infinitae perfectionis, sed ut communicanda, quoad id fieri potest, seu per similitudinem, et cum communicare sit idem quoad rem ac manifestare, ut manifestanda et eo ipso ut glorificanda sive obiective sive for­ maliter, cum Deus nequeat non velle ut entia rationalia quibus 28 In ps. 148 n.15: ML 37,1946. 29 In Eph 1,14: ML 26,488. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TH.6 N.189-193 523 ea manifestatur, eam, utpote summam, non glorificent (i q.19 a.2; q.44 a.4). b) Consecuenter mundi finis qui, cum agatur de prima causa primum aliquod in ordine ad certum finem constituente, nequit concipi esse nisi ille propter quem Deus mundum creat, seu bonitas divina ut participanda per similitudinem et sic ut manifestanda et consequenter ut glorificanda sive obiective sive etiam per entia rationalia formaliter. c) Ille creationis finis est necessario ultimus, cum Deus ut finis nequeat alii fini subici. 192. Obiectiones. 1. Qui agit propter bonum ut finem, eget eo bono. At Deus nulla re eget. Ergo non creat propter finem. Dist. mai. Eget bono agens ob illud adipiscendum, conc. mai.; ob illud communicandum, nego mai. Hinc ulterius patet Deum propter se agentem non moveri egoismo. Huius enim est apud homines vel ut sibi avare reservet bona propria, quibus alii egent, vel ut bonum alienum sibi vindicet; at Deus bonum suum aliis dat, quin aliquid boni ea donatione sibi adquirat, dum nos semper ac aliquid damus, ditiores aliquo modo fimus, et ideo difficile concipimus ens unice ad communicandum dans, qualis est Deus «solus maxime liberalis» (1 q.44 a.4 ad 1; 3 CG 18) 30. 2. Volitio divina, utpote identificata cum esse divino, nequit pendere a fine. Ergo creans non agit propter finem. Dist. antec. Volitio divina nequit pendere a fine ut causa finali, conc. antec.; ut ratione finali, subdist. : quae sit extra Deum, conc.; quae sit intra Deum, nego. Volitio divina solum a bonitate divina pendet, et quidem improprie seu solum quatenus haec est ratio propter quam Deus aliquid velit, cum in Deo actu simplicissimo ac purissimo non sit locus ut unum ab alio proprie pendeat. 193. 3. Ratio bonitatis divinae, si quando Deum movet, necessario movet, cum ea quae sunt intra Deum sint necessaria. Ergo si Deus creat ob bonitatem divinam, necessario creat. Dist. antec. Bonitas necessario Deum movet ad ea quae sunt intra Deum, conc. antec.; ad ea quae sunt ad extra, nego antec. Deus, utpote infinitus, nequit creare nisi ad bonum suum communican­ dum, non ad id adquirendum; ergo, etsi ob illud bonum creet mundum, non necessario hunc creat. 4. Si Deus agit ob suam bonitatem communicandam, etiam concurrens ad opera mala creaturae dicendus est agere ad eam bonitatem communican­ dam. At id est absurdum. Ergo et illud. Dist. mai. Deus agit ob suam bonitatem communicandam concurrens ad mala creaturae opera, quatenus haec sunt entia physica, conc. mai.; qua­ tenus sunt moraliter mala, subdist. : ita ut ea opera mere permittat, conc.; ita ut ea intendat, nego. Deus, cum libertatem creaturae servare velit, concurrit etiam ad eius opera mala, quin vero haec vel determinet vel intendat, sed mere permittat, et quidem ut ipsius bonitas manifestetur 30*. 30 Cf. Van Hove, o.c., p.51; J.Loncke, Deus in creando nec egoismi nec ambitionis est arguendus: CollatBrug 42 (1946) 460s; De Haes, Deus in creando nec egoismi nec ambitionis est arguendus: CollMechl 43 (1958) 258-261. 30# I.R.Loinaz, S.I., Praelectiones e theologia naturali (Taurini 1929) n.s6os. 1167-1184; Beraza, n.221,3. 524 I.F.SACÜËS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 194. 5. Agens propter se, seu ob gloriam suam, est ambitiosus. At Deus, ex thesi, ita ageret. Ergo esset ambitiosus. Dist. mai. Est ambitiosus agens ob gloriam suam inordinate, conc. mai.; ordinate, nego mai. Quaerere gloriam suam iuxta dictamen rationis non est malum, sed solum si ea quaeritur non ob finem ultimum vel modo qui in finem ulti­ mum referri nequeat v.gr. ob motivum insufficiens, vel gradu motivum su­ perante, vel amore gloriae non verae (cf. 2.2 q.132 a.i; De malo q.9 a.i). At haec non valent de Deo. Iam vero gloria extrinseca est bonum relative divinum, utpote eius perfectioni conveniens, dignissimum ipso Deo, qui illud vult ut sibi debitum iuxta rectum ordinem; non vero quasi ipse eo bono quadantenus perficiatur, ita ergo ut gloria extrinseca sit tantum signum perfectionis divinae, quod necessario debet dari, iuxta rectum ordinem, posita creatura rationali, ad quod huic uni sit utile (2.2 q.132 a.i ad 1; cf. 1.2 q.i 14 a.i ad 2) 31. Nam, si Deus creat, nequit non velle gloriam suam obiectivam. Si entia rationalia creat, nequit non velle ut summam veritatem ac summum bonum agnoscant et ament. Item rectus ordo exigit ut Creatori ac ut summo bono subiciatur omnis creatura omni modo sublectionis possibili seu et cognitione et amore et laude, quin Deus ullam creaturam ab illa subiectione dispensare queat. Ergo, posita creatura rationali, gloria Dei est necessaria et ipsi debita, quam Deus nequit non velle; sed non creat mundum propter eam, nisi quatenus ea cedit in bonum creaturae. «Unde patet quod Deus suam glo­ riam non quaerit propter se, sed propter nos» (2.2 q.132 a.i ad 1). 195. 6. Si Deus creat ptopter suam gloriam, non vere amat creatu­ ras. At id est absurdum dictu (utpote contra fontes, rationem, experien­ tiam). Ergo Deus non creat propter suam gloriam. Dist. mai. Deus non amat creaturas ratione bonitatis earum sumptae absolute seu exclusive, conc. mai.; relative, seu per respectum ad bonitatem divinam, quatenus hanc manifestant, nego mai. Deus creaturas vere amat, ita ut, eas creans, solum iis bonum vere velit et faciat, at taritum propter bonitatem suam ac proin propter bonitatem earum solum prout a divina pendentem; hac ablata, illae iam non exsistunt nec proin iam sunt amabiles Deo, amabiles, qui ceterum, eas in ista hypothesi amans, a re finita qua tali in eo amore penderet. Unde amor Dei terminatur in creaturam, sed hac non determinatur (1 q.19 a.i ad 3; a.2 ad 3). Etiam cum Deus videtur alia ob alia velle v.c. gratiam nobis ob merita Christi, vult ordinem rerum, seu hoc esse propter hoc; sed non vult hoc propter hoc, seu una res creata non est Deo ratio volendi aliam v.gr., volitio dandi nobis gratiam non est Deo ratio volendi merita Christi; utrumque vult ob suam bonitatem (1 q.19 a.5; 1 CG 87). Ripalda vero statuit Deum posse creaturas amare propter bonitatem divinam solam vel propter eam simul ac propter creatam; sed id postremum a theologis reicitur 31 32. 196. Inst. Sed Deus amat creaturam ut medium ad finem qui seu ob suam bonitatem (1 q.19 a.2 ad 2). Ergo ille amor tandem reducitur in amo­ rem sui, quin ergo maneat in creatura. Dist. antec. Deus ob suam bonitatem amat creaturam ut medium in quo, seu ut finem quo, conc. antec.; ut medium per quod, nego antec. 31 Cf. Dalmau, 530; L.Kerkhofs. Numquid in Creatore habeatur ambitio?: RevEcc! Liège (1019-1920) 397-401. C.Coioniense (a.1826): CL 5,291s. 32 Ripalda, De caritate d.31 s.i-4. Cf. Palmieri, th.i2 n.4. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TH.6 n.194-197 525 Agens ob finem assequendum, ac proin ex desiderio finis, adhibet medium per quod, seu quod de facto vere non amat, sed finem; et agens ob finem communicandum, quem proin ipsa finis donatione quasi assequitur, vult hanc ipsam donationem, quae consistit praecise in ipsa positione creaturae, ut huius bonum. Ergo sic Deus vult creaturam ut medium in quo, seu potius ut finem quo finis qui quasi obtinetur. Sane Deus non ex gloriae desiderio creat (sic creatura esset medium per quod), cum non voluerit creaturas quia vult gloriam; sed hanc voluit, quia vult suam bonitatem ut glorificandam in creaturis, ita tamen ut in hypothesi creationis suam gloriam bono crea­ turae praeferre debeat. Ideo, cum glorificatio Dei formaliter ac magis immediate Deum respiciat ut terminum, utilitas vero creaturam, recta ratio exigit ut illa sit prior hac in intentione Dei creantis. Quod stat; nam formulae bonitas ut communicanda (ac eius communicatio actualis) et bonitas ut glorificanda (ac eius glorificatio actualis), etsi realiter sunt una, cum gloria obiectiva obtinea­ tur per communicationem in genere et formalis per communicationem in specie quoad intellectum ac voluntatem, differunt tamen formaliter, cum prima connotet potius bonum dari creaturae, et altera hoc bonum ad Deum referri. Idem valet, ut patet, de fine creaturae; quae ergo, dum in Deum ten­ dit, prius ratione gloriam Dei quam propripm commodum implicite quaerit. Hinc qui recte suam beatitudinem appetit et ob eam agit, eo ipso exercite vult debito ordine gloriam Dei, etsi perfectius ageret, si hanc signate ac directe quasi per se ipsam in omnibus intenderet. Quae stant; nam ens ra­ tionale habet ut finem ultimum beatitudinem post mortem perfecte et in hac vita imperfecte assequendam; quae praecise consistit in actibus qui­ bus glorificatio Dei obtinetur, a qua ergo non realiter, attamen formaliter differt; ideo rectus ordo exigit ut glorificatio Dei felicitati creaturae aestimative praeferatur et haec appetatur propter illam, seu potius ut Dei glo­ rificatio 33. 197. Inst. Sed, ex dictis, Deus non amat creaturam propter se ipsam. Ergo eam non amat amore benevolentiae; quod est absurdum. Dist. cons. Deus non amat creaturam ut subiectum cui utilitatis, nego cons.; non ultimatim propter ipsam, subdist. : quin excludat amorem bene­ volentiae, conc.; secus, nego. Dum amor concupiscentiae fertur in amatum ut bonum amantis, ac proin in commodum huius, quem sane perficit, amor amicitiae (ac proin benevolentiae) pure humanus tendit in amicum propter ipsum. At amor caritatis humanus, seu ille quo amans non intendit proprium commodum, sed bonum amati, non praecise ex bonitate huius qua tali, sed ex summa bonitate, seu ratione Dei propter se dilecti, nequit non esse verus amor benevolentiae. Hic amor, ut patet ex dictis, amorem amicitiae pure huma­ num longe superat, nec mere entitative (cum sit entitas supernaturalis), sed et formaliter, seu ratione ipsius motivi. Ergo datur amor benevolentiae apud homines supremus, ut patet, in personam, quae non propter se, sed propter alium seu propter Deum amatur. Quo tamen amore, etiam ipse amans aliquomodo perficitur. Iam vero, Deus omnino libere, et quin ipse ullo modo inde perficiatur, creaturae vere vult ac facit bonum et quidem ob motivum summae bonita­ tis, quamlibet aliam bonitatem creatam eminenter continentis. Hic sane amor quemlibet amorem benevolentiae humanum longissime superat 34. 33 Cf. C.Vaticanum: CL 7,116s; C.Coloniense: CL 5.291s; Lessius, 14,3 n.57; Dal­ 529; J.Huby, S.T., Salut personnel et gloire de Dieu: Et 204 (1930) 513-528. 34 Cf. Palmieri, n.5. mau, 526 1.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Nec dicatur Deus videri benevolentior in creaturam, si dicatur potius bonum huius in creando intendere quam gloriam suam. Nam imprimis, cum gloria sit verum bonum pro homine seu hunc perficiens, hic censetur esse benevolentior, si ob amorem alicuius istud recuset; sed Deus nihil sibi vere bonum recusaret; ergo sic non necessario maiorem benevolentiam osten­ deret; contra, cum gloria Dei sit bonum perficiens unum hominem, Deus eam recusans hunc vero bono privaret et sic in hunc minus benevolus esset. Item, creatura rationabiliter agens non recusat aliquod bonum nisi ob aliud maius; ergo pariter Deus, non habens bonum maius se, rationabiliter non ageret, si bonum suum bono creaturae postponeret; immo sic etiam suam independentiam essentialem abiceret, quod esset ens a se destruere 34 *. 198. Corollarium 1. De gloria Dei extrinseca de facio obtinenda per creationem. Deus (inspectus ut creator, non ut providens) intendit gloriam suam pro ratione entium quae creat. Ergo vult conditionate gloriam formalem et, quatenus ea pendet a creatura libera, etiam obiectivam; absolute vero hanc, quatenus ea non pendet ab illa creatura. Ergo obtineri debet. Ceterum non constat Deum, sola obiectiva suae bonitatis manifestatione contentum, non potuisse mundum sine entibus rationalibus condere, etsi horum creatio ut summe conveniens appareat 35; immo ista creatione po­ sita, illa entia, utpote libera, absolute possent gloriam formalem Deo dene­ gare, nec solum in alia vita (quin proin ullum fuisset salvum) 36, sed et in hac. De facto in hoc mundo non omnia entia rationalia Deo tribuerunt, vel tribuunt, saltem tantam gloriam formalem, quantam ipsi praestare de­ berent; at ea ipsum saltem obiective glorificant, quatenus appetitu innato ipsum, etiam in inferno, semper ut summum bonum appetunt (De ver. q.22 a.2 ad 3), et quatenus in iis elucet perfectio Dei v.gr. longanimitas tolerans ac simul bonitas benefaciens, misericordia parcens, sanctitas corrigens, iustitia puniens. Ceterum Deus in nulla hypothesi aliquid boni amittit. At providentiae Dei esset ut, entibus rationalibus creatis, saltem aliqua eorum gloriam formalem, etiam in alia vita (praevia ergo saltem aliquorum salvatione) Deo praestarent. De facto in hoc ordine saltem aliquando ab omnibus creaturis rationalibus, certo a plurimis in hac vita, et saltem a multis (cum multi salventur) etiam in alia vita, Deus formaliter glorificatur. 199. Corollarium 2. De perfectione morali hominis ex ultimo fine. Si finis ultimus hominis est ut omnibus suis actibus in Deum participandum, et obiective ac formaliter glorificandum tendat, patet perfectionem mora­ lem eius esse in eo quod moraliter et, hoc semper salvo, intel lectualiter ac physice se perficiat, ut Deum plenius manifestet; maxime vero in eo quod omnibus suis actibus deliberatis Deum amet ac ipsi serviat, ita ut quo dili­ gentius ac intensius id praestet, eo magis in perfectione morali crescat; quod ceterum fieri potest omnibus actibus corporis et animae homini qua enti rationali convenientibus. A pari, quo diligentius homo suae perfectioni morali augendae incumbit, eo rectius ac celerius ad ultimum suum finem Dei glorificandi tendit. 34 · Dc creatione ut mysterio quodam amoris cf. R.Guelluy, La portée rei igieuse du dog­ me de la création: NouvRcvTh 75 (1953) 803-814: S.Cuesta, S.I., La concepc ion agustiniana dei mundo a través del amor: AugMag i (1954) 352-35433 Cf. Dalmau, 527s. Alii, ut Urrâburu (Cosmologia p.339), putant ens rationale esse necessarium mundi complementum. Beraza (n.240s) id negat. Pius XII, Alloc, ad astron. (AAS 49 (1957) 354): «L’immensité du cosmos, sa splendeur, son organisation, que seraientelles sans l'intelligence, qui s’y découvre en la contemplant et qui y voit comme un reflet d'elle-même? Ce que l’homme lit dans les étoiles, n'est-ce pas le symbole de sa propre grandeur, mais un symbole qui l’invite à monter plus haut, à chercher ailleurs le sens de son existence?» 34 Huarte (n.69) vero asserit non esse Deo dignam, et ideo esse simpliciter impossibi­ lem, ordinis creationem in quo omnia entia libera, libere agentia, essent inferno damnanda. I..1 C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TH.6 N.197-201 527 Inde etiam constat de intima connexione inter perfectionem moralem hominis et zelum apostolicum, qui ultimatim non est nisi zelus promovendi amplius gloriam Dei. E contra, si homo fini suo Dei glorificandi se non tradat, non modo se privat perfectione spirituali, sed nec verum ac plenum «humanismum» quaerit, cum fini primario suae naturae non indulgeat. Immo ille agit con­ tra hanc, si contra suum finem ultimum procedat. A pari, cum vera felicitas hominis perfectioni eius morali respondeat, eam sive individualem sive socialem inveniet homo in hac vita (imperfecte) et in altera (perfecte) pro mensura qua in finem suum ultimum tendat; quod nisi faciat, cruciatu animi etiam in hac vita afficietur, ita ut potius in creatu­ ris non felicitatem, sed dolorem ac servitutem sive individualem sive so­ cialem reperiat. 200. Corollarium 3. De studio gloriae Dei procurandae. Ex dictis etiam patet, regulam illam «ad maiorem Dei gloriam» non esse mere ad libitum statuendam, sed ipsi naturae humanae insitam a Deo esse, ita ergo ut omnis homo eam sequi oporteret, quin ullus aliquid dignum se, ut homine, facere queat, nisi in gloriam Dei. Immo, etiam in hoc id valet, quod bonum Dei bono creaturae dignitate praeeat, ita ergo ut perfectius sit (theorice loquendo) glorificare Deum ob ipsam glorificationem quam ob ipsam moralem perfectionem creaturae inde advenientem. Quo posito, optime Lessius: «Unde etiam homo non potest sibi excellentius bonum proponere in operando, quam gloriam Dei; nec melius actiones suas peragere, quam referendo illas ad gloriam Dei, ad quam etiam beati omnia sua referunt» 37. Sed Deus eo magis glorificatur formaliter a creatura, quo haec ipsum perfectius cognoscit et laudat; id vero habetur in glorificatione formali post mortem, cum creatura perfectius Deum cognoscit et laudat, ita tamen ut ea glorificatio sit definitiva intensive, sed indefinita extensive. Iam vero illa intensive est maior, quo maior a creatura in terris fuerit oblata Deo glori­ ficatio, cum haec sit quasi praeparatio (imo inchoatio) ad illam. Quo stante, unum idemque «ideale» gloriae Dei potest alterutro splendido aspectu ani­ mum hominis movere, quatenus hic velit ita vivere: aut ut in terris quam maxime Deum glorificet, aut ut diligenter nunc se praeparet per merita ad maximam gloriam Deo in sua propria beatitudine caeli tribuendam. Hi duo aspectus realiter identificantur, at cum formaliter differant inter se, forte unus alios alter alios vehementius movet 38. Si ulterius notetur, eum hominis finem et actualem in eum progressum esse maximum Dei donum in homines, patebit formulam «ad maiorem Dei gloriam» indicare etiam cooperationem creaturae liberalitati Dei se illi tra­ dentis. 201. Corollarium 4. De humano progressu artistico et scientifico respectu finis ultimi. Si nomine «progressus» significetur, et quaelibet maior cognitio perfectionum mundi ac omnium rerum in eo exsistentium, et quilibet in­ tensior usus virium iisdem inhaerentium, patet quemlibet progressum, qui mundum vel simpliciter ostendat vel reddat perfectiorem ac splendidiorem etiam in rebus minimis, facere ut bonitas Dei amplius ac intensius glori­ ficetur saltem obiective (etsi homo deneget Deo gloriam formalem) 39, ac simul novam enti rationali occasionem praebere Deum formaliter glorificandi. ” L.c., 14.3.5738 Cf. A.de Guibert, S.T., Pour la gloire de Dieu: RevAscMyst 13 (1932) 3-16. 39 Cf. G.Thils, Teologia de las realidades terrenas, trad. J.Ferrandis, Escol., 1 (Buenos Aires 1948) p.4 c.2-5; Piault, o.c., 159-185. Cf. Pius XII, Alloc. ad Pont. Scient, socios: AAS 47 (1955) 394 401; P· Bourgy, O.P., Les chrétiens face aux techniques (Bruxelles 1958). 528 I.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H Quare ille progressus in omni specie artis ac scientiae, salvo semper maiore progressu morali, foveatur oportet. 202. Scholion i. De homine fine proximo mundi materialis. Si Deus creans voluit suam bonitatem communicare aliis rebus, eo ipso hae omnes tendunt in Deum «ut ab ipso ipsummet suo modo consequantur» (3 CG 18) et sic in maximam perfectionem sibi convenientem; at cum Deus nequeat suam bonitatem rebus creatis dare nisi per similitudinem, hae tendunt ad eam accipiendam per similitudinem ac «propter hoc omnia facta sunt ut divinae bonitati assimilentur» (Comp. theol. 101) et in id tendunt ut ultimum suum finem (3 CG 19). Sed, cum Dei bonitas infinita nequeat nisi multis ac variis entibus referri (Comp. theol. 102; 3 CG 45), ideo Deus universum magna entium varietate constitutum fecit (3 CG 97), ita ergo ut in intentione Dei bonum universi bono singularum creaturarum dignitate praeeat (1 q.22 a.4; 3 CG 64,8) 40. Unde res mundi non exsistunt aliae ab aliis independenter, sed in ordine ad communem suum finem mutuo connectuntur (3 CG 22). Ergo aliae aliis uti possunt semper ac id mundum ad finem ultimum perfectius addu­ cat, numquam vero cum ille usus, si id humana voluntas impediat, ad eum finem non ordinetur vel nec ordinari possit. Hinc iure aliae creaturae, etiam superiores, possunt dici propter alias, etiam inferiores, esse factas, non quasi inferiores in superiores aliquod dominium necessario exercere debeant vel possint, sed quatenus inferior superiore in sua Dei glorificatione vel obiectiva vel etiam formali uti aliquomodo potest. Sic quilibet homo dicere potest omnia entia «quae habent participationem Dei absolutam» (in 2 d. 1 q.2 a. 3) seu finem proprium ac independentem ab aliis creaturis, ut angelos, reliquos homines, esse propter eum facta, sed quatenus ei ad finem suum ultimum utilia esse possunt. Quo pacto etiam divina v.gr. Trinitas, a fortiori Christus, et supernaturalia, ut sacramenta, gratia, seu in genere omnia exsistentia, pro homine esse dici queunt. Pulchre Petrus Lomb.: «Totum ergo bonum hominis erat, et quod factum est propter ipsum, et propter quod ipse factus est. Omnia enim... nostra sunt, scilicet superiora et aequalia et inferiora. Superiora quidem nostra sunt ad perfruendum (ut Deus, Trinitas); aequalia ad convivendum, scilicet angeli. Qui etsi nobis modo superiores sint, in futuro erunt aequales; qui et modo nostri sunt, quia ad usum nobis sunt, sicut res dominorum dicuntur esse famulorum, non dominio, sed quia ad usum eorum. Ipsique angeli in quibusdam Scripturae locis nobis servire dicuntur, dum propter nos in ministerium mittuntur... Nostra etiam sunt inferiora, quia ad ser­ viendum nobis facta» 41. Homo est velut centrum ad quem tendit et in quo invenit suam unitatem, suum sensum, universus, et simul id in quo homo suam plenitudinem in ordine ad Deum quaerit. 203. Si ergo omnia entia creata universi in ordine ad suum finem mutuo connectuntur, putanda sunt ignobiliora esse propter nobiliora, ita ut quodlibet queat iure proximus finis entis inferioris ei servientis dici. At in iis omnibus unum est ad quod omnia mundi materialis complexive sumpta, ut ad suum finem proximum referantur, homo (1 q.65 a.2) 42. Totus ergo mundus materialis (etiam quoad corpora caelestia) dicitur esse finis proximus hominis, quatenus in huius obsequium ac servitium factus 40 Cf. Stueler, 672-674; Wright, o.c., 73-106. 41 2d.i n.8s. Cf. Pinaro, 2172; É.Mersch, S.I., Le Christ, l'homme et l'univers (Paris 9162) 19-37, depingit intimam connexionem hominis cum universo. 42 Cf. 2 d.i q.2 a.3; 3 CG 22; t q.96 a.i: Beraza, n.244-250; J.Loncke, Creaturae materiales conditae sunt propter hominem: Collât Brug 43 (1947) 7-11; G.Philips, De fine secundario creationis: RevEcclLiége 25 (1933-1934) 300-305; Pinaro, 2171-2173. Cf. et Wright, 115-158. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TH.6 n.201-205 529 est, non praecise quasi homo absolutum in ea dominium exerceat, et quasi excludatur alia entia rationalia esse forte in universo, quibus huius corpora etiam destinata sint. Si vero ultimus finis mundi materialis est gloria Dei sive mere obiectiva in entibus irrationalibus sive etiam formalis in homine, patet illa huic ut fini proximo non subesse, nisi ut aptius homo tam gloriam Dei obiectivam augeat in reliquis entibus usu ac elaboratione ac multiplicatione eorum et in se naturam suam per illa perficiendo ac speciem humanam propagando, quam gloriam Dei formalem occasione illius gloriae obiectivae promoveat. Quo posito, facile patet, non solum ea quibus homo de facto utitur, sed etiam nociva et etiam ea quae in mundo viderentur esse homini inutilia, et etiam ea occulta, quae fortasse numquam in individuo cognoscentur ab ho­ mine, at quae tamen de facto ad universum pertinent, posse homini ad glo­ rificandam Dei maiestatem inservire, etsi iis materialiter forte non sit usurus. Si cognitio, etiam confusa, copiae ac varietatis rerum, etiam in terris abscon­ ditarum vel in caelis immensis pendentium, hominem iuvat ad infinitatem Dei praedicandam, id sat est ut dicantur illa omnia propter hominem esse facta. 204. Assertum nostrum in genere sumptum, seu mundum esse propter hominem et quidem ut ei ad glorificandum Deum inserviat, est de fide divina et catholica; si id sumatur de singulis rebus in mundo exsistentibus, est certa in theologia. Sacra Scriptura dicit mundum esse homini, et hunc per illum ad Deum glorificandum ascendere debere. Gen 1,14-19: Fiunt astra quae terram illuminent et tempora dividant; 26-29: Homo dicitur esse dominus animalium, plantarum, universae terrae. Cf. 9,1-3; Ps 8,7-9. Deut 4,19: Astra caeli... creavit... Deus... in ministerium cunctis genti­ bus quae sub caelo sunt. Sap 13,1-10: Vani sunt homines qui ex creaturis non cognoverunt Crea­ torem et ipsius perfectionem. Rom 1,18-23: Inexcusabiles sunt ii qui, cum ex visibilibus invisibilia Dei cognovissent, non ut Deum glorificaverunt nec ei gratias egerunt. 205. SS.Patres saepius dicunt mundum esse factum propter hominem, et hunc illo in Deum laudandum duci. S.Clemens Alex.: «Licet enim ea quae sunt in caelo non sint hominum artificia, at pro hominibus condita sunt. Ne quis ergo solem adoret, sed solis effectorem desideret; ne quis mundum reponat inter deos, sed mundi conditorem requirat»43. S.Ioannes Chrys.: «Ecce quod supra dixi, iterum declaratur: nempe Deum non solum ad nostrum usum omnia produxisse, sed et ad quamdam utili­ tatem, ut videntes copiam et multitudinem eius creaturarum, virtutem opi­ ficis obstupescamus et sciamus sapientia quadam et inenarrabili philanthro­ pia ob futuri hominis honorem omnia esse producta» 44. S.Prosper: «Caelum quippe ac terra et mare omnisque creatura quae videri atque intelligi potest, ad hanc praecipue disposita est humani generis utilitatem, ut natura rationalis de contemplatione tot specierum, de expe­ rimentis tot bonorum, de perceptione tot munerum, ad cultum et dilectio­ nem sui imbueretur auctoris...»45 43 Cohort, ad gent. 4: MG 8,163. 44 In Gen. hom.7,5: MG 53.66. 45 De vocat, gent. 2,4: ML 51,690. 530 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 206. Ratio theologica idem concludit. Finis creationis est bonitas Dei ut glorificanda sive obiective sive formaliter; praecipua vero est glorificatio formalis, quae tamen et quoad factum et quoad intensitatis gradum pendet a gloria obiectiva. At in mundo materiali unus homo est et immediate a solo Deo dependens et qui possit gloriam obiectivam sive cognoscere sive formalem Deo offerre. Sic mundus apparet ut validum musicum instrumen­ tum ad gloriam Dei praedicandam, at quod una voce hominis resonare queat; homo vero apparet ut sacerdos Deo sacrificium laudis totius mundi offerens 43 *45 ·. Ceterum, ut experientia ostendit, in mundo materiali unus homo ad libitum utitur illius rebus ad bonum tam corporis quam animi; earum per­ fectiones, seu gloriam Dei obiectivam, sive cognoscit sive auget; eas ad se ipsum magis magisque perficiendum, et sic etiam ad perfectionem huma­ nam extendendam per generationem adhibet; immo nonnisi extrinseca earum cooperatione cognitionem illius gloriae obiectivae adquirit, ut tandem per eas ad Deum formaliter glorificandum ascendat. Nec dicantur potius angeli esse finis creationis proximus, cum sint entia pure spiritualia ac proin homine superiora. Nam mundus materialis est per se independens a creaturis pure spiritualibus, ut patet ex natura rei et ex eo quod, ut nuper diximus, homo in mundo materiali apparet ut immediate a solo Deo dependens; iam vero in eo mundo ipse splendet ut ens dignitate omnibus praecellens. Item, ait S.Thomas, «sicut dicit Augustinus..., angeli non cognoscunt Deum ex visibilibus creaturis; unde creaturae visibiles non sunt factae ut Deum ostenderent angelis, sed rationali creaturae, quae est homo; unde ex hoc probatur homo esse finis creaturarum» (De pot. q.3 a.18 ad 5). Nam angeli habent cognitionem etiam extrinsece independentem a sensu (quo carent) ac proin a re materiali (1 q.55 a.2). 207. Scholion 2. De fine creationis in ordine supernaturali. Cum fontes de fine creationis loquentes nonnisi de ordine elevato agant, ea quae dicta sunt valent praecise de hoc; cum vero aspectum elevationis consulto non extulerimus, nunc de hac re in eius respectu ad finem creationis dicenda sunt pauca, quae tamen indicent excellentiam vere divinam eius finis ele­ vati. Haec valent directe de creatura rationali, quae una formaliter ad ordi­ nem supernaturalem elevata est, at ob eius connexionem cum illa, etiam de irrationali. Deus ex amore suae bonitatis inspectae secundum ea quae ipsi sunt ma­ gis propria, voluit praecise secundum haec illam communicare, quod prae­ stitit per gratiam sanctificantem ac dona ei annexa, quibus homo vere, etsi analogice, ipsius divinae naturae, secundum ea quae huic sunt magis pro­ pria, consors factus est, ac proin remote capax Deum cognoscendi modo quo Deus se ipsum cognoscit, seu per visionem intuitivam, et ipsum amandi amore illi visioni consentaneo; immo per illa dona ipse Deus substantialiter animae iusti praesens fit; sic ergo habetur valde mira bonitatis Dei communi­ catio. Ex qua tamen a fortiori vult Deus suam bonitatem manifestari obiec­ tive ac glorificari formaliter, et quidem actibus laudis qui natura ac perfec­ tione sua illi sublimi communicationi apte respondeant. Quod de facto praestat homo in hac vita per illa dona iis cognitionis ac amoris actibus, quorum unus in immensum magis glorificet Deum quam omnes actus, quos omnes creaturae illis donis carentes elicerent. Immo ea 43 · Creaturas irrationales Deum per hominem glorificare exponit bene M.Thiel, O.S.B., Anteii der vernunftlosen Geschopfe an der Gottesverherrlichunp des Menschen: DivThom (Fr) 30 (1952) 185-200. De modo se gerendi hominis in animalia, cf. M.Pflieger, Mensch und Tier: ThPraktQschr 109 (1961) 110-112; erga ea iuxta Maritain habemus quaedam officia: cf. Journet, o.c., 149-151. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. ΤΠ.6 N.206-209 531 glorificatio in terris non est nisi praeparatio ad illam definitivam quae habe­ bitur post mortem, cum ipsa creatura elevabitur ad videndum Deum facie ad faciem et ad ipsum amandum amore illi visioni consentaneo; qua eleva­ tione creatura Deum glorificabit eo fere modo quo ipse Deus se formaliter glorificat. Unde dici posset, finem Dei creantis ens rationale elevatum esse boni­ tatem suam ut communicandam et ut glorificandam fere ut ipse Deus eam glorificat; finem vero entis rationalis esse illam bonitatem ut participandam et, servata proportione, ut glorificandam, fere sicut ipse Deus eam glorificat. 208. At etiam creatura irrationalis, non formaliter, sed per quamdam derivationem participat illam elevationem, ac proin ad eumdem sublimem finem creaturae rationalis effertur. Nam si illa facta est propter hanc, et quidem ut haec illa utatur ad suum finem ultimum, immo si illa etiam ipsum cognitionis supernaturalis actum extrinsece cooperatur, iure dici potest des­ tinata esse homini ut supernaturaliter elevato, ac proin, per intimam con­ nexionem cum hoc ad eumdem finem ultimum supernaturalem, servata pro­ portione. ordinata esse. Quod ceterum exigit ipsa harmoniae lex qua Deus opera sua ad extra facit, ita ergo ut sic totus mundus ad unum eumdem su­ blimem finem supernaturalem, duce homine sacerdote, conspirare putetur. Imo iure quodam diceretur omnis creatura sensibilis quasi consecrata esse assumptione humanitatis per Filium qui venit «mundum volens adventu suo piissimo consecrare». Hinc S.Paulus maxime effert omnia esse in fidelium utilitatem data, i Cor 3,22: Omnia enim vestra sunt, sive Paulus, sive Apollo, sive Cephas, sive mundus, sive vita, sive mors, sive praesentia, sive futura: omnia enim vestra sunt : vos autem Christi : Christus autem Dei 46. Et ideo omnia eis coope­ rantur in bonum (supernaturale, ut patet). Rom 8,28: Diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, iis qui secundum propositum vocati sunt sancti. De facto, iuxta S.Paulum, mundus materialis ac homo redemptus sunt intime connexi quoad destinationem moralem, ita ut omnis creatura ob hominis peccatum a sua ordinatione quodammodo devia exspectet avide glorificationem filiorum Dei et simul suam a corruptione ac servitute libe­ rationem (Rom 8,19-22) 47. 209. Scholion 3. De Christo fine proximo totius creationis. Quod ita sumitur, ut bonitas Dei glorificanda sit ultimus finis creationis, at qui ob­ tinendus sit per Christum, per quem totus mundus gloriam Deo tribuat. Si cum scotistis, et quodammodo cum Suârez, admittatur Deum primo in creatione intendisse Incarnationem Verbi, quae eveniret etsi Adam non peccasset, nec mere post hoc peccatum absolute praevisum, ut volunt thomistae, decerneretur, facile nostrum assertum concluditur; at, etiam prae­ cisa illa quaestione, de qua nostrum non est hic agere 48, illud ut saltem moraliter certum statuitur. Nam admittitur generatim a theologis, etiam a tho46 Cf. Cornei.y, Prior epistola ad Corinthios (Parisiis 1890) 97s. 47 Cf. Huby, Saint Paul. Epttre aux Romains7 (Romae 1940) 294-301. Item aliquo modo de relatione inter mundum materialem ct christianismum cf. L.Malevez, S.I., La philosophie chrétienne du progrès: NouvRevTh 64 (1937) 377-385: M.D.Chenu, O.P., Spiritualité de la matière: VieSpir 106 (1962) 579-587; P.J.Garcîa, O.S.A., El valor religioso de la naturaleza: RevAgEsp 1 (i960) 184-188; R.Gueli.y, Viedefoiet tâches terrestres (Tournai i960); F.Scalvini, O.P., L'Incarnazione corne consecrazione dei universo: RivAscM 4 (1959) 513-530. Cf. tamen de ultimo textu P.Benoit, O.P., «Nous gémissons, attendant...» (Rom 8,23): RechScRel 39 (>951-1952) 267-280. 48 Cf. Solano: SThS 3 tr.i n.1-14; J.F.Bonneeoy, O.F.M., Raison de l'incarnation et primautédu Christ selon l'Ecritureet la Tradition (Roma 1959); R.Garrigou-Lagrange, O.P., De motivo Incarnationis. Examen recentium obiectionum contra doctrinam S.Thomae III* q.t a.3: ActPontAcRomSTh 10 (1945) 26-30. 532 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II mistis ‘*9, quatenus de facto in hoc ordine omnis creatura ad Christum pro­ xime ordinatur. Iuxta S.Paulum (Coi 1,14-16), in Filio, nostri Redemptore, qui est... primogenitus omnis creaturae..., condita sunt universa in caelis et in terra, visibilia et invisibilia..., omnia per ipsum et in ipso (i.e. in ipsum, sis αυτόν) creata sunt. Haec, quae, ut patet ex postremis verbis, connotant etiam finem universi, difficile nisi de Verbo Incarnato intelliguntur, a quo ut a suo centro omnes creaturae pendeant49 50. Item si dicitur Deus (Eph 1,10) instaurare (recapitulare, άνακεφαλαιώσασβαι) omnia in Christo, quae in caelis et quae in terra sunt, videtur dici Christus esse principium unitatis omnium ac vinculum rerum universale, quod sane supponit omnia in ipsum ut in suum finem conspirare51. Ceterum idem confirmant et alia et haec: a) Imago Christi Capitis Ecclesiae ut sui Corporis (Eph 1,22s), cum in corpore omnia et a capite pendeant et ad illud convergant, b) Tota conceptio soteriologiae christianae, ex qua nemo venit ad Patrem nisi per Christum (Io 14,6) et quidem non­ nisi, ob amorem in ipsum, mandata ipsius servando (v.15), quo sibi et Patris dilectionem conciliet et Trinitatis inhabitationem obtineat (v.23). Quoad angelos, id sine dubio ostendit eos ipsi in munere Salvatori ser­ viisse, quod in deserto inducantur ut accedentes et ei ministrantes (Mt 4,11). 210. Haec dicit S.Maximus Conf.: «Iste beatus finis (Christus vel Christi mysterium) ob quem cuncta condita sunt... In hunc finem respi­ ciens Deus, rerum naturas produxit... ob quem plane, quae facta sunt, principium essendi acceperunt. Nam propter Christum, sive Christi myste­ rium, omnia saecula et quae in ipsis saeculis sunt principium et finem ut essent in Christo nacta sunt» 52. Tandem S.Bruno: «Est ergo Christus alpha et omega, primus et novis­ simus, initium et finis; primus ante omnia, finis post omnia, a quo cuncta procedunt, ad quem cuncta redeunt; intra quem omnia, extra quem nihil; ad quem qui pervenerit, ultra non habet quo vadat»53. 211. Ratio theologica, dum statuit hominem ut supernaturaliter eleva­ tum esse finem proximum universi, eo ipso tradit omnia ordinari ad eum, qui est principium eius elevationis, et ad quem homines elevati ut suum caput et exemplar respiciunt, ut finem proximum ad quem universum tendit. Ceterum, cum Christus habeat in universo primatum excellentiae, valet etiam hic illud principium rationis naturalis: «Creaturae ignobiliores sunt propter nobiliores, sicut creaturae, quae sunt infra hominem, sunt propter hominem» (1 q.65 a.2); «Imperfectum est propter perfectius» (q.105 a.5). 212. Ita, si Christus ut finis proximus omnium creaturarum respiciatur, mira splendet unitas in universo: ex parte angelorum, omnes conver­ gunt ad Christum, cui in eius opere supernatural! serviant; ex parte homi­ nis, Christus ei est vitae supernaturalis fons, et per eum, quodammodo, in mundum materialem, in quo homo est princeps, ita ut irrationalia serviant homini, qui suam vitam supernaturalem exerceat et per eam vitam tendat 49 Cf. Salmanticenses, De Incarnatione d.2 dub.r n.26: H.M.Feret, O.P., A propos de la primauté du Christ: RevScPhTh (1938) 69-72. 50 Cf. Huby, Saint Paul. Les épitres de la captivité3 (Paris 193s) 38-44.158; Bjssen, De primatu Christi absoluto apud Coloss. 1,13-26: Ant 11 (1936) 3-26; J.M.Bover, S.I., Teologia de San Pablo (Madrid 1946) 82; Sceffczyk, o.c., 15-25. ’· Cf. Huby, 156-159· 52 Quaest. ad Thalas. 60: ML 90,622. 53 Expos, in Apoc. l.t c.i: ML 65,610. Utiliter legerentur etiam ea quae de nostro as­ serto pulcherrime scripsit L.de Leôn, O.S.A., De los nombres de Cristo (Madrid 1944): Pimpollo, 413-415. De universo et Corpore Mystico, Mersch, o,c. L.I C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TH.6 N.209-214 533 ad Christum ut ad suum caput, cui unitus, et admiscens cor suum cordi Christi, voces suas voci Christi, Deum glorificet. Sic, non solum angeli et homines, sed totus universus unum quoddam corpus mysticum cum Christo est, quod cum suo capite Deum glorificet. Ita ostenditur Deus creans ob bonitatem suam ut «summo modo» com­ municandam, «quod quidem maxime fit per hoc, quod naturam humanam sibi coniungit, ut una persona fiat, ex... Verbo, anima, carne» (3 q.i a.i) et proin ut summo modo glorificandam; creatura ergo pariter ordinata est ad illam bonitatem summo modo in Christo participandam et ad eam per Christum summo modo glorificandam. 213. Scholion 4. De Dei repraesentatione in omnibus creaturis per si­ militudinem 54. Hic nihil dicitur expresse de speciali unius et trini in creatura rationali per imaginem repraesentatione, cum de hac inferius dicendum sit, sed in genere de similitudine Dei in creaturis. Similitudo simpliciter dicta est convenientia plurium in aliqua forma; importat vero etiam differentiam, in quo differt ab aequalitate. Ea est naturalis, vel supematuralis sive inchoata sive consummata, prout fundetur vel in natura, vel in gratia vel in gloria. Hic agitur de naturali. Convenientia vero in aliqua forma esse potest: a) Secundum eamdem rationem et secundum eumdem modum v.gr. duo alba. Ea est aequalitas. b) Secundum eamdem rationem et secundum magis et minus seu non se­ cundum eumdem modum v.gr. duo sapientes, quorum unus alteri sapientia praestat, c) Secundum diversam rationem v.gr. inter effectum et causam aequivocam, seu quae illum nonnisi virtualiter-eminenter continet. Haec una potest dari inter causam quae est extra omne genus et omnes differentias specificas, quin vel in ratione generica convenire queat cum suo effectu, et hunc. Ea est similitudo analogica, de qua sola hic potest esse quaestio (1 q.4 a.3 ad 1; q.13 a.5; De pot. q.7 a.7); est ergo valde imperfecta, quae «dissi­ milis similitudo» apte vocaretur5556 , at quae, «etsi minima, quia est vere et proprie analogica», sit «vera et propria», ita tamen ut nec sit univoca (ratio enim communis quidditative est simpliciter alia et alia) nec pure aequivoca (illa enim ratio debet de Deo et de creatura praedicari). Ex quibus etiam sat patet, Deum non dicendum esse creaturae similem, nam «creatura habet quod Dei est», non vero Deus «quod creaturae est» (1 CG 29; 1 q.4 a.3 ad 4) seu «forma principaliter est in causa et secundario in causato» (1 q.42 a.i ad 3)55 214. Assertum ergo nostrum, prout iacet sine ulteriore determinatione, est theologice certum, cum sit clara conclusio ex thesibus de Deo causa mundi efficienti, exemplari, finali. Quoad causam efficientem, stat principium illud, effectum esse causae similem. «Quidquid perfectionis est in effectu oportet inveniri in causa effectiva vel secundum eamdem rationem, si sit agens univocum, vel eminentiori modo, si sit agens aequivocum» (1 q.4 a.2; q.105 a.i ad 1). Hinc vulgatum axioma: Omne agens agit sibi simile (cf. 1 CG 29) 57. Iam vero «divinum esse producit esse creaturae in similitudine sui imperfecta» (1 d.8 q.i a.2); ergo mundus, utpote totaliter proveniens a Deo causa efficienti, 54 Cf. Beraza, n.271-290; A.Rossï, C.M., Similitudo Dei in creaturis. Defensio doctrinae S.Thomae et SS.Patrum contra reccntiores quosdam eam falso insimulantes: DivThom (Pi) 5 (1928) 417-448: J.Bittremieux, Similitudo creaturae cum Deo fundamentum cognoscibilitatis Dei: DivThom (Pi) 17 (1940) 310-323; Loncke, De vestigiis ac imaginibus Dei in creaturis: CollatBrug 43 (1947) 36s. 55 Cf. C.Feckes, Dic Harmonie des Seins (Paderborn 1937) p.78. 56 Cf. Rossi, 441-445. 57 Cf. T.L.Penido, Le rôle de l’analogie en théologie dogmatique (Paris I93x)p.i32s. 534 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II est similis ipsi, quatenus secundum omnia quae habet est ens exsistens. Con­ notât ergo primam causam, ut primum ens, et eius potentiam. 215. Quoad causam exemplarem, mundus est ens verum, quatenus cum ideis divinis convenit58, quod importat similitudinem cum idea exemplari in intellectu divino seu in Deo. «In rebus creatis invenitur veritas... se­ cundum quod imitantur intellectum divinum, qui est earum mensura, sicut ars est mensura omnium artificiatorum» (De ver. q.i a.8). «Omne quod agit per intellectum, repraesentat speciem sui intellectus in re facta; sic enim agens sibi per artem facit sibi simile. Deus autem fecit creaturam ut agens per intellectum, et non per necessitatem naturae... Species igitur intellectus divini repraesentatur in creatura per ipsum facta» (2 CG 45,6). Ulterius, cum idea Dei obiective inspecta sit essentia divina, pulchritudo mundi sive interna, sive externa, repraesentat ipsam Dei pulchritudinem. Cum in Deo pulchritudo ontologica et moralis identificentur, ontologica mundi pulchritudo dicenda est moralem Dei pulchritudinem, saltem qua­ dam exigentia symbolica, etiam referre. 216. Tandem quoad causam finalem, mundus est ens bonum, quatenus est participatio summae bonitatis et proin per similitudinem. Deus, agens propter finem, «intendit solum communicare suam perfectionem, quae est eius bonitas. Et unaquaeque creatura intendit consequi suam perfectionem, quae est similitudo perfectionis et bonitatis divinae... Omnia appetunt Deum ut finem, appetendo quodcumque bonum... Quia nihil habet ratio­ nem boni et appetibilis, nisi secundum quod participat Dei similitudinem» (1 q.44 a.4). Sic ergo mundus repraesentat summum bonum, et eum suae bonitatis amorem quo se diffundit. 217. Constat ergo ex his, mundum et quamlibet mundi creaturam esse Dei similitudinem, quatenus repraesentant Deum ens, verum, bonum. At, cum similitudinis ratio necessario sit varia pro perfectionis ratione et intensitate formae secundum quam ea est, similitudo omnium perfectissima dici­ tur imago, de cuius ratione est convenientia in forma specifica vel quasi specifica vel in accidenti principali 59. Hinc sola creatura rationalis, quae convenit cum Deo, etsi analogice, in natura rationali seu in forma quasi specifica (quae non vocatur specifica de Deo, qui est extra omne genus et speciem) dicitur Dei imago, qualis est homo. 218. Similitudo vero rationem imaginis non attingens dicitur vestigium, quatenus ea exhibet causalitatem causae et aliquam eius perfectionem non specificam vel aliquod eius accidens commune (1 q.45 a.7). Sic, iuxta com­ munem ac certam doctrinam, omnis creatura (nisi dicatur aliqua esse secun­ dum totam eius naturam simplicissimam imago) est vestigium Dei. 219. At cum Deus creans sit unus et trinus, habetur in mundo etiam similitudo Trinitatis? Etsi nihil sciremus de Trinitate, facile admitteremus, mundum repraesentare Deum unum ut summum ens, verum, bonum; ergo, etsi detur in mundo aliqua Trinitatis similitudo, haec non est saltem ea, quae per se sola rationem naturalem in illius mysterii cognitionem ducat. At cum sciamus ex fide ipsum mysterium et modum processionis Persona­ rum per intellectum ac voluntatem, possumus aliquam Trinitatis simili­ tudinem, etsi remotissimam, in mundo reperire. S.Augustinus dicit de hac re: «Haec igitur omnia quae arte divina facta sunt et unitatem quamdam in se ostendunt et ordinem. Quidquid enim 58 Cf. Boyer, Cursus philosophiae 2 (Parisiis 1936) P.205S. 59 De notione similitudinis et imagine, cf. Rossi, 420-428. L.l C.2. FINIS ULTIMUS MUNDI. TH.6 N.214-221 535 horum est, et unum aliquid est..., et aliqua specie formatur..., et ordinem aliquem petit aut tenet... Oportet igitur ut Creatorem per ea quae facta sunt intellectum conspicientes, Trinitatem intelligamus, cuius in creatura, quomodo dignum est, apparet vestigium. In illa enim Trinitate summa origo est rerum omnium, et perfectissima pulchritudo, et beatissima delectatio»60. 220. Sane creatura a Deo ut a causa efficienti est ens exsistens, quod refertur ad potentiam; ut a causa exemplari est vera, quod refertur ad sa­ pientiam; ut a causa finali est bona, quod refertur ad amorem. At lege appropriationis potentia pertinet ad Patrem, qui habet esse sine principio, sapientia ad Filium, qui est substantialis veritas, amor ad Spiritum S., qui est bonitas seu amor substantialis. Aliter: ex mundo cognoscitur Deus ut habens intellectum et volunta­ tem. At intellectus et voluntas sunt principium processionum realiter di­ stinctarum. Ergo Trinitas repraesentatur in mundo, quatenus ex eo cog­ noscuntur ea Dei attributa, quae sunt ratio processionum ac proin Persona­ rum. Aliter: in omni creatura est esse exsistens, repraesentans causam seu principium, et sic Patrem seu principium sine principio connotans; species determinata per formam, et sic repraesentans Verbum, quatenus forma operis est ex conceptione artificis; ordo ad aliquid aliud, et sic Spiritum S. ut amo­ rem divinum repraesentans, quatenus ordo operis ad aliud est ex voluntate creantis (i q.45 a.7)61. 221. Hic de similitudine Dei in mundo posset id, corollarii instar, addi: ex illa similitudine posse cognosci Dei et exsistentiam et, licet imperfecte, etiam ipsas eius perfectiones, cum percipiatur ex creaturis per eius propria; non vero mysterium Trinitatis, etiam quoad solam eius exsistentiam vel possibilitatem (ne post eius quidem et modi processionum revelationem), cum illud percipiatur ex creaturis solum per appropriata (1 q.32 a.i)62. 60 De Trinit. 6,10,12: ML 42,932. 61 De alia ratione ex creaturae activitate et passivitate et harum harmonia, cf. F.TavLe Mystère primordial (Bruxelles 1946) c.9, maxime p.182: Loncke, 37. De modo quo creatio iuvet ad cognitionem mysterii Trinitatis cf. B.Montagnes, O.P., Lu parole de Dieu dans la création: RevThom 54 (1954) 213-241. Cf. et Michel, La création donne-t-elle une révélation du mystère de la Trinité?: AmCI 65 (1955) 269-272; P.McShane, The Hypothesis of Intelligence Emanations m God: ThSt 23 (1962) 545-568. De mente S.Bonaventurae cf. T.Zsabô. De SS.Trinitate in creaturis refulgente doctrina S.Bonaventurae (Roma 1955). »2 Cf. Bittremieux, 316-323: Rossi. 445-447; cf. et R.Kaszas, Vestigia Dei in creaturis seu viginti novem argumenta pro exsistentia Dei (Budapestini 1930), de quo opere. P.A.Wirtgen, S.V.D. : DivThom (Fr) 13 (193s) 229-234. mans d'Eypernon, 536 l.F.SACÜÉS, DF. DEO CREANTE ET ELEVANTE. II CAPUT III De exsecutione providentiae divinae 222. Supponentes hic ex tractatu De Deo Uno, dari pro­ videntiam divinam seu rationem divinae sapientiae singulas res, etiam vilissimas, et specialiter hominem, ordinantis se­ cundum legem aeternam in fines iis ab ipso Deo praestitutos, ita ut attingat etiam mala creaturarum vel moralia, nunc agi­ tur de illius providentiae exsecutione, quatenus haec, posita mundi creatione *, includit conservationem, concursum, gu­ bernationem. ARTICULUS De conservatione I mundi Thesis 7. Mundus conservatur positive, directe, imme­ diate in suo esse a Deo. S.Th., i q.104 a.is; 3 CG 65; De pot. q.5 a.is; S.Bonaventura, In 2 d.37 a.i q.2; SuÀDisp. metaph. d.21 s.i; Lessius, Lio s.38; Scheeben, o.c., 2 § 130; Lercher, 23 n.493502; Pinard, Conservation: DTC 3,1187-1197. rez, 223. Nexus. Deus, ex probatis, mundum creavit; at no­ tio creationis non infert ex se nisi ut res incipiat esse, non vero ut in hoc pergat; undenam ergo habet mundus ut post esse acceptum id iam non amittat? En quaestio de mundi con­ servatione per Deum, quae est magni momenti, utpote qua efferatur absoluta mundi dependentia a Deo, non solum in suo primo fieri, sed et in eo quod singulis momentis influxu Dei ex­ sistat, fere ut lux per lampadem vel actus vitales per animam 2. 224. Notiones. Mundus indicat omnes res quae sunt extra Deum; ergo etiam incorruptibiles, quae natura sua exi­ gunt semper manere in esse. 225. Conservatio: a) Passiva, seu ex parte rei conser­ vatae, est permansio huius in esse, dependenter ab aliqua causa, b) Activa, seu ex parte subiecti conservantis, est in genere id a quo permansio rei in esse aliqualiter pendet. Activa est: a) Negativa (impropria) seu omissio actionis esse rei destruentis, v.gr. non destructio statuae, b) Positiva (pro­ pria) seu actio influens in sustentationem rei in esse. 1 De relatione creationis ad providentiam, cf. Beraza, n. 1358-136i; Lessius, De perfec­ tionibus... divinis 11,2,4. 2 Cf. Scheeben, n.35. L.l C.3 A.I. CONSERVATIO MUNDI. TH.7 N.222-228 537 Positiva est: a) Indirecta seu remotio causarum esse rei destruentium, b) Directa seu iugis efficiens influxus rem in esse sustentans. Directa est: a) Mediata seu appositio causae rem conservan­ tis. b) Immediata seu influxus intrinsece receptus in ipsum esse rei sustentandum. Hic agitur: non formaliter de passiva, etsi ea, ut patet, connotetur, sed de activa; non vero de negativa, cum facile admit­ tatur mundum a Deo ea saltem conservari; nec de positiva indirecta, quae sane etiam facile patet, et quae potius ad gu­ bernationem pertinet; sed de directa et quidem immediata, quin tamen mediata aliquo gradu forte admittenda affirmetur vel negetur in thesi. 226. In suo esse. Id sumitur hic simpliciter, seu prout opponitur nihilo, ita ut conservatio excludat annihilationem; non ergo secundum quid, seu pro tali esse specifico vel acciden­ tali, prout ergo opponitur tali alii esse, ita ut conservatio exclu­ dat corruptionem, ac proin sit indirecta, ad gubernationem potius spectans. A Deo. Ipse Deus res mundi positive, directe, immediate conservat; non vero dicitur in thesi «a solo Deo», ut excluda­ tur in ea quaestio disputata de conservatione mediata, seu de concursu forte aliquatenus admittendo creaturae ad conser­ vandas alias res, et de quo aliquid inferius dicetur. 227. Adversarii. Deistae, iuxta quos, Deus mundum a se creatum relinquit, quin de eo ulterius curet 3. Berlage (catholicus) non admisit conservationem nisi ne­ gativam, et quoad entia corruptibilia etiam indirectam. Forte aliquid simile dixit Klee, sat obscure loquens 4. Negantes concursum immediatum Dei ad actiones creatu­ rae, ut Durandus s, logice debent negare conservari a Deo illa­ rum effectus 6. Iuxta Iglesias, non constat esse de ratione divinae conser­ vationis, ut ea necessario omnes res attingat immediate, quin aliquando sufficiat mediata (quoad corruptibilia)7. 228. Doctrina Ecclesiae. C. Vaticanum (D 1784): «Uni­ versa vero quae condidit, Deus providentia sua tuetur atque gubernat...» 3 Cf. G.Hagemann, Deismus und Deisten: KL 3,1472. 4 Cf. Scheeben, n.40; Knoll, o.c., 2 (Augustae Taur. 1868) § 255 n.i. 5 In 2 d.i q.5. 6 Cf. Suârez, 21,1,3. 7 E.Iglesias, S.I., De Deo in operatione naturae vel voluntatis operante (Mexico 1946) n. 124.204. De huius operis momento cf. Hellîn, Santo Tomâs y la cooperaciôn inmediata de Dios en las acetones de las criaturas: Pens 2 (46) 467-476. 538 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π Agitur hic de providentia et de gubernatione, non vero di­ recte de conservatione 8; id inde etiam patere videtur, quod non adhibeatur ipsa vox technica, sed formula magis vaga «tuetur atque gubernat». Tamen, cum ea ponatur post vocem «condidit», continet vel alterutro verbo vel utroque, saltem conservationem indirectam. 229. Valor theologicus. Conservatione saltem indirecta admissa ut de fide divina et catholica et, ut videtur, etiam defini­ ta (D 1784), directa immediata est saltem certa in theologia, nisi probabilius etiam dicatur de fide divina et catholica, ut multi auctores tenent 9. 230. Probatur ex sacra Scriptura. Sap 11,25s: Nihil odisti eorum quae fecisti... Quomodo autem posset aliquid per­ manere, nisi tu voluisses? Aut quod a te vocatum non esset, con­ servaretur? Ubi, ut patet, «vocatum» est idem ac «creatum». Iuxta textum graecum, verteretur exactius: Quomodo autem aliquid permansisset, nisi tu voluisses? Aut (quomodo) aliquid quod a te non esset vocatum, conservatum esset? (ττώ$ δε διέμεινεν &v τι, εΐ μή σύ ήθέλησας; ή τό μή κληθέν ύττό σοϋ διετηρήθη;). His assignatur duplex stadium rerum, aliud productionis, aliud permansionis; ergo sine dubio ut primum agit simpliciter de ipso esse, sic etiam alterum. At ea permansio tribuitur ipsi Deo efficaciter volenti; ergo sensu obvio agitur de conservatio­ ne directa immediata 10. Sap 1,7: Spiritus Domini replevit orbem terrarum et hoc quod continet omnia scientiam habet vocis. His inducitur Deus quasi sua omnipotentia omnibus adsit, haec nempe et sua praesentia implens et in esse continens, ne dilabantur n. 231. Act 17,24-28: Deus, qui fecit mundum et omnia quae in eo sunt, hic caeli et terrae cum sit Dominus, non... indigens aliquo, cum ipse det omnibus vitam et inspirationem et omnia... In ipso enim vivimus et movemur et sumus. Post creationem omnium rerum assertam, indicatur ulte­ rior ipsius influxus continuo exercitus in hominem et quidem omnino huic intimus, cum ei det in praesenti per actionem 8 CL 7.99s. 105.no. 9 Sic Pohle-Gummersbach, 1,510; Pesch, 3 n.66; Daffara, n.162; Boyer, 12. Pro Beraza (n.1368) videtur esse de fide definita: pro Otten (n.38) est saltem doctrina catho­ lica, quae sine temeritate negari nequeat; pro Pinard (1194) est communissima et certa; pro Lercher, conservatio positiva directa et per se immediata est theologice certa, at ut universaliter immediata est probabilior (n.493.501). Cf. Cornely, Commentarius in librum sapientiae (Parisiis 1910) 425; Pirot, l.c., 477s; Fischer, l.c., 34. 1 > Cf. Cornely, 56-58. L.l C.3 A.I. CONSERVATIO MUNDI. TH.7 N.228-233 539 quae nunc evolvitur (διδούς) vitam et halitum vitalem, immo et omnia; ergo ea valent saltem de conservatione. Hinc additur hominem in Deo (non sensu pantheistico, ut patet, ut unum cum Deo vel ut partem eius vel ut unius eiusdemque vitae participem) vivere et moveri et esse; qua formu­ la absoluta nequit non indicari hominem ita omnia a Deo acci­ pere continuo ut et ipsum esse includatur. Pariter hic, post creationem assertam omnium rerum, di­ cuntur hae a Deo accepta habere et quidem continuo nec mere initio non solum vitam et principium vitae et motum, sed omnia; quae formula adeo absoluta nequit non attingere ipsum esse; ergo iis traditur conservatio directa-immediata 12. 232. Hebr 1,2s: Locutus est nobis in Filio..., per quem fecit et saecula: qui cum sit splendor gloriae... portansque omnia (φέρων τά ιτάντα) verbo virtutis suae... Omnia, quae ipse fecit, portat; quod sensu obvio idem est ac sustinere, et proin ne res cadant seu ne dispareant in nihi­ lum 13. Coi 1,15-17: Qui (Filius) est... primogenitus omnis creatu­ rae: quoniam in ipso condita sunt universa in caelis et in terra, visibilia et invisibilia...: omnia per ipsum... creata sunt et... omnia in ipso constant. Ergo in ipso Filio qui omnia creavit, omnia constant (συνέστηκεν); quod nequiret aliter sumi, nisi de actione direc­ ta ac immediata, qua omnia, quae fecit, sustinet Filius ne per­ eant, seu in esse. Nec id huic interpretationi obstat, quod ibi probabilius de Christo agatur, cuius sane, qua incarnati, non sit res conservare; nam et ipsi tribuitur creatio, et quidem iure, cum sit Deus 14. 233. N.B. Citatur et Io 5,17: Pater meus usque modo operatur et ego operor. Haec dicit Christus, cum accusatur quod miracula faciat sabbato; ergo memorat aliquam operationem Dei iugem ac proinde a miraculosa distinctam, quae, obvio sensu, saltem cum rerum conservatione identificatur >5. 12 Cf. E.Jacquier, Les actes des apôtres (Paris 1928) 532.534s; Knabenbauer, Commenta­ rius in Actus Apostolorum (Parisiis 1928) 304-306; A.Wickenhauser, Die Apostelgeschichte (Regensburg 1961) 208s: ea tria verba simul exprimunt plenam hominis dependentiam a Deo in omni respectu; J.Renié, S.M., Actes des Apôtres: PirClam (Paris 1951) 247: sumus in Deo ut causa efficienti nobis omni momento dante vitam, motum, esse, dum ea conservat; C.S.Dessain, The Acts of the Apostels: CathCommHScr (London 1951) n.838e: totaliter pendemus a Deo; J. Leal, S.I., Hechos delos Apostoles: SagrEscr 2 (Madrid 1962) 120: conservaciôn. 13 Cf. Bonsirven, Saint Paul. Epitre aux Hébreux* (Paris 1943) I77-I79; Prat, La théologie de Saint Paul11 1 (Paris 1924) 442. 14 Cf. Huby, 42; Prat, 348. Aliter tamen Lercher, n.497; Foerster, l.c., toto, videt verbis «et requievit die septimo ab universo opere quod patrarat* (Gen 2,2) indicatam con­ servationem, ut actionis creativae extensionem, quam V.T. supponat (1er 1,5), et P. Gvtiérrez, S.I., Carta a los Colosenses: SagrEscr 2,828s. is Cf. Pinard, 1187. Aliter tamen Lercher, n.497. 540 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 234. Probatur ex traditione 16. 1) SS.Patres, appel­ lantes non raro, ut notat Scheeben 17, eosdem textus Scriptu­ rae a nobis allatos, dicunt omnia in nihilum reditura esse, nisi a Deo conserventur. Hinc post mundi creationem ex nihilo sta­ tutam, memorant alium influxum Dei in illum conservandum. Et, ut notat Lessius, ea conservatio ex iis ita concipi potest: a) Ut sustentatio in Deo fundamento, quod a nihilo res prohi­ beat. b) Ut suspensio (dependentia), quatenus Deus res super abyssum nihili quasi suspensas teneat, c) Ut subministratio, seu ut iugis largitio dans esse, d) Ut connexio totius rei ne in nihilum dissolvatur 18. S.Ioannes Chrys. Mirabilius quam creare res est has te­ nere, ne cadant in nihilum. «Portansque, inquit, omnia, hoc est, gubernans, quae cadunt continet. Non est enim minus contine­ re quam mundum fecisse; sed si quid mirum oportet dicere, est etiam maius. Nam illud quidem est ex nihilo aliquid produce­ re; quae facta sunt autem relapsura ad nihilum continere... hoc est magnum et mirum et indicium magnae virtutis...» 19 Origenes. Deus constringit et continet mundum (R 458): «Quomodo enim in Deo vivimus et movemur et sumus, nisi quod virtute sua universum constringit et continet mundum?...» 235. S.Irenaeus. Res perseverant dum Deus vult eas esse (R 207): «Ut enim caelum... et sol... et omnia ornamenta ip­ sorum, cum ante non essent, facta sunt et multo tempore perseverant secundum voluntatem Dei, sic... de omnibus his quae facta sunt, cogitans quis, non peccabit, cum omnia, quae facta sunt, initium quidem facturae suae habeant, perseverant autem donec ea Deus et esse et perseverare voluerit». S.Augustinus. Creata a Deo, si ipse non operetur, interci­ dent (R 1694): «Sunt qui arbitrentur tantummodo mundum ipsum factum a Deo, cetera iam fieri ab ipso mundo, sicut ille ordinavit et iussit, Deum autem ipsum nihil operari ... Cre­ damus vel, si possumus, etiam intelligamus, usque nunc ope­ rari Deum, ut, si conditis ab eo rebus operatio eius subtrahatur, intercidant». S.Gregorius M. Omnia creata in nihilum redirent, nisi Deus ea conservaret (R 2310): «Aliud est esse, aliud principaliter esse; aliud mutabiliter, atque aliud immutabiliter esse. Sunt enim haec omnia, sed principaliter non sunt, quia in semetipsis mi­ nime subsistunt, et nisi gubernantis manu teneantur, esse ne1« 17 18 19 Cf. Petavius, De Deo 1.8 c.2; Lessius, 21,3,21-23; Pinard, 1188-1192. O.c., n.38. L.c., n.25. In Hebr. hom.2 n.3: MG 63,23; cf. R 1134. L.l C.3 A.I. CONSERVATIO MUNDI. TH.7 N.234-239 541 quaquam possunt... Cuncta quippe ex nihilo facta sunt, eorumque essentia rursum ad nihilum tenderet, nisi eam auctor om­ nium regiminis manu retineret». 236. 2) Catechismus Romanus (1,2,21): «Nec vero ita Deum Creatorem atque effectorem omnium credere oportet, ut existimemus, perfecto absolutoque opere, ea, quae ab ipso effecta sunt, deinceps sine infinita eius virtute constare po­ tuisse. Nam quemadmodum omnia ut essent, Creatoris summa potestate, sapientia, et bonitate effectum est, ita etiam, nisi conditis rebus perpetua eius providentia adesset, atque eadem vi qua ab initio constitutae sunt, illas conservaret, statim ad nihilum reciderent. Atque Scriptura declarat, cum inquit: Quomodo posset aliquid permanere, nisi tu voluisses: aut quod a te vocatum non esset conservaretur?» 237. Ratio theologica. 1) Res mundi sunt entia ab alio, quae proin, ut talia, habent insufficientiam essentialem ut per se sint, et ideo egent causa externa qua fiant. At ea insuf­ ficientia ut per se sint sequitur esse creatum, dum est id quod est, seu semper. Ergo semper eget causa qua conservetur 20. Minor confirmatur. Sufficientia essendi est perfectio divi­ na creaturis incommunicabilis, nam: a) Non concipitur ea perfectio (seu esse a se) quae est Deo quasi principium per­ fectionum simplicium et quasi essentia entis infiniti, posse communicari modo finito (et ideo analogice) creaturae, ita ut tamen in hac maneat vera insufficientia essendi (1 q.i04 a.i ad 2). b) Creatura esset simul ac sub eodem respectu et causa et effectus sui ipsius (1 q.104 a.2 ad 2). 238. 2) Posita contingentia creationis, annihilatio mundi intrinsece non repugnat, ac proinde competit omnipotentiae Dei et absoluto omnium Domino; sed, cum ea sit terminus negativus, nequit obtineri nisi per subtractionem influxus con­ servativi, non ergo per influxum positivum. At, si res essent extra influxum Dei conservantem, nequirent eo a Deo privari. Ergo Deus nequit mundum non conservare (1 q.104 a.3) 2l· 239. Mundus, utpote contingens, habet causam externam sui, Deum; utpote creatus, est a Deo non solum secundum fieri, sed et secundum esse. At, si procedit a Deo secundum esse, nequit manere in esse, cessante influ­ xu divino. Ergo mundus hoc influxu eget, ut permaneat. Minor. Omnis effectus pendet a sua causa quatenus haec est causa eius. Ergo, si haec est causa eius secundum fieri, cessat effectus secundum fieri, 20 Cf. S.Bonaventura, l.c.; Suârez, 21,1,16; cf. n.12: «Quia semper est idem et quod per se primo ei convenit, semper convenit». 2* Cf. Suârez, 21,1,6-12. 542 1.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H cessante actione causae; si vero ea est causa effectus secundum esse, cessat effectus secundum esse, cessante actione causae (i q.104 a.i ad 2; 3 CG 65 n.4)22. 240. Objectiones. 1. Creatura potest effectui suo dare ut sit, etiam cessante omni causae influxu. Ergo a fortiori Deus. Dist. antec. Creatura potest facere ut effectus suus perseveret, cessante omni influxu causae primae, nego antec.; causae creatae, subdist. : si hic ad eam conservationem non est necessarius, conc.; secus, nego. Cuiuscumque causae sit aliquis effectus, hic, ut perseveret, eget semper influxu Dei, etsi, iuxta inferius dicenda, forte nulla creatura ad eum effectum conservandum concurrat. Ceterum, si quis effectus a creatura est solum secundum fieri, perseverantia illius in esse est independens ab omni huius influxu; si vero ille aliquo modo esset a creatura secundum esse, haec ne­ quiret facere ut sine ullo suo influxu ille maneret in esse At omnis res est a Deo effectus secundum esse; hinc creatura, etsi producat rerum formas substantiales vel accidentales, nequit facere ut hae perseverent sine ullo influxu conservativo. 2. Res creata habet in se omnia requisita ad exsistendum. Ergo non eget conservatione divina. Dist. antec. Res creata habet in se omnia requisita ad exsistendum, dependenter a Deo, conc. antec.; secus, nego antec. 241. 3. Omnis res tendit in sui conservationem. Ergo consequenter habet in se vim conservatricem. Dist. antec. Omnis res tendit in sui conservationem, ut a Deo accipien­ dam, conc. antec.; secus, nego antec. Ins. Nulla creatura tendit in non esse. Ergo se ipsam conservat. Dist. antec. Nulla creatura tendit in non esse, dum sustentatur a Deo, conc. antec.; sine illa sustentatione, subdist. : non tendit in non esse positive et absolute, seu quasi id appetens, conc.; negative et conditionate, seu si desit influxus Dei conservativus, nego. 4. Aliquae creaturae v.gr. spiritus, necessario exsistunt. Ergo saltem eae non egent conservatione. Dist. antec. Aliquae creaturae exsistunt necessario et essentialiter, nego antec.; necessario et naturaliter, subdist.: respectu causae creatae, conc.; respectu Dei, iterum subdist. : sic tamen ut ab ipso iugiter in esse pendeant, conc.; secus, nego. Nulla res exsistit necessario et essentialiter ut Deus, etsi postquam exsistit, possit aliqua exigere natura sua perseverantiam in esse et sic ne­ cessario exsistere; non vero quasi etiam ea nequeat a Deo annihilari ac proinde non egeat iugi conservatione divina. 242. Scholion 1. Concurrunt creaturae ad conservationem mundi? Solus Deus, si vult, potest omnes res conservare, ut ipse solus eas ex nihilo creavit. At de facto, cum creaturae concurrant per eductionem ad productionem aliarum rerum, concurrunt etiam ad saltem harum conservationem? a) Imprimis, quoad conservationem rei per se ipsam, fuerunt qui di­ cerent ad conservationem rerum non requiri determinatum Dei influxum ut ad creationem, sed sufficere concursum Dei generalem, quali opus est ad omnes actiones creaturae23. Id tribuitur Henricho Gandav. 24 At ea opinio communiter reicitur ab auctoribus, cum ea creaturae concedat sal22 Eam rationem acutae analyst subiciunt Caietanus, In 1 q.104 a.i; SdArez, n.14. 22 Cf. Lessius, 10,4,27. 24 Quodl. i q.6; 9 q.i ; cf. Ruiz de Montoya, De providentia d.5 s.5 n.2. L.1 C.3 A.I. CONSERVATIO MUNDI. TH.7 N.239-243 543 tern partialem sufficientiam essendi per se ipsam et proinde se ipsam quadantenus producendi 2S. b) Iuxta omnes, unus Deus conservat omnia quae per se subsistunt, cum haec ab uno Deo creentur, ac conservatio, ut creatio, ipsum esse crea­ turae dandum attingat; et ea non subsistentia, quae a solo Deo fiunt ac fieri possunt v.gr. accidentia supernaturalia. c) Non subsistentia (v.gr. formae accidentales et formae substantiales materiales) quorum causae secundae non desierunt agere in ea, conservan­ tur etiam ab illis causis v.gr. actus immanentes, motus, lux, calor, etc. d) Non subsistentia quae causis secundis fiunt, at in quae hae agere desierunt (ut sunt v.gr. formae materiales substantiales vel etiam aliae acci­ dentales) conservantur etiam causis generalibus v.gr. sole, etc., iuxta S.Thomam (i q.iO4 a.2), S.Bonaventuram, Ruiz de Montoya, Urrâburu 26, a solo autem Deo, iuxta Suârez, alios 27. Difficile sane probatur creatura influere conservatione directa (de qua hic formaliter agitur) in ipsum esse. Quare melius distinguitur cum Valen­ cia 28 inter esse simpliciter et esse tale (specificum vel accidentale); ita ut dicantur causae secundae concurrere solum ad hoc conservandum, quatenus concurrunt ad productionem dispositionum materiae ad unam vel ad aliam formam, quin tamen eae ipsum esse rei directe conservent i.e. conservant res solum indirecte, quatenus impediunt, non annihilationem, sed corrup­ tionem. Quae omnia statuuntur probabilius, ex mox indicanda connexione inter creationem et conservationem, ita ergo ut solius creantis sit conser­ vatio directa (3 q.13 a.2). Immo, haec censenda sunt valere solum de influxu efficienti, qualis est influxus conservativus; si enim dicitur Deus creans formas materiales efficere et proinde etiam conservare dependenter a materia, ita ergo ut haec ad eam conservationem concurrat, id valet solum de genere causalitatis materialis, non efficientis, et sic pariter dici potest forma concurrere, causalitate solum formali, ad conservationem materiae; quod valet etiam de influxu animae rationalis in corpus 29. 243. Scholion 2. De mente S.Thomae circa divinam universalem con­ servationem. Aliqui 20 putant S.Thomam non docere conservationem divi­ nam universalem immediatam, cum statuat Deum aliqua, mediantibus causis secundis, conservare. «Invenitur etiam, quod ab aliqua creatura dependet aliquis effectus secundum suum esse: cum enim sunt multae causae ordina­ tae, necesse est, quod effectus dependeat, primo quidem et principaliter a causa prima, secundario vero ab omnibus causis mediis. Et ideo principa­ liter quidem prima causa est effectus conservativa: secundario vero omnes mediae causae: et tanto magis quanto causa fuerit altior et primae causae proximior; unde superioribus causis etiam in corporalibus rebus attribuitur conservatio, et permanentia rerum, sicut Philosophus dicit... quod primus motus, scilicet diurnus, est causa continuitatis generationis: secundus autem motus, qui est per zodiacum, est causa diversitatis, quae est secundum generationem et corruptionem...; sic igitur dicendum est quod Deus con­ servat res quasdam in esse, mediantibus aliquibus causis» (1 q.104 a.2; cf. De pot. q.5 a.i). At aliud est Deum simpliciter alias res per alias conservare, et aliud Deum eo casu illas non immediate etiam per se ipsum conservare; verba 25 Cf. Lessius, io c.4; De summo bono 3,4,30-36; Urrâburu, Theodicea 2 0.725s. 26 S.Bonaventura, i d.9 q.4; 2 d.33 q.2; Ruiz de Ni., d.5.7.9; Urrâburu, l.c. 27 Suârez, s.3 n.4-8; Urrâburu (p.719) plures alios refert. Accedit Otten, n.92. Beraza (n.1368) eam quaestionem, ut mere philosophicam habens, non solvit. 28 In r t.i d.8 q.2 p.2. 29 Cf. Pinaro, 1195. >0 Lercher, n.493.501 ; Iglesias, l.c. 544 1.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II autem S.Doctoris nonnisi per vim in hunc sensum postremum sumerentur, cum ipse ibi loquatur de conservatione et principali, seu per Deum, et secundaria, seu per creaturam, dum, si haec sola immediate rem conservaret, diceret S.Doctor simpliciter aliquas res conservari a causis secundis per vim acceptam a Deo, vel aliquid simile. Hinc statim addit (ad 1): «Deus imme­ diate omnia creavit; sed in ipsa rerum reparatione ordinem in rebus insti­ tuit, ut quaedam ab aliis dependerent, per quas secundario conservarentur in esse, praesupposita tamen principali conservatione, quae est ab ipso» (cf. et 3 q.13 a.2). Immo, verba S.Doctoris sic intelligi queunt, ut creaturae dicantur con­ currere ad conservandum, non ipsum esse, sed tale esse, seu ut vitetur rerum, non annihilatio, sed corruptio31. 244. Scholion 3. De connexione inter actum creativum et actum con­ servativum. P.Bayle dixit conservationem non esse nisi creationem rerum singulis momentis noviter a Deo positam 32. Henrichus Gandav., Grego­ rius Ariminensis, Aureolus 33, posuerunt conservationem ut actionem di­ stinctam a creatione. At communissima est contraria opinio, iuxta quam, conservatio est quaedam exsistentiae communicatio seu continuatio actionis creativae; et sic creatio ac conservatio sunt unus idemque actus, nec solum entitative (de quo nulla est quaestio), sed et terminative; non vero quasi actus creativus simpliciter sumptus sufficiat ad conservationem, sed quatenus ipse etiam ad hanc se extendit, ita ergo ut qua creativus et qua conservativus non differat nisi ratione; terminus ergo utriusque intrinsecus est idem, scii, ipsum esse rei, sic tamen ut creationi respondeat esse post non esse, seu esse rei cum novitate essendi, seu esse in primo instanti, conservationi vero esse post esse, seu ipsum esse datum creatione cum permanentia, seu esse in subsequentibus instantibus (1 q.104 a.i ad 4; De pot. q.3 a.3 ad 6; q.5 a.i ad 2) 34. Unde conservatio non est ut reproductio eiusdem esse, et multo minus ut productio novi esse. Cum vero actus creativus qua talis non det nisi initium essendi, conservatio virtualiter aequivalet continuae creationi. Nec vero res ita concipiatur, quasi actioni Dei conservantis successio ac tempus tribuatur, cum potius in Deo conservatio sit ipsa actio creativa aeterna ac proin tota simul, qua fit ut res sint dum sunt, quin ergo successio detur nisi ex parte creaturae. «Conservatio rerum a Deo non est per aliquam novam actionem, sed per continuationem actionis, qua dat esse: quae quidem actio est sine motu et tempore...» (1 q.104 a I ad 4) 35· 245. Scholion 4. Annihilat Deus aliquid? Annihilatio opponitur crea­ tioni, corruptio eductioni: illa ergo nequit esse, ut haec, actus positivus quo res dissolvatur in sua elementa componentia, sed actus pure negativus, qui consistat in ablatione influxus conservativi, ut res in nihilum redeat. Hinc, si agitur de re, quae creatur, ac proinde contingenti, seu quae potest esse vel non esse et est vel non est solum dependenter a causa externa, annihilatio non est conceptus in se contradictorius; ergo ea subest omni­ potentiae Dei, quae ad omnia in se non repugnantia se extendat necesse est. 31 Cf. A.Dondeyne, De conservatione rerum a Deo: CollatBrug 31 (1931) 116. 32 Cf. UrrAburu, p.729. 33 Henrichus G., Quodl. 1 q.9; Gregorius A., In 2 d.i q.6; Aureolus, In 2 d.i q.4 a.2. Cf. Capreolus, In 2 d.i q.2 a.2 conci.3; SuArez, s.2. 34 Cf. SuArez, j.c.; UrrAburu, p.729-735. 33 Cf. Scotus, 2 d.2 q.i 0.4.17-25; Loncke, De vera relatione creationem inter et conser­ vationem rerum: CollatBrug 42 (1946) 408-413. L.1 c.3 a.2. concursus immediatus dei. th.8 n.243-247 545 Aliunde Deus omnino libere res creavit. Ergo Deus eas annihilare potest. Immo, ipse solus id efficere potest, cum conservatio rerum a Dei voluntate sit, quae a nulla re extra se pendeat (i q.104 a.3; De pot. q.5 a.3). At est certa doctrina theologica, ait Pohle-Gummersbach, Deum de facto numquam mundum in huius complexu et in singulis partibus quoad eius substantiam in nihilum redacturum esse 3β; quod valet etiam de sub­ stantiis materialibus (non vero necessario quoad tale earum esse). Eccl 3,14: Didici quod omnia opera quae fecit Deus perseverent in perpetuum... Sap 1,14: Creavit ut essent omnia. Cf. Ps 103,5. Et sane intentio prorogandi exsisten­ tiam praesumitur per se in omni opere, cuius exsistentia pendet a sola vo­ luntate auctoris, si nulla adsit ratio hanc restringendi, sed potius stet hic finalis ratio gloriae Dei (De pot. q.5 a.4; 1 q.104 a.4). Ceterum de eo asserto (quoad res materiales) constat etiam ex traditione in Eschatologia. Nec transsubstantiatio eucharistica est proprie annihilatio substantiae panis et vini, cum illa operatio non tendat ad annihilandum, seu non con­ sistat simpliciter in retractione influxus conservativi, sed solum tendat per se ad exsistentiam sacramentalem Christi inducendam, ac proinde sit ope­ ratio positive efficiens 37. ARTICULUS II De concursu immediato Dei Thesis 8. Deus concurrit physice et immediate cum crea­ turis agentibus. S.Th., i q.105 a.5; 3 CG 66s.8o; Depot, q.3 a.7; Suârez, l.c., 18 s.i; 22 s.i; De concursu... (quoad rationalia); Lessius, De perfect... div. 11,3s; V.Frins, Concours divin: DTC 3,781796; L.Teixidor, S.I., Del concurso inmediato de Dios en todas las acciones y efectos de sus criaturas: EstEcl 7 (1928) 5-23.146-160; 9 (1930) 321-250; 11 (1952) 190-227.289-322; K.Rahner, Mitwirkung Gottes: LThK 7 (1962) 503. 246. Nexus. Deus omnes res creavit easque conservat; at cum eae agant, quaeritur nunc de eius actionis relatione ad Deum. Contra occasionalistas tenendum est totam illam ac­ tionem non soli Deo tribuendam esse. At tribuenda est ea tota creaturae, an partim etiam Deo, ita ut ab ipso creatura pen­ deat non solum qua Creatore et qua Conservatore, sed et qua Cooperatore, ipsam illius actionem in actu secundo attingente? 247. Notiones. Concursus, seu cooperatio Dei ad ac­ tionem creaturae, est: a) Moralis, qualem Deus praestat ra­ tionali creaturae mediante huius intellectu ac voluntate, seu per mandatum vel suasionem vel alia media moralia, quibus actionem causae secundae determinare potest, b) Physicus, quate­ nus Deus efficientia physica influit in ipsam actionem creaturae. Physicus est: a) Mediatus, quatenus Deus dat creaturae, et conservat, virtutem agendi seu vires activas quibus illa per 36 O.c., 510; UrrAburu, p.736-743; K.Jüssen, Annihilierung: LThK i (1557) 576s. 37 Cf. Scheeben, n.41-44. Teologfa II 18 546 I.F.SACÜÊS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II se vere agere queat. In quantum Deus sine dependentia a virtute superiore dat eam virtutem, seu a se ut eius fonte, et quidem totam, is concursus potest dici immediatus immediatione virtutis, b) Immediatus, quatenus Deus una cum causa crea­ ta eamdem actionem elicit et sic eumdem effectum producit. In quantum inter Deum agentem et ipsam actionem ac con­ sequenter et ipsum effectum, nullum aliud agens medium inter­ cedit, is concursus potest dici etiam immediatus immediatione suppositi. Immediatus est: a) Generalis (universalis, ordinarius, na­ turalis), si datur ad actionem naturalem, b) Specialis (particu­ laris, extraordinarius, praeternaturalis vel supernaturalis), si datur ad actionem praeternaturalem vel supernaturalem. 248. Creaturae agentes sunt omnes causae creatae, eli­ cientes quamlibet actionem, seu bonam vel malam, magnam vel parvam. 249. Agitur hic de concursu, non morali, cum facile ad­ mittatur, nec de physico mediato, cum etiam de eo facile con­ stet, sed de physico immediato, qui requiratur ad omnem ac­ tionem, qualiscumque ille sit sive generalis sive specialis pro actionis natura. Tamen hic non respicitur nisi factum, quod ad omnem actionem ille requiratur, ita vero ut maxime ad naturalem at­ tendamus, cum de speciali in alio tractatu agatur. Ceterum, si probatur concursus ad omnem actionem requiri, eo ipso id valet etiam de actione supernaturali; dum necessitas concur­ sus specialis non necessario infert necessitatem concursus pro actione naturali. 250. N.B. a) Concursus est immediate non ad ipsum effectum producendum vel conservandum, sed ad ipsam actionem, et solum conse­ quenter est ad illum. Non ergo agitur de mera iuxtapositione duorum agen­ tium in ordine ad unum effectum communem, ita ut Deus agat cum creatura, sed est conspiratio in ipsa actione, ita ut Deus agat simul et per creaturam et cum ea. Sic ergo Deus concurrit non mere ad actionem et effectum, sed in actione et effectu; at agit in ipsa creatura operante, cum non influat manens extra ipsam, sed ei intime praesens. b) Bene distinguendum est inter factum concursus et eius explicatio­ nem philosophicam, v.gr. de modo quo una eademque actio a duabus causis esse queat. Per se nos non agimus nisi de ipso concursus facto. Tamen res sic concipitur, ut actio et consequenter effectus sit non partim a Deo et partim a creatura, sed totaliter ab utroque (3 CG 70), et tam Deus quam creatura sint causae partiales eius actionis (unde utraque agit partialitate causae et totalitate actionis ac effectus) cum neutra prout agit sit, separatim sumpta, par effectui producendo; at vero ut exigit relatio inter causam pri- L.1 c.3 a.2. concursus immediatus dei. th.8 n.247-252 547 rnam et secundam, ita ergo ut non sint causae mere coordinatae, sed creata subordinetur increatae et ideo entitas actionis magis Deo quam creaturae tribuatur *; ergo eae causae nec qua agentes sunt eiusdem ordinis. Nec censendae sunt esse causae sub eodem respectu, cum secus una sufficeret; ideo bene concipitur causa prima effectum producere secundum eius esse, creatura vero secundum tale esse seu secundum eius specifica­ tionem. At causa creata est vera causa principalis in sua linea relate ad effectum, qui de facto obtinetur, et quem proin sibi assimilât; nec est mere Dei instru­ mentum, nisi agatur de effectu non connatural! viribus causae creatae. Hinc si creatura non est elementis ad agendum necessariis completa, concursus ordinarius non sufficit ad effectum ei connaturalem, sed requiritur specialis. Tamen ordinarius ita est necessarius ad effectum connaturalem creaturae, ut haec etiam in actu primo proximo ad agendum constituta nequiret sine eo agere. 251. c) Concursus est necessarius etiam ad peccatum, non vero quatenus hoc est malum, sed quatenus entitas actionis et effectus est aliquid physice bonum. d) Concursus a nobis descriptus et in thesi propugnandus est simultaneus cum ipsa actione creaturae. Utrum hic sufficiat, ut volunt Molinistae, an requiratur etiam, ut volunt Baiieziani, praevius et quidem ab alio illo distinctus sive re, iuxta alios, sive solum ratione, iuxta alios 12, in thesi non agitur, cum de ea quaestione, prout ea est de concursu vel naturali vel supernatural!, satis dicatur vel in philosophia vel in tractatu De gratia. e) Fontes solent statuere explicite factum concursus, non vero semper huius necessitatem nisi implicite, quatenus illud hanc supponit, cum secus sola creatura saltem aliquando ageret. 252. Adversarii. S.Augustinus memorat quosdam «qui arbitrentur tantummodo mundum ipsum factum a Deo, cetera iam fieri ab ipso mundo, sicut ille ordinavit et iussit, Deum autem ipsum nihil operari» (R 1694). Negant ulterius concursum immediatum, cum causa crea­ ta habeat a Deo, a quo etiam conservatur, omnia quibus agere per se sola possit: Olivi 3, Durandus 4, Iglesias, Manya et, ut videtur, Papagni ac Sertillanges 5. 1 Cf. Scheeben, o.c., 2 § 131 n.46s. 2 Cf. Stufler, Das Wirken Gottes in den Geschopfen nach dem hl.Thomas: ZkathTh 4(1925) 209s. Immo A.van Hove (De motione divina in ordine cum naturali tum supernaturali animad­ versiones.· DivThom [PiJ 36 [1933] 256-262) putat ipsum concursum (banez.ianum) non di­ stingui re ab influxu creativo et conservativo. Sed sic non statuitur re concursus mediatus? Ei contradicit E.Neveut, In articulum A.van Hove «De motione divina» animadversiones: Ibid., 590-5933 Cf. Stufler, Die Konkurslehre des Petrus Olivi: ZkathTh 54 (1930) 406-424; cf. J.Kaup, Zur Konkurslehre des Petrus Olivi und des hl.Bonaventura: FranzStud 19 (1932) 315-326 (ei opponit contrariam doctrinam S.Bonaventurae). 4 In 2 d.i q.5; d.37 q.i. De Petro Paludano eum refutante, cf. M.Grabmann, Petri de Palude (t IJ42>. Quaestio: «Utrum Deus immediate agat in omni actione?»: ActPontAcRomSTh 6(1940)41-58. 5 Iglesias, o.c., n.233-245; Id., De Deo creationis finem exsequente (Mexico 1951) cf. v.gr. 153; I.B.Manya, Pbter., De Deo Coopérante (Barcelona 1946) c.6; T. Papagni, O.P., La mente di S.Tommaso intorno alia mozione divina nelle creature... (Benevento 1902) c.3s; Ser­ tillanges, Saint Thomas d’Aquin (Paris 1925) 1,255-268; Id., Les grandes thèses de la philo­ sophie thomiste (Paris 1928) 138-143. I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 548 Il 253. Recentius controversia exstitit de mente veterum scholasticorum in hac re, quasi, ut pauci minus probabiliter putarunt, concursum imme­ diatum ignoraverint S.Thomas 6, loannes Neapolitanus 7, alii8. Dubitatum est an Pelagiani negarent etiam concursum naturalem 9. 254. Valor theologicus. Saltem moraliter certa. Alii vero aliter rem aestimant. «Hanc tamen doctrinam, ait Beraza, ut temerariam, erroneam, minus tutam in fide, necnon ut haereticam, reiciunt plures et graves doctores... 10 Thesis igitur nostra, licet non sit expressum dogma fidei, ita tamen est certa ut absque magna temeritate negari non possit». Ei assentitur Otten. Pro Parente: «saltem theologice certa». Pesch: «Thesis non est de fide, quia neque a concilio definita est neque ex aliis fontibus cum tanta certitudine eruitur». Pro Pohle-Gummersbach: «sententia communis»; pro Lercher: «exhibet sententiam communissi­ mam»; pro Scheeben, si non est de fide, est theologice certa, ita ut contraria sit saltem habenda ut temeraria et erronea; pro Teixidor, theologice et philosophice certa; pro Vandenberghe, certa n. Suae de S.Thomae doctrina concursus interpretationi Stufler his finem imponit: «Hinc sequitur, Aquinatem necessitatem concursus immediati spe­ cialis negare, quam theologi recentiores certam vel etiam fidei proximam declarant et contra Durandum strenue defendunt. Num autem concursus specialis et immediatus sine errore negari non possit, est quaestio, quam hic exactius examinare opportunum non est. Hoc unum tantum animadver6 Id acriter defendit Stufler, Divi Thomae Aquinatis doctrina De Deo operante... (Oeniponte 1923); Id., Ergebnis der Kontroverse iiber die thomistische Konkurslehre: ZkathTh 51 (1927) 329-369; Id., Gott, der erste Beweger aller Dinge. Ein neuer Beitrag zum Verstandnis der Konkurslehre des hl.Thomas von Aquin: PhGrcnzWiss 6 (Innsbruck 1936); item Igle­ sias, o.c.; assentiuntur Lercher, 23 n.503: Pesch, 3 n.69 (ut videtur), L.Fuetscher, Acto y potencia (Madrid 1948) c.20 § 3. Ei vero S.Doctoris interpretationi, quam primo Stufler edidit, plurimi restiterunt v.gr. H.Lange, S.I. : ThRev 23 (1924) 348s (at agnoscens seria motiva pro Stufler); F.Zigon, Divus Thomas arbiter controversiae de concursu divino (Goritiae 1923); Huarte, Divi Thomae Aquinatis doctrina de Deo operante: Greg 6 (1925) 81114; D’Alès, L’opération de Dieu dans la créature d’après un ouvrage récent: EphThLov 2 (1925) 543-550; J.Marxuach, S.I., Es contrari a la ment de Sant Thomas el concurs simultani de Deu amb les causes segondes? Crit 2 (1926) 152-159: cf. Id., Doctrina Sancti Thomae circa concursum Dei cum causis secundis: EstEcl 6 (1927) 208-213: maxime vero ex thomistis, R.M.Schultes, S.I., Die Lehre des hl. Thomas iiber die Einwirkung Gottes auf die Geschopfe: DivThom(Fr) 2 (1924) 176-195.277-307; Id., Die Entwicklung der Stufler-Kontroverse: ibid., 3 (1925) 360-369.464-482; R.Martin, Ô.P., Pour S.Thomas et les Thomistes contre le R. P.Jean Stufler, S.I., dans le débat touchant l’influx de Dieu sur les causes secondes (SaintMaximin 1926): cf. RevThom (1924-1926). Nuper J.H.Nicolas, O.P., La permission du péché: RevThom 60 (i960) 9-13 ; Stufler saepius impugnatoribus suis respondit: cf. ZkathTh (1923-1927); EphThLov 3 (1926) 201-210. 7 Cf. Stufler, 1st Johannes von Neapel ein Zeuge für die praemotio physica?: ZkathTh 46 (1922) 489-509; Id., Zut Kontroverse über die praemotio physica: Ibid., 47 (1923) 533-564. Aliter vero Schultes, Johannes von Neapel, Thomas von Aquin und P.Stufler über die praemo­ tio physica: DivThom (Fr) 1 (1932) 123-145. 8 Cf. Iglesias, De Deo in operatione naturae... n.59-99: Id., La antigua escoldstica y la teoria dei concurso inmediato: CiencFe 7 (1945) 84-106; W.Scollgen, Das Problem der Willensfreiheit bei Heinrich von Gent und Hervaeus Natalis (Düsseldorf 1927), de quo opere cf. F.Pelster, S.I.: Schol 3 (1928) 431s; Frins, 782. 9 Bellarmino, De gratia et libero arbitrio I.4 c.4; Suârez, De gratia, proleg.5 c.4; Schee­ ben, o.c., § 131 n.52. Cf. E.Portalié, Augustin (Saint): DTC 1,2382; Frins, 782. Minus placet dicere cum H.Rondet, S.I. (Gratia Christi [Paris 1948] 108 not.3) hanc quaestionem esse anachronicam, quasi nec S.Augustinus nec Pelagiani exacte distinguerent concursum naturalem a supernatural i; sed id forte valeat de S.Hieronymo (R 1403). 10 Cf. Molina, In 1 q. 14 a. 13 d.5 (opinio Durandi ad minimum falsa et minus tuta et plurimis videtur erronea); Valencia, In 1 d.3 q.i punct.i (thesis nostra certa ex fide); Suâ­ rez, Disp. Metaph. 22,1,6; De conc. 1,4.1 (adeo certa, ut contraria sit erronea in fide et quae ut talis ab omnibus theologis reiciatur). 11 Beraza, n.1386; Otten, n.97; Parente, 85; Pesch, 3 n.69; Pohle-Gummersdach, 447: Lercher, 3 n.503.509; Scheeben, n.48; Teixidor, l.c., 11 (1932) 321s; Vandenberghe, De motione divina: CollatBrug 37 (1937) 131. L.l c.3 a.2. concursus immediatus dei. th.8 n.253-256 549 tere sufficiat, argumenta, quae pro necessitate concursus immediati et specialis ex S.Scriptura et operibus SS.Patrum a theologis afferri solent, non tam valida esse, ut ex se solis certitudinem solidam gignant: illud vero argu­ mentum, quod ex unanimi consensu theologorum petitur, iam propter contrariam doctrinam S.Thomae multum roboris amittit» >2. 255. Ecclesia, etsi nulla documenta expressa pro hac thesi ediderit, tamen non parvam vim sua auctoritate ei indirecte confert, quatenus, cognoscens consensum moraliter commu­ nem theologorum, permittit ut ea doctrina populo ut catholica praedicetur; patet v.gr. ex verbis Catechismi Rom. inferius afferendis, et ex libro exercitiorum S.Ignatii: «Tertium con­ siderare quomodo Deus operatur et laborat propter me in omnibus rebus creatis super faciem terrae, id est, habet se ad modum laborantis, ut in caelis, elementis, plantis, fructi­ bus, gregibus, etc., dando esse conservando, donando vege­ tationem et sensum, etc.»12 13, quae postrema non necessario, at obvio sensu concursum immediatum referunt. 256. Probatur ex sacra Scriptura. Haec inducit Deum operantem in mundo, vel etiam ipsi actiones creaturae sive rationalis sive irrationalis tribuit; id vero non valet, nisi con­ trarium in aliquo casu constet, de sola conservatione, cum hanc Deus exerceat sive aliud agens sive quiescens; nec de concur­ su mediato, qui solum vi plerumque supponeretur. At non di­ citur thesis in ea sic clare proponi, explicite vel implicite, ut de fide divina dici queat. Is 26,12: Domine, dabis pacem nobis, omnia enim opera nostra operatus es nobis. Ps 146,7s: Praecinite Domino... Quia operit caelum nubibus et parat terrae pluviam; qui producit in montibus foenum et herbam servituti hominum 14. 2 Mac 7,22s: Dixit (mater Machabaeorum) ad eos: Nescio qualiter in utero meo apparuistis; neque enim ego spiritum et animam donavi vobis et vitam, et singulorum membra non ego ipsa compegi; sed enim mundi Creator, qui formavit hominis nativitatem, quique omnium invenit originem... Solet afferri et lob 10,8-11: Manus tuae fecerunt me et plasmaverunt me lotum in circuitu... Memento, quaeso, quod sicut lutum feceris me et in pulverem reduces me. Nonne sicut lac mulsisti me et sicut caseum me coagulasti? Pelle et carnibus vestisti me: ossibus et nervis compegisti me. 12 Divi Thomae Aquinatis doctrina... n.282, ubi ceterum simul apparet Stufler negationem concursus non proponere ut suam: cf. Id., Zur Kontroverse über die praemotio physica: ZkatTh 47 (1923) 563s. Contrarium tamen ei imputaverunt quidam, ut Parente, 84. 13 Contemplatio ad amorem n.236. Cf. et L.de la Puente, S.I., Meditaciones espirituales medit.28 p.3. 14 Liber psalmorum 307: «Cantate Domino .. qui caelum operit nubibus, qui pluviam terrae parat; qui producit in montibus gramen, et herbam, ut serviat homini...» 550 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Haec non tribuerentur Deo sic emphatice, si iis exprimeretur sola prima productio hominis, ita ut lob solum a suis parentibus proxime factus esset. At forte iis mere statuitur vivide nos omnia a Deo accepisse 15. 257. Io 5,17: Pater meus usque modo operatur. His tri­ buitur Deo aliqua operatio ordinaria, cum modo generali enun­ tietur, quae est vel conservatio vel concursus, non quidem me­ diatus, nisi violentia textui inferatur, sed immediatus (qui ce­ terum a fortiori conservationem supponat); at cum ibi aga­ tur de aliqua actione particulari Christi, pronum est ut etiam agatur directe de actionibus particularibus Patris, prout ipse contextus petere videtur, potius quam de aliqua actione gene­ rali, qualis est conservatio, et quae difficilius voce «operatur» audientibus indicaretur. Act 17,24-28: Deus, qui fecit mundum et omnia quae in eo sunt, hic caeli et terrae cum sit Dominus, non... indigens aliquo, cum ipse det omnibus vitam et inspirationem et omnia... In ipso enim vivimus et movemur et sumus. Difficile sumerentur haec de sola conservatione, et non potius de continuo Dei influxu in totam activitatem vitalem. Hinc etiam, si postremis verbis adeo emphaticis sola conser­ vatio indicaretur, non diceremur moveri, sed solum vivere et esse; ergo exprimitur influxus Dei immediatus in totam acti­ vitatem humanam internam et externam. i Cor 12,4-6: Divisiones vero gratiarum sunt, idem autem Spiritus... Et divisiones operationum sunt, idem vero Deus, qui operatur omnia in omnibus. His agitur, ut patet, de gratiis supematuralibus; at im­ merito formula adeo absoluta «operatur omnia in omnibus», quae effertur ut principium generale, intelligeretur solum de eo ordine. 258. Probatur ex traditione. 1) Nec SS.Patres rem docent expressis terminis technicis; at certe iis qui obvio sensu nequeant de sola conservatione vel de concursu solum mediato sumi, maxime si contra manichaeos reiciunt agens independens a Deo, vel si contra pelagianos statuunt formulis genera­ libus speciale Dei auxilium ad bene agendum requiri. Ceterum appellant etiam aliqua loca Scripturae a nobis nuper allata. Origenes: Deus semper operatur. «Semper videmus Deum operari, et nullum sabbatum est, in quo Deus non operetur, in quo non producat solem suum super bonos et malos et pluat super iustos et iniustos, in quo non producat in montibus foenum, et herbam servituti hominum, in quo non percutiat et 15 Cf. Pohle* Gummersbach, 1,512. L.l c.3 a.2. concursus immediatus dei. tu .8 n.256-260 551 sanet, deducat in infernum et reducat, in quo non occidat et vivere faciat...»16 S.Theophilus Antioch.: Deus operatur, movet, vivificat om­ nia. «Deus dicitur, διά τό τεθεικέναι id est, quia omnia in sua ipsius stabilitate posuit, et διά τό θέειν, quod idem est ac currere et movere et operari et nutrire et providere et guber­ nare et vivificare omnia...» (R 171). C S.I. hrysostomus: Deus perpetuo in omnibus operatur. «Cum vides ergo solem orientem, lunae cursum, stagna, fontes, flu­ vios, pluvias et naturae cursum sive in seminibus, sive in nostris et brutorum corporibus, aliqua omnia per quae hoc universum consistit, disce perennem perpetuam Patris ope­ rationem» 17. 259. S.Hieronymus: Ad omnem nostram actionem neces­ sarium est auxilium Dei. «Audite, quaeso, audite sacrilegum (Pelagium). Si, inquit, voluero curvare digitum, movere ma­ num, sedere, stare, ambulare, discurrere, sputa iacere..., sem­ per mihi auxilium Dei necessarium erit? Audi, ingrate, immo, sacrilege, apostolum praedicantem: Sive manducatis, sive bi­ bitis, sive aliud quid agitis, omnia in nomine Dei agite» (R 1356). Iterum contra Pelagium: «Critobulos. Si in singulis rebus quas gerimus, Dei utendum est adiutorio, ergo et calamum temperare ad scribendum et temperatum pumice terere, ma­ nuque aptare litteris, tacere, loqui, sedere, stare, ambulare, currere, comedere, ieiunare, flere, ridere, et cetera huiusmodi, nisi Deus iuverit, non poterimus? Atticus. Iuxta meum sensum non posse perspicuum est» (R 1403). N.B. Hoc assertum Hieronymianum concursus valet, quidquid sit de vera mente Pelagii in hac re (n.253). 260. S.Augustinus: Deus operatur magna et minima in mundo. «Proinde et quod Dominus ait: Pater meus usque nunc operatur, continuationem quamdam operis sui, qua universam creaturam continet atque administrat, ostendit. Aliter enim posset intelligi si diceret: Et nunc operatur, ubi non esset necesse ut operis continuationem acciperemus. Aliter autem co­ git intelligi cum ait: Usque nunc, ex illo scilicet quo cuncta cum conderet, operatus est». «Sunt qui arbitrentur tantummodo mundum ipsum factum a Deo, cetera iam fieri ab ipso mundo, sicut ille ordinavit et iussit, Deum autem ipsum nihil operari. Contra quos profertur illa sententia Domini: Pater meus usque nunc operatur (R 1694). In Num. hom.23 n.4: MG 12,750. 17 In Io. hom.37 n.2: MG 59,214. 552 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Et ne quisquam putaret apud se illum aliquid operari non in hoc mundo: Pater in me manens, inquit, facit opera sua; et sicut Pater suscitat mortuos et vivificat, sic et Filius quos vult vivificat... Deinde quia non solum magna atque praecipua, verum etiam ista terrena et extrema ipse operatur, ita dicit apostolus: Stulte, tu quod seminas non vivificatur, nisi moria­ tur; et quod seminas, non corpus quod futurum est seminas, sed nudum granum fere tritici aut alicuius ceterorum. Deus autem dat illi corpus quomodo voluerit, et unicuique seminum proprium corpus. Sic ergo credamus, vel si possumus, etiam intelligamus usque nunc operari Deum, ut si conditis ab eo rebus operatio eius subtrahatur, intercidant» I8. 261. 2) Catechismus Rom. (1,2,22): «Non solum autem Deus univer­ sa, quae sunt, providentia sua tuetur atque administrat, verum etiam quae moventur et agunt aliquid intima virtute ad motum atque actionem ita impellit, ut quamvis secundarum causarum efficientiam non impediat, prae­ veniat tamen, cum eius occultissima vis ad singula pertineat, et quemadmo­ dum sapiens testatur, attingat a fine usque ad finem fortiter et disponat omnia suaviter. Quare ab apostolo dictum est... : Non longe est ab unoquoque nostrum : in ipso enim vivimus et movemur et sumus». 262. Ratio theologica. 1) Omne ens creatum, utpote essentialiter ab alio, pendet in esse essentialiter ac immediate, quolibet momento ac proin etiam primo instanti sui esse, a Deo. Ergo nequit incipere esse sine actione Dei, cum secus aliquo momento esset sine Deo immediate conservante, et cum non requiratur plus ut semel factum permaneat, quam ut fiat. 2) Perfectio dominii Dei exigit ut actio creaturae, ut quod­ libet aliud ens creatum positivum, ita immediate pendeat a Deo, qui eam vel directe per suum concursum ponat vel, hoc negato, impediat. 3) Creatura, utpote ens contingens, nequit sibi, et a for­ tiori aliis, esse dare, et acceptum, saltem sola, conservare. Ergo nec sola illud esse operatione perficere sive in se sive in aliis 19. 263. Obiectiones. I. Creatura habet vires sufficientes ad agendum. Ergo non eget concursu. Dist. antec. Creatura habet vires sufficientes ad agendum in omni linea, nego antec.; in linea causae secundae, subdist. : sub influxu Dei, conc.; secus, nego. 2. Una numero actio nequit pendere immediate a duabus causis. Ergo actio creaturae nequit esse etiam a Deo. Dist. antec. Una numero actio nequit esse immediate a duabus causis creatis, conc. antec.; ab una causa creata et alia increata, subdist. : sub eodem respectu, conc.; sub diverso, nego. is Di· Gen. ad liu. 4,12,23; 5,20,40: ML 34.304-335· 1’ Cf. Fkins, 784s. I..1 c.3 a.2. concursus immediatus dei. th.8 n.260-266 553 Revera non concipitur una numero actio posse esse immediate a duabus causis creatis, saltem naturaliter agentibus; at nihil impedit quin Deus omnipotens ponat actionem, quatenus eam creatura ponere nequeat, seu ut ens; quod tamen a creatura suam specificationem accipiat, seu ut fiat tale ens. 264. 3. Posito concursu, creatura numquam esset causa principalis. At de facto ea saepe agit ut causa principalis. Ergo non datur concursus. Dist. mai. Posito concursu, creatura numquam esset causa principalis respectu causae primae, conc. mai.; absolute, nego mai. Causa principalis est ea quae in sua linea est proportionata effectui, quem proin sibi assimilai; iam vero creatura est proportionata effectui, quatenus facit ut ens sit tale. 4. Si Deus concurreret, ipse solus, utpote infinitus, poneret actionem. At creatura ponit actiones. Ergo Deus non concurrit. Dist. mai. Si Deus concurreret, ipse solus, utpote infinitus, ponere actio­ nem posset, trans, mai.; de facto eam poneret, subdist. : totalitate actionis et effectus, conc.; totalitate causae, nego. Deus solus posset ponere omnes actiones creaturae non vitales; sed has solum; ideo transmisimus maiorem. At voluit ut creatura etiam ageret, quin tamen ei, utpote enti ab alio, sicut nec potentiam se creandi vel conser­ vandi, ita nec potentiam agendi independenter a Deo dare posset; quam proin Deus insufficientiam creaturae mere supplet, ut haec per se agat 20. 265. Corollarium. De dependentia creaturae a Deo. Creatura in eam dignitatem elevata est, ut Dei participationem etiam in agendo obtinuerit; at simul ab ipso dependet, non solum in duratione suae exsistentiae, sed etiam in exercitio activitatis suae, ita ut quidquid positivi est in hac, etiam ipsi Deo ut immediato cooperatori tribuendum sit. En fons humilitatis pro creatura, simul ac ratio laetitiae, ex eo quod singulis momentis adeo intime et immediate et essentialiter a Deo pendeat. «Hinc sequitur, ait Lessius, sicut nulla creatura fieri potest, quae non dependeat ab influxu Dei in exsistendo, ita nulla fieri potest, quae non dependeat ab illius influxu in operando. In utroque enim aeque eget influxu Dei propter essentialem ordinem et dependentiam ab ipso qui est omnium esse, omnium vigor» 21. 266. Scholion. De Banezianismo et Molinismo in hypothesi concursus mediati. Uterque, ut notum est, requirit, iuxta thesim superiorem, concur­ sum Dei physicum immediatum ad quamlibet creaturae actionem. At dum, iuxta illum, ad quamlibet actionem creaturae opus est praedeterminatione physica, seu motione divina in creatura physice recepta prius natura actio­ ne eius, hic putat sufficere ad hanc concursum qui natura simul cum hac detur. Quoad causam ergo liberam, ille, ut plene tueatur absolutum Dei dominium etiam in actiones creaturae liberas, tenet Deum semper praedeterminare physice voluntatem acturam ad eius actum; dum hic, ut liber­ tatem creaturae omnino in salvo reponat, dicit voluntatem seipsam ad ac­ tum determinare, sed ope concursus simultané! divini, quin ergo ea sine hoc illam determinationem vel incipere queat. Quin ergo, iuxta nuper dicta, intendamus eam quaestionem saecularem hic disputare, id tantum nunc notamus: si contra nostram thesim negare­ tur concursus immediatus, rueret Banezianorum et Molinistarum conceptio de concursu immediato ut actione distincta a creatione ac perpetua conser20 Cf. Lercher, n.508. 21 O.c., 11,3,14. 554 I.l'.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II vatione; inuno ruerent sive praemotio physica iliorum sive horum concursus simultaneus. Ergo quaestio apud illas scholas iamdiu agitata radicitus tol­ leretur. At non eo ipso rueret principium fundamentale et essentiale Molinismi, quod voluntas per se ipsam sine praedeterminatione physica se ad actum determinet22. ARTICULUS III De mundi gubernatione 267. Cum providentia sit ratio ordinis rerum in finem in mente divina praeexsistens (1 q.22 a.i), gubernatio est ex­ secutio providentiae per directionem rerum in finem, seu in earum fines proximos, et per hos in ultimum. Est ergo actio qua Deus exsequitur ordinem rerum ab aeterno cognitum ac praestitutum. Ad eam pertinet, praeter creationem, conser­ vatio rerum et earum motio in finem. Nunc vero solum ea motio respicitur. a) Dari eam gubernationem est de fide divina et catholica definita in C.Vaticano: «Universa vero quae condidit, Deus providentia sua tuetur atque gubernat, attingens a fine usque ad finem fortiter et disponens omnia suaviter» (D 1784). Et constat ex iisdem locis Scripturae ac Patrum quibus alibi probatur exsistentia Providentiae, cum haec potius ex rerum gubernatione demonstretur. Nam sapientiae ac bonita­ tis Dei est omnia a se creata in finem perducere; quod fieri patet ex perfectissimo universi ordine quo omnia conspirant in finem, alia, quae hunc cognoscunt, ut agentia seipsa in eum, alia ut ab aliquo in eumdem directa (1 q.103 a.i). b) Summus mundi gubernator est unus Deus. Oportet enim ea gubernatio spectet ad ipsum Creatorem, a quo est et in quem mundus ordinatur. Sane cum finis proximus guber­ nationis sit unitas et pax in multis, ea, ceteris paribus, multo melius obtinetur per unum gubernatorem quam per plures, si ille unus habet in se quidquid adiumenti accipere ab aliis gubernatoribus posset, ut accidit in casu nostro (1 q.103 a.3). Mira autem unitas, quae in tam multis ac variis mundi rebus splendet, unum prodit summum gubernatorem. 268. c) Deus vero ipse solus mundum gubernat, qua­ tenus ipse solus habet rationem ordinis omnium rerum, etiam minimarum, in finem, et quatenus ab ipso solo pendet ut illa ratio efficaciter perficiatur. 22 Cf. Stufler, Divi Thomae Aquinatis... n.261-282; Id., Gott, der erste Beweger... p. 179-183. L.1 c.3 a.3. gubernatio mundi, n.266-269 555 Ipsa realis gubernatio omnium, etiam minimorum, exer­ cetur a Deo immediate. Nam gubernatio divina eo se ex­ tendit quo se extendit divina causalitas; quae certe attingit omnes res in earum et esse et agere. At eam gubernationem sic hierarchice instituit, ut eam non semper solus efficiat, sed eam ad alia per alia derivet (3 CG 78). Ipse solus gubernat in ordine naturali creaturas supremas uni Deo subiectas, in or­ dine vero gratiae omnes, quatenus ipse solus iis gratias con­ fert supematurales. Reliquas vero gubernat semper immediatione suppositi, et simul utens ministerio causarum secundarum. S.Augustinus: «Sed quemadmodum corpora crassiora et inferiora per subtiliora et pontentiora quodam ordine reguntur, ita omnia corpora per spiritum vitae; et spiritus vitae irrationalis per spiritum vitae rationalem; et spiritus vitae rationalis desertor atque pec­ cator per spiritum vitae rationalem pium et iustum; et ille per ipsum Deum, ac sic universa creatura per Creatorem suum; ex quo et per quem et in quo etiam condita atque instituta est. Nihil enim fit visibiliter et sensibiliter quod non de inte­ riore invisibili atque intelligibili aula summi imperatoris aut iubeatur aut permittatur... in ista totius creaturae amplissima quadam immensaque republica» 1. Id vero Deus facit, non ob defectum virtutis, sed ut ipsum bonum gubernandi aliis communicet. «Tanto erit melior gu­ bernatio quanto maior perfectio a gubernante rebus guber­ natis communicatur... Et ideo sic Deus gubernat res, ut quas­ dam aliarum in gubernando causas instituat: sicut si aliquis magister discipulos suos non solum scientes faceret, sed etiam aliorum doctores» (1 q.103 a-6)· 269. d) Divina vero gubernatio est infallibilis, ut ipsa Providentia cuius est exsecutio. Ut enim Deus libere creavit, sic libere omnia ad finem praeordinavit, nec solum creaturas irrationales, sed etiam liberas, ita tamen ut hae libertate sua non privarentur. «Omnis inclinatio alicuius rei vel naturalis vel voluntaria nihil aliud est quam quaedam impressio a primo movente: sicut inclinatio sagittae ad signum determinatum nihil aliud est quam quaedam impressio a sagittante. Unde omnia quae aguntur vel naturaliter vel voluntarie, quasi propria sponte perveniunt in id ad quod divinitus ordinantur; et ideo dicitur Deus omnia disponere suaviter» (a.8). 1 De Trimi. 3,4,9: ML 42,873. 556 l.E.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II e) Hinc ulterius, cum Deus sit causa universalis omnia disponens et exsequens, nihil accidere potest praeter ordinem gubernationis divinae, utique vero praeter ordinem causae par­ ticularis. Ideo respectu Dei nihil est casuale vel fortuitum in mundo, etsi quid tale respectu causae secundae esse possit (a.7). Inde etiam, cum Deus omnia per bonum disponat, nihil totaliter malum est in mundo, cum malum semper adiungatur bono, et ideo non sit extra ordinem divinae gubernationis, etsi sit extra ordinem boni particularis. f) Finis vero totius gubernationis nequit esse nisi ipse Deus. Etsi enim finis intrinsecus et proximus mundi sit bonum in ipso exsistens, seu ordo universi, tamen totum universum tendit ad participandum et manifestandum bonum extrinsecum supremum, seu ipsum Deum. «Bonum extrinsecum a toto universo est finis gubernationis rerum, sicut habitum et re­ praesentatum: quia ad hoc unaquaeque res tendit, ut parti­ cipet ipsum et assimiletur ei quantum potest» (a.2) 2. 270. Scholion. De dominio Dei in creaturas. Deus habet in omnem creaturam dominium proprietatis, seu ius disponendi de ea ut de re sua, quam sine alicuius iniuria conservare, donare, destruere queat. Quod stat titulo creationis, conservationis, ultimi finis (redemptionis hominis in ordine gra­ tiae), quatenus quaelibet creatura est ex Deo, in Deo, propter Deum. Qui tituli, cum supponant essentialem creaturae dependentiam a Deo, quatenus ipse non potest facere ut, quolibet eorum ablato, creatura subsistat, nequeunt, vel de potentia absoluta, ab ipso, creatura exsistente, etiam uno momento recusari. Ergo creatura non est domina sui; unde, si libera sit, nequit ullo mo­ mento moraliter agere, nisi ad voluntatem Domini sui per ipsius leges ma­ nifestatam. Ergo a fortiori non est relate ad Deum domina aliarum rerum, et proin de rebus quas possidet nequit umquam disponere ad libitum, sed ad normam legis divinae. Ulterius ex dominio proprietatis exsurgit in Deo dominium iurisdictionis, seu gubernandi subditos vel iubens vel vetans vel puniens vel praemians, etc.; qui enim potest de re aliqua disponere, a fortiori potest eam regere et gu­ bernare, ita ergo ut Deus etiam illud dominium numquam recusare possit. Ideo, cum solus Deus habeat illud, omnis vera iurisdictio, quae apud crea­ turas vigeat, nequit esse nisi a Deo, et proin nemo potest eam exercere nisi ad normam legis divinae 3. 2 Cf. Beraza, n. 1396-1401; Dafeara, n.138-159; Lamtroy, De divina gubernatione: CollatBrug 25 (1925) 112-115; Vandenberghe, De directione rerum in finem: Ibid. 37 (1937) 224-227. 3 Cf. Lessius, o.c., I.10 c. 1-3; Beraza, n.1402. LIBER De II angelis 271. Consideravimus hucusque factum creationis omnium rerum extra Deum exsistentium; eius adiuncta sive temporis sive libertatis ex parte Dei; eius causam sive finalem sive exemplarem; omnium earum rerum conservationem; tandem divinum ad earum actiones concursum. Iam quaeritur in spe­ cie de iis creaturis; at ea quae in rebus sive inanimatis sive irrationalibus ad theologum qua talem spectant, fere praece­ dentibus continentur. Cum vero supra eas sit homo et supra hominem angelus, de his in specie nunc venit agendum, ita vero ut ratione dignitatis eius primo de angelo, dein de homine dicatur. De angelo ceterum etiam ideo theologo disputandum est, quod eius natura quamdam cognationem cum anima humana habeat; sors moralis eius cum sorte hominis fere conveniat; influxus non levis eius in hominem viatorem exerceatur. Eius ergo investiganda sunt hic exsistentia, natura ac pro­ prietates, elevatio ad ordinem supernaturalem et plurium an­ gelorum lapsus ac damnatio, relationes ad hominem tam horum quam bonorum angelorum. CAPUT I De angelorum creatione ARTICULUS I De exsistentia angelorum Thesis 9. Exsistunt angeli. S.Th., i q.50 a.i; 2 CG 46,91; S.Bonaventura, In 2 d.i p.2 a.3 q.i; Suàrez, De angelis Li c.i; Palmieri, th.18; Beraza, n.363-373; A.Martînez, o.c., p.31-49; Flick, o.c., 491-549. 272. Nexus. Prima ergo quaestio de angelis est de ex­ sistentia eorum, proposita aliqua angeli notione, quae ipsum satis ab omni alia re nobis nota discernat, etsi intimam natu­ ram eius nondum definiat. Dein aliae quaestiones quae cum eorum exsistentia connectuntur erunt proponendae. 558 l.F.SAGÜÊS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 273. Notiones. Exsistunt dicitur ut sola eorum exsis­ tentia asseratur, praecisione facta a modo quo eam obtinent, cum sat constet eos nonnisi creatos a Deo exsistere. Angelus, vi vocis originariae ex graeca âyyeÀoç, et officium, non naturam, significantis *, est idem ac missus, nuntius; sumi­ tur hic: 1) Non metaphorice prout nomen officii designat, ut Praecursorem (Mt 11,10) vel episcopum (Apoc 2,1; 3,1), etc. 2) Sed proprie, ut est nomen naturae quo indicatur substantia ra­ tionalis, Deo inferior, hominibus praestantior aliquo modo nunc non determinando. 3) Prout vero designat angelos sive bonos sive malos. 274 Cum Scriptura et Traditio angelos ut substantias rationales Deo inferiores ac homine superiores clare proponat et consequenter Ecclesia, ut nunc constat ex eius praedicatione, eos ut tales semper habuerit, censentur eo ipso ii fontes, cum angelos simpliciter seu sine ulteriore determinatione nominant, loqui de iis ut de entibus modo dicto descriptis, fere ac memo­ rantes simpliciter hominem censentur loqui de hoc, qualis est hic in mente omnium. 275. Adversarii. Sadducaei, qui «dicunt non esse resur­ rectionem, neque angelum, neque spiritum» (Act 23,8).! * Materialistae, non distinguentes inter corpus et spiritum (1 q.50 a.i). Anabaptistae, s.XVI, dicentes angelos non esse nisi mani­ festationes divinae potentiae exercitae in hominis vel bonum vel punitionem 2. Exegetae rationalistae plurimi dicentes: alii notionem an­ geli acceptam esse a ludaeis captivis, apud babylonios, alii iudaeos primo fuisse polytheistas et dein, cum fierent monotheistae, angelos ut substantias Deo inferiores ac ut eius nun­ tios habuisse. Christus et Apostoli se illi ideae accommoda­ runt 3. Etiam apud protestantes liberales crescit numerus negan­ tium vel saltem in dubium revocantium exsistentiam ange­ lorum. Tamen Harnack, qui etiam, etsi putat Christum et Apostolos credidisse in exsistentiam diaboli, eam habet ut saltem valde dubiam, ut parum prudens habet ut quis categorice asserat diabolum non exsistere, nec potius se de ea re nondum esse convictum4. Ergo iuxta eos auctores, angeli non sunt entia personalia, imo nec proprie aliquid nisi ipsum mundum vel ut nuntium Dei ad bonum vel ut peccato affectum movens ad peccandum. 1 S.Gregorius M.. In Evang. 1.2 hom.34 n.8: ML 76,1250; S.Augustinus (R 1484). 1 · Cf. S. Zeitlin, The Sadducees and the belief in Angels; Jour, of Bibl. Lit. 83 (1964)69-71. 2 Cf. St.Wiest (Demons, dogm. t.4 p.646) ap. J.Katschthaler, Theol. dogm. 1 (Ratisbonae 1877) p.324 not.7. 3 Cf. A. Vacant, Ange: DB 1,577; Oswald, Angélologie p.6. 4 Cf. A.V.Zahn, A.Harnack2 (Berlin 1951) 211s. 1.2 C..1 A.I. EXSISTENTIA ANCELORUM. TH.9 N.273-278 559 Origeni tribuitur opinio ponens ut eiusdem naturae an­ gelos seu spiritus separatos, et animas humanas, seu spiritus corporibus infusos4*. 276. Doctrina Ecclesiae. C.Lateranense IV (D 428): Deus «simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam, ac deinde humanam, quasi communem ex spiri­ tu et corpore constitutam». Ergo ex his, si angeli creati sunt, definitur implicite eos ex­ sistere. Ceterum sunt: inferiores Deo, utpote ab ipso creati; ho­ mine praestantiores, utpote spirituales corpore (saltem crasso) carentes; et consequenter substantiae rationales, ut sponte erui­ tur ex illa praestantia. Quae ergo implicite definiuntur. C. Vaticanum (D 1783 repetit verba Lateranensis IV (D 1805): «Si quis non confiteatur mundum resque omnes, quae in eo continentur, et spirituales et materiales... a Deo ex nihilo esse productas... a.s.». Ea vox «spirituales» vel signi­ ficat vel saltem includit angelos, ut constat ex capite citato correspondent! (D 1783). Pius XII in reiciendis novae theologiae novitatibus hanc memorat: «Quaestio etiam a nonnullis agitur num angeli crea­ turae personales sint; numque materia a spiritu essentialiter differat» (D 2318). Alia documenta memorantia creationem invisibilium cum visibilibus, ut Symbolum Nic.-Constant. (D 86) et Profess. Fidei Tridentina (D 994) vel, praeter invisibilia, creaturas spirituales cum corporalibus, ut C.Lugdunen­ se II (D 461) et C.Florentinum (D 706), nequeunt non intelligi etiam de an­ gelis, cum illae creaturae proponantur obvio sensu ut in se omnino independentes a corpore, a quo sane anima humana non est omnino independens, nec norit Ecclesia alias creaturas sic spirituales praeter angelos. 277. Valor dogmaticus. finita (D 428 1783). De fide divina et catholica de­ 278. Probatur ex sacra Scriptura. Et sane ab anti­ quitate apparet sine ulla dubitatione in Scriptura exsistentia angelorum seu entium hominibus superiorum, sive bonorum qui sint iuxta Deum sive malorum seu ipsi Deo ac hominibus hostilium, ita ut ii magnam partem ab initio habuerint iri historia salutis. Certe in explicitatione eius doctrinae est pro­ gressus a tempore anteexsilico ad postexsilicum, quo ea multo copiosior et clarior apparet, donec tandem in plenitudine temporis ea suum maximum splendorem obtinuerit. 4* Orîgenes, De prine. 1,8.4; 2,8,3: MG 11,180.221-223; cf. Vacant, l.c. Cf. G. TeichDie Sündenlehre des Origenes (Regensburg 1958) 99-101. tweier, 560 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Ex A.T. ea meminisse sufficiat. Deus inducitur ut rex sedens in iis ut in medio exercitu suo (3 Reg 22,19). Ii as­ cendentes et descendentes per scalam coniungunt caelum et terram, ut eos vidit lacob (Gen 28,12), cui dein iterum appa­ ruerunt «angeli Dei» ut «castra Dei» (32,1s). Sunt enim «exercitus Domini» (los 5,14; Ps 148,2), habi­ tant in caelo (Gen 21,17; 22,11), adorant Deum (Ps 96,7) et «serviunt ei» (lob 4,18; Ps 102,20). Vocantur «filii Dei» (lob 1,6; 2,1; Ps 28,1; 38,7), «sancti» (Zach 14,5; lob 5,1; 15,15; Ps 88,6.8); «filii Altissimi» (Ps 81,6), fortes (Ps 77,25), excelsi (lob 21,22), «potentes virtute» (Ps 102, 20), vigiles (Dan 4,10.14.20), at saepius «angeli» (Gen 32,1; Ps 148,2). Ex iis cherubim sunt «sedes» Dei (Ps 79,2; 98,1) et custo­ diunt paradisum (Gen 3,24); seraphim circumdant «solium» ipsius, dicentes «sanctus, sanctus, sanctus Dominus...» (Is 6,2s). Accipiunt nomina ex eorum muneribus: Raphael ut curans (Tob 3,25; 12,14s), Gabriel ut heros Dei (Dan 8,16; 9,21), Michael seu quis ut Deus (Dan 10,13.21; 12,1), cui commissa est cura populi Israel (Dan 10,13.21; 12,1). Eisdem debemus reverentiam (los 5,13-16; Tob 12,16s). Daemonia etiam memorat A.T. Citatur Asmodaeus (Tob 3,8), quem eiecit Tobias et Raphael «religavit... in deserto superioris Aegypti» (8,2s; cf. 6,8)5. Daemon apparet in pa­ radiso ut hostilis Deo et hominibus quos tentavit suis propriis armis calliditatis et mendacii (Gen 3,1-5.135). Dicitur Satan seu adversarius et accusator: sic apparet ac fere ut tentator (lob 1,6-12; 2,1-7), in specie ut accusator Israel (Zach 3, r-ίο) et tentans David ut numeraret Israel (1 Par 21,1). Ex­ presse tentatio in Evam tribuitur ei ob invidiam in felicitatem hominis (Sap 2,24; cf. Eccli 25,33). Ex dictis sat constat in V.T. de exsistentia angelorum ut substantiarum et rationalium et inferiorum Deo et supe­ riorum hominibus. Id vero maxime elucet in N.T., ex quo solum aliqua de ea re seligemus: 1) Substantiae rationales. Annuntiant Christi Incarnatio­ nem (Lc 1,26-38) et nativitatem (2,9-15). Ministrant Christo in deserto (Mt 4,11). Confortant ipsum in horto (Lc 22,43). Annuntiant Christi resurrectionem (Mt 28,5-7) et reditum ipsius post Ascensionem (Act i,ros). Gaudent de conversione peccatorum (Lc 15,10). Cooperantur ad praedicationem Evan5 De mira eius libri angclologia cf. R.Pautrel-M.Lefébvre. S.T., Trois textes de Tobie sur Raphael (Tob 5,22; 3,16; 12,12-15): RechScRel 39 (1952) 115-124. Ii textus sunt maximi momenti pro angelologia V.T. 1.2 C.l A.I. EXSISTENTIA ANGELORUM. TH.9 N.278 561 gelii, dum Apostolos liberant e carcere (Act 5,19-21), Philip­ pum excitant ut eat per quamdam viam in Gazam (8,26), dum Cornelium movent ut accersat Petrum ex loppe (10,3-8), Petrum e carcere liberant (12,7-10). 2) Deo inferiores. Sunt sub potestate Dei (Mt 26,53), cuius faciem vident in caelis (18,10). Ignorant diem iudicii (24,36). Tunc mittentur ad congregandos electos (24,31), quos separabunt a malis (13,30) et ut colligant «de regno eius omnia scandala et eos qui faciunt iniquitatem» et mittant «eos in caminum ignis» (13,41s). In caelo perpetuam celebrant liturgiam, canentes die ac nocte...: Sanctus, sanctus, sanctus Domi­ nus Deus omnipotens...» (Apoc 4,8), dum et offerunt ipsi orationes ac laudes iustorum (5,8-15). Ea inferioritas effertur consequenter relate ad Christum, supra quem ascendunt et descendunt (Io 1,51), qui constitutus est «supra omnem principatum et potestatem et virtutem et dominationem» (Eph 1,21). Nec ulli ex angelis dictum est umquam: «Filius meus es tu, ego hodie genui te...», sed po­ tius Deus dixit: «Et adorent eum omnes angeli Dei», Filium cuius thronus est «Deus in saeculum saeculi» et qui in prin­ cipio terram fundavit ac caelum fecit, dum nulli angelo dic­ tum est «sede a dextris meis», sed omnes ii sunt ministri ac missi in adiutorium electorum (Hebr 1,4-14). 3) Homine superiores. Id sat patet ex complexu omnium · praecedentium v.gr. si m ultimo textu ad extollendam Christi excellentiam Christi, comparatur hic cum angelis, non cum aliis creaturis. Ceterum ii ut carentes corpore sunt ab huius miseriis immunes (Mt 22,30). Ii etiam sunt «fortitudine et virtute... maiores» (2 Petr 2,11). Vocantur «throni... domina­ tiones... principatus... potestates» (Coi 1,16; Eph 1,21). Daemonia etiam memorantur maxime in N.T. Christus ve­ nit ut destruat imperium diaboli (Hebr 2,14), «ut dissolvat opera diaboli» (1 Io 3,8), qui «mendax est» (Io 8,44). Ea pugna apertius incipit per tentationes in deserto (Lc 4,1-13), sequitur in expulsione daemonum (Mt 8,28-34; Mc 7,24-30; Act 10, 38) . Diabolus obest regno Dei quatenus seminat zizania (Mt 13, 39), aufert e cordibus semen verbi (Mc 4,15), ut in paradiso tentât ad peccandum (Eph 6,11-16), semper ut leo rugiens quaerit quem devoret (1 Petr 5,8), ita ut christianus eligere cogatur inter Christum et Belial (2 Cor 6,14), attingit pugna acutam acritatem in passione Christi (Lc 4,13; 22,53), donec Satan cuius eversio iam expulsione eius ex hominibus osten­ debatur (Lc 10,17-20) tandem eicitur foras (Io 12,31), iam 562 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II iudicatus (16,11) et destinatus definitive «in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius» (Mt 25,41). Habetur in Apoc ex c.12 (maxime) conspectus de eo hoste cum quo ab initio ad finem historiae salutis (12,9) est homi­ nibus certandum. Impotens in mulierem ac eius filium (12,5s) praeliatur «cum reliquis de semine eius, qui custodiunt man­ data Dei et habent testimonium I.Christi» (12,17). At si quan­ do videretur triumphare per antichristum (c.13-17), tandem Agnus et Ecclesia vincunt Satanam (c. 18-22), qui cum bestia et pseudopropheta et inferno et morte et iis qui non sunt scripti in libro vitae proicietur definitive in stagnum ignis et sulphuris seu mortem secundam (20,10.14s)6. 279. Probatur ex traditione. 1) SS.Patres. lifrequentissime loquuntur de angelis, et quidem ut de re indubia apud Christianos. Seligimus ergo aliquos eorum textus, in quibus ap­ parent angeli ut substantiae rationales Deo inferiores et homine praestantiores. Pastor Hermae (R 83): «luvenes... sex, qui aedificabant, qui sunt...? Hi sunt... sancti angeli Dei, qui primi creati sunt, quibus tradidit Deus omnem creaturam suam, ut augeant et aedificent et dominentur totius creaturae... Ceteri... qui affe­ runt lapides, qui sunt? Et ipsi... sancti sunt angeli Dei; illi autem sex iis praecellunt. Consummabitur igitur aedificatio turris, et omnes simul exsultabunt... et glorificabunt Deum». S.Augustinus (R 1691): «Mens... humana prius haec, quae facta sunt, per sensus corporis experitur eorumque notitiam pro infirmitatis humanae modulo capit, et dein quaerit eorum causas, si quo modo possit ad eas pervenire principaliter atque incommutabiliter manentes in Verbo Dei... Mens vero ange­ lica pura caritate inhaerens Verbo Dei..., prius ea vidit in Verbo Dei facienda, quam facta sunt». S.Io.Damascenus (R 2352): «Secunda lumina spiritualia, ex primaria illa luce splendorem habentia, quibus nec lingua opus sit nec auribus, sed sine ulla prolati sermonis ope mutuo sibi sua sensa communicant et consilia. Per Verbum omnes angeli creati sunt et Spiritu Sancto sanctificante consummationem ac­ ceperunt, ut pro sua quisque dignitate et ordine participes essent splendoris et gratiae»6*. 6 Cf. A.Lemonnyer, O.P., Angélologie chrétienne: DBS 1,255-262; Vacant, 576-580; Heinisch, o.c., § 20 n.i; W.G.Heidt, O.S.B., Angelology of the Old Testament. A study in Biblical Theology (Washington 1949); Van Imschoot, o.c., Ιΐ5·ϊ3θ-ΐ39ί P.M.Galopin, Anges: VocThBibl 44-48; Lyonnet, Démon: DSpir 3,142-152; Id·. Satan: VocThBibl 997-1000; J.Michil, Engel: LThK 3 (1959) 864-867; J.B.Brunon, Démons: VocThBibl (1962) 197-200; H.Schlier, Die Engel nach dem Neuen Testament: Archiv f. Liturgiewiss 6 (i9S9) 43-56. De angelologia SS.Patrum multa et pulchra apud J.Danielou, S.I., Les anges et leur mission d'après les Pères de ΓEglise2 (Chevetogne 1953); in specie de Origene cf. Id., Origène L.2 C.1 A.I. EXSISTENTIA ANGELORUM. TII.9 N.278-282 563 280. 2) Liturgia et occidentalis et orientalis angelos saepe memorat. Sic in Romana: a) Sunt festa SS.Michaëlis, Raphaëlis, Gabrielis, Angelorum Custodum, b) Memorant eos Confiteor et Praefatio Missae, c) Multae orationes eos nomi­ nant, ut Commendatio animae: («Proficiscere..., anima Christia­ na..., in nomine angelorum...»), Exsequia («In paradisum de­ ducant te angeli»), Completorium («Angeli tui sancti habitent in ea [habitatione ]...»)7. 281. Ratio theologica mere suadet angelos dari : 1) A prio­ ri et supposita eorum pura spiritualitate, cum congruum sit ut, ad harmonice complendam perfectionem universi, dentur entia pure spiritualia, eo posito quod horum exsistentia nullo pacto repugnare probetur8. 2) A posteriori: a) Ex traditione, etsi corrupta, omnium fere populorum 9, ita ut etiam gentiles philosophi eos spiritus admi­ serint, ut Plato, Aristoteles quae traditio adeo constans et universalis difficile explicatur nisi ex reliquiis revelationis primaevae vel forte etiam ex quibusdam phaenomenis experimentalibus, quorum causae putarentur esse invisibilia quae­ dam entia media inter Deum et hominem, b) Ex miris quibus­ dam factis: sive malis, quae animis humanis separatis tribui posse non videntur (etsi aliunde earum vires sint ignotae), sive bonis (etsi forte tribuendis Deo immediate agenti) H. At in utroque casu opus est magna cautione. 282. Obiectiones. 1. Moyses narrans creationem (Gen 1) non me­ morat angelos. Ergo ii non exsistunt. Dist. antec. Moyses non memorat angelos, quasi eos ignoret, nego antec.; ob aliam rationem, trans, antec. Saepe alibi eos memorat, ut patet v.gr. ex locis mox citandis Geneseos et Exodi. Forte in ea narratione non intendit agere nisi de mundo visibili 12, (Paris 1948) 219-242, et St.Tavares, O.S.B., Doctrina ascetica Origenis seu quid docuerit de ratione animae humanae cum daemonibus: StudAns t6 (Città del Vaticano 1045); de S.Ircnaeo cf. G.Bentivegna, S.L, L’angelologia di S.Ireneo nella prima fase dell’opera di salvezza: OrChP 28 (1962) s-48. ’ De liturgiis, cf. Janssens, De Deo Creatore et de angelis P.455S; I.t>E San José, O.C.D., La doctrina del dngel custodio. En el dogma, en la teologia, en el arte y en la espiritualidad: RevEspT 8 (1949) 282-285: E.VON Petersdorff, De daemonibus in lilurgia memoratis: Ang 19 (1942) 324-339; B.Neunheuser, Der Engel im Zeugnis der Liturgie: Archiv. f. Liturgiewiss 6 (i960) 4-27, et de quaestione speciali cf. M.F.Lacan, Caeli caelorumque virtutes: Rech ScRel 51 (1963) 240-246. Ceterum cf. in exemplum F.Cabrol-H.Leclercq, O.S.B., Reliquiae liturgicae vetustissimae (Paris 1913) s.2 p.244 (voces «angeli· etc.). 8 S.Augustinus, De civitate Dei 11,16: ML 41,331 ; S.Thomas, 1 q.soa.t : cf. P.Zammit, O.P., De exsistentia substantiarum intellectualium: Ang 10 (1933) 513-523. ’ Cf. Ceuppens, Quaestiones selectae... p. 182s; Vacant, 5895s; Ae.Suys, S.I., De 'ange­ lis· apud veteres Aegyptios: VerbDom 13 (1933) 347-351-371-378; Flick, o.c., 492-498. 1» Plato, Phaedo 107, ed. F.Didot (Paris 1880) p.85; Aristoteles, Metaph. 5,8: 12,8. Cf. Katschthaler, p.329 not.i; Petavius, De angelis l.i c.t. 11 Suarez, 1,1,7s; cf. Daffara, l.c., n.203. *2 S.Io.Chrysostomus, In Gen. c.i hom.2 n.2s: MG 53,29s; In ps. 8 n.6: MG ss its· Ceuppens, p.6s; Petavius, n.t. ’ ' 564 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π nisi dicatur cum multis nomine «caeli» in illa narratione contineri etiam an­ gelos (cf. n.29) >3. 2. Nomen «angelus» in Scriptura designat officium. Ergo immerito ar­ guitur ex ea ad exsistentiam angelorum. Dist. antec. Illud nomen in Scriptura designat officium exercitum ab entibus personalibus, trans, antec.; secus, nego antec. Et apud nos vox «nuntius» immediate connotât, non naturam, sed of­ ficium, at prout hoc residet in persona. 3. Dicta Scripturae de angelis possunt intelligi de inspirationibus Dei internis. Ergo immerito arguitur ex iis ad exsistentiam angelorum. Dist. antec. Dicta Scripturae de angelis possunt sumi de inspirationibus aliquando, trans, antec.; ordinarie, nego antec. Repugnant isti explicationi et sensus obvius et dicta v.gr. de creatione angelorum, et multae operationes eorum externae in Scriptura narratae v.gr. in libro Tobiae. 283. Scholion. Doctrina de angelis apud iudaeos ante exsilium. lamdiu a plerisque criticis acatholicis dicitur angelologia et daemonologia iudaeorum se evolvisse ex quo hi conversati sunt cum religione persa. Sine dubio datur evolutio: Ante exsilium multo rarius agitur de angelis, praesertim de malis. Imo potius videretur primo quasi indistincte tribui functiones bonis et malis, ita ut dum alius angelus curet de Israel, alii mittantur ad calamitates (Ps 77,49; Ex 12,23); etiam Satan primo apparet in assistentibus coram Do­ mino (lob 1,6-12; 2,1-10). Imo admitti potest aliqualis influxus ex Mesopo­ tamia et Persia v.gr. in aliquo symbolismo (Tob 12,15). Certe post exsilium angeli inducuntur clarius v.gr. quoad aliqua nomina propria, relationem ad Deum et homines, maiorem distinctionem bonorum ut legatorum Dei ad bonum et malorum in oppositione ad illos. Sed ex locis supra allatis, patet iam ante exsilium sat memorari angelos et quidem ut entia rationalia Deo inferiora ac homine superiora: angeli coram Lot (Gen 19,1; 28,12; 32,2); in figura viri (Gen 18,2.16; 19,10); «princeps exer­ citus Domini» (los 5,14) vel exercitus caeli (1 Reg 22,19), ita ut Deus vocetur Dominus exercituum (1 Reg 1,11)13 14. Nec post exsilium mutatur relatio angelorum ad homines, de quibus curant (Dan 3,49s), offerunt Deo preces eorum (Tob 12,12), praesident nationibus eorum (Dan 10,13.21; 12,1). Sine fundamento diceretur in textibus anteexsilicis agi, non de angelis, sed de hominibus specialiter missis a Deo; quia id careret sensu v.gr. si agitur de cherubim paradisi, cum ibi non essent, praeter protoparentes, alii homines (Gen 3,24), et quia illi angeli clare apparent ut hominibus superiores. Item, etsi quando (ut Gen 16,7; 21,17; 22,11; Ex 14,19; 2 Reg 19,35) angelus Dei vocetur etiam Deus, ita ut videatur agi de ipso Deo, attamen alias id non fit, dum angeli apparent ut distincti a Deo; et etiam illi loci obiecti congruentius intelliguntur de veris angelis, sed nomine Dei, ut eos mittentis, ornatis ,5. 13 F.Kaulen, Der biblische Schopfungsbericht (Freiburg 1902) p.16; Kortleiner, o.c., Ρ35: Heinisch, l.c.; Hummelauer, Commentarius in Genesim p.88s, rem in medio relinquit. Cf Petavius, l.c. 14 Cf. Ceuppens, l.c., 182; J.Souben, O.S.B., Ange: DAFC 1,124-128; Van Imschoot, i 15. 13 Vacant, 586; J.Touzard, Ange de Yahweh: DBS 1,242-255; F.Stier, Gott und sein Engel im alten Testament (Münster 1934); Van Imschoot, 116-123; Galopin, l.c., 45 putat Angelum Yaweh esse ipsum Yaweh sub forma visibili manifestum. H.Gross vero Die Engel im Alten Testament: Archiv f. Liturgiewiss. 6 (1960) 28-42, opinatur ideam angeli ita connecti cum idea Yaweh ut cum ea ita evolvatur : Angelus Yaweh seu Yaweh apparens in forma visibili est maximus gradus tempore Patriarcharum, Moisis, ludicum; tempore Regum angelus fit prima creatura super hominem et ad Dei servitium ut media inter Deum et hominem; quo magis Deus quasi recedit, angelus obtinet tempore postexsilico maiorem significationem et elationem sui muneris legati Dei ad homines. l.2 c.i a.2. exsistentia angelorum, th.9 n.282-286 565 Ergo immerito dicerentur iudaei doctrinam de angelis a gentibus didicisse. Nam: a) Dissimilitudo inter illam et ideas gentilium de hac re superat vehementer similitudinem parvam quae inter eas detur. Plenior doctrina post exsilium apparens tribuenda est revelationi divinae per pro­ phetas factae. Idea vero gentilium de geniis, daemonibus, diis inferioribus, habenda est potius ut vestigium revelationis primitivae, etsi iam corruptae. b) Dum idea eorum de angelis est plena fabulis, doctrina Scripturae de iis, etiam post exsilium, est valde gravis et sobria 16. c) Nec haec doctrina dif­ fert substantialiter a doctrina de angelis ante exsilium proposita 17. Cur vero Deus post exsilium, non antea, clariorem instructionem iudaeis de angelis dedit? Forte quia eorum propensio ad idololatriam omnino dis­ paruisset. 284. ARTICULUS Ulteriores II quaestiones de exsistentia angelorum 285. Quot sunt angeli? Incertum est; at certo permulti, ita ut longissime numerum hominum superare videantur Scriptura: Putas quia non possum rogare Patrem meum et exhibebit mihi modo plus quam duodecim legiones angelorum? (Mt 26,53). Millia millium mi­ nistrabant ei et decies millies centena millia assistebant ei (Dan 7,10). Et mul­ torum millium angelorum frequentiam (Hebr 12,22). SS.Patres, intelligentes hos et alios textus de numero qui sermone hu­ mano exprimi non possit: a) Memorant angelorum «multitudinem» (S.Clemens Rom., R 17), «bonorum angelorum exercitum» (S.Iustinus, R 113), «turmas caelestes angelorum et archangelorum et superiora his agmina... tot incorporeos... exercitus» (S.Io.Chrysostomus, R 1141; cf. 1148). b) Do­ cent nonaginta novem oves fideles esse angelos, unam vero ovem esse genus humanum: «Plures namque (quam homines ab Ada usque ad hunc diem)... sunt angeli. Hi sunt nonaginta novem oves illae, cum una tantum sit genus humanum»I8. 286. Suntne angeli inter se distincti? Certe nomine, nam ut omittantur tria nomina propria quae apparent in Scrip­ tura, sc. Michael (Dan 10,13), Raphael (Tob 12,15), Gabriel (Le 1,19) 19, applicantur angelis varia nomina indicantia clas­ ses diversas, seu ad significandas partes multitudinis eorum 16 Vacant, Ange: DTC i,m; Ange: DB 1,588-590. Ceterum distinguenda est doctrina V.T. de angelis a doctrina iudaeorum temporis Christi, quam partim aliunde ac a libris inspiratis hauserunt; de qua, cf. L.Hackspill, L'angélologie juive a l'époque néo-testamen­ taire: RevBibl 11 (1902) 527-550; Frey, L'angélologie juive au temps de Jésus-Christ: Rev ScPhTh 5 (1911) 75-110; Bonsirven, Le Judaïsme palestinien au temps de Jésus-Christ 1 (Paris 1934) P-i c.4; Id.: DBS 4,1161-1166; Prat, La théologie de Saint Paul IIu (Paris 1929) 49317 Cf. W.Fracassini, Angelo: Elt 3.299; A.Perego, S.I., Origine degli esseri razionali extraterreni: DivTh (Pi) 35 (1958) 4s. 18 S.Cyrillus Hier., Catech. 15 n.24: MG 33,904. Comparationes Patrum de numero angelorum et hominum, cf. apud Petavium, Li c.i4- Cf. et G.Bareille, Ange d’après les Pères: DTC 1,1205s. Petavius (n.9-15) tamen addit in fine: «Incertum id esse, plures sint angeli an homines, ac multo magis, quanto alterutri alteros excedant». 19 De aliis nominibus propriis quae sunt extra libros inspiratos, cf. Vacant: DB 1,577; H.Leclercq, Anges: DACL 1,2086s; Frey, 93s; Bonsirven, Le Judaïsme... l.c., p.236. 566 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H distinctas: Cherubim (Gen 3,24 etc.) I9*, Seraphim (Is 6,2s), Throni (Col 1,16), Dominationes, Virtutes, Potestates, Prin­ cipatus (Eph 1,21), Archangeli (1 Thess 4,15), Angeli (1 Petr 3,22)· 287. Differunt etiam: 1) Natura, iuxta fere omnes Scholasticos, dicen­ tes (v.gr. S.Thomam, S.Bonaventuram) angelos differre dispositive per dona naturae, completive vero per dona gratiae. At quidam Patres v.gr. Didymus Alex., S.Basilius, dicunt angelos omnes esse natura aequales, dum S.Gre­ gorius Naz. rem (ut videtur) in dubium revocat 20. 2) Et quidem differunt probabilius specifice, quatenus plures sunt an­ gelorum species et in singulis speciebus plura individua, ut tenet (ut vide­ tur) Suârez 2l, etc. Id enim magis convenire videtur distinctioni angelorum quam efferunt locutiones S.Scripturae et Patrum, ita tamen ut aliunde iisdem locutionibus magis consonet ea specierum distinctio in quarum singulis sint plura individua. Esse vero tot species quot angelos, tenent Thomistae sic communius S.Doctorem interpretantes 22 ut absolute repugnet esse posse duos angelos eiusdem speciei, utpote spirituales et simplices. Alii putant (Toledo, Palmieri) 23 omnes angelos esse eiusdem speciei. 288. Differunt ordine, cum diversa illa nomina sine dubio indicent di­ versos gradus dignitatis, etsi non constet utrum ea diversitas ponatur in perfectione propria singulorum angelorum, an in muneribus eorum : Scriptura: Michael dicitur unus de principibus primis (Dan 10,13). Raphael est unus ex septem qui astant ante Dominum (Tob 12,15). Nomen «archangelus» (1 Thess 4,16; lud 9) indicat eminentiam super angelos. Pau­ lus dicens (Coi 1,16): invisibilia, sive throni sive dominationes sive principatus sive potestates, supponit esse diversa invisibilia. SS.Patres universaliter idem tradunt: S.Cyrillus Hieros. (R 849): «Men­ tionem facimus... angelorum, archangelorum, virtutum, dominationum, principatuum, potestatum, thronorum, cherubim... et seraphim». S.Io.Chrysostomus (R 1148): «Si... mentem extenderis ad angelorum exercitus, ar­ changelorum..., virtutum, thronorum, dominationum, principatuum, po­ testatum, cherubim, seraphim...» S.Augustinus (R 1805): «Esse sedes, do­ minationes, principatus, potestates in caelestibus apparatibus, firmissime credo et differre inter se aliquid indubitata fide teneo». S.Gregorius M. (R 2335): «Novem... angelorum ordines diximus, quia videlicet esse, testante sacro eloquio, scimus angelos, archangelos, virtutes, potestates, principatus, dominationes, thronos, cherubim atque sera­ phim...» 24 Liturgia v.gr. in Praefatione: «Laudant angeli, adorant dominationes, tremunt potestates», vel: «Cum angelis et archangelis, cum thronis et do­ minationibus cumque omni militia caelestis exercitus». ’»· De iis cf. P.Dhorme-L.H.Vincent, Les Chérubins: RevBibl 35 (1926) 328-358 (Le nom). 481-495 (Les chérubins bibliques). 20 S.Th., t q.108 a.4: S.Bonaventura, In 2 d.9 q.is; Didymus Alex., De Spir. S. n.13: MG 39,1046; S.Basilius, Cont. Eunom. 1.3 n.i: MG 29,656; S.Gregorius Naz., Orat. 40 n.5: MG 36,364. 2> Suârez, l.i c.12. 22 S.Th., 1 q.50 a.4; 2 CG 93. Cf. Billuart, De angelis diss.2 a.5, iuxta quem «com­ munius... thomistae· sic intelligunt S.Thomam. Ideas praecipuas philosophiae S.Doctoris de angelis (de horum exsistentia, natura, cognitione, voluntate, ...) exponit J.Collins, The Thomistic Philosophy of the Angels (Washington 1947). 25 Toledo, In r q.5 a.4; Palmieri, th.26. Cf. de hac re, MartInez, p.74-77. 24 Plura testimonia apud Petavium, 1.2 c.i. l.2 c.l a.2. exsistentia angelorum, τπ.9 ν.286·291 567 289. Quoi vero sunt ordines? Etsi de hoc omnino certo non constet, ita ut Patres diversum statuant eorum numerum vel de ea re dubitanter loquantur 25, tamen communiter assignantur novem ordines. Fundamentum habetur in Scriptura, cum non sit ratio supponendi plura ex illis nominibus in ea recensitis applicari eidem ordini. Si credas Petavio, «primus Dionysius novem angelorum ordines et gradus distincte ac de­ finite posuit, idque se ab magistro suo et initiatore didicisse confirmat», qui tamen fatetur se nescire an sint alii praeter novem illos nobis mani­ festos 26■ At, etsi Pseudo-Dionysio tribuatur non raro fixa enumeratio or­ dinum, quia dein ob eius auctoritatem eius opinio invaluerit, iam ante ipsum alii s.iv enumerabant novem ordines, ut S.Ambrosius 27 et ante hunc S.Cyrillus Hier. (R 849). S.Gregorius M., independenter, ut videtur a PseudoDionysio, illum numerum iam deinde ab omnibus acceptum statuit (R 2335). 290. Cum Pseudo-Dionysio 28 congruenter angelorum ordines dividuntur in tres hierarchias. Hierarchia est sacer vel potius sacrorum principatus ad promovendam creaturam rationalem in Deum, constitutus a principe et a multitudine ordinata sub principe; quaelibet vero hierarchia angelica cen­ setur constare ex triplice ordine, sc. summo, medio, infimo, ita ut sint in prima ordines qui illuminantur et mittuntur immediate a solo Deo, in se­ cunda ii qui illuminantur et mittuntur ab angelis primae hierarchiae et alios illuminant, in tertia ii qui ab angelis secundae hierarchiae illuminati ac missi operantur immediate in rebus sensibilibus et maxime in ministerium hominum. In concreto vero sic probabiliter distribuuntur: in prima hierarchia, che­ rubim, seraphim, throni; in secunda, dominationes, virtutes, potestates; in tertia principatus, archangeli, angeli. At dum tres primi ordines et duo postremi sunt fixi fere apud omnes auctores, reliqui diversimode ponuntur (1 q.108 a.is). Conclusio: Dari diversas classes (ergo et dignitates vel in natura vel in muneribus vel in utrisque) angelorum dicendum videtur saltem certum in theologia ex communi consensu TT., ita ut istud negare sit temerarium. Sed ulteriores determinationes de numero, natura, nominibus relate ad eorum diversam naturam vel varias classes statuendas non fundantur, iuxta Petavium, in Scriptura vel in ratione proprie theologica, sed vel ex occulta traditione vel ex opinionibus et coniecturis 28*. 291. Saltem primi angeli qui exstiterunt facti sunt a Deo ex nihilo. Id est de fide definitum in C.Lateranensi (D 428): Deus «utramque de nihilo condidit creaturam, spi­ ritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam» et in C. Vaticano repetente verba Lateranensis (D 1783) ac do­ cente (D 1805) «mundum resque omnes, quae in eo continen­ tur, et spirituales et materiales secundum totam suam sub­ stantiam a Deo ex nihilo esse productas», postquam damnarit res etiam «spirituales e divina substantia emanasse» (D 1804), 25 Beraza, n.38ss. 26 Petavius, 1.2 c.i n.12; Ps.-Dionysius, De cael. hier, c.6: MG 3,200. At forte lue rem didicit cx S.Ephraem: cf. J.Michl, Ephram und die neun Chore der Engel: ThQschr 118 (1937) 474-491. 27 S.Ambrosius, Apol. proph. David 5,20: ML 14,859· Cf. R.Haubst, Engel: LThK 3 (1959) 869. 28 Ps.-Dionysius, l.c. 28♦ Petavius, l.c., 1.2 c.2 n.i. Exsistentia triplicis hierarchiae et noveni ordinum dicitur de fide a SuArez, l.c., 1.2 c.i3 n.2. 568 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II quod iam expresserat et C.Bracarense I contra manichaeos (D 455)· Ex Col 1,16: In Christo condita sunt universa in caelis et in terra, visibilia et invisibilia, sive throni sive dominationes sive principatus sive potestates: omnia per ipsum et in ipso creata sunt. Ceterum id Scriptura implicite docet, dum asserit et omnia esse facta a Deo et dari angelos, quos aliunde inducit ut omnino dependentes a Deo, quem continuo laudent utpote ab ipso facti (Ps 148,2.5) et cui in omnibus serviant, ut patet ex locis supra allatis. Idem constat ex ratione theologica, quatenus angelus, ens contingens, nequit non esse ab alio, et ut spirituale ac simplex nequit non esse immediate per creationem, cum ex materia educi nequeat (1 q.61 a.i). Etsi in allatis documentis supponatur creata esse a Deo alia ex nihilo immediate, seu non ex subiecto prius creato ex nihilo, alia mediate, tamen cum in iis inducatur rerum series alia spiritualis, aha corporalis, putandum est ex sensu obvio ibi indicari saltem primum ens in serie spirituali immediate ex nihilo creatum esse. 292. Creati vero sunt singuli angeli immediate a Deo? S.Gregorius Nyss., etsi negans angelis distinctionem sexuum, admittit quemdam modum nobis ignotum, quo unus ex altero processerit 29. At angeli, cum, utpote simplices et spirituales, nequeant alii ab aliis emanare et a fortiori ex materia educi v.gr. generatione (D 533), solum per creationem fieri possunt; ergo id est saltem theologice certum. Alios vero ab aliis non esse creatos, patet ex eo quod nulla creatura, saltem ut causa princi­ palis, creare possit; at, etsi id verum non esset, nulla est ratio supponendi alios angelos de facto ab aliis creatos esse. 293. Quando creati sunt angeli? De fide definit angelos non esse ab ae­ terno creatos C.Lateranense IV (D 428) dicens: Deus «simul ab initio tem­ poris utramque de nihilo condidit creaturam..., angelicam videlicet et mun­ danam ac deinde humanam...» Saltem certum est ex iisdem verbis, angelos creatos esse ante hominem. Certum videtur contra paucos, ut Gennadium 30, angelos non creatos esse post materiam. Eos creatos esse ante materiam, putarunt SS.Patres graeci sat communi­ ter ut SS.Basilius, Gregorius Naz., et aliqui SS.Patres latini, ut SS.Hieronymus, Ambrosius 31 loquentes de creatione angelorum facta, non mere ante 29 S.Gregorius Nyss., De hom. opif. 17: MG 44,189. De ea rara opinione, cf. Bareille, 1195· Omnino aliter et recte paulo post loquitur Theodoretus, Haer. Fabul. Comp. I.5 c.7; ML 83,468s. Cf. Pereco, l.c., 12-16. 30 Gennaoius, De eccl. dogmat. to: ML 42,1215. Cf. S.Augustinus, De civ. Dei 11,99: ML 41,324: De Gen. ad litt. 2,8,16: ML 34,269. 31 S,Basii.tus. In hexaem. hom.i n.5: MG 29,13: S.Gregorius Naz., Orat. 38 n.9s: MG 36,320s; S.Hieronymus. In Tit. 1,2s: ML 26,594; S.Ambrosius, Hexaem. 1,5,19; ML 14,131- Cf· Bareille, 1193s; Vacant, 580. L.2 C.l Λ.2. EXSISTENTIA ANGELORUM. TH.9 n.291-294 569 secundam creationem materiae, ut censet Palmieri, sed ante primam, ut patet ex eorum verbis 32. At est saltem probabilius, eos potius creatos esse simul (simultaneitate morali) cum materia, ut putaverunt SS.Augustinus, Epiphanius, Gregorius M. 33, etc., et communiter Scholastici, maxime post Lateranense 34. Ceterum argumenta pro hac opinione non sunt clare probativa. Eccli 18, i : Creavit omnia simul (κοινή), ubi «simul» est idem ac «pariter» seu «ex aequo» 35. Gen 1,1: Creavit caelum et terram, ubi tamen vox «caelum», quae posset includere et angelos, significat forte solum mundum visibilem (n.29). La­ teranense IV (D 428): «Simul ab initio temporis utramque... condidit crea­ turam», ubi tamen, cum Concilium non intendat definire contra Albigen­ ses nisi factum creationis in tempore, «simul» est idem ac «pariter» seu «ae­ que»; nec vox «deinde» opponitur verbis «simul ab initio», sed potius verbis «initio temporis», ad indicandum hominem postea creatum esse 36. Angeli, utpote pars universi, creati sunt congruenter simul cum toto. At Lateranensis verba «ab initio temporis» saltem indicant angelos non fuisse multo ante materiam conditam creatos 37. Ceterum etsi non repugnat absolute quin Deus crearet novos angelos, ut creat cotidie novas animas humanas, nulla est ex fontibus ratio id asserendi de illis, cum aliunde non ordinentur ut hae ad unionem substantialem cum corporibus (quae, ut patet, successive fiunt) 38. 294. Ubi angeli creati sint? Nos latet39. 32 Palmieri, th.2S. Cf. Beraza, n.380. 33 S.Augustinus, De civ. Dei 11,33: ML 41,343: S.Epiphanius, Adv. haer. 2.65,5: MG 42,20; S.Gregorius M., Mor. 32.12,16s: ML 76,644s. Cf. Vacant, 581: Martînez, p.422-424. 34 P.Lombardus, 2 d.2 n.2-5; S.Tn., 1 q.61 a.3; SuArez, 1 c.3. Cf. Vacant, 583: Io., Ange'lologie dons les Conciles: DTC 1,1169s; Perego, 16s; Flick, 551-553. 33 Cf. Knabenbauer, Comment, in Ecclesiasticum (Parisiis 1902) p.2O4s; Petavius, De opificio sex dierum l.i c.5 n.4. 36 Cf. Vacant: DTC 1,1269s. 32 Cf. Vacant, 1170; DB 1,582. 38 A.Michel, Dieu crde-t-il encore des Anges?: AmCl 67 (1957) 243s. ” SuArez, l.i c.4. 570 I.F.SACüÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II CAPUT II De natura angelorum A R TIC U LUS De Thesis io. 1 spiritualitate angelorum Angeli sunt spiritus puri. S.Th., i q.50 a.is; 2 CG 49s; 1 d.io q.i a.4; S.Bonaventura, In 2 d.8 p.i a.i q.i; SuArez, 1.1 c.5-7; Beraza, 0.414-463; Boyer, 432-44»; Palmieri, th.19-21; Daffara, n.205215; MartInez, p.50-72; Flick, o.c., p.580-596. 295. Nexus. Cum iam constet nobis de exsistentia ange­ lorum et aliquomodo de eorum natura, quatenus probavimus eos esse substantias rationales Deo inferiores et homine supe­ riores, nunc ulterius progredimur eam eorum naturam penitius indagaturi in eius relatione ad ens corporeum. 296. Notiones. Angeli sunt substantiae rationales Deo inferiores et homine praestantiores. 297. Spiritus, etsi late sumatur interdum pro re tenui ac subtili et minus visibili, ut est aër (S.Th., i d.io q.i a.4) ·, stricte est substantia quae nec est materia corporalis, nec pen­ det in esse vel in operari saltem in supremis suis operatio­ nibus a corpore, etiam subtili, intrinsece, seu ut a subiecto sustentationis vel ut a comprincipio directe influente. 298. Spiritus: a) Non purus non excludit ordinationem naturalem ad corpus ut ad subiectum informationis, et con­ sequenter nec dependentiam a corpore extrinsecam, seu ut a conditione, ad essendum vel operandum. b) Purus excludit etiam ordinationem naturalem ad cor­ pus ut ad subiectum informationis, et consequenter etiam de­ pendentiam vel extrinsecam a corpore in operando; non ta­ men sive possibilitatem assumendi corpus in unionem acci­ dentalem, sive materiam spiritualem, si forte ea constat spi­ ritus, ut dixerunt quidam antiqui, de quibus inferius dicetur 299. Spirituale, ut distinctum a spiritu, seu substantia spirituali, dici­ tur id quod naturaliter pertinet solum ad spiritum. Corpus, a quo spiritus contradistinguitur, est substantia natura sua mo­ lem habens vel quae quantitatem exigit immediate sibi inhaerentem, sive solida, sive fluida, sive aërea, sive alius cuiuslibet compositionis materialis. 1 De evolutione vocis «spiritus» in scientia antiqua (philosophia naturali, medicina, psychologia) cf. F.Rusche, Pneuma, Seele und Geist: ThGI 23 (1931) 606-624. I..2 C.2 A.l. SPIRITÜALITAS ANGELORUM. TH.10 N.295-3O2 571 Corporeum est id quod ad illam substantiam pertinet naturaliter sive per identitatem sive per intrinsecam dependentiam ab ea. Materia sumitur hic ut corpus, et materiale ut corporeum. 300. Ut per se evidens supponimus: angelos, utpote supe­ riores homine qui constat spiritu, non esse adaequate corporeos, et eos non habere corpus crassum, quale est nostrum corpus; agitur ergo de exclusione corporis vel subtilissimi. At thesis per se praescindit a simplicitate substantiali spiritus. 301. Adversarii. Quidam Patres tribuunt angelis corpus aliquod, etsi valde subtile. S.Fulgentius: «Plane ex duplici eos (angelos) esse substantia asserunt magni et docti viri, id est, ex spiritu incorporeo... et ex corpore per quod ex tempore hominibus apparent... Corpus ergo aethereum, id est, igneum eos dicunt habere, angelos vero malos... corpus aëreum» 23. Cassianus (R 2050). S.Augustinus, qui alias (R 1522 1774) angelis corpora tribuere videtur, alias tamen dubitat: «Qui facit angelos suos spiritus, id est, eos qui natura spiritus sunt, facit esse angelos suos... Sed utrum eorum corpora consequenter adiunxerit di­ cendo et ministros suos ignem urentem, an quod caritate tam­ quam spirituali fervere debeant ministri eius, ambiguum est». «Si... quisquam nulla habere corpora daemones asseverat non est de hac re aut laborandum operosa inquisitione aut conten­ tiosa disputatione certandum»\ 302. Ex theologis, dubitarunt S.Bernardus: «Videntur Patres de huiusmodi diversa sensisse, nec mihi perspicuum est, unde alterutrum doceam, et nescire me fateor». P.Lombardus 4. Caietanus daemonibus tribuit quoddam corpus: «Credide­ rim ego daemones esse spiritus aëreos... Verum appellatione aëris non intelligo elementum aëris, sed subtile corpus nostris sensibus ignotum, corpus simplex ac incorruptibile, natum 2 S.Fulgentius, De Tr. 9: ML 65.505. Cf. Vacant, Ange: DB 1.577; Bareille Ange d'après les Pères: DTC ι.ι 197; H.Ki.ee, Histoire des dogmes, trad. P.H.M. 1 (Paris 1848) P.343S. 3 S.Augustinus, De civ. Dei 15^3,t; 21,10,1: ML 41.468.724· Cf. et Enarr. in ps. 85 n.17: ML 37,1094; De Gen. ad litt. 12,35.68: ML 34.484; Serm. 12,9: ML 38,104; De Trin. 3,5: ML 42,874. Immerito ergo Petavius (I.i c.2 n.9-11) et Bareille (1197) putant ipsum angelis corpus simpliciter tribuisse, dum saltem in cius Sermonibus spiritus est aliquid incor­ poreum, iuxta W. A.Schumacher, Spiritus and spiritualis (Mundelein 1957);,et P.Glorieux, Autour de la spiritualité des anges (Tournai i960) p.41-48, qui ei tribuit opinionem de corporeitate, nullum textum affert ex De Genesi ad litteram I.12, ubi sunt praecipui de creatione ac natura angelorum, iuxta G.Follier: RevEtAug (1963) 184. 4 S.Bernardus, In eant. serm. 5 n.7: ML 183.801; cf. De consid. 5.4.7: ML 182,791s; P.Lombardus, 2 d.8 n.i-3. De S.Bernardo cf. E.Boissard, ben., La doctrine des anges chez S.Bernard: AnalSOrdCist 9. suppi. (1953) 115-20, iuxta quem, S.Doctor angelis tribuit corpus aethereum et, ut videtur, naturale. 572 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II moveri localiter ab anima ad omnes differentias positionis absque repugnantia aliqua ex natura corporis»5. Leibniz, Kant, alii philosophi heterodoxi, putantes spiri­ tum activum sine corpore esse non posse, tribuunt angelis cor­ pora 6. 303. Scholastici iam ante Caietanum sat communiter puram angelorum spiritualitatem tenuisse videntur, cum dicat de hac re S.Bonaventura: «Du­ bitaverunt aliquando magni doctores...; unde super hoc dubie loquitur tam Augustinus quam Bernardus. Sed nunc satis certitudinaliter tenetur et Richardus affirmat, quod angeli sunt naturaliter incorporei...»7 Post Caieta­ num vero ea opinio evasit omnino communis, nam «nullus iam exstitit Theolo­ gus alicuius auctoritatis in re dogmatica, qui non doceret angelos esse puros spiritus» 8. 304. Doctrina Ecclesiae. C.Lateranense IV (D 428): Deus «utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam, ac deinde hu­ manam, quasi communem ex spiritu et corpore constitutam». Cf. C. Vaticanum ea verba repetens (D 1783). His definiri angelos esse spiritus puros, negandum est, cum Concilium eo tendat ut simpliciter definiat contra Manichaeos et Albigenses omnes res esse a Deo creatas 9. At Concilium censetur supponere angelos non habere cor­ pus crassum, cum opponat creaturas spirituales corporalibus; immo nec subtile 10, cum sine dubio putet angelos esse saltem adeo spirituales ut spiritum humanum, cui tamen non censen­ dum est tribuere aliquale corpus subtilius, in oppositione ad corpus crassum cui unitur in homine. Pius XII videtur ratione contextus hanc quaestionem at­ tingere, eam novitatem novae theologiae memorans: «Quaes­ tio etiam a nonnullis agitur num angeli creaturae personales sint; numque materia a spiritu essentialiter differat»10*. 305. Valor dogmaticus. Thesis sumpta: a) De carentia corporis crassi, videtur dicenda esse de fide divina et catholi­ ca, cum id saltem supponat praedicatio Ecclesiae de angelis. 3 Caietanus, In Eph. 2,1. Alibi (In 1 q.50) recte sentit de spiritualitate angelorum. 6 Cf. Perrone, De Deo Creatore n.18; Katschthaler, l.i p.2 s.2 c.i n.102. 7 S.Bonaventura, In 2 d.8 p.i a.i q.i. Cf. Vacant, Anse dans Γ Eglise latine: DTC 1, 12271230S.1231S. 8 Pesch, 3 n.369. Iam s.xm non esse theologos corporeitatem angelorum tenentes asserit De Lubac, Surnaturel (Paris 1946) 214-216. 9 Valencia (In 1 d.4 q.2 punct.i): «Non enim id ex instituto definitur, sed obiter dicitur, ut illud quod ex professo definiendum fuit asseratur, nempe, res omnes initio temporis fuisse a Deo creatas»; Vacant, Ange: DB 1,579; Angëlologie dans les Conciles: DTC 1,1268s. Cf. Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles t.5 (Paris 1913) § 645 P.1323S. >0 Cf. Perrone, n.i9 not.; Vacant, 1268s. At ii auctores forte nimium dicunt putantes ex isto Concilio excludi formaliter certo, etsi non ut de fide, ab angelis quodlibet corpus; ibi enim spiritus potuit simpliciter corpori crasso opponi; hinc S.Thomas (De malo q.i6 a.i) (post illud Concilium): «quod sive daemones habeant corpora sibi naturaliter unita, sive non habeant, hoc non multum refert ad fidei christianae doctrinam». 1°· Pius XII, Encycl. Humani Generis: A AS 42 (1950) 570. I..2 C.2 A.I. SPIRITUAL1TAS ANGELORUM. TH.10 n.302-307 573 b) De carentia corporis subtilis, est certa in theologia. In hac qualificatione conveniunt communiter theologi hodierni 11. 306. Probatur ex sacra Scriptura. Ex dictis de obscu­ ritate quae in hac re obruit per saecula traditionem christianam, patet Scripturam de eadem re seu de natura angelorum non egisse clare ac directe. Sed iis dotibus eos ornatos inducit, ut certo ii remotissimi sint a nostra conditione corporea, et cum numquam memoret alia corpora nisi crassa ut nostra, censeri iure posset excludere ab angelis quidquid corpora qua talia involvunt in oppositione ad entia simpliciter incorporea. Ce­ terum id magis consonat naturae eorum rationali (cf. n.278). i. Positive: Angeli, etiam mali, dicuntur simpliciter non habere corpus: Spiritus carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere (Lc 24,39). Non est nobis colluctatio adversus carnem et sangui­ nem, sed adversus principes et potestates..., contra spiritualia nequitiae... (Eph 6,ns). At haec, etsi directe agant de corpore quale est nostrum, viderentur excludere ab angelis quodlibet corpus, cum nulla ratio in contrarium habeatur. Angeli sive boni sive mali dicuntur simpliciter spiritus: Angeli nonne administratorii spiritus... (Hebr 1,14). Spiritus vobis subiciuntur (Mt 10,20). Assumit septem alios spiritus secum nequiores se (11,26). Gratia vobis... ab eo qui est... et a septem spiritibus qui in conspectu throni eius sunt (Apoc 1,4). At: a) Vox «spiritus» simpliciter adhibita significat alias spiritum purum, ut in Io 4,24: Spiritus est Deus, b) Nequiret, ut videtur, dici simpliciter spiritus ens constans ex spiritu et corpore proprie dicto, ut homo nequit dici simpliciter anima, c) Si memoratur hominis spiritus qua talis, intelligitur esse, ut videtur, sine ullo corpore. 307. 2. Negative. Si angeli haberent corpus, constarent ut homo et corpore et alia comparte corpus informante seu anima. At Scriptura numquam memorat angelorum corpus ut tale vel animam vel horum compositionem in unum, ut memorat in homine: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere, sed potius timete eum qui potest et animam et 11 Hacc thesis est: pro Suârez (i,6,6) fere certa «propter communem Ecclesiae con­ sensum, cum definitione fere manifesta et in Scriptura et Patribus fundata»; pro Valencia (l.c.) adeo certa, ut contraria sit omnino temeraria et etiam putari possit erronea; pro Mendive (De Deo Creatore, n.i5) «moraliter certa propter communem consensum Scholastico­ rum»; pro Perrone (l.c.) et pro Katschthaler (n.i00) «certa»; pro Pesch (n.361) «ita com­ muniter recepta, ut theologice certa dici possit»; pro Beraza (n.424) «adeo certa proponitur palam in catechismis dioecesanis... ut revera sine magna temeritate negari non possit»; pro Huarte (n.675) «prorsus habenda ut certa»; pro Boyer (p.434) theologice certa «propter consensum theologorum»; pro Daffara (n.2i i) «sententia hodie communis... apud theologos, quibus consentit omnino Ecclesia»; pro Flick (p.596) doctrina certa et contraria esset temeraria. 574 1.E.SACUES, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 11 corpus perdere in gehennam... (Mt 10,28). Corpus sine spiritu mortuum est... (lac 2,26). Anima humana, etsi sit spiritus, numquam dicitur simpli­ citer spiritus, sed semper cum addito indicante eum esse compartem in aliquo ente composito, seu habitudinem eius ad in­ formandum corpus: Ipse... Spiritus testimonium reddit spiritui nostro... (Rom 8,16). Spiritus hominis qui in ipso est (1 Cor 2, n) 12. 308. Probatur ex traditione. Nil mirum quod Patres non directe incubuerint purae angelorum spiritualitati determi­ nandae, cum ea nec negaretur explicite ab haereticis, nec per se eius cognitio christianis esset speciali utilitati. Opiniones eorum de hac re difficile una formula expri­ muntur, imo nec ullo modo apparent ut definitivae, quia cum non haberent elaboratam notionem praecisam de pura spiritualitate et aliunde vellent statuere discrimen inter angelos ac sive inter Deum sive inter homines, dum quaedam loca biblica viderentur eis aliquod corpus assignare, fere carebant uno modo fixo ac determinato definiendi naturam eorum. At id, ut videtur, dici potest: dum volebant eos omnino a Deo distinguere, etiam tendebant ad eos, quantum fieri posset ex natura rerum, ab omnimoda corporeitate eximendos; unde fere diceretur: objective tenebant puram eorum spiritualitatem, sed non formulis saltem semper claris nisi forte a s.v. Si ergo eae formulae respiciantur, haec viderentur supponere: Usque ad s.iv Patres, cum pro iis spiritus esset fere id quod caret corpore crasso, tribuunt generaliter angelis aliquale corpus subtile seu aëreum vel igneum, ita ut solus Deus sit immaterialis; sed corpus sine organis ac incorruptibile imo «sui generis», iuxta Tertullianum, quatenus «nihil est incorpo­ rale nisi quod non est» (R 354s), ita ut de facto accedat ad incorporeitatem. Ergo ea formula corporis subtilis nedum esset definitiva ac indiscussa erat eis vere dubia. Imo S. Hilarius putabat angelos esse incorporeos (R 894s). Ea vero formula viguit et s.v apud latinos ut Augustinum, quem sic interpretantes secuti sunt Fulgentius Ruspensis, Ioh.Cassianus, Faustus Regiensis. Sed pro graecis, saltem ex Gregorio Nyss. (R 1026), angeli erant incorporei et immate­ riales, etsi solus Deus esset purus spiritus. Imo a s.v idea purae spiritualitatis quam Ps.Dionysius excoluerat, ut com­ muniter censetur, progredi coepit v.gr. apud S.Gregorium M., 1* Cf. et Vacant: DB 1,579; Id., Ange d’après la Sainte Ecriture: DTC 1,1190. t.2 c.2 a.1. spiritualitas angelorum, th.10 n.307-309 575 etsi, ab ipso, angeli in comparatione Dei dicantur «corpus» (R 2303). Sed idea corporis subtilis adeo fixa erat in multis mentibus, ut non solum tempore C.Nicaeni II (a.787), sed adhuc s.xn ab aliquibus defenderetur vel saltem libera iudicaretur, ut patet ex S. Bernardo et P. Lombardo, donec pura spiritualitas tandem cum S.Thoma definitive triumphavit (1 q.50 a.i). Hinc patet non posse proprie fieri in hac re argumentum patristicum stricte probativum, cum apud PP. desit et unani­ mitas et claritas sufficiens. At id est certum, a s.rv-v puram spiritualitatem in dies, etsi lente, progredi. Nunc proponimus ordinatim aliquos textus PP. de hac re, qui saltem obiective (seu quoad intentum vindicandi angelis maximam possibilem spiritualitatem) putamus posse intelligi de hac, sed quin veli­ mus eis plus ponderis tribuere quam mens eorum forte re­ quirit. 309. 1) Simpliciter sine ulteriore limitatione dicunt angelos carere corpore. Ergo videntur velle excludere ab iis quidlibet aliquo modo corporeum. Lactantius (R 646): «Dicimus tan­ tam esse Dei potestatem, ut etiam incorporalia comprehen­ dat et quemadmodum voluerit afficiat. Nam et angeli Deum metuunt, quia castigari ab eo possunt inenarrabili quodam modo...» 12* Eusebius Caesar. (R 667): [Voluit] ... «Deus... incorpo­ reas aliquas intelligentes et divinas potestates, angelos et archangelos, immateriales et omnino puros spiritus...» S.Gregorius Nyss. (R 1026): «Divisa est omnis rationalis creatura in incorpoream et in corpoream. Incorporea est an­ gelica». S.Io.Chrysostomus (R 1152): «Quanta non fuerit demen­ tia plenum dicere angelos ita deiectos, ut... incorporea illa na­ tura copularetur corporibus?... Neque enim possibile est in­ corpoream naturam talem umquam concupiscentiam habere». Cf. R 1197. Theodoretus (R 2156): «Licet expertem corporum fatea­ mur angelorum esse naturam, circumscriptam tamen illorum substantiam dicimus...» S.Gregorius M. (R 2307): «Angelus... solummodo spi­ ritus, homo vero et spiritus est et caro». «... Diabolus et eius angeli, cum sint incorporei, corporeo sunt igne cruciandi» (R 2320). ,2· Eius doctrina de exsistentia, natura, munere angelorum exponitur a ESchne· O.F.M.Cap., Angels and Demons according to Lactantius (Washington 1944), weis, 576 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 310. 2) Dicunt angelos esse corporeos, si comparentur cum Deo, ac proin censendi sunt non negare puram eorum spiritualitatem, sed solum dicere eos esse limitatos, iuxta nuper citata ex Theodoreto. S.Gregorius M. (R 2303): «Eorum (angelorum) ... scientia comparatione nostrae valde dilatata est, sed tamen comparatione divinae scientiae angusta; sicut et ipsi illorum spiritus comparatione quidem nostrorum corporum spiritus sunt, sed comparatione summi et incircumscripti spiritus, cor­ pus». S.Io.Damascenus (R 2351): «Angelus... est substantia intelligens..., corporis expers... Incorporea vero et immaterialis dicitur quantum ad nos; quidquid enim cum Deo confertur... crassum et materiale invenitur. Sola quippe divina natura vere immaterialis est et incorporea...» S.Ambrosius: «Nos autem nihil materialis compositionis immune atque alienum putamus praeter illam solam veneran­ dae Trinitatis substantiam, quae vere pura ac simplex est» l3. Arnobius: «Omnia quaecumque invisibilia et incorporea sunt, Deo soli... visibilia et corporea sunt... Quidquid mensu­ ram habet, corpus est, non humanis sed divinis oculis patens; immensus autem et incorporeus Deus solus est...» 14 311. 3) Dicunt angelos esse ignem, aetherem vel quid simi­ le, sed ita ut ille ignis vel aether sit intelligens, ac proin putandi sunt illis verbis uti metaphorice seu pro igne vel aethere immateriali. S.Gregorius Naz. (R 1005): Deus «primum angelicas et cae­ lestes virtutes cogitavit... Atque ita secundi splendores pro­ creati sunt, primi splendoris administri; sive intellegentes spi­ ritus sive ignem velut immaterialem et incorporeum, sive aliam quamdam naturam, quam proxime ad has accedentem, eas existimare oportet». S.Basilius (R 950): «Ut cauterium non sine igne intelli­ gitur, cum aliud sit subiecta materia et aliud ignis, itidem et in caelestibus virtutibus substantia quidem earum puta spiri­ tus est aerius aut ignis immaterialis...» S.Io.Damascenus (R 2350): «Ipse angelorum... conditor est, ut qui eos ex nihilo produxerit et ad imaginem suam crea­ verit, naturam incorpoream, velut spiritum quemdam aut ignem materia vacuum...» 312. Ratio theologica. Ratio thesim ex eo suadet, quod, cum in creaturis sint aliae pure corporeae, aliae ex corpore et 13 S.Ambrosius, De Abraham 2,8,58: ML 14,482. Cf., si lubet, M.Pastore, Gfi angeli in S.Ambrogio (Romae 1949). 14 Arnobius, Confl. de Deo Trino et Uno 2,5: ML 53,276. Cf. Beraza, n.453. L.2 C.2 Λ.Ι. SPIH1TÜALITAS ANGELORUM. TH.10 N.310-315 577 spiritu constantes, oporteat, ad entium creatorum scalam com­ plendam, ut aliae sint pure spirituales (i q.50 a.i). 313. Obicctiones. 1. Teste Scriptura, angeli apparent in forma sen­ sibili (Dan 10-12), loquuntur inter se voce sensibili (Zach 1,11; 3,4), epu­ lantur (Gen 10,3; 18,9), mittuntur cum tuba et voce magna (Mt 24,31), luctantur cum hominibus (Gen 32,24). Ergo habent corpus. Dist. cons. Corpus accidentaliter assumptum, conc. cons.; proprium, nego cons. Ex iis factis non sequitur angelos habere corpus, nam: Ipse Deus potest apparere in forma corporali. Sequeretur potius eos habere corpus crassum ut nostrum. Ii pro lubitu apparent et disparent (Tob 5,5; 12,21). Apparen­ ter manducant: Videbar quidem vobiscum manducare et bibere (12,19). Illa ergo corpora, si ex sensu obvio Scripturae et ex Patribus habentur ca ut realia, nec mere imaginaria '5, sunt ab iis assumpta per unionem quamdam, non substantialem, sed pure extrinsecam, quatenus angelus fit corpori intime praesens in ordine ad motus locales, ad sonos edendos vel ad alias actiones exercendas, quin tamen in iis corporibus habeatur, nisi apparenter, vita vel actio proprie humana. Si ergo Raphael dicit (Tob 12,19): Ego cibo invisibili et potu, qui ab hominibus videri non potest, utor, id intelli­ gitur mystice de visione beatifica. 314. 2. Daemones apprehenduntur ab aliis angelis et religantur (Tob 8,3). Ergo habent corpus. Dist. cons. Si illud fieret vi naturali agentis corporei, conc. cons.; si fit vi sive physica vel morali alicuius angeli superioris, sive vi ipsius Dei, nego cons. Si ea verba sumerentur ut sonant, sequeretur daemones habere corpus crassum ut nostrum. Nil impedit quin angeli daemones de loco in locum moveant vel in loco aliquo retineant, modo nobis ignoto vel physico vel morali sive per virtutem propriam sive saltem per virtutem Dei. Id etiam quod daemones igne torqueantur (Mt 25,41; 2 Petr 2,4) sic explicatur, ut Deus praetcrnaturaliter elevet ignem ad spiritus comburendos. 315. 4. Dicitur in Gen 6,1-4: Cumque coepissent homines multiplicari videntes filii Dei filias hominum quod essent pulchrae, acceperunt sibi uxores... Ingressi sunt filii Dei ad filias hominum illaeque genuerunt, isti sunt potentes a saeculo viri famosi. Ex his, angeli quidam nupserunt cum mulieribus. At id requirit corpus. Ergo. Nego mai. «Filii Dei» non designat angelos, ut patet: 1) Ex natura rei, nam: Ibi agitur de matrimoniis more humano contrahendis; quod inauditum esset de angelis. Hi haberent sexuum diversitatem (Mt 22,30). Memoratur punitio mulierum, non vero angelorum. Angeli boni, utpote iam beati, non peccassent; mali vero non dicuntur in Scriptura «filii Dei». Angeli haberent corpus crassum ut nostrum. Etsi admitteretur factum, posset id explicari per corpora accidentaliter assumpta. Res adeo singularis, si non bene pro­ betur, videretur in dedecus Scripturae esse narratio quaedam mythica. Ex inanitate rationum in contrarium. Sane: a) In versione Septuaginta legitur «angeli Dei». At in codicibus paucis et non magnae notae, dum me­ liores codices et textus hebraicus habent «filii Dei», b) In Scriptura sic vocan­ tur angeli v.gr. in lob 1,6; 2,1; Ps 28,1 etc. At numquam in Pentateucho, sed potius homines peculiariter Deo devincti, ut in Ex 4,22; Deut 14,1. Et loci obiecti sunt in contextu poetico, ex quo eorum sensus clare patet. 15 S.Augustinus, Deciv. Dei 15,23,1 : ML 41,468; S.Th., 1 q.51 a.2s; SuArez, I.4C.33-37. Teologia II 18 578 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II c) Oppositio inter filios Dei et filias hominum ostendit priores non esse homines. At ea oppositio potest esse simpliciter moralis ob specialem digni­ tatem, ut dicens (1er 32,20): qui posuisti signa... in Israel et in hominibus, non negat Israelites esse homines, d) Quidam Patres sunt pro ea interpre­ tatione. ut Clemens Alex., SS.Iustinus, Irenaeus, Ambrosius 16 etc. At vix unus ex iis qui sunt maioris auctoritatis in exponendo sensu litterali Scrip­ turae. e) Dicuntur nati esse ex iis gigantes. At ii erant homines, sc. viri famosi seu heroes. 316. 2) Ergo «filii Dei» sunt Sethitae seu homines ex familia Seth. Sic SS.Io.Chrysostomus, Cyrillus Alex., Augustinus 17, interpretes catholici multi >8. Sane Moyses in prioribus capitibus loquitur solum de filiis Adae procedentibus per Seth; qui ceterum poterant vocari «filii Dei», non quod eminerent in pietate, cum tunc homines generatim pessimi essent, sed ratione familiae, nam Seth (qui datus est Adae pro Abel) natus est filius quem vocavit Enos; iste coepit invocare nomen Domini (Gen 4,25s). «Filiae hominum» sunt mulieres ex familia Cain. 317. Inst. In luda 6s dicitur: Angelos... oui non servaverunt suum prin­ cipatum... vinculis aeternis... reservavit. Sicut Sodoma... et finitimae civitates simili modo (ac illi, ex textu graeco) exfornicatae et abeuntes post carnem alteram factae sunt exemplum ignis aeterni poenam sustinentes. His comparan­ tur angeli cum Sodoma etc., quoad peccatum. At peccatum Sodomae etc., fuit fornicationis. Ergo. Dist. mai. Comparatio fit quoad poenam peccati, conc. mai.; quoad spe­ ciem peccati, nego mai. Peccatum fuit: angelorum, quod non servaverunt suum principatum; civitatum vero, quod exfornicatae sunt abeuntes post carnem alteram. Ce­ terum, etsi lectio graeca esset vera, verba «simili modo» apte coniunguntur cum verbis «factae sunt exemplum». 318. Nuper proposita est a Closen theoria quae, considerans pericopam illam (Gen 6,14) ut allusioncm ad peccatum quod cum mulieribus commiserint viri moraliter omnes (Gen 6,12: Omnis... caro corruperat viam suam), statuit filios Dei esse viros generis humani, quatenus sunt creati a Deo ad «imaginem Dei», filiam vero hominum esse mulierem quatenus est ens debile et carnale huius terrae, quamque viri, obliti illius suae nobilitatis, considerarunt exclusive ut ens carnale seu ut instrumentum libidinis. Nuper etiam Bauer intellexit «filios Dei omnes viros, mulieres omnes filias homi­ num esse» 19. Ea nova theoria in posterum nequit non appellari in hac re; 16 Clemens Alex.. Paed. 3.2: MG 8,575: S.Iustinus, Apol. 2,5: MG 6,452: S.Irenaeus, Adu. haer. 4,36,4: MG 7.1093; S.Ambrosius. De virgin. 1,8.52s: ML 16,202s. De pluribus cf. Bareille, 1195s; Beraza, η.437- Ex reccntioribus auctoribus putat filios Dei esse angelos, quasi veteres naturam angelicam aliter ac nos conceperint, Chaîne, l.c., 101-106, vel censet opinionem quod sacer auctor illud expresserit non esse exclusam, J.Heuschen, De 'zonen Gods'* in Genesis 5,1-4: RevEcclLiège 39 (1952) 90-95. >’ S.Io.Chrvsostomus, In Gen. c.5-6 boni.22: MG 53,187-189; Cyrillus Alex., Glaph. in Gen. 1.2 n.2: MG 69.53-56; S.Augustinus, De civ. Dei, 15 c.2is: ML 41,467-469. i» Hummelauer, p.211-219; M.Hetzenauer, O.C., CTomnienlarius in librum Genesis (Graccii-Vicnnae 1910) p.127-133; G.Hoberg, Dic Genesis (Freiburg Br. 1908) p.75-78; Murillo, EI Genesis p.349-354; Ceuppens, o.c., p.242-265; A.Bea, S.I., De Pentateucho2 (Romae 1933) p.169; Ch.Robert, Les Fils de Dieu et les Pilles de l'homme: RcvBibl 4 (1895) 340-371.525-552: Renié, 132-142; P.Morant, Die Anfünge der Menschheit (Luzern i960) 287: C.Schedl, Geschichte des Alien Testamentes, I (Innsbruck 1956) 132 idem habet ut probabilius. luxta Heinisch, Problemi... c-5, filii hominum sunt maxime Sethitae. at non exclusis cainitis, et filiae hominum sunt praesertim mulieres iuvenes cainitae, at non exclusis sethitis. 1» G.E.Closen, S.I.. Die Siinde der 'Sôhne Gottes» (Gen. 6,1-4) (Rom 1937); I.B.Bauer, Videntes filii Dei filias hominum (Gen. 6,2): VerbDom 31 (1953) 95-100. l.2 c.2 a.2. spiritualitas ancelorom. n.315-319 579 at nec probabilitatem opinioni praecedenti aufert, nec plene omnibus cri­ ticis placuit 20. Alia opinio nimis conquisita, quod filii Dei sint principes antediluviani, seu filii potentium, filias vero hominum esse filias ordinarias populi, pro­ ponitur a Junker 20*. ARTICULUS Asserta II quaedam circa angelorum spiritualitatem 319. Angeli sunt essentialiter simplices. Id negarunt S.Bonaventura et alii antiqui ex schola franciscana 21, distin­ guentes in substantia pure spirituali angeli duplex elementum, aliud determinabile, seu ut materiam (at sine partibus extra partes), aliud determinans seu ut formam. At haec theoria: multo abhinc ab omnibus iam reiecta, sine ullo fundamento multiplicans entia, incidit in magnas dif­ ficultates, cum non explicet, quomodo totus angelus sit actus intelligendi, et cur non inducatur eadem compositio in elemen­ tum illud formale angeli. Cum vero etiam in angelo detur compositio, metaphysica vel physica pro diversa re, potentiae et actus (1 q.50 a.2 ad , generis et differentiae (ib., ad 1), naturae et personae (3 q.4 3) a.i ad 3), substantiae et accidentis sive naturalis (1 q.54 a.1-5) sive supernaturalis, nihil impedit quin lato sensu distinguantur in angelo materia et forma 22. 20 Cf. Th.Vargha, O.F.M.: Ant 13 (1938) 409s; Ceuppens: /\ng 15 (1938) 143s: J.CopEphThLov 15 (1938) 706s; C.H.: NouvRevTh 55 (1938) 485s; R.de V., Bulletin: RevBibl 47 (1938) 291. 2°· H.Junker, Genesis (Bonn 1953) 29. Qui prius adhaesit opinioni communiori: Zur Erklarung yon Gen. 6,1-4: Bibi 16 (1935) 205-212; dum antea tenuerat opinionem quod lilii Dei sint angeli, quasi auctor sacer proponat traditionem quamdam popularem, quam tamen sibi propriam non faciat: Die biblische Vrgeschichte in ihrer Bedeutung ais Grundlage der alt testament lichen Offenbarung (Bonn 1932) 31-36, et refutatus est a G.M.Perrella, C.M., / *figli di Dio· el le •figlie dell 'uomo» (Gen. 6,24): DivThom (Pi) 36 (1933) 435-450· Cf. de his Clamer, Genèse: PirClam 1 (Paris 1953) Î75-J77Î Junker, Lc., 28s. In documento fon­ tano agebatur de angelis, seu potius de daemonibus gignentibus gigantes, sed id afferens sacer auctor loquitur de filiis Seth et filiabus Cain, iuxta J.Fischer, Deutung und literarische Art von Gen. 6,1-4: Alttestamentliche Studien F.Notscher... gewidmet... (Bonn 1950) 74-85; Arnaldich, 334-339» putat hagiographum desumentem ex fonte antiquiore eam nar­ rationem qua tradatur de facto peccatum angelorum, voluisse non istud peccatum asserere, sed eo exemplo hyperbolice efferre profundam corruptionem hominum ante diluvium. Sic fere T.Schwegler, Die biblische Ürgèschichte (München i960) 135-137 et, ut videtur, Van Imschoot, i 16 η.3; F.M.Braun, O.P., Epüre de Saint Jude* (Paris i960) 9, putat apud lud. 6 agi de eodem peccato ac in Gen 6,4. 21 S.Bonaventura, /n 2 d.3 p.i a.i q.is; cf. edit. Quaracchi t.2 p.92-94 et P.Robert, O.F.M., Hylânorphisme et devenir chez saint Bonaventure (Montreal 1936); Alexan­ der Hal., Summa p.2 q.20 m.2 § 1. Cf. H.van Rooy, O.F.M., De middeleeuwen over materia en forma bij de engelen: StudCath 5 (1928-1929) 108-127; E.Leineidam, Das Problent der hylemorphen Zusammensetzung der geistigen Substanzen irn ij.Jahrhundert, behandelt bis Tho­ mas von Aquin (Liebenthal 1930). quern complet O.Lottin, La composition hyl&norphique des substances spirituelles: RevNëoscolPh 33 (1932) 21-41; P.Bissels, Die sachliche Begriindung und philosophiegeschitliche Stel lung der Lehre von der materia spiritualis in der Scholastih (Werl, Westf. 1957)· 22 Cf. S.Augustinus, De Gen. ad litt. 1,1.2s: ML 34.247. pens: 580 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il 320. Angeli sunt natura incorruptibiles. Nam corrup­ tio non est nisi separatio materiae et formae in ente ex iis com­ posito, qualis non est angelus (1 q.50 a.5). Cum ergo aliqui Patres dicunt ut S.Ambrosius: «Nec angelus immortalis est naturaliter, cuius immortalitas in voluntate est Cretoris», sig­ nificant, ut patet legenti contextum eorum, solum Deum esse immortalem per essentiam, utpote qui solus necessario exsistit, angelos vero per participationem, et eo sensu ex gratia Dei, utpote qui solum ex voluntate Dei sunt 23. 321. Angelus est aliquo loco intrinseco (divisibili vel indivisibili). Nam locus intrinsecus est id quo aliquid for­ maliter dicitur ubicari, seu esse hic et non alibi; iam vero «quidquid est, nusquam esse non potest»24. Nam si Deus crearet corpus alicui angelo intime praesens, angelus esset ubi esset corpus et tamen esset ubi erat ante; ergo angelus iam antea habebat suam ubicationem. 322. Angelus potest spatium extensum occupare seu esse in loco extrinseco, qui est id quo res corporea contineri dicitur. Sane testimonia Scriptu­ rae (allata hucusque) et Patrum supponunt obvio sensu aliquando angelos apparere et operari in corpore seu spatio aliquo extenso 2S; item spiritus, utpote independens a materia et non habens ut corpus partes extra partes ponendas, potest esse in eodem spatio in quo est illud. Tamen angelus ubi­ cari potest in spatio absoluto (quod meram exsistentiam possibilem spatii realis seu corporei denotat), cum ei non conveniat ubicatio localis seu pro­ pria corporum, utpote identificata cum mundo sensibili, sed ubicatio spiri­ tualis seu per se independens ab exsistentia mundi sensibilis. 323. Angelus non est ubique26. Nam angelo non competit ubicatio transcendentalis seu Dei immensitas. Scriptura enim dicens angelos esse in caelo vel esse in terra vel in aliquem determinatum locum abire vel ex uno in alium locum mitti (Lc 1,19; 2,19; Mt 4,5.12; Apoc 12,8; 20,1; Dan 14,35; Zach 2,4) nequit non intelligi proprie, seu de vera loci mutatione, et proin ut supponens angelos non esse ubique. Patres idem supponunt dicentes et alia et angelos esse in caelo vel in inferno vel in aëre 27. Patio theologica docet solum Deum esse immensum, cum quaelibet alia substantia sit finita ac proin non potens se extendere ad omnia. Praesentia vero angeli in loco extrinseco, quae habetur, ut patet, non per contactum quantitativum: Non est circumscriptiva, seu qua res est in uno loco quin sit in alio, et ita est tota in toto loco, ut singulae eius partes singulis loci partibus respondeant, cum angelus, utpote purus spiritus, non habeat partes extra partes. Nec est repletiva, seu qua res est tota in toto loco, et tota in singulis partibus, ita vero ut nullo determinato loco definia­ tur, sed ubique praesens sit; nam ea est propria unius naturae divinae, utpote illimitatae. Sed est definitiva, seu qua res sic est in uno loco, ut non sit in alio, et tota est in toto loco ac tota in singulis loci partibus; nam ea 25 24 25 26 27 S.Ambrosius, De fid. 3,3,19: ML 16,593. Cf. Beraza, n.461-463; Pignataro, p.S3s. S.Augustines, De immori. animae 1,1: ML 32,1021. De Patribus, cf. Petavius, 1.1 c.13. Cf. Suârez, 1.4 c. 1. Cf. Beraza, n.555. l.2 c.3. proprietates angelorum, n.320-327 581 praesentia non exigit commensurationem, nec extensionem, nec contactum quantitativum, sed solum indistantiam inter rem et locum. At cum locus extrinsecus possit esse diversae dimensionis, angelus est singulis eius par­ tibus praesens, non per partes (quibus caret), sed per totam suam sub­ stantiam. 324. Angelus nequit naturaliter esse et operari simul in diversis locis adaequatis. Locus adaequatus est ille quem angelus occupat vel occupare potest, quique est varius pro diversa angeli perfectione, dum inadaequatus est ille quo maiorem angelus occupare potest. At angelus potest naturaliter esse et operari simul in diversis locis inadaequatis ab invicem dissitis, quorum summa non excedat locum adaequatum, quin operetur in medio, non vero quin sit in medio. 325. Plures angeli possunt naturaliter simul esse in eodem loco. Ex Mc 5, 1-13, multi spiritus simul fuerunt in uno homine, quin rationabiliter censen­ di sint singuli singulas corporis partes occupasse. Angeli carent quantitate, quae est una causa impediens compenetrationem. 326. Per quid angelus formaliter constituitur in loco? 1) Iuxta S.Thomam, per virtutis applicationem, quam tamen sic intelligunt: a) Bâtiez, alii, ut sufficiat potentia proxima ad operationem, etsi haec non sequatur; b) Gonet, alii, ut requiratur operatio; c) Caietanus, ut illa sufficiat ad prae­ sentiam incompletam et requiratur operatio ad completam28; d) Toledo, ut sufficiat sola virtus operativa 29. At his opponi potest praesupponendam esse praesentiam angeli in loco, ut operetur vel operari possit. 2) Iuxta S.Bonaventuram, alios, per solam suam substantiam. 3) Iuxta Suârez, per solam praesentiam substantiae suae indistantis a corpore in quo esse dicitur. Quae opinio—sane probabilior—non differt a praecedenti, nisi quatenus reponit ubi intrinsecum rei in modo aliquo a rei substantia distincto, quo angelus dicitur formaliter esse hic et non ibi, ita ut hoc posito, ille dicatur esse in loco extrinseco per solam substantiae praesentiam ab isto non distantem 3n. CAPUT III De proprietatibus angelorum 327. Post indagationem exsistentiae et naturae spiritualis angelorum, haec postrema penitius consideranda venit quoad eius proprietates intelligendi, volendi, exsequendi. De iis ergo singulis, et quidem ordine indicato, nobis nunc agendum venit. 28 S.Th., i q.52 a.is; In i d.37 q-3 a is; D.Banez, In 1 q.52 a.is; ut ipse, Sylvius, In 1 q.52 a.is; Gonet, De angelis d.4 a.i ; Caietanus, In 1 q.52 a.i § 18-23. Cf. Billuart, dis.2 a.i. 29 Toledo, In 1 q.52 a.i conci.5. 30 S.Bonaventura, In 2 d.2 p.2 a.2 q.i ; Scotus, In 2 d.2 q.6; Suârez, 1.4 c.4-8. Cf. etiam Palmieri, th.22 n.5s; Vazquez, In 1 d.188 c.6s. De suareziano ubicationis intrinsecae con­ ceptu, cf. utiliter HellIn, La ubicaciôn del Doctor Eximio: EstEcl 5 (1956) 390-450; Id., Sobre la ubicaciôn en Sudrez y sobre su sistema metafisico: RevEspT 7 (1947) 275-282. 582 I.F.SAGLÉS, ΠΕ DEO CREANTE ET ELEVANTE. ARTICULUS Asserta II I quaedam de intellectu angelico S.Th., i q.54-58; Suârez, I.2; Beraza, n.464-49.1.520-546; Daffara. 0.241-275; Mun­ cunill, 0.295-312; Michel, Science des anges: DTC 14,1620-1628; MartInez. p.188-197. 218-229.246-255270-281.308-318. 328. Nexus. Nobis acturis de cognitione angelica, quae est res sat obscura et disputationibus theologorum subiacens, pauca dicenda sunt de eius perfectione et instrumento, medio, modo, obiecti amplitudine. 329. Angeli perfectione cognitionis homines superant. Nam ii, utpote hominibus praestantiores, eos superant sine dubio saltem facultate intellectuali et proin perfectione actuum huius. 2 Reg 14,20: Tu... rex (David), sapiens es, sicut habet sapientiam angelus Dei, ut intelligas omnia super terram. Mt 24, 36: De die autem illa (ultimi iudicii) et hora nemo scit, neque angeli caelorum, nisi solus Pater. S.Io. Damascenus (R 2352): Angeli sunt «secunda lumina intellectualia ex prima et prin­ cipii experte luce lumen habentia». S.Gregorius M. (R 2303): «... Eorum scientiae longe super nos incomparabiliter dila­ tantur... Eorum itaque scientia comparatione nostrae valde dilatata est, sed tamen comparatione divinae scientiae angusta; sicut et ipsi illorum spiritus comparatione quidem nostrorum corporum spiritus sunt...» Angeli cognoscunt independenter a materia, dum homines in cognoscendo a sensatione pendent. 330. Virtus intellectiva angeli. Intellectio angelica non est ipsum esse angeli, cum id nequeat esse nisi in Deo, sed potius ut distinguatur ab eo ut actus a potentia '; nec ea est ut intellectus angeli identificetur realiter cum eius essentia, cum in angelo intelligere et esse non sint idem 12. Sed angelus caret intellectu agente (etsi contrarium tenuerit Scotus) cum huius intel­ lectus sit species a phantasmatibus abstrahere, quod non datur in angelo 3, 331. Medium cognitionis angelicae. Angelus, ex opinione fere com­ muni contra paucos, seipsutn cognoscit per suam essentiam, cum haec (ut omnia quae ei insunt v.gr. proprietates, accidentia etc.) sit per se cognosci­ bilis et intellectui angelico maxime praesens; etsi id non valeat pro anima nostra, cum haec nequeat cognoscere nisi dependenter a phantasmate, quod nil repraesentat nisi ad modum rei materialis4. Omnia alia (non unita in­ trinsece eius essentiae) angelus cognoscit per species5, cum non sit ex se determinatus ad omnes res cognoscendas, ut tenetur contra Palmieri; qui putat, ne eo modo idealismus in angelos induci videatur, potius intellectum 1 2 2 * S.Th., 1 q.S4 a is; Toledo, In i q.54 a.is; Suârez, 1.2 c.i. S.Th., ibid, a.3; SuArez, ibid., n.2. Scotus, In 2 d.3 q.u. S.Th., i q.56 a.is; 2 CG 98; S.Bonaventura, In 2 d.3 p.2 a.2 q.I; Suârez, c.4; H.D.Si­ monin, La connaissance de l'ange par lui-même: Ληκ q (1932) 43-62. s S.Th., 1 q.55 a.i; 2 CG 98; Suârez, €.43; Valencia, In 1 d.4 q.6 punct.is; Simonin, La connaissance angélique de l'être créé: Ang 9 (1932) 387-412. l.2 c.3 a.1. intellectus angelicus, n.328-333 583 angelicum in eius creatione determinari a Deo, ut actu suum obiectum intelligat 6. Eas vero species probabilius angelus habet non ex sua essentia (ut putarunt Caietanus, Bânez, etc.) 7, cum ea, utpote limitata, non contineat, etiam virtualiter, species omnium entium angelo in aeternum cognoscibilium; nec ex obiectis haustas (ut quoad singularia putavit Scotus)8, cum sine dubio modus intelligendi angeli sit medius inter modum divinum, seu per essen­ tiam divinam, et modum nostrum, seu per species ab obiectis haustas; sed α Deo immediate infusas (ut putant S.Thomas, Suârez, alii multi), et quidem in eius creatione, cum mens angelica a primo momento sit disposita ad eas accipiendas 9. Eae species, ut tenetur contra Scotum 1011 , sunt universales, non mere abs­ tractive. ut species universales humanae, seu plura obiecta sub una ratione communi repraesentantes, sed perfective, seu plura obiecta sub ratione indi­ vidua uniuscuiusque repraesentantes; cum enim cognitio angelica nostram perfectionem superet, oportet ut ea sit per species perfectiores ac potentiores quam humanas. Et quidem sunt eo universaliores, quo angeli nobiliores sunt >*. 332. Modus cognoscendi angelicus. Angelus aliquid actu semper cognoscit; cum enim substantia vivens habeat ex natura sua semper actu aliquam operationem, oportet ut angelus eam actu exerceat quae est ei pro­ pria, sc. intellectionem; immo cognoscit semper se necessario, utpote intel­ lectui suo semper praesentem, non vero omnia actu quae cognoscere potest, cum enim sit dominus sui actus, potest, ut nos, alia vel alia considerare l2. Potest angelus cognoscere discursive, seu per successionem causalem actuum? Iuxta S.Thomam, non. Iuxta Scotum certe, etiam ea quae ex primis principiis per se notis evidenter ducuntur. Iuxta Suârez, non obiecta natu­ ralia evidenter cognita, cum angelus, utpote cognoscens profundius quam nos prima principia, cognoscat statim in iis omnes conclusiones; sed certe obiecta ei mere coniecturaliter cognita (ut secreta cordium, mysteria gra­ tiae, etc.), cum ea possint inferri ex alio noto 13. Cognoscit angelus componendo et dividendo, quatenus subiectum et prae­ dicatum seorsim apprehendit eaque inter se comparando affirmat aut negat, non ea quae evidenter cognoscit, sed certe (ut putant Suârez et alii commu­ niter contra Thomistas) ea quae coniecturaliter cognoscit, ut patet ex na­ tura rei *4. Angelus falli potest, non in evidenter cognitis, ut sensus noster falli nequit circa obiectum proprium, sed solum in coniecturaliter cognitis, ut intellectus noster circa ea quae discurrendo cognoscit1S. 333· Obiectum cognitionis angelicae materiale. Id quod angelus naturaliter, certo, quidditative cognoscere potest, est amplissimum. Si enim 6 Palmieri, th.23 n.2. 7 Caietanus, fn 1.2 q.so a.6; q.51 a.i in fine; Bànez, In r q.55 a.2. 8 Scotus, In 2 d.3 q.I 1 n. 11. Iuxta Toledo ( In t q.55 a.i) eas accipit ab obiectis, de con­ tingentibus in tempore oriundis; habet infusas de iis quae sunt perpetua et cum ipsis con­ creata (ut sunt caeli, elementa, et aliqua huiusmodi), ’ S.Th., t q.55 a.2; 3 q.9 a.3; Suarez, c.ms. 10 Scotus, In 2 d.3 q.10. 11 S.Th., r q.55 a.3; Suarez, c. 14s. Species pure intellectivae seu dona ordinis angelici quae, etsi raro, dantur mysticis, valde excedunt modum humanum cognitionis etiam super­ naturalis, sed non attingunt vim ac extensionem angelis ac animis separatis propriam, nec, ut in iis, est continua: A.Sandreau, Angdliijue (Phâtomines Mystiques d'ordre): DSpir 1 (1936) 573-57512 S.Th., 1 q.58 a.is; 2 CG 97.101 ; De ver. q.8 a.6 ad 7; Suarez, C.35S. 1 8 S.Th., 1 q.58 a.as; Scotus, In 2 d.i q.5; Suarez, c.33. ■4 S.Th., 1 q.58 a.4; Suarez, c.32. 15 Suarez, c.39. Cf. S.Th., 1 q.58 a.5. 584 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II est omnino certum, intellectum angelicum habere modo excellentiori perfec­ tiones nostri intellectus et carere imperfectionibus huic exclusive propriis, valde verisimiliter asseritur angelum cognoscere: a) Seipsum; alios angelos; homines; res materiales et quidem singillatim; Deum vero solum abstractive. b) Omnes causas naturales et effectus earum exsistentes; multas etiam cau­ sas et multos effectus possibiles, non vero omnes, c) Nisi ea alieno iuri subiaceant, etiam facta praesentia, et, modo aliquod eorum habeatur vesti­ gium, praeterita ac futura qua talia; non vero, ut videtur, futura necessaria, si in iis multae causae et longo temporis spatio concurrant. A RT1CULUS II De cognitione secretorum cordium Thesis ii. Angeli secreta cordium nequeunt cognoscere naturaliter ac certo. S.Th.. i q.S7 a.4; SuArez, 1.2 c.21-25; Palmieri, th.23; Beraza, 0.5065.513-517: Hcarte, n.685-688; Daffara. n.264-268. 334. Nexus. In praecedentibus indicavimus positive obiectum cognitionis angelicae; nunc vero huic assignamus ali­ quam limitationem, seu determinamus quousque ea se non ex­ tendat, nempe ad secreta cordium, ad futura libera, ad myste­ ria gratiae. Primo ergo de secretis cordium. 335. Notiones. Secreta cordium de quibus hic agitur sunt, non quilibet actus interni entis rationalis, sed solum actus liberi, et ii omnes qui aliquem actum liberum connotant nullo signo exterius manifestatum. Ii dicuntur secreta cordium, quia cor communiter habetur ut quasi fons totius vitae moralis (Mt 5,8; is,i8s; Rom 1,21). Ii sunt actus liberi voluntatis; actus intellectus vel facultatum inferiorum a voluntate imperati, at prout imperati seu liberi; actus intellectus vel actui voluntatis praevii vel eum consequentes, qui connotant actum illum volun­ tatis ut liberum. Ad ea secreta: a) Non pertinent actus exterius manifestati; actus imperati facultatum inferiorum at qua entitates physicae, utpote immutatione organi proditae; actus necessarii quibus alius angelus se cognoscit et amat, b) Non omnino constat pertinere actus necessarios voluntatis; actus intellectus vel non imperatos, vel in sua entitate physica, si sunt imperati, c) Forte non pertinent ii actus liberi quos creatura positive vult innotescere angelis (qui tamen eos saltem praeternaturaliter norunt v.gr. preces internas ad eos di­ rectas). 336. Cognoscere nequeunt. His asseritur physica im­ possibilitas cognitionis, sive ea sit ab intrinseco, seu ex defec­ tu virium naturae, sive ea sit ab extrinseco, seu quia Deus sua providentia concursum denegans illam cognitionem im­ pediat. i.,2 c.3 a.2. cognitio secretorum cordium. tii.11 n.333-340 585 Naturaliter, sc. per solas vires naturae, cum cognitio supernaturalis, seu ex revelatione Dei, sit indubie possibilis. Certo, sc. non mere coniecturaliter, cum sic ea cognitio sit saltem saepe, possibilis. 337. Adversarii. Thesis, prout ea ponitur a nobis, nul­ los habet adversarios, cum et Scotistae eam admittant, etsi di­ cant eam impotentiam angelorum esse eis extrinsecam '. 338. Valor theologicus. Quoad actus libere elicitos a voluntate, saltem certa in theologia; nisi forte potius dicatur de fide divina et catholica ex Scriptura et Traditione 2, cum ta­ men textus Scripturae sint directe de homine. Quoad actus aliarum facultatum a voluntate imperatos, videtur idem esse dicendum. Quoad actus intellectus mere connotantes aliquem actum voluntatis liberum, certa in theologia. 339. Probatur ex sacra Scriptura. 1) Positive, formu­ lis sine dubio indicantibus omnes actus qui supponunt libe­ rum voluntatis influxum vel eum connotant: a) Dicitur cogni­ tio cordium esse Deo propria. 1er 17,9s: Pravum est cor omnium et inscrutabile: quis cognoscet illud? Ego Dominus scrutans cor et probans renes. 1 Par 28,9: Omnia enim corda scrutatur Domi­ nus et universas mentium cogitationes intelligit. Ps 43,22: Ipse enim novit abscondita cordis. bj Ea cognitio tribuitur antonomastice Deo. Ps 7,10: Scrutans corda et renes, Deus. Hebr 4,12: Sermo Dei... discretor cogitationum et intentionum cordis. c) Ea effertur ut Christi. Io 1,47-51: Vidit lesus Natha­ nael: Ecce vere israelita, in quo dolus non est. Dicit ei Nathanael: unde me nosti? Respondit lesus...: Priusquam te Philippus voca­ ret, cum esses sub ficu, vidi te. Respondit... Nathanael... Rabbi, tu es filius Dei... Respondit lesus...: Quia dixi tibi, vidi te sub ficu, credis: maius his videbis... 2,24: Christus non credebat semetipsum eis, eo quod ipse nosset omnes et quia opus ei non erat ut quis testimonium perhiberet de homine; ipse enim sciebat quid esset in homine. 2) Negative. Numquam tribuitur explicite vel implicite an­ gelis bonis vel malis illa cognitio ut eis naturalis. 340. Probatur ex traditione. 1) Daemones non cognos­ cunt secreta cordium. S.Hieronymus (R 1391): «... Diabolus in > Scotus, In 4 d.45 q.4; In 2 d.9 q.2 n.27; Frassen, Scotus academicus t.2 (Romae 1900) d.2 q.3. Cf. tamen (quoad angelos bonos) Mastrius, In 2 d.2 q.8s. 2 Mastrius (l.c.) id negat et habet ut probabilem (saltem quoad angelos bonos) opi­ nionem contrariam. At forte ipse non est in nostro quaestionis statu de secretis cognoscendis ut liberis. 586 t.F.SACÜÉS, DF. DËO CREANTE ET ELEVANTE. Il anima intrinsecus nescit quid cogitet homo, nisi per exteriores motus intelligat...» Cassianus (R 2051): Possunt «spiritus im­ mundi cogitationum nostrarum attingere qualitates, sed indi­ ciis eas sensibilibus forinsecus colligentes, id est, aut ex nostris dispositionibus aut ex verbis et studiis in quae propensius nos perspexerint inclinari. Ceterum illas, quae necdum de internis animae prodierunt, adire omnino non possunt». 2) Solus Deus novit secreta cordium. S.Basilius: «Quo ani­ mo, quo proposito agamus... solus novit qui nostra omnia opera intelligit...» 3 341. Ratio theologica. Creatura rationalis, cum ad so­ lum Deum ut ultimum finem ordinetur, et ad ipsum actibus liberis tendat, censetur habere perfectum dominium eorum actuum, ita ut in iis a solo Deo dependeat. At illud perfectum dominium non haberet, si nequiret suos actus pro lubitu celare, cum sic libertate, saltem magna ex parte, privaretur. 342. Haec ratio est mere moralis, probans non oportere ut secreta cordium nota sint angelis. At quae est ratio physica qua de facto obtinetur illa ignorantia? Difficile est aliquam plene convincentem assignare. 1) Iuxta Scotistas, est denegatio concursus per divinam providentiam. At talis fa­ cultas naturalis quae semper a Deo impediatur a suo actu absurda est4. 2) Iuxta Caietanum etc., est carentia specierum innatarum quae ad eam rem sufficiant. At non omnes admittunt hanc theoriam de speciebus infu­ sis5. 3) Iuxta Palmieri etc., est natura actuum vitalium, qui, qua tales, non sunt noti nisi ipsi creaturae eos elicienti et Deo utpote omne verum com­ prehendenti ac ad illos actus concurrenti *>. At si angelus novit intuitive animam humanam, cur nequeat etiam eius actus videre? 343. Obiectiones. 1. Diabolus intrat in hominis cor. Ergo potest huius secreta nosse. Dist. antec. Diabolus intrat in hominis cor per infestationem, conc. antec. ; per cognitionem secretorum cordis, subdist. : si ea prodantur, conc.; secus, iterum subdist.: conjecturaliter, conc.; certo, nego. 2. Diabolus saepe in energumenis secreta horum prodit. Ergo norit secreta cordium. Dist. antec. Si ea ei aperiuntur vel effectibus externis manifestantur, conc. antec.; secus, subdist.: prodit ea ut probabilia, conc.; ut certa, iterum subdist.: per specialem permissionem divinam, trans.; mere naturaliter, nego. ’ 4 s 6 S.Basilius, In ps. 32 n.8: MG 29,344· Scotus, l.c.; Frassen, l.c. Caietanus, In 1 q.57 a.4 § 6s. Palmieri, l.c., n.4. Cf. Beraza, n.517. l.2 c.3 λ.3. cognitio futuri liberi, ARTICULUS De th.12 n.340-348 587 III cognitione futurorum liberorum Thesis 12. Angeli futura libera cognoscere nequeunt na­ turaliter et certo. S.Th.. i q.57 a.3; SuArez, c.9-11; Beraza, 0.502-505.509-512; Palmieri, th.23 n.5; Otten, 0.354-368. 344. Nexus. Cum constet nobis ex probatis, angelos se­ creta cordium cognoscere non posse, quaeritur iam num fu­ tura libera cognoscere valeant. 345. Notiones. Futurum est id quod non est, sed erit. Futurum liberum sumitur hic pro eo quod pendet a crea­ tura, non necessario agente, sed libere agente vel per se imme­ diate vel per applicationem alius causae naturalis ad agendum. Indicantur vero ea formula, non actus praesentes volun­ tatis creatae decernentis aliquid agendum in futurum, nec ac­ tus interni ab illa serius ponendi, cum omnes illi actus ad secreta cordis pertineant; sed effectus quidam externi, prout ii pendent a determinatione libera creaturae, at nulla ratione manifestati. Cognoscere nequeunt, sc. physice, et quidem sive me­ diate in ipsa causa sive immediate in seipsis. Naturaliter, certo, sumuntur fere ut in thesi superiore. 346. Doctrina Ecclesiae. C.Vaticanum (D 1790): «... Voluit Deus cum internis Spiritus Sancti auxiliis exter­ na iungi revelationis suae argumenta, facta sc. divina, atque imprimis miracula et prophetias, quae cum Dei omnipotentiam et infinitam scientiam luculenter commonstrent, divinae reve­ lationis signa sunt certissima...» Ergo si prophetia est factum divinum, infinitam Dei sapientiam ostendens, certissime signi­ ficans revelationem divinam, nequit esse aliquid naturaliter an­ gelis competens. 347. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica ex Scriptura et Traditione sic Scripturam interpretante. 348. Probatur ex sacra Scriptura. Ea statuit cognitio­ nem futurorum liberorum: a) Ut argumentum divinitatis. Is 41,23: Annuntiate quae ventura sunt in futurum et sciemus quia dii estis vos. 46,9s...: Ego sum Deus et non est ultra Deus, nec est similis mei. Annuntians ab exordio novissimun et ab initio quae necdum facta sunt. I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 588 II b) Ut signum divinae missionis Christi. Ιο 14,20: Et nunc dixi vobis priusquam fiat, ut, cum factum fuerit, credatis. c) Ut quae ostendat divinam originem Evangelii. Rom 1,2: ... Segregatus in Evangelium Dei, quod ante promiserat per prophetas suos in Scripturis sanctis, de Filio suo... 349. Probatur ex traditione. 1) Cognitio certa futuro­ rum est propria solius Dei. S.Iustinus (R 116): «... Dei opus est res antequam fiant praedicere easque, ut praedictae fuerunt, ita factas exhiberi». S.Augustinus (R 1740): «Qui... non est praescius omnium futurorum, non est utique Deus. Quaprop­ ter et voluntates nostrae tantum valent quantum Deus eas va­ lere voluit atque praescivit...» 2) Ideo Deus dicitur quasi antonomastice praescire futura. S.Cyrillus 1er. (R 815): Deus «futurorum praescius est et om­ nibus potentior; omnia sciens et faciens prout vult». Theodoretus (R 2162): «Deus ea, quae futura erant, procul prospexit ut Deus... Deus universorum omnia procul videt ut Deus...» 350. Ratio theologica. Angeli nequeunt cognoscere fu­ turum liberum in decretis Dei, cum haec naturaliter cognosci nequeant; nec in ipsa voluntate, cum haec in se sit indifferens ad utrumlibet. Non in se ipso, cum, qua futurum, nihil sit vel actu vel in potentia determinata et proin non sit cognoscibile nisi in signo quo producitur actu, ita ergo ut qua futurum nequeat cognosci nisi ab intellectu infinite perfecto cui tota aeternitas simul sit praesens. 351. Obiectio. Daemones futura libera saepe praenuntiarunt. Ergo ea norunt. Dist. antec. Daemones futura libera praenuntiarunt ex cognitione coniecturali, conc. antec.; ex cognitione certa, subdist. : modo pure naturali obtenta, nego; alia via v.gr. revelatione divina hominibus facta, trans. Ut obiectio vere valeat, duo probanda sunt, quae certe non probantur: a) Eam praedictionem fuisse firmam, non solum apparenter, sed ut ex certa cognitione, b) Si ea fuit ex certa cognitione, hanc obtentam esse modo pure naturali. 352. Corollarium 1. Angeli nequeunt cognoscere naturaliter entia in­ trinsece et simpliciter supernaturalia, ut visionem beatificam, gratiam sancti­ ficantem et alia omnia cum iis intrinsece connexa, nec quoad entitatem, cum haec superet vires cuiusvis naturae finitae etiam possibilis; nec, saltem certo, quoad possibilitatem, cum ea entia nullam connexionem necessariam habeant cum natura. Assertum nostrum videtur certum contra Scotum et alios dicentes posse cognosci ab angelis entia supernaturalia: si non exsistunt, quoad possibili­ tatem abstractive >; si vero iam exsistunt, quoad exsistentiam intuitive12. 1 Pro cognitione possibilitatis visionis Dei. cf. Scotus. In 4 d.49 q.8 (cf. tamen Frasl.c.); Vazquez. In 1.2 d.20 c.2 (at cf. In 2 d.214 c.1-3). 2 Scorus, In 4 d.io q.8 conci.2 (cf. tamen Frassen, l.c.). Cf. Suarez, l.c., c.29 n.7. sen, l.2 c.3 a.4. voluntas angelica, n.348-356 589 353. Corollarium 2. Angeli nequeunt cognoscere naturaliter mysteria Dei supernaturalia. Haec sunt vel Deo totaliter intrinseca, ut Trinitas, vel quae sunt in operibus ad extra, ut Incarnatio; et assertum valet quoad possi­ bilitatem mysterii concreti ante cognitam revelationem, ac post hanc cognitam, quoad eorum quidditatem. Sane quoniam (1 Cor 2,11): Quae sunt Dei nemo novit nisi spiritus Dei, mysteria Dei: si initium habent, antequam exsistant, pendent a sola voluntate libera Dei, quae naturaliter cognosci nequit; iam exsistentia sunt simpliciter supernaturalia ac proin superantia quaslibet vires creaturae. 354. Angeli naturaliter possunt fortasse cognoscere ante revelationem aliqua mysteria gratiae supernaturalia in genere esse possibilia; non vero eam supernaturalitatem esse praecise quoad substantiam, nec mysterium aliquod concretum esse certo possibile vel esse futurum 3. Angeli beati cognoscunt supernaturaliter in Verbo mysteria Dei, et qui­ dem diverso numero et gradu pro ipsorum diversitate gloriae. Item Deus alia eis ignota revelat pro eorum officio. Item angeli superiores de mysteriis inferiores illuminant (S.Th., i q.57 a.5). ARTICULUS De voluntate angelica, IV naturaliter considerata S.Th., 1 q.5Qs; Suârez, I.3; Beraza, n.520-526; Muncunill, n.335-342; Daffara n.276-284. 355. Angeli habent voluntatem liberam. Id est decide implicite definita in C.Lateranensi (D 428): «Diabolus... et alii daemones a Deo... natura creati sunt boni, sed ipsi per se facti sunt mali». Idem tradunt S.Scriptura docens eos peccasse (2 Petr 2,4; lud 6) et Patres v.gr. S.Iustinus (R 142): «Liberos ad iustitiae observationem angelos et homines creavit». Tatianus (R 156): «Verum... ante homines creatos angelorum fit opi­ fex. Utraque autem opificii species libera creata est». Ratio theologica ostendit, non solum factum voluntatis liberae, sed eam esse perfectiorem humana ut diximus de intellectu angelico. 356. Ex magna perfectione illius libertatis determinatio angeli fit, non post longam deliberationem, sed instantanée. At ea electio libera semel posita cum plena deliberatione est iam immutabilis? Haec quaestio ponitur hic in genere de omni electione angeli libera, etsi contra communiorem opinio­ nem, Thomistae putant angelum esse defectibilem solum in rebus supernaturalibus, non vero relate ad finem naturalem 1. 3 Cf. Vazquez, In i d.214 c.1-3. 1 Sic v.gr. BÂSez, Salmanticenses, Gonet, Gotti, Billuart, etc., de quibus et de con­ traria ac communiori opinione, cf. De Lubac, Surnaturel, p.261-321. S.Thomam de impeccabilitate angelorum contra legem naturalem intellexerunt nostris diebus: A.Gardeil, O.P., Election: DTC 4,2254; Ch.V.Heris, O.P.. L'amour naturel de Dieu: MelThom (1923) 304: J.H.Nicolas, O.P., La grdce et le pêche: RevThom 45 (1939) 70-79; M.R.Gagnebet. O.P., L'amour naturel de Dieu chez saint Thomas et ses contemporains: RevThom 49 (1949) 73-86; MartInez, o.c., 694-698; P.Rousselot, S.I., L'intellectualisme de saint Thomas3 (Paris 1924) p.218 (cf. p.72); lo., Quaestiones de conscientia (Bruxellis 1937) P-54S; Rondet, o.c., p.205 et not.6; C.Courtes, O.P., La peccability de l'ange chez saint Thomas: RevThom 53 (1953) 590 I.F.SACÜÊS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Thomistae affirmant illam volitionis angelicae immobilitatem, alii phy­ sicam et quidem in omni electione, aut in sola electione boni quod angelus sibi ut ultimum finem praefigit, pro diversa opinione, alii moralem seu difficillime deficientem 2. Ratio est quod, cum angelus ob perfectam obiecti apprehensionem efformet iudicium practicum irrevocabile, censeatur etiam velle illud irrevocabiliter. Durandus, Scotus, Suârez, alii negant illam immobilitatem 3. Id videtur probabilius (etsi non denegetur angelo quaedam adhaesionis firmitas moralis), cum nec cognitio eius censeatur post electionem trahere necessario ad obiectum voluntatem eius, quam ante electionem non trahebat; nec actus electionis sit ita aeternus, a quo voluntas cessare nequeat; nec voluntas creata sit per essentiam immutabilis. 357. Ceterum libera voluntas angeli, etsi gradu eminentior, fere ut humana aestimanda est, ita ut eius obiectum adaequatum sit ens sub ratione boni, et sit libera libertate contradictionis (ad faciendum vel non faciendum) sive contrarietatis (ad hunc actum vel ad contrarium), sive specificationis (ad hunc actum vel ad illum), quin tamen probabilius queat cessationem omnis prorsus actus obtinere 4. 358. Cum non sit repugnantia ex parte immaterialitatis, angelus est capax: a) Spei, desperationis, audaciae, timoris (lac 2,19); etiam irae (Apoc 12,12), at solum quatenus haec est appetitus vindictae pro iniuria illata, b) Gaudii (Lc 15,7.10), desiderii (1 Petr 1,12), amoris circa bonum; odii, fugae, tristitiae, circa malum, c) Amoris naturalis et spontanei quo amat se, Deum sub ratione generica boni; electivi seu liberi, quo se et alia obiecta diligit (cf. S.Th., i q.6o). 133-163, efferens Angelicum in ea doctrina fuisse semper constantem: Io., Le trnitd des anges et la /in ultime de Γesprit: ibid., 54 (1954) 156-165: Michel, Possibilité du péché des anges: AmCl 65 (1955) 188. Ipsum vero sensu contrario (quatenus S.Doctor peccabilitatem affirmât de natura angelica, non in hac vel illa hypothesi, sed secundum se spectata et ex vi suae naturalis imperfectionis) intelligit De Lubac, o.c., 231-260 (cf. Io.t Esprit et liberté: BullLitEccl 40 [1939] 189 189-207). De Blic, Suint Thomas et l'intellectualisme moral d propos de la peccabililé de l’ange: MelScRel 1 (1944) 241-280 (cf. Io., Peccabilité du pur esprit et surnaturel: ibid., 3 [1946] 162; Io.. Quelques vieux textes sur la notion d'ordre surnaturel: ibid., 359-362) putat esse apud S.Doctorem aliam seriem textuum, qua illa angeli impcccabilitas doceatur, alia qua pcccabilitas naturalis cuiuslibet purae creaturae asseratur. Phi­ lippe oe la Trinité, O.C.D. (Du péché de Satan et de la destinée de l'esprit d'après S.Tho­ mas d'Aquin: EtCamn [1948] p.44-85) censet diabolum de facto peccasse in reiciendo ordine supernaturali. at fuisse radicaliter capacem peccandi in reiciendo Deo ultimo fine naturali (contra Thomistas), quin ulla sit apud Angelicum contradictio (contra De Blic); In., Réfle­ xions sur le péché de l'ange: EphCarm 8 (1957) 44-92; Io.. Evolution de Saint Thomas sur te péché de l’ange dans l’ordre naturel: EphCarm 9 (1958) 338-39°; Id.. Epreuves spirituelles: DSpir 4 (i960) 912s. Sic fere quoad rem Maritain, Neu/ leçons sur les notions premières de la philosophie morale (Paris 1951) 129-134 (at angelus in ordine caritatis nequibat de facto peccare in ordinem naturalem quin primo peccaret in supernaturalem) ; Io., Le péché de l’ange: RevThom 56 (1956) 197-239, et Ch.Journet, L'univers de création ou l’univers antérieur à l’Eglise: RevThom 53 (1953) 467s (at angelus de facto peccavit in ordinem supernaturalem, sic tamen violans legem naturalem obediendi legitimo superiori) : cf. Ch.Journet-J.Mariτλιν-Ph.de la Trinité, Le péché de l'ange (Paris 1961). quibus quoad substantiam thcscos adhaeret L.B.Guerard des Lauriers, Le péché de l’ange: Ang 40 (1963) 202-214. Ut me­ diator este. Pires, S.I.. Inteligéneia e pecado em S. Tomas d’Aquino (Braga 1961). Cf. et Suârez, l.c., 1.3 c.7. 2 S.Th.. i q.64 a.2; 4 CG 95. Cf. Billuart, diss.6 a.i. ’ Durandus, In 2 d.7 q.2; Scotus, In 2 d.7 q.i; Suârez, I.3 c.10. Pro Toledo (In t q.64 a.2) haec est «communis sententia·. Cf. S.Bonatenlurae opera 2 (Quaracchi) Schol p.177. 4 Suârez, 1.3 c.3. l.2 c.3 λ.5. potentia angelica, ARTICULUS De n.356-362 591 V potentia exsecutrice angelorum 359. Angelus potest se movere de loco in locum. Nam dicuntur mitti, abire, ambulare, currere (lob 1,7; Zach 2,4; Ex 14,19; Mt 28,2; Lc 1,26-28.38). Sunt alicubi, cum tamen non sint ubique, nec necessario adhaereant alicui loco determinato. Ergo possunt se movere (1 q.53 a. 1.3). Potest angelus se movere quin transeat per medium? Affirmative, iuxta explicantes praesentiam angeli in loco fieri per applicationem virtutis >. Negative, iuxta ceteros, cum id aequivaleret replicationi angeli simultaneae in pluribus locis, quae tamen videtur supponere potentiam infinitam 12. Motus angeli est velocissimus, iuxta omnes. At disputatur utrum illi ve­ locitati assignandus sit terminus, ut putavit Vazquez, an non, ut commu­ nius censetur cum S.Thoma, Suârez 3. 360. Angelus potest alios spiritus movere. Id valet nisi movendus fortior sit et resistat. Ex Tob 8,3, Raphael apprehendit daemonium et reli­ gavit illud in deserto superioris Aegypti. Ex Lc 16,22, factum est... ut... portaretur ab angelis in sinum Abrahae anima Lazari. Eam vero potentiam esse naturalem a Vâzquez negatur, a Suârez affirmatur4. 361. Angelus potest movere corpora. Ex Dan 14,35 propheta Habacuc portatus est ab angelo in Babylon. Ex Act 8,39, Philippus raptus est ab angelo in Azotum. Ex Io 5,4, angelus movebat aquam piscinae. An­ gelus, utpote hominibus virtute longe superior, potest sine dubio aliquid in corporibus facere. Ergo saltem id quod est minimum, seu ea movere localiter. Difficile vero intelligitur modus illius motus. Hic ceterum non habetur per contactum quantitatis, ut patet, sed per aliquem contactum virtutis 5. Ea potentia, quae sine dubio est diversa pro diversa perfectione angeli, est limitata 6. Eius vero ambitus est ignotus nobis. 362. Angelus potest miros effectus corporeos producere. Cum enim queat movere localiter corpora, potest, applicans principia activa passi­ vis, etiam mutationes substantiales in corpora inducere, ita vero ut ipse mere disponat naturam, quae exserat propriam suam virtutem. Hinc potest: a) in vita vegetativa, nutritionem, infirmitates, generationem fovere vel impedire; non vero mortuum suscitare vel aliud facere quod natura producere virtute sua nequeat; b) in vita sensitiva, motus carnis, delectationem, dolorem, iram, memoriam fovere vel impedire, sensus ex­ ternos et internos vario modo afficere; c) in vita rationali, ingenii vim acuere, indirecte movere sive intellectum, per specierum excitationem aut phan­ tasmatum impressionem vel obiecti propositionem, sive voluntatem ad ali­ quid libere volendum eam sollicitando 7. 1 2 3 4 5 6 ’ S.Th., i q.53 a.2; Quoji, l.i a.5; In 1 d.37 q.4 a.2. Cf. Suarez, 1.4 c.i8s; Palmieri, th.22 η.7. Vâzquez, In 2 d.194 c.3; S.Th., 1 q.53 a.2 ad 1; Suârez, 1.4 c.24. Vazquez, In 1 d.194 c.3 n.n; Suârez, t.4 c.28. Cf. Suârez, 1.4 C.30S. Cf. Suârez, 1.4 c.32. Cf. Wirceburgenses, De angelis n.47-50. / 592 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 363. Angelus potest assumere corpora. S. Augustinus : «Apparuis­ se... hominibus angelos in talibus corporibus ut non solum videri, verum etiam tangi possent, eadem... Scriptura testatur» 8. Cf. Gen 18,2-16; Lc 1,2638; Act 12,7-10; totum librum Tobiae. Etsi vero ea corpora assumpta ab angelo forte sint vere organica, ut putavit Tertullianus, nec potius aërea vel alio modo subtilia (sed vere realia) ut tenetur communius 9, angelus eis non unitur hypostatice, ut vera forma substantialis vel ut accidentalis, sed solum quasi motor; hinc ea non vivificat, nec proin efficit, ut principium vitale, actiones vitales eorum, etsi eas imi­ tatione sic producat, ut illa corpora reapse viva esse videantur. 364. Angelus potest facere miraculum. Non vero quoad se et sim­ pliciter tale, ut patet, seu effectum sensibilem qui habeat causam omnibus creaturis per se, sc. non ratione alicuius impedimenti, occultam (1 q.i 10 a.4); sed quoad nos et secundum quid tale, seu effectum sensibilem, qui habeat causam omnibus hominibus per se, sc. ratione limitationis naturae ipsius humanae occultam (S.Th., 3 CG 103); cum enim nos ingenio et virtute longe superet, potest, applicando activa passivis, multa facere quae quoad nos sint vel praeter naturam, ut est sanatio caeci (Tob 11,15), vel contra na­ turam, ut si eleventur homines e terra (Dan 14,15), vel supra naturam, ut est locutio in serpente (Gen 3,1-5). 365. Haec valent de miraculo physice considerato. At id moraliter sumptum, seu ut instrumentum Dei ad manifestandam mentem divinam vel ad obtinendum aliquem effectum a Deo intentum, nequit fieri ab angelo nisi per iussum vel per approbationem Dei. Numquam vero fieri potest a daemone ad decipiendos homines; nam firmissime credendum est, «nec daemones aliquid operari secundum naturae suae potentiam... nisi quod ille permiserit cuius iudicia occulta sunt multa, iniusta nulla»,0. 366. Potentia exsecutrix angelorum non est realiter distincta ab eorum intellectu et voluntate, ut probabilius tenetur cum S.Thoma, Suàrez re­ pugnante ARTICULUS De VI mutuo angelorum commercio 367. Angeli loquuntur inter se. Seu alii aliis conceptus mentis manifestant. Id est saltem certum in theologia. Scriptu­ ra: i Cor 13,1 memorat linguas hominum et angelorum. Ex lud 6, Michael respondit disputans cum diabolo de corpore Moysis: Imperet tibi Deus. Ex Is 6,3: Seraphim clamabant alter ad alterum... Sanctus... Traditio: S.Io.Chrysostomus (R 1197): «Linguam... ange­ lorum hic dicit... sed hoc vult significare: Etsi ita loquar ut angeli solent inter se colloqui... Linguam vocavit,... illorum 8 S.Augustinus, De civ. Dei 15,23,1: ML 41,468. 9 Tertullianus, Cant. Marc. 1.3 c.9: ML 2,333· Cf. S.Augustinus, Enchir. c.59: ML 40,260; Suarez, 1.4 0.34s; Beraza, n.375· 10 S.Augustinus, De civ. Dei 18,18,2: ML 41,574. 11 S.Th., i q.54 a.5; q.79 a.i ad 3; De malo q.i6 a.i ad 14; Suàrez, I.4 c.29. l.2 c.3 a.6. mutuum angelorum commercium, n.363-369 593 mutuum colloquium noto apud nos modo adumbrare voluit». S.Io.Damascenus (R 2352): Angeli «sine ulla prolati sermonis ope mutuo sibi sensa sua communicant et consilia». Ratio theo­ logica: Ii sunt in societate, quae, utpote gubernanda, supponit liberam manifestationem mutuam consiliorum, sensuum, prae­ ceptorum, etc. Possunt naturaliter loqui et aim Deo, cui suos conceptus ipsi iam notos aperiant; non vero nobiscum, cum locutio pure spiritualis in hac vita non aptetur animae nostrae, et locutio eorum per signa sensibilia sit praeter­ naturalis. 368. Modus vero quo angelus alios conceptus manifestat, dum alios celat, et quidem ita ut solus ille ad quem locutio dirigitur hanc percipiat, est in se sat obscurus. Hinc explicatur, omissis aliis modis, a Scoto et aliis, per productionem cognitionis conceptus in audiente; a Suarez et aliis per impressionem speciei impressae in audiente; a S.Bonaventura et aliis, per liberam extensionem ipsius speciei intelligibilis ad audientem; a S.Thoma et aliis multis—quod videtur esse probabilius—per liberam ordinationem conceptus ad audientem, ita ut Deus huius intellectum per suum concursum determinet ad cognoscendum >. 369, Datur illuminatio angelica. In idjconveniunt omnes scholastici (fundati, ut videtur, in Scriptura et Traditione), duce Pseudo-Dionysio, qui passim de angelica illuminatione, quam etiam purgationem et perfectionem vocat, loquitur. Illa vero illuminatio est manifestatio veritatis ignotae, quam angelus superior inferiori tradit, per modum magisterii, in ordine ad Deum; cum valde congruum sit divinae providentiae, ut in societate superiorum et inferiorum superior inferiorem dirigat et doceat. Unde illuminatio est locu­ tio specialis, quae supponit in angelis quibusdam superioritatem quoad sapientiam, et fit per modum manifestationis; quod sane non est de locutione ut tali. Esse potest de multis relatis ad gratiam, vel quae superior, non vero inferior, videt in Deo; non vero probabiliter de rebus pure naturalibus (vel saltem solum aliquo modo praeternaturali cognoscendis), cum haec iam cog­ noscantur ab inferiore, saltem per scientiam a Deo praeternaturaliter in­ fusam 2. ' Scores, In 2 d.o q.2 n.15.27s; Suàrez, 1.2 c.26-28; S.Bonaventura, In 2 d.10 a.3 q.i; S.Th., i q.107 a.is. Cf. Beraza., n.527-536. luxta S.Th.. *in locutione angeli nullum impedi­ mentum facit distantia loci· (ibid, a.4) «et sic aequaliter a propinquo vel remoto angelus lo­ cutionem angeli percipit· (De wr. q.g a.6). Nec iuxta Suàrez (1.2 c.28 n.i3s); qui tamen non audet definire (utrumque habens ut probabile) an nulla distantia vel propinquitas saltem ali­ quatenus influat. 2 Ps.-Dionysius, De cael. hier. v.gr. c.4 § 3-4; c.7 § 3: MG 3,i8os.2io; S.Th., 1 q.106; 107 a.is; De ver. q.9 a. 1-5; Suàrez, Lc., 1.6 c.n-15; Beraza, l.c., 537-546. ·Ιηdaemonibus non potest esse illuminatio proprie·... quia illuminatio est in ordine «ad Deum, qui illuminat omnem intellectum... et unus (daemon) alium non intendit ordinare ad Deum, sed magis ab ordine divino abducere· (S.Th., i q.109 a.3). At «per sanctos angelos multa de divinis myste­ riis daemonibus revelantur, cum divina iustitia exigit, ut per daemones aliqua fiant, vel ad punitionem malorum vel ad exercitationem bonorum... Huiusmodi autem revelationes, ... ex parte daemonum non sunt illuminationes, quia eas in Deum non ordinant...· (ibid., a.4). De communicatione angelorum inter se ut exemplari pro mutuo hominum commercio, cf. J.Hen­ nig: GLeb 36 (1963) 205-215. I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 594 Il CAPUT IV De conditione morali angelorum 370. Consideratis iis quae ad naturam angelorum perti­ nent, ea veniunt nunc exponenda, quae ad eorum conditionem moralem spectant, seu ad quem ultimum finem sint ordinati et quo modo ad eum dispositi, qua ii ratione ad eum obtinendum vel forte reiciendum se libere gesserint, quid tandem iis pro ea ratione agendi evenerit. Ut vero id aptius fiat, oportet respicere in duratione an­ gelica tria momenta saltem ratione inter se distincta: creatio­ nis, probationis, retributionis. Ea tamen non temporis continui, quale est proprie tempus, cum angeli, utpote spirituales nec proin mutationi rei materialis subiecti, a spatio ac tempore non pendeant; sed temporis discreti, seu habentis solam suc­ cessionem actuum immanentium ab invicem discretorum (1 q.62 a.5 ad 2); et ideo illa non necessario nostris respondent, cum potius unus angelorum actus pluribus momentis nostris coexsistere possit, vel cum in angelis complexus plurium ac­ tuum intellectus et voluntatis inter se connexorum sumi queat ut unus actus et sic ut uni nostrorum momento respondens l. ARTICULUS I De elevatione angelorum ad gratiam sanctificantem Thesis 13. Angeli gratia sanctificante ornati sunt in via. S.Th., i q.62 a.3.6; S. Bonaventura. In 2 d.4 a.i q.i: Suarez, 1.5 C.3S.7; Beraza, n.580613; Otten, n.380-387: Boyer, th.21; Martînez, p.443-461. 371. Nexus. Angelos, et quidem omnes, in via fuisse ad finem supernaturalem saltem extrinsece destinatos, est de fide catholica, ut patebit ex dicendis inferius de finali eorum sor­ te. At fuerunt ii ad eum etiam intrinsece elevati, seu gratiam sanctificantem acceperunt, et quidem omnes? En quaestio prin­ cipalis nunc tractanda, cui aliae minus principales in scholiis accedant necesse est. 372. Notiones. sive mali. Angeli, sc. omnes exsistentes sive boni 1 Duratio intrinseca angeli, seu huic competens re et independenter a coexsistcntia rei materialis, non includit in se prius et posterius, seu commensurationcm per momenta tempo­ ris fluentis realiter diversa, sed solum duratio eius exlrinseca. seu quae ei est dependentor a rei materialis duratione et per relationem ad hanc, includit illam commensurationem. l.2 c.4 a.1. cratia sanctificans angeli, th.13 n.370-374 595 Gratia sanctificans scil. donum permanens et conferens consortium divinae naturae ac filiationem adoptivam cum iure hereditatis Dei; illi connaturaliter annectuntur sive virtutes 2 et dona Spiritus Sancti, sive ius ad auxilia actualia quibus illud conservetur et augeatur. Supernaturalitas vero eius gratiae, hic supponenda, probaretur fere ut supernaturalitas gratiae Adae inferius exponenda. Ornati sunt. Sic asseritur factum infusionis gratiae, et praescinditur a momento eius. In via, sc. ante retributionem gloriae vel poenae obtentam. Id vero hic non probatur directe, sed supponitur ut certo constans, sive de angelis malis, utpote qui iam in beatitudine fuissent impeccabiles, sive consequenter de bonis, cum sine iure dicerentur aliqui angeli (i.e. peccatores) creati esse in via, alii in termino. De facto omnes angeli censentur ex fontibus, obvio sensu sumptis, aliquando potuisse peccare. 373. Adversarii. Ex admittentibus angelos, nemo negat thesim de angelis bonis. De malis vero eam negarunt aliqui veteres, ut Hugo Victorinus, P.Lombardus, Alex.Halensis, S.Bonaventura 3 contra doctrinam nunc iam communiter receptam 4. 374. Doctrina Ecclesiae. Cum Baius homines assimilaret angelis destinatione ad visionem beatificam, quam diceret esse utrisque debitam, Ecclesia eam supernaturalitatem de­ fendit damnatione harum propositionum Baii: Nec angeli nec primi hominis adhuc integri merita recte vocantur gratia (D 1001). Et bonis angelis et primo homini, si in statu illo perseverasset usque ad ultimum vitae, felicitas esset merces, et non gratia (D 1003). Vita aeterna homini integro et angelo promissa fuit intuitu bonorum operum, et bona opera ex lege naturae ad illam con­ sequendam per se sufficiunt (D 1004)5. Si ergo Ecclesia supponit hominem sine gratia sanctificante non posse consequi beatitudinem, dum ad hanc in eadem linea collocat et angelum et hominem, iure deducitur angelos saltem bonos in mente Ecclesiae habuisse gratiam sanctificantem. 2 Cf. Muncunill, n.379. J Hugo Victorinus, Summa Sent. 2 c.2s: ML 176,81-83: P.Lombardus, 2 d.3; Alex. Halensis, Univ. theol. summa p.2 c.i m.2; S.Bonaventura, In 2 d.4 a.i q.2. Cf. VAzquez, In i d.227 c.i n.2; Petavius, i c.16; S.Bonaventurae opera 4 (Quaracchi 1889) schol. p.i35· 4 S.Th., i q.62 a.3; SuArez, Lc., i.5 c.3. 5 Cf. X.le Bachelet, S.I., Baius: DTC 2,74-78. 596 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Valor theologicus. Thesis ob consensum theologorum est, de angelis bonis, certa in theologia; de malis, hodie communis et saltem moraliter certa6. 375. Probatur ex sacra Scriptura. Ex iis quae supra ex Scriptura memoravimus, angeli boni sunt in stricta con­ nexione cum Christo et eius mysteriis sive vitae terrestris sive propagationis Ecclesiae sive eschatologicis (n.278). In con­ creto vere gaudent de conversione peccatorum seu de fructu redemptionis (Lc 15,10) et sua cognitione progressiva Eccle­ siae fit iis intimius cognita «multiformis sapientia Dei» in exsecutione decreti divini de salute hominum per Christum (Eph 3,10s)7; imo ii, etsi non sint redempti a Christo, acci­ piunt aliquid ex eius sanguine cuius effusione reconciliavit «sive quae in terris sive quae in caelis sunt» seu angelos (Coi 1, 20) 8. Unde etiam ii, ut christiani, dicuntur sancti (Mc 8,38; Lc 9,26) ac electi (1 Tim 5,21), et «in caelis semper vident faciem Patris mei qui in caelis est» (Mt 18,10), ubi ii habitant (Mt 22,10). Etsi haec omnia non efferant expresse gratiam sanctifican­ tem, difficile ea intima associatio angelorum ad Christum et ad christianos intelligitur sine illa gratia, quae ut donum characteristicum homines facit sanctos et electos et ad visionem Dei destinatos. 376. De angelis malis in eadem linea mentis christianae videntur esse sumenda illa Io 8,44: Ille (diabolus) homicida erat ab initio et in veritate non stetit. Nam: a) Veritas (quo­ cumque sensu sumatur, etiam ut veracitas) solet apud S.Io. indicare bonum a Christo nobis allatum, seu sanctitatem supernaturalem (gratiam). 1,14: Plenum gratiae et veritatis. 2 Io 3s: Sit vobiscum gratia..., pax a... Patre et a Christo... in veritate, et caritate. Gavisus sum valde quoniam inveni de filiis tuis ambulantes in veritate, sicut mandatum accepimus a Patre. Cf. 3 Io 3. b) Non stetit i.e. non firmus stetit, sed ex veritate in qua erat cecidit 9. 377. Item luda 6: Angelos vero qui non servaverunt suum principatum, sed dereliquerunt suum domicilium... vinculis aeter6 Dc malis est pro Lercher (23 n.695) «communior et *probabilior ; pro Boyer (p.453), «saltem communius docetur». Frassen, De angelis d.3 q.2 conci. 1: «Haec modo communis est apud theologos»; Flick, o.c., 608; Haubst, l.c., 871 : theologice certum. 7 J.Leal, S.I., Carta a los Efesios: SagrEscr 2 (Madrid 1962) 698s. 8 P.Gutiérrez, S.I., Carta a los Cnlosenses: SagrEscr 2 (Madrid 1962) 833s. 9 Cf. Knabenbauer. Eyang. sec. Ioan. (Parisiis 1898) p.297; F.Zorell. S.I., Novi Testa­ menti lexicon graecum2 (Parisiis 1931) vox ϊστημι, II B; J.Lozano, El concepto de verdad en Sanjuan: Hclmantica 14 (1963) 284-301. L.2 C.4 A.I. GRATIA SANCTIFICANS ANGELI. TH.13 N.374-378 597 nis... reservavit. Quicumque sit sensus litteralis eius loci 9* manifeste alluditur ad peccatum angelorum, qui ex eo aliquid magnum amiserint quo constituebantur in suo excelso prin­ cipatu; illud vero non erat aliquid ex caelo ubi non erant, nec ex sua natura simplicissima; ergo videretur esse aliquid supernaturale, quo de facto in hac oeconomia obtinetur prin­ cipatus divinus, seu singularis unio cum Deo, seu gratia sanc­ tificans. 378. Pariter Ez 28,12: Tu signaculum similitudinis, plenus sapientia et perfectus decore; in deliciis paradisi Dei fuisti; om­ nis lapis pretiosus operimentum tuum...: Tu cherub extentus et protegens; et posui te in monte sancto Dei... Perfectus in viis tuis a die conditionis tuae, donec inventa est iniquitas in te... Et eieci te de monte Dei et perdidi te, 0 cherub protegens de medio lapidum ignitorum. Et elevatum est cor tuum in decore tuo; perdidisti sa­ pientiam tuam in decore tuo, in terram proieci te... Polluisti sancti­ ficationem tuam... Nihili factus es et non eris in perpetuum. Etiam hic, quicumque sit sensus litteralis, difficile non vi­ deretur alludi ad peccatum diaboli. Sane haec quae intelligunt alii (Tertullianus, S.Augustinus, S.Cyrillus Alex., etc.) unice de diabolo '°, alii (Theodoretus) de diabolo et de rege Tyri alii (SS.Ambrosius, Hieronymus, etc.) de rege Tyri in quo describatur diabolus 12, propheta non dixisset, «nisi scivisset aliunde unum ex angelis sublimioribus... peccasse et ex sum­ ma quadam pulchritudine in summam miseriam esse detur­ batum, non appellasset regem tyrium cherub, non eum de­ scripsisset in gloria et pulchritudine constitutum in Eden..., neque eum qui e sede sua eicitur..., iterum vocasset cherub» 13. Ergo iis vel docetur directe ac per se peccatum et ruina prin­ cipis angelorum rebellium, vel—et id est probabilius—agitur directe de rege tyrio, sed ita ut peccatum et ruina Luciferi supponatur. Illa vero ornamenta quibus angelus malus privatur, iure putantur esse dona gratiae sanctificantis: a) Ex magnificis praedicatis quibus diabolus describitur, b) Ex eo quod ille ea peccando amittat, cum tamen per peccatum non amittantur dona naturae, sed solum dona gratiae. 9· Cf. J.Alonso, S.I., Carta de San Judas: SagrEscr 2 (Madrid 1962) 553s; A.M.DuO.P., Le péché des anges dans l’épitre de Judc: Mémorial J.Chaine (Lyon 1950) 145148; A.Charue, Les épitres catholiques3 (Paris 1951) 573. Cf. tamen Flick, 566s. 10 Tertullianus, Adv. Marc. 2,to: ML 2,297; S.Augustinus, De Gen. ad Utt. 11,25,32: ML 34.442; S.Cyrillus Alex., In Io. 1.6: MG 73,893. 11 Theodoretus, In Ez. 28,1s: MG 81,1089. 12 S.Ambrosius, De parad. 2,9: ML 14.278; S.Hieronymus, In Ez. 1.9 c.28: ML 25. 269-274· 13 Knabenbauer, Comment, in Ez. prophetam (Parisiis 1890) 290s. barle, 598 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H 379. Cf. et Is 14,12-19: Quomodo cecidisti, de caelo, Lucifer, qui mane oriebaris?... Hic etiam vel directe, si agitur directe de diabolo, vel indirecte, si ut est probabilius, agitur directe de rege babylonio '4, describitur, vel sal­ tem supponitur, peccatum et ruina diaboli, qui ob peccatum suum priva­ tus sit donis supernaturalibus gratiae, fere ut in praecedenti textu dixi­ mus ,s. · 380. Probatur ex traditione. 1) SS.Patres, utpote eodem modo loquentes de sanctitate angelica ac de nostra seu ut infusa a Spiritu S., censentur etiam angelis tribuere gratiam sanctificantem. S.Basilius (R 960): Accipiunt angeli sanctitatem a Spiri­ tu S. «Nihil... sanctitatem adipiscitur nisi per Spiritus Sancti praesentiam. Itaque quod angeli sunt, ab opifice Verbo univer­ sorum conditore habent; iis vero sanctitatem Spiritus Sanctus impertivit». S.Augustinus: Acceperunt Spiritum S. «Confitendum... non ad solos sanctos homines pertinere, verum etiam de sanctis angelis dici posse, quod caritas Dei diffusa sit in eis per Spi­ ritum S. qui datus est iis 14 l6. 15 S.Io.Damascenus (R 2352): Angeli a Spiritu S. accipiunt sanctificationem gratiae. «Omnes angeli... S.Spiritu sanctifican­ te consummationem acceperunt, ut pro sua quisque dignita­ te... splendoris gratiaeque participes essent». Angeli «aliunde quam a natura sua sanctitatem habent, nimirum a Spiritu Sancto» (R 2353). 381. 2) Catechismus Rom. (1,2,17): «Spiritualem creatu­ ram innumerabilesque angelos... ipse ex nihilo creavit, quos deinde admirabili gratiae suae... munere... ornavit. Nam cum illud sit in divinis litteris, diabolum in veritate non stetisse, perspicuum est eum reliquosque desertores angelos ab ortus sui initio gratia praeditos fuisse». 382. Ratio theologica. 1) Si omnes homines elevati sunt in Ada ad gratiam sanctificantem, a fortiori supponuntur omnes angeli etiam elevati ad eam esse. 2) Si angeli, et quidem omnes, ad visionem beatificam ordinati sunt, pronum est ut ii gratia sanctificante ornati fue­ rint, ut medio proportionato ad talem finem. 383. Obiectio. Ex Io 8,44 diabolus homicida erat ab initio, et ex i Io 3,8 ab initio peccat. Ex his, diabolus ab initio peccavit. Ergo non habuit gratiam sanctificantem. 14 Knabenbauer, Comment, in Is. proph. (Parisiis 1922) Ρ·357-35ς. 15 Cf. G.Girotti. II libro di Isaia (Torino 1942) P.302S. 16 S.Augustinus» Deciv. Dei 12,9,2: ML 41.357. L.2 C.4 A.I. CHATIA SANCTIFICANS ANCELI. TII.13 n.379-387 599 Dist. antec. Diabolus peccavit ab initio i.e. a primo instanti creationis, nego antec.; aliter, trans, antec. Nihil impedit quin probatio fuerit sic brevis, ut diabolus dici possit ab initio peccasse, ut si quis iuvenis iam peccatis irretitus dicatur peccare et errare a sua nativitate vel ab utero matris suae (Ps 57,4), 384. Corollarium. Angeli acceperunt etiam virtutes infusas et theolo­ gicas et morales simul cum gratia sanctificante, cum illae hanc connaturaliter consequantur, et cum essent eis ad supernaturaliter agendum convenientes. Per eam vero fidem cognoverunt in via, ut certum est, omnia mysteria supernaturalia fidei quae ad Deum, ut unus esi, pertinent v.gr. ipsum esse salvatorem, iustificatorem, remuneratorem supernaturalem; mysterium Tri­ nitatis, ut communiter tenetur 1718 ; probabilius, mysterium Incarnationis, non vero quoad omnia adiuncta 1S. 385. Scholion 1. Angeli acceperunt gratiam sanctificantem in ipso mo­ mento creationis. Id est valde probabile contra Alex. Hal., S.Bonaventuram 19 etc., qui dixerunt angelos creatos esse in naturalibus et dein gratiam post debitam praeparationem accepisse. Sane S.Augustinus (R 1755): «... Simul iis (angelis) condens naturam et largiens gratiam». S.Basilius (R 960): «Non enim infantes creati sunt angeli, deinde paulatim exercitio perfecti, sic facti sunt digni qui Spiritum recipe­ rent; sed in prima constitutione et una cum substantiae suae quasi mixtura infusam habuere sanctitatem». S.Thomas (1 q.62 a.3), quem auctores iam communiter, ut Suarez, Frassen 20, alii passim sequuntur, idem tenet. Va­ lent a fortiori rationes allatae in hac re pro homine (cf. n.714). 386. Scholion 2. Angeli se disposuerunt actu proprio supematurali ad eam gratiam. 1) Id quod negarunt Molina, alii 21, dicentes angelos accepisse gratiam per modum naturae sine dispositione praevia, affirmarunt ut probabilius non solum P.Lombardus et ii auctores veteres nuper me­ morati, sed plerique theologi 22 cum S.Thoma docent, seu angelos in primo instanti creationis per proprium actum liberum se disposuisse ad gratiam sanctificantem (1 q.62 a.2), et angelos superiores recepisse maiorem gratiam ob meliorem eorum dispositionem ad eam (1 q.62 a.6; 2.2 q.24 a.3 ad 3). Convenit ceterum creaturae liberae, ut ei gratia sanctificans infundatur ex praevia dispositione, cum per eam gratiam ineatur inter Deum et homi­ nem vera amicitia, de cuius ratione semper est consensus utriusque partis. 387. Scholion 3. Angeli acceperunt gratiam et actualem et sanctifican­ tem secundum diversam eorum perfectionem naturalem. Id communiter tene­ tur 23 contra aliquos ut Arriaga 24, quin tamen ea perfectio naturalis sit ullo pacto ratio exigens gratiam 25 et a fortiori diversam huius distributionem. Sane S.Basilius (R 950): «Caelorum virtutes... iuxta proportionem qua se invicem superant habent a Spiritu sanctificationem». S.Io. Damascenus 17 Cf. Suarez. I.5 c.6 n.2-4. 18 S.Th.. i q.67 a.5; Suàrez, n.6-34: Vazquez, Γη i d.zig c.is; B.d’Azy, O.S.B., Les Anges devant le mystère de l’incarnation; BullLittEccl (1948) 87-106.129-147 (ampla investi­ gatio de ei re). 19 Alexander Hal., p.2 q.19 m.2; S.Bonaventura, In 2 d.4 a.i q.2. Cf. Vàzquez, l.c.; Petavius, l.c.; S.Bonaventurae opera, l.c. 20 Suarez, 1.5 c.4; Frassen, l.c., concl.2: »Haec pariter communior nunc est apud theo­ logos». 2> Molina. In 1 q.62 a.3 ad 1 ; D.Soto, De natura et gratia l.i c.5. 22 Cf. Suàrez, I.5 c.8. Boyer (p.456). putat motum ex gratia actuali non exigi ad eam praepaiationem, cum haec ab ipsa gratia habituali esse queat (S.Til, 1.2 q.113 a.7). 23 S.Th., 1 q.62 a.6. Cf. Suarez, d.5 c.10. 24 Arriaga, De angelis d.20 s.4. 25 Valencia, In r d.4 q.13 p.3. 600 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II (R 2352): «Omnes angeli... Sancto Spiritu sanctificante consummationem acceperunt, ut pro sua quisque dignitate et ordine splendoris gratiaeque participes essent». Cum Deus in diversitate perfectionis naturalis crearit angelos quos ad ordinem gratiae et gloriae destinarit, decuit ut illi iuxta diversos gradus perfectionis ad diversos gradus gratiae destinarentur. 388. Scholion 4. Angeli boni vitani aeternam obtinuerunt. Ii angeli in gratia perseverantes, vocantur etiam «filii Dei» (lob 1,6), exercitus Domini (los 5,14) exercitus caeli (3 Reg 22,19), sancti (Mc 8,38). Vita autem illa aeterna est in visione beatifica, quae hominibus in gratia molientibus datur, cum in fontibus beatitudo angelorum eodem modo ac beatitudo hominum describatur. Assertum nostrum est de fide catholica. Constat v.gr.: a) Ex culto in Ecclesia eis exhibito. Catechismus Roma­ nus (3,2,8-10, ubi de cultu angelorum); «Invocandi itaque sunt, quod et perpetuo Deum intuentur...» b) Ex Mt 18,10: Angeli eorum in caelis semper vident faciem Patris mei, qui in caelis est (Apoc 1,4; 5,11; 7,11). Ex Mt 22,30 (Lc 20,36) homines beati erunt sicut angeli Dei in caelo. In Lc 9,26 dicuntur sancti, c) Ex SS.Patribus v.gr. S.Augustino (R 1971): «Tunc cognoscam sicut et cognitus sum... Qui hoc invenerunt, ipsi dicendi sunt in beatitudinis possessione consistere... Sed quinam sint illi beatissimi, qui iam sunt in ea possessione..., magna quaestio est. Et angeli quidem sancti quod ibi sint, nulla quaestio est...» Ibi requiem non habent die ac nocte dicentes: Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Omnipotens, qui erat et qui est et qui venturus est (Apoc 4,8), ut iam dixerat Is 6,3. Ea sunt quasi substantia liturgiae caelestis, cui coniungitur Ecclesia cotidie in oblatione sacrificii ut constat ex praefatione. Ceterum loannes XXIII dum sacerdotes hortatur ad devotam recitationem breviarii, effert connexionem nostrarum precum cum angelica liturgia: «Ex Apocalypsis libro, mirabili eo quidem atque ad consolandum praeaccommodato, locum placeat afferre, quo divini quidem ritus ac caerimoniae adumbrantur in caelorum templo peracti, unde praesertim sacerdotes invi­ tamentum ad meditandum capere poterunt (transcribit Apoc 8,3-5, cf. 5,8) 26. Ex quo praeclaro spectaculo plane cogitur quanta momenta in precibus sanctorum, h.e. in Ecclesia, benignissimo Deo volente sint, ad rerum tempo­ rumque cursum» 27. 389. Natura et proprietates (aeternitas, impeccabilitas, aequalitas, im­ mutabilitas) eius beatitudinis non considerantur hic, cum ex fontibus haec non censeatur ab hominum beatitudine essentialiter differre, de qua in tractatu De Novissimis. 390. Scholion 5. Angeli suam beatitudinem meruerunt. Id est certum in theologia. S.Augustinus (R 1950): «Angeli quidam... per liberum arbi­ trium a... Deo refugae facti sunt... Ceteri autem per ipsum liberum ar­ bitrium in veritate steterunt eamque de suo casu numquam futuro certis­ simam scire meruerunt». «Angeli sancti..., cadentibus aliis per liberum ar­ bitrium, per idem liberum arbitrium steterunt ipsi et huius permansionis debitam mercedem recipere meruerunt, tantam scilicet beatitudinis plenitu­ dinem, qua iis certissimum sit semper se in illa esse mansuros...» (R 1955). S.Gregorius M. (R 2325): «... Cadentibus aliis, sancti angeli in sua beatitu26 Ioannes ΧΧΠΙ, Adhort. Apost. Sacrae Laudis: AAS 54 ( 1962) 73. 27 Cf. S.Bartina, S.I., Apocalipsis de San Juan: SagrEscr 3 (Madrid 1962) 653-656.677. l.2 c.4 a.2. peccatum plurium ancelorum. th.14 n.387-394 601 dine perstiterunt atque hoc acceperunt in munere, ut iam cadere omnino non possint...» Sane quorsum ii in via poni potuerunt, nisi ut beatitudinem mererentur pariter ac homines? 28 391. Scholion 6. Quando angeli beatitudinem receperunt? In primo instanti post primum ab ipsis elicitum caritatis actum, iuxta S.Thomam (1 q.62 a.5; q.63 a.5 ad 4), quem plures sequuntur29. ARTICULUS II De lapsu plurium angelorum Thesis 14. Plures angeli peccarunt graviter. S.Th., i q.63 a.3-8; De rnulo q.16 a.2-6; Suârez, I.7; Beraza, n.614-644; Muncunill, n.402-420; Boyer, th.23; Martînez, p.504-535; Flick, o.c., 560-572. 392. Nexus. Dicta hucusque de conditione morali an­ gelorum his omnibus conveniunt. At cum dein appareant alii ut mali, alii ut boni, nunc de eorum sorte sequenti dicendum est. Agetur ergo primo de sorte malorum, et imprimis de modo quo illi mali facti sint, seu de eorum peccato. 393. Notiones. Plures angeli. Ponitur haec formula indefinita, cum non constet de numero angelorum peccantium, etsi ille ut ingens habeatur. Peccarunt. Sic asseritur nudum factum, quod illi angeli aliquod Dei praeceptum violarint, etsi nesciamus certo quale fuerit eorum peccatum. Graviter. Id non directe probatur in thesi, cum ex teno­ re fontium et ex dicendis inferius de damnatione illorum an­ gelorum facile eruatur. 394. Adversarii. Ex Albigensibus, dualistis seu admit­ tentibus aliud _ principium bonum aliud natura sua malum, tenebant plerique multa daemonia fuisse mala ab initio et na­ tura sua, alii fuisse unum angelum ab initio malum, qui alios seduxerit. Nec desunt hodie in historia religionum qui putent doc­ trinam christianam de diabolo esse quemdam effectum anti­ qui dualismi. Etiam apud protestantes sunt quibus fides nihil doceat de nostra re v.gr. Barth, qui, dum negat peccatum an­ gelorum antea bonorum, dicit exsistentiam diaboli non posse vel negari vel affirmari, quin ceterum ratio humana queat scire quid sit diabolus. Pro aliis est quid impersonale symbolicum mali agentis in historia vel mire in quibusdam hominibus, vel 28 Cf. Muncunill, n.383-386. 29 Cf. Suârez, 1.6 c.zs. 602 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il etiam pro Reisner protestante est faenomenum interius con­ scientiae moralis seu nihilum personificatum hominis, qui adversatur Creatori ad prosequendam propriam sui divinizationem, vel, ut pro Turmel, aliquid mithologicum1. 395. Doctrina Ecclesiae. C. (prov.) Bracarense (D 237) : «Si quis dicit, diabolum non fuisse prius bonum angelum a Deo factum..., sed ipsum esse principium atque substantiam mali, sicut Manichaeus et Priscillianus dixerunt, a.s.» Innocentius III (D 427): «Diabolum non per conditionem sed per arbitrium malum esse factum credimus». C.Lateranense IV (D 428): «Diabolus enim et alii daemo­ nes a Deo quidem natura creati sunt boni, sed ipsi per se facti sunt mali». Quae clare sonant, maxime si memorentur dicta nuper de mente Albigensium. 396. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 428). 397. Probatur ex sacra Scriptura. In textibus theseos praecedentis memoratur peccatum angelorum: a) singulariter (de diabolo) in Ez 28,12-19; Is 14,12-19; Io 8,4; b) pluraliter (de angelis peccantibus) in luda 6. Explicite effertur peccatum angelorum. 2 Petr 2,4: Deus angelis peccantibus non pepercit. 1 Io 3,8: Ab initio diabolus peccat. Implicite dicuntur peccasse plures angeli, qui proponuntur ut mali, cum tamen Deus eos moraliter malos facere nequi­ verit. Dicuntur: Spiritus immundi (Lc 8,29), Spiritualia ne­ quitiae (Eph 6,12), Spiritus nequam (Lc 11,26), Homicida... ab initio..., mendax (Io 8,44), Diabolus et Satanas, qui seducit universum orbem..., et angeli eius proiecti esse in terram in praelio cum Michael et angelis eius (Apoc 12,17-18); ubi cete­ rum etsi agatur, ut videtur, de praelio Christi triumphantis in caelis contra Satanam per exercitum angelorum, sine dubio indicatur praelium ab angelis malis initio incoeptum 2. 398. Probatur ex traditione. SS.Patres saepissime me­ morant peccatum angelorum etsi non consentiant in qualitate peccati: S.Augustinus (R 1950): «Angeli quidam, quorum prin­ ceps est qui dicitur diabolus, per liberum arbitrium a Domino Deo refugae facti sunt». 1 Cf. S.Burci, Liber supra stellam. ap. Flick, 561; A.Michel, L’idt'e du diable est-elle une transposition chrétienne de l’antique dualisme?: AmCI 65 (i955) 43-48; K.Barth, Kirchliche Dogmatik, 3-3 (Zürich 1950) 327-425; E.Reisner, Le demon et son image (Paris 1961) 51; J.Turmel, Histoire des dogmes, 4 (Paris 1935) 62-64. 2 Cf. E.B.Allo, O.P., Saint Jean. L’Apocalypse (Paris 1921) p.iÛ2s. Cf. tamen Flick, 566. l.2 c.4 a.2. peccatum plurium angelorum, tii.14 ν.394·401 603 S.Gregorius M. (R 2307): «Duas... creaturas fecerat, an­ gelicam videlicet et humanam; utramque vero superbia perculit atque ab statu ingenitae rectitudinis fregit... Creator... debuit apostatam angelum repellere». S.Fulgentius (R 2266): «Pars... angelorum... a suo Crea­ tore... voluntaria prorsus aversione discessit...» S.Leo M. sic doctrinam traditionis resumit (R 2180): «Fi­ des vera, quae est catholica, omnium creaturarum, sive spiri­ tualium sive corporalium, bonam confitetur substantiam..., quia Deus... nihil non bonum fecit. Unde et diabolus bonus esset, si in eo quod factum est permaneret. Sed quia naturali excellentia male usus est et in veritate non stetit... a summo bono, cui debuit adhaerere, descivit». 399. Ratio theologica. Sunt angeli moraliter mali. At ii nequiverunt sic a Deo creari. Ergo ipsi peccarunt. 400. Obiectio. Dedecuisset sapientiam Dei, ut tam multos angelos crearet, quos praeviderat finem ultimum non obtenturos esse. Ergo ii non peccarunt. Dist. antec. Praeviderat eos non obtenturos esse finem ultimum conditio­ nate obtinendum, seu beatitudinem, conc. antec.; finem ultimum absolute obtinendum seu bonitatem Dei manifestandam, nego antec. (1 q.63 a.7 ad 2). Inst. Saltem dedecet bonitatem Dei, qui eis gratias efficaces non dederit. Ergo ii non peccarunt. Dist. antec. Dedecet Deum ut eis non dederit gratias saltem vere suf­ ficientes, conc. antec.; praecise efficaces, nego antec. 401. Corollarium. Angeli peccantes non fuerunt creati in beatitudine supernaturali (ut dixerunt Vives, pauci alii) 3, cum de huius ratione sit impeccabilitas. Nec creati sunt in beatitudine naturali. Id videtur probabilius contra Thomistas 4, cum de ratione cuiusvis beatitudinis sit inamissibilitas et conse­ quens impeccabilitas, et cum secus dicendum esset daemones esse nunc naturaliter beatos, ut quidam dixerunt, iuxta Billuart5, cum tamen grave peccatum personale avertat a Deo ut fine supernaturali ac ut fine naturali. Nec dicatur cum iisdem Thomistis angelos esse impeccabiles contra legem naturalem (cf. n.356). Nam, hoc posito, ii essent impeccabiles etiam contra supernaturalem, cum naturalis praecipiat obedientiam erga omnem legem Dei creaturae impositam6. Ipse S.Thomas dicit (1 q.63 a.i): «In sola voluntate divina peccatum esse non potest; in qualibet autem voluntate creata potest esse peccatum secundum ordinem suae naturae» (cf. 356). Si ergo dicit (1 q.62 a.i): «Quantum ad primam beatitudinem, quam angelus assequi virtute suae naturae potuit, fuit creatus beatus», agit sine dubio de beatitudine naturali quadam imperfecta et inchoata, quasi ad ipsius mentem ’ L.Vives, Deciv. Dei 1.11 c.g. Cf. Suârez, I.5 c.2; Toledo. In t q.62 a.i. SS.Patres qui idem viderentur indicare (S.Aucustinus. R 1950; S.Gregorius M., R 2325) apte intelliguntur de beatitudine radicati, seu de gratia sanctificante, cum ipsi ibidem supponant angelos illos potuisse peccare. 4 Billuart, diss.4 a.i ; Hucox, De angelis q.6 a.2 n.i ; Daffara, n.288. 5 Billuart, l.c. 6 Eam Thomistarum opinionem et in specie eorum effugium, quod angelus indirecte seu mediate legem naturalem violare queat, refutat J.B.Manva, Pbter., De ratione peccati poenam aeternam inducentis (Dertosae 1947) 104-108. 604 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il angeli eam Dei cognitionem naturaliter habuerint qua maiorem non habuis­ sent in beatitudine naturali; non vero de perfecta, cum in hac fuissent impec­ cabiles. 402. Aliunde vero angeli mali non peccarunt in ipso momento suae crea­ tionis, ut dixerunt quidam antiqui, male interpretantes illud: ab initio dia­ bolus peccat (1 Io 3,8). Sane ista opinio reicitur ut valde temeraria a theolo­ gis7; immo, iuxta S.Thomam (1 q.63 a.5), angelus in primo instanti suae creationis peccare non potuit 8. 403. Scholion 1. Numerus angelorum peccantium fuit ingens. Dicitur «innumerabilis... multitudo» (S.Io.Damascenus), exercitus (S.Iustinus), in­ numerabiles (Eusebius) 9. At minor numero angelorum perseverantium. Plures intelligunt de angelis Apoc 12,4: Et cauda eius trahebat tertiam partem stellarum caeli (etsi, ut vi­ detur, litteraliter «stellae caeli» ibi sint homines) ,0. Plures Patres rem asse­ runt, v.gr. S.Augustinus: «Cum bonorum longe maior numerus in caeles­ tibus suae naturae ordinem servet» 11. Videtur convenire ut plerique eorum non perirent. Item peccatum est contra naturalem inclinationem (1 q.63 a.9). 404. Scholion 2. Peccatum angelorum fuit gravissimum. Quod patet: a) Ex eorum excellentia. S.Augustinus (R 2013): «Natura quippe rationa­ lis quanto est ipsa superior, tanto ruina eius peior, et peccatum eius quanto incredibilius, tanto est damnabilius. Ideo angelus irreparabiliter cecidit...» b) Ex carentia infirmitatis carnis. S.Gregorius M. (R 2307): «Angelus nam­ que solummodo spiritus, homo vero et spiritus est et caro. Misertus ergo creator ut redimeret illam ad se debuit reducere, quam in perpetratione culpae ex infirmitate aliquid constat habuisse; et eo altius debuit apostatam angelum repellere, quo... nihil infirmum ex came gestavit», c) Ex carentia tentationis proprie dictae etiam externae (quod valet saltem de diabolo, cum ceteri censeantur esse ab illo inducti). S.Io.Damascenus: «Maiori... venia dignus habetur qui alterius suasu... peccat. Nam qui suopte consilio pec­ cat, huic nullus excusationi locus est... Ac proin diabolus qui suopte nutu peccavit, omnis paenitentiae exors mansit»12. 405. Scholion 3. Peccatum diaboli fuisse superbiae, stricte sumptae, seu pro appetitu inordinato propriae excellentiae. Ea est opinio Patrum et docto­ rum communissima 13, contra paucos Patres primaevos (ut Orig., Clem. Alex., Tertull.) putantes illud fuisse luxuriae carnalis cum filiabus homi­ num (Gen 6,1-4) vel fuisse (iuxta plerosque) ex invidia quod viderent hominem esse creatum ad imaginem Dei et sic ad tantam dignitatem ele­ vatum ,4. 7 S.Th., 1 q.63 a.5: S.Bonaventura, in 2 d.4 a.ï q.i; cf. d.3 a.i q.2; Suarez (I.7 c.19 n.6): «Illa sententia valde temeraria est, quia est contra torrentem Patrum et theologorum, et consequenter contra locutiones Scripturae, prout a sanctis et theologis communiter intelliguntur...» 8 S.Th. (Ibid.): «Illa operatio quae simul incipit cum esse rei est ei ab agente a quo habet esse... Agens autem quod angelos in esse produxit, scii. Deus, non potest esse causa peccati·. H.F.Dondaine, O.P., Le premier instant de Pange d’après Saint Thomas: RcvScPhTh 39 (1955) 213-227; cf. et Maritain, Le péché de Pange: RevThom 56 (1956) 230-233. 9 S.Ioannes Damasc., De fideorthod. 2,4 : MG 94,876; S.Iustinus, Apol. 1,28: MG 6,372; Eusebius Caesar., De praep. Evang. 7.16: MG 21,556. Tenetur communiter angelos pec­ cantes fuisse ex omnibus ordinibus angelorum (S.Th.. 1 q.63 a-9; Suarez, 1.7 c.17). Cf. E.Mangenot, T.Ortolam. Démon d’après les scolastiques et les théologiens postérieurs: DTC 4.401. )0 Allô, p.160. 11 S.Augustinus, l.c. 12 S.Ioannes Damasc., Dial. cont. Manich. n.33: MG 94,1540. 18 S.Th., i q.63 a.2; Suarez, I.7 c.9, plures auctores citans (η.7-10). Cf. Mangenot, 4,384-400. Recentius Manta, o.c., 109-114, qui de tota hac re latius agit. >« Cf. Mangenot, 4,339-375; Danielou, Les anges... 63-66. l.2 c.4 a.2. peccatum plurium angelorum, th.14 n.401-408 605 Rem docuerunt; a) Implicite ii (ut Scotus) qui ponunt illud peccatum in amore sui ordinato 1S, cum ea inordinatio sit in eo quod angelus se Deo praeferat, in quo praecise est superbia; et ii (ut S.Cyprianus, Lactan­ tius etc.) 16, qui ponunt illud peccatum in invidia, cum, ait S.Augustinus (R 1708), «causa invidendi superbia» sit. b) Explicite alii communiter, ut S.Athanasius (R 793): «Superbia illum (Satanam) inde (ex caelis) praeci­ pitavit...» Idem tradit Scriptura. Eccli 10,15: Quoniam initium omnis peccati est superbia. Cf. Tob 4,14. Lc 10,18: Videbam Satanam sicut fulgur de caelo cadentem, quae Christus dixit contra vanam gloriam. Idem docet ratio theologica, ex qua peccatum angelorum non potuit non esse amor sui inordinatus, et quidem ob appetitum boni alicuius spi­ ritualis indebiti, in quo praecise est superbia. Ex hac vero facile surgit in­ vidia, inobedientia, desperatio etc. Valde tamen incertum est quam excellentiam diabolus peccans appetie­ rit inordinate, sc., pro diversa opinione, an unionem hypostaticam (Sua­ rez) et contra Dei ordinationem (ei forte aliquo praecepto cognitam) princi­ patum tyrannicum super omnes alias creaturas (Molina); an tandem, ut aliae opiniones praetermittantur, id quod communius tenetur cum S.Thoma, sc. esse ut Deus, non vero ad aequalitatem naturae, cum sciret diabolus id esse impossibile, sed ad similitudinem et quidem secundum id in quo non natus est assimilari Deo, nempe, «quia... appetiit finalem beatitudinem aut naturalem aut supernaturalem, per suam virtutem habere, quod est pro­ prium Dei... Ex hoc etiam consecutum est quod appetiit aliquem princi­ patum super alia habere. In quo etiam perverse voluit Deo assimilari» (1 q.63 a.3)17. 406. De peccato diaboli in ordine christiano. Cum, praevisa incarnatione ac redemptione, angeli ordinarentur in servitium Christi et omnium homi­ num ad eorum salutem in Christo, peccatum diaboli importat eo ipso re­ jectionem illius divini mandati ac rebellionem contra intentum divinum salvandi omnes in Christo, ita ut pariter dirigatur et contra Deum et contra Christum ac omnes homines ut per Ipsum saluti Christianae destinatos. Unde et bellum diaboli in homines tendit in eos et contra totum ordinem a Deo in Corpore Christi Mystico per homines perficiendum '7*. 407. In hac re attenditur maxime ad peccatum Satanae l8. At, cum ceteri angeli peccantes hunc secuti sint, idem specie peccatum ii admisisse iure censentur. 408. Scholion 4. Angelis peccantibus non datum est tempus poeniten­ tiae. Poena ergo mox secuta est peccatum, quod, sicut mors pro homine, fuerit pro angelis malis finis temporis probationis. Ea est opinio fere com15 Scotus, In 2 d.6 q.2. 16 S.Cyprianus, De zelo el livore n.4: ML 4,640s; Lactantius, Div. Inst. 2,9: ML 6,294s. 17 Suarez, 1.7 c.13; Molina, In 1 q.63 a.3 memb.5 concl.5. De mente S.Thomae ma­ turescente in hac re cf. A.Haven, S.I., Le pêche de l'ange selon saint Thomas d’Aquin: Teor 9 (1954) 83-176: peccatum diaboli fuit non accepisse a Deo cum Deus eam ipsi obtulit feli­ citatem quam ipse cupiebat habere; C.J.Montano, The Sin of the Angels (Washington 1955); Journet, Le mal... 279s. 17 ’ Cf. H.Hirschman, S.I., Der Teufel in unseren Versuchungen: GLeb27(1954) 16-20; Journet, l.c., 54 (1954) 46-52. 18 Quoad momentum illius peccati, iuxta S.Thomam (i q.62 a.6), «opinio... probabi­ lior et sanctorum dictis magis consonans est, quod statim post primum instans suae crea­ tionis diabolus peccaverit. Et hoc necesse est dicere, si ponatur quod in primo instanti suae creationis in actum liberi arbitrii proruperit, et cum gratia fuerit creatus». At de ea difficili quaestione, cf. Suarez, 1.7 c.zi. 606 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II munis, contra eam minime probandam paucorum (Scoti, Salmerôn), quod eis oblata sit gratia paenitentiae 19. Scriptura rem videtur indicare. 2 Petr 2,4: Deus angelis peccantibus non pepercit (item lud 6; Lc 10,18), quin ullum ex tanta multitudine memoret qui paenitentiam egerit. S.Augustinus (R 1843): «Cum... noverimus bono­ rum omnium Creatorem reparandis angelis malis nihil gratiae contulis­ se...» S.Fulgentius (R 2265): «De angelis... hoc disposuit et implevit, ut, si quis eorum bonitatem voluntatis perderet, numquam eam divino munere repararet». 409. Ratio non dandi angelis tempus paenitentiae fuit Dei voluntas, quae in iis iustitiam, dum in hominibus misericordiam suam ostendere voluit. At cur sic voluit? Forte ex indole voluntatis angelicae immobiliter decretis suis ex se deliberatis adhaerentis et proinde incapacis paenitentiae ac ve­ niae consequendae (iuxta thomistas); vel simpliciter ex decreto Dei dene­ gandi tempus et gratiam paenitentiae ob peccatum gravissimum perfecte deliberatum, ac nulla praevia tentatione interna nec externa commissum; vel simul ut homines gravitatem periculi discerent 20. 410. Scholion 5. Unde potuerint angeli peccare. Nam ii, non solum erroris, passionis, habitus mali, sed et ignorantiae immunes erant21. Iuxta alios, nulla ignorantia est absolute necessaria ut voluntas pro suo arbitrio peccet, dum iuxta alios nequit esse peccatum sine aliqua ignorantia, vel saltem ut putat Suârez, non videtur esse necessaria, sed communiter non contingit peccatum sine illa. Hinc respondent Scotus, Valencia, alii, angelos peccasse simpliciter per liberum arbitrium sine ulla prorsus ignorantia; S.Thomas, Suârez, Billuart, plerique, eos peccasse cum ignorantia aliqua, non positiva seu cum actu positivo erroneo, sed negativa seu cum defectu sufficientis considerationis 22. Hanc postremam opinionem tenens, quaerit Manya de causa sufficienti illius inconsiderationis, eam reponens in quodam indeliberato propriae ex­ cellentiae appetitu, «qui sponte, id est, praeter obiectiva mentis angelicae dictamina, in voluntate angeli ipsam alliciens operetur»; nam secus nequit explicari illius peccati possibilitas, cum intuitio angelica exhauriat totam cognoscibilitatem rei naturalem, et aliunde nec passione impediatur, nec voluntas libera, sine praevio aliquo indicio, illam inconsiderationem ut bo­ num respiciat 23. Quae opinio videtur perfectioni angelicae repugnare; at nec de eius falsitate omnino constat. 19 Scotus, In 2 d.6 q.2 ad 4; A.Salmerôn, S.I., Disput. in epist. canon. (Matriti 1602); In 2 Petr 2 d.3 dub.3. 20 Cf. Petavius. 1.3 c-3 n.18; Katschthaler, p.2 s.2 c.t a.i n.121 not.; Ortolan, Démon d'après les scolastiques: DTC 4,402. 21 «Haec difficultas est gravissima et vix solubilis·, ait Billuart, diss.5 a.i. 22 Scotus, In 2 d.6 q.i ad 3; Valencia, In 1.2 d.4 q.14 p.2; S.Th., 1 q.63 a.t ad 4; Suârez, 1.7 c.4-7; Billuart, l.c. Cf. et Michel, Possibilité du péché...: AmCI 65 (1955) 189. Cf. Maritain, De Bergson à Thomas d'Aquin (Paris 1944) 267-301 ; In., Court traité de l'exis­ tence et de l'existant (Paris 1947) 141-195; lo.. Le péché...: RevThom (1956) 197-203.220-222. Effert ut unum essentialem errorem electionis intrinsecum ipsi peccato Pires, o.c. 13 O.c., 100-124. l.2 c.4 a.3. anceli mali damnati, A RTICULUS De Thesis 15. th.15 n.408-414 607 III damnatione angelorum peccantium Angeli peccantes in aeternum damnati sunt. S.Th., 1 q.64; Suârez, 1.8 c.r-7; Beraza, n.645-677; Muncunill, n.421-435; MartInez, p. 504-543; Sagüés, SThS t.4 tr.4 n.i6is. 411. Nexus. Cum constet plures angelos graviter pec­ casse, occurrit quaestio, quid acciderit eis? Ei haec thesis re­ spondet. 412. Notiones. Angeli peccantes, ut in thesi praece­ denti. In aeternum damnati sunt. His indicatur ea ad infernum damnatio inferius consideranda ut hominibus in peccato gravi decedentibus competens, utque complectens poenam et damni et sensus, cum fontes eodem modo loquantur de inferno an­ gelorum ac de inferno hominum (D 429; Mt 25,42). Natura ergo eius damnationis hic non consideratur, cum ex fontibus ea non differat essentialiter ab hominum damna­ tione, de qua alibi agitur. 413. Adversarii. Praeter negantes exsistentiam daemo­ num (materialistas, rationalistas), origenistae dixerunt daemo­ nes aliquando aeternae beatitudini restituendos esse *. Mens vero Origenis eis probabiliter (etsi hypothetice) faventis est dubia 1 2. 414. Doctrina Ecclesiae. Vigilius (D 211): «Si quis dicit aut sentit, ad tempus esse daemonum... supplicium eiusque finem aliquando futurum, sive restitutionem... fore dae­ monum... a.s.» 3 C.Lateranense IV (D 429): «Qui omnes (homines reprobi et electi) resurgent..., ut recipiant secundum opera sua..., illi cum diabolo poenam perpetuam et isti cum Christo poenam sempiternam». Pius XII: Factum immutabilitatis ac aeternitatis iudicii damnationis ac eius exsecutionis est extra quamlibet contro­ versiam... Supremus Legislator... defixit validitatem numquam 1 Cf. Tixeront, o.c., 29 (Paris) p.333-336; G.Fritz, Origcnisme: DTC 11,1565-1588. 2 Tixeront, o.c., i 11 p.327; Mangenot: DTC 4,350; Bardy, Origènc: DTC 11,1550s. * Cf. D 203 not.i (cf. SThS, t.4 tr.4 n.162). 608 I.F.SACÜÉS, DE DEO CUBANTE ET ELEVANTE. II cessantem sui iudicii et eius exsecutionis. Ergo ea duratio sine limite viget 3*. 415. Valor dogmaticus. finita (D 429). De fide divina et catholica de­ 416. Probatur ex sacra Scriptura. Mt 25,41 : Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. 2 Petr 2,4: Angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus inferni detractos in tartarum tradidit cruciandos. lud 6: Angelos vero qui non servaverunt suum principatum..., in iudicium magni diei, vinculis aeternis sub caligine reservavit. Apoc 20,9: Diabolus... missus est in stagnum ignis et sulphuris, ubi et bestia et pseudopropheta cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum. 417. Probatur ex traditione. SS.Patres ut peccatum an­ gelorum, sic et eorum aeternam damnationem saepe memorant. S.Athanasius (R 793): «Sic... locutus est (diabolus): As­ cendam et ponam thronum meum e regione Dei et ero similis Altissimo. Et propter hoc verbum deiectus est et eius hereditas fuit ignis aeternus». S.Fulgentius (R 2266): «Pars... angelorum, quae a... Deo... voluntaria... aversione discessit, aequitatis supernae iudicioini­ tium suae damnationis in ipsa aversione voluntatis invenit, ut non aliud ei esset incipere iam puniri, quam illius beatifici boni dilectione destitui, quam Deus in aeterno sic totam prae­ cepit remanere supplicio, ut etiam ignem ei aeternum para­ ret...» S.Ambrosius: «Tu te a diabolo creatum, manichaee, ar­ bitraris; ad illius ergo festina sedem, ubi ignis..., ubi non re­ stinguitur eius incendium, ne umquam poena moriatur» 45 . 418. Scholion 1. De angelis malis. Ii, non solum in N.T., sed et in V. saepe memorantur s. Ii vocantur daemones (Mt 9,34), angeli diaboli (Mt 25, 41), spiritus immundus (Lc 8,29), spiritus nequam (Act 19,12), rectores tenebrarum harum, spiritualia nequitiae (Eph 6,12). Ii dicuntur aliquem ducem habere, ut opinati sunt ipsi iudaei (Mt 9,34), approbante Christo (Mt 25,41). Qui dux vocatur diabolus (ibid.)6, Beelze­ bub, princeps daemoniorum (Mt 12,24), Satanas (Lc 11,18), princeps huius 3· Pius XI, VI Conventui... Consociationis ex iurisperilis: AAS 47 (1955) 79s (italice). 4 De fid. 2,13,19: ML 16,584. 5 Cf. H.Kaupel, Die damonen ini Allen Testament (Ausburg 1930): A.Lefevre, S.I., Ange ou béte? La puissance du mal dans l’Ancien Testament: Et Carm (1948) 13-27. Affirmat prophetas V.T., apud quos «indicationes circa hoc argumentum... rarae et incompletae sunt..., de daemonibus valde tenuiter... nos certiores» facere, F.Zeman, Indoles •daemonum» in scriptis prophetarum et aestimatio cultus «daemonibus» praestiti in luce daemonologiae Orientis Antiqui: VerbDom 27 (1949) 270-277.321-335; 28 (1950) 18-28.89-97. De ideis confusis de diabolo apud populos primitivos cf. J.Henninger, S.V.D.. L’adversaire du Dieu bon chez les primitifs: EtCarm (1948) 107-121; item de diabolo in dualismo manichaeo cf. H.Ch.Puech, Le prince des ténèbres en son royaume: ibid., 136-174. Cf. et J.Guillet, Des puissances sataniques à Satan: VieSpir (1950 II) 296-306. 6 De usu vocis «diabolus» in Scriptura, cf. F.Vigouroux, Diable: DB 2,1400. l.2 c.4 a.3. angeli mali damnati, tii.15 n.414-419 609 mundi (Io 12,31), Belial (2 Cor 6,15) 7. Lucifer vocatur ex Is 14,12 (de rege chaldaeorum) 8. Is dicitur communius a Patribus et theologis fuisse praestantissimus, vel saltem ex praestantissimis, omnium Q, nisi dicatur fuisse primus ex ordine omnium infimo 10. Eius principatus in ceteros fundatur probabiliter in na­ turali perfectione eius et in eo quod istos exemplo ac forte suasione ad pec­ candum traxerit 11 ; eo se extendit, ut videtur, ut illi obediant in pugna contra Deum, ipsum laedere intendentes in hominibus (Deo ob maiora bona id permittente), ita ut ii Satanae in his vel sponte vel coacte (in poenam peccati) subiciantur. 419. Scholion 2. Angeli mali iam nunc sustinent poenam inferni. Id est ex Scriptura et Traditione Ecclesiae de fide catholica quoad poenam damni, communis et vera quoad poenam sensus. Tamen poenam ignis daemoniis ad iudicium finale differebant quidam Patres primaevi 12 et Caietanus ,3. At essentiales poenas eis iam inflictas esse, sat indicatur. 2 Petr 2,4: Deus angelis peccantibus non pepercit. Lc 10,18: Videbam Satanam sicut fulgur de caelo cadentem. Ratio theologica idem suadet, nam, si anima hu­ mana statim post mortem subit poenas inferni, et quidem sine intermissio­ ne, idem valet a fortiori de angelis malis, cum ii gravius quam illa peccarint (1 q.64 a.4 ad 3). Ultro vero fatemur cruciatus daemonum post iudicium universale acci· dentaliter augendos esse (Mt 8,29); nam et publice damnabuntur et liber­ tate privabuntur pervagandi extra infernum, hominibus nocendi, cultus di­ vini impediendi, etc. 14 Nec forte plus dicunt textus Patrum a Petavio obiecti (cf. n.419), ut notat Hurter 15. 7 Quidam daemon vocatur Abaddon seu (latine) Exterminans (Apoc 9,11), alius Asmodacus (Tob 3,8), alius forte Azazel (Lev 16.10). sed certo de hoc non constat, ut notat v.gr. Zeman, Lc., 27 (1949) 275-277. De daemone in arte Christiana, cf. O.Erich, Dic Darstellung des Teufels in der christlichen Kunst (Berlin I93>)- Et de eo in monumentis antiquis, cf. H.Leclerq, Démon, Démoniaque: DACL 4.578-582. De nominibus daemonis cf. H.Lesetre. Démon: DB 2.1366-1368. Complexum doctrinae scripturisticae de daemoniis, cf. apud Mangenot, Démon d'après la Bible et la théologie juive: DB 4.321-40Q· Multa de diabolo dabunt L.Cristiani, Actualité de Satan (Paris 1954); U.Urrutia, S.I., El diablo, su naturaleza, su poder y su intervenciôn en cl mundo2 (Mexico 1950); N.Corte, Satan, l’adversaire (Paris 1956); G.de Libero, Satana: L’Esserc, L'Azione, Il Dominio (Torino I955): St.Lyonnet, J.Danielou, A. et Cl.Gillaumont. A.Vandenbroucke, Demon: DSpir 3 (1957) 141-238; Schlier. Machte und Geivalten im Ncuen Testament: Quaestiones Disputatae 3 (1958) 7-67; Id., Gewalten und Màchte: LThK 4 (i960) 849s; A.Winklhofer, Traktat über den Teufel (Frankfurt 1961): O.Semelroth, S.I., Glauben wir noch an den Teufel?: GLeb 33 (1960) 348-358; J.B.Brunon, Démons: VocThBibl (1962) 197-200; utiliter legetur H.I.Marrou, Un ange déchu, un ange pourtant...: EtCarm (1948) 28-43, qui dicit paucos hodie vere in exsistentiam diaboli credere (28). Ea tamen idea diaboli non derivat ex antiquo dualismo: cf. A.Michel, L’idée de *«Diable est-elle une transposition chrétienne de l'antique dualisme?: AmCl 65 (1955) 43-48. 8 Cf. Petavius, I.3 c.3 n.1-9· 9 S.Gregorius M., In evang. 1.2 hom.34 n.7: ML 76,1250; S.Th., i q.63 a.7; Suarez, I.7 C.16 n.io (praestantissimus omnium saltem negative, «quia nullus ex sanctis angelis per­ fectior est illo in naturalibus»); Petavius, I.3 c.3 n.7. 10 S.Ioannes Damasc., De fid. orthod. 2,4: MG 94.873 876. 11 Cf. Suarez, I.7 c.i6-18; Petavius, n.io. 12 Cf. Mangenot: DTC 4.339-376; Petavius. I.3 c.4 n.11-18. 13 Caietanus, In t q.64 a.4: In 2 Petr 2,4. Petavius (Lc., n.22), non videt «cur rcici ac damnari debeat» opinio, quae diceret daemones iam cruciatus aliquos (praeter privationem visionis) perpeti «sed multo iis acerbiores severioresque post iudicium esse passuros ac tunc scii, ignibus adiudicandos esse vel omnes vel eos saltem qui nunc libere per aëra spatiantur». 14 Bellarmino, I.i c.6; Beraza, n.657; Maldonado, o.c., In Mt 8,29 coi. 214: ‘Tenenda opinio quae in Ecclesia iam invaluit, etiam nunc torqueri daemones et quocumque eant... sua secum supplicia circumferre: minus tamen puniri nunc, quia et vagandi per mundum hunc et hominibus nocendi potestatem habent .* 15 Hurter, 3 n.642; Scheeben, o.c., 2 § 194 n.193· Tcologia II 20 610 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il 420. Intellectus daemonum ob peccatum est privatum omni lumine super­ natural, non vero naturali, cum naturalia eorum manserint integra ( 1 q.64 a. 1 ). Voluntas eorum ob peccatum perfecte obstinata est in malo. Unde ex doctrina saltem certa, nequit facere paenitentiam salutarem, utpote privata omni gratia, vel naturalem, ex doctrina communi. Item in omni actu moraliter male agit; cum enim sit irrevocabiliter aversa a Deo et conversa ad finem pravum, nequit (etsi quid in se bonum faciat) nisi ob istum agere >6. Id tenetur communiter ut verum contra aliquos antiquos theologos qui putant daemones, utpote liberos quoad exercitium, non esse determinatos ad malum agendum; utpote liberos quoad specificationem, posse subinde aliquos actus omnino honestos facere 16 1718 . Causa vero obstinationis, quae difficile determinatur, est, iuxta S.Thomam, immobilitas voluntatis angelicae in obiecto libere electo, ob quam, iuxta ipsum, angelus est inflexibilis ab electione iam facta; iuxta Suârez, misera conditio damnati cum fragilitate voluntatis creatae sibi relictae sine ullo auxilio gratiae !8, iuxta alios, aliae. N.B. De his et aliis fere valent omnia latius dicenda de hominum poe­ nis in tractatu De Novissimis. 421. Etsi locus poenalis daemonum sit infernus, ut sat patet ex fonti­ bus supra allatis, tamen vel plures vel omnes possunt sine dubio usque ad finem mundi, semper vel cum limitationibus, extra illum vagari (1 q.64 a.4). Eph 2,2: Secundum principem potestatis aëris huius; 6,12: Rectores tene­ brarum harum. Lc 8,31: Rogabant illum (lesum) ne imperaret illis ut in abyssum irent. Leo XIII: «Satanam aliosque spiritus malignos qui ad perditionem animarum pervagantur in mundo, divina virtute in infernum detrude» l9. 422. Scholion 3. De statu viae angelorum. Omnes angeli fuerunt ali­ quando in eo, ut sequitur ex dictis de morali angelorum conditione. At duratio eius viae, complectentis spatium inter creationem et finalem retri­ butionem, etsi incerta sit, iure putatur ex fontibus fuisse brevissima. In ea vero, relictis aliis modis rem concipiendi, sic tria momenta distin­ gui possent: a) In primo (creationis), omnes angeli creati sunt, non solum cum habitibus supematuralibus, sed et in actu fidei, spei, caritatis, quo se converterunt ad Deum et quo meruerunt primam gratiam de congruo et primam gloriam de condigno, quin tamen ea gloria eis statim data sit. b) In secundo (probationis), alii peccarunt, sic merentes damnationem aeter­ nam; alii in amore Dei permanserunt per novum actum caritatis quo me­ ruerunt de condigno augmentum gratiae et gloriae, c) In tertio (retribu­ tionis), illi damnati sunt, et hi gloriam receperunt20. Nec S.Thomas, dicens (1 q.62 a.5) angelum statim post primum carita­ tis actum, quo beatitudinem meruit, beatum fuisse, videtur aliter sentire (posset enim intelligi de merito perfecte libero), cum ipse mox (1 q.63 a.3 a.i 4) fere indicet, fuisse omnibus angelis instans post acceptam gratiam et ante finalem retributionem, dicens: «Et sic prima operatio fuit omnibus communis; sed in secunda sunt distincti. Et ideo in primo instanti omnes fuerunt boni, sed in secundo fuerunt boni a malis distincti»21. 16 S.Th.. In 2 d.7 q.t a.2; Demain q.16 a.6; 1 q.64 a.2 ad s; Suarez, 1.8 c.8. I’ Scores, In 2 d.7 («probabile est tamen quod secundum hanc potentiam non exeant in actum propter vehementem malitiam»); Durandus, In 2 d.7 q.2. 18 S.Th.. 1 q.64 a.2: De malo q.16 a.5; In 2 d.7 q.t a.2; Suârez, 1.8 c.ios. De conditione daemonum in inferno cf. Journet, l.c., 38-46, qui ceterum putat eos esse in inferno ut loco ubicumque exercent rebellem suam pugnam: cf. Les anges et le cosmos; NovVet 28 (53) 14g. i’ Quo sensu dici possit daemones exire ex inferno explicat suo modo Michel, Les demons sortent-ils de l'enfer?: AmCl 70 (i960) 472-474. 20 Cf. Suârez, 1.6 c.3; 1.8 c.2:; Beraza, n.587-593. 21 Sic ipsum intelligunt alii ut Gonet. De angelis d.12 a.4 § 2. Billuart (diss.4 a.7) expositis et hac et contraria interpretatione, anceps manet. L.2 C.5 A.UN. CUSTODIA ANGELICA. TH.16 N.420-424 611 CAPUT V De angelis bonis in eorum relationibus externis ARTICULUS UNICUS De angelis custodibus Thesis 16. Angeli sunt ex missione ordinaria custodes hominum. S.Th., i q.113; S.Bonaventura, In 2 d. 11 a.is; Suârez, 1.6 c.16-19; Palmieri, De or­ dine supernatural! th.33-34; Beraza, n.681-741; Daffara, n.3i9-343s; Pesch, Die heiligen Schutzengel2 (Freiburg im Br. 1925); R.V.O’Connor, S.I., The holy Angels (New York 1923); L.J.Kerkhofs, De angelorum custodia: RevEcclLiège 10 (1928) 282-288; Van Hove, De an­ gelis custodibus: CollMechl 9 (1935) 58-62; J.Ventura, C.P., Our Guardian Angels: EcclRev 94 (1936) 27-32; Dom Paul, O.S.B., Les anges gardiens: VieSpir 75 (1946) 332-348; I.de San José, l.c., 8 (i949) 265-287.438-473: 9 (1950) 451-466; 11 (1952) 67-78; 12 (1953) 24-51. 150-185.307-335; J.Duhr, Anges: DSpir 1 (1936) 603-610.6145; B.Kloppenburg, O.F.M., Mirum angelorum ministerium: RevEcIBr 22 (1962) 830-849: Flick, 641-661. 423. Nexus. Cum hucusque actum sit de angelis in se ipsis, seu in eorum natura et in eorum conditione morali, nunc ii considerandi sunt in eorum relationibus externis, ita ut pri­ mo agatur de angelis bonis, dein de malis. Bonorum vero angelorum officia sunt: a) Ad Deum, ut ipsum adorent (Ps 96,7), laudent et benedicant (Dan 3,58; Ps 102,20), obedientia prosequantur (Apoc 7,11s). b) Ad lesum Christum, ut ipsum, non solum qua Deum, sed et qua hominem adorent (Phil 2,10; Hebr 1,6), et ipsi inserviant (Mt 4,11), qui est etiam ipsorum caput (Coi 2,10) *. c) Ad angelos, ut superiores illuminent inferiores (Apoc 7,2). d) Quid vero ad homines? Huic quaestioni nunc maxime respondendum est. Constat angelos saepe ad homines esse missos a Deo in mi­ nisterium, seu ut aliquid nutu et auctoritate Dei apud eos agerent (1 q.112 a.i) 2. At mittuntur ii etiam in hominum cus­ todiam? En quaestio nunc solvenda. 424. Notiones. Angeli indefinite sumuntur hic, sc. qui­ cumque ex bonis illi sint, vel omnes vel aliqui, sive inferio­ res sive superiores. 1 Cf. P.B.D'Azy, O.S.B., Le Christ et ses Anges dans l’oeuvre de Saint Thomas (Toulou­ se 1943); cf. Id. (de eadem re): BullLittEccl 44 (1943) 93-117121-136; Daniei.ou, Les anges... 37-61; G.Kittel, “Αγγελος: ThW 1,83s; P.Dacquino, Cristo, Capo dell'universo...: ScuoCatt 86 (1958) 187s. De relatione angelorum ad Corpus Mysticum cf. Journet, L'Univers de création...: RevThom 54 (1954) 5-38; H.Schi.ier, Die Engel nach dem Neuen Testament: Archiv f. Liturgiewiss. 6 (1959) 43-56. De momento christologico angelologiae cf. K.Rahner, S.I., Angelologie: LThK 1 (1957) 533-538. Mariam esse matrem angelorum habet ut probabilius contra thomistas B.Aperribay, O.F.M., Maria, iMadre de los dngeles?: VerVid 18 (i960) 261-280; in genere de eius relatione ad angelos cf. A.de Villalmonte.O.F.M. Cap., Maria y los dngeles: EstMar 20 (1959) 401-436. 2 Cf. Palmieri, th.32 n.i; th.33 n.2; Beraza, n.687. 612 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Sunt sc. non mere possunt interdum esse, sed habitualiter sunt. 425. Missio. «Ille mitti dicitur, qui aliquo modo ab alio procedit, ut incipiat esse ubi prius non erat, vel ubi prius erat, per alium modum» (1 q.112 a.i). Haec notio, aliquo modo missioni sive divinae sive crea­ turae conveniens, applicata missioni angeli per Deum, de qua sola hic agitur, importat: a) Processionem a Deo, non per ori­ ginem immanentem, nec solum per creationem, sed per impul­ sum, non physicum, sed moralem seu per imperium Dei. b) Mu­ tationem loci vel formalem, quatenus angelus incipiat esse ubi non erat, vel saltem virtualem seu permanentiam in loco ubi posset non esse, c) Actionem aliquam, quae sit finis missionis a Deo intentus (1 q.43 a.i) 3. Missio ordinaria habetur ex habituali angeli deputatione per divinam providentiam ad quaedam officia in homines, et quidem per se invisibiliter nec necessario qua angelica experimentaliter, gerenda; dum extraordinaria est ex deputatio­ ne angeli per Deum ad aliquod speciale munus in mundo ge­ rendum, sive visibiliter sive invisibiliter, v.gr. ad liberandum Petrum e carcere (Act 12,7-10), ad annuntiandam Incarnatio­ nem (Lc 1,26-38), etc. 426. Custodes seu implentes bona officia spiritualia, vel materialia in ordine, ut per se patet, ad salutem hominum. Homines sumuntur: a) primo in genere et complexive, quin res de singulis vel saltem de plerisque asseratur; b) dein in specie et singillatim, ita ut nullus a custodia angelica exclu­ datur sive fidelium, sive infidelium. De iis ergo omnibus the­ sis totidem partibus distributa probabitur. N.B. Angeli missi nullo modo privantur visione beatifica in missione, nam: Angeli eorum in caelis semper vident faciem Patris mei qui in caelis est (Mt 18,10)4. 427. Adversarii. Exegetae Rationalistae, putantes hanc doctrinam esse, iuxta alios, ex gentilium fabulis a iudaeis haus­ tam, vel, iuxta alios, ex primaevo horum polytheismo deri­ vatam 5. 428. Ii Patres (v.gr. SS.Basilius, Cyrillus Alex.) qui affirmant custo­ diam angelicam de solis baptizatis, quin tamen eam expresse de infidelibus 3 Cf. Suarez, 1.6 c.q n.14-21; Palmieri, th.32 η.ι. 4 S.Gregorius M., Mor. 2,3,3: ML 75,557· 5 Cf. Vacant, Ange: I)B 1,577s. 1.2 C.5 A.UN. CUSTODIA ANGELICA. TH.16 N.424-429 613 negent6, non dicendi sunt simpliciter eam de his reicere, sed ad summum de speciali quadam tutela fidelium loqui, vel forte aliquando de ea re du­ bitare. 429. Doctrina Ecclesiae. Ioannes XXIII in suis publi­ cis adhortationibus interdum ut v.gr. alloquens convectores curruum automobilium (9 Augus. 1961) pulchra dixit de an­ gelis custodibus, quae latine sic fere exprimerentur: «Nunc velim insistere in magno momento quod habet... in vita omnis christiani praesentia angeli custodis, quae proin intelligenda, aestimanda et amanda est... «Pater in nostro itinere ad patriam assignavit singulis no­ bis angelos, ut eorum auxilio muniti possimus insidias supe­ rare nec umquam a recta via paradisi deflectamus... Saltem id est certum: nos omnes ac singulos esse commissos curae alicuius angeli... Noster angelus custos est semper iuxta nos; numquam id obliviscamur...» «Una ex veritatibus nostrae fidei docet nos singulos non esse solos. Mox ac anima creata est... maxime cum gratia sa­ cramentorum eam sua ineffabili luce operit, ...arcessitur an­ gelus qui manet iuxta nos per totam nostram peregrinationem in terra. Est pulchrum id in memoriam revocare...»6* Institutio festi SS.Angelorum Custodum (2 oct.) in genere supponit ut certum homines complexive sumptos frui custo­ dia angelica. Quod etiam in Breviario eo die dicitur v.gr. (Hym. vesp.): «Custodes hominum psallimus angelos, naturae fragili quos Pa­ ter addidit Caelestis comites...» et (Orat.): «Deus, qui... sanctos angelos tuos ad nostram custodiam mittere dignaris...» In specie supponitur etiam in Breviario eo die custodia singulorum hominum, saltem fidelium, cum legendus sit S.Ber­ nardi sermo et alia et haec continens: «Caute ambula, ut vi­ delicet cui adsunt angeli, sicut eius mandatum est, in omnibus viis tuis. In quovis diversorio, in quovis angulo, angelo tuo reverentiam habe... An praesentem esse dubitas quem non vides?...» Ceterum Ecclesia tradit singulos homines, saltem fideles, frui custodia angelica, ditans indulgentiis eam orationem: «An­ gele Dei, qui custos es mei, me tibi commissum... custodi...», 6 S.Basilius, In ps. 48 n.g: MG 29,453; S.Cyrillus Alex., De ador, in spir. et verit. I.4: MG 68,313; S.Ioannes Chrys., In Mt hom.59 n.4: MG 58,579. (’· Ioannes XXIII, Adhort. ad populum (1 oct. i960) et Homil. in Basii. Stae. Mariae ab Angelis (9 sept. 1962); Eccl. (1960-2) 1359; (1962-2) 1226. 614 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II et eam: «Sancte Michael Archangele, defende nos in praelio, ut non pereamus in tremendo iudicio»7. Praedicatio quotidiana Ecclesiae supponit eam custodiam et quidem etiam singulorum, saltem fidelium. Pars prima: Angeli sunt custodes hominum inde­ finite sumptorum. 430. Valor dogmaticus. De fide divina catholica 8. 431. Probatur ex sacra Scriptura. Ps 90,11s: Angelis suis (Deus) mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis; in manibus portabunt te... Haec intelligenda sunt etiam de omni homine vel saltem de fideli, ut patet ex toto contextu (de sperante in Deum) 9. Hebr 1,14: Nonne omnes (angeli) sunt administratorii spi­ ritus, in ministerium missi, propter eos qui hereditatem capient salutis? Ergo non solum aliqui, sed omnes angeli dicuntur «leitourgikà pneûmata» seu angeli servientes (ut v.7: «leitourgoùs») et quidem sensu sacro, missi (incessanter) ad servitium obligatorium eorum qui hereditabunt salutem seu Christiano­ rum qui eo modo hic vocantur l0. 432. Mt 18,10: Videte ne contemnatis unum ex his pu­ sillis; dico enim vobis quia angeli eorum in caelis semper vident faciem Patris mei..., dicit Christus statuens parvulum in medio discipulorum. Haec, quibus dicuntur pueri iudaeorum habere angelos custodes, cum nihil aliud verba «angeli eorum» significare queant, valent a fortiori de pueris fidelium cum privilegia iudaeorum quae transire poterant, putanda sint de facto ad Ecclesiam transiisse. Nec est ratio non extendendi ea verba etiam ad omnes infideles. Angelus vero pueri sine dubio non discedit ab eo adolescente, cum maxime hic auxilio eget. Act 12,12-15: Persuasio Christianorum primaevorum cre­ dentium singulos homines, saltem fideles, angelum custodem habere, ostenditur ab illis, qui ancillae Rhode, nuntianti Pe­ trum e carcere liberatum adesse, respondent: Angelus eius est. 433. Probatur ex traditione. 1) SS.Patres emphatice id docent. Origenes (R 448): Angeli ministrant Deo ad sa7 F.Beringer-A.Steinen. S.I., Les indulgences. Leur nature et leur usage, trad. P.H.Mazoyer (Paris 1925) 0.4673. 8 Suarez, 1.6 c.i7 n.6; Perrone, De Deo Creatore n.44. 9 Knabenbauer, Comment, in ps. (Parisiis 1912) p.337-339; Bellarmino, Ps. explanatio, h.l. Diabolus ea verba ad Christum refert inepte (Mt 4,6), cum Christus non egeat custodia angelica (1 q.113 a-4 ad 1). 10 Cf. c.Spicq, L'êpitre aux Hébreux, 2 (Paris 1953) 22s; M.Nicolau, S.I., Carta a los Hcbreos: SagrEscr 3 (Madrid 1962) 26. 11 S.Ioannes Chrys., l.c. L.2 C.5 A.UN. CUSTODIA ANGELICA. TI1.16 N.429-434 615 Intern hominum. «Est etiam illud in ecclesiastica praedicatio­ ne, esse angelos Dei quosdam qui ei ministrant ad salutem ho­ minum...» S.Hilarius (R 895): «Meminimus esse plures spirituales virtutes, quibus angelorum est nomen... Intercessione... horum non natura Dei eget, sed infirmitas nostra. Missi enim sunt propter eos qui hereditabunt salutem». 5.10. Chrys. (R 1217): «Hoc est munus angelorum, mi­ nistrare Deo ad nostram salutem. Quamobrem hoc est angeli opus, omnia facere ad fratrum salutem». 5.10. Damasc. (R 2354): Angeli «terrae partes custodiunt... ac nobis opem ferunt...» S.Augustinus: «Angeli... attendunt nos peregrinos, et mi­ serantur nos et iussu Domini auxiliantur nobis, ut ad illam patriam communem aliquando redeamus...» 12 2) Catechismus Romanus (4,9,4s): «Est enim Dei provi­ dentia datum hoc negotium angelis, ut custodiant humanum genus singulisque hominibus praesto sint... Nam ut parentes, si in... periculosa via filiis iter faciendum sit, custodes adhi­ bent..., sic caelestis Parens in hoc itinere, quo ad caelestem patriam contendimus, singulis nobis praeposuit angelos, quo­ rum ope... iisque ducibus rectum iter teneremus... Huius ge­ neris exemplorum (Tobiae, Petri), referta est sanctarum lit­ terarum historia, quibus intelligimus, quanta sit vis benefi­ ciorum, quae confert in homines Deus, angelis interpretibus..., nec solum certa aliqua et privata de re missis, sed a primo ortu nostrae curae praepositis, et in singulorum hominum sa­ lutis praesidio collocatis». His custodia angelica hominibus singulis sine restrictione tribuitur; ergo ea datur hominibus, non solum complexive, sed et singillatim sumptis, et quidem sive fidelibus sive infidelibus. 434. Ratio theologica, a) Cum homines viatores sint valde imbecilles et multis periculis in via circumdati, pronum est ut custodiantur ab angelis ut fratres minores a maioribus (1 q.113 a.4). Congruum est ut angeli, utpote destinati ad eamdem pa­ triam ac homines, hos peregrinos ducant in via ad illam. c) Ut angeli Christo ministrarunt (Mc 1,13) et ipsum in horto confortarunt (Lc 22,43), pronum est ut etiam redemptis a Christo auxilientur. d) Si daemones impugnant homines, censendi sunt et boni angeli eos custodire. 12 S.Augustinus, In ps. 62,6: ML 36,751. 616 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II e) Cum Deus sic mundi ordinem instituerit, ut inferiora gubernentur per superiora v.gr. ut irrationalia subiciantur ra­ tionalibus, expedit ut homines ab angelis adiuventur (1 q.22 a.3; 3 CG 78c; cf. i q.i 13 a.2). 435· Ipsa idea gentilium, quod genia quaedam hominibus assistant, ostendit doctrinae revelatae vestigia >3. Nec SS.Patres illam ideam genti­ lium appellant, nisi ut doctrinae revelatae consonam *4. Pars altera: Angeli sunt custodes singulorum fidelium. 436. Valor theologicus. Saltem certa in theologia. Suârez: «Assertio posita (an singulis hominibus adsit custodia angelica) catholica est. Quamvis enim non sit expressa in Scriptura vel ab Ecclesia definita, tanto consensu Ecclesiae universalis recepta est, et in Scriptura prout a Patribus intellecta est tam magnum habet fundamentum, ut sine ingenti temeritate ac fere errore negari non possit» 15. 437. Probatur ex sacra Scriptura. 12-15, iuxta nuper dicta (n.432). Mt 18,10 et Act 12, 438. Probatur ex traditione. Origenes (R 475): «Uni­ cuique duo assistunt angeli, alter iustitiae, alter iniquitatis. Si bonae cogitationes in corde nostro fuerint..., haud dubium quin nobis loquatur angelus Domini...» S.Basilius (R 940): «Ex iis (angelis) alii quidem praefecti sunt gentibus, alii vero unicuique fidelium adiuncti comites sunt». S.Gregorius Nyss. (R 1022): «Sermo quidam est..., ab eo (Deo) angelum aliquem... constitutum esse ad auxiliandum uniuscuiusque vitae, e contrario autem corruptorem naturae... per pravum aliquem daemona... inficere vitam hominis; ho­ minem vero inter hos duos medium esse, utroque comitantium finem oppositum ad alterum habente..., bono quidem offe­ rente cogitationibus bona virtutis...» S.Hieronymus (R 1387): «Magna dignitas animarum, ut unaquaeque habeat ab ortu nativitatis suae in custodiam sui angelum delegatum». Theodoretus (R 2156): Christus dixit «singulos homines subesse singulorum angelorum procurationi». Pars tertia: Angeli sunt custodes singulorum infidelium. 439. Valor theologicus. Communis et vera. Verba Suârez supra allata (n.436) sunt in genere de singulis hominibus. ’3 Seneca, Epist. 110; Tibullus, 1.2 el.2. De aliis, cf. Petavius, 1.2 c.7 n.i-3. 14 Cf. Hurter, 2 n.423. Iuxta quem, ea quae platonici post Christum de custodia ange­ lica praeclare scripserunt, merito ipsis christianis accepta sunt referenda. 15 Suârez, 1.6 c.17 n.8. I..2 C.5 A.UN. CUSTODIA ANGELICA. TH.16 N.434-445 617 440. Probatur ex sacra Scriptura. Non est ratio re­ stringendi ad solos fideles verba nuper allata Mt 18,10. 441. Probatur ex traditione. Textus supra citati OriTheodoreti, SS.Gregorii Nyss., Hieronymi, sunt ge­ nerales, seu non excludunt infideles 15 *. genis, 442. Ratio theologica. Omnes homines, utpote ad eamdem gloriam destinati, Dei providentiae subiecti (1 q.i 13 a.2. 5) 16, a Christo redempti, similibus periculis obnoxii, egent custodia angelica. 443. Scholion 1. Singuli homines habent singulos angelos custodes, seu sunt sub tutela angelorum distinctorum >7. Id communiter tenetur. Textus Mt 18,10, Act 12,12-15, nuper allati id sensu obvio indicare videntur. Idem dicendum de textibus Patrum supra citatis, maxime de textu Theodoreti. Talis est etiam sensus fidelium. Nec forte unus angelus plures custodire posset homines ab invicem longe distantes. Id magis commendat munifi­ centiam Dei. At custodit unus angelus plures homines, saltem successive, ita ut, uno mortuo, alium custodiendum suscipiat? «Est... propabile, licet incertum» l8. 444. Etiam regnis assignatur angelus custos. Id est valde probabile. Dan 10,12-21: Ego (angelus) veni propter sermones tuos. Princeps autem regni Persarum restitit mihi viginti et uno diebus; et ecce Michael, unus de principi­ bus primis, venit in adiutorium meum... Cum ego egrederer apparuit princeps Graecorum veniens... Et nemo est adiutor meus in omnibus his nisi Michael princeps vester. Cum «Michael unus de principibus primis», dicatur «princeps», haec vox etiam in principe Persarum et in principe Graecorum iure censetur significare angelum. Cum vero Michael vocetur «princeps vester» et «prin­ ceps..., qui stat pro filiis populi tui» (x2,i), clare apparet ut in populum iudaeorum gerens angeli tutoris munus divinitus ei commissum; pronum ergo est ut princeps Persarum et princeps Graecorum sint pariter angeli tutores regnorum eis demandatorum 19. Origenes (R 475): Ut «per singulos homines bini sunt angeli, sic opinor singulis dispares esse provinciis, ut sint et boni, sint et mali». S.Basilius (R 940, ut nuper). S.Ioannes Damasc. (R 2354): Angeli «nationibus et re­ gionibus praesident». Theodoretus (R 2161) 20. 445. Ecclesia catholica habet angelum custodem. Id iure putatur, et quidem a fortiori, si regna et Israel eum habent. Immo, cum privilegia ■s· De angeli custodis doctrina SS.Patrum antiquiorum, in qua magnas partes Origenes habuerit, cf. etiam Danielou, Les anges... 92-94: Id., Origéne... 235-239. ><■ Cf. Palmieri, th.33 n.4,3.0 17 S.Bernardus (De cansid. 5.4,8: ML 182,792): «Putemus angelos dici... qui singuli singulis hominibus dati creduntur». S.Th. (1 q.i 13 a.2 ad I): «Uni homini debetur unus custos, et interdum plures deputantur ad custodiam unius». Muncunill, n.388; Huarte, n.702. Iuxta Beraza (n.706), «est probabilius et communius» seu «verisimilius», ut ait Suâ­ rez (l.c., n.10) contra P.Lombardum (Sent. 2 d.11 c.2s), putantem plures homines simul ab uno angelo custodiri vel singulos a singulis. 18 Suârez, Lc., n.ii. ' ’ Knabenbauer, Comment, in Dan. Prophetam (Parisiis 1891) 10,13 p.281 ; J.Linder, S.I., Comment, in librum Daniel (Parisiis 1939) p.434-437; Heinisch, o.c., § 20 n.4. 20 Cf. Bareille, Angtilolagic d'après les Pères: DTC 1,1215; Danielou, Les anges... 24-36.78-80; Origéne... 223-229; Kloppenburg, l.c., 841, iuxta quem ea erat doctrina com­ munis in tota antiquitate Christiana. 618 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Israelis, quae transire poterant, transierint ad Ecclesiam, ille creditur esse S.Michael, cum ipse fuerit custos Israelis (Dan 10,12-21; 12,1) 2°·. 446. Etiam ecclesiae particulares habent angelos custodes. Id est valde probabile. S.Hilarius (R 895): «Meminimus esse plures virtutes spirituales, quibus angelorum est nomen, vel ecclesiis praesidentes...» S.Ambrosius: «Non solum episcopos ad tuendum gregem Dominus ordinavit, sed etiam angelos destinavit». S.Gregorius Naz.: «Nec... mihi dubium est, quin alii aliarum ecclesiarum praesides ac patroni sint, ut in Apocalypsi loannes me docet» 20 21. Ceterum angeli iure censentur Ecclesiae consulere ac eius aedificationi opem ferre, conventibus Christianis adesse et actibus cultus ut in administratione sacramentorum ac maxime in sacrificio eucharistico; immo quasi liturgia Christiana sit exsecutio visibilis ac participatio liturgiae angelicae cum qua illa in unum confundatur et prorogetur in caelo (Praefatio, Gloria in excelsis, Trisagium, Alleluia) 22. 447. Item probabile est angelos custodes adesse personis publicis qua ta­ libus (regibus, aliis dignitate eximia ornatis), maxime R.Pontifici, ita ut illae habeant qua personae privatae alium, qua publicae alium custodem. Suârez: «Probabile est, licet singulis personis privatis singuli angeli destinentur, nihilominus pontificibus, regibus, et aliis praelatis ac princi­ pibus peculiares angelos ad eorum custodiam ac regimen deputari... Unde mihi probabile fit quod communiter creditur, has personas publicas duos habere angelos custodes... Et in particulari de Bma.Virgine, quod habuerit duos angelos custodes, unum ut privata persona, alium ut mater Dei et quamdiu officium matris exercuit» 23. Communiter tenetur Christum non habuisse angelum custodem qua talem, sed plures angelos ei ministrantes (n.423) 24. 448. Scholion 2. De duratione custodiae angelicae. Ea : 1) Incipit a mo­ mento nativitatis, iuxta alios (1 q.113 a.5) 2S, cum ante hanc infans putetur esse aliquid matris et proin ab huius angelo custodiri; iuxta alios vero a momento generationis 26. SS.Patres efferebant eam custodiam esse specia­ lem a momento baptismi 26*. 2) Finitur morte, iuxta plures 27. 3) Numquam, ut communiter tenetur, totaliter interrumpitur, ita ut aliquis homo (vel ipse Antichristus) ea ante mortem definitive privetur. Nil vero impedit quin angelus suum clientem ad tempus deserat, quatenus punitionis causa eum ab aliquibus malis vel etiam a peccatis non prohibet, ut interdum Deus dicitur peccatores deserere (Rom 1,28) dum eis denegat specialem protec­ tionem et nova eorum peccata permittit 28. 20» Cf. Danielou, Les anges... 13.76-79. 21 S.Ambrosius, In Lc 1.2 n.50: ML 15,1571; S.Gregorius Naz., Or. 42 n.9: MG 36, 469. Cf. Danielou, Les anges... 79-81; Origéne... 40s. 22 S.Ambrosius, l.c., l.i n.28: ML 15.1545; S.Ioannes Chrys., De ineamp. Dei natura hom.3 n.7: MG 48,726; Origenes, In Lc hom.23: MG 13,1863. Utiliter legetur de socie­ tate angelorum et hominum in sacriticio missae H.Düllmann, Engel und Menschen bei der Messfeier: DivTom (Er) 27 (1949) 281-292.381-411; item F.Oppenheim, O.S.B., L'intervento degit angeli nel culto: EphLitur 98 (1944) 88-96; Danielou, Les anges... 71-97: E.Pe­ terson. Le livre des anges (Paris 1954); G. Oury, O.S.B.. L'alleluia: AmCl 74 <1964) 155160; C. Vaticanum II, Canst. de S.Litur.: AAS 56 (1964) 101. 23 Suârez, 1.6 c.17 n.24. Cf. Danielou, Les anges... 97. 24 S.Th., i q.113 a-4 ad 1; Suârez, n.21. 25 S.Thomas ibi ita intelligit S.Hieronymum, In Mt. 1.3 c.18 v.to: ML 26.135. 26 Tertull., De anima c.37: ML 2,713; S.Thomas (iunior), In 2 d.t t q.t a.3 ad 3; Suârez, n.18. 264 Cf. Danielou, Les anges... 94-97: Origéne... 237-239· 27 S.Th., 1 q.113 a.4; Suârez, n.11. 2« S.Th., 1 q.113 a.4 ad 3; Suârez, 1.6 c.17 n.iss,2i. l.2 <:.5 λ.un. custodia angelica. th.16 n.445-451 619 449. Scholion 3. De effectibus custodiae angelicae. Ii sunt, ut per se patet, ad hominum salutem spiritualem ordinati: a) Alii corporales, quate­ nus homines vel a periculis corporalibus prohibentur, vel a corporalibus malis eripiuntur, vel in rebus temporalibus iuvantur. Haec omnia fere sunt in Tob c.5-i 2 28*. b) Alii spirituales, quatenus angeli vel nos contra daemones defendunt (Tob 8,3), vel pro nobis orant aut preces nostras (sua scii, precatione eas efficaciores reddendo) Deo offerunt (Apoc 8,3; Tob 12,12), vel per excita­ tionem phantasiae aut appetitus sensitivi (non vero directe species impressas aut lumen intellectuale in homine producentes, cum id facere nequeant, ut videtur) movent in nobis bonas cogitationes et sic per has nos incitant ad bonum (Act 8,26; 10,3-6) 29, vel medicinales poenas nobis (ad correptionem) interdum infligunt (2 Reg 24,16), vel nos morti proximos contra daemones muniunt, vel animas non purgandas in caelum deducunt post mortem, aut etiam post earum purgationem, in qua ceterum eas visitent et consolentur, ac forte de duratione poenae, de gloria et aliis illuminent 30. Cum haec omnia officia sint in ordine providentiae Dei omnia in debi­ tum finem per causas secundas ducentis, non est necesse ut ea nobis ex­ traordinario modo praestentur 3I. 450. Scholion 4. Angeli creaturis irrationalibus aliquo modo praesident. Id tenent sat communiter Patres et theologi 32. At haec bene notentur: a) Ii possunt sine dubio rebus sensibilibus uti ad homines vel protegendos vel puniendos, et quidem ita ut eorum ministerium circa regimen universi ad custodiam hominum reduci videatur, b) Ordo physicus, utpote legibus physicis necessariis fundatus, est per se independens a ministerio angelico. c) Non repugnat quin singulae rerum irrationalium species, a fortiori sin­ gula earum individua, angelico patrocinio subsint; at nec stricte probari potest istud factum. 451. Scholion 5. Quinam angeli in ministerium hominum vel in genere in mundum sensibilem mittuntur? Omnes, iuxta SS.Athanasium, Ambro­ sium 33, etc.; omnes, at ita ut sicut expresse dicunt Scotus, Molina, alii, superiores ad nobiliora mittantur34; ministrantes, non vero assistentes, qui numquam extra caelum exeunt, iuxta Ps.-Dionysium, S.Bonaventuram, S.Thomam, alios, inducta ea divisione angelorum in assistentes et ministrantes 35. 2s· Cf. Pautrel-Lefebvre, l.c. 2® Suârez, c.16. Cf. S.Th.. i q.ni.r; 113.1 ad 2. Sic ergo explicari possunt angelorum «inspirationes» in homines. De actione angelica in historia salutis et in vita hominis pii, cf. H.von Rosenberg, Begegnung mit Engel (München 1956). 2° Suârez, c.19; Palmieri, th.22 η.6. De SS.Patribus circa effectus custodiae angelicae, cf. Bareille, l.c.: DTC 1,12:6-1219; Danielou. Les anges... 97-152; Origcnc... 237-239; A.Recheis, O.S.B., Engel, Tod und Seelenreise (Roma 1958); cf. Daniélou, Bulletin... : RcchScRel 52 (1964) 110-114. 31 Cum in fontibus non sint casus possessionis angelicae, quales sunt possessionis dia­ bolicae, theologi illam non memorant; tamen nuper J.Bataini, S.C.I., La possession angélique est-elle admissible?: DivThom(Pi) 51 (1948) 290-303. statuit eam, et quidem sumptam ut diabolicam, seu qua tota fere libertas possesso auferatur, esse possibilem etiam de potentia ordinata Dei; dum A.Perego, S.I.. La possessione angelica: Ibid., 53 (1950) 46-55, istud negat, cum non videatur posse Deo esse ratio sufficiens permittendi talem violationem libertatis humanae. Bataini suam thesim iterum confirmavit: A propos de la possession angélique: DivThom(Pi) 53 (1950) 56-63. At Pereco, Origine...: DivThom (Pi) 61 (1958) 8 eam reiecit. 32 S.Augustinus, De Gen. ad liti. 8.24,45: ML 34.390; S.Th., i q.i 10 a.i ; Suarez, 1,6 c.17 n.25-28; Palmieri, th.33 n.i; Beraza, 0.702-704. In specie de SS.Patribus. cf. Bareil­ le, l.c., 1214s; Danielou, Origéne... 222s. 22 S.Athanasius, Or. 3 cont. Arian, n.12: MG 26,348; S.Ambrosius, De Spir. S. Iri c. ios: ML 16.731s. Item Palmieri, th.32 n-3s; Petavius. 1.2 c.6. * Scotus, In 2 d.10; Molina, In 1 q.112. His videtur et Suârez (1.6 c.t) accensendus 2· esse, putans etiam angelos supremos ad terras descendere posse. 22 Ps.Dionysius, De cael. hier, c.7-9.13: MG 3.205-272.300-320; S.Bonentura, In 2 d. 10 a.1 q.2; S.Th., 1 q.112 a.2-4; q.113 a.3. 620 I.F.SACÜÉS, UE UEO CREANTE ET ELEVANTE. Il 452. Scholion 6. De cultu angelorum. Angelis tribuitur cultus, non vero latriae, qualis soli Deo debetur 36, sed duliae, seu qui etiam hominibus sanctis cum Christo regnantibus impendi potest ac debet. Cultus angelorum nullo modo reprobatur quinque primis saeculis a doctoribus, ut voluit Turmel 37, ut sat constat etiam ex solis textibus eorum supra allatis, ita ut, si quando ii cultum angelorum reiccre videantur, intelligantur agere de cultu latriae 38. 453. Ceterum ille cultus: 1) Approbatur a Deo per suos angelos, qui eum approbare videntur (Num 22,31; los 5,15; lud 13,20; 3 Reg 18,7; 4 Reg 2,15). 2) Semper floruit in Ecclesia39, etsi forte initio, seu tempore haereseos de diis minoribus et persecutionum, minus splendidus fuerit, ut etiam martyrum cultus. 3) Est legitimus ex parte Dei. cum honor angelis praestitus redundet in Deum, utpote mirabilem in sanctis suis ac ut mire toti Ecclesiae per angelos benefacientem; ex parte angelorum, cum nos per­ fectione naturali ac supematurali longe superent, et ob gratiam ac gloriam qua Deo fruuntur; ex parte nostra, ut iis grati simus, et per eos plures gratias obtineamus, et eos amemus coheredes nostros. 4) Exigit a nobis reverentiam et negativam, qua vitemus displicentia iis, et positivam, per actus iis exhibi­ tos; devotionem, qua iis simus grati, eos amemus, eos honoremus, oremus; fiduciam in eos, utpote fideles, prudentes, potentes ad nos custodiendos40. CAPUT VI De angelis malis in eorum relationibus externis ARTICULUS De Thesis 17. I tentatione diabolica Daemones tentationibus homines infestant. S.Th., i q.114; De malo q.3 a.3-5; S.Bonaventura, In 2 d.8 p.2; Suarez, 1 8 c.i8s; Be­ n.743-759; Daffara, n.343-348; Lercher, 23 n.7O3ss; Otten, th.3i; R. Brouillard, Tentation: DTC 15,123s; A.Kerssemakers, Dc Daemon.: OnGel 30 (1948) 435-453; T.Carlesi, O.P., La tentazione nel pensiero di S.Tommaso: Sap 10 (1957) 23-51.200-225.461-480. raza, 454. Nexus. ad nos, nunc de Ea vero non nisi eorum ad Deum relationes eorum Exposita iam relatione angelorum bonorum relatione daemonum ad nos agendum est. odii et invidiae est, ut tales sunt relationes et ad angelos bonos, immo etiam odii sunt inter se. Ii ergo moti odio et invidia, cum 3t> S.Augustinus, De civ. Dei 10,1.2: ML 41.277s. 37 J.Turmel, Angélologie: RevHistLittRel 3 (1898) 550. 38 Cf. Bareille, 1219-1222; Beraza, n.727-736. 39 Cf. Palmieri, l.c., th.33 n.2; I.de San José, l.c., 282-287; H.Leclercq, Anges: DACL 1,2144-2150. 40 S.Bernardus, In Ps «Qui habitat» semi. 12 n.4-7: ML 183,232-234; Beraza, n.737741; L.Kerkhofs, De cultu angelis exhibendo: RevEcclLiège 19 (1928) 353-357; G.Meunier, O.S.B., Sous la garde des Anges (Paris 1929). ubi sunt exempla commercii sanctorum cum angelis. Joannes XXIII (l.c.): Angelus noster est semper iuxta nos; id numquam oblivisca­ mur; ipsum semper invocemus. l.2 c.6 λ.1. tentatio diabolica, th.17 a.452-458 621 nos cognitione et potentia longe superent, nobis impugnandis, quantum per Deum eis licet, incumbunt; nec tamen iis sunt in nos stricta aliqua iura ob peccatum adquisita, pro quibus redemptio sit offerenda '. Unde, ut angeli boni nos quoad corpus et quoad animam custodiunt, sic ipsi quoad utramque nos infestant, seu in nos­ tram perniciem vario modo conspirant, sc. tentatione, obsessio­ ne, magia. De hac ergo triplici daemonum infestatione nobis gradatim dicendum est. Imprimis ergo de facto tentationis, huius possibilitate praesupposita. 455. Notiones. Daemones sumuntur indefinite seu quin dicantur omnes, vel saltem semper iidem, homines tentare. Tentatio in genere est probatio alicuius ad sciendum ali­ quid circa ipsum; quae ulterius potest in huius bonum vel ma­ lum ordinari. Potest esse in bonum morale a Deo vel ab ho­ mine, in malum morale ab homine vel a diabolo. Hic sumi­ tur ut huius experimentum de homine, quem ad peccandum inducere co netur. Id potest a daemone fieri modo interno et insensibili, seu per actionem directam in facultatem sensitivam vel in imaginationem, aut externo vel interno, sed sensibili, seu per apparitiones, locutiones, hallucinationes etc. Hic agimus solum de insensibili, qui saltem et per se primo supponitur indicari fontibus, cum sensibilis, ut experientia ostendit, sit valde extraor­ dinarius. Caro et res mundanae dicuntur tentare instrumentaliter seu materialiter, quatenus potest cognosci qualis sit homo, ex modo quo se in eas gerat (1 q.114 a.2), vel etiam occasional iter, quatenus earum occasione concupis­ centia inordinate excitari potest. 456. Homines sumuntur indefinite, ita tamen ut, iuxta fontes, comprehendantur per se omnes sui compotes diu vi­ ventes, nec forte aliquo specialissimo privilegio excepti. Infestant seu impugnant. Ea vox indicat conspirationem variam daemonum. At non asserit omnem tentationem esse praecise a diabolo, vel omnes homines tentari eadem frequen­ tia, eadem gravitate, de iisdem rebus. 457. Adversarii. Praeter omnes negantes daemonis ex­ sistentiam, plures recentiores protestantes 12. 458. Doctrina Ecclesiae. C.Lateranense IV (D 428): «Homo (Adam) vero diaboli suggestione peccavit». 1 Cf. Palmieri, De ordine supematurali th.34 n.i ; J.Riviêre, Le Dogme de la Redemption (Louvain 1930) 95-240; Id., Le Dogme de la Redemption chez Saint Augustin3 (Paris 1933) 101-126. Cf. Michel, L’idce du 'Diable*... 46-48. 2 Perrone, l.c., n.79. I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 622 II C.Tridentinum (D 806): Iusti «formidare... debent... de pugna, quae superest cum carne, cum mundo, cum diabolo». / «Etsi adversarius noster occasiones per omnem vitam quaerat' et captet, ut devorare animas nostras quoquo modo possit: nullum tamen tempus est, quo vehementius ille omnes suae ver­ sutiae nervos intendat ad perdendos nos penitus..., quam cum impendere nobis exitum vitae perspicit» (D 907). «Infirmus sub­ levatus (per extremam unctionem)..., tentationibus daemonis calcaneo insidiantis, facilius resistit» (D 909). 459. Liturgia: Oratio in fine missae petit: «Satanam aliosque spiritus malignos qui ad perditionem animarum perva­ gantur in mundo in infernum detrude». Litaniae sanctorum: «Ab insidiis diaboli libera nos...» Commendatio animae rogat v.gr. ut in moribundo renovetur «quidquid... diabolica fraude violatum est». 460. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica. 461. Probatur ex sacra Scriptura. Memorat daemo­ nem tentasse Hevam (Gen 3,1-5), Christum (Mt 4,1-11), Ananiam (Act 5,3), Paulum (2 Cor 12,7), expetivisse apos­ tolos, ut cribraret sicut triticum (Lc 22,31). Inducit diabolum antonomastice ut tentatorem. Mt 4,3: Et accedens tentator... (ad tentandum Christum). 1 Thess 3,5: Ne forte tentaverit vos qui tentât. Excitat nos ad orandum ne intremus in tentationem. Mt 6,13: Et ne nos inducas in tentationem. Lc 22,44: Orate ne in­ tretis in tentationem. Hortatur nos in genere contra diaboli tentationes. 1 Petr 5,8: ... Vigilate, quia adversarius vester diabolus tamquam leo rugiens circuit quaerens quem devoret. lac 4,7: Resistite... diabolo et fugiet a vobis. Eph 6,11.16: Induite vos armaturam Dei, ut possitis stare adversus insidias diaboli: quoniam non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem: sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritualia nequitiae, in caelestibus... In omnibus sumentes scutum fidei, in quo possitis omnia tela nequissimi ignea exstinguere. Cf. et Rom 16,20; 1 Cor 7,5; 1 Tim 3,7. Revera tota vita nostra est exposita tentationi ob insidias diaboli, ita ut huius vehementi conatu tota atmosphaera qua vivimus sit velut affectu peccati infecta2*. 2· Schlier, Kidchte und Gewalten im Neuen Testament: Quaestiones disputatae 3 (1958) 7-67. l.2 c.6 λ.1. tentatio diabolica, th.17 n.458-465 623 462. Probatur ex traditione. S.Irenaeus (R 258): «Diabolus... hoc tantum potest..., seducere et abstrahere men­ tem hominis ad transgredienda praecepta Dei...» Origenes (R 446): «Est et illud definitum in ecclesiastica praedicatione..., esse... ei (omni animae rationali) certamen adversum diabolum et angelos eius..., ex eo quod illi peccatis eam onerare contendant...» S.Hieronymus (R 1391): «Diabolus in anima intrinsecus nescit quid cogitet homo, nisi per exteriores motus intelligat, et in quo unumquodque delectari videt, diversas suggestiones infert». Theodoretus (R 2161): «His... docemur singulis angelis uniuscuiusque nostrum creditam esse curam, ut custodiant... et a pravi daemonis nos liberent insidiis». 463. Ratio theologica. Ratio sola nequit scire a prio­ ri tentationes diabolicas futuras esse, aut a posteriori, eas esse praecise a diabolo. At cognitis diaboli et exsistentia et po­ tentia tentandi et eius odio in Deum ac in Christum et invidia in nos ut voluntate Dei saluti destinatos in Corpore Christi Mystico (n.406), facile eruit esse a priori valde probabile ut de facto tentemur a diabolo. 464. Obiectiones. 1. Daemones nequeunt agere in voluntatem hu­ manam, a qua formaliter pendet peccatum. Ergo nequeunt tentare. Dist. antec. Daemones in voluntatem humanam nequeunt agere directe, conc. antec.; indirecte, nego antec. Daemones nequeunt influere in hominis intellectum vel voluntatem di­ recte, seu efficiendo in iis actum vel speciem (cognoscitivam vel volitivam) aut quid simile; id solus Deus facere potest, et ideo ipse solus potest cognos­ cere secreta cordium. At possunt influere in intellectum, et hoc mediante in voluntatem, indirecte, seu illum ad cognoscendum disponendo per phan­ tasiae excitationem, quam facile obtinere potest, sive proponens sensibus externis aliquod obiectum, sive excitans (per motum localem v.gr. nervo­ rum) appetitum sensitivum ut statim imaginatio operetur, sive aliis similibus modis. Imo sic possunt usum rationis omnino impedire; sed, etsi etiam pos­ sint, si id eis Deus permittat, nos cogere ad actum ex se inhonestum, numquam possunt nos cogere ad libere consentiendum peccato (1.2 q.8o a.3). 465. 2. Tentatio diaboli repugnat bonitati Dei. Ergo ea nequit dari. Dist. antec. Repugnat ut tentatio diaboli foveatur vel approbetur a Deo, conc. antec.; ut permittatur a Deo, nego antec. Potestas tentandi est diabolo naturalis, at eius usus, ut patet, pendet a Deo. Qui, etsi nequeat illum usum fovere vel approbare, potest tamen illum permittere ut in nobis peccata 3. At illum non permittit, nisi ut obti­ neat plura bona v.gr. relate ad Deum, ut ostendatur et benignitas Dei ho­ mini auxiliantis et potestas ipsius diabolum vincentis et iustitia ipsius pecca3 Tentatio potest esse punitio peccati, et ut talis a Deo per accidens intendi (cf. tamen i q.114 a.i ad i). Imo in natura lapsa sine dubio multae (forte omnes) tentationes possent habere indolem poenalitatis (ut concupiscentia in iusto) ratione peccati originalis. 624 I.F.SACÜfe, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II tum punientis et misericordia ipsius sic hominem corripientis ac eum erudientis, etc.; relate ad nos, ut, sentientes nostram infirmitatem, fiamus, animo demissiores, et noscentes malitiam diaboli, laqueos ipsius fugiamus, ad recurramus ad Deum, et exercitio pugnae roboremur in virtute. / Tentatio, a qua ex dictis nullus adultus est immunis, est quotidianum diaboli officium, quod potest dici provident iale, quatenus Deus id in bonum Ecclesiae permittit; amor enim Dei probatione tentationis exhibetur. Ipse Christus tentatus est; etiam Apostoli; forte aliquando ipsa Sma. Virgo, etsi de hoc fontes taceant. Semper est in manu hominis, Deo iuvante, libere tentationem superare 3*. 3. lustum non est ut homo exponatur pugnae cum diabolo. Ergo non datur tentatio diabolica. Dist. antec. lustum non est ut homo exponatur pugnae cum diabolo sine auxilio Dei proportionate, conc. antec.; secus, nego antec. Homo tentatus semper habet a Deo, vel auxilium proximum sufficiens ad vincendam tentationem, vel auxilium remotum seu v.gr. ad petendum auxilium illud proximum. Sic ergo voluntas, etiam vehementissime tentata, numquam cogitur ad consensum, nam (1 Cor 10,13): Fidelis... Deus, qui non patietur vos tentari supra id quod potestis, sed faciet etiam cum tentatione proventum ut possitis sustinere. 466. 4. lac 1,14s: Unusquisque tentatur a concupiscentia sua abstractus et illectus... Ex his, tentatio est a concupiscentia. Ergo non a diabolo. Dist. antec. Tentatio est a concupiscentia etiam, conc. antec.; solum, nego antec. Patet ex 4,7: Resistite... diabolo et fugiet a vobis, non negari verbis obiectis tentationes diaboli. Ea in contextu volunt negare simpliciter, Deum tentare, cum superius dicatur: Nemo cum tentatur dicat quoniam a Deo tentatur; Deus enim intentator malorum est, ipse autem neminem tentai. Ceterum aliquis potest dici tentari concupiscentia vel in se sumpta vel ut excitata a diabolo. Num vero diabolus omni tentationi se immisceat (eam vel inchoando vel incoeptam promovendo), incertum est, «quia non est quaestio de potestate, sed de facto», ait Suârez opinioni affirmativae forte favens. Posita eius cognitione hominis ac phaenomenorum sensibilium, malitia eius potest non abstinere a tentatione etiam forte aliunde exsurgente fovenda, quoad id ei permissum sit. Ex verbis Novi Testamenti et SS.Patrum res videretur esse affirmanda A Tamen S.Thomas censet (1 q. 1143.3; 1.2 q.8o a.4) non omnem tantationem esse a diabolo, cum eae esse etiam possint vel facillime a sola concupiscentia vel a mundo (Gen 8,21; lac 1,14; Mt 18,7-9; C.Trid. D 806) 5. At in concreto difficile discernitur, num ea sit a diabolo an solum a carne vel a mundo. En regula S.Bernardi: mundus suggerit vana, caro mollia, diabolus amara. Probabiliter tentationes, quae sine ulla praevia causa natu­ rali exsurgunt, et saltem multae earum quae nobis sunt molestiores, veniunt a diabolo6. 467. 5. In 1 Cor io,i2s dicitur: Tentatio vos non apprehendat nisi humana. Ex his, non est nisi tentatio humana. Ergo non sunt tentationes diaboli. -1* Cf. Cristiani, o.c., 147-154, qui multa tradit de tentatione diabolica. De doctrina S. Augustini cf. M.F.Berrouaro, O.P., Le thème de la tentation dans l’oeuvre de Saint Augustin. LuinV 53 (1961) 52-87. 4 Suarez, 1.8 c.19 n.20. Cf. Scheeben. l.c.. § 205 n.5. J.nt: Tonquedec, S.I., Quelques aspects de l'action de Satan en ce monde: EtCann (1948) 495-497, qui rem in medio relinquit. 5 Cf. Oricenes, De princ. 3,2.1-3: MG 11,305-307. Tamen diabolus potest dici causa omnium peccatorum occasionaliter (r Io 3.8). quatenus ipse tentatione intulit in mundum primum peccatum, quod consecuta est rebellio concupiscentiae humanae (1 q.i 14 a.3 ad 1 ; 1.2 q.8o a.4); de hoc cf. et M.Seybold, Soziallheologische Aspekle der Siinde hei Augustinus (Regensburg 1963) c,3, “ Cf. Brouillard, l.c., 124. I..2 C.6 A.I. TENTATIO DIABOLICA. TII.17 N.465-469 G25 Dist. antec. Non est nisi tentatio humana i.e. viribus humanis proportionata, conc. antec.; quae sit praecise quomodocumque ex homine, numquam ex diabolo, nego antec. Ex contextu dicuntur simpliciter fideles passi esse hucusque tentationes, quae non sint supra vires humanas, et confidere debere se in futurum non esse tentandos supra eas, vel secus gratia sufficienti muniendos esse 7. 6. Cum daemones sint victi a Christo, iam homini nocere nequeunt. Ergo non est tentatio diaboli. Dist. antec. Daemones nequeunt homini nocere supra permissionem Christi, conc. antec.; ullo modo, nego antec. Stante enim perfecto Christi dominio in daemones, adhuc tamen ii per­ mittuntur a Christo nos tentare, vel aliis modis, ut dicetur, infestare. 468. Scholion 1. Tentationes possunt esse diversae. Ea diversitas potest esse, ex earum: a) obiecto circa quod versantur; b) vehementia, pendente, sive ex vi cum qua daemon agit, sive etiam ex dispositione subiecti forte magis proni ad unum vitium quam ad aliud (1 q.i 14 a.2 ad 2) 8; c) diutur­ nitate; d) maiori vel minori claritate, qua ut tentationes apparent. Hinc pro diverso modo quo ea adiuncta dantur, tentatio dicitur gratiis vel levis. 469. Scholion 2. Daemones inferiores a superioribus mittuntur ad ten­ tandos homines. Id est valde probabile, eo posito quod videtur esse inter eos aliqua hierarchica ordinatio, iuxta diversum gradum perfectionis natu­ ralis eorum, et sub Satana eis praesidente sive ob naturalem eius eminentiam sive ob liberam electionem qua a ceteris in ducem contra Deum et homines factus sit; ita vero ut illa eorum concordia non fundetur nisi in odio in Deum et in invidia in homines 9. Immo est probabile, ex opinione multorum theologorum 1011 , aliis re­ 12 pugnantibus unicuique homini assignari peculiarem daemonem. Origenes (R 475): «Unicuique duo assistunt angeli, alter iustitiae, alter iniquitatis». S.Gregorius Nyss. (R 1022): «Sermo quidam est, ex paterna traditione fidem habens..., ab eo (Deo) angelum aliquem... constitutum esse ad auxi­ liandum uniuscuiusque vitae, e contrario autem corruptorem naturae ma­ chinari pariter per pravum aliquem... daemonem...; hominem vero inter hos duos medium esse, utroque comitantium finem oppositum ad alterum habente...» Suarez: «Nulla... ratio probabilis superest ob quam credi possit Lucife­ rum non deputare singulis hominibus singulos spiritus malos qui eos im­ pugnent». «Fere communiter receptum est, unumquemque hominem duos habere angelos, bonum et malum» >2. Corollarium. 1. Cum peccata socialia (odia communia, bella iniusta, persecutiones innocentium, societates pravo fine institutae, immo alia phae­ nomena socialia quae multa peccata parere soleant) excitentur ab hominibus 7 Cf. Cornely, Prior epistola ad Corinthios (Parisiis 1890) P.285S. 8 Cf. S.Ignatius, Exerc. spir. n.327 (Reg. discr., ser.t). « Cf. P.Lombardus, 2 d.6 n.4. 10 Cf. v.gr. Scheeben, l.c. 11 Cf. Knoll, l.c., § 179 not.2. S.Weber. O.F.M.Conv.. putat, facta fontium indagatio­ ne,id «longe probabilibus... haud posse rationabiliter sustineri* (De singulorum hominum daemone impugnatore [Romae 1938] p.83: at cf. de hoc opere, H.Weisweiler, S.I. : Schol 15 [1940] 297). De SS.Patribus antiquioribus cf. Danielou. Les anges... 107-ito; et maxime de Origene, qui etiam singulis angelum bonum ac angelum malum assignarit et cui Ps.Barnabam ac Pastorem Hermae sequenti essentialis sit doctrina de utroque angelo singulis hominibus tribuendo: Io., Origène, 227s.236s. 12 SuArez, 1.8 c.21 n.30-34. Qui ceterum late explicat, quomodo ministeria hominum ad homines tentandos sint distributa (ibid., c.21). Cf. S.Ignatius de Loyola, l.c., n.i40s (Mé­ dit. de duobus vexillis). 626 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II privatis, qui omnes subsunt influxui tentationis diabolicae, censeri possunt vel forte omnia vel eorum plura ab incitamento diaboli provenire *3. ; 2. Tentationes in Ecclesiam. Christus in desserto fuit tentatus (Mt fi, i-n; Lc 4,1-12) non mere typice ac exemplariter seu paedagogice quoad nos, quasi tentatio ipsum directe non attingeret, sed vere ac realiter (etsi non per concupiscentiam, qua ipse carebat) quatenus constitueretur in occasione v.gr. dubitandi de Deo vel tentandi providentiam divinam: imo, id erat velut initium pugnae diaboli contra Christum quae produceretur usque ad crucem. Christus vero eas tentationes passus est ut caput Ecclesiae, quae proin, ipso iam recedente e mundo, etiam tentaretur a diabolo, qui potius quam singulos christianos impetit in iis ipsam Ecclesiam ut opus restaurationis omnium per unionem cum Christo seu impotens ad Christum iam glorificatum persequendum, oppugnat ipsum in suo Corpore Mystico, Ecclesia. Unde nostrae tentationes connectuntur cum tentationibus Christi quoad sensum redemptivum *■*. 3. Tentatio in malum. Cum tentare primo sit idem ac probare seu experiri aliquid de aliquo, nihil impedit quin Deus eo modo tentet; at ea tentatio numquam est ad malum, sed semper ad bonum Ecclesiae et homi­ nis, dum tentatio diaboli semper ac unice tendit ad malum in Ecclesiam ac nos promovendum contra Deum 15 (1 q.114 a.2). 4. Discretio spirituum. Cum diabolus ab initio fuerit mendax (Io 8,44) et per mendacium obtinuerit primum suum triumphum in mundo (Gen 3, 1-6), iisdem armis constanter impugnat homines; inde non raro fit ut suas insidias operiat velo bonitatis moralis, ut facilius homines ad suam pravi­ tatem trahat. Inde est momentum discretionis spirituum seu artis discernen­ di in motibus animi apparenter bonis quinam revera sint tales seu prove­ nientes ex Deo vel angelis bonis et quinam sint e diabolo (vel ex occulto egoismo inordinato). Apud christianos initium eius artis quae indicatur a loanne et Paulo, perficitur evolutione in Didaché, Pastore Hermae, apud Origenem et in monachismo orientali, donec eam doctrinam in systema experimentale ac theoricum reduxit Evagrius et per Cassianum ea fit com­ munis in monasteriis occidentalibus 16. 1 ’ Cf. De Tonquedec, l.c., 497s.501 ; Cristiani, 157-168; Epist. episc. Ruanda-Urundi ad fideles: DocCath (1961) 511-532. De multiplici ac profundo influxu diaboli in mundum quoad omnia quae hominem attingunt, cf. O.Semmelroth, S.I., Glauben wir noch an den Teufel?: GLeb 33 (i960) 348-358; Schlier, o.c.; In.. Getunlten und Mdchte: LThK 4 (1060) 849s. De quadam quasi radicatione omnis peccati in peccato sataiiico et inde de quadam quasi societate exsistente, iuxta S.Agustinum, inter omnes peccatores, seu daemones ac homines, quam singuli suo peccato ingrediantur cf. Seybolu, o.c., c.3. 14 Ch.Ducquoc. O.P., La tentation du Christ: LumVie 53 (1961) 21-41; K.P.Kôppen, Die Auslegung der Versuchungsgeschichte unter besonderer Berüchsichtigung der Alten Kirche (Tubingen 1961); J.Dupont, O.S.B., Les tentations de Jésus dans le récit de Luc: ScEccI 14 (1962) 7-29; J.Sheets, Tour adversary: Way 2 (1962) 36-43: B.Cooke. The Hour of Tempta­ tion: Way 2 (1962) 177-187; H.A.Kelly, S.I., The Devil in the desert: CathBibIQ.26 (1964) 190-220. 15 J.Corbon, Tentation: VocThBibl (1962) 295-300. 1° J.Guillet, etc., Discernement des esprits: DSpir 3 (1957) 1222-1247; H.Bacht, Good and Evil Spiritits: Way 2 (1962) 188-195; J.Cambier, Mensonge: VocThBibl (1962) 602. l.2 c.6 a.2. obsessio diabolica. ιή.18 n.469-471 627 A R TI C U L U S ΊΙ De obsessione diabolica Thesis i8. Daemones obsessione homines infestant. Beraza, n.760-787; Daffara, n.349-354; Palmieri, th.34; Boyer, th.25; Lercher, 23 n.7O3ss; T.Ortolan, Démoniaques : DTC 4,409-414; G.J.Waffelaert, Possession diaboli­ que: DAFC 4.53-8i; L.Roure, Possession diabolique: DTC 12,2635-2647; A.Rodewyk, S.I., Die Beurteilung der Bescssenheit. Ein geschichtlicher Obcrblick: ZkathTh 72 (1950) 460-480; J.Lhermitte, Vrais et faux possédés (Paris 1956): cf. F·', de J.Sacramenta do, O.C.D., Medici­ na y posesiôn diabolica: RevEspir 16 (1957) 229-236. 470. Nexus. Iam constat de diabolica hominum infes­ tatione per tentationem; nunc agitur de alio modo infestatio­ nis per mala physica. Cum daemones corpora localiter et qui­ dem celerrime movere possint, applicantes activa passivis in­ ferunt interdum hominibus ea mala (lob 2,7s; Tob 3,8; Mt 12,22; 17,14-17); quod Deus, aut ad homines in virtute exer­ cendos aut ad eam illorum virtutem ostendendam aut ad pec­ cata eorum punienda vel simpliciter permittit vel etiam iubet, cum non repugnet Deum uti daemone ut instrumento ad mala ea hominibus infligenda L Nunc vero, haec supponentes, agi­ mus ulterius de modo peculiari infestationis per mala physica, seu de obsessione. 471. Notiones. Daemones sumuntur indefinite, seu quin dicantur omnes, vel saltem semper iidem, homines infestare. Obsessio, relictis aliis modis definitionis 2, sumitur hic ut influxus daemonis in hominem, aliquo modo sensibili ipsum vexans v.gr. apparitionibus, visionibus, hallucinationibus, stre­ pitu, perturbatione sensuum ac membrorum, percussione, ad­ ditione virium insolitarum, impedimento aliarum actionum, coactione ad alias. Ea potest esse unius vel plurium daemonum (Lc 8,30); continua vel interrupta (Lc 13,11; 1 Reg 16,23). At pro va­ rio modo quo daemon se habet in hominem ea vocatur: a) Circuminsessio, si daemon ab extrinseco hominem ve­ xat, v.gr. per strepitus, motum vel contusionem rerum, ictus vel impulsus in eum, etc. b) Obsessio stricte dicta, si daemon occupat intrinsecus corpus hominis et hunc vexat, quin tamen libertatem agendi adimat, saltem totaliter. 1 Cf. Suârez, 1.8 c.20. Cum daemon agere queat in naturam physicam, fieri posset ut quaedam calamitates (v.gr. infirmitates) aliquando ab illo proveniant, etsi hic et nunc forte non certo de eo constet interventu; unde, licet non sit supponendus ubique influxus diaboli et ideo media naturalia (v.gr. contra infirmitates) sint adhibenda, nil impedit quin interdum prudenter, teste Ecclesia, alia supernaturalia (in diabolum) applicentur: cf. De Tonquedec, l.c., 499-504. 2 Cf. v.gr. Lesetre, Démoniaques: DB 2,1377; Waffelaert, 56; Roure, 2645s (et de aliis theologis: 2640-2643); Beraza, n.760. 628 l.F.SAGÜËS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II c) Possessio, si daemon et hominis corpus intrinsecus oc-/ cupat, et exercet tale dominium sive directum in istud, ut in rem suam, sive indirectum per istud in animam, ut homini nulla vel fere nulla libertas agendi relinquatur. 472. In possessione daemon nequit animam contra eius voluntatem occupare (quod est unius Dei) 3 dominium directum in intellectum et in voluntatem exercens; at per dominium despoticum in corpus (v.gr. in sen­ sus, in phantasiam) potest vehementer intellectum perturbare et sic volun­ tatis actionem vel cohibere vel difficiliorem reddere 4. Ceterum, ut per se patet, non coniungitur homini ut forma intrinseca essentialis vel acciden­ talis, sed solum ut motor mobili. In Scriptura, quae eos nostros terminos adhibet, obsessi sunt «habentes daemonia» (Mt 8,28), «lunaticus» (Mt 17,14), «homo in spiritu immundo» (Mc 1,23), qui «habebat spiritum immundum» (Mc 7.25), «habens daemo­ nium immundum» (Lc 4.33). «qui vexabantur a spiritibus immundis» (Lc 6,18). Ceterum daemoniaci, voce non adhibita in N.T. nec, ut videtur, a Patribus primaevis5, dicuntur etiam energumeni (seu inoperati), forte «in quantum, ut dicit Smit, a principio distincto intus delitescente sunt moti»6. 473. Homines sumuntur indefinite ac simul et pro iis qui fuerunt tempore Christi et pro subsequentibus, at sine ulte­ riore determinatione frequentiae ac temporum. Infestant seu impugnant. Id sumitur etiam indefinite: a) Quoad extensionem, quatenus asseritur factum obsessionis (ita ut maxime respiciatur obsessio stricte dicta et possessio, cum circuminsessio facilius concipiatur dari posse), saltem ali­ quando fuisse, et etiam dein ulterius dari posse, quin vero in­ tendatur hic historice asserere et probare illud factum semper et etiam nunc de facto produci, b) Quoad intensitatem, qua­ tenus asseritur factum obsessionis v.gr. qualis in Evangelio describitur, quin ergo intendatur determinare eam dari prae­ cise quoad hos vel illos characteres 7. 474. Adversarii. Praeter negantes exsistentiam diaboli, et plures recentiores protestantes 8, negarunt thesim aliqui catholici ut recentius Jahn 9, putantes daemoniacos Scripturae esse sim­ pliciter quosdam aegrotos. 475. Doctrina Ecclesiae. Concilia multa provincialia le­ ges de sacris circa energumenos tulerunt, ut: Iliberitanum (a.305-6?) can.29: «Energumenus qui ab erratico spiritu exa3 Gennadius, De eccles. dogma t. 50: ML 42,1221; S.Th., 1 q.tli; q.i 14 a.1-3; In 2 d.8 q.i a.5. 4 Cf. Lesetre, 1377s; Ortolan, 413; Roure, 2644-2646. 3 Roure, 2636. 6 J.Smit, De daemoniacis in historia euangelica (Romae 1913) p.56. 7 In Scriptura videntur esse diversi gradus obsessionis v.gr. in Mc 7,24-30 (Mt 15,21-28); Lc 9.37-42; Mt 9.32-33; Mt 12.22; Lc 8,26-39 (Mc 5.1-20; Mt 8,28-34); Act 16,16-18. In ea etiam memoratur quaedam quasi possessio moralis (Mc 16,9; Lc 22,3; Io 13,27). 8 Cf. Perrone, l.c., n.79; Knoll, t.i § 180. Cf. et Ortolan, 410s. 9 J.Jahn, Archaeologia biblica in epitomen redacta (Vindobonae 1814) § 194s. l.2 c.6 a.2. obsessio diabolica, th.18 s.471-478 629 gitatur, huius nomen neque ad altare cum oblatione esse reci­ tandum, nec permittendum ut sua manu in Ecclesia ministret». Carthaginense IV (a.398 can.92): «Energumenis in domo Dei assidentibus victus quotidianus per exorcistas opportuno tem­ pore ministretur» ll). A primis temporibus in Ecclesia habebantur et etiam nunc habentur leges (CIC 1151-1153) ac orationes ad exorcizandos obsessos fRit. Rom. tit.9 c.i «De exorcizandis obsessis a dae­ monio»; c.2 «Ritus exorcizandi obsessos a daemonio»; c.3 «Exor­ cismus in Satanam et angelos apostaticos») ”. Ab initio est in Ecclesia Exorcistae ordo. C.Tridentinum (D 958): «Ab ipso Ecclesiae initio sequentium ordinum no­ mina atque uniuscuiusque propria ministeria, subdiaconi..., acolythi, exorcistae...» Eius munus est expellere daemones ab obsessis, ut saepe indicatur in ritu eius ordinationis v.gr. in verbis formae: «Accipite... potestatem imponendi manus su­ per energumenos, sive baptizatos, sive catechumenos»I2. 476. Valor theologicus. Saltem certa in theologia 13. 477. Probatur ex sacra Scriptura. Christus dicitur ex­ pellere daemonia, et quidem verbo «eicere» (Ικβάλλειν) non ad­ hibito in Evangeliis de infirmitatibus. Mc 1,34: Et daemonia multa eiciebat et non sinebat ea loqui, quoniam sciebant eum. Cf. Le 11,14s. Daemoniaci, etsi adiungantur aliis infirmis, cum obsessio sit malum plysicum, tamen secernuntur clare ab aegris qui communi aliqua formula concluduntur. Mt 4,24: Et obtulerunt ei omnes male habentes, variis languoribus et tormentis com­ prehensos, et qui daemonia habebant. Mc 1,34: Et curavit mul­ tos qui vexabantur variis languoribus et daemonia multa eiciebat. 478. Christus daemones increpat, interrogat, iubet; ii vero respondent, obediunt, exeunt ab homine et pergunt viventes. Mt 1,23-26: Et erat... homo in spiritu immundo, et exclama­ vit dicens: Quid nobis et tibi, lesu Nazarene? venisti perdere nos? Scio qui sis: Sanctus Dei. Et comminatus est ei lesus di­ cens: Obmutesce et exi de homine. Et discerpens eum spiritus immundus et exclamans voce magna exiit ab eo. Mc 5,6-13: Videns autem lesum a longe, cucurrit et adoravit eum; et clamans voce magna dixit: Quid mihi et tibi, lesu Fili 10 Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles i (Paris 1907) p.237-717; 2 (Paris 1908) p. 1203.442s. Plura ap. Beraza, n.767. ” Cf. J.Forget, Exorcisme: DTC 5,1762-1780. 12 Cf. Forget, Exorciste: l.c., 1780-1786. 13 Est de fide catholica ex Scriptura et magisterio ordinario pro Boyer, p.476 et pro Lercher, n.703. Pro Otten (n.418) quoad tempus Christi et Apostolorum «videtur esse dc fide divina» ex Scriptura. 630 l.E.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H Dei Altisimi?... Dicebat enim illi: Exi spiritus immunde ab ho­ mine. Et interrogabat eum: Quod tibi nomen est? Et dicit ei: Legio mihi nomen est, quia multi sumus... Erat autem ibi circa montem grex porcorum magnus, pascens. Et deprecabantur eum spiritus, dicentes: Mitte nos in porcos ut in eos introeamus. Et concessit eis statim lesus. Et exeuntes spiritus immundi introierunt in porcos Me 9,24s: Surde et mute spiritus, ego praecipio tibi, exi ab eo... Christus dat potestatem eiciendi daemonia ut distinctam a potestate curandi infirmos. Mt 10,1: Convocatis duodecim disci­ pulis suis, dedit illis potestatem spirituum immundorum, ut eicerent eos, et curarent omnem languorem et omnem infirmitatem. Et sequitur effectus. Lc 10,17: Domine, etiam daemonia subi­ ciuntur nobis in nomine tuo. Mc 16,17: Signa autem eos qui crediderint, haec sequentur: In nomine meo daemonia eicient, linguis loquentur novis... 479. Haec sensu obvio nequeunt non intelligi de veris daemoniacis. Ceterum nullibi scitur fuisse morem daemoniacos appellandi peculiares aliquos aegros. Nec dicatur Christus mere se accommodasse in loquendo errori iudaeorum, nam: a) Sic hos in errore confirmasset, b) Etiam privatim de energume­ nis loquitur cum suis discipulis, quos sic in errorem induxis­ set. Sane ipsis gaudentibus (Lc 10,17-20): Etiam daemonia subiciuntur nobis in nomine tuo, dicit: ... Verumtamen in hoc nolite gaudere quia spiritus vobis subiciuntur. c) Sic ageret contra suam veracitatem. Praecise probat pervenisse iam regnum Dei ex eo quod in spiritu Dei eicit daemonia (Mt 12,28) 13 l4. 480. Probatur ex traditione. SS.Patres testantur esse daemoniacos; esse in Ecclesia potestatem eos eiciendi; de facto eos eici, et ita quidem ut id accidat saepe, publice, vel coram paganis rem agnoscentibus; id fieri nomine Christi. S.Iustinus: «Cuius (Christi)... vel nominis potentiam dae­ monia ipsa perhorrescunt. Ac hodie per nomen lesu Christi... adiurata subiciuntur...» «Id quod vobis etiam nunc facile est ex his quae in omnium oculis geruntur perspicere, si velitis. Nam per nomen ipsius... Filii Dei... daemonium quodlibet adiuratum... subicitur» l5. 13 · Hoc loco (Mc 5» 1-16) signa despot icae possessionis diabolicae in corpus humanum praecipua claritate apparent, iuxta F.M.Catherinet, Les démoniaques dans l'Evangile: EtCarm (1948) 319. 14 Cf. Lesetre, l.c., 1374-1379: Smit, o.c.; G.Philips, Dc daemoniacis in Evangelio: RevEccILiège; 31 (1939-1940) 353-303; L.de Grandmaison, S.I., Jesucristo. Su persona, su tnensajc, sus prtiebas, trad. J.Sendra (Barcelona 1932) p.687; Catherinet, l.c., 315-327; R.Schnackenburg, Besessenheit: LThK 2 (1958) 294-296; Brunon, l.c., 199. 15 S.Iustinus, Dial, cum Tryph. n.30.85: MG 6,540.676. De expulsione daemonum apud PP. s.2-3 cf. J.Danielou, Exorcisme: DSpir 4 (1961) 1997-1999. c.6 a.2. obsessio diabolica, th.18 n.478-481 631 Lactantius: «Cultores Dei metuunt (daemones), cuius no­ mine adiurati de corporibus excedunt: quorum verbis..., non modo daemonas se esse confitentur, sed etiam nomina sua edunt... Maximis saepe ululatibus editis, verberari se et ardere et iam iamque exire proclamant...» De causis conversionis multorum dicit: «Ne haec quidem levis causa est, quod im­ mundi daemonum spiritus... multorum se corporibus immer­ gunt; quibus postea eiectis, omnes... resanati... adhaereant religioni, cuius potentiam senserunt»J6. S.Irenaeus: «Alii enim daemones excludunt firmissime et vere, ut etiam saepissime credant ipsi qui emundati sunt a nequissimis spiritibus, et sint in Ecclesia» l7. 481. Minucius Felix: «Isti... impuri spiritus... vitam turbant, omnes inquietant, irrepentes etiam corporibus occul­ te, ut spiritus tenues, morbos fingunt, terrent mentes, membra distorquent... Hi sunt et furentes, quos in publicum videtis excurrere... Haec omnia sciunt plerique pars vestrum, ipsos daemonas de semetipsis confiteri, quoties a nobis et tormen­ tis verborum et orationis incendiis de corporibus exiguntur... Ipsis testibus, esse eos daemonas de se verum confitentibus credite...» 18 Origenes: «Celsus... ait, quam christiani videntur habere potestatem (eiciendi daemones), eam ipsos habere ex quorum­ dam daemonum... incantationibus opinor... In quo manifeste nos calumniantur. Neque enim huiusmodi incantationibus po­ testatem habere videntur, sed pronuntiando nomine lesu recitandisque evangeliis: haec enim saepe ex hominibus daemones exstruxerunt...» 19 S.Hieronymus: «Spiritus iste immundus qui haec te (Vi­ gilanti) cogit scribere, saepe hoc vilissimo tortus est pulvere (martyrum?), immo hodieque torquetur, et qui te in plagas dissimulat, in ceteris confitetur. Nisi forte in morem gentilium impiorumque, Porphyrii et Eunomii, has praestigias daemo­ num esse confingas et non vere clamare daemones, sed sua si­ mulare tormenta» 20. S.Cyprianus: «O si audire eos (daemones) velles..., quan­ do a nobis adiurantur... et verborum tormentis de obsessis corporibus eiciuntur; quando... gementes voce humana et po­ testate divina flagella... sentientes, venturum iudicium con­ fitentur» 21. t.2 16 >7 >8 19 20 21 Lactantius, Diu. Inst. 1.2 c.16; I.5 c.23: ML 6,3343.629. S.Irenaeus, Adv. haer. 2,32,4: MG 7,829. Minucius F., Octav. c.27: ML 3,336-339. Origenes, Cont. Celsum 1,6: MG 11,665. S.Hieronymus. Cont. Vigilant, n.io: ML 23,348. S.Cyprianus, Ad Demetr. n.15: ML 4,555. 632 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il 482. Ratio theologica. Ratio sola nequit cognoscere a priori eas obsessiones dari, vel a posteriori per se sola, saltem certo, eas esse praecise a diabolo. At cognitis diaboli et exsis­ tentia et potentia et eius invidia in nos, facile a priori eruit esse valde probabile, ut ille, quantum ei per Deum licet, obses­ sione homines infestet; immo a posteriori dum testes fide digni saepius narrant homines quosdam peragere aliqua quae sint supra naturam humanam, prout hanc etiam scientifice novi­ mus v.gr. eos loqui linguis quas non didicerunt, secretas cogi­ tationes alienas nosse, etc., ratio admittit in his cum morali certitudine influxum diaboli, cum ea phaenomena, utpote fac­ ta in damnum patientis, in adiunctis ridiculis, cum irrisione rerum sacrarum vel etiam cum blasphemiis, nequeant tribui Deo vel spiritibus bonis. 483. Obiectiones. 1. Textus evangelici sumi possunt de daemo­ niacis, ut de quibusdam aegris specialibus. Ergo ex iis non recte arguitur ad obsessionem diaboli. Dist. antec. Textus evangelici sumi possunt de daemoniacis, ut de qui­ busdam aegris, vi illata verbis, conc. antec.; sensu obvio, nego antec. Distinctio fluit ex dictis in probatione scripturistica. Ceterum Flavius losephus, iudaeus, dicit: «Vidi... ex popularibus meis quemdam Eleazarum coram Vespasiano et filiis eius et tribunis reliquisque militibus ex daemo­ num potestate ab eis obsessos liberantem...» 22 Ergo daemoniaci apud iudaeos non erant aegri speciales. 2. Daemoniaci memorati in Evangeliis videntur fuisse infirmi, ex signis hysterismi, furoris, epilepsiae, etc. (Lc 9,39-43). Ergo non recte ar­ guitur ex Evangelio ad obsessionem diaboli. Dist. mai. Ea signa semper apparent, nego mai.; aliquando, subdist.: ita ut non excludatur obsessio, conc.; secus, nego. Obsessio non probatur ex iis solis signis in se sumptis. At nihil impedit quin obsessus edat signa similia editis ab epilepticis, etc., vel quin obsessio coniungatur aliquando cum alio morbo, et quidem fortasse non inducto ab ipso daemone. Sane «cum non possint operari, nisi mediantibus natura­ libus virtutibus... in suis operibus considerant corporum aptitudines ad effectus intentos» (1 q.ti5 a.5) 2·'. Possessio et infirmitas vel physica vel psychica possunt coniungi et mutuum influxum exercere; at non necessario id accidit. Unde nec sacerdos debet facile statuere possessionem dari, ubi forte agitur mere de aliqua in­ firmitate, nec medicus debet eam semper excludere, ubi signa externa infir­ mitatem aliquam prodere videntur, modo tamen simul sit ibi aliqua prudens suspicio de possessione. Inst. Illi daemoniaci dicuntur fuisse a Christo sanati (Mt 12,22; 15,28; Lc 9.43; Act. 10,38). Ergo ii videntur esse infirmi ordinarii. Dist. antec. Daemoniaci dicuntur a Christo sanati, quatenus obsessio respiciebatur ut infirmitas quaedam altioris ordinis, conc. antec.; ut infir­ mitas naturalis, nego antec. Distinctio patet ex dictis in probatione Scrip­ turae. 22 Flavius Tosephus, Anliq. iud. 1.8 c.2 n.5, ed. A.F.Didot. 27 (Parisiis 1865) P.2S7. 22 Cf. J.Vinchon, Les aspects du diable d travers les divers états de possession:. EtCa.-m 464-471; Catiierinet, l.c., 322-327. Ideo saepe difficillimum est determinatu agi de vera possessione: cf. Rodewyk, 462. l.2 c.6 λ.2. obsessio diabolica, th.18 χ.182-185 633 484. 3. Paulus memorans (1 Cor 12,14) charismata nihil dicit de gratia eiciendi daemones. Ergo putat daemoniacos esse quosdam infirmos. Dist. antec. Paulus nihil de gratia eiciendi daemones dicit explicite, conc. antec.; implicite, nego antec. Memoratur ab ipso «operatio virtutum» qua et illa gratia censetur includi. Ceterum silentium eius nil probat, nisi constet eum de ea gratia loqui de­ buisse. Sic S.Ioannes. utpote volens proferre aliqua ab aliis Evangelistis praetermissa, maxime ad confirmationem divinitatis Christi, non memorat daemoniacos, quin tamen ideo iure putandus sit eos habere ut simpliciter aegrotos. 4. At mirum est, quod tempore Christi tam multi daemoniaci habe­ rentur. Ergo putandi sunt ii non fuisse daemoniaci. Dist. antec. Mirum est tam multos daemoniacos fuisse tempore Christi, nisi esset ratio eam frequentiam tunc permittendi, conc. antec.; secus, nego antec. Ea ratio erat Christum debuisse vincere diabolum, dissolvere opera eius, destruere regnum eius, etc.; oportuisse ut Christi victoria visibilis fieret expulsione daemonum, et ut ipsi daemones, licet inviti, testarentur adventum Christi 24. 5. Christus ante mortem dixit (Io 12,31): Nunc princeps huius mundi eicietur foras. Ex his, morte Christi daemon eiectus est e mundo. Ergo saltem post eam non sunt daemoniaci. Dist. antec. Daemon e mundo morte Christi eiectus est, quatenus per religionem christianam regnum diaboli paulatim depellendum erat, conc. antec.; quatenus est exclusa in posterum infestatio diaboli, nego antec. Christus eicit foras diabolum i.e. ex animis per fidem et gratiam, ex vita publica per destructionem idololatriae, et quidem ita ut det hominibus vim facile resistendi cuilibet incursui diabolico in vitam spiritualem 2S. Sunt qui putent non iam dari possessiones et strictos exorcismos, quasi psychiatria ignoret phaenomena diabolica; at contra, multi alii, non so­ lum TT. sed et metapsychici credunt daemones non reliquisse sua opera, sed ita ut possessionibus individuorum substituta sint phaenomena quae­ dam furoris collectivi (quae minuant sensum conscientiae et libertatem apud multos) cum imminutione sensus peccati 25 *. 485. Scholion 1. Signa obsessionis. Etsi propensio denegandi omnem obsessionem reprobanda est, tamen, cum effectus hysteriac, hypnotismi, telepathiac naturalis etc. sint interdum sat miri, cavenda est nimia credulitas. Ideo exorcista admonetur ab Ecclesia (Rit. Rom. 11,1-3) "ne facile credat aliquem a daemonio obsessum esse, sed nota habeat ea signa quibus obsessus dignoscitur ab iis, qui vel atra bile vel morbo aliquo laborant». Hinc, ne ille admittat obsessionem, nisi ubi causae naturales ut insuffi­ cientes ad rem prodantur, Ecclesia eum prudentissime sic instruit fibid.J : «Signa autem obsidentis daemonis sunt: ignota lingua loqui pluribus verbis, vel loquentem intelligere; distantia et occulta patefacere; vires supra aetatis seu conditionis naturam ostendere; et id genus alia, quae cum plurima concurrunt, maiora sunt indicia» 26. Ceterum possibilis explicatio naturalis non necessario ac semper influxum praeternaturalem daemonis excludit. 24 Cf. Waffelaert, 64s; Dr. Grandmaison, p.694. 23 Cf. Knabenbauer, Euangelium see. loan. p.388. 23* P.Palazzini, Presentacion: Realidad del pecado (Madrid 1962) 7s. 26 Cf. Waffelaert. 57-63; Dr. Tonquedec, iAcciôn diabélica 0 enfermedad? trad. Raζόη y Fe (Madrid 1948); Roure, Diable, sorciers et possédés: Et 189 (1926) 214-224; F.M.Maquart, L'exorciste devant les manifestations diaboliques: EtCarm (1948) 328-348; A.Rodewyk-K.Rahner, Besessenheit: LThK 2 (1958) 298-300; J.Lhermitte, Vrais et faux pos­ sédés (Paris 1956), de quo cf. Fortunato de J.Sacr., O.C.D., Medicina y posesiôn diabolica: RevEspir 16 (1957) 229-236; maxime commendatur C.Balducci, Gli Indemoniati (Roma 634 I.I'.SACÜÉS, DE UEO CREANTE ET ELEVANTE. Il 486. Scholion 2. Fines Dei in permittenda obsessione. Etsi communiter tenetur hanc frequentius haberi in regionibus paganis vel in hominibus sceleratis 27, tamen, cum obsessio per se non sit peccatum aut poena peccati, et cum proin nec blasphemiae ac omnia quae a diabolo motus profert obses­ sus huic in peccatum imputanda sint, nil impedit quin illa etiam in regionibus Christianis, vel in hominibus fidelibus, etiam in piis 28, permittatur a Deo, ratione purificationis, probationis ad meritum, confirmationis exsistentiae et malitiae daemonum, ostensionis virtutis sacramentalium seu etiam po­ testatis ecclesiasticae 29. Scholion 3. Possessio moralis. Possessio de qua hucusque egimus est ontologica, quatenus ipse daemon physice inest homini; sed in huius corpore, non in anima per quamdam quasi inhabitationem similiter ac Spiritus S. habitat in anima iusti. Ea ceterum ex permissione potest dari sive in pec­ catore sive interdum in iustis. Extra eam possessionem diaboli non cognoscitur alia v.gr. in peccatore. Sine dubio daemon potest hominem tentare per pro­ positionem obiecti externi vel suggestione externa vel etiam agens directe in phantasiam eius, ut eum sic afficiat ad malum; sed proprie ipse non ponit malum in cor hominis, nisi quatenus hic consentit tentationi, nec proprie intrat in cor eius, nisi quatenus hic sine resistentia se tradit illius insidiis (Io 13,2.27). Sine dubio privatio gratiae facit hominem magis apertum iis insidiis, imo per ulteriores consensus posset hic venire in obcaecationem ac indurationem et sic influxui magis magisque continuo ac efficaci diaboli subiacere. At nec in omnium acutissimo gradu indurationis ac eius modi diabolici influxus in viatore potest dici daemon in hoc ontologice habitare, nisi ad summum eo sensu indicato quasi mere psychologico vel etiam morali. Unde exorcismus quem ab antiquitate Ecclesia exercet in baptismo non supponit ullam strictam possessionem in non-baptizato. SediEcclesia: a) Scit animam ex peccato vel originali vel etiam actuali subesse per culpam ac poenam cuidam potestati diaboli, et per exorcismum vult tollere «impedi­ menta recipiendi remissionem culpae per sacramentum» (3 q.71 a.2-3). b) Cum sciat baptizatum victurum esse in media quadam vehementi pugna initio mundi incoepta potestatum diaboli contra Deum, qua de facto ille obtinuerit dominium quoddam in mundum (Lc 4,6; Eph 2,2; 2 Cor 4,4) cuius dicitur a Christo «princeps» (Io 12,31; 14,30; 16,11), qui alias agat per obsessionem vel possessionem vel etiam turbando ordinem cosmicum calamitatibus physicis, sed plerumque per excitationem ad peccatum, vult eum exorcizare, quatenus per totam suam auctoritatem et specialem suorum signorum efficaciam ille confirmetur in aversione a peccato et ab occasionibus quibus iterum posset incidere in dominium diaboli atque plenam obtineat «aptitudinem ad pugnandum contra daemones» (a.2) eorumque tentationes 30. 1959). de Quo cf. A.Pantoni, O.S.B., La possessione diabolica oggi net suoi aspelli fondamen­ tale· RivAscMist 4 (1959) 615-617. 27 Wai-telabrt, 64.75-78; De Grandmaison. P.697S. Cf. P.Verdier, Le Diable dons les missions (Paris 1896); L.Kilcer, O.S.B., Le diable et la conversion des païens: EtCarm (1948) 122-129: L.Kilcer, O.S.B., Ddmonen und Heidenbekehrung: ZMissWiss 41 (1957) 100-108; P.Sutter-F.Gacuere, Aux prises avec Satan (Genval 1956). Et vix videntur differre pos­ sessi Evangeliorum ab iis quos missionarii viderunt: cf. Vinchon, l.c. 2» Tertullianus, Dc speci. 26: ML 1.657; Waffelaert, 78-81 ; Ortolan, 412. Cf. P.Sutter. Le Diable. Ses paroles, son action dans les possédés d'Illfurt (Alsace) d'après des documents historiques9 (Arras 1934) ; Sutter-Gacvere, o.c.; G.de Santoyo, lHay todavia endemoniados?: RevEcl (1925,1); Cristiani, o.c., 127-145; Id., Présence de Satan dans le monde moderne (Paris 1959) c.1-8. 29 S.Bonaventura, In 2 d.8 p.2 q.i; Wirceburcenses, De angelis n.93. 30 Cf. A.Michel, Présence du démon dans une âme: AmCl 68 (1958) 249s; In., Exorcismes du baptême: AmCl 67 (1957) 345s; lo., Les exorcismes du baptême: 70 (1960)1 56s; M.Huftier, Sur les exorcismes du baptême: AmCl 71 (1961) 55s; A.Rodewyk. Exorzismus: LThK 3 (1959) 1314s· Cf. et Ritus baptismalis: AAS 54 (1962) 319-334· magiae, th.19 ARTICULUS III i..2 c.6 λ.3. extstentia De Thesis 19. 486-489 635 magia Magia exsistit. Beraza, n.788-862: Boyer, th.25; Palmieri, th.35: L.Gardette, Magie: DTC 9,15101550; H.Lesetre, Magie: DB 4,562-569; A.Lefèvre, Magie: DBS 5 (1957) 732-739! P.Sejourné, Superstition: DTC 14,2788-2816; R.van Den Elst, Occultisme: DAFC 3,1115-1143; A.Darlapp, Magie: LThK 6 (1961) 1274-1288. 487. Nexus. Praeter tentationem et obsessionem, alius modus est infestationis diabolicae, sc. commercium hominum cum diabolo, seu magia. Ad quam referri possunt quaedam phaenomena magnetismi, hypnotismi, spiritismi; etsi ergo de his in Theologia Morali agatur, hic etiam aliqua de iis dicenda sunt. 488. Notiones. Magia, seu facultas obtinendi miros et insolitos effectus sensibiles. Hic respicitur: a) Non alba, sive naturalis, qua magus mira facit per vires naturae sibi notas, aliis communiter ignotas, sive artificialis, qua magus mira facit per vires sat notas aliis, at ope singularis dexteritatis applicatas, b) Sed nigra seu diabo­ lica, qua magus illa mira facit, posito pacto cum diabolo, vel explicita, seu per locutionem cum eo verbalem aut imagina­ riam, vel implicito, seu per usurpationem mediorum (cum ex­ spectatione effectus), quae (non natura sua aut decreto Dei, sed) solum ope diaboli effectum producant. Haec potest esse: a) Maleficium, seu adhibita ad alii nocendum, b) Vana observantia, quatenus ad effectum aliquem media omnino insufficientia adhibentur (ars notoria, seu ad scientiam aliquam obtinendam; observantia sanitatum, seu ad morbos depellendos; observantia eventuum, seu ad regendas actiones ex prosperis aut adversis praenuntiatis ob casum aliquem fortuitum), c) Divinatio, quatenus ad lutura aut occulta cognoscenda adhibetur (oracu­ lum, si est per responsum idoli; vaticinium, si per vatem; haruspicium, si per viscera animalium; necromantia, si per mortuorum evocationem; chiromantia. si per manuum lineamenta; astrologia, si per sidera caeli; sortilegium, si per sortes; somnium, si per visa in somno; etc.). 489. Exsistit. Facile admittitur possibilitas, non solum invocationis diaboli ex parte hominis ob curiositatem aut ob aliam passionem aliquid per diabolum obtinere intendentis, sed etiam realis interventus diabolici; nam nil impedit quin, ex permissione Dei, diabolus miros et homini impossibiles effec­ tus sensibiles ab homine invocatus producat. At ulterius hic asseritur dari de facto: i) Non praecise artem magicam seu facultatem, quasi ex quadam lege exerci­ 636 l.F.SACÜÉS. DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II tam, obtinendi certo et semper miros effectus; nam ea non videtur esse admittenda iuxta theologos 1 et ob alias rationes et quia Deus non permitteret diabolo licentiam agendi illo modo quoties invocaretur a mago. 2) Sed aliqua facta ope diaboli patrata. 490. In hac re credulitas nimia ita vitanda est, ut in dubio de natu­ ralitate vel de praetematuralitate facti, praesumptio sit pro illa, nec inter­ ventus diaboli adesse supponatur nisi clare probetur. Nam possunt natu­ raliter mira fieri vel ex alteratione nervea vel ex praestigiatorum fraude vel forte etiam ex phaenomenis paranormalibus, quae parapsychologie scientifice indagat. At, cum aliunde facta magica non reicienda sint a priori ut falsa, si quod factum historice certum nequeat explicari naturaliter, vel ex artificio humano, rationabiliter recurretur, pro natura et adiunctis rei, aut ad Deum vel angelos bonos aut ad daemones; sed semper magna cum cautione, ne facillime erretur. Ceterum graviter peccat qui his rebus utitur suspicans serio eas non posse fieri sine ope daemonum. At non statim magiae accusandus est, qui ex quibusdam naturalibus signis futura praenuntiet vel utens naturae rebus mira et occulta patret; mira enim ac insolita fieri possunt exploratis viri­ bus occultis naturae, et ob latentem causarum naturalium connexionem, certo vel probabiliter colligi possunt quaedam futura ex eventibus prae­ sentibus 2. 491. Adversarii. Praeter rationalistas, non pauci protes­ tantes liberales aliqui catholici, ut Klüpfel, habens facta magica ut «commentitia aut somnia delirantis phantasiae». Recenter etiam P.Castelli dicebat non posse concipi Deum ea phaenomena cooperari, quod non esset mera permissio 4. Alii vero protestantes, non solum admittunt magiam, sed et dicunt eam post Reformationem frequentius haberi 5. 492. Doctrina Ecclesiae. Sufficiat hic memorare copio­ sam legislationem ecclesiasticam decursu temporum latam con­ tra magiam. Innocentius VIII a.1484 commisit Inquisitioni causas de magia seu de commercio cum diabolo, quod habebat ut hae­ reticum. Ante ipsum vero et post ipsum Ecclesia saepius reprobavit magiam, cuius proin admittebat exsistentiam. Nec nostro tempore mutavit suam mentem de hac re, etsi nemini iubeat, ut patet, ut illam exsistentiam admittat, quae tamen difficile videtur negari posse6. 1 Hurter, 2 n.436; Tanqlerey, 2 (Parisiis 1931) 2 n.819: Knoll, Lc., § 186. 2 Cf. Perrone, De virt. relig. (Ratisbonae 1866) n.394. 3 Cf. Perrone, De Deo Creatore n.79. 4 E.Klüpfel, O.S.A., Instit. theol. dogrn. (Vindobonae 1789) l.i § 77 not.4; P.Castelli, II peccato nelioccultismo: 11 peccato (Roma 1959). 3 Cf. Gardette, 1525. 6 Cf. Gardette, 1522-1525; L.Cristiani, La sorcellerie est-elle possible?: AmCl 70 (i960) 419s; I.van den Berg, De occult ismo et parapsychologia: MonEccI 83 (1958) *103 121; R.Omez, O.P., L’occultisme devant la science (Paris 1963). L.2 C.6 A.3. EXISTENTlA MACIAE. TH.19 N.489-497 637 493. Valor theologicus. Saltern moraliter certa. Iuxta Beraza, «ita videtur certa ut sine aliqua temeritatis nota in dubium revocari nequeat» 7. 494. Probatur ex sacra Scriptura. Ea narrat facta quae magica videntur et habet asserta supponentia, ut videtur, ma­ giam dari. Ex 7,10-12: Ingressi itaque Moyses et Aaron ad Pharaonem, fecerunt sicut praeceperat Dominus, tulitque Aaron virgam coram Pharaone et serris suis, quae versa est in colubrum. Vocavit autem Pharao sapientes et maleficos et fecerunt etiam ipsi per incantationes aegyptiacas et arcana quaedam similiter. Proieceruntque singuli virgas suas, quae versae sunt in dracones; sed devoravit virga Aaron virgas eorum. Cf. et Ex 7,22, ubi post narrata quaedam portenta Moysis dicitur: Feceruntque similiter malefici Aegyptiorum incantationibus suis 8. 495. Act 13,8-10: Elymas magus haec audivit a Paulo: O plene omni dolo et omni fallacia, fili diaboli... Act 16,16-18: Factum est... puellam quamdam habentem spi­ ritum pythonem obviare nobis, quae quaestum magnum praestabat dominis suis divinando... Dolens... Paulus et conversus, spiritui dixit: Praecipio tibi in nomine lesu Christi exire ab ea. Et exiit eadem hora. Mt 24,24: Teste Christo surgent... pseudochristi et pseudo­ prophetae et dabunt signa magna et prodigia... 496. Videntur supponere magiam non semper fuisse phan­ tasiae delirantis somnia severae prohibitiones eius per legem: Lev 19,31 : Non declinetis ad magos, nec ab ariolis aliquid scisci­ temini, ut polluamini per eos. 20,27: Vir sive mulier, in quibus pythonicus vel divinationis fuerit spiritus, morte moriantur. Deut 18,10-12: Nec inveniatur in te qui lustret filium suum aut filiam ducens per ignem, aut qui ariolos sciscitetur et ob­ servet somnia atque auguria, nec sit maleficus, nec incantator, nec qui pythones consulat, nec divinos, aut quaerat a mortuis veritatem. Omnia enim haec abominatur Dominus 9. Item prohibitiones eius per reges (1 Reg 28,9; 4 Reg 23, 24). Et reprobationes eius per prophetas (Is 8,19). 497. Probatur ex traditione. SS.Patres dicunt daemo­ nes artes magicas fovisse, multa mira et insolita effecisse, 7 Beraza, n.793; Lercher, 23 n.703: «Theologice certa». Boyer, 476: «Fere ab omnibus theologis docetur». 8 Cf. tamen Gardette, 1519s. 9 Cf. Lesetre, l.c., 565s. De loco 1 Reg 28,6-25, qui in hac re solet appellari, est quaestio dubia: I.Hummelauek, Comment. in lib. Samuelis [Parisiis 1886] p.248-253; Lesetre, Evoca­ tion des morts: DB 2.2129-2131 ; cf. Lefèvre, l.c., 732; F.Vattioni, La necromanzia netΓAn­ tico Testamento: August 3 (1963) 461-481. 638 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II oracula edidisse...; magiam cessare, facto signo crucis et in­ vocato nomine Christi. S.Augustinus: «Addimus... et humanarum et magicarum, id est, per homines daemoniacarum artium et ipsorum per se ipsos daemonum multa miracula... Eorumque (hominum) pau­ cos discipulos suos faciunt (daemones) plurimorumque doctores..., unde magicae artes earumque artifices exstiterunt... Sunt ergo facta eorum plurima, quae quanto magis mirabilia confitemur, tanto cautius vitare debemus» l0. Tertullianus: «Si et magi phantasmata edunt...; si pue­ ros in eloquium oraculi elidunt, si multa miracula circulatoriis praestigiis ludunt, si et somnia immittunt habentes semel in­ vitatorum angelorum et daemonum assistentem sibi potesta­ tem...; quanto magis illa potestas... pro suo negotio studeat totis viribus operari, quod alienae praestat negotiationi?» ** . 498· Minucius Felix: «... Magi... non tantum sciunt daemonas, sed etiam quidquid miraculi ludunt, per daemonas faciunt; illis adspirantibus et infundentibus, praestigias edunt, vel quae non sunt videri vel quae sunt non videri» 12. Origenes: «Quis ergo in his, si diligenter inspiciat, prae­ scientiam hanc quae de boum directione praedicta est (a sacer­ dotibus et divinis accaroniensium) vel fortuitam dicat vel ali­ qua arte compositam et non operatione quadam daemonum ministratam...? Est ergo talis quaedam in ministerio prae­ scientiae operatio daemonum, quae artibus quibusdam ab iis qui se daemonibus mancipaverint colligitur...» 13 Theodoretus: Daemones «ut arreptam tyrannidem (in ho­ mines) confirmarent, futura etiam... praedicere gloriati sunt..., homines hac potissimum ratione in fraudem impellentes. Quamobrem... divinatorias praestigias excogitarunt, eorum qui ex farina, ex pectore, ex mortuis vaticinantur... Fuisse vero haec oracula malignorum daemonum..., satis magno est argumento taciturnitas qua nunc premuntur. Etenim postquam Servator noster in carne apparuit, fugam arripuerunt qui hos dolos hominibus invexerant...» 14 499. Ratio theologica. Ratio, cognitis, sive diaboli po­ tentia intellectiva ac operativa et odio in Deum ac invidia in homines, sive curiositate qua homo etiam ad illicita saepe fe­ ratur, facile videt magiae (praeter possibilitatem) probabili10 S.Augustinus, De civ. Dei 21.6,1 : ML 41,717. 11 Tertullianus, Apolog. c.23: ML 1,410s. 12 Minucius Felix, Octdv. c.26: ML 3,322. 13 Origenes, In Num. hom.16 n.7: MG 12,697. 14 Theodoretus, Grace. affect, curat, serm.io: MG 83,1060. Cf. S.Augustinus, De civ. Dei 10,9: ML 41,286s. l.2 c.6 λ.3. existentia magiae, th.19 n.497-503 639 tatem; nec videt repugnare quin Deus eam permittat, utpote plura bona ex ea educere valens. 500. Scholion. De magnetismo, hypnotismo, spiritismo pauca hic nobis dicenda sunt. Magnetismus est praxis obtinendi miros effectus per influxum in aliam personam: a) vel quasi magneticum, ut proponebatur primo ab aliis ut Mes­ mer eius inventore, seu per fluidum quoddam subtilissimum inhaerens omni corpori animali l5, b) vel mentalem, ut serius propositus est, seu per sugges­ tiones l6. At cum eius phaenomena videantur esse eadem quae obtinentur per hypnotismum, qui est eius successor >7, nihil de eo directe dicimus. 501. Hypnotismus, est praxis inducendi per suggestionem in aliam personam statum soporis somno simillimum, in quo patiens suggestione hypnotizantis attractus ad huius libitum agit. Hypnotismus qua talis non utitur nisi viribus pure naturalibus quibus obtineat effectus etiam pure naturales, ac proin nihil magiae in se conti­ net; at quia praeter alia incommoda, potest magiam includere in animo eum exercentium, qui forte agant superstitiose effectus praeternaturales via indebita quaerentes, vel in spiritismum labentes, nonnisi debitis cautionibus et graves ob causas eo utendum est (D 1653s) '8. 502. Spiritismus est praxis superstitiosa communicandi cum defuncto­ rum animis ad nutum hominis 19. Ea praxis, iam gentibus nota, ut ex earum et SS.Patrum scriptis patet, late diffusa est a saeculo decimo octavo maxime apud massones, et maxi­ mum vigorem obtinuit ab a. 1848, a quo ea res communior in America et in Europa facta est ,9* nempe, cum, auditis quibusdam rumoribus ignotae causae in oppidulo Hydesville (status Neoebor.) a familia Fox, methodista, et postquam materfamilias, petens a spiritu ut sibi quaerenti vellet distinctis ictibus respondere, obtinuisse responsum sibi videretur, filiae eius Marga­ rita et Catharina munus medii inter spiritus et personas cum iis communi­ cantes agere coeperunt, cuilibet quaestioni responsum obtinere intendentes. 503. Quid vero de eius phaenomenis? Alii (Lepicier, Gutberlet, Conc. Baltimorense II) putant ea, vel saltem aliqua eorum, diabolo esse tribuen­ da 20. Alii (Ugarte de Ercilla, Gemelli, Mainage, Zacchi, Heuze, Charles, 15 F.A.Mesmer, Sendschrciben an eincn auswdrtigen Artz uber die Magnetkur (Wicn 1775). 16 Sic A.Bertrand, Traite du somnambulisme (Paris 1823) et maxime dein J.Braid, Neurypnology (London 1843). 17 R.van den Elst, Hypnotisme: DTC 7.358.360; Noldin-Schmitt, De praeceptis Dei et Ecclesiae (Barcelona 1945) n.168: Magnetismus «prout est ars medica, in eius locum hypno­ tismus successit..., et prout est nova superstitio, nunc spiritismus vocatur». Cf. Beraza, n.812-833; Otten, 0.570-571. 18 Cf. responsum S.Officii (ASS 32 [1899-1890I p.189; Coll. S.C. de Prop. Fide 2,1907 n.206i); Van den Elst. 357-365; Beraza, n.834-846; Otten. 11.572s. 19 Communicatio cum defunctorum animis (beatis, damnatis, purgatorii) quae, extraor­ dinarie Deo providente (immo forte ob honestas alicuius preces) apparuisse dicuntur, non pertinet, ut patet, ad spiritismum. Occullismus, quaerens modis mysteriosis scientiam occul­ tam (de Deo, de natura, de homine, de futuro), per se differt a spiritismo, ad quem tamen facile confugere potest (Van den Elst, Occultisme; DAFC 3,1115-1143). 199 Cf. v.gr. B.Kloppenburg. O.F.M., O Espiritisino no Brasil (Petropolis i960). P.Siwek, S.I., Eresie e Supcrstizioni d’oggi (Roma 1963) c.i. 20 Lepicier, Le Monde invisible. Le Spiritisme en face de la théologie catholique (Paris 1931); C.Gutberlet. Parapsychologie: Phjahrb 31 (1921) 197-224; Conc. Baltimorense II (Acta et decreta n.36): «Bene vero videtur esse exploratum, plura, quae in Circulis Spiritism! ex­ hiberi phaenomena miranda dicuntur, esse vel omnino ementita et operatorum inter se collusione fraudulenta producta, vel personarum quae dicuntur media imaginationi et spec­ tatorum credulitati esse praesertim adseribenda, vel demum manuali cuidam dexteritati, qualis apud praestigiatores usu venit, esse tribuenda. Vix dubitandum tamen videtur, quae- 640 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Gearon, l'aimés, Spesz, Frank, Roure, Heredia, Santilli, Arrighi) tenent ea esse naturalia, vel saltem nullius eorum praeternaturalitatem esse certo probatam, etsi forte apta explicatio aliquorum factorum nondum inventa sit 21. Cum difficile cognoscatur certo, vel ea facta esse obiective vera, vel, hoc posito, ea superare vires naturae, non est actu admittendus interventus diabolicus, nisi forte hic in casu particulari clare argumentis probetur; nam non censetur Deus permittere, ut spiritus ad nutum hominis evocentur, nisi forte per modum exceptionis. Si vero quando certo sit influxus prae­ ternaturalis, hic erit certo diabolicus: a) cum Deus et angeli boni et animae defunctorum in purgatorio vel in caelo degentes, nec putentur ea phaeno­ mena facere ad hominum curiositatem pascendam, nec queant mentiri, sibi contradicere, frivole vel irreligiose loqui, more non raro spirituum illorum apparentium; b) cum animae defunctorum damnatae, ut certum videtur, non vagentur extra infernum semel ac morte relatio earum ad vivos rupta est. 504. Ceterum Spiritismus, eo omisso quod practice iam est systema quoddam religiosum fundamenta religionis Christianae negans, est semper et ex ipsa natura rei illicitus, utpote adhibens media naturalia ad effectus praeternaturales obtinendos ac sic superstitiose agens. Hinc Ecclesia con­ demnavit spiritismum et absolute prohibet etiam assistentiam mere passi­ vam ad sessiones spiritismi, ut patet v.gr. ex illo responso a Congreg. S.Of­ ficii dato et a Benedicto XV approbato (a.1917): «An liceat per medium, ut vocant, vel sine medio..., locutionibus aut manifestationibus spiritisticis qui­ buscumque adsistere, etiam speciem honestatis vel pietatis praeseferentibus, sive interrogando animas aut spiritus, sive audiendo responsa, sive tantum adspiciendo, etiam cum protestatione tacita vel expressa nullam cum malig­ nis spiritibus partem se habere velle...» «Negative in omnibus» 22. dani saltem ex cis a Satanico interventu esse repetenda, cum vix alio modo satis explicari possint. Nec mirum videatur, si novissimis hisce diebus..., antiquus ille humani generis hostis iterum Magiae antiquae Artem, sub aliis tamen formis mundi conditioni praesenti magis convenientibus, ad hominum ruinam invehere studeat *. H.Thurston, S.I. (LaChiesa e lo spiritismo * [Milano 1949] P-2ss) quoad facta extraordinaria non negans possibilitatem aliarum explicationum, etiam diabolicae, admitteret etiam in certis casibus interventum aliorum spirituum forte humanorum. De opinione plurium auctorum, cf. A.Gatterer, Aus der Welt des neueren Okkultismus. Eine Literaturschau: ZkathTh 51 (1927) 970-580. 21 A.Gemelli, O.F.M., Spiritismo e Spiritisti (Milano 1920); Th.Mainage, La religion spirite (Paris 1921); A.Zacchi, O.P., Lo Spiritismo e la sopravivenza dei Γan i ma (Roma 1922); P.Heuze, Les morts vivent-ils? Enquête sur l’êtat présent des sciences psychiques (Paris 1926); P.Charles, S.I., A propos de spiritisme: NouvRevTh 48 (1921) 113-123; P.J.Gearon, O.C.C., Le Spiritisme: sa faillite (Paris 1032); F.Palmés, S.I., Metapsiquica y Espiritismo2 (Madrid 1950) c.46; A.Spesz, Occultisme e Miracolo. Un problema délie relazioni fra scienza e. fede, trad. C.Testore, S.I. (Torino-Roma 1933): K.Frank, S.I., Naturphilosophie und Okkultismus. Ein Überblick: Schol 13 (1938) 247-254; Roure, Spiritisme: DTC 14.1519s; C.M.Here­ dia, S.I., Los fraudes espiritistas (Barcelona 1948); R.Santilli, O.P., Spiritismo2 (Alzani 1952); G.Arrighi, O.P., Spiriti e spiritismo moderno2 (Torino 1955). De naturali eorum factorum explicatione invenienda cf. A.Wiesinger, Okkulte Phanomene (Graz 1952) (hypothesis quae non in omnibus videtur admittenda); R.Omez, O.P., Supranormal ou Surnaturel? Les Scien­ ces Mêtapsychiques (Paris 1956); R.Vaisan, Les secrets des sorciers modernes (Paris 1956); Siwek, l.c. 22 AAS 9(1917) 268; cf. Thurston, o.c.; Beraza, n.847-862; Οτγεν, n.574-587; F.Bonaventura, O.F.M., Por que a Igreja condenou o Espiritismo? (Petropolis i960); Kloppenburg, ox.; Lesetre, l.c., 2128-2131 ; Roure, 2507-2544; hic auctor multa scripsit de spiritismo. LIBER De natura III h o ni i n i s 505. Postquam dictum est de angelis, iam venit quaestio de homine. Sane cum omnia visibilia creata ad hominem ut ad caput morale et finem proximum cui referantur, qui in iis ut vinculum spiritualium et corporalium, ut imago Dei, ut mundi visibilis rex et sacerdos eminet1, sat erit theologo ipsum theologice considerare, eius praestantiam et originis et naturae et dignitatis moralis laudaturo, maxime cum non pauca ad eam quaestionem spectantia cum quibusdam veritatibus Chris­ tianis intime connectantur. De homine ergo eae maxime quaestiones disputandae sunt theologice, quae ad eius et originem et naturam et primaevam conditionem moralem et lapsum spectant. CAPUT I De origine corporis humani ARTICULUS De I creatione protoparentum quoad corpus Thesis 20. Protoparentes conditi sunt quoad corpus a Deo immediate. S.Th., i q.Qis: S.Bonaventura, In 2 d. 17 a.2: d. 18 a i q.is; Suarez, De opere sex dierum 1-3 c.1-3; Beraza, 11.918-985: Boyer, th.7: Daffara, th.27; M.Flick, S.I.. Uorigine del corpo del primo uomo alia luce della fdosofia crisliana e della teologia: Greg 29 (1948) 392-416: Id., o.c., 266-294; Bea, Il problema antropologico in Gen. 1-2. Il transformismo (Roma 1950). 506. Nexus. Quoad hominis naturam, oportet gradatim agere de eius corpore et anima et de utriusque unione. Quoad corpus vero una fere quaestio de corporis sive protoparentum sive ceterorum hominum origine est specialis momenti theolo­ gici. De ea ergo iam dicendum est. Corpora singulorum hominum ab horum parentibus pro­ cedunt: quid vero de corporibus Adae et Hevae nullos paren1 Cf. S.Ioannes Chrys., In Gen. c.i hom.8 n.2: MG 53,71. Teologia II 21 642 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II tes habentium? Veniunt ea ex aliquo elemento inorganico an organico an immediate creata ab ipso Deo? Haec quaestio eo vel maxime ad teologiam spectat, quod in Genesi (1,26s; 2,7. 2is) Deus inducatur cum speciali cura ac sollemnitate creans hominem, qui visibilibus ut rex ac sacerdos praeesset, adop­ tione divina esset donandus, progenitor Christi vocandus, et in genere quia fontes agunt de origine corporis humani. Item cum quaestione de hominis origine, prout ea de facto saepe agitata est, connectuntur exsistentia Dei, creatio ex ni­ hilo, exsistentia humanae animae et differentia specifica ho­ minis a bruto, monogenismus et propagatio peccati originalis, imo ipsa Incarnatio, cum Deus in Adamo creando videret et patrem Christi secundum carnem (Lc 3,23-38) et typum fu­ turi ac novissimi Adae venturi ut restitueret quod primus destrueret. 507. Ad eam vero quaestionem solvendam confert etiam «scientia na­ turalis» (biologia, palaeontologia). At si haec eam sic solveret, quod corpus hominis certo sit fructus evolutionis, theologia sine ulteriore disceptatione assentiretur 23 . Sed ea solutio minime inventa est esse factum definitive ob­ tentum, sed mera hypothesis scicntifica, a multis sane praedicata ut certa, sed cuius gradus probabilitatis nec ab scientificis de ea re saepe varie opi­ nantibus definiri potest, cum fundetur indiciis quorum valor diversae aesti­ mationi subsit 3. Immo, cum de facto experimental! non agatur, «scientia», ut certo probet primos homines exstitisse ex evolutione, debet, non solum serias difficul­ tates transformismo obvenientes superare 4, sed etiam certo demonstrare ho­ minem non potuisse nisi ex evolutione procedere5; si enim omnes TT. et FF. catholici supponunt, etiam in hypothesi evolutionis, apparitionem primi hominis fuisse uno vel alio modo miraculosam 6, nihil probat certo Deum de facto non elegisse hoc vel illud miraculum v.gr. immediatam materiae anorganicae vivificationem: quod eo magis valeret, si, ut hodie opinantur com­ munius scientifici (dum tamen explicant processum transformismi iis non 2 Transformismus moderatus plantas ac animalia attingens et sumptus sub Deo evolu­ tionem dirigente non putatur ullo modo dogmati obesse. Cf. R.de Sinety, Transformisme: DAFC 4,1793s; Daffara, n.368-380; A.Dondeyne, De euolutionismo sub respectu theologico: CollatBrug 32 (1932) 234-238; Knabenbauer, Glaube und Desccndenztheorie: Stimm 13 (1877) 72-81 ; Ruffini, p.78; A. Michel L’origine de l’homme et théologie: AmCl 69 (1959) S4O· 3 R.Bertrand-Serret, La superstition transformiste et la pensée catholique (Paris 1952), cui non pauci scientifici adhaeserunt: AmCl 64 (1954) 416; R.Collin, L’évplution. Hypo­ thèses et problèmes (Paris 1958); P.Overhage, S.I., Mensch: LThK 7 (1962) 278s; In., Ho­ minisation: ThPrakQschr ni (1963) 174! S.Cevallos, Después dei centenario de Darwin: CicncFe 17 (1961) 289-311; A.Roldân, S.I., (Jna obra reciente sobre el origen de la vida y del hombre: EstEcl 39 (1964) 246-248 firmiter statuit evolutionismum humanum nondum posse dici certum sensu humano-philosophico eius vocis. 4 M.M.Hudeczek, O.P., De hominisatione: Ang 38 (1961) 356-370; P.Overhage, S.I., Hominisationsprobleme: Anthr 55 (1960) 243-247; Id., ÈI problema dei origen del hombre: Origen de la vida y del hombre (Madrid 1963) 194-204.280s. 5 Cf. J.Rabeneck, S.I., El origen del primer hombre: EstEcl 25 (1951) 21-31; G.Rambaldi, S.I., Decreti della Chicsa su Vevoluzione (Chieri 1953) 16s. Cf. et N.Corte, Les urigines de l’homme (Paris I957) 75· 6 Sic K.Rahner, S.I., Theologisches zum Monogenismus: Schr. zur Theol. 1 (Einsiedeln 1954) 3i8s; J.Feiner, Ursprung, Urstand und Urgeschichtc des Menschen: Fragen d.Th.heute (Einsiedeln 1957) 244; Overhage, Zum monogenetischen Ursprung der Menschheit: Stim 167 (i960) 416, l.3 c.i a.1. orico corporis humani, tii.20 n.506-509 643 reiciendi) apparitio hominis sapientis fuit abrupta ac repentina in processu globali evolutionis et homo primitivus erat iam completus 7. Quibus positis, theologi est, relicta «scientifico» investigatione rei empi­ rica, sincere, prudenter, moderate indagare quid verbi de illa re theologia proferat, quin tamen conclusiones vere probabiles scientificorum refellere intendat 8. Theologia enim fatetur dogma creationis cum evolutione recte intellecta componi posse. 508. Notiones. Protoparentes, seu Ada et Heva, quo­ rum origo maxime respicitur, cum constet ex inferius proban­ dis, ceteros omnes homines venire ab iis per generationem. Conditi sunt, sc. actione eductiva, cum, ut sat clarum, supponatur protoparentes quoad corpus non esse factos im­ mediate ex nihilo, sed ex materia aliqua, anorganica vel or­ ganica, praeexsistente (1 q.91 a.i ad i). Quoad corpus. Consideratur origo solius corporis protoparentum, cum origo animae eorum alibi inferius expresse probetur. Corpus vero sumitur qua humanum, seu qua apte ac proxime dispositum ad accipiendam animam rationalem, ac proin eam exigens; id vero non significat illud corpus qua hu­ manum praecedere infusioni animae vel tempore vel necessa­ rio (pro distincta conceptione originis dispositionis ultimae ut exortae ab ipsa anima aut independenter ab hac) saltem natura. A Deo immediate. His affirmatur saltem id (etiam admisso transformismo); a) Negative, brutum aliquod viribus suis na­ turalibus vel in sua conceptione vel in periodo embryonali vel postea, cum concursu mere ordinario Dei, non se evolvisse in corpus humanum protoparentum. b) Positive, eam evolutio­ nem non evenisse nisi sub actione seu influxu speciali Dei ul­ tra causas naturales et divinum concursum ordinarium. Ulterius vero num transformismus omnino sit reiciendus, ita ergo ut Deus corpus hominis immediate ex materia orga­ nica eduxerit, in thesi nec affirmatur nec negatur, cum theolo­ gia id hodie sine scientia naturali decidere nequeat. 509. Idem sic aliter exprimeretur ut, dum in evolutione naturali (seu omnino iuxta leges ordinarias rerum effecta) brutum agens sub concursu generali Dei esset causa principalis evolutionis et effectus humani, in ea quae exerceretur sub influxu Dei speciali (seu praeter leges ordinarias re­ rum et concursus divini ordinarii et quae iure vocari posset praeternatura­ lis! Deus esset causa principalis et processus evolutivi et effectus humani, dum brutum se evolvens non esset eorum nisi causa instrumentalis, seu quae elevaretur ad producendum aliquid supra suas vires. 7 Λ.Michel, L'origine de l'homme et Thfolcgie: Le., 541; Overhage, Um das Erscheinungsbild der ersten Menschen (Freiburg Br. 1959). 8 Bea (p.26), dicit de exegeta catholico: tEgli... non si creda chiamato a difendere e a propagare la teoria evoluzionista. L'esegeta faià bene di timers!, quando si tratta della questione puramente scientifica, in una linca media, non dando per dimostrata l’origine evolutiva del corpo umano ne esdudendola aprioristicamente, e di attendere tranquillamente i resultati dette ricerche condotte con severo metodo scientifico da studiosi che uniscano una indubbia competenza tecnica a una provata coscienza cattolica·. 644 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II In concreto concipitur triplex momentum possibile transitus bruti ad corpus humanum: per ipsum actum generativum novi viventis vel in stadio eius embryonali vel post eius nativitatem in quolibet instanti vitae suae ul­ terioris. Iam vero generatio est: a) Origo «viventis a vivente», et sic differt ab aliis eductionibus vel transformationibus, b) «Principio coniuncto» seu ex substantia generantis, c) Imo «in similitudinem naturae», quatenus ge­ neratus est eiusdem naturae ac generans et etiam quatenus ea actio tendit intrinsece ad eam similitudinem transfundendam. Ergo etsi forte angelus praeparasset materiam ad infusionem animae alicuius hominis non esset huius pater. Proinde generatio bruti tendit ex se ad producendum aliud brutum sibi simile. Ergo brutum sine speciali actione Dei non posset hominem generare. Quod si quando fieret, etiam posito quod brutum ex se aliqualiter mate­ riam praeparasset ad animam, nequiret dici proprie hominem generare et proin vocari pater eius, nam saltem ultimae dispositiones quae animam humanam exigerent, non essent tandem nisi ex Deo. Tamen posset dici homo venire ex bruto sed sub speciali actione Dei. Si vero transitus ex corpore bruti in humanum acciderit in eius statu embryonali, actio bruti generantis non fuisset ordinata ex se ad eum effec­ tum, qui ergo solum esset ex speciali influxu divino; in quo ergo casu nullo modo brutum diceretur pater hominis. A fortiori idem affirmaretur, si transitus bruti in hominem accidisset post illius nativitatem. In nulla ergo hypothesi concipitur fieri potuisse ut brutum vere gene­ raret hominem. Et si generatio videretur esse modus facilior ac magis ob­ vius quo brutum transiret in corpus humanum, multo minus id concipitur ut quolibet alio modo (extra generationem) fieret ex eius solis viribus cum concursu divino ordinario. Thesis nostra nec affirmat nec negat instrumentalem quamdam ange­ lorum cooperationem ad efformationem corporis Adae, cui Deus animam infuderit (i q.91 a.2 ad 1), etsi istud sine solida ratione assereretur, cum in fontibus unus Deus corporis humani effector inducatur Creatio vero hominis non ita concipienda est ac si Deus corpori in se et per partes iam organizato (ex materia inanimata vel per evolutionem ex vivente inferiore) animam infuderit; sed potius ut actio instantanea, qua Deus simul tempore et corpus ultimo organizavit et animam creavit ac cor­ pori infudit, etsi corpus concipiatur natura prius ad infusionem esse forma­ tum (1 q.90 a.4; q.91 a.4 ad 3) seu actio divina simul creavit animam et per se vel per causas secundas, modo supra indicato, induxit dispositiones neces­ sarias ac exigentes informationem et creavit ac infudit corpori animam 10. 510. Ea ergo actio specialis non mere in eo fuit, quod Deus animam humanam creaverit et infuderit in sat evolutum bruti corpus, quod sic hu­ manum evaserit, sed in eo quod uno vel alio modo extraordinario (seu praeter leges naturae ordinarias) nobis hucusque omnino ignoto fecerit ut corpus bruti ad eam dispositionem pervenerit, quam exigit infusio animae rationalis in corpus humanum. Is vero divinus influxus in concreto difficile determinandus multipli­ citer possibilis fuisse concipitur a gradu magis acuto, quo Deus aliquo momento evolutionis illud corpus bruti repente in humanum transforma­ nt, ad eum magis connaturalem quo Deus, sua providentia sane extraor­ dinaria (seu praeter suas leges ordinarias agente), ita statuerit ab initio creationis cursum causarum et eam vim ac directionem iis indiderit, ut facerent quod ex se ipsis facere non possent et paulatim contende’ Suarez, 10 Suarez, 3,1,6. 3,1,7. L.3 C.l A.I. ORIGO CORPORIS HUMANI. TII.20 Ν.509-5Π 645 rent ad corpus humanum per evolutionem alicuius bruti tandem ob­ tinendum Quo ultimo ceterum casu totus processus sic videretur ex­ terius esse quasi naturalis, ut nullo eius momento novum aliquid praeternaturale experimentaliter in eius successione phaenomenica tempo­ rali perciperetur et una theologia ac, ut videtur, philosophia divinum illum influxum specialem studio fontium ac ratiocinio reperiret; ideo iste influ­ xus ac eius effectus utpote non sensibiles et sic quasi naturales non dice­ rentur stricte miraculosi. Statuendum vero est ulterius eam actionem esse sic specialem, ut ma­ teria ex qua eius ope factum est corpus humanum esset anorganica? Ea quaestio non est aliena a theologia, ut si «ex divinae revelationis fontibus nihil habeatur, quod in hac re maximam moderationem et cautelam exigat», sed potius est cum ea positive connexa (D.2327). Sed dum transformismus humanus nequit dici iis fontibus certo conformis, et potius videretur obvie iis minus consonare, nil etiam apparet in iis quod eum clare excludat; ideo cum theologia sibi videatur ex se hodie solvere difficile posse quaestionem, quam aliunde investigat scientia naturalis 11 12, attendit prudenter donec huius conclusiones ad aliquid definitivum ac plene maturum de ea re forte perveniant. Quare etiam nos ab ea quaestione hic praescindimus, quae ceterum non videtur esse magni momenti theologici, modo firmiter teneatur Deum sine transformisme vel per eum fuisse principalem humani corporis auctorem; solum ergo volumus indagare limites doctrinae Christianae in ea re. Si ex parte revelationis non apparet exclusa exsistentia praeadamitarum (qui tamen omnes exstincti sint ante natum Adam ac saltem ante eius pec­ catum) et si aliunde ex ea non repugnat quin homo venerit ex bruto, nil videtur ex ea etiam absolute impedire quin Ada et Heva nati sint ex homi­ nibus praeadamitis, modo salvetur id quod fontes sat clare efferre videntur, Deum specialiter influxisse uno vel alio modo in productione etiam cor­ poris eius; sed exsistentia praeadamitarum forte excludatur ex alio capite. 511. Adversarii. Transformistae, seu plerique naturalistae (biologi, palaeontologi) 13, qui, ut et alia et differentias eorum omittamus, tenent quoad viventia creata, haec omnia ex uno, vel paucis organismis, per evolutionem provenisse, non excluso homine. Huius originem evolutioni tribuunt: 1) Alii totaliter, seu quoad corpus et animam (transformismus rigidus). Sic Dar­ win, Huxley, Haeckel, multi alii «scientific!» acatholici 14. 11 Michel, Evolutionisme, origine et état du premier homme: AmCl 69 (1959) 337; Flick, Problemi teologici sull’ «ominaztone*: Greg 44(1963)64; JJ.Moore, S.I., Darwin centenarys and the theologian: IrishThQuart 26 (1959)1 28s; V.Marcozzi, S.I., Evoluzione o creazione (Milano 1948) 216-219. 12 Cf. Marcozzi, Evoluzionismo: EncFilos 2 (Firenze 1957) 236-243. 1 3 Cf. Marcozzi, 363 : «Non crediamo di esagerare affermando que al présenté quasi tutti i paleontologi e gli antropologi sono evoluzionisti··; Bosio, 484; P.de Saint-Seine, Un colloque international de Paléontologie: RevQuestSc 118 (1949) 598-610: P.Teilhard de Chardin, S.I., Un Colloque scientifique sur V Evolution: Et 253 (1947) 257-269 (cui tamen aderant sat pauci, nec ex omni natione, nec omnes «specialistae» palaeontologi). 14 C.Darwin, The Descent of Man (London 1871); T.E.Huxley, Evidence as to Man’s Place in Nature (London 1864); E.Haeckel, Natiirliche Schopfungsgeschichte (Berlin 1868); C.Vogt, Vorlesungen Uber den Menschen, seine Stellung in der Schopfung und in der Geschichte der Erde (Giessen 1864). De materialism© et evolutione, cf.G.Bosio, S.I., Rifflessioni sul darwinisme: CivCatt (1959.4) 449-461; in genere de philosophia evolutionism!, cf. F.J.Thonnard, Storia della filosofia (Roma 1949) 744-774. 646 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 2) Alii partialiter, seu solum quoad corpus (transformismus mitigatus) qui potest dici: a) Naturalis, si tribuitur ipsis naturae viribus seu secundum leges ordinarias entium finito­ rum, posito ordinario Dei concursu, qualis dicitur tenuisse G.Mivart l5. b) Specialis, si explicatur per specialem (seu praeter leges ordinarias naturae, cum concursu Dei ordinario), qualis tenetur a plurimis catholicis, ut Bergounioux-Glory, Marcozzi, Leonardi, Grison, Mouterde '6, etc. TT. hodierni protestantes plerumque tenent transformismum ut iam demonstratum utque rem alienam a fide, cum de hominis origine revelatio nihil eis dicere videatur 17. Quoad positionem vero TT. catholicorum haec notentur: a s.xv ad s.xvin inclusive omnes tenent Deum corpus hominis fecisse immediate ex materia anorganica; imo, iuxta nonnullos ministerio angelorum qui parent materiam ad animam, sed sibi ultimam dispositionem indendam ei reservavit. Nemo vero nisi Bânez eum influxum ut de fide statuit. Perrone (a. 1841) censet ut de fide Deum creasse corpus hominis immediate, ita vero ut sic efferat non materiam ex qua (quam ceterum putat esse anorganicam) sed actionem Dei specialem. Ab a.i860 ad a. 1909 TT. (recensentur 15) retinent eamdem formulam creationis immediatae seu per actionem specialem (quae pro Lahousse est in hac re elementum essentiale), ergo quam the­ sim, extra duos eam non qualificantes et aliquos eam de fide censentes, vocant generatim communem ac certam et forte proximam fidei, dum pauci insistunt in thesi materiae anorganicae ut moraliter certa. Ab a. 1909 ad 1949 inclusive (recen­ sentur 21) conveniunt quoad actionem specialem ut omnino certam (ita ut eam negare sit temerarium, erroneum, etc.), dum non insistunt in materia anorganica, etsi haec plerisque vi­ deatur magis consona textui biblico. Ab a. 1950 (quo edita est encycl. Humani generis) extra paucos qui tenent corpus Adae esse immediate ex materia anorganica, plerique fatentur transformismum ex fontibus revelationis non repugnare, et 15 G.Mivart, On the Genesis of species (1871): Id., Lessons from Nature (London 1871) : Id., Lessons from Nature (London 1872): cf. F.Dierckx, L'honime-singe et les précurseurs d’Adam en face de la théologie: RevQuestSc 36 (1894) 95-103; Th.J.Motherway, S.T., Adam and the Theologian: ChicSt 1 (1962) 118s. Scd ut Dierckx, ibid., 112, theoria a Mivart pro­ posita at non perfecte definita posset forte mitius intclligi; et sane, dum singulis organismis efformandis assignat interventum Dei pro illorum excellentia, effert concursum ipsius spe­ cialem in praeparatione evolutiva corporis humani. 16 F.M.Bergounioux-A.Glory, Les premiers hommes4 (Paris 1952) part.2; Marcozzi, l.c.; 1d., Evoluzione o creazione? L’origine dell’uomo (Milano 1948), Leonardi, *L evoluzione biologica e l'origine dell’uomo2 (Brescia 1949); Id., L'evoluzione dei viventi... 165-221.249332, de cuius theoria finalistica cf. Meléndez, La •teleogénesis». Nueva teoria evolucionistica finalista del Profesor Leonardi: RazFe 145 (1952) 36-46; M.Grison, Problèmes d’origines. L'univers, les vivants, l'homme (Paris 1954); R.Mouterde, Les origines de l'homme: Cahiers *d Et Biol (Paris i960). 17 G.Heberer, Deszendenztheorie: RelGeschGeg3 t.2 (Tübingen 1958) S9-96; de dia­ lecticis cf. J.Ternüs, Die Abstammungsfrage heute (Regensburg 1948) 12s. L.3 C.l A.I. ORIGO CORPORIS HUMANI. TH.20 N.511-513 647 insistunt in actione speciali l8, quam tamen dum nemo expli­ cite reicit, aliqui non memorant et forte eam implicite negant 1Q. 512. Doctrina Ecclesiae. Id oportet firmiter notare ab initio: Ecclesiam in hac re numquam mutasse substantia­ liter suam doctrinam (etsi theorice non repugnet eiusmodi mutatio in rebus formaliter vel virtualiter non revelatis) et quidem sic locutam esse, ut ea quae dixit de origine hominis starent etsi aliquando inveniatur vel transformismum fuisse factum reale vel eum non habuisse locum, imo etsi horum alterutrum constaret praecise ex fontibus revelationis profundius fidei lumine perspectis et cognitis; nam Ecclesia numquam transformismum vel damnavit vel probavit vel dixit illos fontes de hoc nil docere aut in genere eos continere modum concretum (etsi hucusque nobis ignotum) quo corpus Adae exstitit. Ipsum transformismum rigidum seu quoad hominem tota­ lem certo damnavit, sed potius implicite vel etiam indirecte, quatenus C.Vaticanum id asserti ut haereticum reiecit, «prae­ ter materiam nihil esse» (D 1802) et in genere quatenus con­ firmavit textum C.Lateranensis IV (D 428), quod «Deus... utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corpo­ ralem, angelicam videlicet et mundanam, ac deinde humanam quasi communem ex spiritu et corpore constitutam» (D 1783). Item Pius XII, dum declaravit: solum ex homine potuit pro­ cedere alius homo, qui ipsum vocaret patrem ac genitorem, ut dein videbitur. Ceterum ea reiectio includitur tota doctrina Ecclesiae contra materialismum ac de anima ut immateriali et in specie ut naturaliter immortali (D 738). 513. Transformismus mitigatus, ut primo a Perrone 20, fuit damnatus et quidem ut Scripturae ac fidei contrarius, si respiciatur ut naturalis seu spontaneus, a. C.Coloniensi (a.i860): «Primi parentes a Deo immediate conditi sunt. Itaque Scrip­ turae sacrae fideique plane adversantem illorum declaramus 18 Cf. Motherway, l.c.. 115-132 Hodie insistunt generatim in ea actione speciali v.gr., Fewer, l.c., 244s; W.J.Ong, Darwin's Vision and Christian Perspectives (New York 1960). Insistunt etiam in materia ex qua anorganica F.Dïekamp-K.Jussen, Katholische Dogmatik nach den Grunds atzen des hl. Thomas, 2 (Munster 1952) 93: Brinktrine, o.c., 261: T.Muldoon, Theologiae Dogmaticae Praelectiones, 3 (Romae 1959) p.iog. De magnis qui­ busdam theologis antiquis cf. G.R.Doran, De corporis Adami origine doctrina Alexandri Halensis, Sancti Alberti Matini, Sancti Bonaventurae, Sancti Thomae (Mundelein 1963); Id., Saint Thomas and the Evolution of Man: ThSt 1 (1940) 382-395; T.J.Livingstone, S. I., The Scholastics and Evolution: EcclRcv 73 (1925) 472-481. In genere de reactione catholico­ rum ante transformismum usque ad s.XX exclusive cf. J.R.Betts, Darwinism, evolution: CathHistRev 45 (i959) 161-1S1. 19 Citantur a Motherway, 13t. ut qui implicite videantur reicere actionem Dei spe­ cialem ex TT., v.gr., H.F.Davis, K.Rahner, B.Piault, ex exegetis, v.gr., Galbiattî, De Frawe. 20 G.Perrone, De Deo Creatore, n.230. 648 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II sententiam, qui asserere non verentur, spontanea naturae im­ perfectioris in perfectiorem continuo ultimoque humanam hac immutatione hominem, si corpus quidem spectes, prodiisse» 21. Ut patet, vox «immediate» effert actionem Dei specialem seu praeter leges ordinarias quibus diceretur corpus se naturaliter evolvere in hominem, non vero insistit in materia ex qua ut praecise anorganica. Id documentum, etsi sit concilii pro­ vincialis (sollemniter a Papa non approbati) ac proin non infallibilis sed reformabilis in iis quae non pertinent ad depo­ situm fidei, habent eum magnum valorem, quod bene exprimat sensum communem TT. illius temporis de hac re. Imo illud appellant ceteri TT. etiam hodierni, quoad actionem specialem, sed non in eius rigida qualificatione de eo transformismo natu­ rali quoad rem ut haeretici. 514. Ecclesia dein, dum quaestio evolutionism! adeo acri­ ter agitabatur, nulle documento suam doctrinam statuit. Sed id mirum accidit, quod cum G.Mivart (a. 1871) proposuit ut probabile potuisse fieri ut evolutione sine speciali actione di­ vina (nisi hanc indicet actio moderatrix Dei quam ipse effert) produceretur corpus, cui anima humana infunderetur, et id ab aliis catholicis severe reprehendebatur, dum Romae non est improbatus, sed potius a. 1876 a Pio IX laurea in philoso­ phia ornatus: a) Ex auctoritate romana declarata est non susti­ nenda utpote contraria Scripturae ac principiis sanae philoso­ phiae, thesis a M.D.Leroy, O.P. (a.1891) edita in sensu mivartiano perficiendo, quod quin corpus humanum veniret ex evolutione sed humanum fieret ipsa animae infusione, materiale tamen sublectum eius infusionis praepararetur evolutione, b) et J.A.Zahm, C.S.C., retraxerit a mercatura, quod S.Sedi non placeret eius diffusio, librum quo (a. 1896) doctrinam a Mivart et Leroy expositam perficiens proponebat hypothesim, quod Deus corpus humanum fecisset evolutione praeparari sine ope alicuius actionis specialis divinae ad ultimam eius perfec­ tionem 22. Ut patet ii interventus romani non sunt publici nec dam­ nant doctrinam eorum librorum iam editorum, qui ceterum nec Indici sunt adscript!, ergo non necessario indicant transfor21 De doctrina catholica tit.4 c.14: CL 5.292. 22 Leroy, L'évolution restreint aux espèces organiques (Paris 1891) 239-273; ipse respon­ det in RevThom 1 (1893) 532-535 ad J.Brucker, Le P.Leroy et l’évolution: Et 55 (1891) 488-497; alias litteras ipsius cf. in CivCatt ser.17 v.5 (1889) 48s; Dierkx, l.c., 103-116; Zahm, Evolution and Dogma (Chicago 1896); ipse scribit in CivCatt ser.17 v-7 (1899) 125: cf. CivCatt ser.17 v.4 (1898) 362s; ser.17 v.5 (1899) 48s; ser.17 v.7 (1899) 125; tandem ser.18 v.6 (1902) 76s, ubi constat S.Sedem, cuius supremum tribunal modo indicato sc gessit, noluisse evolutionismum publice damnare. De tota re, cf. E.Messenger, Evolution and Theology (London 1931) 232-239; L.Pirot, Adam et la Bible: DBS 1,93s. L.3 C.I Λ.Ι. ORICO CORPORIS HUMANI. TH.20 N.513-515 649 mismum recte sumptum, habita ratione fontium revelationis, his directe vel indirecte opponi. Sed cum materialismus utere­ tur hypothesi transformistica ad religionem impetendam et aliunde ea hypothesis (etiam quoad solum corpus) non appa­ reret adeo sufficienter fundata, S.Sedes haud dubie animo vitandi confusionem apud christianos, noluit videri iam admit­ tere simpliciter hypothesim evolutionism!, vel potius cum illi auctores catholici, etsi divinam et animae immediatam crea­ tionem et directionem evolutionis corporis efferrent, forte pro­ babilius putarentur non clare definire transitum corporis bruti in humanum per specialem actionem Dei, sine dubio S.Sedes noluit videri ut si probaret sine discretione explicationes eorum catholicorum qui vellent possibilitatem transformismi cum doctrina catholica formulis forte non tutis conciliare. Iisdem enim annis Z.Gonzalez (a.i89i) correxit opinionem mivartianam per theoriam specialis actionis Dei in corpus, quod ad animam suscipiendam disponeret, quin id Roma improbarit 23. Tamen id stat firmum: S.Sedem ea duplici interventione non damnasse transformismum vel simpliciter vel in concreto sal­ tem naturalem, etsi nec illum probarit etiam mere ut qui teneri tuto posset. 515. Commissio de re biblica (D 2123): «Utrum speciatim sensus litteralis historicus vocari in dubium possit, ubi agitur de factis in eisdem capitibus (tribus prioribus Geneseos) enar­ ratis, quae christianae religionis fundamenta attingunt, uti sunt, inter cetera..., peculiaris creatio hominis, formatio pri­ mae mulieris ex primo homine, generis humani unitas...? Resp. Negative». Hoc documentum a. 1909 directum est ad totam Ecclesiam, quo tandem agebatur de origine hominis quoad corpus, qua­ tenus in primis factis narrationis genesiacae et in religione Christiana fundamentalibus memoratur «peculiaris creatio ho­ minis, formatio primae mulieris ex homine». Etsi, ut patet, illud nequeat esse definitivum, cum directe respiciat non ve­ ritatem alicuius doctrinae, sed eius securitatem, et ulteriori investigationi subiaceat, exigit obedientiam intellectus seu as­ sensum internum, dum etiam hodie suam vim conservat (D 2302 2329); ideo in nostra re semper citatur. Iam vero eo videtur efferri in Adae creatione peculiaritas actionis non mere quoad animam, sed maxime quoad corpus, nam: a) Ibi maxime quoad hoc sumitur homo, ut sumitur mulier, b) De animae peculiari productione catholici tunc non dubitabant, 23 Gonzalez, La Biblia y la ciencia i2 (Sevilla 1897) 511-513. 650 1.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il secus diceretur «peculiaris creatio animae», c) Etsi peculia­ ritas creationis efferretur propter animae infusionem, haec ali­ quam praeviam vel simultaneam mutationem physicam in cor­ pore (quam brutum mere naturaliter non censeretur obtinere posse) inferre deberet ex obvio sensu saltem philosophico. Et ut recte memoretur praecise hominis creatio, d) Cum si nil dicatur nisi Deus ad exigentiam materiae sufficienter sed naturaliter a bruto dispositae creasse animam et eam illi in­ fudisse, nullo fere iure notaretur ea peculiaritas creationis Adae, cum illa creatio nec ex parte Dei nec ex parte animae esset magis peculiaris quam creatio animae ad exigentiam ma­ teriae communis adhibitae in omnium hominum conceptione. Ergo eo decreto excluditur transformismus naturalis, non vero necessario specialis 24. De eo sensu quem per duo vel plura decennia TT. decreto tribuebant, quidam apud exegetas, scientificos et etiam TT. re­ centius dubitarunt, imo ut non necessarium reiecerunt 25. Sed si sincere quaeratur non quilibet sensus forte possibilis eius verborum, sed, iuxta normam basicam interpretationis, is quem haec verba habebant apud illius decreti redactores et subsignatores (Janssens, Vigouroux) vix videtur esse locus tali dubio, cum ille textus censeatur referre id quod omnes TT. tunc et per quatuor saecula unanimiter et indubitanter tene­ bant de speciali Dei actione in creando corpore Adae, dum aliunde non necessario haec supponat materiam ex qua anorganicam, cum et peculiaritas actionis sine ea satis salvetur et memorati subsignatores decreti non putarent eo excludi qui­ libet transformismus 26. Quoad corpus Hevae documentum a pari censendum est saltem idem docere, seu istud speciali Dei actione factum esse. Imo videtur indicare tam ex ipsa formula adhibita quam ex mente subsignatorum eius (v.gr. Janssens) illud forma­ tum esse immediate a Deo et quidem ex corpore Adae27. Tamen si istud responsum non excludit necessario evolutionismum Adae, videtur pluribus exegetis eius formula de 24 Cf. Motherway, l.c., 122-127; Janssens, De hominis natura p.669.671-674.708; Ceuppens, Quaestiones selectae ex epistolis S.Pauli (Taurini 1951) 54s; Bea, o.c., 44s; PiROT, l.c., I.86-101 ; C.Colombo, Trasformismo antropologico e teologia: ScuoCatt 77 (1949) 17-43; Michel, Origine de l'homme... l.c., 539; Motherway, l.c., 122-127. Immerito assere­ retur quemlibet transformismum eo decreto excludi,ut ap. P.Cruveilhier, Genèse: DBS 3,603. 25 Sic De Fraine, o.c., 48s; J.Echarri, S.I., Evoluciôn y poligenismo a Ia luz de Ia Escrilura segùn cl magisterio eclesidstico: XII SemBiblEsp (Madrid 1952) 127-129; Piault, o.c., 141s. 26 Cf. Motherway, l.c., 122-127. 27 Cf. Janssens, °'c” ^75ί J«A. de Aldama, S. I., E! ev ducionismo antropologico ante el magisterio de la Iglesia: EvolFT (Barcelona 1956) 158; Flick, o.c., 289. l.3 c.i a.1. okico corporis huma.ni. th.20 n.515-517 651 Hevae formatione etiam cum possibili huius origine transformistica non pugnare 28. Post illud responsum, non obstante magno eius pondere quo prae oculis sine dubio haberetur, fuerunt catholici qui iam apertius ut probabilem sub speciali actione Dei transfor­ mismum Adae proponerent 29. Imo, et qui eum ut possibilem aliquo modo ad Hevam extenderent 3U, cum Comm. Bibi, dicat eam venisse «ex... homine», non ex corpore eius. 516. Pius XII multis post annis (a.1941) sic fere disseruit de hominis origine coram membris Academiae Romanae Scien­ tiarum: «Deus hominem effecit eumque corona suae imaginis ac similitudinis cinxit... Solum ex homine poterat alius homo procedere, qui eum patrem ac progenitorem vocaret; et adiutorium primo homini a Deo datum provenit etiam ab ipso et est caro ex eius carne..., habens nomen ex homine, quia ex hoc formata est. Supra scalam viventium homo, anima rationali donatus, est a Deo in principem regni animalis po­ situs. Multiplex investigatio sive palaeontologica sive biolo­ gica sive morphologica circa hominis originem nihil positive clari ac certi hucusque invenit. Non ergo restat nisi ut tempus futurum isti quaestioni respondeat, si quando scientia illumi­ nata fide et ducta revelatione possit securas ac definitivas conclusiones de re tanti momenti statuere» (D 2285) 31. 517. His Pontifex, postquam extollit dignitatem hominis, qui factus ad Dei imaginem superet ob suam animam ratio­ nalem totum mundum sensibilem, haec tria asserit: 1) Hominem non posse procedere nisi ex alio homine, quem patrem vocet. Ergo nequit esse ex bruto per genera­ tionem saltem naturalem (seu sine speciali Dei actione). Cum nimis obvium sit Adam non venire ex alio homine, formula documenti aliquid amplius docere putanda est: quidquid sit de definitione generationis, quae in mundo nequit dari nisi inter viventes corporeos, ex ea ut est in concreto apud horni2R Arnaldich, La creaciôn de Eva, Gen. 1,26-27; 2,18-25: SacrPag i (Paris 1959) 355; De Fraine, o.c., 63-66; Clamer, l.c., 124. 29 E.C.Messenger, Evolution and Teology (London 1931): H.Pinard de la Boullaye, S.I., Jésus Rédempteur: Confer. 1936; P.M.Perier, Le Transformisme. L’origine de l’hom­ me et le dogme (Paris 1938) 223-229. '° Messenger, o.c.. 269-273; Perier. o.c., 227; Michel: AmCI (1936) 171· 31 Pius XII, Sociis Pont. Acad. Scientiarum (AAS 33 [ 1941 ] Sp6): «... Dio plasmô l'uomo c gli coronô la fronte del diadema della sua immagine e somiglianza... Dall'uomo soltanto poteva venire un altro uomo che lo chiamasse padre e progenitore; e I’aiuto dato da Dio al primo uomo viene pure da lui ed è carne della sua carne..., che a nome daH'uomo, perché da lui è stata tratta. In cima alia scala dei viventi l’uomo, dotato di un’anima spirituale, fu da Dio collocato principe e sovrano dei regno animale. Le moltiplici ricerche sia della paleontologia che della biologia e della morfologia su altri problemi riguardanti le origini dell’uomo non hanno finora apportato nulla di positivamente chiaro e certo. Non rimane quindi che lasciare all’awenire la risposta al quesito, se un giorno la scienza, illuminata c guidata dalla rivelazione, potrà dare sicuri c definitivi risultati sopra un argomento cosi importante». 652 I.I'.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II nés puer dicitur filius parentum ideo immediate, quod ii suf­ ficienter ex sua substantia materiam corporis eius sufficienter disposuerunt, quae animae creationem ac infusionem exigeret; si quod ergo brutum vi evolutionis naturalis eo deveniat ut sua substantia similem animae creationem ac infusionem exigat, non apparet quod reale et concretum discrimen sit inter vincu­ lum patris ac filii et vinculum hominis ac bruti ex quo ille processit, immo, si ea evolutio consummetur in sinu bruti generantis, cur hoc ab homine pater vocari nequeat 32. Ergo saltem ea hypothesis evolutionis naturalis per illam genera­ tionem naturalem (seu sine speciali Dei influxu) censenda est excludi formula pontificia. Alius vero modus (extra illam generationem) quo homo naturaliter (seu sine speciali Dei actione) a bruto procedat, a fortiori ut exclusa habenda est ex illa formula, ut facile suppo­ nitur. Iam vero in dictis agitur de quaestione aliqua pure philosophico-theologica, cuius solutio proponitur sine ullo tempe­ ramento dubii, ergo ut saltem certa, et quae per se theorice est independens a quaestione de reali aut irreali facto evolutionis. 2) Aliud assertum: Hevam formatam esse ex homine. Haec ex paritate cum origine Adae indicant ibi saltem actionem Dei specialem in creatione Hevae. Imo, si verba papalia su­ mantur ut sonant, vix videtur esse locus dubio de eorum sensu; ea ergo quae etiam ex dictis est quaestio philosophico-theologica est per se independens ab ipso facto evolutionis; ergo cum assertum memoratum, quocumque sensu sit sumendum, sta­ tuatur ut quid indubitatum, valet saltem de illa actione speciali. Imo, si verba papalia sumantur ut sonant, vix videtur esse locus dubio de eorum sensu quod Heva sit ex corpore Adae; ea ergo consonarent verbis Commissionis Biblicae. Ideo solum restat etiam hic ea quaestio, num ea verba sumenda sint ut mera repetitio verborum Scripturae, quae forte non necessario intelligenda sint de stricta processione Hevae ex Ada. 3) Tamden affirmatur documento scientiam vel palaeontologiae vel biologiae vel morphologiae nihil positive certi obtinuisse de modo originis hominis, dum etiam indicat reve­ lationem de ea re non esse sufficienter claram. Cum ergo, ex confessione omnium, scientiae naturales positivae solum respiciant facta, non vero modum philosophicum vel theologicum quo ea explicanda sint, patet dubium in hac re memoratum a Pontifice non esse nisi de hoc facto: exstitit homo ex evolu­ tione bruti an aliter? Id ergo dubii nullo pacto attingit illud aliud assertum antea memoratum ut indubitatum de modo 32 Rambaldi, l.c., 29-34; Flick, Problemi tcologici..., l.c., 63s. L.3 C.l A.I. ORICO CORPORIS HUMANI. TH.20 N.517-519 653 quo illa exsistentia (vel per evolutionem vel aliter) evenit: hominem non posse venire ex bruto nisi ex actione speciali Dei. Ergo solum factum statuitur ut dubium, non eius expli­ catio philosophico-theologica. Ergo aperta relinquitur quaestio de ipso facto originis ho­ minis ex bruto, hucusque nondum clare ac certo explicata investigationibus scientiae naturalis (quae, ut diximus, solum respicit factum possibilis transformismi, non modum eius per vires naturales vel per divinas speciales seu aliquo modo praeternaturales) sed cui forte in futurum, et quidem ope fidei ac duce revelatione, certo solvenda remanet 33. 518. Iam vero relate ad id documentum, id notetur, quod Pontifex illud paulo ante citarat per S.Congregationem de Seminariis in epist. ad Episc. Brasiliae (7 mart. 1950, cum sine dubio iam parabatur encycl. Humani Generis, cuius denuntia­ tioni errorum praeit quoad aliquos v.gr. quoad relativismum) praecise ut quereretur quod quidam loquerentur de origine hominis a bruto, quin «haberetur ratio exigentiarum maxime certarum philosophiae et theologiae... in memoriam revoca­ tas... oratione habita [ab ipso Pontifice] paucis ante annis coram Academia Pontificia Scientiarum». Et iterum illud citavit serius in allocutione ad Primum Symposium Internationale Geneticae Medicae (7 sept. 1953) agens de origine organismi physici hominis (non de eius anima spirituali) dum efferens difficultates hypothesis evolutionis ho­ minis et iterum prudentiam in hac re commendans invitabat ad promovendas investigationes de ea quaestione 34. Ergo nullo iure assereretur illud documentum implicite revocatum esse per alia posteriora v.gr. per encycl. Humani generis. Ceterum notetur in his aliis duobus documentis nunc memoratis dubium in quaestione referri non ad aspectum philosophico-theologicum, sed solum ad rem pure scientificam, seu ad ipsum factum transformismi. 519. Pius XII in Humani generis (a.1950). Memoretur tandem hoc documentum, quo videretur sollemnius quam prae­ cedenti sic proponi doctrinam catholicam de hominis origine (D 2326s): Quam plurimum habendam esse rationem disci­ plinarum «positivarum» in catholica religione, «sane laude dignum est ubi de factis agitur reapse demonstratis; caute tamen accipiendum est ubi potius de ‘hypothesibus’ sit quaes» 33 Cf. Bea, Neutre Problème und Arbeiten zur biblischen Urgeschichte: Bibi 25 (1944) 76-78; Id., II problema antropologico... p30s.35-37.54s; Boyer, Le corps du premier homme et l’étOlution: ActPontAcRomSTh 10 (1945) 235s. 34 Pius XII. Epist. ad Episc. Brasiliae: AAS 42 (1950) 839; Id.» In primo symp. intern. Geneticae Medicae: AAS 45 (1953) 599s.6o4. Cf. De Aldama, l.c., 247s. 654 I.F.SAGÜES, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il tio, etsi aliquo modo humana scientia innixis, quibus doctrina attingitur in Sacris Litteris vel in ‘traditione’ contenta. Quodsi tales coniecturales opiniones doctrinae a Deo revelatae di­ recte vel indirecte adversentur, tum huiusmodi postulatum nullo modo admitti potest». «Quamobrem Ecclesiae Magisterium non prohibet quomi­ nus ‘evolutionismi’ doctrina, quatenus nempe de humani cor­ poris origine inquirit ex iam exsistente ac vivente materia oriundi—animas enim a Deo immediate creari catholica fides nos retinere iubet—pro hodierno humanarum disciplinarum et sacrae theologiae statu, investigationibus ac disputationibus pe­ ritorum in utroque campo hominum pertractetur; ita quidem ut rationes utriusque opinionis, faventium nempe vel obstantium debita cum gravitate, moderatione ac temperantia perpendan­ tur ac diiudicentur; dummodo omnes parati sint ad Ecclesiae iudicio obtemperandum, cui a Christo munus demandatum est et Sacras Scripturas authentice interpretandi et fidei dogma­ ta tuendi. [Hic citatur documentum praecedens. ] Hanc ta­ men disceptandi libertatem nonnulli temerario ausu transgre­ diuntur, cum ita sese gerant quasi si ipsa humani corporis ori­ go ex iam exsistente ac vivente materia per indicia hucusque reperta ac per ratiocinia ex iisdem indiciis deducta, iam certa omnino sit ac demonstrata; atque ex divinae revelationis fon­ tibus nihil habeatur, quod in hac re maximam moderationem et cautelam exigat». His ergo certo supponitur vel asseritur: a) Evolutionismum et quidem solum quoad corpus humanum, non esse factum reapse demonstratum, sed «hypothesim», at quidem qua at­ tingatur doctrina contenta in Scriptura vel traditione, b) Eam hypothesim non certo directe vel indirecte revelationi opponi, cum secus ea esset omnino reicienda. c) Eam posse, Ecclesia id non prohibente, pro hodierno theologiae et scientiae natu­ ralis statu, libere discuti (non praecise pro lubitu admitti) at solum a peritis in utroque campo, et quidem cum gravitate ac moderatione in recensendis rationibus pro transformismo vel contra eum, modo ii parati sint iudicio Ecclesiae subesse; ita ergo temerarie istum esse rem certam ac demonstratam as­ sereretur, et nullo ceterum respectu ad fontes revelationis. Hypothesis ergo evolutionismi quoad corpus humanum est quaestio ad theologiam et ad «scientiam» pertinens, nondum certo soluta et ideo nunc libere apud peritos disputata sub Ecclesia iudice 35. 35 Cf. Flick, L'Enciclica «Humani Generis·: CivCatt (1950-3) 587s; Boyer, Les leçon: de l'Encycliquc «Humani Generis·: Greg 31 (i95o) 532s; F.Taymans, S.I., L’Encyelique «Hu­ mani Ceneris» et la Théologie: NouvRevTh 73 (1951) 161; F.Asensio, S.I., La Enciclica I..3 C.I A.I. ORICO CORPORIS HUMANI. ΤΠ.20 K.519-521 655 520. Hoc documento primum permittitur officialiter hypothesi evolutionis humanae adhaerere, servatis servandis. Sed quam citissime ac diligenter notetur ibi non agi nisi de facto possibilis transformismi, ut videtur, non vero de modo eius per vires solas naturales vel per specialem actionem Dei: 'a) Ut sonat totus contextus, b) Et cum scientiae naturalis (quae sine dubio ibi maxime cogitatur) non sit indagare nisi factum, non modum, possibilis transformismi. Quoad illum ergo modum, de quo hic saltem expresse non agitur, valet documentum praecedens, quod hic citatur quod­ que proinde immerito diceretur hac encyclica annullari, ma­ xime cum constet etiam serius a Pio XII de hac re citari (3.1953)· Potius cum proponatur possibilis ibi evolutio corporis ut «ex iam exsistente ac vivente materia» nec potius formula communi «ex bruto» vel simili, videretur id fieri, ne quis sup­ ponat hominem in casu transformismi, potuisse venire ex bruto per generationem naturalem, ut primo aspectu sine reflexione philosophica et theologica videretur obvium, cum tamen ex dictis id esset impossibile; formula vero «ex... vivente materia» facilius indicare posset evolutionem per vim inditam materiae, et ideo per specialem influxum Dei. Ergo ex hoc documento solo nil erui potest de modo pos­ sibilis transformismi naturali vel speciali. Dum tamen ex eo stat doctrina documenti praecedentis de ea re 36. Item cum documentum non efferat originem Hevae ex Ada, non ideo necessario videtur supponere nec ipsam a transformismo excludi, cum illud: a) Non agat nisi in genere de facto possibilis evolutionis humanae, ergo sive ea sit Adae vel Hevae vel utriusque. b) Et potius retineat doctrinam docu­ menti praecedentis quod citat quin in aliquo aspectu idem corrigendum explicite vel implicite indicet. 521. Pius XII, enumeratis aliquibus dotibus corporis humani, sequitur: «Mens religiosa... fatetur haec, at longe ulterius procedit: dum curat illud ad primam eius originem reduci, ei tribuit caracterem quemdam sacrum, de quo scientiae naturales... per se ipsae omnino nihil norunt. Rex universi, •Humani Generis» y la Escritura: Greg 31 (1950) 547-549; Bea. Die Enzyklika «Humani Gene­ ris». Ihre Grundgedanken und ihre Bedeutung: Schol 26 (1951) 51s; Sagüés, La Enciclica •Humani Generis». Avances teoljgicos: EstEci 25 (1951) 170-174; J.T.Johnson, The Ency­ clical 'Humani Generis» and the Origin of Man: DublRev (1952) 12-20; R.Aubert, S.I., L’Encyclique «Humani Generis *: RevNouv 12 (1950) 307 citat ea verba P.Smulders: «C’est la première fois qu'un document émanant du magistère suprême de l’Eglise ratifie officiel­ lement la thèse devenue peu à peu classique en théologie, à savoir que l’évolutionisme peut être dans certaines limites, parfaitement compatible avec la foi chrétienne»; G. Weigel, S. I., Gleaninas from the commentaries on «Humani Generis»: ThSt 12 (1051) 543S.B. Weber, Evolution from a Theological Viewpoint: DownRcv 74 (1956) 302-328; R.Valcanover, O.F.M., De origine speciei humanae secundum evdutionistas et litteras encyclicas «Humani Generis»: Ant 33 (1958) 3-Ï2. 36 Cf. Motherway, l.c., 129s; Flick, Problemi teologici... l.c., 63s. 656 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ad coronam universi, effecit uno vel alio modo ex limo terrae mirum cor­ poris humani opus, cui inspiravit in faciem eius spiraculum vitae, quo in habitaculum ac instrumentum animae factum est...» 37. Id sacri, quod his clare tribuitur origini corporis humani, nequiret, ut / patet, repeti ex concursu generali Dei ad evolutionem naturalem bruti (qua- , lis et nunc in ordinaria generatione datur), sed ex actione speciali Dei, qua Ipse uno vel alio modo corpus Adae fecerit. 522. Loquuntur iuxta Scripturam, et ideo pariter ac illa sumantur) oportet: Pelagius I (D 228a): «Qui (profoparentes) non ex aliis parentibus nati sunt, sed alter de terra, alter autem de costa viri creati sunt». C.VatiJ canum, quod eam definitionem paraverat: «Haec credit et praedicat Scta.MaJ ter Ecclesia. Facturus Deus hominem corpori... de limo terrae formato inspiravit spiraculum vitae... Primo autem homini et Hevae uxori, e costa eius divinitus formatae, benedicens ait...» 38 523. Valor theologicus. Thesis, si plura verba fontium sensu obvio sumantur, iure diceretur de fide 39, at cum ea verba non necessario excludant omnem transformismum, the­ sis videtur, habita et revelationis et scientificorum ratione, sic esse mitius censenda: 1) Transformismus rigidus est haereticus, utpote impli­ cite reiectus doctrina revelata excludente materialismum (D 1802 1783). 2) Exclusio transformismi mitigati naturalis seu sine spe­ ciali actione Dei erat thesis usque ad a. 1950 (ante Humani generis) sic certa in theologia ex consensu TT., ut contraria diceretur iure temeraria40. Quid vero dein? Humani Generis est unum documentum quod illud iudicium theologicum mu­ tare posset; sed encyclica, ut diximus, videtur agere solum de hypothesi scientifica, non vero de eius explicatione philosophico-theologica, quae ad scientificos non spectat, dum potius quoad hanc videtur stare allocutioni Pii XII ad socios Academiae Romanae (a. 1941) quam citat; ergo hoc documentum ex se sta­ tum quaestionis ac huius solutionem non mutat. Ii vero TT. qui specialem Dei actionem vel non memorant vel forte ne­ gant implicite, non afferunt novas rationes quae illam spe­ cialem Dei actionem excludant; tamen non corriguntur ab Ecclesia. 37 Allocutio de ratione «sport» et educationis physicae quoad religionem et regulam morum...: AAS 44 (1952) 870: «Π pensiero religioso e morale... accetta tutto cià. Ma va ben più innanzi: insegnando a ricollegarlo alla sua prima origine, gli attirbuisce un carattere sacro, di cui le scienze naturali e Parte non hanno per sè stesse alguna idea. Il Re dell’universo, a degna corona della creazione, formô, in una maniera o nell’altra, dal limo deBa terra l'opéra maravigliosa dei corpo umano e gli spirô in volto un soffio di vita, che fece del corpo l’abitazione e lo strumento dell'anima...» 38 Schema constit. de doctr. cathol. c.15: CL 7,516. 39 Loquuntur de transformismo naturali (quod bene notandum est ad eorum citationes) cum dicunt thesim esse de fide, Perrone, De Deo Creatore n.230; Lahousse, n.75 in fine; Mazzella, n.sizs. 40 C.Brivio, L’origine del corpo umano sccondo Ia dottrina dei principali teologi posttridentini (Milano 1950): cf. Motherway, l.c., 115-128. I..3 C.1 Λ.Ι. ORICO CORPORIS HUMANI. TH.20 N.521-524 657 Ergo thesis nobis videtur, etsi ob id postremum non sine ullo dubio, adhuc esse eius certitudinis in theologia, ut contra­ ria sit temeraria seu non tuta41. 3) In concreto relate ad corpus Hevae idem dicendum quoad actionem specialem Dei qua illud factum est. Imo, relate ad materiam ex qua : Si respiciuntur textus supra allatos Comm.Bibl. et Pii XII ad Acad.Rom., vix videtur esse dubium de exclusione ipsius facti transformismi, quatenus Heva di­ ceretur esse formata ex corpore Adae 42. 4) Quaestionem de ipso facto evolutionis (certe sub spe­ ciali influxu Dei) remittimus solvendam scientiae naturali, illuminatae vero fide ac revelatione, quae ut diximus illud factum Saltem clare non excludit, sed nec ei positive favet et potius, si ut sonat simpliciter sumeretur, ei videretur obstare. 524. Probatur ex sacra Scriptura. 1. De corpore Adae. Scriptura, dum creationem plantarum et animalium de­ scribit sine ullo apparatu, eam simpliciter tribuens Deo in tertia persona et cum indicatione accurata causarum secunda­ rum (Gen 1,1 is.20.24), primo emphatice ac sollemniter descri­ bit creationem hominis ut ex deliberatione Dei et quidem in prima persona pluralis maiestatici, et quasi novi generis actio­ ni incumbentis et sine mentione ullius causae secundae. Gen 1,26s: Faciamus hominem... Et creavit Deus hominem... mascu­ lum et feminam fecit eos. Dein ea arte anthropomorphica quae percellat mentes lec­ torum refert aliam narrationem creationis Adae, qua fortiter distinguit et effectionem corporis et infusionem elementi illud vivificantis ut quae sint a Deo directe. Gen 2,7: Formavit igitur Dominus Deus hominem de limo terrae, et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae, et factus est homo in animam viventem. Mirum videretur si iis auctor nolit aliquid historicum docere de ipso modo divino eius productionis corporis hominis, saltem quatenus ille includat specialem Dei actionem, cum secus sat obscurum esset quid illae descriptiones significarent. Si vero mere factum eius productionis et nullum specialem influxum divinum statuere vult: a) Diceret simplicius ut «Creavit Deus caelum et terram... Fiat lux... Germinet terra herbam... Pro­ ducant aquae reptile... Creavitque Deus cete grandia et omnem 41 Cf. Motherway, l.c., 129s; Flick, o.c., 284. 42 Iuxta J.Daniel, S.D.B., Doctrina poattridentina de formatione primae mulieris (Ro­ mae 1959). usque ad eum annum omnes TT. et exegetae ut certam habent specialem Dei actionem in formatione corporis Hevae; TT. omnes, exegetae moral iter omnes, affirmant id factum esse ex corpore Adae. Etiam quoad hoc punctum thesis est certa pro Brinktrine, o.c., 271, pro Boyer, o.c., 177 «errat theologice» (vel etiam contra veritatem implicite definitam) «qui creationem animae confitens, etiam corpus primae mulieris simpliciter a bruto derivat», pro Muldoon, o.c., p.135, «ad tidem catholicam» pertinet. 658 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II viventem...», sic «Deus fecit hominem» simpliciter vel etiam «in animam viventem», vel «Deus fecit homines», b) Si pro primo homine Deus nil speciale ageret sed id quod dein fac­ turus erat pro reliquis (ut esset creatio animae ad exigentiam materiae rite dispositae), efferretur etiam saltem aliquando in Scriptura ille interventus divinus pro aliis hominibus. Tamen potius alias alio modo qui facile capitur exprimit horum vel, alicuius effectionem (lob 10,8-11). c) Imo cum refertur genea­ logia Christi, dum singuli filii suis parentibus adscribuntur, ; dicitur «Adam, qui fuit Dei» (Lc 3,23-38). 525. Posita ea thesi, apte intelliguntur saltem de speciali influxu alia loca. Gen 3,19: In sudore vultus tui vesceris pane, donec revertaris in terram de qua sumptus es: quia pulvis es et in pulverem reverteris. Tob 8,8: Tu fecisti Adam de limo terrae. Eccli 17,1: Deus creavit de terra hominem; 33,10: De solo et ex terra creatus est Adam. Sap 7,1: Omnes homines sunt ex genere terreni illius, qui prior factus est. 1 Cor 15,45-47: Factus est primus homo Adam in animam viventem... Primus homo de terra, terrenus... Si vero ex Gen 1,26s et 2,7 videtur erui clare specialis Dei actio in creatione corporis humani, tamen ii loci non necessario excludunt evolu­ tionem, cum absolute sumi possent de facto formationis corporis, non vero de modo eiusdem formationis vel immediatae ex materia anorganica vel per evolutionem, ita ut et verba «factus est... in animam viventem» possint in eo contextu esse continuatio anthropomorphism! praecedentis (de plasma­ tione corporis, de insufflatione spiraculi), indicans simpliciter coipus infu­ sione spiraculi factum esse personam seu individuum humanum, non vero necessario illud non antea (aliqua vita) sed tunc primum vivere incepisse. Etiam nos dicimur ex terra esse effecti, cum tamen non procedamus im­ mediate ex ea, sed solum mediate (Ps 102,14: Is 64,7; Eccl 2,7; lob 10,9; 33,6). Idem a fortiori valet de aliis locis biblicis supra allatis. Hinc nullum iam est dubium quin factum transformismi possit absolute componi cum Scriptura (l.c.) 43. 526. Si ex mox notandis, Heva diceretur facta esse im­ mediate a Deo, idem a pari videtur dicendum de Ada, maxime cum vir mulierem dignitate superet; qua ratione Paulus expli­ cat mulierem esse ex viro (1 Cor 11,7s). 527. 2. De corpore Hevae. Modo adhuc magis vivido quam creatio Adae narratur formatio Hevae. Gen 2,21s: Cum­ que obdormisset (Adam), tulit unam de costis eius et replevit carnem pro ea. Et aedificavit Dominus Deus costam (sêlâ’), quam tulerat de Adam in mulierem. Si praescindatur a forma generali qua describitur ea formatio fere ut quaedam operatio chirurgica et a sensu stricto verbi «sêlâ’», quod etiam costam indicans posset ex Scriptura (Gen 2,23; 1 Cor 11,8) indicare non 4 J J.M.Gonzalez Ruiz, Contenido dogmdtico de la nanacion de Génesis 2,7 sobre Ia for· macidn del hombre: EstBibl 9 (1950) 399-439! Clamer, 129s; J.T.Johnson, The Bible and the Early History of Mankind2 (London 1947) c.4; Bartina, Lc., 20-23; Arnaldich, o.c., 103-110; De Fraine, o.c., 31-40; A.Dîez Macho, El origen del hombre segùn la Biblia: Est­ Bibl 21 (1962) 225-240. J..3 C.I A.I. OKICO CORPORIS HUMANI. TH.20 N.524-527 659 litteraliter id, sed aliquam partem corporis Adae vel etiam simpliciter vitam significare (D 2123) mirum videretur quod si ea narratio sensum historicum habere debet, saltem non efferat Deum uno vel alio modo actione speciali egisse in Hevae formatione. Ulterius vero, si respiciatur Scriptura in se sola, vix vide­ retur esse dubium de directa formatione Hevae ex corpore Adae; si enim certo constaret Adam non venisse ex evolutione, nemo fere dubitaret de eodem sensu tribuendo formationi He­ vae. Et sane si creatio Adae iuxta omnes dicitur aliquo modo miraculosa etiam in hypothesi transformismi, nil impedit quin etiam formatio Hevae talis fuerit sub alio respectu sed aeque facili Deo, ac proin non apparet ratio vere convincens ut reiciatur sensus obvius eius formationis ut immediatae ex corpore Adae 44. Id etiam confirmarent et melius explicarent i Cor 11,7s: Vir... imago et gloria Dei est. Non enim vir ex muliere est, sed mulier ex viro. Et 1 Tim 2,13: Adam enim primus formatus est; deinde Heva. Sed non desunt TT. et in dies plures exegetae iuxta quos, ex genere litterario adhibito in Gen 2,20-23, habetur ibi nar­ ratio symbolica, qua non excludatur possibilis transformismus etiam pro Heva. Haec dicitur facta ex Ada, ut appareat: a) Mulierem huic ex benevola providentia datam esse a Deo in adiutorium, ut qui ambo in mente Dei sint unum, b) Mulie­ rem esse animalibus superiorem, a quibus generari non poterat, et personam humanam seu eiusdem naturae ac Adam suum exemplar, quae aequalitas in antiquo Oriente ignorabatur et in concreto apud Israel mulier ut inferior homine respiciebatur. c) Quae eius desiderio respondeat, ita vero ut ambo supposita tamen viri superioritate dignitatis in mulierem, sint mutuo coordinati ac destinati ad mutuum complementum psychicum et physicum, quatenus mutuo attracti conveniant per vinculum totalis amoris in matrimonium unum ac indissolubile. In ea hypothesi 1 Tim 2,13 non indicaret necessario prioritatem temporalem Adae prae Heva, nec 1 Cor 11,8 nisi superioritatem illius in hanc. Sed indicata hypothesis non caret difficul­ tatibus 45. Ceterum posita hypothesi transformismi humani, exsurgunt difficulta­ tes arduae solutu v.gr. (ne insistamus in sensu obvio et naturali Scripturae per se tenendo, nisi ea non excludat absolute alium sensum, qui probabilitate illum attingat vel etiam superet ac ideo eum servata proportione minuat): 44 Cf. Motherway, l.c., 130. 45 Galbiatti-Piazza, o.c.. >20; Rahner. Abstammung des Mensehen: LThK 1 (1057. 81-83; Arnaldich, o.c., *119-133 144»; In., La creaciôn de Eva..., l.c.; H.Junker. Eva: LThK 3 (1959) 1215; Clamer, o.c., 122-124: De Fraine, o.c„ 55-67; cf. et Michel, Evolu­ tionnisme...; AmCl 69 (1959) 337; Io·, L'origine de l’homme...: ibid. 540s. 660 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Ada in Genesi solum inducitur ut adultus, saltem momento quo sup­ ponitur capax generandi (1,27s), colendi et custodiendi hortum (2,15), praecepti (2,17), matrimonii (2,23s), maxime peccati (3,6-19) quod pessima consectaria toti humanitati afferret; quae nequeunt sic aliter sumi (ad tuen­ dum transformismum) ut substantia historica eorum locorum vere in dis­ crimen adducatur (D2123): ergo pro iis adiunctis erat organice sat evolu­ tus. Hinc generatim PP. et exegetae Adam nonni ut adultum proponunt46. Iam vero etiam in scientia naturali suppositio hominis e bruto procedentis ut adulti ita esset gratuita et ardua conceptu, ut et transformistae transitum bruti in hominem in statu embryonali potius ponant, imo in prima cellula et quidem per mutationem repentinam47. Si ergo dicatur ipse venisse ex bruto per evolutionem et id (ne excitentur gravissimae difficultates) teneatur evenisse non in eius statu iam adulti, sed in embryonali, exsurgunt forte non minores difficultates, quod unus infans viveret in brutis et per se ipsum perveniret ad statum physio-psychologicum adulti, nisi appelletur extraor­ dinarius et continuus Dei interventus, qualem transformiste non admitteret facile, etiam ut salvaret principium quod Deus vel in hac re ageret per causas secundas. 528. Probatur ex traditione. SS.Patres, quin transformismum directe refutent, cum eum ignoraverint, sic tamen locuti sunt, ut ille cum verbis eorum sensu obvio sumptis com­ poni nequeat, ut facile ab omnibus admittitur48. Tamen ut ea doctrina necessario accipienda esset, deberet constare non solum de eorum unanimitate morali, sed etiam eam ab iis proponi ut unice sustinendam iuxta fidem, quin permittant alias opiniones possibiles ut fructum studiosae men­ tis sed discussioni subiectas, prout id in dubiis eluceat vel ex modo eorum loquendi vel ex sensu quem alii generatim iis textibus eorum tribuunt. 1) Si homo ex limo factus est, a fortiori resuscitari potest. In quibus statuitur hominem factum esse et actione speciali, cum etiam resurrectio sit talis, et non ex evolutione. S.Ire­ naeus (R 250): «Sumpsit Deus limum de terra et formavit ho­ minem. Et quidem multo difficilius... est ex non exsistentibus ossibus... et reliqua dispositione, quae est secundum hominem, 46 S.Augustinus, De Gen. ad lilt. 6,18,29: ML 34,351; De pecc. nier, cl remiss. 1,37: ML 44,149; Π problema antropologico... 45-47; Lagrange, l.c., 462. Cf. tamen De Fraine, 5 is, qui generatim in his se potius negative gerit. 47 Cf. Bea, 22s; De Fraine, 12s. 48 Ceuppens, p.171: *S.Augustino excepto, cuius testimonium valde disputatur. SS.Patres corporis primi hominis formationem immediatam a Deo admittunt; Deus directe per seipsum corpus Adam e limo terrae constituit. Theoria moderna de evolutionismo vel de transformismo eis ignota erat; de specierum stabilitate et immutabilitate non dubitaverunt; mirum igitur non est ne vestigium quidem theoriae evolutionis in operibus SS. Patrum in­ veniri». Pirot, 92s; Livingstone, The Fathers and Evolution: EcclRev 73 (1925) 373-385; Card.RuFFiNi, p.159-165; E. Gonzalez, El evolucionismo en los Santos Padres: EvolFT (Bar­ celona 1956) 155-181. Speciatim de Heva, cf. T.J.Motherway, S.I., The Creation of Eve in Catholic Tradition: ThSt 1 (1940) 97-116; S.Tromp, S.I., De Mystico lesu-Christi Corpore deque nostra in eo cum Christo coniunctione: TextDoc, ser. theol. 26 n.2 (Romae 1943) p.82-85: cf. Pius XII, Encycl. Mystici Corporis Christi: A AS 35 («943) 205; P.Termes Ros, La formacion de Eva en los Padres griegos hasta San Juan Crisdstomo inclusive: Miscellanea Biblica (Montiserrati 1953) 31-48. l.3 c.l A.I. OBico corporis humani. Tii.20 n.527-529 661 facere ad hoc ut sit..., quam quod factum est et dein resolu­ tum est in terram... rursus redintegrare...» Aphraates (R 687): «Deus ab initio creans hominem de pulvere eum finxit et erexit eum... Quanto nunc ipsi facilius est eum terrae... mandatum excitare!» 2) Deus solus fecit hominem, sine interventu aliarum cau­ sarum secundarum, etiam angelorum (et a fortiori alius causae creatae, ut essent bruta). S.Irenaeus (R 235): «Non ergo an­ geli fecerunt nos nec nos plasmaverunt...; nec alius quis, prae­ ter Verbum Domini... Nec enim indigebat horum Deus...» S.Basilius: «... Cuncta praecepto condita sunt; homo autem non item. Non enim dictum est: Fiat homo ut Fiat firmamentum, sed aliquid amplius in homine vides quam in luce... Praestat omnibus hominis creatio. Accepit enim, inquit, Deus pulverem de terra et formavit hominem. Manu propria dignatur corpus nostrum formare. Non angelus formando ministravit; non... sponte humus hominem protulit; non administris potestatibus, ut hoc illudve facerent, praecepit, sed manu sua opus elaborat, sumpto e terra pulvere». S.Ambrosius: «... Faciamus... hominem ad nostram ima­ ginem... Quis hoc dicit? Nonne Deus, qui te fecit?... Cui dicit?... Non angeli, quia ministri sunt; servi autem cum Do­ mino et opera cum auctore non possunt operationis habere consortium; sed dicit Filio...»49 529. 3) Formatio corporis humani est opus Dei mirum. Tertullianus (R 361): «Adeo magna res agebatur qua ista materia exstruebatur. Itaque totiens honoratur, quotiens manu Dei patitur, dum tangitur..., dum effingitur. Recogita totum illi Deum occupatum..., manu, sensu... et ipsa imprimis af­ fectione qua liniamenta ducebat... Haec cum ita sint, habes et limum de manu Dei gloriosum et carnem de afflatu Dei glo­ riosiorem...» S.Augustinus (R 1696): «Sed quomodo fecit eum (Adam) Deus de limo terrae?... Hoc fecit quod Deum et omnipotentem et sapientem posse ac facere congruebat...» S.Ioannes Chrysos.: «...Acceptone de terra pulvere for­ mavit hominem? Etiam, inquit, et non simpliciter, nec quam­ libet fortuito terram dicit, sed pulverem; quasi si quis dicat, tenuissimum et vilissimum quod est terra. Magnum tibi et admirabile videtur quod dictum est; verum si cogites quis opifex..., miraberis et adorabis Conditoris potentiam»50. 49 S.Basilius, Dc hom. struct., or.2 n.i: MG 30,40; S.Ambrosius, Hexaem. 6,7,40: ML 14.257· so S.Ioannes Ghrys., In Gen. c.2 hom. 12 n.4: MG 53,102. 662 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 4) Adam foetus est de terra ut Heva de costa viri. S.Ambrosius (R 1278): «Nec illud otiosum, quod non de eadem terra de qua plasmatus est Adam, sed de ipsius Adae costa facta sit mulier...» S.Augustinus idem implicite supponit (R 1543): «Etsi vi­ sibilis femina... de corpore viri primo facta est... a Deo, non itaque sine causa ita facta est... Num enim aut limus defuit unde femina formaretur... ?» «Sed quomodo eum (Adam) fecit Deus de limo terrae?» (R 1696). Theodoretus (R 2147): «Ob hanc quoque causam mulie­ rem non aliunde formavit, sed ex viro illius effingendae ma­ teriam desumpsit; ne et ipsa, putans se aliam a viro habere naturam, contumacem viro se praeberet». 530. Haec testimonia, quae quoad corpus Hevae viden­ tur sat clara, quoad coipus Adae: a) Efferunt sine dubio actionem Dei specialem (maxime v.gr. allusione ad resurrec­ tionem, exclusione angelorum, praedicatione attributorum Dei et excellentiae operis), b) Non necessario negant omnem transformismum, cum enim Patres hunc ignorarent, putandi sunt asseruisse rem iuxta Scripturam, i.e. factum productionis cor­ poris ex materia anorganica, non vero forte modum eius pro­ ductionis vel immediatae vel per evolutionem. Nec enim con­ stat eos voluisse ut quid ad fidem absolute pertinens tradere formationem hominis ut immediatam ex limo terrae; secus ceterum eis assentire deberemus51. 531. Ratio theologica. 1) In transformismum natura­ lem, quetenus saltem aliqua specialis actio Dei statuenda est, quae per se factum evolutionism! nec affirmat nec negat. Sane scientia naturalis potest consignare facta evolutionis humanae per experientiam obtenta; at determinatio virium eam expe­ rientiam hic et nunc superantium, quae illa facta ediderunt, pertinet vel ad philosophiam vel etiam, aut forte solum, ad theologiam; at interventus Dei, a fortiori si est specialis, in origine primi hominis, illam experientiam superat. Unde, etiam admisso facto evolutionis humanae ut certo, adhuc esset locus determinationi virium vel philosophicae vel etiam theologi­ cae 52. a) Omnes homines veniunt ab Ada et Heva. At stante evolutionismo naturali, nulla est ratio supponendi hunc obti­ nuisse: a) solum duo individua humana, b) et praeterea haec 51 Cf. Bea, II problema antropologico... P.32S. At adhuc deest, ut hic auctor notat, seria de mente Patrum investigatio; unde a ihuc nihil definitivum de ca mente statui potest. 52 Cf. Rambaldi, 16S.37-39. 1..3 C.I A.I. ORICO CORPORIS HUMANI. TI1.20 N.529-533 G63 diversi sexus. Ergo ille transfbrmismus difficile conciliatur cum monogenismo. 532. Ratio philosophica transformismum specialem nequit ut factum sive excludere sive confirmare, sed ad summum congruenter explicare; na­ turalem vero et aliis et ea ratione potest impugnare, quod ille gratuito sup­ ponat contra principium causalitatis, aliquam naturam (concursu Dei or­ dinario) tendere ad effectum se perfectiorem producendum i.e. aut corpus bruti iam perfectum eo se naturaliter evolvisse ut infusionem animae exi­ geret, aut brutum generasse hominem 53. Nec id negant ii evolutionistae theistico-finalistae, qui dicunt Deum primis organismis creatis indidisse quasdam virtutes, quae, aptis adiunctis positis, induxerint novas species superiores 54. Immo nec si dicitur causa particularis producere novam speciem superiorem sub influxu causarum universalium, quae tandem agant sub aliquali influxu speciali Dei 55; si enim is negetur, standum est etiam in ratione philosophica nuper allata ut valeat de qualibet causa creata saltem materiali. 533. Obiectiones. 1. Transformismo effertur excellentia hominis, eo inducti ut termini totius vitae sensibilis. Ergo transformismus congruen­ ter admittitur sine speciali Dei actione. Dist. antec. Transformismo effertur excellentia hominis, ita vero ut magis ea efferatur supposita immediata hominis creatione, conc. antec.; se­ cus, nego antec. Immediata illa creatio melius effert distantiam hominis a bruto; item nobilior est origo supponens perfectiorem et quasi intimiorem actionem Dei. Sane cum in mundo res ordinarie procedant ex imperfecto in perfectius, videretur etiam brutum naturaliter procedere in hominem; at Deus ad efferendam huius excellentiam potuit eum suo influxu speciali formare ex bruto, imo éx nihilo creare. Sed nec dicatur dignitati hominis repugnare origo ex bruto, cum non minus repugnaret ex eo capite creatio eius ex nihilo vel etiam assimilatio inferioris materiae organicae in nutritione. In iis vero duobus casibus infusio animae rationalis importaret substantialem materiae mutationem. 2. Deus facit per causas secundas id quod iis fieri potest. At corpus hominis fieri potest evolutione bruti. Ergo homo est a Deo per evolutio­ nem bruti. Dist. mai. Deus facit per causas secundas id quod iis fieri potest natu­ raliter, trans, mai.; secus, subdist. : aliquando (v.gr. in casu miraculorum), conc.; semper, nego. In nostra re, quoad posse, negatur aliquod brutum potuisse ut causam principalem corpus hominis facere, cum dispositio proxima ad infusionem 33 Cf. Boyer, Le corps du premier homme et l'évolution 237-246; ïo., L'évolutionisme à la lumière des principes de la philosophie: EvolFT (Barcelona 1956) 37-47: A.GazzaL'ultima disposizione all'anima dell'umana generazione: DivThom(Pi) 24 (1947) 255265; M.M.Labouroette, O.P.. Le péché originel et les origines de l'homme (Paris 1953) 126.149; N.Luvten, O.P.. Philosophical Implications of Evolution: NcwSchol 25 (1952) 290311. At forte saltem voce dissentiunt Echarri, La evoluciôn en el primer origen natural del hombre: Pens 5 (1949) 403-434; cf. In., El hombre en sus primeras origenes. Evolucionismo antropol igico. Ni exageraciôn ni cortedad: RazFe 139 (1949) 219-248 (praescindens tamen a facto evolutionis vel modo eius); J.Carles, Unité el vie. Esquisse d'une Biophilosophie (Paris 1946). * Marcozzi, Evoluzione o creazione? sr * (Milano 1948) 217; Sertu.langes, o.c., 159s; Renié, 82-84; Grison, o.c.. 167. 53 Forte eo modo appellans causas universales loquitur L.E.Otis, O.P., La doctrine de l'évolution (Montréal 1950) 2 p.27-169; cuius tamen explicatio, quae ceterum valet de posse, non de facto, reicitur et philosophice ut minus conveniens homini (etsi possibilis) et theologi­ ce a M.D.Philippe, O.P., La doctrine de l'évolution: RevThom 52 (1952) 189-195; cf. et Labouroette, 149s. na, 664 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II animae nequeat fieri naturaliter nisi generatione, et quidem per causam aequalis perfectionis (De pot. q.6 a.3). Si vero diceretur possibilis esse evo­ lutio naturalis, adhuc negamus, ex probatis, corpus hominis de facto per eam evenisse. Illud vero non esse ex evolutione praeternaturali est, ex dictis, probabile. 3. Narratio genesiaca de creatione hominis est figurata. Ergo non est sumenda de formatione hominis immediata, seu per actionem Dei specialem. Dist. antec. Narratio genesiaca de productione hominis est figurata quoad aliqua, conc. antec.; quoad omnia, subdist.: quoad specialem Dei actionem in productione corporis humani, nego; quoad productionem ex materia anorganica, trans. Horum explicatio patet ex dictis in probatione. 534. Corollarium. De prudentia in hac quaestione. Non est sacerdotis ut talis transformismum defendere vel propagare vel de eo coram populo sine vere cogente ratione loqui. Qua forte aliquando exsurgente, cum ma­ xima moderatione rem explicet. Sciat enim populum distinctiones theologi­ cas de ea re difficillime capere posse, ita ut ille facile putaret, non sine detrimento fidei, aliquid antea ei traditum, et quidem ut scripturisticum (formationem e limo terrae), inventum esse falsum. Immo posset in erro­ rem ille induci facile, ut certam sumens ideam transformismi ei a sacerdote propositam, quae tamen non est nisi mera hypothesis iis difficultatibus implicata, ut forte in futuro proximo falsa sit reperienda 56. 535. Scholion. De S.Augustino et transformismo. S.Doctor docuit Deum fecisse omnia simul , sed alia ab initio perfecta (angelos, firmamen­ tum et astra, terram, mare, animam hominis, etc.), alia vero (plantas, animalia, corpus hominis), solum inchoata, seu causaliter, potentialiter, invisibiliter, quasi in rationibus seminalibus (quae—difficiles conceptu ac definitu—essent non praecise semina, sed virtualitates, vires), ex quibus illae res opportuno tempore prodirent, ipso Deo illas causas regente ac movente 57. Hinc S.Doctor, iuxta nonnullos, aliqualem transformismum, saltem plus minus implicite, tradidit 58. At vero eo facile concesso, quod eae rationes non essent mere passivae, sed vere activae, quae se in plantas et animalia evolverent, S.Augustinus, ut rem ad corpus Adae restringamus: a) Nullibi docet eam evolutionem inferre transformationem specierum (quae est de essentia evolutionism!), sed potius supponit contrarium59, b) Nullibi dicit corpus hominis esse ex 56 Cf. Card.Ruffini, Responsabilité dei paleantropologi cattolici: L’Osservatore Romano n.130 (1950) is; Bea, 265.56s. 57 S.Augustinus, De Gen. ad liti. 4,25,56; 5.23,45; 7,28,41s: ML 44.320.338.370-372; De Gen. ad fill. lib. imperf. c.3; De Gen. ad lilt. 6,1,2; 7 C.23S: ML 34.222-224.339.368; De Gen. ad lilt. 5,4,9-11; 5,7.20; 6.5,8; 6,6,10; 6.9,16: ML 34.324s.328.342s.345s; 6,6.10s; 9,17.32: ML 34.343.406; 4.33.52; 6.10,17: ML 34.318.346; 5.4.11 ; 5.20,41 : ML 34,325.336. 58 H.de Dorlopot, Le darwinisme au point de vue de l'orthodoxie catholique (Bruxel­ les 1921) p.100-108; Messenger, p.60-178; Périf.r. p.43-47; Zahm ap. Pirot. 92; ut vi­ detur, J.Lami. L'idée d'évolution chez saint Augustin: RevScPhTh 2 (1908) 506-521; L.Pera, O.S.A., La creazione simultanea e virtuale seconda S.Agostino (Firenze 929); SertilI.ANGES, p. 129S. 59 Card.RuFFiNi. p.201-230.237; H.Woons, S.I., Augustine and Evolution. A study in the saint's 'De Genesi ad litteram· and *De Trinitate· (New York 1924); cf. S.Agostino e 1'evoluzione: CivCatt (1925,3) 149-160; P.Schepens, S.L, Num S.Augustinus patrocinetur evolutionismo: Greg 6 (1925) 216-230; E.Hüffer. Augustinus en de evolutioneer; Stud 113 (1950) 353-368; A.Janssens, De rationibus seminalibus ad mentem S.Augustini: EphThLov 3 (1926) 29-32; J.Martin, St.Augustin (Paris 1901) p.314; E.Gilson, introduction d l'étude de Saint Augustin (Paris 1929) p.260-265; E.Portalié, Augustin (saint): DTC 1,2353c; Pirot, 992s; Amann, 1387s; De Blic, La création chez S.Augustin: Melanges F. Cavallera. (Toulouse 1948) 184-189; Marcozzi, L'uomo... 431s; Echarri, Evdluciony poligenismo... 118. Cf. S.Augustinus, l.c., 9,17.32: ML 34.324s. Efferunt maxime sensum mere activum ra­ tionum seminalium, at sine transformatione specierum: M.J.McKeough, O.Praem. M.A. L.3 C.l Λ.2. ORICO GENERIS HUMANI. TII.21 N.533-537 665 bruto, sed corpus Adae ex limo terrae, corpus vero Hevae ex latere Adae. c) Ceterum docet interventum miraculosum Dei certo quoad corpus He­ vae60, probabilius quoad corpus Adae61. 536. A fortiori S.Gregorius Nyssenus immerito ut quadantenus trans­ formiste induceretur a quibusdam62. Ipse docet «omnia quidem fuisse po­ testate in primo Dei ad procreandum appulsu, tamquam vi quadam seminis ad mundi procreationem coniecta, actu vero res singulas minime fuisse», seu «rerum omnium occasiones et causas et potestates a Deo fuisse confec­ tas, et ad primum voluntatis illius motum res singulas exstitisse, caelum, aethera, stellas..., animalia, plantas...», sed «ordine quodam» ita «ut unum aliquod ex tota universitate rerum primum exstiterit et apparuerit, dein... alterum secutum, tum, ut artifex natura cogebat, tertium et quartum», homo vero per gradum vegetativum, sensitivum, rationalem obtinuerit suam consummationem 62. At nullibi S.Doctor innuit transformationem specierum, sed potius dicit Deum hominem, ut rem plane novam, post plantarum et animalium effectionem iam perfectam, condidisse, et quidem cum speciali praevia de­ liberatione 64. ARTICULUS II De origine generis humani Thesis 21. Heva. Totum genus humanum procedit ab Ada et Palmieri, De creatione th.30: Beraza, n.865-917: Lercher, 23 0.553-561; Daffara, th.28; H.Lennerz, S.L, Quid theologo censendum de polygenismo? : Greg 29 (1948) 417-434; R.Garrigou-Lagrange, O.P., Le Monogénisme n’est-il nullement révélé, pas même implici­ tement?: DocComm 2 (1948) 191-202; Flick, o.c., 244-263. 537. Nexus. Constat Adam et Hevam venire quoad cor­ pus immediate a Deo. Quid vero dicendum de aliorum homi­ num origine etiam quoad corpus? Ii proxime veniunt ab aliis parentibus per generationem. At cum in cursu retrogrado The meaning of the rationes seminales in St. Augustine (Washington 1926), appellans E.ThamiDe rationibus seminalibus et immanentia (Insulis 1905).' R.DE Sinety, Saint Augustin et le transformisme (Paris 1930); Boyer, La théorie augustinicnne des raisons séminales: MiscAgost 2 (Roma 1931) 795-819; Λ.Fernandez, O.S.A., La évolution cosmogônica y biologica segun San Agustin: RelCul 15 (1931) 215-237; R.Capdet, Les raisons causales d’après saint Augustin: BulILittEccI 50 (1949) 208-228 (at non memorat expresse quaestionem muta­ tionis specierum); F.J.Thonnard, Λ.Λ., Razones seminales y formas sustaneiales: Sa 6 ( 1951) 262-274; Id., Les raisons séminales selon saint Augustin: Actes du XIe Congrès International dc Philosophie, v.XII (Amsterdam 1953) I37 *ï45Cf. et A.Mitterer, Die Entwicklungslehre Augustins. Im Vcrgleiche mit déni Wertbild des Hl.Thomas und dem der Gegenwart (Wien 1956). 60 S.Augustinus, ibid., 6,5,8; 6,6,11 ; 7,24,35: ML34.342s.368; c.15-18: ML 34.403-408. 01 Ibid., 7,24,35 (ubi ceterum certo indicatur specialis interventus Dei ad infusionem animae in corpus); cf. 9,17,32: ML 34,368.406. Cf. P.Galtjer, S.L, Saint Augustin et l'ori­ gine de l’homme: Greg 11 (1930) 28-31 ; Portalié, 2354; Pirot, 993; Boyer, De Deo Creante P.Ï81-183; Id., Le corps du premier Homme... l.c., 246-248. Negat Fernandez, 232s. Quid senserint de rationibus seminalibus antiqui quidam scholastici, cf. apud S.Bonaventurae, Opera Omnia 2 (Quaracchi 1885): Schol p. 1995.438.443s. 62 Dorlodot, p.90-99; Messenger, p.131 -144.202-204; Périer, P.143S. 63 S.Gregorius Nyss., In Hexaem.: MG 44.71-77; De hom. opif. c.29: MG 44,233-240. 64 Cf. Ruffini, p.231-237; Amann, 1386s; J.Gross, Le problème des origines dans la Théologie récente: RevScRel 13 (1933) 56.60; D.L.Rebecchi, L’antropologia naturale di San Gregorio Nisseno: DivThom(Pi) 20 (1943) 309-322; cf. S.Gregorius Nyss., De hom. opif. c.2s; cf. c.29; MG 44.132-135-233-240. ry, 666 l.l'.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il successionis eorum sit aliquis terminus a quo, seu sint aliqui eorum parentes primi, quaeritur quinam ii parentes fuerint. 538. Notiones. Totum genus humanum, sc. omnes ho­ mines exsistentes a tempore creationis Adae (vel saltem a momento peccati eius) usque ad nos, et quidem in hac terra. Praetermittitur ergo (quin ea affirmetur vel negetur) quaestio de aliis hominibus ante Adam forte exsistentibus (etiamsi improbabiliter in iis censerentur fuisse parentes eius, n.508); vel post eum sed nullo vinculo descendentiae cum eo connexis (at saltem ante cius peccatum exstinctis) 1 vel etiam nunc in astris 2, et a fortiori de aliis entibus irrationalibus homini morphologice quam similibus etiam post Adae peccatum alicubi forte viven­ tibus, utpote quae non spectent ad dogmata Christiana solum memoran­ tia expresse homines terrestres et quidem postadamicos. Procedit, seu originem ducit quoad corpus (de animae enim origine inferius agitur). Ab Ada et Heva, sc. ut a primo et unico pari, ita ergo ut statuatur monogenismus strictus, seu doctrina asserens uni­ tatem omnium hominum, non solum specificam, sed etiam ori­ ginis, seu quatenus sunt ab uno pari, et excludatur polygenismus, seu doctrina negans eam saltem unitatem originis. Posita omnium hominum ab Ada ad nos exsistentium unitate speciei, quatenus de iis omnibus idem complexus notarum essentialium praedicari potest, nondum sequitur necessario unitas originis, quasi ii omnes eamdem naturam ab unico pari propagatam habeant. At posita omnium hominum unitate originis, necessario sequitur eorum unitas speciei, nisi transformismus naturalis inter species philosophice diversas ut possibilis admittatur. 539. Adversarii, a) Praeadamismus tenet in genere fuisse alios homines ante Adam. Hic vero memorantur, non ii praeadamitae qui, ut Fabre d’Envieu, illud sine ulla seria ratio­ ne ita tenebant, ut putarent illos homines ante creatum Adam iam exstinctos esse (cf. n.537); sed ii qui docuerunt homines ante Adam natos exstitisse simul cum Ada, ita ut homines postadamici proveniant partim ab Ada et Heva, partim ab illis hominibus ante Adam exsistentibus. 1 Cf. Fabre d’Envieu, Les origines de la terre et de Vhomme (Paris 1873); F.Dierckx, S.I., L'homme singe cl les précurseurs d’Adam en face de la théologie: RevQucstSc 36 (1894) 86-90; A.B., A propos des *•Préadamiles : RcvApol 57 (1933) 622-626. 2 F. Albert, A propos des planètes cl de leurs habitants: RcvApol 45 (1947) 202s. Re­ centius de ea controversia egerunt, efferentes theologiam in ea quaestione nihil praecipere D.Grasso, S.I. La teologia e Ia pluralité dei mondi abitati: CivCatt (1952 IV) 255-265; J. Salaverri, S.I., La posibilidad de seres humanos extraterrestres ante el dogma catolico: Raz Fe 148 (1953) 23-43; A. Michel, Si d'autres mondes existaient...?: AmCI 64 (1954) 664s; Labourdette, o.c., i66s. Hodie adhaeret opinantibus theologice esse homines in astris J.Bujanda, S.I., El origen del hombre y la teologia catôlica (Madrid 1953) 328-330; imo esse plu­ rima entia rationalia corporeo-spiritualia specierum valde diversarum a nostra, quae tamen non necessario excluditur, putat A.Perego, S.I.. Origine degli esseri razionali extraterreni: DivThom(Pi) 35 (1958) 195.23s. Cf. ceterum et F.Ortiz de Ürtaran, Aventurando hipotesis. La teologia y los astros habitados: Lum 9 (i960) 97-114, qui etiam habet ob rationes theolo­ gicas ut possibile et ut probabile esse alia entia rationalia corporalia extraterrena seu quae habitent in aliis astris. I..3 c.l a.2. orico ceneris humani, tii.21 n.537-539 C67 Sic Isaac de la Peyrère, calvinista, qui dein ad fidem conversus opinionem suam solide refutavit, cum primum te­ nuisset hominem illum de quo agitur in Gen 1,26s (Faciamus hominem... Masculum et feminam creavit eos) fuisse patrem gentilium, Adam vero seu hominem de quo agitur in Gen 2,7 (Formavit... Deus hominem de limo terrae et inspiravit in fa­ ciem eius spiraculum vitae), diversum ab illo primo, fuisse patrem hebraeorum, ita tamen ut omnibus hominibus inesset peccatum originale ex imputatione peccati Adae 3. b) Polyphyletismus, tenens tantam diversitatem morpho­ logicam, physiologicam, psychicam hominum viventium et ex­ stinctorum non explicari nisi ex origine a diversis stipitibus (Klaatsch, Arldt, G.Sergi, G.Sera). c) Monophyletismus, tenens homines provenire ab uno sti­ pite iam humano, at diversis locis terrae, prout adiuncta id permittebant, exstitisse (hologenismus v.gr. D.Rosa, G.Mon­ tandon,). Etiam alii antiquiores pro utraque theoria citari solent4. Hodie fere omnes scientific!, etiam acatholici, tenent monophyletismum seu homines esse eiusdem speciei, imo eos ab uno eodemque loco terrae provenire, qui hodie censetur a multis esse Africa 5. Eos vero esse ab uno pari scientia sola per se ipsa positive probare potest, iuxta alios6, aliis tamen id negantibus 7; at saltem nihil validi contra illud afferri potest8. * Isaac de la Peyrère, Prae-Adamitae sive exercitatio super versibus 12. °, 13. °, et 14.0 capitis 5 Epistolae D.Pauli ad Romanos (s.I., 1655); Id., Systema theologicum ex Prae-Ada­ mitarum hypothesi part.i.· (s.l., 1655). De eius conversione et retractatione: Isaaci Peyrerii Epistola ad Philolimum. Qua exponit rationes propter quas eiuraverit sectam Calvini, quam profitebatur; et librum de Prae-Adamitis, quem ediderat (Roma 1657), cui accedit •Deprecatio Isaaci Peyrerii... Ad Papam Alexandrum Septimum...· Cf. Amann, Préadamiles: DTC 12,2793-2800: Id., Prieur (Philippe le): DTC 13,244; J.Carreyre, La Peyrère (Isaac de): DTC 8,8615s; Beraza, n.873-896. Contra De la Peyrère scripserunt et alii (praeter Prieur) et F.A.Zacarias, S.I., Dissertatio qua Praeadamitarum systema confutatur: ThesTheol 2 (Venetiis 1762) p.360-383; B.Mariani, II Poligenismo e S.Paolo: Rom 5,12-14: EunDoc 1 (1951) 124-145· 4 Cf. Marcozzi, L’uomo... 396.402: Andérez, Formas somdticas de la humanidad actual: diversidad, unidad, origen: RazFe 146 (1952) 453-4675 Marcozzi, 345: «Presentemente quasi tutti i naturalist! sono monogenisti·; 361: »La supposizione, generalmente ammessa, che l’Umanità, come ogni altra specie, abbia avuto una «culla», un centro de origine e di diffusione, sotto I’aspetto scientific©, non ha al présente nessun argomento positivo in contrario»; Leonard!, L'evoluzione biologica c l’origine dell’uomo (Brescia 1945) p.134-139; Id., El evolucionismo y los ultimos datos... 75s: scientific! in dies monophyletismum magis affirmant ctiam quoad stipites iam olim exstinctos; J.C.Carles, L’Unité de l’espèce humaine: ArchPhil 17 (1948) 84-100; E.Boné, S.I., Une siècle d'Anthropologie préhistorique ..: NouvRevTh 84 (1962) 711-724; Id., Polygénisme et polyphylétisme: ArchPh 122s 136; Id., Devenir de l’homme (Bruxelles 1963) part.3. 6 Carles, 96; Lf.onardi (ut videtur). 135: *A1 momento attuale invece il poligenismo e assai in ribasso e almeno nei riguardi dell’Ùmanità attuale la quasi totalit à degli Autori, per quanto mi consta, tende ad ammettere l'origine unitaria e l’unità specifica, trovandosi quindi pienamente d’accordo con la Teologia cattolica··. Cf. M.Schulien, L’unità dei genere umano alla luce delle ultime risultanze antropologiche, linguistiche et etnologiche (Milano 1943) p.55. Peiner, Ursprung... 250s. 7 Marcozzi, 402; Bergounioux, p.72; G.Picard, S.I., La science expérimentale est-elle favorable au polygénisme?: ScEccl 4 ( 1951) 88 ; P.Overhage, S.I., Zum monogenctischen Urs­ prung der Menschheit: Stim 167 (60) 415; Boné, Une siècle... 724-734. sed scientia praevidet in eius origine minimam densitatem. 8 Cf. J.Guibert, Homme: DAFC 2,492-501; Leonardi, L’evoluzione... 205; J.PiteVEau, La science des Origines: Rev. des Deux Mondes (1963): cf. L.Cristiani, Les origines de l’homme: AmCI 73 (1963) 750. 668 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Ante Encyclicam Humani Generis (de qua mox dicetur) quidam catho­ lici polygenismum (sensu theseos sumptum) vel probarunt (Mancini) vel ei non omnino repugnarunt (Boussonie, ut videtur) vel de theologica eius certitudine pro hodierno scientiae statu dubitarunt (Bataini, Prete, Guitton), saltem quasi eum scientifice inspectum non haberent ut definitive exclusum (Dubarle, Card.Lienard, Rondet, Gaudel, Amann) Boussonie autem referebant (sane ut iis alienam) hypothesim, num peccatum originans nequiret concipi ut factum, quod fuerit non unius paris, sed alicuius hominum multitudinis, cuius omnes descendentes pecca­ tum contraherent, ita ut ex alia parte Paulus efferens opus Adae et Christi in nos, potius effectum eius universalem, quam communem hominum ori­ ginem doceret10. 540. Documenta Ecclesiae. Haec ostendunt mentem Ecclesiae semper eam fuisse, ut omnes homines ab Ada nati descendant, et quidem iis verbis expressam, quae difficile sen­ su proprio non sumeretur. Pelagius I (D 228a): «Omnes enim homines ab Adam usque ad consummationem saeculi natos et mortuos cum ipso Adam eiusque uxore, qui non ex aliis parentibus nati sunt..., surrecturos esse confiteor...» Pius II (D 7x7c) damnavit eum errorem, quin vero monogenismum explicite tradat: «Deum quoque alium mundum ab isto creasse, et in eius tempore multos alios viros et mulieres exstitisse, et per consequens Adam primum hominem non fuisse». 541. C. Tridentinum, ultimum concilium quod sollemniter egit de peccato originali, de quo quasi mentem totius traditio­ nis praecedentis exprimeret, haec dicit directe de ea re, quae tamen cum nostra connectitur: «Si quis non confitetur, pri­ mum hominem Adam..., sanctitatem... amisisse... a.s.» «Si quis Adae praevaricationem sibi soli et non eius propagini as­ serit nocuisse, acceptam... sanctitatem... sibi soli et non no­ bis... perdidisse, aut inquinatum illum... mortem... in omne genus humanum transfudisse, non autem et peccatum... a.s.» (D 788s; C.Arausicanum, D 175). «Si quis hoc Adae peccatum, quod origine unum est et propagatione, non imitatione transfusum omnibus inest uni9 A.Mancini, Monogenismo e Poligenismo: mformazioni: PalCl 28 (1949) 904-908; cf. J.Ba­ taini, Monogénisme et polygénisme. Une explication hybride: DivThom(Pi) 53 (1950) 363-369; A. et J.Boussonie, Polygénisme: DTC 12,2529-2536; Bataini, Monogénisme et polygénisme; DivThom(Pi) 52 (1949) 187-201; B.Prete, A proposito dei poligenismo: Sap 1 (1948) 420s: J.Guitton, La pensée moderne et le catholicisme (Aix 1936) p.39; A.M.Dubarle, Les Sages d'Israel (Paris 1946) p.2is; Id., Sciences de la vie et Dogme chrétien: Vîelnt 15 (1947) 624; Card.A.LiENARD, Le chrétien devant les progrès de la science: Et 255 (1947) 299s; Rondet, Les origines humaines et la théologie. Problèmes pour la réflexion chrétienne: CitNouv 1 (1943) 973-987; A.Gaudel, Péché originel: DTC 12,590s; Amann, Transformisme: DTC 15,1390s; Id., Préadamites: DTC 12,2799s. 10 Cf. Boussonie, 2536. l.3 c.l a.2. oRtco ceneris humani. Tii.21 n.539-541 669 cuique proprium... per aliud remedium asserit tolli, quam... a.s.» (D 790). «Si quis parvulos recentes ab uteris matrum... dicit nihil ex Adam trahere originalis peccati, quod regenerationis lava­ cro necesse sit expiari... a.s. ... Ideo in remissionem pecca­ torum veraciter baptizantur, ut in eis regeneratione mundetur, quod generatione contraxerunt» (D 791; cf. C.Carthaginense XVI, D 102). Ergo ex his, Adam, primus homo, peccans, transfudit pec­ catum in suam progeniem i.e. in nos, seu in omne genus huma­ num, seu in singulos (ut mortem), una excepta B.Virgine (D 792). Et quidem ita ut illud ex eo trahant omnes generatione seu pro­ pagatione, non imitatione transfusum. Ergo iis: a) Certo defini­ tur factum universale peccati originalis, b) Ea doctrina non de­ finitur expresse, sed nisi definiatur implicite, saltem supponitur clare, id transmitti propagatione seu generatione, et eo ipso totum genus humanum venire per generationem ex Ada, ita ut hoc sit saltem fidei proximum vel saltem necessario con­ nexum cum dogmate peccati originalis seu theologice certum. Quod valet, etsi patres conciliares ignorarent polygenismum ac hodierna problemata palaeontologica et proinde non in­ tenderent expresse docere monogenismum, cum eam doctri­ nam tradant quae necessario istum includit, sine quo illa stare substantialiter nequiret. At primo aspectu et ad rigidam textus exegesim litteralem, videretur ibi, contra neopelagianos, dicentes peccatum originale nobis non propagatione (certe imitatione) transmitti, de hoc uno statuendo agi: nobis omnibus inesse peccatum non imita­ tione transfusum; ac proin doceri Adam fuisse unum individuum, peccatum originans fuisse praecise unum, id transmitti gene­ ratione (certe non imitatione). His positis, etsi conciliares cogi­ tarent transmissionem peccati per generationem, ut de facto vident nunc fieri, non repugnaret menti eorum propagatio peccati unius ad omnes homines, etiam forte non ab illo descendentes, per iuridicam eius imputationem 10*. Sed: a) Si conciliares dicebant peccatum originale transmit­ ti media propagatione seu generatione, haec sumebant ut TT. saeculorum praecedentium, seu peccatum a paren­ tibus filiis transmitti, quin ergo eis iure tribuatur occulta quaedam intentio non docendi nisi unum id, peccatum originale non propagari imitatione. Sine dubio ii respiciebant doctrinam ,0# Cf. K.Rahner, S.I., Theologisches zum Monogenismus: ZkathTh 76 (1954) 10-15. *204. 201 Etiam et quidem minuens vim obviam documentorum Ecclesiae et Scripturae, quae singillatim sumpta solent afferri pro monogenismo, De Fraine, La Bible... 49S.67S. 86-121. 670 l.I'.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II de ea re traditionalem, seu excultam ab Augustino, quod pec­ catum ab Ada commissum omnibus generatione transfundatur, et quam negabant pelagiani, maxime efferentes nullum peccatum generatione transmitti posse (D 102). Concilium ergo volebat definire complexive doctrinam catholicam de peccato originali, in qua unum ex praecipuis elementis est sine dubio modus propagationis eius, ut constat ex tota traditione. b) Ceterum in erroribus quos prae oculis Concilium ha­ buit, ii etiam erant: «Ille notissimus Pelagii, nos non nasci aut etiam concipi peccatores, sive nullam peccati labem ex nostra generatione contrahere. Quem errorem damnavit concilium Milevitanum. Secundus est Valentini, Manichaei et Priscilliani, ex christiano coniugio natos non contrahere originalis culpae contagionem... Tertius decimus... eorum qui tenent, non unum esse peccatum originale, sed plura». Ergo considerabat errores non solum quoad puram negationem peccati originalis, sed quoad id quod nil peccati contrahatur generatione. c) In formula «propagatione, non imitatione transfusum» (D 790), sine dubio affirmatur definiri elementum negativum seu «non imitatione», a fortiori dicendum est definiri positivum et primo ac directe elatum seu «propagatione». At hoc verbum ex se indeterminatum indicat in Concilii mente generatio­ nem, ut patet ex eius verbis (D 791-794, maxime 795) et ex Actis. Sane TT. dixerunt: «Contrahitur per propagationem, non autem imitationem»; quod sic sumebant: «Distinguitur hoc ab aliis peccatis, quia hoc contrahitur natura ex carne infecta per praevaricationem Adae, in ipsa generatione». Pariter Patres conciliares insistebant: «Fit in nos... ex generatione, quia om­ nes eramus in Adam, cum ipse peccavit». «Transfunditur non tantum quoad imitationem, sed etiam in rei veritate, per quan­ tum ipsa natura infecta est... Naturam habemus vitiatam... in Adam per peccatum». «Est peccatum originale in Adam, in quo omnes peccavimus, quia in eo omnes eramus... Hoc peccatum: traducitur natura, deficiente gratia Dei... eam natu­ ram ita ad nos Adam traduxit». «Peccatum originale, traduci ad nos omnes radice infecta». «Omnes eramus in Adam, cum ipse peccavit... cum nascimur, Adam in nobis est... Propagatur in omnes non per imitationem, sed per propagationem». «Dico, omnes homines qui nascuntur peccasse in Adam peccante..., quod natura, quam ab Adam accipiunt propagati, fuit in Adam peccante vitiata...» «Transfunditurque in nos per pro­ pagationem, non imitationem... Transfunditur in omnes ex carne infecta ex generatione et natura, deficiente gratia Dei l.3 c.i a.2. origo generis humani. th.21 n.541 671 in primo parente». Haec sufficiant ut appareat: a) Conciliares vidisse modum propagationis unice in generatione, b) Eos ipsum peccatum concepisse ut peccatum quod in oppositione ad alia transmittitur generatione. In quo omnes consentientes insistebant, dum valde dissentiebant de modo quo influxus generationis connectatur cum peccato originali. c) Imo ut patet ex erroribus quos Concilium habuit prae oculis, non solum pelagianos damnavit, sed et alios (Valentinum, manichaeos, priscillianistas) negantes filios Christianorum concipi in peccato ac proin eos egere baptismo; ergo non mere dicentes peccatum propagari solum imitatione, sed simpliciter negantes peccatum aliquod transmitti in matrimonio christiano n. His positis, difficile iustificatur illa operatio anatomica, qua pura propagatio negativa peccati seu ut «non imitatione», ut unum elementum clare definitum, separetur ab aliis et individualitatis Adae et unicitatis peccati originantis et eius transmis­ sionis per generationem, ut quae non constet definiri. Putamus ergo ea elementa in mente Patrum Concilii non posse iure disiungi, et proinde eos definire peccatum originale quale mente concipiebant seu ut peccatum origine unum (in uno Ada) non imitatione sed propagatione seu generatione transfusum, ita ut una ex notis propriis peccati originalis, quale exsistit, sit eius transmissio per generationem. Ideo viderentur per se omnia illa elementa in notione peccati originalis a Concilio doceri. Definit ergo Concilium monogenismum? Si ex dictis admit­ titur ab eo definiri peccatum originale transmitti praecise generatione, alii dicent sic definiri implicite etiam propagatio­ nem carnalem omnium ab uno peccante, dum alii dicent id ibi solum doceri virtualiter seu quatenus id necessario connectitur cum illo dogmate ac proin esse theologice certum. Haec confirmantur iis verbis quae, post illa (D 793) «cum omnes homi­ nes in praevaricatione Adae innocentiam perdidissent», dicuntur: «Sicut revera homines, nisi ex semine Adae propagati nascerentur, non nasceren­ tur iniusti. cum ea propagatione per ipsum, dum concipiuntur, propriam iniustitiam contrahant: ita nisi in Christo renascerentur, numquam iustificarentur, cum ea renascentia...» Et ea iustificatio describitur ut «translatio ab eo statu, in quo homo nascitur filius primi Adae, in statum gratiae... per secundum Adam lesum Christum...» His non solum dicitur omnes contrahere peccatum originale qua genera­ tos mediate vel immediate ab Ada, sed clare contraponitur uni Christo unus Adam, ergo ut unus homo et unus auctor peccati omnibus transfusi. Ex quo 11 CTr 5. 212s (errores 15.13). 1655.172-176.178-181. Cf. A.Zuerich. Monogenism teologico: DivThom (Pi) 59 (1956) 243: R.Gibellini, La gencrazime come mezzo di trasmissione dei peccato originale nel decreto Tridentino *De peccato originali·: StudPat 3 (1956) 389-420. 672 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II etiam clarius fit id quod etiam locis nuper memoratis per se patet, Adam esse unum hominem, non collectionem, et ut unum admisisse peccatum, quod proin non sit collectivum plurium, sed aliis propagatione, non imitatione transfusum 11 * , 542. Leo ΧΙΠ: «Nota omnibus et nemini dubia com­ memoramus; posteaquam sexto die formavit Deus hominem de limo terrae, sociam illi voluit adiungere... Qua in re voluit providentissimus Deus, ut illud par coniugum esset cuncto­ rum hominum naturale principium, ex quo scilicet propagari humanum genus et, numquam intermissis procreationibus, con­ servari in omne tempus oporteret» l2. 543. Commissio de re biblica (D 2123). In factis quae christianae religionis fundamenta attingunt, de quibus narra­ tio genesiaca litteraliter historice est intelligenda, sunt: «Pe­ culiaris creatio hominis; formatio primae mulieris ex primo homine; generis humani unitas». Haec vero unitas, cum me­ moretur post creationem primi hominis et primae mulieris, ne­ quit sumi ut mere specifica, quae per se patet et de qua di­ recte non est quaestio dogmatica, sed ut originis. 544. Pius XII: «Ac praeterea narrant (Biblia) ex primo hominis feminaeque coniugio duxisse originem ceteros omnes, quos referunt... variis tribubus fuisse gentibusque distinctos, per variasque terrarum orbis partes disseminatos... Atque Apostolus gentium, utpote huius praeco veritatis, qua homines in magnam familiam fraterne coalescunt, haec nuntiat Grae­ corum genti: Fecit... (Deus) ex uno omne genus hominum inhabitare super universam faciem terrae...»12*. Ergo iuxta Scripturam, omnes homines sunt ab Ada et Heva. Serius idem Pontifex, qui paulo ante per S.Congregationem de Seminariis querebatur quod in dubium verteretur origo omnium ab Ada et Heva ita ut simul excitarentur vacillationes de supernaturali elevatione hominis, de peccato originali ac eius transmissione, cum sine dubio iam pararetur encycl. Hu­ mani Generis, in hac postquam exposuit relativam quamdam libertatem, quae theologis ac scientificis sit, investigandi theo­ riam transformismi, addit de polygenismo: «Cum vero de alia coniecturali opinione agitur, videlicet de polygenismo, quem vocant, tum Ecclesiae filii eiusmodi libertate minime fruuntur. Non enim christifideles eam sententiam amplecti possunt, quam 11 · Cf. Flick, Il poligenismo e il dogma dei peccato originale: Greg 28 (1947) 557-563; Lennerz, 432s; Gibellini, La generazione come mezzo di trasmissione del peccato originale nel decreto Tridentino «De iustificalione· e documenti recenti dei magistero: DivThom(Pi) 59 (1956) 230-245· 12 Leo XIII, Encycl. «Arcanum divinae sapientiae·: ASS 12 (1879-1880) 386. 12· Pxus XII, Encycl. «Summi Pontificatus *: AAS 31 (1939) 426s. 1..3 c.l λ.2. origo generis humani, th .21 n.541-544 673 qui retinent, asseverant vel post Adam hisce in terris veros homines exstitisse, qui non ab eodem prouti omnium protoparente, naturali generatione originem duxerint, vel Adam significare multitudinem quamdam protoparentum; cum ne­ quaquam appareat quomodo huiusmodi sententia componi queat cum iis quae fontes revelatae veritatis et acta Magisterii Ecclesiae proponunt de peccato originali, quod procedit ex peccato vere commisso ab uno Adamo, quodque generatione in omnes transfusum, inest unicuique proprium» 13 (D 3897). Ex his, christianus nequit tenere fuisse in terris post Adam homines (num alii fuissent ante ipsum exstincti non deciditur) qui ab illo generatione naturali non descenderent, vel Adam sumi collective, seu ut multitudinem protoparentum; quia nullo modo appareat componi ea asserta cum iis quae fontes reve­ lationis (in concreto Rom 5,12-19 ibi citatum) et acta Magis­ terii (v.gr. C.Tridentini, cuius doctrinam refert) proponunt de peccato ut facto vere historico, ut commisso ab uno Ada et quidem ut homine physice individuo, ut generatione transfuso in omnes homines (distinctos ab Ada) ut singulis proprio. His expresse non qualificantur ea asserta prohibita; at aequivalenter dicuntur haec fontibus vel implicite vel saltem arguitive excludi, ac proin asserta eis contraria esse vel implicite definita vel saltem theologice certa. Nec his obstant verba «cum nequaquam appareat» quasi non negent eam conciliationem posse aliquando apparere, ut aliqui putarunt14; nam haec interpretatio excluditur: a) energica voce «nequaquam» voci «appareat» adiuncta; b) praevio asserto absoluto ac sine limitatione personarum vel temporum vel gradus certitudinis, quod nullus fidelis polygenismum tenere queat; c) cum secus supponeretur fieri posse ut imus Adam individuus multis aequivaleat, vel ut per generationem ab Ada peccatum sit multis, qui non sint ab Ada; 213 . 565. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 338) est non esse homini nisi unam animam ratio­ nalem. Immo etiam definitum est, ut probabilius putamus 1S, nul­ lam ei esse animam sensitivam distinctam ab illa rationali. Sal­ tem est id (fidei proximum et) theologice certum, utpote im­ mediate deducendum sive ex definitione formaliter implicita de compositione hominis ex carne (quam sane ut ab anima ra10 Cf. Pius IX: AAS 8 (1874) 443s; Palmieri, p.272; Mazzella, n.613 not. 11 Cf. Pesch, 3 n.117; Michel, 564. Cf. tamen Boyer, p. 160. 12 Decreta p.i t.4 c.14: CL 5.293. De C. Vaticano cf. CL 7,566.1633.1637.1639; Orbân, o.c., 81-94. 13 Sic et Beraza, n.1090; Lercher, n.569; Daffara, n.432. Cf. tamen Huarte, n.234. 688 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II tionali distinctam nemo putat esse vivam) et ex animante illam rationali anima (D 148 216 255 393 429), sive ex ea defini­ tione quod anima ut intellectiva sit corporis forma (D 481) cum, qua talis, non det illi praecise intellectualitatem. Ex eadem fere ratione, nullam animam vegetativam di­ stinctam ab illa rationali ei esse, est certum in theologia, immo et fidei proximum 14. Ratiocinium nuper indicatum, quod ulterius nunc non evolvitur, clarius patebit ubi inferius constabit de homine, ut una natura, et de anima, ut corporis forma. 566. Probatur ex sacra Scriptura. Idea biblica homi­ nis non respondet dualismo platonico vel aristotelico: cum hebraeus non respiciat entia nisi ut empyrica et concreta, non videt in homine vel materiam vel corpus vel spiritum ut huic oppositum, sed quid unum ac totale dynamicum physiopsychologicum. At in eo effert duplicem aspectum, quod sit: 1) Ens materiale, nam: a) Eius corpus est sexuale (Gen 1, 27s) et fit a Deo ex terra (2,7). b) Totus homo dicitur caro (6,12; Is 40,6) fere ut alia viventia materialia (Gen 7,16; lob 34.15)· 2) Persona vivens. Cum anima (nephesh, psyché) sit vitae signum ac forte principium (Gen 19,19; 3 Reg 20,31s; lob 11,20; 1er 15,9) et designet individuum etiam animale (Gen 2, 19), totus homo dicitur excelsior anima vivens (2,7), nam inducitur ut persona seu individuum humanum rationale, qua­ tenus: a) Solus posita speciali deliberatione divina fit ad ima­ ginem et similitudinem Dei (1,26s). b) Fit cooperator Dei in paradiso et huius custos (2,15). c) Differt ab omnibus anima­ libus, quibus ceterum nomina imponit (2,19s). d) In iis non invenit adiutorium sibi simile quod cupit quodque tamen spe­ cialiter a Deo factum accipit (2,20-25). e) Est capax loquendi cum Deo, praecepti, peccandi, imperandi animalibus (Gen 2-3; Eccli 15,11-18; 17,1-12; Ps 8,5-9) et cum quo libere unitur in societatem coniugalem (ibid.). Iam vero, etsi Scriptura expresse ac directe non definiat philosophiam compositi humani, tamen eo quod ab initio et dein constanter in V. ac N.T. hominem inducat ut ens corporeum-rationale, videtur eum sua notione concipere ut corpus vivificatum principio spirituali, vel saltem id ex eius notione hominis erui ita ut huic ideae entis compositi ex corpore et anima rationali optime consonet: a) Creatio Adae ex corpore et alio elemento vivificante (Gen 2,7: cf. lob 10,9-12). b) Mors ut qua «revertatur pulvis in terram suam unde erat, et spiritus 14 Sic et Lerch er, Lc. Pro Daffara (Lc.) de fide. l.3 c.2 a.1. unicitas animae humanae, τπ.22 n.565-568 689 redeat ad Deum, qui dedit illum» (Eccl 12,7) seu ut separatio pulveris et spiritus (Ps 103,29s; 145,4) vel ut peregrinatio e corpore ad Dominum (2 Cor 5,6-8; cf. 2 Petr 1,13s), qua «corpus sine spiritu mortuum est» (lac 2,26: cf. Act 20,9s). c) Resurrectio ergo ut qua ossa non viventia quia «spiritum non habebant» reviviscant, quatenus «ingressus est in ea spiri­ tus» (Ez 37,1-14: cf. Lc 8,49-55). d) Capacitas mortis corporis sine morte animae per eos «qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere» (Mt 10,28) 15. 567. Probatur ex traditione. SS.Patres, etsi non pau­ ci eorum philosophiae platonicae (servatis servandis) adhae­ rerent 16, tamen maxime post Apollinarismum exortum 17, dichotomiam docuerunt explicite quoad exclusionem animae sen­ sitivae distinctae a rationali; in genere saltem implicite, quoad exclusionem animae vegetativae distinctae a rationali, quatenus animam rationalem ponunt ut unicum principium vitae cor­ poris, et quatenus hominem constanter inducunt ut compositum ex uno corpore et ex una anima. 568. a) Ante Apollinarismum. Athenagoras (R 170): Homo constans ex anima et corpore fit ex utroque unum animal. «Omnis communiter hominum natura ex anima immortali con­ stat et corpore, quod cum anima in creatione coniunctum fuit...; necesse est omnino ut, cum unum sit ex utroque ani­ mal, quod patitur quaecumque anima patitur et corpus...» S.Irenaeus: Anima rationalis dat corpori vitam et incre­ mentum. «Non enim est fortius corpus quam anima, quod quidem ab illa spiratur et vivificatur et augetur et articulatur, sed anima possidet et principatur corpori... Sed non amittit suam scientiam» 18. Tertullianus (R 352): Anima separata punietur vel re­ creabitur ob cogitatus malos vel bonos, in quibus carne non eguit; at et ipsa per corpus agit. «Congruentissimum est animam, licet non exspectata carne, puniri, quod non sociata carne commisit. Sic et ob cogitatus pios et benevolos, in quibus carne non eguit, sine carne recreabitur. Quid nunc, si et in carnalibus prior est quae concipit..., disponit..., impellit? Et si quando invita, prior tamen tractat, quod per corpus actura est» *8*. 15 De conceptu biblico hominis cf. Van Imschoot, o.c., 2 (1956) 3-38; M.Baily, C.SS.R., Biblical man and some formulae ob Christian teaching: IrishThQuart 27 (i960) 173-200; X.Leon-Dufour, Arne: VocThBibl (Paris 1962) 29-33; H.Haag, Mensch: BibLex (Einsiedeln 1951) 1104-1107. 16 Arnou, l.c., 2258-2392; cf. 2388-2390 (conclus.). 17 Apollinaris videtur, non ab initio, sed serius (at ante a.374) trichotomiam defendisse (cf. Tixeront, l.c., 97)· 18 S.Irenaeus, Adv. haer. 2,33,4: MG 7,833. 18 * G.T.Armstrong, Die Genesis in der Alien Kirche (Tübingen 1962) 87: Tertulliani est primus tractatus de anima... 690 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H Clemens Alex.: Homo est ex corpore et anima rationali. «Merito ex terra corpus dicit formari Moyses..., animam autem ratione praeditam desuper inspiratam fuisse in faciem...» 19 569. b) Post Apollinarismum exortum. S.Gregorius Nyss. (R 1021): In homine est una anima a qua est vita rationalis et sensitiva et vegetativa. «Etsi... declaratum est triplex esse in vivendi facultate discrimen, ut alia sit vita quae... nu­ triatur...; alia et nutriatur et sentiat...; alia denique et ra­ tione utatur et perfecta sit perque facultates ceteras omnes diffusa...; nemo tamen ideo putet tres in humano opificio animas esse..., ut naturam hominis ex pluribus animabus con­ flatam putare debeamus. Nam... perfecta anima reapse unica quaedam est, intelligens, immaterialis, sed per sensus naturae illi crassae mixta». Anima rationalis dat sensibus facultatem vivendi. «Anima est... essentia vivens, intellectualis, corporeis sensuum instru­ mentis vivendi et ea quae cadunt sub sensus, percipiendi fa­ cultatem per se suggerens...» (R 1056). S.Augustinus (R 1563): Anima et spiritus in homine unum sunt. «Tria sunt quibus homo constat: spiritus, anima, corpus: quae rursus duo dicuntur, quia saepe anima simul cum spiritu nominatur (pars enim quaedam eiusdem rationalis, qua carent bestiae, spiritus dicitur), principale nostrum spiritus est». S.Cyrillus Alex. (R 2062): Homo est corpus anima rationali animatum. «Quid enim aliud est humanitatis natura, nisi caro per animam intelligentem animata...?» Homo constat duobus, anima et corpore. «Nonne unum dici­ mus hominem..., etsi... simplex non sit, sed potius ex duo­ bus compositus, anima, inquam, et corpore?» (R 2135). S.Ioannes Damasc. (R 2357): Anima rationalis dat totam vitam corpori. «Anima est... rationalis et intelligens..., orga­ nis instructo utens corpore, cui vitam, incrementum, sensum et gignendi vim tribuat, non aliam a se seiunctam mentem ha­ bens (mens enim est subtilissima ipsius pars...)...» Gennadius (R 2225): In homine nonnisi una est anima et rationalis et vivificans carnem. «Neque duas animas esse di­ cimus in homine... unam animalem qua animetur corpus... et alteram spiritualem quae rationem ministret; sed dicimus unam esse eamdemque animam in homine, quae et corpus sua socie­ tate vivificet, et semetipsam sua ratione disponat..., ut... eligat cogitatione quod vult» 20. 1* Clemens Alex., Strom. 5,14: MG 9,139. 20 Dc mente SS.Patrum, cf. J.Bainvel, Ame: DTC 1,977-1006; Orbân, 51-54. t.3 c.2 a.1. unicitas animae humanae, th.22 n.568-572 691 570. Ratio theologica. In fontibus theologicis homo continuo apparet ut constans simpliciter ex anima et corpore, et quidem ita ut mors ei eveniat ex utriusque separatione. At id supponit totam vitam homini esse ex illa anima. Ergo homo habet unicam animam. 571. Ratio naturalis idem confirmat. Ex conscientia experimur unum idcmque esse subiectum sentiens et sublectum intelligens, ita ut pariter dicamus: cogito, audio, ambulo. Ergo in nobis unum idemque est princi­ pium intellectionis et principium sensationis. At principium sensationis in nobis est idem ac subiectum vegetationis: a) ob unionem quae apparet in­ ter vitam sensitivam et vitam vegetativam; b) eo vel maxime quod terminus nutritionis est pars organismi capax sentiendi, vel ad hoc ultimo disposita, et terminus generationis est animal sentiens, ita ergo ut neutrum queat produci principio non sensitivo, ne effectus sit perfectior quam causa. Ergo in homine unum est principium triplicis vitae seu una anima. 572. Obiectiones. Si hebraei respiciebant hominem ut unum quid concretum seu ut synthcticum organismum physio-psychicum, quin ergo distinguerentur in eo velut partes (iuxta notiones aristotelicas) corpus (sôma) vel caro (sarx), anima (psyché, nephesh), spiritus (pneuma, ruah) melius dicatur Scriptura directe nec dichotomiam nec trichotomiam docuisse. Sed dum in ea generatim anima (nephesh) est principium vitae vegetativae ac animalis et spiritus (ruah) est principium activitatis intellectivae ac spiritualis, adhibet alias animam et spiritum ut voces synonymas eiusdem realitatis (lob 7,11; 12,10; Is 26,9; Bar 3,1), in concreto de principio vitali (Sap 15,8.11.16) vel dum anima adhibetur ut principium vitae rationalis (lob 19,2; Ps 85,4; 138,14; Prov 19,2) ut spiritus, hic etiam sumitur ut ha­ litus vitalis (Gen 6,17; 7,15.22; Ez 37,10-14; Ps 103,29s) ut anima. Alias anima sumitur pro tota persona (Gen 14,21; Ex 1,5). Alias caro indicat totum hominem (Gen 2,24) alias apparent ut voces vel ideae synonymae anima et caro (Ps 62,2; 83,3; lob 14,22), homo et caro et anima (Ps 15,9s), homo et spiritus (Ps 30,6), homo et anima (Ps 48,16). Numquam vero caro, anima, spiritus simul adhibentur21. Et cum aliunde Scriptura ex dictis (n.566) innuat (v.gr. Gen 2,4-7) hominem esse ens compositum ex duobus elementis, quae aptius respon­ deant nostro corpori ac nostrae animae rationali, vel saltem ita loquatur ut ea compositio iure deduci queat, immerito supponeretur docere tri­ chotomiam, si quibusdam paucis locis hanc indicare videretur. Potius hi modi loquendi, desumpti ex philosophis graecis, habendi sunt vel ut metaphorici vel ut indicantes, non duas animas diversas, sed duos aspectus reales eiusdem animae, vel ut distinguentes ordinem supernaturalem a na­ turali. Haec ergo prae oculis habeantur maxime apud S.Paulum, qui mul­ tiplici sensu adhibet vocem «spiritus» 21. a) Anima in se simplicissima potest vocari spiritus vel anima, prout respiciatur ut intellectiva (et sic operans, ut spiritus, cum intrinseca independentia a materia) vel sensitiva (et sic ut animans corpus) aut etiam se­ cundum affectus superiores vel inferiores. b) Potest vocari spiritus id quod est in homine principium vitae su­ pernaturalis, anima vero principium vitae naturalis, ita ergo ut, iuxta hanc 21 Van Imschoot. o.c., 2,16-35; Baily. l.c.. 182-186; J.Guii.let, Esprit: VocThBibl (1962) 311s: P.Heinisch, Teologia del Vecchio Testamento (Torino 1950) i8ts; H.Haag, Mensch: BibLex (Einsicdcln 1951) 1105; Allo, Premiere epitre aux Corinthiens (Paris 1934) p-91-94; Prat, o.c., 489-492. 692 l.E.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II vel similem ideam, spiritus connotet aliquid supernaturale ex vivificatione Spiritus S. proveniens, anima vero vitam naturalem. Hinc corpus resuscitatum dicitur spirituale (πνευματικόν), mortale vero animale (ψυχικόν) (i Cor 15,44-46); item gratia supernaturalis dicitur spiritualis (Rom 1,11), dum sensu peiore illusores novissimi temporis «'secundum desideria sua ambulantes in impietatibus» dicuntur animales (lud 19). 573. i. Dan 3,86: Benedicite, spiritus et animae iustorum, Domino. Hic tribuuntur iusto spiritus et anima. Ergo docetur trichotomia. Dist. antec. Tribuuntur iusto spiritus et anima ut diversa principia unius eiusdemque substantiae, conc. antec.; ut diversae substantiae, nego antec. Sane propheta singulas res mundi expresse memoratas ad laudandum Deum ferventer adhortans, vult ut etiam homo totis suis viribus sive ratio­ nalibus (intellectu ac voluntate i.e. spiritu) sive sensitivis (potentiis sensiti­ vis i.e. anima) Deum laudet, fere ut iubetur ipsum diligere ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente, ex tota virtute (Mc 12,30). Ceterum anima (nephesh) et spiritus (ruah) in V.T. sunt voces non mutuo oppositae sed parallelae, saepe mutuo substituuntur, numquam simul adhibentur 22. 2. Le 1,46s: Magnificat, anima mea, Dominum, et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo. Distinguitur in homine anima a spiritu. Ergo tra­ ditur trichotomia. Dist. antec. In homine anima a spiritu distinguitur voce, conc. antec.; re, nego antec. Ut patet ex contextu, utraque vox indicat synonymice animam rationalem 23. Est usus parallelism! poetici. 3. i Cor 2,14: Animalis autem homo non percipit ea quae sunt Spiritus Dei... Spiritualis autem iudicat omnia, et ipse a nemine iudicatur. Pariter hic distinguitur implicite anima a spiritu. Ergo supponitur trichotomia. Dist. antec. Distinguitur anima a spiritu relate ad vivificationem et illu­ minationem Spiritus S., conc. antec.; relate ad naturalia, nego antec. Spiritualis homo est qui percipit et iudicat res ex luce et vivificatione Spiritus S.; animalis vero qui ea iudicat secundum lationem suam natu­ ralem 2425 . Ceterum, si anima differret a spiritu, animalis homo, seu non percipiens ea quae sunt spiritus, hoc careret. 574. 4. i Thess 5,23: Detis pacis sanctificet vos per omnia, ut integer spiritus vester et anima et corpus sine querela in adventu D.N.I.C. servetur. Hic distinguitur in homine spiritus ab anima. Ergo traditur trichotomia. Dist. antec. Spiritus ab anima distinguitur ratione, seu secundum ali­ quem aspectum, conc. antec.; ut res a re, seu simpliciter, nego antec. Fere ut nuper dictum est (n.573,1) Paulus vult ut sanctus sit totus homo, seu secundum corpus et secundum animam sive ut principium intellecti­ vum (seu spiritum) sive ut principium vitale (seu animam), ergo effert non duo principia hominis, sed duos huius aspectus psychologicos (ut Gal 5,16-25)“. Ceterum Paulus adhibet ut aequivalentes voces «spiritus» et «anima» (Phil 1,27), illam primam simpliciter opponit voci «corpus» (1 Cor 5,3s; 7,34; Rom 8,10) vel voci «caro» (Coi 2,5), dum contra adhibet vocem «ani22 Linder, O.C., p.209s; Van Imschoot, 35. 2» Lagrange, Evangile selon Saint Luc (Parts 1927) p.45s. 2* Allo, p.qSs; Prat, p.4<)o. De vario usu vocum pro hac re in N.T. cf. J.Campos, Sch.P., «Allinio· y 'animus* en el N.Testamento: Salm 4 (1957) 585-601. 25 Prat. P.62S.490; J.M.Vosté. O.P.. Commentarius in epistolas ad Thessalonicense* (Romae 1917) p.167-169; A.M.Festucière, O.P., La trichotomie de i Thess. 522 et la philo­ sophie grecque: RechScRcI 20 (1930) 385-415; Allo, p.102-104; Leal, Carias a lus Tesalonicenses: SagrEscr 2 (Madrid 1962) 929s. L.3 C.2 Λ.Ι. UNICITAS ANIMAE HUMANAE. TH.22 n.572-577 θθ3 ma· sensu vocis «spiritus» (Eph 6,6s; Col 3,23) vel etiam simpliciter pro tota persona humana (Rom 2,9; 13,1) 21 Arnobius, Adv. nation. 2,32-36: ML 5,860-865. Cf. Tixeront* o.c., i p.406(quoad rem); Altaner, o.c., p.153; Bainvel, 999; A.J.Festugière, O.P., Im doctrine des «Viri * novi sur l’origine et le sort des âmes d’après Amobe, II, 11-66: Memorial Lagrange (Paris 1940) 99-114· De mente S.Irenaei circa immortalitatem naturalem animae disputatur, iuxta M.Aubineau, S.I., Incorruptibilité et divinisation selon Saint Irénée: RcchScRel 44 (1956) 34-36. 12 Tanquerey, l.c., 513; Algermissen, l.c., 164; Regina, l.c., 139. Etiam Calvinus negavit immortalitatem essentialem animae, iuxta C.Calvetti, La filosofia di Giovanni Calvino (Milano 1955): cf. J.L.L.Aranguren, Calvino y la filosofia: Rev Fil 14 (1955) 399. 13 Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles 8 (Paris 1917) 419-421; N.Picard, Aristo· telismo: EncCatt 1 (1949) »94» : A.Tognolo, Aristotelismo: EncFil 1 (1957) 373. Ibi maxime memoratur Pomponazzi, dc cuius mente quoad immortalitatem animae naturalem multum scriptum est: cf. v.gr. M.de Andrea, O.P., Il razionalismo di Pomponazzi: Sap 3 (1950) 48-59; E.Weil, Die Philosophie des Pietro Pomponazzi: ArchGeschPhil 41 (1932) 127-172; C.Carbonara, Pomponazzi: EncFil 3 (1957Ï 1509-1511: F.Verde, O.P., A proposito dei •caso Pomponazzi·: Sap 16 (1963) 154-165 ; E.Nardi, Alessandrinismo: EncCatt 1 (1948) 779. 14 Cf. Pérez, 60-64. Etiam immortalitatem de facto forte negat vel in dubium vocat. ,4# O.Cullmann, Immortalité de l’dme ou Résurrection des Morts? (Paris 1956): cf. JJ.CoLiNG, S.I., Reflections on Cullman’s immortality of the soul: CathBiblQuart 22 (i960) 410; G.de Rosa, Immortalità dell’anima e rivelazione: Div 9 (i960) 81-101; Gherardini, l.c., 194. Cf. tamen J.Pieper, Tod und Unsterblichkeit: Cath 13 (1959) 81-100; S.Garofalo, Sulla «escatologia intermedia * in S. Paolo: Greg 39 (1958) 336s. R. Mehl (prot.), Notre vie et notre mort (Paris 1957) sequitur Cullmann. 15 Cf. P.Siwek, S.I., Psychologia metaphysica (Romae 1932) p.362; J.G.Morân, S.I., Psychologia 2 (Mexici 1949) n.672. ca, 698 1.1 .SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II At non negant immortalitatem de iure ii qui putantur philosophicam eius demonstrahilitatem negare, ut Caictanus ,ft, Scotus '7, nec necessario Positivistae (censentes eam durationem esse indemonstrabilem, cum ea experientiam superet) 18 et multi hodierni Protestantes, dicentes «omnem demonstrationem a Kantio ostendi impossibilem» 19. 585. Doctrina Ecclesiae. Omnia symbola et documenta memorantia vitam aeternam iustorum vel infernum aeternum impiorum (in tractatu De Novissimis recensenda) statuunt eo ipso saltem factum immortalitatis animae. Leo XIII damnavit errorem 23 Rosmini (D 1913): «In statu naturali anima defuncti exsistit perinde ac non exsis­ teret: cum non possit ullam super se ipsam reflexionem exer­ cere, aut ullam habere sui conscientiam, ipsius conditio simi­ lis dici potest statui tenebrarum perpetuarum et somni sem­ piterni». Haec damnatio clare supponit animam in ordine naturali inspectam pergere in vita, et quidem perpetua, cum Rosmini eam perpetuitatem supponat 20. 586. Lateranense V (D 738): «Cum... diebus nostris... zizaniae seminator, ... nonnullos perniciosissimos errores... in agro Domini superseminare... sit ausus, de natura praesertim animae rationalis, quod videlicet mortalis sit..., et nonnulli temere philosophantes, secundum saltem philosophiam verum id esse asseverent: contra huiusmodi pestem opportuna reme­ dia adhibere cupientes, hoc sacro approbante Concilio dam­ namus... omnes asserentes, animam intellectivam mortalem esse..., et haec in dubium vertentes, cum illa non solum vere per se et essentialiter corporis forma exsistat... verum et immortalis...» His definitur contra neoaristotelicos immortalitas: a) Saltem de facto, ut patet, b) Immo, et de iure: cum sine dubio directe damnetur ipse error introductione decreti memoratus, sc. «de natura praesertim animae rationalis, quod videlicet mortalis sit, aut unica in cunctis hominibus... secundum saltem philoso­ phiam...»; cum pariter ad naturam animae referantur et im­ mortalitas et unicitas (quae sane est naturalis); cum dicatur ,f> E.Verga, L'imnorlalità dell'anima net pensiero del Card. Gaetano: RivFilNeosc (Suppl. Il cardinale Tommaso di Via Gaetano) 27 (1935) 21-46, iuxta quem Caietanus primo (a. 15031507) non negavit posse ratione immortalitatem animae probari, sed dein (3.1532-1534). S.Vanni Rovighi, L’inmortalità deU'anima nel pensiero di Gioianni Duns Scoio: RivFilNeosc 23 (1931) 78-104. De mente Scoti alii scripserunt v.gr. H.Klug, Die Lehre des sei. /oh.Duns Scotus fiber die Seele: Phjahrb 37 (1924) 60-68: J.S.Japowiez, Probatio im­ mortalitatis animae in doctrina Ven.J.Duns Scoti (Cracoviae 1939): F.Luger, Die Unsterblichkeitsfrage bei Johannes Duns Scotus (Wien 1933); Z.VAN de Woestyne, O.F.M., Cursus philosophicus 22 (Mechliniae 1933) p.592-595. 18 Cf. Siwek, l.c.; MorXn, l.c. 19 Cf. J.Frôbes, S.I., Psychologia soeculativa 2 (Friburgi Br. 1927) p.282. 20 Cf. Michel, Rosmini-Sçrbati, Antonio: DTC 13,2940. l.3 c.,2 λ.2. immortalitas animai;, τπ.23 n.584-587 699 anima esse immortalis ut est corporis forma et forma sit ex natura sua 21; cum eam immortalitatem docere et, quantum id fieri possit, demonstrare iubeantur philosophi (quod prae­ ceptum non placebat Caietano), quorum tamen non est factum praeternaturale statuere, sed de natura animae agere, ita ut qua philosophi factum immortalitatis ex immortalitate solum iuris ostendere possint 22. At non definit Concilium eam im­ mortalitatem posse sola ratione demonstrari, etsi doceat omnia argumenta philosophica contraria posse solvi; sane Caietanus adhuc postea negabat eam demonstrabilitatem. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita quoad immortalitatem et de facto et, ut videtur, de iure (D 738), nisi pro hac dicatur thesis saltem fidei proxima vel potius de fide divina et catholica. 587. Probatur ex sacra Scriptura. 1. In genere om­ nes textus tam ex N. quam ex V.T.—qui sane hic non affe­ runtur 23—statuentes vel supponentes post hominis mortem animam iusti adire vitam aeternam, animam vero impii adire aeternum infernum, docent implicite immortalitatem: a) De facto, ut per se patet, b) De iure, nam clare videtur repugna­ re: bonitati Dei, ut anima natura sua mortalis reddatur im­ mortalis ut puniatur; iustitiae Dei, ut, si anima sit natura sua mortalis, poena eius non exstinguatur adveniente naturaliter ipsius fine (etsi ponatur donum immortalitatis ante decretum reprobationis esse concessum), cum sic mutetur substantialiter eius poena. Verum est hominem natura sua mortalem quoad corpus damnari et quidem, etiam quoad hoc, in aeternum. At sic poena hominis non mutatur nisi accidentaliter, cum non fiat maior quam poena solius animae nisi mere extensive. Id enim quod dicitur de beatitudine, sc. eam non augeri in resurrec21 His tamen Concilium non intendit immortalitatem animae inde probare quod haec sit corporis forma. Cf. A.Deneffe, S.I.. ‘Die geradezu lacherliche Torheit der piipsllichcn The.tlogie·: Schol 5 (1930) 380-387; Id., Die Absicht des Lateram Konzils: Schol 7 (1933) 359-37922 Cf. Msi 32,842s; Vernet, l.c., 2681-2683. Interpretationem nostram praemiserant alii: Palmieri, th.32 n.3; Huarte, n.215; Boyer, p.i3is; Deneffe (l.c.), ut videtur; Flick, o.c., 203-205; Michel, L’immortalité de l’âme: AmCl 72 (1962) 163s: de fide definita, vel saltem de fide catholica. Putant vero immortalitatem de facto hic directe definiri, immorta­ litatem vero naturalem solum indirecte in introductione tradi, Beraza (n.1139), pro quo thesis quoad postremum punctum «non videtur continere doctrinam fide tenendam, sed utique doctrinam catholicam omnino certam·; Lercher (n.588), pro quo thesis «est fidei pro­ xima·. 23 In genere de libris V.T. in hac re, cf. Vaccari, De immortalitate animae in veteri Tes­ tamento: VerbDom 1 (1921) 258-263.304-309; J.Touzard, Le développement de la doctrine de l’immortalité. A propos d'un livre récent: RevBibl 7 (1898) 207-241 ; A.Durand, S.I., Les rétributions de la vie future dans VAncien Testament: Et 83 (1900) 22-48; F.Schmid, Der Unsterblichkeits- und Auferstehungsglaube in der Bibel (Brixen 1902); Lagrange, Le Judaïsme avant Jésus-Christ (Paris 1931) p.343-353; Perkella, La dot Irina dellOltrelomba nel Vecchio Testamento: DivThom(Pi) 37 (1935) 196-204. 700 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II tione corporis nisi accidentaliter, seu per extensionem ad cor­ pus, damnationi applicandum est. Quo posito, data immorta­ litate naturali animae, nil obest iustitiae Dei, quin totus homo peccans in aeternum puniatur. 588. 2. Plura testimonia biblica ostendunt animam non perire simul cum corpore. Unde sequitur eam de facto non mori, maxime cum Scriptura numquam memoret mortem ani­ mae. At inde ulterius videtur sequi immortalitas naturalis, cum nullibi dicatur ea animae permanentia post hominis mor­ tem esse ex dono Dei, ac proin supponatur ea esse ex animae conditione naturali: Mt 10,28: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere, sed potius timete eum qui potest et animam et corpus perdere in gehennam. Ergo anima est immor­ talis de facto, cum ea, occiso corpore, vivere pergat; de iure, ut videtur, cum dicatur Deus eam posse perdere in gehennam ac proin in aeternum. Lc 16,22-31: Mortuus Lazarus portatur in sinum Abrahae; mortuus epulo portatur in infernum. Lc 23,43: Hodie mecuin eris in paradiso. Phil 1,23: Coarctor... e duobus: desiderium ha­ bens dissolvi et esse cum Christo. 2 Cor 5,1-4: ... Si terrestris domus nostra huius habitationis dissolvatur, aedificationem ex Deo habemus, domum non manufactam aeternam in caelis... Christus alludens ad doctrinam immortalitatis animae tra­ ditam in A.T. (Ex 3,6) haec dicit sadducaeis Mt 22,31-33 (Mc 12,26s; Lc 20,37-39): ... Non legistis quod dictum est a Deo dicente vobis: «Ego sum Deus Abraham et Deus Isaac et Deus lacob?» Non est Deus mortuorum sed viventium. Apoc 6,9-11: ... Vidi subtus altare animas interfectorum propter verbum Dei... et clamabant voce magna dicentes: Usquequo Domine... non vindicas sanguinem nostrum de iis qui habitant in terra? Et datae sunt illis singulae stolae albae, et dictum est illis ut requiescerent adhuc tempus modicum... Haec ceterum eo clarius constant, quod tempore lesu omnes iudaeos, extra sadducaeos, tenebant immortalitatem animae 23 *. Ex V.T. ut liber qui maxime efferat immortalitatem animae citetur Sap 2,23: Quoniam Deus creavit hominem inextermina­ bilem et ad imaginem similitudinis suae fecit illum... Ex his, homo est immortalis (saltem quoad animam), et quidem ut videtur, quia est similis Deo; at iam est talis, et quidem saltem 23 · J.B.Frey, La vie de Vau-delà, dans les conceptions juives au temps du Jésus-Christ: Bibl 13 (1932) 129-168; M.Delcor, L'immortalité de l'dme dans le livre de la Sagesse et dans les documents du Qumrdn: NouvRevTh 77 ( 1955) 614-630; J.Van der Ploeg, The Belief in Immortality in the Wiitins of Qumrdn: BiblOr 18 (1961) 118-124. l.3 c.2 a.2. immortalitas animae, τπ.23 n.587-590 701 praecipue, ob animam rationalem naturaliter sumptam. Ergo anima est naturaliter immortalis. 3,1-4: lustorum animae in manu Dei sunt et non tanget illos tormentum mortis. Visi sunt oculis insipientium mori... Illi autem sunt in pace... Spes illorum immortalitate plena est. Et relate ad malos, quin eorum resurrectionem memoret, dum tamen censet eos vivere, dicit 5,1-14: Tunc stabunt iusti in magna constantia adversus eos qui se angustiaverunt... Vi­ dentes turbabuntur timore horribili... Dicentes intra se, paenitentiam agentes... Hi sunt quos habuimus aliquando in derisum... Ecce quomodo computati sunt inter filios Dei... Ergo erravimus a via veritatis... Talia dixerunt in inferno hi qui peccaverunt 24. 589. Probatur ex traditione. Patres docent immortali­ tatem de facto, ut per se patet, cum tota religio Christiana hac idea sit imbuta; de iure, ut patet v.gr. ex sequentibus: Athenagoras: Homo resurgens, cuius anima iam ab initio erat immortalis, fit ex dono talis quoad corpus. «Homines autem ab ipso quidem ortu immutabilem permansionem secundum animam habeant, at secundum corpus immutationis beneficio incorruptionem assequantur» 25. Novatianus: Corpus moritur, anima vero ita est extra leges mortis, ut nequeat interfici. «Quid enim si divinitas in Christo non moritur, sed carnis solius substantia exstinguitur, quando et in ceteris hominibus... caro quidem sola incursum interi­ tus... patiatur, extra leges autem... mortis anima incorrupta cernatur?... Si... hanc habet generositatem immortalitatis ani­ ma in quovis homine, ut non possit interfici, multo magis hanc habet potestatem generositas Verbi Dei ut non possit oc­ cidi» 26. S.Augustinus: Omnes naturali instinctu volumus immortali­ tatem. «Neque enim omnes homines naturali instinctu immor­ tales et beati esse vellemus, nisi esse possemus» 27. 590. Tertullianus (R 349): Ergo anima dicitur immor­ talis ut dicitur rationalis, etc., ac proin ex natura sua. «Defini­ mus animam Dei flatu natam immortalem..., substantia sim24 Ceterum de doctrina immortalitatis in hoc libro, cf. H.Bückers, C.SS.R., Der Unsterblichkeilsglaube im Buch der Weisheit. Ihr Ursprting unci ihre Bedeutung (Münster 1938) p.9-25; Lagrange, Le livre de la sagesse. La doctrine des fins derniers: RevBibl 4 (1907) 93-97· Van Imschoot, 2,45s. 25 Athenagoras, De resurr. mort, n.16: MG 6,1006. 26 Novatianus, De Trin. c.25: ML 3,963. 27 S.Augustinus, Cont. lui. 4,1,19: ML 44,747. Ceterum scripsit tractatum De immorta­ litate animae (ML 32,1021-1034). De mente eius, qui petat immortalitatem ex adhaesione animae ad Veritatem immortalem ut ad suum finem obiectivum, agit J. Barbosa, Santo Agostinho e a Imortalidade da Alma. Originalidade da sua prova: RevFilPort ιι (toss) 154165. Cf. et G.Verbeke, Spiritualité et immortalité de l'âme chez Saint Augustin: AugMag 1 (1954) 332-334· 702 I.I'.SACÜfS. DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II plicem... liberam arbitrii..., rationabilem...» S. Ioannes Damasc. (R 2357): «Anima est vivens, simplex et incorporea sub­ stantia..., invisibilis, immortalis, rationalis, et intelligens...» Constit. Apost.: Anima est immortalis, utpote rationalis et libera. «Animam nostram incorpoream et immortalem con­ fitemur... utpote rationabilem ac liberae potestatis»28. S.Ambrosius: Anima, cum sit vita, nequit mori. «Quomodo substantia eius interire potest, cum utique anima sit quae vi­ tam infundit?... Anima ergo vita est. Quomodo enim potest mortem recipere cum sit contraria?...» 29*31 591. Ratio theologica. Anima damnati est de facto im­ mortalis. At bonitati et iustitiae Dei repugnat, quod anima naturaliter mortalis fiat immortalis ut puniatur (n.587). Ergo anima humana est naturaliter immortalis. 592. Ratio naturalis idem statuit, a) Anima ex una parte nequit cor­ rumpi vel per se, seu per dissolutionem partium, cum sit simplex, vel per accidens, seu ut forma materialis per subtractionem subiecti quod informat, cum sit spiritualis seu independens intrinsece a materia in essendo; ex alia parte est apta, utpote independens intrinsece a materia in intelligendo et in volendo, ut agere et proin exsistere sine corpore possit. Ergo anima est naturaliter immortalis 29 ♦. b) Homo naturaliter desiderat, appetitu innato et elicito, esse semper. Ergo, cum desiderium naturae nequeat esse inane, homo eius naturae est saltem quoad animam, ut sit semper (1 q.75 a.6; 2 CG 55.79-81) 30. c) Rectus ordo moralis infert sanctionem perfectam (seu universalem et absolute efficacem) pro hominum meritis vel demeritis. At haec deesset, si anima esset ex se mortalis (cum in ordine naturali Deus non putaretur eam esse miraculose conservaturus, saltem si ea punienda esset). Ergo ani­ ma est naturaliter immortalis 31. 28 Constit. Apost. 1.6 c.it: MG 1,937. 29 S.Ambrosius, De bono mortis c.9 n.42: ML 14.559. De SS.Patribus, cf. Bainvel, 977-1005; Beraza, n.1141; Suarez, c.10 n.ns; W.Gotzmann, Die Unslerblichkeitsbeweise in der Vdlerzeil und Scholaslik bis zttm Ende des dreizehnlen Jahrhunderts (Karlsruhe 1927). 29* Cf. A.Michel, L'immortalité de l'âme: AmCl 72 (1062) 162s; Io., Encore l'immor­ talité de l'âme: ibid. 654s; Α.Μοτζκο, Stoffliches, Nichtstofjliches und die Seele: ThPrakt Qschr 110 (1962) 177-93; L.Zani, Annotozioni soi tema 'spiritualité e immortalità*· dell'anima: Sap 16 (1963) 166-171 (de Bergson et S.Thoma). 20 Dondeyne, Immortalitas animae e naturali desiderio felicitatis demonstratur: Collat­ Brug 32 (1932) 35-39. Cf. tamen RJolivet, Le problème de la mort chez M.Heidegger et J.-P.Sartre (Abbaye Saint Wandrille 1950). De mente S.Thomae circa philosophicam de­ monstrationem immortalitatis multi scripserunt v.gr.: J.Lemaire: CollMechl 1 (1927) 35-49; F.Locatelli, Alcune note stilla dimostrazione dell'iminorlalità dell'anima in S.Tommaso: RivFilNeosc 33 (1941) 413-428; L.Raeber, O.S.B., Die Betimmung des Menschen. Der philosophische Beweis seiner Unslerblichkeit im System von Thomas tvn Aquin und Othmar Spann. Ein Vergleich: DivThom(Fr) 22 (1944) 51-84; A.Cocco, Il problema dell'immortalità dell'anima nella Summa Theologiae di S.Tommaso d'Aquino: RivFilNeosc 38 (1946) 298SS; J.C.L1NEHAN, The rational Nature of Man with particular Reference to the effects of Immor­ tality on Intelligence according to St.Thomas (Washington 1937); J.1.Jolie, O.P., Affirmation rationnelle de l'immortalité de I’dme chez Saint Thomas: LumVie 22 (1955) 57-77; Zani, l.c. 31 Cf. Suârez, l.t c.10 n.16-35; G.Heidingsfelder, Die Unsteiblichheil der Seele (Mün­ chen 1930); Lessius (De providentia numinis et animi immortalitate [Parisiis 1880] p.430-459) proponit viginti rationes naturales (praeter alias theologicas p.450-464). De mente Scholas­ ticorum in hac re multi scripserunt v.gr. B.Bendfeld, Grundlegtmg und Bcweisfilhrung der Unsterblichkeitslehre in der Beginnenden Hochscholastik (Emsdetten 1940); M.Kreuthe, Die Unsterblichkeitslehre in der Scholastik von Alkuin bis Thomas von Aquin: Phjahrb 31 (1918) 341-381; Id., Die Unsterblichkeitslehre in der Zcit nach Thomas von Aquin: Phjahrb l.3 <:.2 a.2. immortalitas animae, tii.23 n.590-594 703 d) Vehementer confirmantur haee consensu universali sive populorum antiquorum et hodiernorum 3-, sive philosophorum, etiam non scholasti­ corum, antiquorum et hodiernorum 33. 593. Obiectioncs. 1. Dicitur in Eccl 3,18-21: Dixi in corde meo de filiis hominum, ut probaret eos Deus et ostenderet similes esse bestiis. Idcirco unus interitus est hominis et iumentorum el aequa utriusque conditio. Sicut moritur homo, sic et illa moriuntur. Similiter spirant omnia et nihil habet homo tumento amplius; cuncta subiacent vanitati et omnia pergunt ad unum locum. De terra facta sunt et in terram pariter revertuntur. Quis novit si spiritus filiorum Adam ascendat sursum et si spiritus iumentorum descendat deorsum? Ex his, possibile est ut eodem tendant spiritus et bestiae et hominis morientium. Ergo immortalitas spiritus humani est saltem dubia. Dist. antec. Possibile est ut eodem tendant spiritus et bestiae et hominis, si spiritus hominis non sumitur pro anima humana, trans, antec.; secus, nego antec. His non dicitur anima humana ut anima bruti mori, nam: a) Supponitur ea a Deo indicanda esse, quod sensu careret si anima moreretur cum cor­ pore (3,17): lustum et impium iudicabit Deus (cf. et 5,7; 11,9; 12,13s). Tale vero indicium non habetur in hac vita, b) Anima in morte hominis dicitur redire ad Deum (12,7), ire ad inferos (9,10) «in domum aeternitatis suae» (12.5) 33*. 594. Ceterum eius loci sat difficilis multae proponuntur interpretatio­ nes, quarum aliquae hic enumerantur, exclusis etiam illis, quae, cum hagiographus nullum errorem proferre possit, probari nequeunt, ex quibus ille denegaverit homini vitam superiorem vita bruti vel etiam immortalitatem (etsi forte de hac expresse non cogitet). Hinc Ecclesiastes memorat ea quae sunt homini ac bruto communia et describit mortem utriusque prout ea exterius apparet quasi aequa sit sors eorum, ita ut ibi (18-20) spiritus in­ dicet non principium vitale, sed halitum, et dicantur homo ac brutum pa­ riter mori, quatenus spiritus utriusque, seu halitus, pariter perit; aliis ver40 (1927) 40-56. A.Bremond, S.I., Le syllogisme de l'immortalité: RevPhLouv 40 (1948) 161-176, infirmare conatur argumentum ontologicum (ct telcologicum) S.Thomae. ut ipse novum quoddam repetat ex cognitione cum amore in Bonum aeternum, quasi cogitans ac volens Deum sit immortalis: eum refutat ct argumenta Angelici effert A.Coccto, Attomo ul siltogismo dell'îmmortalità: RivFilNeosc 45 (1953) 106-142; S.Vanni Rovighi, Immorta­ lité dell'anima nei maestri francescani del sec.XII (Milano 1935); Id., L'immortalità dell'anima nei maestri francescani del sec.XIII (Milano 1936). 32 Cf. Knabenbauer. Das Zeugnis des Mcnschengeschlechtcs für die Unsterblichkeit der Scale (Freiburg im Br. 1878): Ergànz zu den rStimm. aus M.Laach» t.6; Lagrange, Etudes sur les réligions sémitiques. Les morts: RevBibl 11 (1902) 212-239: J.T.Addison (protestans). La vie après ta mort dans les croyances de l’humanité (Paris 1936); M.Eder, Totcnseelen und Ahncngeister in Japan: Antbr 51 (1956) 97-112: H.Kees, Totcnglaubcn und Jcnseitsvorstellungcn der allen Aegypter2 (Berlin 1956). De classicis cf. Soleri. L'immortalità dell'anima nul monda classico: ScuoCatt 80 (1952) 108-126. 33 Cf. Suârez. n.13-15; Gôtzmann. Lc. (initio); Souilhé, Le., p.46-80; Arnov, l.c., 2268: M.D.Roland-Gosselin. O.P., Les idées ct les preuves de l'immortalité dans le rPhaedom: RcvScPhTh 3 (1909) 84-88; Huonder, o.c.. 129-144 (de Platone); II.D.Saffrev. O.P., Origine en Grèce de la croyance en l'immortalité de l'âme: LumVie 24 (1955) 11-32; A.Inauen, S.I., Epikurs Zeugnis für das Dasein Gottes und die Unsterblichkeit der Seele: Zkath Th 40 (1916) 188-191: B.R.Raffo. El cstoicismo y su teoria del hombre: Sa 11 (1956) 292s; E.Ciafardini, L'immortalità dell'anima in Cicerone: RivFilNeosc 13 (1921) 245-263; L.Foucher, La notion d'immortalité de l’dme dans la philosophie française du XIX9 siècle: RevScPh Th 21 (1932) 25-53; G.Melzi, L'immortalità dell'anima nella filosofia di Henri Bergson: RivFilNeosc 42 (1950) 238-255; Verardo, Lc.. 292-300; cf. 287-292; Siwek, Psychologie P.263S; Morân, Lc., n.672; L.Rey Altuna, La inmortalidad del aima a la luz de los filôsofos (Madrid 1959). 3 3 · Cf. M.Garcîa Cordero, O.P.. Intuiciones de la retribucièn en el nids alla en la literatura sapiential: XVScmBiblEsp (Madrid 1955) 70-74; R.Patruel, S.I., L'Ecclesiaste 3 (Paris 1958) 22.39 (de 12,7): cf. tamen Buzy, o.c., 277. 704 I.F.SAGÜÉS, UE UEO CREANTE ET ELEVANTE. II bis, describitur mors secundum leges pure organicas mortis ac bruti 34 Quid vero de sensu v.21: Quis novit si spiritus filiorum...? Haec opinio nobis videtur probabilior. a) Iuxta alios, cum tempore quo liber scriptus est, apud iudaeos ut nova diffundi inciperet opinio esseniorum, qui cum Platone et aliis graecis tenerent animas defunctorum in superna ascendere, dum illi commu­ niter tenebant eas in locum aliquem infernum descendere, hagiographus eam opinionem memorans, quam tamen auctoritas religiosa iudaea non­ dum probasset, non damnat, sed nec approbat, etsi serius ei videatur fa­ vere (12,7) 3S. b) Iuxta alios, spiritus est ibi, non anima, sed vis vitalis seu quasi spiritus impersonalis seu quod facit vivere, ita ut vitalitas hominis non superet vitalitatem bestiae, cum uterque sit eiusdem originis ac durationis et eiusdem finis: et his positis dubitatur, admissa immortalitate, utrum ille spiritus pergat ad Deum et anima bestiae ad terram (ut communiter te­ nebant iudaei) an potius ambo ad Deum vel ambo ad terram. At videtur opinio communis tribuisse spiritui vitae directiomen diversam36 c) Iuxta alios, eo posito quod spiritus hominis ad Deum redeat (12,7), dubitatur an et anima bestiae ad Deum et non ad terram redeat 37. d) Iuxta alios, auctor loquitur admirative hoc fere sensu: pauci consi­ derant (vel forte etiam—id quod fere in idem redit—pauci certo sciunt) spiritum filiorum hominis ascendentem, spiritum autem bestiarum descen­ dentem 38. e) Iuxta alios, auctor dicit se quondam de ea re dubitasse 39. 595. 2. S.Iustinus dicit animas vivere quamdiu Deus vult, et omne quod factum est perire. Ergo negat immortalitatem animae. Dist. antec. S. lustinus negat immortalitatem animae essentialem, conc. antec.; aliam, quae tamen a Deo dependeat, nego antec. Sane ipse dicit (R 132): «Non ergo immortales sunt? Non, siquidem statuimus mundum esse genitum. Non tamen perire dico omnes animas; vere enim de lucro id esset improbis. Quid igitur? Piorum quidem animas in meliore loco manere, iniquorum autem... in deteriore, iudicii tempus exspectantes...» Cf. et R 133. Inst. Ipse S.Iustinus dicit animas impiorum non obtenturas esse immor­ talitatem. Ergo hanc saltem pro impiis negat. 54 Hetzenauer, Theologia biblica 1 (Friburgi Br. 1908) p-536s; G.Gietman, S.I., Com­ mentarius in Ecclesiasten (Parisiis 1890) p.182-186: R.Cornely-A.Merk, S.I., Introductionis in S.Scripturae libros Compendium 2 (Parisiis 1934) 0.4973; Dondkyne, S.Scripturae de natura hominis doctrina: CollatBrug 32 (1932) 10-15; P.D.Buzy, S.C.J., L'ecclesiaste: PirClam (Paris 1946) 222-224; Dubarle, Le concept de l'homme dans VAncien Testament: SacrPag 1 (Paris 1959) 527. Et idem videtur sentire E.Pooechard, L'Ecclésiaste (Paris 1912) 187s. 310-316. JS A.Condamin, S.I., Eludes sur VEcclesiaste: RevBibl 8 (1899) 493-502; 9 (1900) 369374; A.Parenti, S.I., De animae humanae immortalitate in Eccl 3.21: Greg 2 (1921) 117121; Vaccari, Ecclesiaste: Elt 3,994; Perrella. l.c., 198 not; M.Leahy, Ecclesiastes: CathComm HScr (London 1953) 378a. E.Pooechard, L'Ecclêsiaste (Paris 1912) 1878.310-316. 37 L.di Fonzo, O.F.M.Conv., «Quis nouit si spiritus filiorum Adam ascendat sursum...?· Eccl. 3,21: VerbDoni 19 (1939) 257-268.289-299; 20 (1940) 166-176. 38 Sic forte plus minus ii qui putant illam formulam non necessario esse interrogativam v.gr.; S.Hieronymus, In Eccl.: ML 23,1041s; Cornely, Historica et critica introductio in V.T. libros sacros (Parisiis 1925) p.i79s; Motais, Vicouroux, ap. Vacant, l.c., 471; A.LapioE, In Ecclesiasten (Parisiis i860) p.is6s. 89 Durand, l.c.. 43-46. Cui accedit, ut videtur, L.Huoo, Die Unsterblichkeitslehre im Buche Kohelet: ZkathTh 37 (1913) 400-414. Cf. S.Th., De anima a.14 ad 1. Alia alii dicunt v.gr.: H.Simon-I.Prado, C.SS.R.. Praelectiones biblicae 2 (Taurini 1937) p.203; E.Philippe, Ecclesiaste (Le livre de l'J: DB 2,1535; L.Bigot, Ecclésiaste (Livre de Γ): DTC 4,2018. i..3 < .2 λ.2. immortalitas animae, th.23 \.594-597 705 Dist. antec. S.Iustinus negat animis impiorum immortalitatem supernaturalem et beatam, conc. antec.; aliam, nego antec. Cum vita aeterna sit supernaturalis et per gratiam Dei obtinenda, immor­ talitas iustorum, qua beatorum, est iis gratuita, et damnatis non datur. Hinc horum status potest aequiparari morti sempiternae. Quo sensu intelligi potest locus obiectus, cum ipse lustinus dicat: «Nos vero immortalitatem eos con­ sequi solos didicimus qui Deum vitae sanctitate et virtute propius contin­ gunt; qui autem improbe vivunt nec immutantur, eos igne aeterno credi­ mus puniri» 40. Hoc eodem sensu interpretandi sunt alii Patres fortasse scribentes ut S.Irenaeus: «Non enim ex nobis neque ex nostra natura vita est, sed secun­ dum gratiam Dei datur. Et ideo qui servaverit datum vitae et gratias egerit ei qui praestitit, accipiet et in saeculum sacculi longitudinem dierum... In­ grati... iuste non percipient a Deo in saeculum saeculi longitudinem die­ rum»41. 596. 3. Arnobius docet animas natura sua esse mortales et animas impiorum post longissimum cruciatum totaliter consumi42. Haec scripsit cum esset adhuc catechumenus, nec perfectus doctrinae catholicae gnarus43. 4. Tatianus videtur docere animas impiorum (seu ignorantium veri­ tatem) mori cum corpore et dein resurgere cum corpore cruciandas in immortalitate (R 157):«... Moritur enim (anima)... cum corpore, si veritatem ignoret; postea autem resurgit in fine mundi una cum corpore, mortem per supplicia in immortalitate accipiens...» Videtur Tatianus non agere de vera morte, sed de quodam statu sopo­ ris. Sane paulo inferius, rationem reddens ob quam animae defunctorum non possunt praestigia facere, supponit exsistentiam earum animarum qui­ bus praestigia tribuebantur, quae certe non sunt nisi animae impiorum: «Per­ difficile est existimare animam immortalem, quae corporis membris impe­ ditur, sagatiorem, cum ex eo migraverit, fieri»44. 597. Scholion. De immortalitate aniinae in libris V.T. ante exsilium scriptis. Rationalistae negarunt his libris eam immortalitatem doceri45. At primo id esset mirum, quod ea veritas, quae apud omnes populos orien­ tales v.gr. apud Chaldaeos et Aegyptios tenebatur, a populo hebraeo omnium religiosissimo, ignoraretur46. Et omnes fatentur iudaeos etiam primaevos illam cognovisse47. Quod patet v.gr. ex sequentibus: a) Mors pro iudaeis est: ire ad patres (Gen 15,15: de Abraham); congregari ad populum suum (Gen 25,8: de Abraham; 49,29: de lacob); apponi ad populum suum (Gen 25,27: de Ismael; 35,29: de Isaac; 49,32: de lacob; Deut 32,50: de Aaron); iungi populis suis (Deut 32,50; de Moy­ se); pergere ad populos suos (Num 20,24: de Aaron); ire ad populum suum (Num 27,13: de Moyse et Aaron). Illud vero factum distinguitur ab ipso 40 S.Iustinus, Apol. i n.21 : MG 6,361. Cf. Bardy, 2267s; J.Rivière, S.Justin cl les apologistes du IIe siècle (Paris 1907) p.204. 41 S.Irenaeus, Adv. haer. 2,34,3: MG 7.836; cf. 1.4 c.28 n.2: MG 7,1061s. Eadem fere dici passent de Tatiano (R 157); cf Tixeront, l.c., p.259. 42 Arnobius, Adv. nat. 1.2 c.14.35s: ML 5.831.863-865. 43 Cf. Altaner, § 36; Hieronymus, Euscbii Pamphilii chronicon: ML 27,497. 44 Tatianus, Adv. graec. n.16: 6,840. Cf. dc mente eorum Patrum. Bainveu. l.c.; Pal­ mieri, l.c., th.32 n.7s; Beraza. l.c., n.1136-1138. Lessius (l.c., p.465-473) varias proponit et solvit obiectiones ex ratione naturali. 45 Vacant, 465. 46 Vacant, 466. 47 Lacrance : RevBibl 16 (1907) 422-433; L'immortalité de I'dme dans I'Ancien Testament: AmCl 65 (1955) 554s; Van Imschoot. 45; R.Criado, S.I., La creencia popular del Antigua Testamento en el mas alld, el Se'ôl (Madrid 1955); Haac, o.c., 1661 ; Seele, o.c., 1496s; Llnsterblichkeik 1661. Tcologia 11 23 706 I.E.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H sepelio (Gen 35,29: de Isaac; 49,29: de lacob; 1 Reg 28, 19: de Saul). Cete­ rum nec illud indicat necessario sepulcrum commune, quod saepe tale vel esse non potuit vel de facto non fuit v.gr.: pro Abraham sepulto prope Ephron in Palaestina (Gen 25,9s), dum iacent eius avi «in Ur Chaldaeo­ rum» (11,28) et parentes in Haram (11,32); pro Ismaële Abrahae filio qui obiit in regione orientali (25,17s); pro Moyse cuius sepulcrum in valle ter­ rae Moab ignoratur (Deut 34,6); pro Aaron, mortuo in monte Hor (32,50)... (cf. et 3 Reg 2,to; 16,28; 4 Reg 21,18). Ergo indicant viventes cum viventi­ bus convenire post mortem. b) In specie lacob vult in infernum descendere ad loseph, filium suum (Gen 37,35), quem tamen putat bestia devoratum esse (37,33)1 dum ipse vult sepeliri in Ephron cum patribus suis (49,29-31). c) Putantur ire in «sheol», seu locum infernum defunctorum48, ani­ mae morientium omnium (Gen 37,35; 42,38; 44,29-31; lob 3,13-19; 7,9; 30,23; Ps 6,6; 88,49; Is 5,14) sive bonorum (Gen 37,35; Ps 48,15s) sive ma­ lorum (Ps 48,15; Num 16,30.33; Is 14,9.11.15). Qui ceterum certo differt a sepulcro, cum sit idem pro omnibus (lob 30,23; Ps 82,49) et hi habeant ibi quamdam vitam (Is 14,9-20; Eccli 11,28), sive bonorum (Gen 37,35; Ps 48,15s) sive malorum (Ps 48,15; Num 16,30.33; Is 14,9.11.15). d) ludaei vetantur, quin mortuos interrogent (Deut 18,11), Ceterum Saul interrogavit Samuelem (1 Reg 28,7-20). Cf. et Is 8,19. e) Unde patriarchae respiciebant hanc vitam ut peregrinationem (Gen 47,9) quae sane respicit aliquem terminum stabilem. Cf. Ps 38,13. f) Hinc patriarchis fuisse fidem vitae aeternae et Christus (Mt 22, 32—cf. 8,11—iuxta Ex 3,6) et S.Paulus (Hebr 11,13-16; cf. 13,14) suppo­ nunt 49. 598. Nec formulae «occidere animam», «interficere animam», similes, quae sane, non de morte morali (ut Mt 10,28), sed de physica adhibentur (Gen 37,22; Deut 22,26; 1er 40,15; Eccli 21,3; Ez 13,19; 17,17, etc.), nostrae conclusioni obstant, cum iis locis «anima» supponatur pro «vita», ut aliis multis locis (Gen 19,17; lud 12,3; 1 Sam 19,5; Ps 118,109; 2,6; Itid 16, 30; lob 36,14, etc.), seu pro vita in abstracto, vel pro vivente in concreto, vel saepe pro persona ac vicem pronominis personalis gerente. Ii loci quibus videretur dici homo non esse «Immortalis» (Eccli 17,29) vel post mortem iam non esse (Ps 38,14; lob 7,21; 14,10) vitam terrestrem respiciunt, quae breviter duret, sed sit peregrinatio (Gen 47,9; Ps 38,13; Eccl 7,1)50. Constat ergo iudaeis notum fuisse factum, quod defuncti vivere per­ gant. At fatendum est ulteriores determinationes de modo eius vitae futu­ rae nonnisi paulatim progrediente revelatione traditas esse51. Hinc «sheol» describebatur apud iudaeos ut terra tenebrosa et operta mortis caligine, terra miseriae, ubi sempiternus horror inhabitat (lob 10,21s), ut deglutiens (Prov 1,12) et insatiabilis (30,16; Is 5,14s), ut immitis (Cant 8,6). Attamen non putabantur boni esse sine ulla laetitia (Eccli 11,28) 52 et a fortiori sine ulla actione, non tamen meritoria (Eccl 9,10; Ps 6,6; 113.17; Is 38,18) S3. 48 Vacant, Enfer: DB 2,1792-1794; W.Gesenius-F.Buhl, Hebraisches und aramaisches HanduOrtcrbuch... über dus Alte Testament (Leipzig 1915) 197. 49 Vaccari, Le., 259s; Heinisch, Théologie des Allen Testament § 24 n.6; § 41s; Beraza, n.1143-1146; Vacant, 462-472. Plura ap. Van Imschoot, o.c., 2,43-56. 50 Vaccari, 260s. Cf. M.Dahood, SJ., Immortality in Proverbs 12,28: Bibl 41 (i960) 176-181. 51 Vaccari, 261-263.304-309; Vacant, l.c.; Cornely, l.c., p.180. 52 Cf. Λ. Lapide, In Ecclesiasticum 11,28 (Parisiis 1859) 358. Cf. et Pesch, 2 n.287. Knabenbauer, Commentnrius in Isaiam Prophetam 22 (Parisiis 1923) 62s. De mente iudaeorum circa hanc rem cf. et A.G.: AmCl 64 (1954) 457s. l.3 c.3 λ.1. homo una natura, th.24 n.597-601 707 CAPUT III De unione animae et corporis ARTICULUS I De unione in unam naturam Thesis 24. In homine anima et corpus uniuntur in unam naturam. S.Th., i q.76 a.i.3; Suarez, De anima l.i c.12; Bf.raza, n.i 150-1178; Lercher, 23 n.574-576; Palmieri, th. 19. 599. Nexus. Constat ex probatis hominem ex corpore et anima componi; quid vero ea unione efficitur: mera extrinseca coniunctio duarum substantiarum an novum aliquod ens substantiale, distinctum et ab anima et a corpore et a pura summa utriusque? Si vero novum ens substantiale efficitur, ulterius quaeritur, qualis ergo sit modus unionis inter utrum­ que elementum. Si probatur ea unio esse ut in materiam et for­ mam, facile patet novum ens substantiale ex iis effectum esse; tamen claritatis causa id postremum primo et brevius ex­ pedietur, ut in thesi sequenti de illo unionis modo disputetur. 600. Notiones. In homine i.e. in composito exsurgen­ te ex unione corporis et unius animae rationalis. Anima, seu primum a corpore diversum principium vitae et vegetativae et sensitivae et rationalis in homine. Corpus est hominis pars materialis (sive sit materia prima sine ulla forma saltem substantiali sive sumatur ut substantia completa sive saltem ut materia prima cum forma corporeitatis, cum de ea quaestione nondum hic agatur). Uniuntur, i.e. fiunt unum seu indivisum in se (et divisum a quolibet alio) et quidem per se, seu in esse substantiali (ut patebit ex notione naturae); ita vero ut ea unio sit, ut patet, compositionis seu propria entium actu compositorum at in eorum partes divisibilium, non simplicitatis seu propria entium simplicium ac proin indivisibilium >. 601. Natura est principium quo primum (seu radicale ac remotum) agendi et patiendi. Distinguitur ergo a supposito, seu principio quod, et a potentia vel facul­ tate, seu principio quo proximo actionis vel passionis. 1 Cf. Urrâburu, Ontologia P.219S.238-243. 708 I.F.SACÜÉS, 11F. DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Ea est ens substantiale: a) Simplex vel compositum, exsurgens sive ex substantiis incompletis in unicam completam unitis sive (si id fieri possit, de quo tamen nondum agimus) ex completis in ratione substantiae et in­ completis in ratione naturae ad sic ac non aliter agendum, b) Unum ut principium, et proin ex quo sit una actio, non ergo mere ut respiciens unum effectum communem (2 CG 57). c) Specifice in ratione substantiae diversum ab aliis entibus, saltem quatenus est principium primum agendi et pa­ tiendi 2. Ergo, iuxta haec, ex corpore et anima fit una natura i.e. unum ens substantiale, in specie viventis et quidem humani constitutum, quod ita est primum principium agendi, ut utrumque illud elementum requiratur, v.gr. ad sentiendum, immo et ad intelligendum per species e rebus sensi­ bilibus haustas λ Quae technica notio naturae humanae, non quidem iis verbis expressa revelationis fontibus, facile tamen consonat horum notioni naturae humanae, quasi haec sit adeo intimus et harmonicus corporis et animae complexus, ex quo ens vivum rationale et fons actionum nec a solo corpore nec a sola anima prodeuntium seu homo, exsistat ·*. 602. Adversarii. 1) Parallelismus psycho-physicus: in homine realitas et psychica et physica sunt duae series ac­ tuum parallelae sine ullo inter eas influxu, nisi intra ean­ dem seriem, at sic harmonice se evolventes, ut certo proces­ sui organico certus processus psychicus semper respondeat, et contra. Est: a) Dualisticus, si duae series sunt aeque reales, sed independentes (pauci defensores), b) Monistico-realisticus, si utraque series est modus quo una eademque realitas se os­ tendit (Fechner, Jodl, etc.), c) Monistico-materialisticus, si re non est nisi una series physica, cuius altera est epiphaenomenon (Titchener, Bleuler, etc.), d) Monistico-idealisticus, si re non est nisi una series psychica, cuius altera est epiphaenomenon (Schopenhauer, Ebbinghaus, Wundt, etc. 5 2) Interactionismus. a) Plato: anima est forma assistens, utens corpore, ut motor mobili6, b) Forte similiter Descar­ tes (nec clare nec uniformiter loquens) putat animam corpori ita uniri, ut anima cogitet sine ullo interventu corporis et hoc 2 Essentia est id quo quaevis res est id quod est, seu illud primum ac praecipuum, quo ens quodvis in suo esse constituitur. Ea, quatenus est etiam principium agendi, dicitur ndtura. Illa vero notio essentiae, ac proin et naturae, in omni ente, etiam accidentali, reperitur, ut patet; at absolute et primo valet de substantiis et posterius de accidentibus. Hinc essentia dicitur simpliciter substantia, quatenus est id, quo quaevis res consistit, et in se subsistit. Unde natura, sumpta simul ut essentia-substantia, est ens substantiale in determi­ nato esse specifice constitutum, quod est principium primum agendi et patiendi. Cf. S.Th., De ente et essentia c.i: edit. M.D.Roland-Gosselin, O.P. (Kain 1926); Urrâburu, l.c., P-52-54. J Eae notiones facile admittebantur etiam ab atomistis (de quibus inferius), si tamen ens substantiale modo explicato sumatur. Cf. S.Tongiorgi, S.I., Institutiones philosophicae 3 (Parisiis 1880?) n. 183,5; Palmieri, p.277· 4 Cf. P.Galtier. S.I. (De Incarnatione ac Redemptione [Parisiis 1947] n.83): «Natura... vocatur complexus virium, qualitatum, substantiarum et organorum quo aliquis agere potest vel in certa specie collocatur». 5 Cf. Morân, o.c., n.ôggs; Siwek, o.c., p.409-412; Frobf.s, o.c., 308-311. 6 Plato, I Alcib. 129s; Tim. 42s; Phaedr.. c.30. Cf. S.Th., De anima a.i; 2 CG 57; Souii HÉ, l.c., p.16-19; Arnou, l.c., 2667. Cf. tamen P.Grenet, La Matière et la Forme: AmCI 72 (1962) 323. L.3 C.3 A.I. HOMO UNA NATURA. TH.24 N.601-604 709 exerceat suas actiones sine influxu animae directo sed solum ope spirituum vitalium. Ea tamen unio, quae mere acciden­ talis esse videtur, est iuxta ipsum substantialis, quatenus anima sic est substantialis forma corporis, quae aliquo modo sentit huius dolores ut suos per quamdam velut confusionem animae et corporis in sentiendo7. Doctrinae catholicae non repugnat quilibet inter coipus et animam in­ fluxus physicus, v.gr. si hic sumatur de mutua inter corpus ut causam ma­ terialem et animam ut causam formalem causalitate, qualem scholastici inducunt, vel inter phaenomena physiologica et psychologica ideoque inter animam et corpus (De ver. q.26 a.10), sed is qui ipsam unionem animae et corporis mere in mutua horum causalitate efficienti ponat. 603. 3) Occasionalismus strictus est opinio qua solus Deus est causa efficiens, quae omnia operatur, dum creaturae sunt causae mere occasionales, quatenus positae in determinatis adiunctis dant occasionem ut Deus sine ulla mora exsequatur effectum: cum anima et corpus sint duae substantiae sine ullo mutuo influxu, Deus (solus per omnes causas agens) occasione idearum facit motus corporeos illis consentaneos, et viceversa. Sic Malebranche 8; et primi quidam cartesiani 9. 4) Harmonia praestabilita: motus corporei et motus ani­ mae sunt inter se causaliter independentes, perfecta tamen harmonia inter utramque seriem regnante, cum Deus ita ani­ mam et corpus fecerit, ut illius cogitationes motibus huius respondeant, et viceversa, praesciens mutuam illam eorum harmoniam. Sic Leibniz 10. 604. 5) Günther et güntheriani (Baltzer, Knoodt, etc.): homo constat spiritu et corpore sensitive animato, quin ille istud vivificet ac conglutinet; ea ergo duo sunt principia essen­ tialiter diversa vitae (etiam conscientia vel spirituali vel sen­ sitiva praeditae) essentialiter diversae, quae realiter ac substan­ tialiter uniuntur, dum inter se commiscentur, at dynamicoorganice, quatenus mutuo et vires suas coniungunt et suas conscientias commiscent; quin vero ea unio dicatur substan­ tialis, sed formalis 11. Ergo, ut patet, post unionem manent ut duae naturae completae. 7 Cf. Chollet. Descartes: DTC 4,549-553: Siwek, Problema valoris in Philosophia S.Thomae et Cartesii: Greg i8 (1937) 529s. Sed cf. et Grenet, l.c. 8 Cf. J.Wehrle, Malebranche, Nicolas: DTC 9.1786: J.Latour, Occasionalismus: LThK 7 (1962) 1123-1125; M.F.Sciacca, L'anima (Brescia 1954) 171-233 (iuxta A.Guzzo-F. Barone); G.Rodis-Lewis, Nicolas Malebranche (Paris 1963) 200-209. 9 Latour, l.c., 1124. De ipso Descartes cf. Chollet, 552s; Michel, Forme du corps humain: DTC 6,567; A.Alvarez de Linares, Las relaciones entre el aima y el cuerpo en Des­ cartes ,v Santo Tomâs: RevFi! 6 (1947) 115-122. 10 J.W.Leibniz, Essais sur la bonté de Dieu... part.i n.59-66; Id., La Monadologie n.6281: edit. M.A.Jacques (Paris 1846) p. 144-148.473-476. Cf. Michel, 568. n Cf. Kleutgen, l.c., n.791-793 818-824; Kupper. Günther, Antoine: KL 5,1330-1332; Orbân, o.c., 39-94; Wenzel, l.c.; Id., Güntherianisrnus: LThK 4 (i960) 1277. 710 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il 6) Rosmini: anima corpori unitur ut sensitiva, quatenus sensu percipit istud, et ut intellectiva, quatenus sensitivam illam perceptionem seu illum sensum fundamentalem (ut a Rosmini is vocatur) et per eum corpus cognoscit. Ergo anima ut sensitiva sentit suum corpus et ut intellectiva id cognoscit. Sic corpus est terminus sensitivo-cognoscitivus animae hu­ manae. In ea ergo perceptione intellectiva, immanenti continua illius fundamentalis sensus stat nexus animae et corporis 12. Si haec adeo obscura formula sumatur ut sonat, illa unio animae et corporis videretur obiective (praecisa mente Rosmi­ ni) esse mere intentionalis. 605. Doctrina Ecclesiae. C.Chalcedonense (D 148): «Unum eundemque confiteri Filium et dominum nostrum LC. consonanter omnes docemus, eundemque perfectum in deitate, et eundem perfectum in humanitate, Deum verum et hominem verum, eundem ex anima rationali et corpore, consubstantia­ lem Patri secundum deitatem, consubstantialem nobis eundem secundum humanitatem...; genitum... ex Maria virgine... se­ cundum humanitatem: unum eundemque Christum Filium... in duabus naturis inconfuse... agnoscendum, nusquam sublata differentia naturarum propter unitionem magisque salva pro­ prietate utriusque naturae...» 13 C.Lateranense IV (D 428): «Firmiter credimus...: qui (Deus)... utramque de nihilo condidit creaturam..., angelicam videlicet et mundanam; ac deinde humanam, quasi commu­ nem ex spiritu et corpore constitutam... Et tandem unigenitus Dei Filius I.C., a tota Trinitate communiter incarnatus..., verus homo factus, ex anima rationali et humana carne com­ positus, una in duabus naturis persona» (cf. C.Vaticanum, D 1783). «Qui cum secundum divinitatem sit immortalis et impassi­ bilis, idem ipse secundum humanitatem factus est passibilis et mortalis: qui... passus et mortuus, descendit..., resurrexit in carne ascenditque ... venturus... indicaturus...» (D 429). C.Viennense (D 480): «... Confitemur, unigenitum Dei Fi­ lium... partes nostrae naturae simul unitas, ex quibus... verus Deus exsistens fieret verus homo, humanum videlicet corpus passibile et animam intellectivam seu rationalem... assumpsis­ se... ad unitatem suae hypostasis et personae. Et quod in hac assumpta natura... affigi cruci et in ea mori voluit...» 12 Cf. M.Liueratore, S.L. Del composto umano (Roma 1862) n.323-355; Michel, Rosmini - Serba ti, Antonio: DTC 13,2323s; Sciacca, EI pensa mien to filosôfico de Rosmini (Barcelona 1954) 197-206. 13 Ut patet, in hoc documento natura sumitur ut quid praescindens a persona in qua subsistit: cf. M.Jugie, Eutychês et Eutychianisme: DTC s.i596. L.3 C.3 A.I. HOMO UNA NATURA. TH.24 N.604-607 711 Symb. Athanasianum (D 40): «... Dominus noster I.C.... Deus et homo est... Perfectus Deus, perfectus homo, ex ani­ ma rationali et humana carne subsistens, aequalis Patri se­ cundum divinitatem, minor Patre secundum humanitatem. Qui licet Deus sit et homo..., unus est Christus..., assumptione humanitatis in Deum, unus omnino non confusione substan­ tiae, sed unitate naturae. Nam sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus. Qui pas­ sus est... descendit... resurrexit... ascendit...» His ergo documentis directe: a) Statuitur Christum esse verum homi­ nem, et quidem quatenus est ex anima rationali ac corpore constans, seu perfectum in humanitate seu (aequivalenter, etsi implicite) in natura hu­ mana. b) Tribuuntur Christo secundum humanitatem certae actiones et passiones; hae vero eae sunt quae nec a sola anima nec a solo corpore pro­ dire queant. Ergo natura humana proponitur, vel explicite vel saltem im­ plicite, ut ens substantiale indivisum in se (fere ut, servata proportione, na­ tura divina), quod est principium agendi et patiendi.—Ceterum natura hu­ mana putanda est significare in traditione Christiana, et maxime tempore Scholasticism!, saltem id quod nos indicavimus. Pius XI (D 2212): «Neque... oblivisci umquam licebit, christiane educandum totum esse hominem, quantus est, nimi­ rum in unam naturam per spiritum et corpus coalescentem...» 606. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica (sal­ tem implicite) definita (D 148 429 480). 607. Probatur ex sacra Scriptura. Cum semita non respiciat directe in homine ut diversa constitutiva corpus et animam, sed potius ipsum hominem ut unum quid concretum in se totale, videtur eo ipso clarius ac aristotelici ipsum consi­ derare, si non quoad notionem naturae, certe quoad rem ut unam naturam. 1. Indirecte. Uni eidemque principio pariter tribuuntur: a) Anima et corpus, et quidem intime mutuo unita. lob 14,22: Attamen caro eius, dum vivet, dolebit, et anima illius super semetipso lugebit. Eccl 2,3; Is 10,18. b) Animae et corporis actiones, quae ceterum saltem a solo corpore esse nequeunt. Gen 18,2: Cumque elevasset oculos, apparuerunt ei tres viri stantes prope eum; quos cum vidisset, cucurrit in occursum eorum... et adoravit in terram. Gen 19,1s; 27,7; 2 Reg 1,2; 3 Reg 21,7; 2 Par 25,14; Esth 3,2; Mt 8,2; 9,1-8.20-23. 2. Directe. Ex descriptione creationis hominis per duos actus divinos quibus duo elementa diversa coniunguntur in unum organicum concretum in se totale. Gen 2,7: Formavit... Deus hominem de limo terrae, et inspiravit in faciem eius spira­ 712 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II culum vitae, et factus est homo in animam viventem. Ergo ex fusione illius duplicis elementi exsistit homo, seu ens ra­ tionale et vivum etiam quoad corpus, ac proin unum primum principium actionum vitalium sive spiritualium sive corpo­ ralium (Gen 2,15: operatur; v.i6s: comedit; v. 19s.23: loqui­ tur...; 4,is: generat; v.js: offert munera Deo...)14. At na­ tura est primum principium agendi. Ergo ex anima et cor­ pore fit una natura. 1 Cor 15,44-48. Mors proponitur ut separatio spiritus et corporis, quod fit iners in ordine vitali. Eccli 2,7: Revertitur pulvis in terram suam unde erat et spiritus redit ad Deum qui dedit illum. Mt 27,50; lac 2,26. Resurrectio habetur quatenus corpus mortuum iterum vivit accepto spiritu. Ez 37,1-14: Erant ossa arida, non viventia, quia spiritum non habebant (v.8), at ingressus est in ea spiritus et vixerunt (v.io). Lc 8,48-55; Act 20,9s. 608. Probatur ex traditione. Hic eadem fere valent quae in thesi superiore allata sunt; tamen aliqua traditionis capita doctrinae proponantur: Athenagoras (R 170): Homo constans ex anima et cor­ pore fit ex utroque unum animal patiens quae anima et quae corpus patiuntur, et operans ea quae sensuum vel rationis iudicio continentur. «Omnis communiter hominum natura ex anima immortali constat et corpore...; necesse est omnino ut cum unum sit ex utroque animal, quod patitur quaecumque anima patitur et corpus». Nemesius: Plato destruit unitatem hominis. «Non vult ani­ mal constare ex anima et corpore, sed ipsum esse animam, quae corpore utatur et velut corpore vestita sit... Quomodo enim unum esse potest cum vestitu anima? Non enim unum est tunica cum eo quod tunica est indutum» ls. S.Ambrosius: Natura humana est corpus et anima. «Homo igitur, ut homini apparet, anima rationali constat et corpore; si alterum tollas, totam naturam hominis sustulisti»16. S.Augustinus: Homo est animal rationale (ex corpore et anima). «Deus... qui fecit hominem rationale animal ex anima et corpore». «Est ergo (homo) animal rationis capax; verum ut melius et citius dicam, animal rationale». «Homo est... animal rationale mortale... Homo est substantia rationalis con­ stans ex anima et corpore»17. 14 Assertum est independens a quaestione de origine organica vei inorganica corporis Adae, cum ut homo appareat ut vivens ex spiraculo. Cf. Ceuppens, o.c., 179s. 15 Nemesius, De natura horn, c.3: MG 40,593. 16 S.Ambrosius, De incam. Dorn, c.2 n.11: ML 16,821. 17 S.Augustinus, De ciu. Dei 5,11: ML 41,153 (cf. 9,13,3: ibid., 267; cf. 21,10,1: ibid., 725; De ordine 2,11,31: ML 32,1009); Serm. 43 c.2: ML 38,255; De Trin. 15,7,11: ML 42, L.3 C.3 A.I. HOMO UNA NATURA. TH.24 N.607-610 713 609. S.Cyrillus Alex.: Verbum habitavit in carne, non ut in sanctis habitat, sed potius ut anima in corpore (qua ra­ tione dicendi effertur contra Nestorianos unio Verbi ad car­ nem substantialis ac physica, non accidentalis ac moralis). «Licet Verbum in nobis habitarit omnemque divinitatis ple­ nitudinem corporaliter in Christo inhabitare litteris proditum sit, attamen non ita in illo habitavit ut in sanctis inhabitare dicitur. Habitavit enim secundum naturam unitum, non in carnem mutatum, tali inhabitatione, qualem dici potest homi­ nis animam erga sibi proprium corpus habere»18. Facundus: Verbum et humanitas non fiunt una natura ut anima et corpus. «Potuit enim hominis anima in unam na­ turam cum sua carne componi; de Christi vero divinitate inconvertibiliter simplici, non sine ingenti blasphemia dicitur, quod in unam naturam cum suscepta humanitate componi potuerit» 19. Rusticus (contra Monophysitas): Verbum non patitur, ut anima cum corpore. «Anima compatitur corpori, Deus autem Verbum nequaquam» 20. 610. Ratio theologica. Ex fontibus, homo exsurgit ex anima et corpore ita intime connexis, ut sit unum principium actionum, quae nec solo corpore nec sola anima edi possint. Ergo ex anima et corpore exsurgit homo ut una natura. Ratio naturalis idem concludit. Operationes vegetativae et sensitivae, quae sunt essentialiter vitales et immanentes, nequeunt esse: a) a sola anima, cum secus haec reciperet in se sola effectum vegetationis seu assimilationem, et sensationem, cum tamen haec, ut patet ex experientia v.gr. dolo­ ris, sit materialis; b) a solo corpore, cum operatio vitalis et immanens (ergo 1065. Ex his ct aliis patet, S.Doctorem de unione corporis et animae in unam naturam recte sensisse, nec aliquatenus platonice esse sumendum, si quando initio (a.388) formulas quas­ dam fere platonicas adhibuerit v.gr. dicens: «Homo anima rationalis est mortali atque ter­ reno utens corpore» (De mor. Eccl. cath. 27,52: ML 32,1332; cf. De quant, anim. 13,22: ML 32,1048). Cf. L.Cilleruelo, agust., La formaciôn dei cuerpo segûn San Agustin: CiudD 162 (1950) 445-473; H.a Parishs, O.M.C., De unione animae cum corpore in doctrina S.Agustini: ActHebdAugThom (Taurini-Romae 193O 271-311; M.dei. Rio, El compuesto humano segûn .San Agustin: RelCult 9 (1930) 17-37; E.Portalié, Augustin (saint): DTC 1,2358s; E.Gilson, Introduction à l'étude de Saint Augustin (Paris 1929) 54-bo; M.F.Sciacca, O composto humano na Filosofia de Santo Agostinho: RevFilPort 11 (i95S) 125-141. Cf. tamen Ch.Couturier, S I., La structure métaphysique de l'homme d'après S.Augustin: AugMag 1 (1954) 543-550, cui videtur Augustinus posuisse unionem animae et corporis nec accidentalem nec substantialem sed hypostaticam seu duarum naturarum in persona animae; sed hanc interpretationem cor­ rigit E.Fortin, Saint Augustin et la doctrine néoplatonicienne de Vâme: ibid. 371-380 sta­ tuens hominem esse iuxta Augustinum, duo principia completa in unione substantiali. De unione substantiali seu non platonica, at nec aristotelica, sed personali humana loquitur S.Alvarez Turienzo, O.S.A., El problema de la unidad del hombre en una metafisica creacionista: CiudD 175 (1962) 649-683. S.Cyrillus Alex., Epist. 17 (ad Nest.): MG 77,111; Epist. ad monach. Aegypti: MG 77,21. De usu apud S.Doctorem declarandi contra Nestorium unionem hypostaticam in Christo per unionem animae et corporis in homine, cf. Jugie, Nestorius et la controverse nestorienne (Paris 1912) 162-167. 1Q Facundus, Pro defens. trium cap. l.i c.6: ML 67,556. 20 Rusticus, Disp. cont. aceph.: ML 67,1191. Cf. de Patribus, Beraza, n.i 156-1160; Clemens, Die Abueichungen der Güntherschen Speculation... 1,12-57. 714 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il recipienda in ipso principio a quo procedit) exigat natura sua principium altius solo corpore ex se inerte; c) sed consequenter (cum alia explicatio desit) ab organo anima informato. At si ita est, ex corpore et anima fit unum principium quo agendi et patiendi, seu una natura. Ergo ex corpore et anima fit una natura (2 CG 57; De aninia a.19) 2°·. 611. Scholion 1. Anima et corpus uniuntur in unam personam. Persona, seu suppositum rationale, est «naturae rationalis individua substantia» (Boetius) 20 21, seu alia vulgata definitione, rationalis substantia singularis tota in se 22. Statuitur ergo unitas personae, seu personalis, exsurgens (connaturaliter, seu extra miraculum mox memorandum) ex duabus naturis qua­ rum neutra sit persona; non ergo hypostatica, seu exsurgens ex duabus na­ turis quarum una est persona alteram ut sibi propriam in se assumens, qualis est uni Christo. Assertum negant re, etsi non voce, omnes negantes thesim nuper expo­ sitam v.gr. Günther, iuxta quem, una hominis persona exoritur ex una sui conscientia, qua spiritus se et corpus amplectitur 23, et Rosmini, iuxta quem, persona est anima quatenus ex suis actibus internis obtinet sui conscien­ tiam 24. 612. At est de fide divina et catholica, immo et implicite definita (D 148 429) sive quia docetur corpus et animam hominis esse unam naturam (quae sane, si est in se subsistens, eo ipso est persona) sive quia, dum effer­ tur in Christo esse duas naturas sed unam personam (divinam), eo ipso supponitur humanitatem ex se (seu nisi ab altiore persona assumatur) esse personam (cf. v.gr. C.Constantinopolitanum II, D 216s). Symb.Athanasianum (D 40): «... Licet Deus sit et homo [duae natu­ rae], non duo tamen, sed unus est Christus [una persona], unus omnino non confusione substantiae, sed unitate personae. Nam sicut anima ratio­ nalis et caro unus est homo [una natura personalis], ita Deus et homo [duae naturae], unus [una persona] est Christus». Scriptura dicens (Gen 2,7, ut alia omittamus) «factus est (ex corpore et anima) homo in animam viventem» seu ens vivum rationale, eo ipso illum ut personam inducit. Traditio idem supponit, ut patet ex textibus nuper allatis, quibus acce­ dunt et alii et hi: Pseudo-Athanasius, iuxta quem, «homo... una persona et unum animal est ex spiritu et carne compositum, ad cuius similitudinem intelligendum est Christum unam esse personam et non duas» 2S. S.Vincentius Lirin., iuxta quem, «in homine aliud caro et aliud anima, sed unus idemque homo anima et caro» 26. Ex Scriptura et traditione, unus idemque homo dicitur nasci, manduca­ re... intelligere, credere..., seu inducitur ut unum subiectum cui pariter attribuantur intrinsece omnia quae homini, ratione sive animae sive corpo­ ris, conveniunt. At id supponit unam personam, seu corpus et animam esse partes intrinsece constitutivas personae humanae; nam, cum pronomen «ego» personam exprimat, nequiret dici «ego dormio» vel «ego cogito», si 20 * De ea intima animae et corporis unione, ex qua exsurgat, una natura, etc., cf. G.Trapp, S.I., Humanae animae competit uniri corpori (S.Th. 1 q.51 a.i c). Uberlegungen au einer Philosophie des menschlichen Ausdrucks: Schol 27 (1052) 382-399. 21 A.M.S.Boetius, De persona et duabus naturis c.3: ML 64,1343. Cf. de ea definitione, T.de Regnon, S.I., Etudes... sur Ια Sainte Trinité I (Paris 1892) 227-232. 22 Cf. Urraburu. l.c., p.833-846: Michel, Hypostase: LTC 405-429. 22 Cf. Michel, 431s; Kupper. l.c., 1332; Kleutgen, l.c., n.8t8; Wenzel, l.c. 24 Cf. Liberatore, l.c., n.5.8; Michel, 432. 25 Pseuoo-Athanasius, De /ncarn. Dei Verbi n.2: MG 28,92. 24 S.ViNCENTius Lirin., Commun, c.13: ML 50,655. L.3 C.3 A.I. HOMO UNA NATURA. TH.24 N.610-615 715 corpus dormiens vel si anima cogitans esset quid extrinsecum personae quae dicitur dormire vel cogitare, ut nequit dici «ego cremor», si sola vestis cre­ matur 2728 . *30 613. Anima sola non est persona, etsi sit substantia rationalis in se subsistens extra corpus, cum sit natura incompleta et ex se ordinata ad con­ stituendum cum alia natura incompleta unum principium radicale agendi in specie humana (1 q.75 a.4 ad 2) 28. Corpus vero recte dicitur animae instrumentum, at non separatum, sed coniunctum, et quidem substantialiter, cum causa principali, anima, ita ergo ut omne quod est corporis dicatur esse hominis; quod non valet quoad om­ nia de instrumento separato et accidentaliter coniuncto, ut v.gr. dicat homo «ego cado», si calamus cadit (3 q.2 a.6 ad 4). 614. Scholion 2. Anima et corpus uniuntur in unam substantiam. Sub­ stantia est ens per se stans, seu, aliis verbis, cui convenit esse in se, non autem in alio tanquam in subiecto inhaesionis. Ea dicitur: a) Completa, si in se est vel concipitur esse plene integra ut substantia, nec proin ex se ordinatur ad aliam substantiam constituendam, b) Incompleta, si in se est pars substantiae, ac proin ex se ad aliam constituendam ordinatur 29. Assertum nostrum, quod est commune scholasticorum, ponitur princi­ paliter occasione eius opinionis Palmieri, iunioris, quod sive anima sive corpus sint completa in ratione substantiae, non vero in ratione naturae, et proin uniantur, non in unam substantiam, sed solum in unam naturam (quod tamen sufficiat ut dicantur uniri substantialiter) 3(). Idem sentiunt re in genere atomistae, ut Tongiorgi, Ramière, Bottalla31. 615. At Palmieri, senior, suam opinionem retractavit: «Sunt qui censeant..., corpus et animam substantias esse, completas qui­ dem in ratione substantiae..., substantias vero incompletas in ratione na­ turae, naturam porro dicimus principium sufficiens operationis: constat sane ad singulas sensationes neutrum elementum sibi sufficere sed utrumque re­ quiri... Ex duabus ergo substantiis fit una natura completa, eaque unio substantialis dicitur, quia ex duabus substantiis fit una nova natura sub­ sistens. Quando sane ex pluribus substantiis una natura nova exsistit, unio nequit dici accidentalis. Uniuntur porro istae substantiae... in ipsa activi­ tate seu principio actionis ut fiat unum principium agendi, alterum vero elementum h.e. anima, cum sit per se vivens et vivere faciat corpus, forma eiusdem dicitur...» «Nihilominus haec ratio explicandi unionem animae et corporis philoso­ phis haud satisfacit, et substantialem illam unionem quae fide docetur, ne­ quaquam attingit; eamque nos, licet olim comprobaverimus, nunc insuf­ ficientem prorsus esse non dubitamus affirmare. Revera non explicatur uni­ tas huius substantiae compositae, quae est homo. Sentit enim homo, non anima, non corpus...; porro in hypothesi duplicis substantiae in ratione substantiae completae, hic sensus non haberet locum...» «Oportet scilicet, animam esse formam corporis hoc pacto, ut ipsa in­ trinsece essentia sua constituat corpus, ideoque uniatur immediate essentia 27 Cf. Beraza, n.1164. 28 Gf. Beraza. n.1167. 2’ Cf. Urràburu. Lc., p.792-806. 30 Palmieri, Institutiones philosophicae 2 (Romae 1875): Anthropologic th.12.34 p.4104'5: r (1874) : Ontologie th. 15: Id., De Deo Creante et Elevante (Romae 1878) 243s. 31 Tongiorgi, l.c., n.180-183; H.Ramière, S.I.. L'accord dc la philosophie de saint Tho­ mas et de la science moderne (Paris 1877) p.26s; P.Bottalla. S.I., La composition des corps d'après les deux principaux systèmes qui divisent les écoles catholiques (Poitiers 1878); cf. Id., La lettre de Mgr.Czacki et le thomisme (Paris-Poitiers 1878). 716 I.F.SACÜÉS, UE UEO CREANTE ET ELEVANTE. Π sua materiae quae prima dicitur quaeque potentia tantum substantia est, et propterea anima rationalis sit quoque forma corporeitatis, h.e. intrinsece corpus constituat, dans materiae primae... esse corporis»32. 616. Nam, cum primum principium agendi non sit nisi ipsum esse rei, seu ipsa substantia, ubi est una natura non est nisi una substantia. Ergo si, fatente Palmieri, in homine est una natura, non est nisi una sub­ stantia (2 CG 57) M. Operatio sequitur esse. Ergo ubi est una virtus, una actio, unus effectus, nequit esse nisi unum esse. Ceterum fontes revelationis praedicant de homine operationes ac pro­ prietates et animae et corporis, ut de una eademque realitate in se clausa et indivisa. At id esset saltem aequivocum, si anima et corpus manerent in homine ut substantiae completae 34. ARTICULUS De II anima ut forma corporis Thesis 25. In homine anima est corporis forma vere, per se, essentialiter. S.Th., 1 q.76 a.i; 2 CG 56; De anima a.9; Suârez, Dc anima l.i c.is; Beraza, n.11791225; Boyer, thcs.6; Daffara, thes.24; Huarte, n.244-255· 617. Nexus. Si ex probatis anima humana est spiritua­ lis ac immortalis, et si aliunde ea unitur hominis viventis corpori, quod est materiale ac mortale, exsistit problema de unione inter animam et corpus, nempe quomodo anima relate ad illud se habeat. Ulterius ex nuper probatis constat animam et corpus uniri in unam naturam, personam, substantiam. Quaenam ergo est animae relatio ad corpus, qua ea mira uni­ tas utriusque obtineatur? Estne anima forma corporis? Quo­ modo? Ea quaestio non est pure philosophica, cum ex eius solu­ tione pendeat recta idea et de hominis natura et consequenter de Verbi incarnatione. Cum vero in ea sint alia dogmatica, ac proin omnibus tenenda, alia quae apud catholicos disputentur, nos, his postremis praecisis, thesim stricte ad exigentias dog­ matis definiemus, et proin iis solis notionibus ac ratione sta­ tus quaestionis praemittendis, quae omnium catholicorum men­ ti conveniant. 618. Notiones. In homine i.e. in composito exsurgen­ te ex unione corporis et unius animae rationalis. Palmieri, De creatione (Prati 19 *0) th.29 P.277S. 5 J De argumento contra atomistas, cf. J.B.Wimmer, S.I., De anima intellectiva ut forma corporis: ZkathTh 43 (1919) 581-616. 34 Cf. Beraza, n.i 171-1178. l.3 c.3 a.2. anima forma corporis, th.25 n.615-619 717 Anima, seu primum a corpore diversum principium vitae in homine, ac proin rationale (seu primum principium quo in­ tellectionis), sumitur hic ut quae est rationalis, seu secundum totalitatem suae essentiae rationalis, non vero qua rationalis, seu secundum virtutem rationalem, quasi eam corpori infor­ mato communicaret *. Corpus est pars materialis hominis, ut in thesi superiori (n.6oo). 619. Forma est perfectio quae, ut actus, coniungitur cum alio ente, ut subiecto seu potentia determinabili, ad constituen­ dum aliquod ens specifice novum (saltem ut naturam). Ergo perficit subiectum quatenus sua communicatione illud deter­ minat essentialiter seu constituit in nova specie ontologica, vel actuat ut id specifice novum quod antea erat solum in po­ tentia sit actu v.gr. planta, animal. Unde anima rationalis est forma corporis, quatenus ut actus (seu perfectio) unitur corpori, quod determinat ad con­ stituendum hominem seu ad esse speciei humanae. Hinc in ea generali notione forma respicitur: a) Non stric­ te, seu prout anima est substantia incompleta, quae ut talis coniungatur cum corpore ad novam substantiam completam constituendam. Quo excluderentur omnia systemata catholica non peripatetica, b) A fortiori nec strictius, seu prout anima coniungitur cum corpore ut pura materia prima (seu qualibet forma carente). Quo excluderetur systema tenens animam uni­ ri corpori formam corporeitatis habenti, c) Sed generice ac simpliciter ut est actus perficiens corpus in linea essentiae, seu faciens ut sit corpus naturae humanae (ergo viventis ac ratio­ nalis) 2. N.B. Anima potest dici forma substantialis : a) Quatenus est substan­ tia. b) Quatenus ex eius unione cum corpore exsurgit una natura vel quate­ nus hoc sensu constituit substantiam seu ponit corpus in substantiae viven­ tis specie 3. c) Non vero si anima sumatur ut substantia incompleta, nisi eo ipso excludantur systemata catholica non peripatetica. Anima potest dici forma sive corporis quod informat sive hominis quem constituit; at cum istum constituat praecise quatenus per suae entitatis 1 S.Th.. De anima a.9 ad 11 : «Dicendum, quod licet anima sit forma corporis secundum essentiam animae intellectualis, non tamen secundum operationem intellectualem·. Cf. 1 q.76 a.i ; 2 CG 68; De anima a. 10. 2 Multa possent dici de notione formae deque huius divisionibus in increritam (quatenus forma dicit ex se perfectionem seu actum, qui. ut patet, in Deo est ipsa eius essentia), et creatam sive accidentalem (accidens) sive sufestontialeni, quae sit separata seu assistens (v.gr. an­ gelus), vel informans sive subsistens (v.gr. anima humana) sive non subsistens (v.gr. anima belluina). At haec et alia ulterius hic non exponimus, cum ea hic potius possent facile con­ fusionem gignere, dum volumus consulto dogmatica a systematicis in hac thesi omnino separare. Cf. Urrâburu, Cosmologia p.589-602; Michel, Forme: DTC 6,541-546. 2 Eam unionem animae substantialem admittunt omnes catholici, etiam atomistae v.gr. ToNCiORCi, o.c., 3 n.183; Palmieri, institutiones philosophicae 1: Ontologie th.25 IM67; 2 (1875): Anthropologie th.tt p.77.380s; De Deo Creante et Elevante (Romae 1878) th.26 P.224S. 718 I.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II communicationem corpus ad esse humanum determinat, si dicitur esse for­ ma corporis, eo ipso dicitur etiam esse forma hominis. 620. Vere, seu non metaphorice, sed proprie, seu qua­ tenus anima est forma physica et re distincta a subiecto quod informat et istud in eius realitate physica perficiens 4. Per se i.e. non mediate seu per aliud distinctum a corpore et ab anima rationali v.gr. per aliam formam, ut esset pars animae sensitiva (distincta a rationali), sed per ipsam substan­ tiam animae rationalis. Essentialiter i.e. per ipsam substantiam animae qua ra­ tionalis, seu non mere per virtutem vel per operationem vel per aliquam formam distinctam ab illa substantia. Ut patet ex eorum expositione, termini «vere, per se, essentialiter» globatim sumpti id unum significant: animam per ipsam suam substantiam rationalem esse formam (sensu proprio huius vocis) corporis. Tamen, si fontes formaliter asserunt id quod isti termini eo sensu sumpti exprimunt, quin aliunde ullo modo indicent animam esse talem formam per miracu­ lum vel quasi per exceptionem, iure putantur supponere, animam esse talem formam ex natura sua, ita ut «per se» dicat etiam «non per accidens» (v.gr. animam non infundi corpore mere ut puniatur), et «essentialiter» etiam significet «non accidentaliter» seu quasi formae ratio animae non ex huius essentia conveniat5. 621. Adversarii. In genere omnes recensiti in thesi su­ periore debent logice hanc thesim negare. In specie pro Ros­ mini, cum anima corpori uniatur intentionaliter seu quatenus illud percipit (0.604), forma corporis est ea perceptio, ac proin anima non est forma corporis, sed potius causa eam efficiens (D 1914)6. 622. In specie Petrus J.Olivi (1248-1289): Homo est unum suppositum, constans ex corpore (cum forma corporeitatis) et unica anima eaque rationali. Quae constat, ut partibus essentialibus, ex materia spirituali et ex triplici elemento for­ mali eam materiam determinante: nempe, parte intellectiva, parte sensitiva, parte vegetativa inter se distinctis (saltem) formaliter ex natura rei et in unam animam unitis per mate­ riam illam spiritualem. 4 Sic dicitur analogice forma, ca quae identificatur re cum materia (v.gr. forte verba consensus coniugalis) vel quae materiam physice non perficit (v.gr. formula baptismi) vel in genere forma sacramentorum in quibus distinguuntur materia et forma solum ex quadam proportione ad res corporeas (Billot, De sacramentis i6 [Romae 1924] th.i p.2Qs). Pariter caritas analogice dicitur forma virtutum (2.2 q.23 a.8). Item improprie memoratur forma sive metaphysica, seu essentia abstracta respectu concreti, sive logica, seu ens metaphysicum identificatum cum suo subiecto. Cf. Michel, Lc., 543. 5 P.Aureolus non nisi ex Dei miraculo explicat animam incorpoream et immortalem esse formam corporis. Cf. A.Baldissera, La decisione dei Concilio di Vienne (1311) ♦substantia animae rationalis seu intellectivae vere ac per se humani corporis forma» nell'interpretatione di un contemporaneo: RivFilNeosc 34 (1942) 212-232. 6 Liberatore, o.c.; Michel: DTC 13,29235.2940; Id., Lc., 6,432. l.3 c.3 a.2. anima forma corporis, tii.25 n.619-623 719 Anima rationalis est forma corporis, non vero per partem intellectivam (haec vox, ut patet, inadaequate distinguitur iux­ ta Olivi, a voce «rationalis» toti animae applicata), sed per partem sensitivam et vegetativam. At cum pars intellectiva sit substantialiter, seu per materiam spiritualem, unita aliis partibus, quae sunt corpori substantialiter unitae, recte dicitur esse corpori unita substantialiter, etsi non formaliter (seu ut forma), et recte dicitur sensu explicato, seu ut unita est aliis partibus, forma hominis. Haec conficta sunt, ne, si diceretur pars intellectiva esse corporis forma, immortalitas sive libertas sive intellectualitas illius destrui videretur, et contra, corpus, ut accipit esse vivum ac sensitivum, etiam esse immortale liberum intellectuale accipere sequeretur7. Ea ergo theoria, ut patet, ita explicat relate ad corpus sive informatio­ nem substantialem ex parte animae rationalis sive unionem substantialem ex parte animae ut intellectivae, ut uno eodemque asserto et genuinam in­ formationem ex parte animae rationalis et veram unionem eius ut intel­ lectivae ad corpus corrumpat; nempe quatenus dicit animam rationalem non per partem intellectivam corpus informare, illam animam ut rationalem red­ dit quodammodo independentem a corpore, ita ut unio animae rationalis et corporis in unam naturam vel re destruatur vel saltem in discrimen addu­ catur: quo posito, unitas et forte (per facilem remotionem partis intellecti­ vae sub Verbo) integritas naturae humanae Christi vacillare putatur. 623. Id ergo est proprium doctrinae Olivi: Non formarum substantialium (v.gr. corporeitatis) pluralitas, quam multi, etiam eius adversarii, tunc et postea docuerunt8. Nec compositio animae ex materia spirituali et forma, quod plurimi, ut S.Bonaventura, tenuerunt ». Immo, nec compositio eius formae ex tribus partibus natura rei distinctis, quod et alii, ut Kilwardby, O.P., archiepiscopus Cantuariensis, statuerunt '°. Sed id, quod anima rationalis sit forma corporis, non vero per partem rationalem M. Item distinctio termi­ norum, quod tota anima vocetur rationalis, sed non intellectiva nisi solum 7 B.Jansen, S.I.. Pr. Petrus Iohannes Olivi, O.P.M. Quaestiones in secundum librum sen­ tentiarum (Quaracchi 1924) q.51.59 (cf. q.16.50.54). Cf. V.Heynck, Olivi, Petrus Johannis: LThK 7 (1962) 1149; E.Bettoni. O.F.M., Le dotlrine filosofiche di Pier di Giovanni Olivi (Milano 1959); C.Partee, O.F.M.. Peter John Olivi: Historical and doctrinal study: FrancisSt 20 (i960) 215-260. Id mirum est quod Olivi, qui ut spiritualium dux tam multos sectatores habuit, in ea opinione sic solus manserit, ut non nisi unus eius discipulus cognoscatur: cf. E.Longpré, O.F.M., Pietro de Trabibus un discepolo di Pier Giovanni Olivi: StudFranc 8 (1922) 267-290; Jansen. Petrus de Trabibus. Seine spekulative Eigenart oder sein Verhdltnis zu Olivi: Baeumker-Festchrift (Münster W. 1923) 243-254. 8 Card.F.EHRLE, S.I.. Der Augustinismus und Aristotelismus in der Scholastik gegen Ende dei 13. Jahrhunderts: ArchLitKirchMA 5 (1889) 603-635; P.Tedeschini, Dissertatio historica de sententia Scholasticorum circa essentiam corpoream (Romae 1878) ; P.DE Martigne .O.M.Cap., La scolastique et les traditions franciscaines (Paris 1888) 175-198; Jansen, Die Definition des Konzils von Viena: substantia animae rationalis...: ZkathTh 32 (1908) 300-306; R.Zavai.loni, O.F.M.. Richard de Mediavilla et la controverse sur la pluralité des formes (Louvain 1951), et Lu me'taphysique du composé humain dans la pensée scolastique prétomiste: RevPhLouv 48 (>95°) 5-36; R.Masi, Una celebre controversia di S.Tommaso: EuntDoc 2 (1952) 241-247; Vanni Rovighi, La controversia sutla pluralité delle forme nel secolo XIII: RivFilNeosc 44 (1952) 246-253. 9 S.Bonaventura. In 4 d.3 p.i a.i q.i: cf. Opera 2: Schol p.92-94. 10 Cf. Ehrle, o.c., 5,624-635; Th.M.Zigliara, O.P., De mente Concilii Viennensis in definiendo dogmate unionis animae humanae cum corpore deque unitate formae substantialis in homine (Romae 1878) p.97; Chart. Univ. Paris 1,559. 11 Cf. M.Debievke, La definition du Concile de Vienne sur l’dmc, 6 mai 1312: RechScRel 3 (1912) 336-34·· 720 I.F.SACÜÉS, DF. DF.O CREANTE ET ELEVANTE. Il quoad unam eius partem, et quod anima rationalis dicatur corpori uniri substantialiter, non vero formaliter. Ergo Olivi non tenuit: Dualismum animarum, ut putavit Palmieri 12, etsi ille forte ex eius theoria logice sequatur 13. Nec animam rationalem sim­ pliciter non esse formam substantialem corporis, ut indicat Zigliara 14, immo nec eam ut intellectivam non uniri substantialiter corpori, sed solum ut motorem mobili l5, ut saltem primo sensit Jansen 16. Sed utrumque, ut nuper dictum est, erroneo modo explicavit. Distinctio inter illas tres partes animae videtur certo poni ab Olivi ut rea­ lis >7, nec mere ut formalis ex natura rei (notione scotistica) 18. At ea distinctio non mutat essentiam eius doctrinae, ut patet ex nuper praemissa huius ex­ positione, cum in omni casu id habeatur, iuxta ipsum, ut pars intellectiva non per se immediate, sed mediate per aliud informet corpus. 624. Doctrina Ecclesiae. 1. Re, etsi non verbo, Con­ cilia docent informationem, quatenus dicunt animam corpus animare. C.Ephesinum (D ma): «Asserimus... Verbum uni­ ta sibi secundum hypostasim carne animata rationali anima... hominem factum». C.Constantinopolitanum II (D 216): «Si quis... non con­ fitetur unitatem Dei Verbi ad carnem animatam anima ratio­ nali... a.s.» C.Lateranense (D 255): «Si quis... non confitetur... Ver­ bum... incarnatum... venturum iterum... cum assumpta ab eo atque animata intellectualiter carne eius... condemnatus sit». Haec valent maxime cum ea Concilia supponant, ut patet, ex anima et corpore exsurgere unam naturam seu hominem (v.gr. D 215s 219-221 255 257-264). 625. 2. C.Viennense (D 480): «... Confitemur... Dei Fi­ lium..., partes nostrae naturae simul unitas, ex quibus ipse in se verus Deus exsistens fieret verus homo, humanum vide­ licet corpus passibile et animam intellectivam seu rationalem, ipsum corpus vere per se et essentialiter informantem, assump­ sisse». 12 Palmieri, Instil. philos. 2: Anthropologia th.14 p.394-396; Id., De Dea Creante (1878) 772-776; F.Desjacques, Bulletin théologique: Et 46 (1889) 477s. Contra, cf. Zigliara, o.c., p.g6ss; Jansen, l.c., 477-481. 13 Cf. Vitalis du Four, De rerum principio q.9 a.2 n.16-24: q.n a.2 n.6s (cf. Ioannis Duns Scoti... Opera omnia 4, Parisiis 1891). 14 Zigliara, p.120; Id., Summa philosophica 214 (Paris 1905): Psychologia 1.2 c.i a.i n.9. Contra, Cf. Ehrle, 2 (1886) 396; Debievre, 324-336. Cf. et Michel, l.c., 6,548. 15 Cf. Olivi. In 2 q.51, edit. Jansen, 2 p.izis. 16 Jansen, Quonam spectet definitio Concilii Viennensis de anima...: Greg 1 (1920) 83; cf. edit. oper. Olivi, 2 p.9; cf. tamen t.3,603 nota. Contra eum E.Müller, O.F.M., Das Konzil von Vienne 1311-1312. Seine Quel len und seine Geschichte (Munster 1934) 367-381. 17 Jansen, Die Seelenlehre Oliuis und ihre Verurteilung aufdem Vienncr Konzil: FranzStud 21 (1924) 297-314; cf. Id.: Schol 10 (1935) 241 ; Debievre, 335 not.3. At, ut hic auctor notat (ib. 334 nota), iuxta Olivi, partes non distinguuntur ah essentia, sed in essentia. 1 8 Cf. B.EcheverrIa, O.F.M., El problema del alma en la Edad Media (Buenos Aires 1941); Müller, 371-374· l.3 c.3 a.2. anima forma corporis, τπ.25 ν.623-625 721 «Porro doctrinam omnem seu positionem temere asseren­ tem, aut vertentem in dubium, quod substantia animae ratio­ nalis seu intellectivae vere ac per se humani corporis non sit forma, velut erroneam ac veritati catholicae inimicam fidei..., reprobamus: definientes, ut cunctis nota sit fidei sincerae ve­ ritas ac praecludatur universis erroribus aditus ne subintrent, quod quisquis deinceps asserere..., pertinaciter praesumpserit, quod anima rationalis seu intellectiva non sit forma corporis humani per se et essentialiter, tamquam haereticus sit censen­ dus» (D 481). C.Lateranense V (D 738) eamdem doctrinam tradit. Hic sunt hae tres formulae: «Animam intellectivam seu rationalem, ipsum corpus vere per se et essentialiter informan­ tem». «Substantia animae rationalis seu intellectivae vere ac per se humani corporis... forma». «Anima rationalis seu intel­ lectiva... forma corporis humani per se et essentialiter». In iis formulis: a) «Forma» sumitur saltem eo minimo sen­ su quo ab omnibus theologis tunc admittebatur et omnibus futuris admittenda erat, i.e. saltem ut corpus perficiens in specie hominis seu ad unam naturam constituendam. Anima rationalis dicitur esse forma, non mere hominis, sed corporis (humani). Identificantur quoad animam voces «rationalis» et «intellectiva»; ergo non est locus (saltem quoad informatio­ nem attinet) distinctioni quam facit Olivi. Vox «vere» in eadem formula semel ponitur et semel omittitur; ergo est emphatica, nec specialem sensum innuit aliis verbis non satis indicatum. Ubi omittitur vox «essentialiter», ponuntur verba «substantia animae rationalis»; ergo «essentialiter» est idem ac «per ipsam essentiam». Ergo a Concilio docetur saltem id: animam rationalem per ipsam suam essentiam rationalem seu intellectivam, seu ipsam substantiam animae rationalis, esse corporis formam. Ergo do­ cetur nostra thesis saltem limitibus a nobis definita; et quidem licet praescindatur a vi particulae «per se», quae ceterum, sensu obvio, debet sumi saltem ut «non per aliud», ita ut illum vocis «essentialiter» sensum confirmet. Haec vero valent, etsi Concilii verba in se ipsis absolute respiciantur, seu cum praecisione (vel et cum ignorantia) auc­ toris cuius doctrina ab illo attingi directe censeatur, cum nemo a Concilio expresse memoretur. At si istud doctrinam Olivi directe damnavit, ut videtur 19 19 Ehrle, Zur Vorgeschichtc des Concils von Vienne: Ibid. 2 (1886) 353-416; Petrus Jo­ hannes Olivi, sein Leben und seine Schriften: Ibid. 3 (1887) 443-451 ; Du Plessis d’Argentré, Collectio iudiciorum de novis erroribus i (Paris 1755) p.228 col.2; Jansen, Die Seelenlehre Olivis 241-244; Id., Ein neues geiuichtiges Zeugnis über die Verurteilung Olivis: Schol 10 722 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π contra aliquos 20, tune a fortiori docere putaretur eo anima ratio­ nalis intellectiva esse corporis forma i.e. non mere per aliud, seu v.gr. per partem sensitivam, sed immediate per suam substantiam rationalem etiam qua intellectivam, ita ut hoc unum idemque significent particulae «per se» et «essentialiter», quas vox «vere» corroboret. 626. Ergo, cum rationes vel ex ipso textu vel ex historia in contrarium desint, tenendum est Concilium noluisse damnare: dualismum animarum, ut voluit Palmieri 21, etsi iure dici possit hunc virtualiter et indirecte damnare, si iste logice sequitur necessario e doctrina Olivi 22. Immo nec animae di­ visionem in tres partes, nisi forte etiam virtualiter et indirecte, si ea logice ad doctrinam definitam negandam ducat 23. Nec a fortiori formarum sub­ stantialium pluralitatem 24. Aliunde noluit definire: ut patet etiam ex postremo asserto, theoriam thomisticam de unione animae et corporis, ut putavit Mandonnet 25. Nec ipsam theoriam scholasticam de anima forma substantiali, ut voluit Zigliara 26, ita ut sic excludantur alia systemata etiam catholicorum non scholasti­ ca de unione animae et corporis 27. Immo nec simpliciter animam rationa­ lem esse substantialem corporis formam et proin corpori uniri substantiali­ ter (de quo ceterum sat constabat ex aliis definitionibus de unione animae et corporis in unam naturam: D 40 148 428). Sed id unum statuere: eam informationem substantialem fieri per ipsam substantiam animae etiam ut intellectivae, ita ut vis definitionis directe ponatur in verbis «substantia..., per se et essentialiter» 28. Tamen eo ipso tradit—et id est proprium huius Concilii—relationem animae ad corpus esse formae ad subiectum informatum; at quin sumat vocem «forma» sensu certi cuiusdam systematis philosophici, sed eo quo ab omnibus ea intelligitur et admittitur, seu ut indicans actum corpori sub­ stantialiter advenientem ad unam naturam humanam cum eo constituendam, (1935) 406-408: J.Koch, Die Verurteilung Olivis auf dem Konzil von Vienne und Hire Vorgeschichte: Schol 5 (1930) 489-522; Id., Das Gutachten des Aegidius Romanus iiber die Lehren des Petrus loannis Olivi. Eine neue Quelle zum Konzil von Vienne (1311-1312): ScSacr (Koln 1935) 142-168: L.Amorôs, O.F.M.. Seriescondemnotionum et processuum contra doctrinam et sequaces Petri loannis Oliui (e cod. Vat. Ottob. !a.t 1816) : ArchFrancHist 24 (■93i) 495-512. 2» Hefele-Leclercq, o.c.. 6 (Paris 1915) p.670; L.Jarraux, O.F.M., Pierre-Jean Olivi, sa vie, sa doctrine: EtFranc 45 (1933) 527-529: Écheverrîa. l.c. Saltem de condemnatione non constare dicit Müller, 381-384 et, ut videtur, J.Leclercq, Vienne (Concile de): DTC ■ 5.2975s. Cur tamen Olivi non nominatus est? Non constat. At nec Lateranense V (D 738) nec Tridentinum nec Vaticanum quemquam nominarunt; ceterum cf. Hefele-Leclf.rcq, l.c., 668-670; Ehrle, 3,448s. Certe, Olivi personaliter non est ut haereticus damnatus. 21 Palmieri, Animadversiones in recens opus de mente Concilii Viennensis (Romae 1878); Id., Anthrop. th.i4 p.397-399; Id., De Deo Creante (1878) p.770-772. 22 Cf. Jansen, Die Definition des Konzils von Vienne: substantia...: ZkathTh 32 (1908) 484-486; Michel, l.c.: DTC 6,558; Palmieri, De Deo Creante 771s; Desjacques, 477s. 23 Cf. Ehrle, 5,635; Card.D.J.MF.RCiER, Psychologie 211 (Paris 1923) P.307S; Jansen. Quonam spectet definitio...: Greg 1 (1920) 85. 24 Cf. Ehrle, 2,369; 3,421s; 5,63s; Martigné, o.c., 175-198; Zigliara, De mente Con­ cilii Viennensis... P.96S.137.140; Portali i:, Augustinisme: DTC 1,2505s; B.Baudoux, O.F.M., Deforma corporeitatis scotistica: Ant 13 (1938) 445-458 (cf. supra not.8). 25 P.Mandonnet, O.P., Frères Prêcheurs (La Théologie dansl'Ordre des): DTC 6,896. Forte dicit idem ac Zigliara; at saltem non exacte loquitur. 26 Zigliara. l.c., p.90.96.150; Id., Psychologie 2 1.2 c.i a.1 n.9. 27 Id constabit maxime ex verbis Pii ÏX inferius afferendis. Ceterum cf. Palmieri, l.c., 770.776; Jansen, l.c.. 486; qui tamen (Quonam spectet definitio...: Greg 1 [1920] p.87) inepte intelligit Zigliara de liylemorphismo thomistico. 28 Cf. Beraza, n.1223; Bover, 156. l.3 c.3 a.2. anima forma corporis, τπ.25 ν.625-628 723 ita ut sic sumpta, seu ut pertinens ad philosophiam hominum communem, a Concilio consecrari saltem quoad animam humanam iure dici possit 29. Posita illa animae rationalis informatione per se et essentialiter, affir­ matur sufficienter substantialis unio animae rationalis etiam ut intellectivae cum corpore, quam theoria damnata in discrimen vocabat. At ulterius eo ipso damnari censentur implicite vel virtualiter omnia systemata etiam futura, quae cum ea definitione non cohaereant, ita ut eam appellent v.gr. C.Lateranense V contra averroisticam opinionem de unica anima rationali pro omnibus hominibus (D 738) et Pius IX contra conceptionem güntherianam de unione animae et corporis (D 1655). Sane Concilium rem definit, «ut cunctis nota sit fidei sincerae veritas ac praecludatur universis erroribus aditus, ne subintrent...» (D 481) 30. 627. 3. Pius IX (D 1655): «Noscimus, iisdem libris (A.Günther) laedi catholicam sententiam ac doctrinam de ho­ mine, qui corpore et anima ita absolvatur, ut anima eaque rationalis sit vera per se atque immediata corporis forma». His nihil novi additur definitioni Viennensi, sed solum: omittitur vox «intellectiva» (cum nimis clarus sit sensus, ma­ xime cum et pro Günther ipsa anima rationalis esset intel­ lectiva); pro voce «essentialiter» ponitur vos «immediata» (i.e. non mediante alio), qua ergo habetur declaratio quaedam au­ thentica definitionis Viennensis, et quidem eo sensu quem supra proposuimus 31. 628. Cum vero ex iis Pontificis verbis, et aliis (laudis ad doctorem Travaglini quod sectaretur «Angelici Doctoris principia de animae intellectivae unione cum corpore humano, deque substantiali forma et materia prima») 32 quidam contenderent, unam doctrinam thomisticam de anima corporis fonna omnibus esse tenendam, Pio IX mandante scriptum est: «Graviter abuti litteris a Sanctitate sua... ad doctorem Travaglini datis, quibus opus ab eo susceptum commendatur, eos omnes qui exinde contendunt Sanctitatem Suam voluisse per eam commendationem improbare systemata quaedam philosophica illi opposita... Ad systemata ista alia scholarum catholicarum improbanda, merito proferri nequaquam posse litteras a Summo Pontifice datas ad Em.Card.Coloniensem, vel ad Revmum.Episc.Vratislaviensem (cf. D 1655 et not.3), aliave Ecclesiae decreta et definitiones: ea namque documenta pertinent tantummodo ad docendam unitatem substantialem naturae humanae...; dum eae controversiae... doctrinas mere philosophicas respiciunt, super quibus catholicae scholae diversas sententias sequuntur ac sequi possunt: quoniam suprema Ecclesiae auctoritas numquam pro altera iudicium tulit, quod alteram excluderet» 33. 29 Cf. L.db Grandmaison, S.I., L'élasticité des formules de foi. Ses causes et ses limites: Et 76 (1898) 488-490; Debievre, 325s.342.344; Michel, l.c., 550.557s. Ut ergo notat De Grandmaison (488), post Concilium multa de unione animae et corporis adhuc disputanda manent. 30 Cf. Palmieri, Le., 771s; Desjacques. l.c.. 478; De Grandmaison. 488. 31 Ceterum güntheriani eum definitionis Viennensis sensum quaesierunt, quo eorum systema non laederetur; at frustra, ut patet ex verbis Pii IX. Cf. Hefele-Leclercq, Lc., 670-672; Michel, l.c., 562s; Orbân, o.c.. p.63-68. 32 Pius IX. Dilecto filio Alphonso Travaglini Doctori medico-chirurgo: ASS 8 (1874) 496s. Cf. L’Accademia filosofico-mcdica di S.Tommaso d'Aquino: CivCatt (1874,4) 148-163. 3 3 W.Zacki, Litterae iussu Sanctissimi Patris Pii Papae IX datae ad D.Eduardum I lauttour... Rectorem Universitatis Catholicae Insulensis (s iun. 1877): AAS to (1877) 258s. 724 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Ergo ex his, illae litterae, Ecclesiae decreta et definitiones (de hac re): positive nihil aliud docent nisi unitatem substantialem naturae humanae; negative nequeunt afferri ad improbanda systemata scholarum catholicarum non thomistica. Quo ergo etiam constat C.Viennense non statuere systema scholasticum, et a fortiori nec thomisticum, ut supra diximus. 629. 4. C.Coloniense (prov.): «Homo corpore et anima ita absolvitur, ut anima eaque rationalis sit vera per se atque immediata corporis forma... Cum igitur secundum Concilio­ rum decreta anima rationalis vere ac per se sit corporis forma, et cum illorum temporum doctores gravissimi formam illud dicant principium quo corpus vivit, sentimus, movemur et intelligimus, sicut et Patres priores corpus humanum anima rationali animari dixerant: dubium esse nequit e Conciliorum mente anima rationali a Deo creata ipsa omnes illas vitae nos­ trae operationes perfici, eamque esse veram per se atque im­ mediatam corporis formam» 34. 630. Valor dogmaticus. finita (D 481). De fide divina et catholica de­ 631. Probatur ex sacra Scriptura. Fere ut in thesi superiori, ex iis quae Scriptura docet de hominis creatione (Gen 2,7), morte (Eccl 12,7), resurrectione (Ez 37,1-14; Lc 8, 551 *49 Act 20,9s). Iuxta ea quae supra diximus, etsi Scriptura directe non definiat philosophiam compositi humani, tamen eo quod ab initio et constanter in V. ac in N.T. hominem indu­ cat ut ens corporeum-rationale, videtur eum sua notione conci­ pere ut vivificatum principio spirituali vel saltem id ex eius notione hominis erui, ita ergo ut ea quasi infusione spiraculi vitae exsurgat corpus hominis ut constitutum in specie viventis et quidem humani seu in unum cum spiraculo primum princi­ pium actionum humanarum, dum recessu eiusdem spiraculi transit in speciem entis mortui. Ea sane optime consonant ideae entis compositi ex corpore et alio elemento quasi informante, quod obiective nequeat esse nisi anima. 632. Probatur ex traditione. Patres, etsi explicite non dicant animam esse corporis humani formam, censendi sunt id implicite et quoad rem asserere, dum inducunt animam sic intime corpus occupare, ut illud vivificet, seu illud consti­ tuat principium novae et quidem vitalis actionis. Id autem fere constat ex verbis eorum supra (n.s68s) allatis. S.Irenaeus: Anima dat corpori vitam et incrementum. «Non enim est fortius corpus quam anima, quod quidem ab illa 34 C.Coloniense (a.i86o), Decreta concilii... tit. c.14: CL 5.292s· l.3 c.3 a.2. anima forma corporis, th.25 ν.628·633 725 spiratur et vivificatur et augetur et articulatur, sed anima pos­ sidet et principatur corpori...» 35 S.Gregorius Nyss. (R 1021): In homine una anima ratio­ nalis per sensus corpori immixta dat huic totalem vitam (cuius illud est capax): «Etsi superiore oratione declaratum est tri­ plex esse in vivendi facultate discrimen, ut alia sit vita quae quidem nutriatur..., alia et nutriatur et sentiat..., alia denique et ratione utatur et perfecta sit per facultates ceteras omnes diffusa, ut et in iis exsistat..., nemo tamen idcirco existimet tres in humano opificio animas exsistere..., ut naturam homi­ nis ex pluribus animis conflatam putare debeamus. Nam vera et perfecta anima reapse unica quaedam est, intelligens, imma­ terialis, sed per sensus naturae illi crassae mixta». Anima rationalis dat corpori organico facultatem vivendi et percipiendi sensibilia. «Anima est essentia... intellectualis, cor­ poreis sensuum instrumentis vivendi, et ea, quae cadunt sub sensus, percipiendi facultatem per sese suggerens...» (R 1056). 633. S.Augustinus: Anima totum corpus animat, vivifi­ cat; congruentiam eius conservat in crescendo, in gignendo. «Anima facta est animans carnem, et eius sensibus velut nuntiis utens». «Per totum quippe corpus quod animat, non locali diffusione sed quadam vitali intentione porrigitur...» «Haec... corpus hoc terrenum atque mortale praesentia sua vivificat, colligit in unum atque in uno tenet... congruentiam eius modumque conser­ vat..., etiam in crescendo atque gignendo...»36 S.Cyrillus Alex. (R 2062): Homo est caro per animam rationalem animata, ita ut ipsa patiatur. «Cum vero divina Scriptura dicat ipsum carne passum, satius est nos quoque sic dicere quam in natura humanitatis... Quid enim aliud est hu­ manitatis natura nisi caro per animam intelligentem animata, in qua passum fuisse carne Dominum fatemur?» Gennadius (R 2225): Ipsa anima rationalis vivificat cor­ pus. «Neque duas animas esse dicimus in homine..., unam animalem, qua animetur corpus..., et alteram spiritualem, quae rationem ministret; sed... unam esse eamdemque animam in homine, quae et corpus... vivificet, et semetipsam sua ratione disponat, habens in se libertatem arbitrii, ut in sua substantia eligat cogitatione quod vult». S.Ioannes Damasc. (R 2357): Anima dat corpori totalem vitam (cuius illud est capax). «Anima est... incorporea sub35 S.Irenaeus, Adv. haer. 2,33,4: MG 7,833. 36 S.Augustinus, De Gen. ad liti. 7,8,11: ML 34,360; Epist. 166,2,4: ML 33,722; De quant, an. 33,70: ML 32,1074. Ceterum de recta (non ergo platonica) S.Doctoris conceptione unionis animae et corporis, cf. Cilleruelo, l.c.; A.Parisiis, l.c.; Del Rio, l.c.; Portali É, Augustin f Saint): DTC 1,2358; Gilson, l.c. 726 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II stantia..., rationalis et intelligens..., organis instructo utens corpore, cui vitam, incrementum, sensum et gignendi vim tribuat, non aliam a se seiunctam mentem habens...» 634. Ratio theologica. Iuxta fontes, ex infusione unius animae rationalis in corpus exsurgit ens vivum humanum et quidem ut unum principium agendi ac patiendi. At id quod dat corpori ut sit vivum et humanum et una natura cum anima nequit non dici iure forma eius. Ergo anima rationalis est forma corporis humani. 635. Ratio naturalis idem deducit. Anima unica (ergo rationalis, ex effectu) infusione suae substantiae (cum per aliquid vel mere extrinsecum vel accidentale nequiret is effectus obtineri) in corpus constituit istud in specie viventis et quidem humani seu cum eo constituit unam naturam. At id quod sui infusione corpus ponit in certa entium specie dicitur et est forma eius. Ergo anima est per suam substantiam forma corporis 3738 . 636. Obiectiones. 1. Si anima ut intellectiva esset forma corporis, amitteret immortalitatem, spiritualitatem. libertatem, etc. At eas non amittit. Ergo non est forma corporis. Dist. mai. Anima amitteret immortalitatem, etc., si esset forma corporis, ita ut eo ipso fieret formalitcr corpus, conc. mai.; secus, subdist. : si depen­ deret in esse a corpore, conc.; secus, nego. Anima informans manet independens a corpore in esse ac proin omnes proprietates sibi proprias conservat. Etsi vero tota sit in corpore, non est ita totaliter in eo immersa ut ei totam suam perfectionem communicet (v.gr. intellectivam), sed solum eas quarum illud capax est (v.gr. sensitivam, vegetativam, corporeitatem, quas ceterum ipsa solum virtute continet), ita ut solum eatenus corpus informet, quatenus formae materialis (cuius aptitudines virtute habet) locum tenet 38. Quod sane non repugnat. Inst. At si anima esset forma corporis, hoc fieret immortale, spiritua­ le, etc. At non fit tale. Ergo anima non est forma corporis. Dist. mai. Corpus fieret immortale, etc., si anima esset forma eius se­ cundum totam suam virtualitatem, conc. mai.; secus, nego mai. 39 637. Scholion 1. De unicitate formae substantialis in homine. In hac re, de qua quondam vehementer disceptatum est40, hae exstant opiniones apud auctores catholicos, qui omnes, ut patet, admittunt definitionem Vien­ nensem, ac proin animam esse formam corporis substantialem: 1) Thomistica: anima est unica forma substantialis corporis, quod ergo ab illa est ens vivum, corpus, ens. Quod ita fit, ut materia prima, tamquam pura potentia passiva, se subiciat animae actuandam omni perfectione quam ei anima communicare potest, at cuius illa est capax, et ut anima, tamquam forma, communicatione sui intima, materiam primam determinet (non influxu efficienti, sed eo ipso quod ut actus illam invadit) ad perfectiones 37 Cf. Wimmer, l.c., 581-586. 38 S.Th., 1 q.76 a.i: De spir. creat. a.3; Suarez. Disp. met. d.15 s.io n.7-27. Cf. Michel, 570. 39 Olivi, cuius sunt eae obiectiones. ex falso conceptu informationis putavit formam et materiam ita commisceri, ut fiat fere unica utriusque icalitas quasi per transitum ontologicum unius in alteram. Cf. Olivi, In 2 q.51 ; Jansen, Quonam spectet definitio...: Greg 1 (1920) 86. 40 Cf. Ehrle, l.c., 5.603-635; A.C.Pegis, St.Thomas and the Problem of the Soul in the thirteent Century (Toronto 1934); Zavalloni, o.c., etc. (cf. not.8). l.3 c.3 a.2. anima forma corporis, tii.25 n.633-638 727 corporis, etc., non vero ad cas (v.gr. intellectualitatem), cuius materia in­ capax est. Hinc substantia et natura (in anima), etsi ratione differunt quatenus illa dicit ut per se stet et ultimum accidentium ac modificationum subiectum, dum haec est primum agendi principium, ita re identificantur, ut anima et materia prima sint incompletae, non mere in ratione naturae, sed et in ratione substantiae. Eam sequuntur S.Thomas 41 (quin tamen ipse sit auctor eius)42 ac schola thomistica43, et quatenus, mutatis mutandis, tenent unicitatem for­ mae substantialis, Suârez44 ac auctores iesuitac fere communiter45. Eas praecipue habet rationes pro se: a) Philosophicam, quod, certo et iuxta omnes, homo sit unum ens simpliciter et non secundum quid, seu unum compositum substantiale, et non mere accidentale, in quo proin non sit nisi unum ens substantiale (quod, ut patet, proveniat a forma substan­ tiali). Atqui ubi est unum esse simpliciter debet esse unica forma substan­ tialis, nam secus essent duo entia substantialia. Ergo anima est unica forma substantialis corporis, b) Theologicas: Quod dicatur deduci logice e defini­ tione Viennensi. Quod sic bene intelligatur in resurrectione idem corpus suscitari46. Ceterum eas rationes obicit ut difficultates opinioni sequenti. 638. 2) Scotistica, seu quam Scotus maxime excoluit47, etsi etiam ante ipsum alii tenuerint eam, forte saltem remote in S.Augustino funda­ tam, quamque schola franciscana communiter accepit. Ea putat animam esse formam substantialem corporis, quatenus ei dat esse vivum; at vero esse homini etiam aliam formam (corporeitatis) ex qua illud sit substantia et corpus organicum, ita ergo ut hoc, independenter ab anima, sit composi­ tum substantiale ex materia prima et illa forma. Quod tamen corpus nondum est completum, quatenus est in potentia ad animam formam substantialem ultimam, cui ceterum forma corporeitatis subordinata est, ita ut consequen­ ter ex corpore non completo et anima exsurgat una substantia completa48. Haec opinio, quae, ex supra dictis, nullo modo a Concilio Viennensi damnata est, sed quae potius, iuxta plures, definitionibus Ecclesiae sit congruentior49, habet pro se et alias et eas (ordinis theologici) rationes: Quod excludat formam cadavericam, et quod ideo mortuum corpus Christi sit prorsus idem quod vixerat, nec ceterum dicatur Christus dimisisse 41 S.Th., i q.76 a.4-6; De spirit, creat, a.3; De anima a.9; Quodt. 11 q.5. Cf. Zigliara, l.c., p.i c.6-10; F.C.Copleston, De unitate formae substantialis: DivThom(Pi) n (1934) 582-593; J.Loncke, De unione corpus inter et animam humanam iuxta S.Thomam: CollâtBrug 43 (1947) 414-419. 42 Cf. O.Lottin, La pluralité5 des formes substantielles avant saint Thomas d'Aquin: RevNéoscol 34 (1932) 449-467. 43 Cf. Michel, l.c., 570. Hominem non posse in ea opinione recte dici constare ex anima et corpore, sed ex anima et materia prima, notat Alvarez de Linera, Los componentes dei hombre a la luz de la muerte y de la resurrection: RevFil ii (1952) 601-630. 44 Suârez, l.c., d.13 s.3; d.15 s.to. At eius opinio differt a thomistica et in aliis et in eo quod pro Suarez, opinionem Scoti definitive perficiente (S.Belmond, O.F.M., L'essenza e I'esistenza secondo Duns Scoto: RivFilNeosc 2 [1910] p.281-289) essentia solum ratione ab exsistentia distinguatur (disp.31) ac proin hanc materia a forma non accipiat (disp. 13 s.4 n. 13s; disp. 15 s.9). dum re distinguitur pro thomistis (iam post Bâtiez communiter), etsi de mente Angelici, qui de ea re expresse non egit, acriter disputetur (A.R.Martînez del Cam­ po, S.I., Doctrina Sancti Thomae de Actu et Potentia et Concursu [Mexici 1944] n.54-74). 45 Cf. Mazzella, n.620. 46 Pignataro, th.33 p.202; Michel, l.c., 581; T.Pégues, O.P., Commentaire littéral de la Somme théologique 4 (Toulouse 1909) 296.312-317. 47 Scotus, In 4 d.u q.3 a.2 n.22-58. 4 3 Baudoux, 445-453; Michel, l.c., 574s. Cf. auctores citatos supra (not. 8.24). In ea theoria copiose et acute defendenda eminuit Olivi: cf. P.G.Ricct, P.Olivi e la pluralitd dei le forme sostanziali: StudFranc 33 (1936) 225-239; Jansen, edit. oper. Olivi 2 p.9. Eam vero non esse augustinianam, contendit G.Thery, O.P., L'augustinisme médiéval et l'unité de la forme substantielle: ActHebdAugThom (Taurini-Romae 1931) 140-200. 49 Cf. Ehrle, Die Scholastic und ihre Aufgaben in unserer Zeit2 (Freiburg i. Br. 1933) 58. 728 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. It aliquid (formam cadavericam), quod semel assumpsit. Quod in consecra­ tione eucharistica bene intelligatur vi verborum poni solum corpus, animam vero per concomitantiam. Quod Patres sumant corpus ut rem completam. Quod ei v.gr. symb. Athanasianuin faveat («anima rationalis et caro unus est homo», D 40). Eas rationes ceterum ut difficultates opinioni thomisticae obicit. Contra eam opinionem ratio philosophica nuper allata pro thomistica maxime valet. 639· 3) Atomislica assentitur scotistis in eo quod corpus non habeat ab anima esse completum; et ideo una cum eis thomisticam opinionem im­ petit 50. At etiam ab eis differt, quatenus putat res inanimatas non stricte constare materia et forma, sed solum atomis (quorum indolem et mutuam unionem alii aliter explicant) sine ulla ab iis realiter distincta forma sub­ stantiali 51. Item haec opinio corporis et animae causalitatem explicat, non, ut scho­ lastici, eo quod anima corpus ut subiectum determinabile sua substantia intime pervadens reddat formaliter vivum, sed sic ut v.gr., iuxta Tongiorgi, vim suam vi corporis propriae associet et admisceat52, iuxta Palmieri, non uniantur corpus et anima solum dynamice quadam virium collatione, sed unitate naturae ut partes incompletae per intimam utriusque coniunctionem in unum totum vegetans ac sentiens, unde anima corpori adveniat et forma liter, quatenus determinat speciem totius entis seu cum eo tale totum consti­ tuit, et ulterius efficienter, quatenus illud intrinsece modificat certum exsis­ tendi modum ei praebendo, seu quatenus efficienter producit in eo motum quemdam perennem et vitalem, nempe modum quemdam realiter indi­ stinctum ab ipso corpore, quod eo redditur vivens 53. Etiam contra eam opinionem ratio philosophica nuper allata pro tho­ mistica maxime valet. Item si hi auctores ob rationes scientificas atomismum statuunt, cur contenti iis assertis de modo unionis animae et corporis nullam rationem scientificam pro iis afferunt? In specie nequiret illa unio quam inducit Tongiorgi dici nisi mere dynamica et accidentalis? 54 Et difficile mente capitur quis sit ille a Palmieri statutus modus realiter distinctus ab anima, a qua ut causa mere efficienti veniat, quo corpus reddatur vivum. At cete­ rum memoremus eum auctorem opinionem suam retractasse55. Ii auctores obiciunt scholasticis, maxime thomistis, quasdam difficul­ tates metaphysicas, fere ut Olivi56. 640. Scholion 2. De animae sede. Si anima est secundum suam sub­ stantiam forma corporis, sine limitatione debet esse in toto corpore. Si ea est spiritualis, ac proin simplex, et indivisibilis, debet esse tota in qualibet parte; non ergo extensione quantitative, qua ea caret, nec mere virtualiter per suum influxum, cum deficeret unio formalis, sed definitive seu tota in toto corpore et tota in singulis partibus 57. Aliae vero opiniones quae pone50 Cf. Michel, 575-578. si Cf. Tongiorgi. Institutiones philosophicae 3 n.183; Palmieri (lunior), Cosmologta th.19-23; cf. Id., Anthropologia th.11s; Io.. Ontologia th.15; Id., De Deo Creante (1878) 243; Ramière, o.c.; Bottalla, La composition des corps...; Id., La lettre de Mgr.Czacki. Cf. et A.Mitterer, Das Ringen der alien Staff-Form Metaphysik mil der heutigen Stoff-Physik (Innsbruck 1935). 52 Tongiorgi, Psychol, n.167-169. so Palmieri. Ontologia th.25 p.462-469. s« Cf. Boyer, l.c., 168 not.47; Huarte, n.262; Wimmer, l.c., 587-616; 44 (1920) 1-42. ss Palmieri, De creatione (Prati 1910) 277s· so Palmieri. De Deo Creante (1878) 243s. Cf. Beraza, n.1200-1202; Huarte, n.268s; Michel, l.c., 575. ■” S.Th., i q.76 a.8; 2 CG 72; De spir. creat, a.4. Cf. et S.Augustinus, De immortalitate animae 16,25: ML 32,1034. l.3 c.4 a.1. origo animae, th.26 n.638-642 729 rent animam vel extra corpus vel non in omnibus huius partibus v.gr. in glandula pineali (Descartes)58, etc., nequeunt cum doctrina Ecclesiae componi59. At est anima in sanguine? Difficilis sane quaestio. Si res affirmatur, quomodo explicatur substantialis unio sanguinis cum corpore? Si negatur, quomodo explicatur unio hypostatica in sanguine? Rem affirmant alii, ut Caietanus, Valencia, negant alii ut Suârez CAPUT IV De origine animae humanae ARTICULUS De I facto creationis animae Thesis 26. Anima humana creatur immediate ex nihilo et quidem a solo Deo. S.Th., i q.ço.iï8; 2 CG 83-89: S. Bona ventura, In 2 d.18 a.2 q.2s; S.R.Bellarmino, De amissione gratiae et statu peccati I.4 c.n ; Beraza, n.986-1048; W.Reany, The Creation of the human Soul... (New York 1932); R.Lacroix, L’origine de l’ânie humaine; RevUnivOtt 14 (1944) 61-97.175-202.209-249: M.Alessandri-R.Masi, SuU'origine dell'anima umana: EuntDoc 15 (1955) 60-95; Flick, o.c., 244-252. 641. Nexus. Post disputationem de animae et exsisten­ tia et proprietatibus et unione cum corpore persolutam, duae quaestiones exsurgunt: unde anima sit, et quando esse inci­ piat. Prima illa de qua iam nunc nobis agendum est, ontologice sumpta praeit, ut patet, aliis omnibus de anima quaestionibus; at logice inspecta, seu iuxta rationis cognitionem, est aliis pos­ terior, cum ratio nonnisi cognita animae exsistentia ac natura ducatur in eius originem attingendam. Ideo et nos maluimus hanc in fine omnium investigare. Constat corpora hominum esse, ut omnes res, ex nihilo, at solum mediate; item ea, si excipiatur corpus protoparentum, ab hominibus produci. Quid vero dicendum de anima humana? Eam esse saltem mediate ex nihilo patet; at immediate undenam est? En quaestio. 642. Notiones. Anima humana, sc. sive protoparentum sive omnium hominum ab ipsis descendentium. 58 Chollet, l.c., 552. De aliis huiusmodi opinionibus, cf. Michel, 581s. 59 Cf. Michel, 582-584. 60 Caietanus, In 1 q.i 19 a.i n.9: Valencia, In 1 d.6 q.2 p.3 in fine; Suârez, De anima 1.2 c.5. Cf. Michel, 584; J.Pohle, Seelc: KL 11,51-53. 730 I.r.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Si fuissent praeadamitae, thesis de iis valeret philosophice, non vero necessario theologice, cum de iis fontes loqui non putentur. Creatur, seu producitur ex nihilo sui et subiecti. Immediate ex nihilo. His effertur productio ex nihilo, non remota seu ex alia re facta ex nihilo, sed proxima seu nullo posito praevio termino positivo a quo. A solo Deo, ergo non mere ut causa prima concurrente, sed ut principali, immo et unica causa. His excluditur, non omnis creaturae cooperatio, seu etiam materiae dispositiva, sed stricte creativa, seu qua creatura, posito concursu Dei, ordi­ nario, vel ut causa principalis, seu virtutem habens effectui proportionatam, vel ut causa instrumentalis, seu virtute causae principalis agens, verum influxum creantem exerceat. Id vero quod hic sumitur solum de facto, seu praecisa quaestione de posse, sine ulteriore probatione supponitur in thesi, cum fontes unum Deum ut animas creantem, sine ulla alius causae etiam remotae mentione, indu­ cant, et cum aliunde cooperatio, v.gr. parentum, sat explicetur sine influxu creativo; qui ceterum, utpote sic mirus, deberet serio probari. Statuitur ergo creatianismus seu doctrina tenens animas immediate creari et quidem a Deo. Id vero notetur: i) Creatio singularum animarum fit ex lege ordinaria Dei, qui ex ea, semper ac sufficienter praeparatur per generationem materia illam creat et huic materiae infundit. Ergo ea creatio non dicitur miracu­ lum strictum. 2) Dum vero creatio mundi nullam materiam praerequirebat, creatio animae ex dictis necessario supponit ex parte parentum subiectum praevie paratum quod ex illa lege exigit infusionem animae qua consti­ tuatur novum individuum humanum; ergo parentes iure dicuntur huic naturam humanam communicare et ideo eam personam vere generare. 3) Inde apparet dignitas actus generativi humani quo parentes cooperantur cum Deo novum hominem. 643. Adversarii. In panthéisme omnis generis negante, ut patet, thesim, v.gr. qui res dicit esse modos unius divi­ nae substantiae *, citandus est expresse emanatismus, seu opi­ nio tenens animas esse uno vel alio modo ex substantia Dei, ut putarunt Stoici, Manichaei, Priscillianistae 1 2. Aliquo modo J.Eckart (D 527) 3 (at cf. supra n.143). 644. Traducianismus (seu generatianismusj tenet animam venire a parentibus per generationem; at duplici opinione: a) Iuxta materialem, ea fit per semen corporeum, ut cor1 De co plura F.A.Schalck, Panthéisme: DTC 11,1855-1874. 2 S.Hieronymus, Epist. 126,1: ML 22,1085: Michel, Traducianisme: DTC 15,1351s. 3 Cf. tamen, F.Vernet, Eckart, Jean: DTC 4,2065-2073. l.3 c.4 λ.1. Orico animae. τπ.26 n.642-644 731 pus. Citantur pro eo (probabiliter) et Luciferiani4 et Tertul­ lianus (R 1448) 5. Addendi sunt ii materialistae qui non distin­ guunt animam a corpore ut rem a re 6. b) Iuxta spiritualem, anima venit modo mysterioso ex ani­ ma parentum ut ignis ex igne, lux ex luce. Sic Apollinaris 7; recentius citatur ut ei favens Lutherus 8. Post pelagianismum usque ad s.VII multi Patres 9, et forte aliqui scriptores usque ad tempus P.Lombardi, in eum dubitantes propendebant l0. In iis fuit maxime S.Augustinus, ratione explicandae clarius propagationis peccati originalis, quem ducem tantae auctori­ tatis alii in ea vacillatione secuti sunt Dum vero creatianismus, quem tenuerunt iam plures PP. (Hieronymus, Ephraem, Caesarius Naz., Hilarius, Constit. Apost.) et post s.xii fere unanimiter TT., dein a s.xvm iterum traducianismum ut probabilem habuerunt ad melius expli­ candam propagationem peccati originalis Noris ac Berti, quin tamen eam praeferrent, sed contrariam haberent ut probabi­ liorem (saltem Berti) 12. Lbaghs traducianismum habuit ut probabiliorem. H.Klee non audebat rem dirimere 13. Hurter citat etiam nominatim aliquos ex pluribus Protestantibus, qui post Lutherum usque ad nostros dies illud systema amplexi 4 Cf. S.Augustinus, De haer. 81: ML 42,4s; E.Amann, Lucifer de Cagliari: DTC 9, 1039s. 5 Cf. Tixeront, 1,407; Michel, 1354; S.Augustinus, Epist. 190,4,14: ML 33,861. 6 Cf. O.Habert, Matérialisme et Monisme: DTC 10,282-334. ’ Cf. Nemesius, De anima, serm.i: MG 45.205 (in oper. S.Gregorii Nyss.); S.Hiero­ nymus, l.c. 8 Cf. H.Klee, Manuel de Γhistoire des dogmes chrétiens i (Paris 1848) 408. 9 S.Gregorius M. (Epist. l.i, 52: ML 77,989s): «Tua caritas sciat, quia de origine ani­ mae inter sanctos Patres requisitio non parva versata est; sed utrum ipsa ab Adam descen­ derit, an certe singulis detur, incertum remansit, eamque in hac vita insolubilem fassi sunt esse quaestionem. Gravis enim est quaestio, nec valet ab homine comprehendi, quia si de Adam substantia anima cum carne nascitur, cur non etiam cum carne moritur? Si vero cum carne non nascitur, cur in ea carne quae de Adam prolata est, obligata peccatis tenetur? Sed cum hoc sit incertum, illud incertum non est, quia nisi sacri baptismatis gratia fuerit renatus homo, omnis anima originalis peccati vinculis est *obstricta . Item S.Isidorus (De eccles. offic. 2,24,3: ML 83,818) in sententiis a doctoribus Christianis traditas eam recenset: «Quod animae incerta sit origo». De pelagiana origine vocis «traducianismus» cf. S.Augustinus, Op. imperf. contra lui., 1,6: ML 45,1053. I ° P.Lombaruus (2 d. i 8 n.S) : «Quemadmodum mulieris corpus de viri corpore traductum fuit, ita putaverunt aliqui ipsius animam de viri anima propagatam: et omnes animas, praeter primam, de traduce esse sicut corpora. Alii autem putaverunt simul omnes animas ab initio creatas. Catholica autem Ecclesia nec simul ex traduce factas esse animas docet; sed in cor­ poribus per coitum seminatis atque formatis infundi et infundendo creari .* II S.Augustinus, l.c., p.15: ML 33.861. Sciacca, L'origine dell'anima sccondo Sant’Agostino: GiornMet 9 (1954) 542-550. putat ex mente Augustini ipsum Deum extrahere animam filii ex anima parentum, quem modum vocat «crcatianismum traducianistam» : cf. C.Riva, Creazionista o traducionista, S.Agostino?: RivRosm 50 (1956) 1-5. De historia traducianismi et eius transitus ad crcatianismum, Michel, 1352-1358; breviter Pohle-Gierens, 1,492-494; Kleutgen, Ueber den Ursprung der menschtichen Seek: ZkathTh 7 (1883) 197229 (agit directe de creatianismo). De mente S.Gregorii Nyss. (De opif. hom. 29: MG 44.235) disputatur; at congruentius ea sumitur de creatianismo: Michel, 1353; D.L.ReBECCHl, L’antropologia naturale di San Gregorio Nisseno: DivThom(Pi) 20 (1943) 325-330. »2 H.de Noris, Vindiciae augustinianae 4,3: ML 47.7oos; J.L.Berti, De ihelogicis disciplinis 2 (Pedeponti 1749) I.12 c.4 n.9-16. 13 G.C.Ùbaghs, Anlhropologiae philosophicae elementa (Lovanii 1848) n.428; H.Klee, Katholische Dogmatik 2 (Mainz 1835) p.234; cf. Id., Specielie Dogmatik I3 (München 1844) p. 1 l.i s.3 § 7. 732 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II sunt, et aliquos catholicos vel idem proponentes vel, ut Her­ mes, ei faventes '4. Rosmini dixit animam a parentibus generari ut sensitivam, quae tamen dein, apparente ei idea entis, rationalis fiat (D 1910s) 14 *. Fere idem tenuerant quidam antiqui (1 q.118 a.2 ad 2). 645. Frohschammer putavit animam creari a parentibus «vi potestatis creandi secundariae, quae naturae humanae im­ manens et in prima rerum origine a Deo collata est... Itaque generatio est actio creationis ex nihilo, per potentiam secun­ dariam a Deo humanitati collatam»15. 646. Doctrina Ecclesiae. 1. In emanatismum. Leo IX (D 348): «Animam non esse partem Dei, sed ex nihilo crea­ tam..., credo...» His damnatur emanatismus. Utpote huic directe obiecta, formula «ex nihilo» non necessario ulterius etiam creationem immediatam includit; at cum agatur de animae origine nec ulla materia ex qua indicetur, iure de illa creatione sumi pot­ est; maxime cum iam tunc temporis (a. 1053) theologi com­ muniter omnem traducianismum damnarent. Nec id obstat, quod serius creatianismum Hugo a S.Victore ut probabi­ liorem, Alexander Halensis ut probabilem proponerent 16, cum hi (maxime ille) eas qualificationes forte non sumerent sensu technico hodierno, et cum documentum pontificium forte ignorarent; nam paulo post eos S.Thomas tenet doctrinam traducianismi iam ab Ecclesia damnatam esse (De pot. q-3 a.9). C. Vaticanum (D 1804): «Si quis dixerit, res finitas tum corporeas tum spirituales aut saltem spirituales e divina sub­ stantia emanasse, aut divinam essentiam sui manifestatione fieri omnia, aut denique Deum esse ens universale seu inde­ finitum, quod sese determinando constituat rerum universita­ tem in genera, species et individua distinctam: a.s.» Cf. C. To­ letanum prov. (D 20 31); C.Bracarense II (D 235). 14 Hurter, 2 n.280. Cf. F.Lakner, Kreatianismus: LThK 6 (1961) 597s. Et P.Althaus, (prot.), Die christ liche Wahrheit5 (Gutersloh 1959) 334«. 14 · A.Luciani, L’origine del l’anima umana seconda Antonio Rosmini (Belluno 1950) et ed.2 (Padova 1958). At orthodoxe interpretatur Rosmini C.Riva, It problema dell’anima intellettiva (Domodossola 1956) cui assentitur P.Barale, S.D.D., L'origine dell’anima intel­ lettiva seconda Rosmini: Sales 20 (1958) 118-128. Etiam orthodoxe intelligit Rosmini G.del Decan, Ancora a proposito deliorigine dell’anima intellettiva seconda A. Rosmini: GioMet 14 (1959) 96-108: cf. Riva, Breve nota sull’origine delt'anima secondo Rosmini: GioMet 14 (»959) 547-549· Cf. et Riva, A proposito dell’origine dell’anima in A. Rosmini: GioMet 13 (1958) 365-374; ûel Decan, L’origine dell’anima umana e la Filosofia di S.Tommaso d’Aquino: ibid. 14 (1959) »95-225; G.Muzio, La creazione dell’anima umana secondo S.Tommaso (Roma 1961). 15 I. Frohschammer, Ueber den Ursprung der menschlichen Seele. Rechtfertigung de$ Generationismus (Munich 1854). Cf. Janssens, De hominis natura 597s. »6 Hugo a S.Victore, De sacramentis christianae fidei 1,7,30: ML 176,300; Alexander Hal., Summa theologica p.2 q.6o membr.3 a.3. I..3 C.4 A.I. ORIGO ANIMAE. TH.26 N.644-647 733 His damnatur omnis sive emanatismus sive in genere pan­ theismus. 647. 2. In Traducianismum. Anastasius II (D 170): «... Putant (quidam «intra Galliam») hoc rationabili se as­ sertione suadere, quod humano generi parentes, ut ex materia­ li faece tradunt corpora, ita etiam vitalis animae spiritum tri­ buant... Quomodo ergo contra divinam sententiam carnali ni­ mis intellectu animam ad Dei imaginem factam putant homi­ num permixtione diffundi..., cum ab illo, qui ab initio hoc fecit, actio ipsa hodieque non desinat sicut ipse dixit: Pater meus adhuc operatur...? ... Si igitur... visibiliter in opere per­ tinente ad temporum cursum usque nunc operatur: sanae igi­ tur doctrinae acquiescant, quod ille indat animas, qui vocat ea quae non sunt tamquam sint. Ita... redargui volo qui in no­ vam haeresim prorupisse dicuntur, ut a parentibus animas tradi generi humano asserant, quemadmodum ex faece mate­ riali corpus infunditur, ut sciant secundum apostolicam prae­ dicationem se quidem iam mortuos...» 17 Hoc documentum (a.498), forte non indubie authenticum, damnat clare traducianismum materialem, et infert aliquem specialem Dei influxum in animae productione; at creativum, et proin qui etiam traducianismum spiritualem excludat? Ne­ gandum videtur. Sane agitur de opinione locali (etsi de cuius tamen sectatoribus non constet), dum iste traducianismus la­ tius tenebatur (solum ut dubius) iam a tempore S.Augustini et adhuc tempore S.Gregorii perstabat, quin umquam damna­ tus esse putaretur 18. Benedictus XII ut quorumdam Armenorum eum errorem recenset (D 533): «Item quod quidam magister Armenorum vocatus Mechitriz... de novo introduxit et docuit, quod ani­ ma humana filii propagatur ab anima patris sui, sicut corpus a corpore...» His, reiecto traducianismo spirituali, non statuitur expres­ se creatianismus; sed supponitur. Quod patet etiam ex respon­ so ad haec a Concilio Episcoporum Armenorum dato: «Hic error, quod anima hominis propagatur ab anima patris sui, sicut corpus a corpore... semper fuit excommunicatus in eccle­ sia Armenorum, et maledictus sit, quia dicta ecclesia sicut semper credidit, ita idem credit, quoniam animae creantur noviter a Deo, et in tempore animandi, simul fit creatio ani­ mae et positio in corpore» 19. 17 Cav 645s. 18 Cf. P.Galtier, S.I., Saint Augustin et l'origine de l'homme: Greg n (1930) 17s. ” Msi 25,1193; cf. 1186. 734 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 648. 3. Creatianismus. Lateranense V (D 738): «Cum... zizaniae seminator..., nonnullos perniciosissimos errores..., in agro Domini superseminare et augere sit ausus, de natura praesertim animae rationalis, quod videlicet mortalis sit, aut unica in cunctis hominibus..., damnamus... omnes asserentes, animam intellectivam mortalem esse, aut unicam in cunctis hominibus..., cum illa... pro corporum, quibus infunditur, multitudine singulariter multiplicabilis et multiplicata et mul­ tiplicanda sit...» His docetur directe animas singulas singulis hominibus esse; at simul traditur eas esse ita multiplicandas, ut infun­ dantur, quod sane aptius creatianismo convenit. Alexander VII (D 1100): «Vetus est Christi fidelium erga... Virginem Mariam pietas sentientium, eius animam in primo instanti creationis atque infusionis in corpus fuisse speciali Dei gratia... a macula peccati originalis praeservatam immunem...» Quibus indirecte etiam supponitur creatam et infusam esse Mariae animam, quae ceterum a nemine putatur alius originis fuisse ac aliae animae. C.Vaticanum haec definienda paraverat: «Adam... dicitur pater orbis terrarum..., quippe a quo cuncti qui incolunt ter­ ram, naturali generatione descendant carne de carne nascente, cui anima a Deo in singulis de novo creata, infunditur». Haec ostendunt doctrinam de immediata animae creatione tempore Concilii fuisse absolute certam et communem in Chris­ tiana praedicatione, etsi eam noluerit ut dogma fidei definire, sed solum incidenter declarare contra errorem contrarium ali­ cubi tunc reviviscentem 20. C.Coloniense (a.i860): «Dubium esse nequit e Conciliorum mente, anima rationali, a Deo creata, ipsa omnes illas vitae nostrae operationes perfici»21. Pius XII, agens «de humani corporis origine» relate ad transformismum, dicit: «Animas enim a Deo immediate crea­ ri catholica fides nos retinere iubet» 22. In his agitur: a) de creatione, in praesenti («creari»); b) im­ mediata in oppositione ad corporis formationem ex materia viva vel non viva, ergo de productione ex nihilo; c) animarum, plurali numero, dum corpus singulariter exprimitur et quidem in genere, ergo agitur de animis in genere, nec solum protoparentum; d) iuxta fidem catholicam tenenda. Haec tamen om­ nia indicantur per transennam. 20 Schema reformatum constitutionis dogmaticae de doctrina catholica c.2 n.3: CL 7, 545-547-555 n.4-i639s. 21 Decreta Conalii a Sancta Sede recognita p.i tit.4 c.14: CL 5,293· 22 Encycl. «Humani Generis»: AAS 42 (1950) 575. l.3 c.4 λ.1. orico animae, th.26 n.648-651 735 649. Viderentur his omnibus de creat ianismo praemittenda fuisse S.Leonis I verba: «Referuntur (Priscillianistae) asserere animas quae humanis corporibus inseruntur fuisse sine corpore et in caelesti habitatione peccasse, atque ob hoc... per aerias... potestates... corporibus esse conclusas... Quam impietatis fabulam ex multorum sibi erroribus texuerunt; sed omnes eos catholica fides a corpore suae unitatis abscidit, constanter praedicans atque veraciter, quod animae hominum, priusquam suis inspirarentur corporibus, non fuere, nec ab alio incorporantur nisi ab opifice Deo, qui et ipsarum est creator et corporum» 2}. Docetur his directe creatianismus? Ita videtur ex sensu magis obvio. At hic valent ea quae diximus de documento Anastasii II; item Deus dicitur pariter creator et animarum et corporum quae sane mediate creantur. Ergo forte reicitur directe et emanatismus, cum Deus creet animas ut corpora, et praeexsistentianismus, ut clare patet, et incorporatio animarum per aerias potestates 23 24. 650. 4. In Rosmini. Leo XIII eius doctrinam de hac re damnavit (D 1910): «Non repugnat, ut anima humana ge­ neratione multiplicetur, ita ut concipiatur, eam ab imperfecto, nempe a gradu sensitivo, ad perfectum, nempe ad gradum intellectivum procedere». «Cum sensitivo principio intuibile fit esse, hoc solo tactu, hac sui unione, principium illud antea solum sentiens, nunc simul intelligens, ad nobiliorem statum evehitur, naturam mutat, ac fit intelligens, subsistens atque immortale» (D 1911). In Frohschammer. Opus eius Indici librorum prohibitorum accensus est a.1857. In Ubaghs. lussus est a Pio IX (a. 1866) ideam traducianismi ex opere suo expungere 25. 651. Valor dogmaticus. Thesis est: a) In emanatismum, de fide divina et catholica definita (D 1804). b) In traducianismum materialem, de fide catholica ex magisterio ordi­ nario. lure ille dicitur haereticus a theologis (S.Thoma, Be­ raza, Huarte) 26. c) In traducianismum spiritualem et pro crea­ tianismo, pariter de fide catholica ex magisterio ordinario 27. Id verbis Pii XII nuper citatis clarius factum esse videtur. Haec qualificatio certo valet saltem de anima protoparentum. Ab aliis vero quoad postremum (de anima posterorum Adae) dicitur «fidei proxima» (Lercher, Beraza), «ad minimum... doctrina catholica omnino 23 Epist. ad Turribium 15 c.io: ML 54,684s. De eius authentia. quam K.Künstle (Antiprixilliana, Freiburg 1905) negaverat, cf. O.Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur 4 (Freiburg im Br. 1924) 621; 1.3,4155; J.A.de Aldama, S.I., El Simbolo Toledano i (Romae 1934) 54-56. 24 Cf. Boyer, 125s. Ceterum etiam de hoc cf. C.Vaticanum: CL 7,545s. 25 Cf. Janssens, 602. 26 S.Th., i q.i 18 a.2, qui proprie loqui putandus est. cum haberet rem ut ab Ecclesia iam declaratam (cf. n.646); Beraza, n.998; Huarte, n.185. 27 Sic et a Boyer, 140 («magisterio ordinario Ecclesiae docetur, et est saltem theologice certum, ex consensu theologorum»); Michel, Rosmini-Serbati, Antonio: DTC 13,2939: Daffara, p.221 : id praefert Huarte, n.185: «Saltem theologice certum... vel etiam de fide, quia continetur haec veritas, ut revelata, in magisterio Ecclesiae, etsi nullum detur documen­ tum explicite rem definiens ut revelatam.» 736 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il certa» (Otten), «saltem theologice certa» (Pignataro), theologice certa, ut quae deducatur ex dogmate immortalitatis naturalis (ob spiritualitatem) animae (Flick) vel opinio contraria dicitur «nunc vel haeretica vel certe erronea et valde temeraria» (Valencia) 28. 652. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Anima Adae. Gen 2,7: Formavit igitur Dominus Deus hominem de limo ter­ rae et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae. Cum Scriptura non describat naturam eius spiraculi nec eo anthropomorfismo indicet modum concretum quo Deus illud produxit, difficile constabit certo eum modum fuisse creativum. Sed dum productio plantarum et animalium inducitur ut unica Dei actio et quidem cum cooperatione terrae (Gen 1,11-24), productio hominis proponitur ut perfecta duobus actibus, quo­ rum uno dicitur fieri corpus ex limo terrae et alio istud corpus fit individuum humanum vivum; ergo videtur exprimi pro spiraculo seu halitu distinctus productionis modus, qui, cum nequeat esse emanatio, posset esse aliqua simplex effectio entis sine materia ex qua seu obiective aliqua creatio. Sane ibi effertur actio qua Deus immediate in corpus infundit aliquod elementum quasi immateriale (in oppositione ad corpus) quo homo fit ad imaginem Dei; nihil ergo mirum si hagiographus cogitaret actionem indolis omnino specialis, quae difficile con­ cipitur esse alia nisi creatio 29. 2. Anima Evae, si ex dictis supponatur creatio animae Adae, a pari diceretur a Deo immediate esse creata, maxime cum modus anthropomorficus eductionis mulieris non videatur alludere expresse nisi ad eius corpus (Gen 2,21-23) 30. 3. Anima omnium hominum. Eccl 12,7: Et revertatur pulvis in terram suam unde erat, et spiritus redeat ad Deum, qui dedit illum. Cum hic locus manifeste alludat ad Gen 2,7, sensus illius pendet a sensu huius. Ex eo solo difficile statueretur productio spiritus praecise ut creatio. Hinc S.Hieronymus: «Ex quo satis ridendi qui putant animas cum cor­ poribus seri et non a Deo, sed a corporum parentibus generari. Cum enim caro revertatur in terram et spiritus redeat ad Deum qui dedit illum, ma­ nifestum est Deum patrem animarum esse, non homines» 31. 653. Probatur ex traditione. 1. In emanatismum, qui, ut patet, nullo modo a Patribus admittebatur. S.Augustinus 28 Lercher, 23 n.562; Beraza. 1003; Otten, n.150; Pignataro, 245; Valencia, Com­ mentariorum t.i (Venetiis 1608) 1 disp.6 q.8 punct.2; Flick, 241s. De valore theologico theseos cf. utiliter C.Vaticanum, Adnotationes in primum schema const, de doctr. cath. n.37 : CL 7.545-547· 29 Dîez Macho, l.c., 240s. At cf. P.Denis, O.P., Les origines du monde et de l’humanité (Paris 1950) ïï8. 30 Cf. Ceuppens, Quaestiones selectae de historia primaeva 99.122.196; Pirot, Adam et la Bible: DBS 1,191; Hummelauer, o.c., 127,146. 31 In Eccl 12,7: ML 23,1112. l.3 c.4 λ.1. orico animae, th.26 n.651-654 737 (R 1700): «Nunc autem de anima... nihil confirmo, nisi quia ex Deo sic est, ut non sit substantia Dei, et sit incorporea, id est, non sit corpus, sed spiritus, non de substantia Dei genitus, nec de substantia Dei procedens, sed factus a Deo...» 2. In traducianismum materialem, qui etiam, ut patet, a Patribus reicebatur. S.Augustinus: «Illi qui animas ex una propagari asserunt, quam Deus primo homini dedit, atque ita eas ex parentibus trahi dicunt, si Tertulliani opinionem se­ quuntur, profecto eas non spiritus, sed corpora esse conten­ dunt et corpulentis seminibus exoriri: quo perversius quid dici potest?» 32 Theodoretus: «Ecclesia... divinae... Scripturae fidem prae­ bens, animam dicit una cum corpore creari, non quae ex semi­ nis materia causam habeat creationis, sed quae auctoris vo­ luntate post corporis exsistat formationem» 33. 654. 3. In traducianismum spiritualem. Traducianismum in genere, ante pelagianismum nemo forte ex latinis praeter Tertullianum, et nemo forte ex orientalibus praeter Apolli­ narem, tenuit. Sed post pelagianismum, S.Augustino duce, istum (at spiritualem) plures latini proposuerunt, cum aliter propagationem peccati originalis apte non explicare sibi vi­ derentur, nec adhuc immediata animae creatio ab Ecclesia ex­ plicite tradita esset; quin vero illam ideam ab eis mere hy­ pothetice admissam ullus eorum, saltem qui esset alicuius no­ minis, diserte affirmaret. Immo ipsi eo animo erant, ut si illa propagatio in creatianismo apte teneri posset, hunc libenter admitterent, ut patet v.gr. ex verbis S.Augustini (R 1441): «... Causa... reddenda est, quare damnentur animae quae novae creantur singulis quibusque nascentibus, si praeter Christi sacramentum parvuli moriantur. Damnari enim eas, si sic de corpore exierint, et sancta scriptura et sancta est testis ecclesia. Unde illa de ani­ marum novarum creatione sententia, si hanc fidem fundatis­ simam non oppugnat, sit et mea; si oppugnat, non sit et tua»34. Hinc etiam post pelagianismum communiter orientales, et non pauci latini, creatas esse, non solum animam Adae, ut etiam S.Augustinus tenuit cum aliis omnibus (R 1879), sed et animas ceterorum hominum tradiderunt. 32 Epist. 190,4,14: ML 33,861. 33 Haer. fab. comp. 5,9: MG 83,481. 34 De mente Augustini, cf. Portalié, Augustin (Saint): DTC 1,2359-2361; Sciacca, L'origine dell'anima secondo Sant'Agostino: GiorMet 9 (i954) 542-550; A.Guzzo, Agostino e Pelagio: ibid. 516-522; A.Corticelli, O.E.S.A., Osservazioni... August 2 (1962) 137· (Cf. not. ii.) De mente antiquiorum SS.Patrum circa originem animae, cf. H.Karpp,Problème altchristlichér Anthropologie. Biblische Anthropologie und philo$ophische Psychologie bei den Kichenvdtern des dritten Jahrhunderts (Gütersloh 1950). Teologia II 2* 738 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 655. Lactantius: «Neque ex utroque (parentes) neque ex alterutro seruntur animae. Corpus enim ex corporibus nasci potest...; de animis anima non potest, quia ex re tenui... nihil potest decedere. Itaque serendarum animarum ratio uni ac soli Deo subiacet» 35. Constit. Apost. (R 1232): «Hominem qui non erat, ex di­ versis in hominem constituit, data ei ex nihilo anima... Qui in utero hominem ex semine exiguo format, et animam ex non ente creans ipsi indit... idem et omnes homines ad vitam (per resurrectionem) revocabit...» Theodoretus (R 2146): Deus «et ex praestitutis corpo­ ribus animalium corpora effingit et ex iis quae non sunt ani­ mas creat, non cunctorum quidem animalium, sed hominum dumtaxat». S.Hieronymus (R 1385): «... Omne... humanum genus, quibus animarum censetur exordiis? Utrum ex traduce, iuxta bruta animalia, ut, quomodo corpus ex corpore, sic anima ge­ neretur ex anima? ... An certe ... cotidie Deus fabricatur ani­ mas, cuius velle fecisse est, et conditor esse non cessat?» Prudentius: «Vitandus tamen error erit, ne traduce car­ nis transfundi in sobolem credatur fons animarum sanguinis exemplo; cui texta propagine vena est. Non animas animae pariunt» 36. S.Hilarius (R 875): «Sed ut per se (Dei Filius) sibi as­ sumpsit ex virgine corpus, ita ex se sibi animam assumpsit; quae utique numquam ab homine gignentium originibus prae­ betur. Si enim conceptum carnis ex Deo virgo non habuit, longe magis necesse est anima corporis, nisi ex Deo, aliunde non fuerit». Gennadius (R 2224): «... Dicimus... corpus tantum per coniugii copulam seminari... ac formato iam corpore (ani­ mam) creari et infundi, ut vivat in utero homo ex anima con­ stans et corpore». 656. Ratio theologica. Anima humana exhibetur fon­ tibus: 1) ut ens essentialiter distinctum a Deo, ergo non est ex emanatione, cum secus esset ens essentialiter divinum; 2) ut substantia spiritualis, ergo est: a) Ex creatione, cum ens spirituale nequeat educi (in casu per generationem) ex subiecto vel materiali, ut patet, vel spirituali, utpote essentialiter sim­ plici (1 q.90 a.2; q.118 a.2). b) Et quidem divina, cum fontes Deo creationem omnium constanter tribuant, nec umquam 35 De opificio Dei 19: ML 7,73. 36 Apoth. v.915-918: ML 59.994· l.3 c.4 λ.1. obico animae, rn.26 n.655-657 739 indicent eam potentiam adeo miram universaliter datam esse (etiam si id forte non repugnaret) hominibus, qui ceterum universaliter eam et ignorent et exerceant inscii vel etiam inviti. Haec declarat et confirmat ratio naturalis. Anima humana: i) Non est a Deo per emanationem, cum id divisionem aut saltem mutationem in Deo supponeret, quod actui purissimo repugnat. 2) Nec est a parentibus per traducianismuni : a) Materialem, cum actus generationis, utpote organicus ac proin materialis, sit insufficiens ad ens spirituale producendum; et cum sic ens spirituale, intrinsece independens in esse a materia, educeretur e materia, quod in se repugnat, b) Spiritualem (exclusa creatione), cum sic anima filii vel esset ipsa anima parentum, quod nequit esse, vel esset pars animae parentum, et sic ens simplex divideretur, vel educeretur e materia, et sic intrinsece dependeret a materia, c) Vel quasi anima generetur ut sensitiva et ex apparitione ideae entis fiat rationalis, cum repugnet animam pure sensitivam intueri ens; et cum intelligi nequeat quomodo anima sensitiva fieri possit rationalis, maxime per inauditum illud genus causae; et cum ea transformatio animae sensitivae in intellectivam (nisi haec supponatur creari) simplicitatem animae rationalis destruat. 3) Ergo venit per creationem, posita exclusione alius modi productionis, et quia anima, utpote independens in esse a materia, fieri debeat independenter ab hac, cum fieri sit via ad esse et proin productio rei sit iuxta huius esse. Ea vero creatio non est ab angelis vel a parentibus, cum nullus eorum saltem naturaliter (de quo solum hic agitur) creare possit; et cum de facto nulla sit ratio istam adeo miram operationem creationis per creaturas admittendi, maxime cum cooperatio parentum ad generationem satis ex­ plicetur per dispositionem materiae; ergo ea creatio est a Deo et quidem solo. 657. Objectiones. 1. Gen 12,5 : Tulitque Sarai uxorem suam et Lot... et animas quas fecerant in Haram... 46,26s: Cunctae animae, quae ingressae sunt cum /acob in Aegyptum et egressae sunt de femore eius..., sexaginta sex. Filii autem Joseph qui nati sunt ei in terra Aegypti, animae duae. Omnes animae domus Jacob, quae ingressae sunt in Aegyptum, fuere septuaginta. Hebr 7,10: Et Levi...; adhuc enim in lumbis patris erat quando obviavit ei Melchisedech. Ex his, anima fit a parentibus. Ergo non creatur immediate a Deo. Nego suppos. Anima in iis sumitur, ut per se patet, pro homine. 2. Gen 2,is: Jgitur perfecti sunt caeli et terra et omnis ornatus eorum. Complevitque Deus die septimo opus suum quod fecerat; et requievit die septi­ mo ab universo opere quod patrarat. Ex his, Deus post primaevam creationem iam non creat. Ergo nec animas. Dist. antec. Deus post primaevam creationem non creat novas naturas, conc. antec.; quatenus creatas non conservat eas multiplicando, nego antec. Ad conservationem vero naturae humanae pertinet novarum animarum creatio 37. Quae proin non est quid absolute novum et operi Dei iam con­ summato additum, sed quid conferens ad complendam creationem iuxta voluntatem divinam. Nec illud «requievit» est nisi quidam anthropomorfismus, qui nullo modo indicat Deum omnino desiisse a suo labore prose­ quendo in mundo et cum viribus mundi (Io 5,17). 3. Parentes generant hominem. Ergo et animam. Dist. antec. Parentes generant hominem, quatenus ii sunt causa ultimo 37 S.Augustinus, Epist. 166,4,12: ML 33,726. 740 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II determinans unionem animae cum corpore, conc. antec.; quasi ipsi faciant quidquid est in homine, nego antec. Cum dispositionem materiae in generatione necessario ex lege Dei con­ sequatur infusio animae ut fiat homo, actio parentum censetur tendere in totum suppositum producendum, ita ut ii iure dicantur proprie generare ho­ minem. Hinc, cum terminus generationis sit compositum, non vero materia vel forma, non est de ratione generationis ut generans producat totum effec­ tum, sc. materiam, ut per se patet, vel etiam formam, si haec est spiritua­ lis, ut occidens hominem non putatur occidere animam. 658. 4. Productio animae praesupponit materiam. Ergo anima non creatur. Dist. antec. Productio animae praesupponit materiam in quam infunda­ tur anima seu subiectum informationis, conc. antec.; materiam ex qua edu­ catur anima, seu subiectum sustentationis, nego antec. 5. Filii non raro assimilantur parentibus iuxta dispositiones animae. Ergo anima eorum ab anima parentum procedit. Dist. antec. Filii assimilantur parentibus iuxta animae dispositiones, quia hae pendent saltem saepe a dispositione corporis, conc. antec.; secus, nego antec. 6. Deus creans animas cooperaretur actibus adulteri et fornicarii. At id teneri nequit. Ergo animam non creat. Dist. mai. Cooperatur actibus adulteri qua physicis, conc. mai.; qua formaliter peccaminosis, nego mai. Haec difficultas est essentialiter eadem quae obicitur concursui Dei ad peccata hominis 38. 7. Argumenta allata non excludunt animam eductam esse ex subiecto aliquo spirituali. Ergo non omnino concludunt eam esse immediate creatam. Dist. mai. Argumenta allata non excludunt eductionem animae ex subiecto spirituali explicite, conc. mai.; implicite ex natura rei, nego mai. Nam illud subiectum ex quo anima educeretur, substantialiter corrum­ peretur vel alio modo divideretur, quod fieri repugnat. Hinc vel ii auctores qui, ut S.Bonaventura, posuerunt in anima materiam quamdam spiritua­ lem, dixerunt animas immediate a Deo creari. Item, iuxta S.Augustinum, qui ceterum eam animae materiam potius negavit, anima Adae, etiam sup­ posita ea materia, ex nihilo facta est 39. N.B. Dispositio materiae ad animam. Generatio hominis non est conci­ pienda simpliciter ut composita ex alia actione humana corpus efficiente et alia Dei animam creantis ac illi infundentis. Sed homo ita concursu divi­ no parat materiam, ut dispositiones huius exigant animam, quae natura sua ordinatur ad corpus ita ut Deus saltem sine miraculo nequiret eam positis iis dispositionibus non creare vel sine iis positis creare; quod valet etiam de dispositionibus praeeuntibus ultimae dispositioni (quae connaturaliter ac necessario supponit illas, quarum ceterum ea est intrinseca con­ tinuatio) si haec ut tenet schola thomistica non fit nisi ipsa animae infusio­ ne. Ergo ad actum completum generationis Deus concurrit eo specifico concursu quo praeparetur corpus natura sua exigens creationem animae, quae simul natura sua ordinatur ad illud; sic ergo totus homo efficitur et a parentibus per actionem quae disponat corpus ontologice exigens animam ontologice ad illud ordinatum et a Deo concurrente ad totum opus eo con­ cursu qui necessario inferat animae creationem. 38 S.Augustinus, l.c., n.15: ML 33,727; S.Hieronymus, Apol. adv. libr. Rufini 3,28; ML 23.478. 3’ S.Bonaventura, In 2 d.t8 a.8; S.Aucustinus, De Gen. ad liti. 7,27,39: ML 34.369· l.3 c.4 a.2. quando creetur anima, th.27 n.657-660 741 Is influxus Dei iure dici posset concursus creativus, ut distinguatur a creatione divina alicuius substantiae nullo praesupposito subiecto et ab aliis influxibus Dei ad extra vel naturalibus vel supernaturalibus. Qua praeci­ sione posita (et si habeatur simul prae oculis eas dispositiones non produci ab ipso corpore, sed a generante habente animam rationalem) non videtur per se requiri ut homo generans elevetur in sua potentia ad producendum aliquid suis viribus superius per specialem aliquem concursum (non vero per communicatam virtutem creativam) qui primo aspectu sat congruens ei specificae actioni videretur, at notione obscurus et difficilis intellectu in connexione causae primae et secundae, dum aliunde sine eo salvatur peculiaritas actionis creativae hominis quam efferunt fontes, quin ullus hiatus inter influxum humanum et divinum statuatur 40. Ulterius ex dictis illud etiam patet, quod cum leges naturae sint con­ stantes, ut illa de creatione animae ad dispositionem materiae, ita ut excep­ tio dicenda esset miraculum, difficile admitteretur ea conceptio quod Deus creat animam humanam solum cum corpus est sufficienter dispositum in ordine naturali seu ad accipiendam animam et simul habet—vel habebit— sufficientem dispositionem ad finem ultimum supernaturalem, scii, cum Deus sua scientia videt eum hominem habiturum esse media de se suffi­ cientia ad salutem aeternam41. ARTICULUS De Thesis 27. ditur. II momento creationis animae Anima humana creatur cum corpori infun­ S.Th., i q.90 a.4; q.i 18 a.3; 2 CG 83; S.Bonaventura, In 2 d.i8 a.2 q.2; Beraza, n.10231034· 659. Nexus. Anima humana, ex probatis, immediate creatur; at mox quaeritur quando id accidat. Haec vero quaes­ tio exsistit per respectum sive ad momentum infusionis eius in corpus sive ad huius efformationem. Ea ergo, nunc solum posita in primo respectu, in id tandem venit, utrum anima creetur ante eius infusionem in corpus an in ipso eius infu­ sionis momento. Quid dicendum? 660. Notiones. Anima humana, scii, et protoparentum et omnium filiorum eorum. Creatur, seu esse incipit (per creationem). Cum corpori infunditur, seu quin ante eam infusionem esse incipiat; cum vero ea non infundatur in corpus nisi ut proxime dispositum, ea non exsistit ante istam dispositionem obtentam. Ergo in uno saltem moraliter eodem momento tem40 Cf. Flick, Problemi teologici sull’ominazione: Greg 44 (1963) 65-67, de hage-K.Rahner, S.L, Das Problem der Hominisation (Freiburg 1961). 41 Cf. A.RoldAn, S.L, La ley que rige la generaciôn humana: Pens 18 (1962) cuius indicatam theoriam refutat P.Blâzquez, O.P., Im ley que rige la generaciôn Studium 3 (1963) 339-357· A.Over278-315, humana: 742 I.r.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il poris ea et creatur et infunditur; immo ex communi concep­ tione theologorum, in uno eodemque physice indivisibili mo­ mento. 661. Adversarii. Tenentes metempsychosim, seu systema tenens transmigrationem animarum, ita ut anima huius de­ functi infundatur in novum corpus conceptum (cf. SThS 4 tr.6 n.5). De ea opinione valeant dicenda (ibid., th.2) de iudicio particulari et de id consequente immediata animarum retributione, cui doctrinae illa opponitur. Tenentes praeexsistentianismum, seu systema dicens animas ante infusionem earum in corpora exsistere. Ille est: a) Rigidus, si dicit eas, iam cum angelis creatas, dein, quia peccassent, corporibus esse in poenam infusas. Sic sequentes Platonem, Origenes, ut communius fertur *, at qui melius dicitur rem dubie et hypothetice proposuisse 2; Priscillianistae 3; Marius Victorinus Afer 4. b) Mitigatus, si dicit animas, ab initio mundi creatas, dein (sine peccato exsistentes) corporibus lege Dei vel earum voluntate annexas esse. Sic quondam Nemesius 5, et, iuxta S.Hieronymum, quidam ecclesiastici6. Ipse S. Augustinus id, non tenendo, sed disputando, ut probabilius de anima Adae habuit7. Nec defuit apud TT. protestantes qui ei opinioni faveret, ut theosophismus 8. 662. Doctrina Ecclesiae. S.Leo I: «Referuntur (Pris­ cillianistae) asserere animas quae humanis corporibus inserun­ tur fuisse sine corpore et in caelesti habitatione peccasse, at­ que ob hoc... per aerias... potestates... corporibus esse conclu­ sas... Quam impietatis fabulam ex multorum sibi erroribus texuerunt; sed omnes eos catholica fides a corpore suae uni­ tatis abscidit...» (cf. n.649). Vigilius (D 203): «Si quis dicit aut sentit, praeexsistere hominum animas..., et in deterius conversas esse..., demissasque esse in corpora supplicii causa: anathema sit» (cf. SThS 4, tr. 6 11.162). 1 Cf. G.Bardy, Origène: DTC 1,1531s; Arnou, l.c., 2267.2308; Altaner, o.c., § 40 p.171; Tixeront, o.c., i 11 P.310S; Teichtweier, O.C., 99-101. 2 De prine. 1,7.4; 2,8,3s: MG 11,1735.222-224. Cf. Bainvel, Arne: DTC 1,996; Mi­ chel, Traducianisme: DTC 15,1352. At ipsum non loqui de intelligentiis praeexsistentibus, sed de ideis platonicis, asserit Crouzel. Origène et la philosophie (Aubier 1962) 199s. ·' Cf. Tixeront, 2,256. 4 Cf. H.de Leusse, S.I., Le problème de lu preexistence des âmes chez Marius Victorinus Afer: RechScRel 29 (i939) 197-239. 5 De natura horn, c.2: MG 40,572s. 6 Epist. 126,1: ML 22,1085s; cf. Epist. 37: ML 30,266. 7 De Gen. ad litt. 7,24: ML 34.368; cf. Retract. 2,24,1 : ML 32,640. 8 Cf. J.Brinktrine, Die Lehre der Schôpfung (Paderborn 1956) 246. l.3 c.4 a.2. quando creetur anima, th.27 n.660-664 743 C.Bracarense II prov. (D 236): «Si quis animas humanas dicit prius in caelesti habitatione peccasse et pro hoc in cor­ pora humana in terra deiectas, sicut Priscillianus dixit, a.s.» C.Lateranense IV (D 428): «Firmiter credimus... quod unus solus est verus Deus... qui sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiri­ tualem et corporalem, angelicam videl. et mundanam, ac deinde humanam, quasi communem ex spiritu et corpore constitutam. Diabolus enim et alii daemones a Deo quidem natura creati sunt boni, sed ipsi per se facti sunt mali. Homo vero diaboli suggestione peccavit». C.Lateranense V (D 738): «... Damnamus... omnes asse­ rentes animam intellectivam... esse... unicam in cunctis ho­ minibus..., cum illa... pro corporum, quibus infunditur, mul­ titudine singulariter multiplicabilis, et multiplicata et multipli­ canda sit». His, quibus statuitur directe contra quosdam philosophos renascentistas averroismum quadantenus renovantes, animam intellectivam non esse unicam pro omnibus hominibus, sed singulas singulis, asseritur eam pro corporibus quibus infun­ ditur multiplicandam esse; quod sane supponit eam pro sin­ gulis ante infusionem eius in corpus non exsistere. 663. Valor dogmaticus. Thesis contra praeexsistentia­ nismum: a) Rigidum, nisi cum aliis communiter 9 dicatur esse de fide divina et catholica implicite definita (D 203 738), est de fide divina et catholica, b) Contra mitigatum, saltem fidei proxima, sed dicitur rectius cum aliis (implicite) definita de fide (D 738) l0. Contra Leibniz, saltem certa in theologia. 664. Probatur ex sacra Scriptura. 1. In genere con­ tra omnem praeexsistentianismum. Gen 2,7: Formavit igitur Dominus Deus hominem de limo terrae et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae et factus est homo in animam viventem. Etsi, ut diximus, non constet ibi spiraculum vitae significare animam humanam qua talem, at Deus eo loco inducitur ut efficiens quasi de novo totum illud (praeter materiam) quod hominem constituit ut ens concretum humanum totale et non quasi aliunde aliquod elementum ad suum opus revocaret. Ea etiam omnia indirecte valent, quibus probatur anima esse forma substantialis corporis humani; anima enim putan­ da est in ordinaria providentia (quae per se supponenda est, 9 Beraza, n.1024; Huarte, n.186; Lercher, 2 3 n.563. Ex epist. S.Lconis M., Boyer, 145. Beraza, Lc.; Huarte, l.c.: Lercher, Lc. 744 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il nisi de extraordinaria clare constet) creata esse iuxta suam naturam, ac proin ut corpus informans. 2. In specie contra praeexsistentianismum rigidum, seu tribuentem peccatum animae nondum corpori infusae. Gen i, 31: Viditque Deus cuncta quae fécerat, et erant valde bona. Quae dicuntur post creationem narratam et aliorum et protoparentum (v.26s), de quibus sine dubio etiam quoad ordinem moralem valent, imo a fortiori. Gen 1,28: Benedixitque illis Deus et ait: crescite et multi­ plicamini (cf. Deut 1,11). At si anima corpori ut punienda in­ funditur, multiplicatio hominum esset potius maledictio. Rom 5,12: Per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit in quo omnes peccaverunt. Ergo omnes trahunt pec­ catum per unum hominem; ergo non singuli per suas animas. Rom 9,11: Cum enim nondum nati fuissent, aut aliquid boni egissent aut mali... ex vocante dictum est ei...: lacob dilexi, Esau autem odio habui. Ratio, qua S.Paulus asserit illos nondum peccasse, est, quod ii nondum nati fuissent; quae sane valet de omni homine; ergo antea eorum animae non peccarant. 10* 665. Probatur ex traditione. SS.Patres unanimiter, et quidem brevibus verbis, reiciunt praeexsistentianismum, nec solum quoad peccatum animarum praeexsistentium negandum, sed et quoad ipsam praeexsistentiam. Ceterum ii qui in traducianismum propendebant, eo ipso probantur praeexsisten­ tiam reiecisse. S.Gregorius Naz. (R 1004): Opinio absurda et aliena a fide Ecclesiae. «Vereor ne absurda etiam cogitatio cuiquam obrepat, tamquam anima alibi usquam versata sit ac deinde corpori huic adstricta fuerit, et prout illic se gesserit, alii pro­ phetiam accipiant, alii, qui improbe vixerunt, condemnentur... Hoc existimare nimium absurdum est et ab ecclesiastica fide alienum». S.Hieronymus eam opinionem vocat haeresim. Accusatus a Rufino doctrinae origenianae ab ipso probatae, et alia et haec respondet: «Et audet quisquam post huiusmodi sententiam nos Origenis haereseos accusare?» Ea opinio est stulta persuasio. «An in thesauro habeantur Dei olim conditae animae, ut quidam ecclesiastici stulta per­ suasione confidunt» H. >0· De praeexsistentia non est Sap 8,19s: cf. Sutcliffe, Providence and Suffering in the Old and New Testament (Londres 1953). 11 Apol. adv. lib. Rufini 1,22: ML 23,416; et l.c. u3 C.4 A.2. QUANDO CREETUR ANIMA. TII.27 N.664-666 745 S.Ioannes Damasc.: Origenes in hac re deliravit. «Porro corpus et anima simul creata sunt, non vero, ut deliravit Ori­ genes, haec prius, illud posterius» 12. S.Gregorius Nyss., acer eius opinionis impugnator (R 1058): Unum fuit initium et corporis et animae. «Quaestio erat, an praeexstiterint animae corporibus, quando et quo­ modo fiant... Si enim detur animam ante corpus in propria quadam conditione vivere, prorsus necesse est existimemus valere absurdas illas sententias eorum, qui propter peccatum animas inhabitare faciunt corporibus... Restat igitur unum et idem animae et corporis initium subsistentiae putare». «Tota ipsorum ratio et capite caret et fine, quae probare conantur animos antequam in carne vivant, inter se degere, vitiisque primum contaminatos, corporibus alligari... Sed cum unus et idem homo sit, qui corpore et animo constat, unum esse communeque tribuendum ei dicimus exsistendi princi­ pium, ne parte hac seipso prior, altera iunior sit et poste­ rior» 1J. S.Cyrillus Alexandrinus: Opinio nimis absurda et ad­ versus Ecclesiae dogmata. «Istiusmodi nugas adversus Eccle­ siae dogmata et vanas fabulas simpliciorum auribus ingeren­ tes, iure audient: vae qui prophetant de corde suo et prorsus non vident...» «Quod autem absurdissimum sit putare animam ante corpus exsistere, et ob praecedentia peccata in terrena corpora ipsam demitti, ex subiunctis argumentis quantum in nobis est probare conabimur» (R 2105). Dein affert pro sua thesi viginti et quatuor argumenta, quae maxime et directe peccatum in vita praeexsistente, at indirecte etiam ipsam praeexsistentiam impetunt, ut patet v.gr. ex iis: «Opportune igitur et iuste a nobis exigit ut in hac carne non peccemus, cum exsistendi tempus istud solum habeamus, quod in hunc mundum venimus, illud prius non esse...»14 666. Ratio theologica. 1. In genere contra praeexsis­ tentianismum. Anima est naturaliter forma corporis; ergo per se est essentialiter ordinata ad corpus; ergo sine unione ad hoc esset in statu minus perfecto. At nequit statui sine solida ratione Deum ab initio animam creasse in statu ei minus con­ venienti. Ergo anima putanda est non esse creata ante unio­ nem eius ad corpus. 12 De fide orthod. 2,14: MG 94,922. 13 De opifi hom. 29: MG 44.324· De eius mente plura, Rebecchi, l.c., 322-325; E.SteLa coéxistence initiale du corps et de I'dme d’après saint Grégoire de Nysse et saint Maxime VHomologète: EchOr 31 (1932) 304-315. 14 In lo. I.i c.9: MG 73J34S; Jolivet, San AgusU'n y la preexistencia de las almas: Aug 1 (1956) *49 51 refutat E.Gilson, Introduction a l'étude de Saint Augustin2 (Paris 1943) 45s, dicentem Augustinum primis suis operibus inclinasse ad doctrinam praeexsistendae. phanou, 746 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II His ratio naturalis consonat. Anima naturaliter eget sensu ad cognoscendum; ergo sine corpore nequiret naturaliter co­ gnoscere. At sic eam creatam esse, nequit sine solida ratione asseri. Ergo censendum est animam non esse creatam ante unionem eius ad corpus. Anima praeexsistens aut appeteret aut non appeteret unio­ nem ad corpus. Si primum, cur prohiberetur ab unione? Si alterum, ea unio esset coacta, et proin non putaretur ordina­ ri nisi in poenam; ergo ob peccatum aliquod praecedens. Ergo anima non praeexstitit corpori. Anima praeexsistens deberet uniri corpori aut aliena aut propria voluntate. Si primum, esset in statu violento. Si al­ terum, qua lege non gratis supposita convenit cum eius vo­ luntate et cognitione voluntas generantis? Anima praeexsistens, moraliter sumpta, aut nihil aut male aut bene ageret. Si nihil, cur praeexsisteret? Si male, origenismus esset verus. Si bene, ergo habuit ante unionem ali­ quod meritum quod per unionem ad corpus amiserit. At inau­ ditum est in Ecclesia animam aliquid boni vel mali egisse ante unionem ad corpus. S.Augustinus: «Noli credere nec dicere nec docere ani­ mam meritum aliquod perdidisse per carnem, tamquam boni meriti fuerit ante carnem, si vis esse catholicus. Nondum nam­ que natos Apostolus nihil egisse dicit boni vel mali. Unde ergo anima potuit ante carnem habere meritum bonum, ubi nihil egerat boni? An forte audebis eam dicere ante carnem bene vixisse, quam non potes ostendere vel fuisse?... Haec dogmata, quibus putatur anima ante carnem habuisse... me­ ritum bonum, si forte nescis, exceptis antiquis haereticis etiam recentius in Priscillianistis iam catholica damnavit Ecclesia... Prorsus vel bonum vel malum meritum credere habuisse ani­ mam ante carnem, catholicum non est» '5. 667. 2. In specie contra Origenismum. Mors non esset poena peccati, sed liberatio e carcere. Anima infusa corpori in poenam deberet peccati sui me­ minisse, ut pro eo paenitentiam ageret. At id est contra ex­ perientiam. Ergo anima ante unionem in corpus non peccavit. 668. Objectiones. 1. Homines alii alios donis Dei superant. At id non explicatur apte sine diversitate meriti in praeexsistentia. Ergo haec datur. Nego min. Ea donorum diversitas apte explicatur ex sola libera Dei vo­ luntate. >s De anima et eius origine I.3 c.7 n.çs: ML 44.S15S. t.3 c.,4 a.3. quando infundatur anima, n.666-670 747 2. Homines in terris nihil peccantes patiuntur, et quidem alii aliis acerbius. At id supponit praevium demeritum. Ergo animae praeexsistunt. Nego min. Poenae innocentium non supponunt nisi peccatum originale vel etiam Deum illis eas virtutis exercendae occasiones praebere. 3. Anima post mortem manet separata. Ergo et ante unionem ad cor­ pus potuit sic esse. Dist. cons. Anima potuit exsistere ante unionem cum corpore, absolute, conc. cons.; connaturaliter, nego cons. Sane anima, utpote forma corporis, putanda est per se, seu nisi quid in contrarium obstet, in sua destinatione poni, et ideo praeexsistentia non probatur. At separationis post mortem ratio datur: nam illa separatio con­ sequitur mortem ut poenam peccati; etiam sine praevio peccato illa adve­ niret aliquando naturaliter (nullo posito dono praeternaturali), cum mors esset naturalis; appetitus unionis iam ante mortem, quatenus id fieri potuit, impletus est. Ceterum anima iam separata vel punitur vel supernaturaliter praemio iuvatur. ARTICULUS De III momento infusionis animae in corpus 669. Notio. Ex dictis, anima creatur cum in corpus in­ funditur. Infunditur vero, ut patet, cum corpus proxime dis­ positum est ad eam; at quando id accidit? Corpus ut huma­ num (saltem destinatione), seu plus minus proxime ad animam rationalem dispositum, incipit exsistere a momento concep­ tionis passivae, seu foecundationis ovuli feminei per sperma masculinum; quod posset absolute post plures horas a mo­ mento conceptionis activae, seu actus seminationis, contingere. Quaeritur ergo utrum infusio animae rationalis cum mo­ mento conceptionis passivae conveniat (animatio immediata), an potius istam, post aliquod plus minus longum temporis in­ tervallum, consequatur (animatio mediata). Haec quaestio est magni pretii moralis ac iuridici v.gr. in ordine ad baptizan­ dos fetus abortivos, imo et ad ipsam indolem moralem abortus ut peccati clarius aestimandam. 670. i. Animatio mediata. Plerique auctores antiqui us­ que ad ultima saecula requirunt ad infusionem animae in fe­ tum aliquam huius evolutionem ontogenicam, cuius durationem non unanimiter determinant. Hinc, iuxta S.Thomam (1 q.118 a.2), dixerunt: a) Alii, animam non infundi corpori ante huius ortum. Quod sane se­ rius damnavit Innocentius XI (D 1185). b) Alii, tres animas homini tribuentes, ei inesse primo vegetativam, dein sensi­ tivam, tandem rationalem. At id destruit unicitatem animae in homine, c) Alii (partim fere ut nuper Rosmini, D 1910) 748 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II homini inesse primo animam vegetativam, quae dein virtute seminis fiat sensitiva, et serius extrinseca Dei illuminatione in rationalem sit tandem reddenda. At haec opinio, si, ut sonat, sumatur, est absurda et ob alia et quia destruit animae ra­ tionalis simplicitatem. Reiectis ergo his opinionibus, quae admitti catholice ne­ queunt, animationem mediatam, etsi non uno modo explica­ tam, tenuerunt: a) Ex antiquis: alii, ut Scotus, ponentes in embryone plures mutationes, quibus novae formae organicae (non ergo animae inferiores) respondeant, donec inducitur forma corporeitatis ut proxime dispositiva ad animam rationalem, quae simul tempore, sed posterius natura, ac illa vel ultima forma organica partialis, infunditur, et proin in fetum iam plene organizatum L Plerumque vero, et quidem communius usque ad ultima saecula, alii, ut S.Thomas, dixerunt advenire primo animam vegetativam, qua ulterius fetus perficiatur ad animam sensi­ tivam accipiendam, donec ille, accedente anima sensitiva, et corrupta simul vegetativa, proxime disponatur ad rationalem, quae tandem, corrupta sensitiva, infundatur. Ea opinio fuit quondam communissima 1 2. b) Ex hodiernis vero Liberatore, Pignataro, Mercier 3, et nunc Lanza, Boyer, Hering, Hudeczek, dum rem in medio relinquit Daffara 4. 671. 2. Animatio immediata. Eam tenuerunt saltem im­ plicite ii Patres qui traducianismo adhaeserunt; expresse vero, si forte non omnes generatim, saltem Tertullianus, S.Gregorius Nyssenus, S.Maximus et (saltem probabiliter) S.Augustinus 5. b) Defendunt eam hodie communiter auctores. Eaque sententia, quae multo probabilior et forte moraliter certa dici potest, multiplici argumento confirmatur. Ex Christi conceptione. Verbum assumpsit animam et cor1 Cf. Baudoux, l.c., 459-466. 2 Suârez, De anima 2,8; A.Chollet, Animation.· DTC 1,1308-1310; Zavalloni, La métaphysique... 10-12, addens S.AIbertum M. primum memorasse creationem animae con­ junctam cum effectione corporis, quod non praeexsistat ut embryon animatus per se vel per influxum matris. 3 Liberatore, o.c., 0.2895; Pignataro, 254-256; Mercier, o.c., n.278; Chollet, 1310. memorat paucos alios. 4 A.Lanza, La questione del momento in cui l'anima razionale è infusa nel corpo (Roma 1939) : cf. BollFil (1938) 211.335-367; (1939) 36-97; Boyer, 151s; H.M.Hering, O.P., De tempore animationis foetus humani: Ang 28 (1951) 18-29; M.M.Hudeczek, De tempore animationis foetus humani secundum cmbryologiam hodiernam: Ang 29 (1952) 162-181; Daffara, n.499. 5 Tertullianus, De anima 27: ML 2,694s; S.Gregorius Nyss., De opif. hom. 29: MG 44.234-239: cf. Rebecchi. 324s; S.Maximus, Ambiguorum liber: MG 91,1335-1342: cf. Stephanou, l.c. De S.Augustino, cf. A.C.Vega, iDefcndiô San Agustin la ^animation mediata» del cuerpo humano?: RelCult 15 (1931) 345-358. l.3 c.4 a.3. quando infundatur anima, n.670-671 749 pus in primo instanti conceptionis huius6. At sine solida ra­ tione diceretur id esse exceptio, quia «corpus Christi propter infinitam virtutem agentis fuit perfecte dispositum in instan­ ti...» (3 q.33 a.2 ad 3); nam, si ita est, etiam nativitas eius anticipata esset (nisi miracula gratuito multiplicata esse di­ cantur), et tamen Ecclesia eam, praecise post novem menses ab Annuntiatione, festo die memorat. Ex Immaculata Mariae Conceptione. Pius IX (D 1641): «... Definimus, doctrinam, quae tenet, beatissimam Virginem Mariam in primo instanti suae conceptionis fuisse... ab omni originalis culpae labe praeservatam immunem, esse a Deo revelatam...» Peccatum vero est in anima. Ergo. Si vero dicatur is textus posse sumi, non necessario de conceptione carnis, sed de conceptione hominis, i.e. de concep­ tione adaequata, seu animatione, tamen Ecclesia sic rem in­ tellexit, ut festum illud praecise nono mense ante Nativitatem S. Mariae celebrandum decreverit. Ex baptismo fetuum6*. Ecclesia praecipit: «Curandum ut omnes fetus abortivi, quovis tempore editi, si certo vivant, baptizentur absolute; si dubie, sub conditione» (CIC 747). Baptismus nequit nisi conditionate conferri, si dubium pru­ dens sit de eius validitate; id vero dubii est, si non constat fe­ tum esse hominem. Tamen Ecclesia praecipit absolutum baptis­ mum fetus «quovis tempore editi» et hac una conditione posi­ ta: si certo vivat; non vero ea: si certo sit animatus anima ra­ tionali. Ad calcem eius canonis citatur ut eius fons hoc decretum S.Officii (a.1713): «De Baptismo foetus abortivi: Si suppetat rationale fundamentum dubitandi an foetus ille sit animatus anima rationali, tunc potest et debet baptizari sub conditio­ ne; si vero non suppetat rationale fundamentum, nullatenus potest baptizari»7. Ergo admittitur posse dari dubium de prae­ sentia animae rationalis in fetu, sive fundatum (id esset v.gr. si fetus viveret et formam humanam ostenderet) sive infundatum (ut esset v.gr. si fetus signis vitae careret). At allatus ille canon omittit mentionem animae rationalis, et non de dubio, sed de certitudine (quoad solam praesentiam vitae) loquitur, et cogit ad baptizandum absolute. Ergo cen6 Cf. A.Breitung, S.I., De conceptione Christi Domini inquisitio physiologico-theologica : Greg 3 (1924) 391-423.351-368. 6* De historia quaestionis pro baptismo abortivorum informium primum propositae a. 1658 ac intime connexae cum quaestione de momento infusionis animae rationalis, egit ample ac erudite C.Pujol, S.I., El problema dei bautismo de los fetos abortivos informes: RevEspDC (1946) 697-720 (1947) 53-757 Cf. P.Gasparri, Codicis luris Canonici Fontes 4 (Romae 1926) n.777. 750 1.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II sendus est supponere praesentiam animae rationalis in omni fetu vivo. Ideo, quin dicatur animatio immediata canone doctrinaliter ut certa decidi (et de facto etiam nunc non ab omnibus admittitur) videtur nostra interpretatio praeferenda esse et qui­ dem esse moraliter certa in praxi. Hinc videretur interpretationem (quam proponit Vermeersch), qua verba «si certo vivant» aequivaleant verbis «si certo vivant anima rationali» s, admitti nullo modo posse; maxime cum experimentaliter numquam possit attingi prae­ sentia animae rationalis in fetu, dum non difficile percipitur huius vita. Ex philosophia. Hodie est scientifice certum, embryonem ab initio con­ ceptionis passivae vivere. Quo posito, non sunt multiplicanda entia sine necessitate. At nulla est necessitas statuendi successionem animarum in fetu, cum anima rationalis sit in homine principium et vegetativum et sen­ sitivum et rationale. Embryo ab initio est humanus saltem quatenus teleologice evolvitur ontogenice in corpus humanum. Ergo id supponit formam substantialem specifice distinctam a forma cuiuslibet alius viventis. At unica forma speci­ fice humana de cuius exsistentia certo constet est anima rationalis. Ergo haec putanda est inesse ab initio embryoni, dum non ostendatur id clare repugnare 8 9. APPENDIX De homine imagine Dei 672. Notiones. Effectus natura sua aliquo modo cau­ sam suam refert; ergo omnes creaturae Deum Creatorem suum pariter referunt, ut supra dictum est (n.213-221). At cum haec repraesentatio plus minusve perfecta sit pro perfectione qua importatur, potest aliquando ea esse quae iure imago Dei dicatur? Cum vero, iuxta humanum loquendi modum, ad ra­ tionem imaginis non sufficiat quaelibet repraesentatio v.gr. quae est in vestigio pedis, sed requiratur ea quae sit aliquo modo iuxta propriam rei repraesentatae formam, patet ra­ tionem imaginis Dei creaturis irrationalibus deesse. At inest 8 A.Vermeersch-J.Creusen, S.L, Epitome iuris canonici 2 3 (Mcchliniae 1934) n.31. De sensu canonis pulchre agit Pujol, l.c., (1947) 803-818. Tamen (can.2350,1) abortus, effectu secuto, punitur excommunicatione, quin ille vocetur homicidium vel ut quid simile efferatur. 9 Dc tota re, cf. Chollet, 1,1305-1320; Beraza, n. 1035-1048: Card.Ruffini, o.c·: 181-187; W.Stockums, Historisch-Kritisches Uber die Frage: •Wann ensteht diegeistige Seele?·: Phjahrb 37 (1924) 225-252; M.d’Halluin, Animation et désanimation (Paris 1944)· l.3 appendix, homo imago dei. n.671-672 751 ea homini? Responsum pendet ex imaginis conceptu apud ho­ mines communiter vigente. Imago est similitudo ex altero expressa secundum speciem vel individuum. Est ergo: similitudo; derivata ex archetypo, seu facta ad ipsius imitationem, qui ideo dicitur exemplar (i q.93 a.i); secundum speciem vel individuum, seu, aliis ver­ bis, in natura specifica vel quasi-specifica vel in accidente speciei proprio (non communi) v.gr. in figura (1 q.35 a.i). Imago est perfecta, si est ad aequalitatem, seu refert totum eius cuius est, iuxta id in quo est imago, et simul exsistit vi productionis, seu actionis formaliter assimilatricis. Ergo respectu Dei, solus Filius est imago perfecta Patris, in quo nihil vel formaliter vel virtualiter est, quod Verbum ad aequalitatem non refe­ rat, et quidem per generationem (seu actionem natura sua assimilatricem) a Patre acceptum, ita ergo ut, stante utroque requisito, Filius dicatur antonomastice imago Patris (Coi 1,15; Hebr 1,3; S.Th., i q.35 a.2), non vero ad imaginem (1 q.93 a.i ad 2). Deficiente vero altero requisito, seu proces­ sione assimilatrice, Spiritus S. aequalis Patri et Filio secundum divinita­ tem, non dicitur imago Dei ut Filius. Ex his patet, hominem, absente illo utroque requisito, non posse esse imaginem perfectam Dei. Aliunde, cum Deus nec sit intra aliquam speciem, nec ulla accidentia habeat, homo nequit imago Dei esse in natura specifica vel in ullo accidente. At potest homo esse similis Deo in natura quasi-specifica, seu in ea nota quae a nobis concipitur esse velut ultima dif­ ferentia entis, et quae sane ad rationem imaginis sufficit: in intellectualitate (i.e. in natura rationali seu intellectivo-volitiva), cum nihil sit quo conceptus Dei, distinctius ac perfectius quam per illam notam, efformari queat. Unde homo, quatenus est Deo similis in intellectualitate, iure dicitur ipsius imago (1 q.43 a.7; q.93 a.6). Concipitur vero illi esse Dei imago: a) Naturalis, seu in iis quae naturae ipsius qua tali competunt. De hac sola hic agitur. Cum vero nihil Deo sit magis proprium quam intellec­ tualitas, quaelibet alia imago Dei, in homine forte concipienda, solum in intellectualitate supposita stare potest. b) Supernaturalis, seu in perfectione gratuito addita na­ turae hominis et hanc constitutive, consecutive, exigitive su­ perante. Ea est formaliter, at quasi initialiter, per gratiam in iusto viatore, consummative vero per gloriam in beato. Ea autem supponit imaginem naturalem, cui accedit ut perfectio illius velut accidentalis, etsi sit superioris ordinis. De hac nunc non agitur (cf. SThS 3 tr.3 n.201-207). Ceterum utraque, etsi formaliter non consistat in actibus vitae intellec­ tualis, qui natura sua transeunt, dum imago est quid permanens, per eos tamen et declaratur et splendet et perficitur. 752 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Ulterius tamen, si homo ut rationalis dicitur Dei imago, huius ratio reperiatur oportet in omnibus proprietatibus naturam intellectualem na­ turaliter consequentibus v.gr. in libertate, spiritualitate, immortalitate, do­ minio in irrationalia, et servata proportione, iuxta dicta, in omnibus actibus rationalibus >. Haec enim omnia habet homo quia et quatenus est natura rationalis. Iam vero, ratio imaginis Dei, si res bene perspicitur, ad dignitatem humanam efferendam valde confert; et proin simul praedicat sive amorem Dei in hominem, quem ea benevole ornarit, elevarit, sive officium istius qui vitam agat qualem ratio imaginis Dei exigit. Hinc nil mirum, si traditio Chris­ tiana ea idea imaginis Dei (quin tamen forte semper sat distinxerit natu­ ralem a supernatural!) adeo delectata sit, ut patet ex verbis Patrum eam communiter efferentibus 2, etsi theologi, ut SS.Thomas3, Bonaventura4, eam diligentius excoluerint5. 673. Homo ergo est imago Dei. Gen 1,26-28: Et ait: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et prae­ sit piscibus maris et volatibus caeli... Et creavit Deus hominem ad imaginem suam; ad imaginem Dei creavit illum, masculum et 1 Id consulto notatur, ut modus loquendi Patrum intelligatur: cf. Hummelauer, 109. 2 Cf. v.gr. A.Strucker, Die Gottebenbildlichkeit des Menschen in der christlichen Literatur der ersten ztvei Jahrhunderte. Ein Beitrag zur Geschichte der Exegese von Genesis 1,26 (Müns­ ter 1913); A.Mayer, O.S.B., Das Bild Gottes im Menschen nach Klemens von Alexandrie/! (Rom. 1942); E.Peterson, L’immagine di Dio in S.Ireneo: ScuoCatt 69 (1941) 46-54; Rebecchi, l.c., 189-195; J.Gross, La divinisation du chrétien d’après les Pères grecs (Paris 1938) 144-159 (de S.Irenaeo); J.T.Muckle, The Doctrine of St.Gregory of Nyssa on Man as the Image of God: MedStud 7 (1945); R.Leys, S.I., L’image de Dieu chez saint Grégoire de Nysse (Bruxelles 1951) p.2 c.i; H.Merki, Όμοίωσις θεφ· Von der platonischen Angleichung an Gott zur Gottdhnlichkeit bei Gregor von Nyssa (Freiburg Zw. 1952); H.C.Graff, L'image et la structure de l’dme d’après les Pères Grecs: VieSpir (1952) 331-339; H.du Maunoir, S.I., Dogme et spiritualité chez Saint Cyrille d’Alexandrie (Paris 1944) 81s; W.J.Burghardt, S.Ï., The Image of God in Man according to Cyril of Alexandria (Woodstock 1957); R.Bernard, L’image de Dieu d’après saint Athanase (Aubier 1952); J.B.Schoemann, Eikon in den Schriften des hl.Athanasius: Schol 16 (1941) 335-350; H.Crouzel, S.I., Théologie de l'image de Dieu chez Origène (Paris 1956); Th.Camelot, O.P., La théologie de l’image de Dieu: RevScPhTh 40 (1956) 443-471 · De origine eius rei in traditionibus myticis plurium populorum; cf. Id., L'homme, image de Dieu: Bijdr 20 (1959) 126-145. 3 I q.93· Cf. R.Rohner, O.P., Thomas von Aquin oder Max Scheier. Das Ebenbild Gottes: DivThom(Fr) 1 (1923) 329-335; P.Paluscsak, O.P., Imago Dei in creaturis: XenThom 2 (Romae 1925) 119-154; Bien képmasa az emberben sz.Tamdsndl: Rel 63 (1924) 1-8.112-129, de quo cf. Ch.V.Heris, O.P. : BuIlThom (1926) 191; F.Dander, Gottes Bild und Gleichnis in der Schopfungnach der Lehre des hl.Thomas von Aquin: ZkathTh 53 (1929) 1-40.203-246; I.Hübscher, O.S.B., De imagine Dei in homine viatore secundum doctrinam S.Thomae Aquinatis (Lovanii 1932); A.Hoffmann, O.P., Zur lehre von der Gottebenbildlichkeit des Menschen in der neueren protestantischen Théologie und bei Thomas von Aquin: DivThom(Fr) 19 (1941) 3-35; L.Berg, Die Gottebenbildlichkeit im Moralsubjckt nach Thomas von Aquin (Mainz 1948); M.J.de Beaurecuejl, L'homme image de Dieu selon saint Thomas d’Aquin: EtRech 8 (195245-82; 9 (1955) 37-96; A.Squire, The Doctrine of the Image in the De Veritate of St.Thomas: DomSt 4 (1951) >64-177; J.Bovenmars, M.S.C., Dr Leer von S.Thomas over het imago crea­ tionis: Bijdr 15 (1954) 139-161 ; G.Lafont, O.S.B., Le sens de l’image de Dieu dans l’anthro­ pologie de saint Thomas d’Aquin: RechScRel 47 (1959) 560-569. 4 Cf. In 2 d.16. D.Scaramuzzi, O.F.M., L’immagine di Dio nell’uomo nell’ordine naturale secondo S.Bonaventura (Padova 1942); B.Madariaga, O.F.M., La ûmagen de *Dios en la metafisica del hombre, segùn San Buenaventura: VerVid 7 (1949) 145-194.299-235. De S.Bernardo, cf. M.Standaert, S.T.L., La doctrine de l’image chez saint Bernarde: SyllExcerpDiss 14 (Lovanii 1947) 70-129. 5 Petavius, De opif. sex dier. 2,2-4; Scheeben, l.c., 2 § 146-148; Y.Jeiler, Ebenbid Got­ tes: KL 4.64-73; A.Rossj, C.M., Similitudo Dei in creaturis: DivThom(Pi) 31 (1928) 417448; Bittremieux, De mensch. Gods evenbeeld en gelijkenis: OnsGcl 12 (1926) 241-253. 289-303; Loncke, De vestigiis et imaginibus Dei in creaturis: CollatBrug 43 (1947) 36-40; R.Haubst, Das Bild des einen und dreieinen Gottes in der Welt nach Nikolaus von Kues (Trier >952); C.Kaliba, Die Welt ais Gleichnis des dreieinigen Gottes. Entwurf zu einer trinitarischen Ontologie (Salzburg 1952). I..3 APPENDIX. HOMO IMACO DEI. N.672-673 753 feminam creavit eos. Benedixitque... et ait...: replete terram et subicite eam... Quid vero est id? PP. non raro sumunt imaginem de natura et similitudinem de supernaturalibus. At id non videtur stare; nam: a) Termini ex se id non exigunt, b) Textus videtur tribuere eam similitudinem homini qua homini seu «Adae» qui est quasi persona corporativa omnium hominum. De facto ea obtinetur generatione (Gen 5,1-3). c) Manet post peccatum originale (9,6). Idea ergo imaginis indicat potius aliquam permanentem in ipso esse hominis relationem ad Deum. Non vero in differentia sexuali seu mutua relatione viri ac mulieris, ut sine fundamento dixit solus Barth. Plures independentes posuerunt eam imaginem in esse hominis physico, corporali, externo, ut statura vel figura recta. Sane vox hebraica «selem» indicat ordinarie imaginem physicam seu materialem, et «demut» significat similitudinem abstractam vel concretam ut hic. At ea conceptio esset anthropomorphismus nimis absonus, imo absurdus relate ad Deum consideratum ut hominem. Sed iidem patroni eius opinionis non excludunt sensum spiritualem, nisi potius dicant eam formulam corpora­ lem ex mente semita adhiberi ad exprimendam similitudinem spiritualem. Potius diceretur eam formulam referri ad totum hominem (5,3), quatenus vero filius assimilatur patri praesertim indole rationali seu charactere humano. Et si quando forte primaevi auctores V.T. inducunt Deum ut corporeum, notio incorporea Dei fuit semper eis clarior. Hinc ex opinione communi ratio imaginis Dei est in ratio­ nalitate seu indole intellectivo-volitiva hominis. Et sane id est proprium naturae divinae: rationalitas. Ideo, etsi dominium hominis in mundum (1,28) non sit elementum essentiale ima­ gini, ut quidam volunt, at est huius sequela et signum. Item facultas procreandi qua humana seu quatenus efficiens novas Dei imagines (1,27s; 5,1-3; Lc 3,38) complet eam imaginis rationem. Ulterius ea imago videtur extolli «gloria et honore» quibus Deus hominem coronavit minuens «eum paulo minus ab angelis» et constituens «eum super opera» sua ac subiciens «omnia... sub pedibus eius» in caelo et in terra (Ps 8,5-9)6 seu ei dans illud omnium dominium. Ea ratio imaginis, dum effertur quoad praecedentia seu quoad 6 De sensu eius loci, cf. M.Schumpp, O.P., Psalm. 8 und die Gottebenbildlichkeit des Menschen: DivThotn(Fr) 26 (1948) 331-335; sed et Bea, II Nuovo Saltevio Latino (Roma 1946). 754 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π plenam rationalitatem et quoad amplum dominium eam con­ sequens, illuminatur profundo sensu morali ac religioso in Eccli 17,1-14: Deus creavit... hominem... secundum imaginem suam... Et secundum se vestivit illum virtute... Et dedit illi potestatem eorum quae sunt super terram... Consilium et linguam et oculos et aures et cor dedit illis excogitandi, et disciplina intel­ lectus replevit illos. Creavit illis scientiam spiritus, sensu implevit cor illorum, et mala et bona ostendit illis. Posuit oculum suum super corda illorum ostendere illis magnalia operum suorum, ut nomen sanctificationis collaudent, et gloriari in mirabilibus illius, ut magnalia enarrent operum eius. Addidit illis disciplinam et legem vitae haereditavit illos. Testamentum aeternum constituit cum illis et iustitiam et iudicia sua ostendit illis. Et magnalia honoris eius vidit oculus illorum, et honorem vocis audierunt aures illorum. Et dixit illis: attendite ab omni iniquo. Et mandavit illis unicuique de proximo suo... Imo ea ratio imaginis includit immortalitatem seu partici­ pationem aeternitatis Dei (Sap 2,23), quae ex contextu est im­ mortalitas beata qua iusti donabuntur (2,22; 3,1-4) et impii privabuntur (2,24). Ceterum ea imago non est mere statica, sed dynamica, quatenus homo: a) Ita in creaturas quasi vices Dei gerit (9,2), ut suo labore illud dominium magis magisque perficiat, bj Vo­ cetur ad imitandum suum sanctum exemplar per actus morales ac religiosos (Eccli 17,1-14). Ea est excelsa dignitas qua in creatis unus homo gaudet (Gen 1,26s; 9,6), et qua elevatur super ea, quae facta sunt «iuxta genus suum» (1,118.21.24s). Sed nec est imago Dei per­ fecta, ut indicatur ipso textu (1,26s) in quo, ut hodie commu­ niter admittitur, imago ac similitudo ita differunt ac mutuo complentur, ut, etsi sint voces synonymae, haec temperet ac minuat sensum illius, quae proin indicet imaginem non per­ fectam seu quasi imaginem (1 q.93 a.i ad 2). Ceterum eam im­ perfectionem ex eo patet quod homo subsit voluntati et prae­ ceptis ac gubernationi Dei (Gen 1-2) ac labori et mulier sive Deo sive marito sive filiis7. S.Augustinus (R 1806): «Non distas a pecore nisi intellec­ tu; noli aliunde gloriari. De viribus praesumis? Λ bestiis vin7 Cf. Ceuppens, o.c., 36s; Pirot, Lc., 88s; Heinisch, o.c., § 24 n.5; Van Imschoot, o.c., 2,7-ϊ i ; J.de Fraine, S.I., La Bible et l'origine de Vhomme (Bruges 1961) 36-39; P.G.Duncker, O.P., L'immagine di Dio nelVuomo (Gen 1,26-27): Bibi 40 (1959) 384-392; A.M.Dubarle, O.P., Le concept de l'homme dans Γ Ancien Testament: SacraPag 1 (Paris 1959) 522536: H.Gross, Gottebenbildlichkeit: LThK 4 (i960) 1087s; P.Lamarche, Image: VocThBibl (1962) 462; X.Léon-Dufour, Homme: ibid., 442-444; G.Sôhngen, Die biblische Lehre von der Gottebenbildlichkeit des Menschen: MünchThZ 2 (1951)52-76; R.Mc L. Wil­ son, Genesis I.26 and the New Testament: Bijdr 20 (1959) 117-125; Florit, Le.,175-177; De Fraine, o.c., 69-84. I..3 APPENDIX. HOMO IMAGO DEI. Χ.673-674 755 ceris. De velocitate praesumis? Λ muscis vinceris. De pulchri­ tudine praesumis? Quanta pulchritudo est in pennis pavonis. Unde ergo melior es? Ex imagine Dei. Ubi imago Dei? In mente, in intellectu» 8. Ex dictis supra, homo similis est Deo in natura quasispecifica, seu in ultima differentia entis seu secundum natu­ ram intellectualem (i q.93 a.6). At id, ut patet, ad rationem imaginis longe sufficit. Ergo. Potest etiam addi ex dictis dominium, sed, ut credi­ mus, ut sequela et signum imaginis potius quam ut con­ stitutivum eius. Item facultas procreandi hominem qua ho­ minem. Etiam participatio aeternitatis Dei per immortalita­ tem. Et quidem ea omnia sensu non mere statico, sed et dynamico seu perfectivo. Ulterius scholastici addiderunt cum Au­ gustino similitudinem ex efficientia, quatenus omne agens agit simile sibi, quod sine dubio maxime ac primo convenit primae ac universali causae8* Ergo et vir et mulier in intellectualitate sunt imago Dei. Hinc, etsi iuxta S.Paulum (1 Cor 11,7) vir... imago et gloria Dei est, mulier autem gloria viri est, his non excluditur imago Dei a muliere, «sed quantum ad aliquid secundarium imago Dei invenitur in viro secundum quod Deus est prin­ cipium et finis omnis creaturae» (1 q.93 a.4 ad r; cf. 1 Cor 11,12). Ergo imagines Dei imperfectae indefinite multiplicari possunt, cum nulla creatura Deo ad aequalitatem assimilari queat (t q.47 a.i ad 2). Ergo quo natura intellectualis est perfectior, imago Dei in ea perfectior est v.gr. in viro, in angelo... At nihil impedit quin ea in homine sit secun­ dum aliquam rationem, quae secundario ad imaginis rationem spectat, perfectior quam in angelo v.gr. in dominio universi quasi Dei vice geren­ do 9; item quatenus in homine quasi sensibiliter ea imago ostenditur pariter ac Deus in creaturis. Ergo corpus humanum, non quidem ut ab anima rationali separatum, sed ut illa animatum, dici potest formaliter, etsi secundario, esse imago Dei, quatenus vitam rationalem sua statione, suis gestibus, sua loquela, suis moribus externis prodit, ita ergo ut simpliciter totus homo imago Dei esse dicatur 10. 674. Homo est imago Trinitatis- Cum homo sit ima­ go Dei, qui est trinus, est etiam imago Trinitatis? Non quidem 8 J.Heijke, St. Augustine's Comments on •Imago Dei- (Worcester i960), colligit omnia loca augustiniana de imagine Dei in homine (ca.150), at sine commentariis; putat Augusti­ num deprompsisse theologiam de ea re ex Antbrosio G.A.Mc Cool, The Ambrosian Origin of St. Augustin's Theology of the Image of God in Man: ThSt 20 (1959) 62-81 ; de ea doctrina augustiniana, cf. H.Somers. S.I., La gnose augustinienne: sens et valeur de la doctrine de l’ima­ ge: RevEtAug 7 (1961) 1-15; lu., Image de Dieu: ibid., 105-125; J.E.Sullivan, The image of God: The doctrine of St. Augustine... (Dubuque 1963); L.Hodl, Zur Entwicklung der frühsch. Lehre v.d. Gottebendlichkeit des Menschen: L’homme... CongrlntPhMéd (Louvain i960) 347-359· Cf. etSzYDZiK, Die geistige Ursprünge...: ThGl 53 (1963) 161-176. 8* Cf. F.Lakner, Gottebenbildlichkeit: LThK 4 (i960) 1091. 9 Cf. S.Bonaventura, In 2 d.16 a.2 q.is. 10 Petavius, 2,4,7s. Cf. S.Augustinus, De Trinit. 11,1: ML 42,983s. De imagine Dei in homine secundum animam et corpus iuxta liturgiam, cf. W.Dürig, Imago. Beitrag zur Terminologie und Théologie der romischen Liturgie (Munich 1952). 756 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ea, ex qua solis naturae viribus ad Trinitatem probandam per­ venire possimus; Trinitas enim est mysterium stricte dictum (seu cuius intrinsecam possibilitatem ne post eius quidem revelationem naturaliter cognoscere valeamus). At, cum Deus trinus hominem fecerit, forte in eius effectu aliquod eius mys­ terii signum impressit, ex quo, post cognitam per fidem exsis­ tentiam Trinitatis et rationem qua ipsa in Deo exsurgit, sta­ tuere possimus hominem esse Deo ut trino aliqualiter repre­ sentative proportionatum. Ut in Deo per intellectum Patris procedit Filius ut Verbum, seu ut terminus operationis intellectus Patris, et per volun­ tatem Patris ac Filii procedit Spiritus Sanctus, ut terminus amoris inter Patrem et Filium, ita in homine per operationem intellectus cognoscentis procedit verbum mentis seu terminus immanens intellectionis, et per operationem voluntatis procedit amor, ut terminus immanens illius productionis. Ergo in ho­ mine datur aliqualis repraesentatio naturae divinae immanenter operantis, seu imago Trinitatis. Hinc S.Augustinus, qui eam doctrinam imaginis Trinitatis in homine adeo extulit, ut in ea imagine essentiam partis huma­ nae superioris, seu mentis, constituerit et eam doctrinam quasi in medullam suae de homine conceptionis fecerit 11, videt ima­ ginem Trinitatis in interna relatione mentis, notitiae, amoris 11 12, et sine dubio clarius in mutua activitate memoriae, intellectus, voluntatis in una anima. Iuxta ipsum, homo non est factus ad imaginem unius Fi­ lii, sed totius Trinitatis: «Dixit enim Deus faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram (Gen 1,26s). Nostram certe, quia pluralis est numerus, non recte diceretur si homo ad unius personae imaginem fieret, sive Patris sive Filii sive Spi­ ritus Sancti; sed quia fiebat ad imaginem Trinitatis, propterea dictum est, ad imaginem nostram»13. Ea imago est in mente, intellectione, amore: «Ecce ergo mens meminit sui, intelligit se, diligit se; hoc si cernimus, cernimus Trinitatem: nondum quidem Deum, sed iam imagi11 Cf. L. A.Krupa, O.F.M., Dc homine secundum imaginem Dei (Lublin 1948): de quo opere polonice scripto, cf. F.Pawlowski, O.F.M.: Ant 24 (1949) 362-364; Boyer, L’image de la Trinité synthèse de la pensée august inienne: Greg 27 (1946) 173-199.333-352; Th.Huvbers, O.S.C., Het Beeld van God in de Ziel volgcns Sint Augustinus "De Trinitate·: August 2 (1952) 88-107.205-229. *2 Ibid., 9.2-7: ML 42,961-967; H.Somers, S.I., Image de Dieu et illumination divine: AugMag I (t954) 451-462; Scïacca, Trinité et unité de l’esprit: ibid., 521-533; J.Heïjke, God in het diepst van de Gedachte: Bijdr 16 (1955) 357-377; cf. et G.B.Ladner, St.Augustine’s Conception of the Reformation of Man to the Image of God: AugMag 867-878. 13 De Trinit. 12,6,6: ML 42,1,100t. Non obstante hac S.Augustini aliorumque Patrum eius loci (Gen 1.26s) interpretatione de imagine, non simpliciter Dei, sed Trinitatis, non constat ibi agi de imagine non simpliciter Dei, sed Trinitatis, quin tamen eo ipso negetur illo loco saltem vestigium mysterii Trinitatis inveniri: cf. Hummel a ver, 106-i io. l.3 appendix, homo imaco dei. n.674 757 nem Dei» *4. S.Ambrosius: Ea imago est in una anima ut me­ moria, intellectu, voluntate: «Sicut Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus est, non tamen tres dii sunt sed unus Deus tres habens personas; ita et anima intellectus, anima voluntas, anima memoria; non tamen tres animae in uno cor­ pore, sed una anima tres habens dignitates; atque in his tribus eius imaginem mirabiliter gerit in sua natura noster interior homo»14 I5. S.Thomas: «Sic igitur dicendum est in homine esse imaginem Dei et quantum ad naturam divinam et quantum ad Trinitatem Personarum; nam et in ipso Deo in tribus Personis una exsistit natura» (i q.93 a.5). «Cum increata Trinitas distinguatur secundum processionem verbi a dicente, et amoris ab utroque..., in creatura rationali, in qua invenitur processio verbi secundum intellectum et processio amoris secundum voluntatem, potest dici imago Trinitatis increatae per quamdam repraesentationem speciei» (iq.93a.6). Ea est maxime secundum actus intellectionis et amoris: «Et ideo primo et principaliter attenditur imago Trinitatis in mente secundum actus: prout scilicet ex notitia quam habemus, cogitando, interius verbum formamus, et ex hoc in amorem prorumpimus» (ibid. a.7) 16. Ex istorum cognitione (ergo mediate et indirecte) devenitur in Deum: «Et sic imago (Dei) attenditur in anima, secundum quod fertur, vel nata est ferri in Deum. Fertur autem in aliquid mens dupliciter. Uno modo directe et immediate. Alio modo indirecte et mediate: sicut cum aliquis videndo imaginem hominis in speculo dicitur ferri in ipsum hominem. Et ideo Augustinus dicit... quod mens meminit sui, intelligit se, et diligit se. Hoc si cernimus, cernimus Trinitatem, nondum quidem eum, sed iam ima­ ginem Dei» (ibid, a.8)17. 14 Ibid., 14 c.8: ML 42,1044. ■s De dignit. condit. hum. c.2: ML «7,1016. 16 De fundamento eius imaginis in cognitione profundiore Dei. cf. I.Hillop, O.P., Man, the Image of the Trinity, according to St.Thomas: DomSt 3 (1950) 1-9. 17 Cf. et S.Bonaventura. In 1 d.3 p.2 c.2s. A.oe Villalmonte. Investigacidn de la Sanlisima Trinidad en el Libro de las Criaturas, segün San Buenaventura: EstFranc 53 (1952) 235-244- LIBER IV De hominis elevatione 675. Dictum est hucusque de hominis creatione ac de eius natura. Cum vero Deus hominem creans ipsum gratis ornarit donis, quae eius naturam sive supernaturaliter sive praeternaturaliter elevarint, nunc venit agendum de ea condi­ tione gratuita in qua de facto homo initio suae exsistentiae constitutus est. Quoniam elevatio naturae supponit huic aliquid superaddi, id merito et apte supernaturale vocatur. Hinc ergo, ut illa ele­ vatio rite intelligatur, ea prima quaestio menti solvenda oc­ currit, quid notione supernaturale significetur. Item, cum ea elevatio multiplex esse queat, praecipui status possibiles consi­ derandi ac inter se et cum ipsa natura humana qua tali com­ parandi erunt, ut melius cognoscatur is qui pro homine a Deo hunc creante et elevante de facto electus fuit. Tandem, is postremus iam diligentius perspiciendus est, quatenus de miris quibus ille constabat donis quaeratur et ulterius eorumdem supernaturalitas investigetur. De his ergo singillatim et ordine indicato dicendum est. CAPUT I De ente supernaturali ARTI CULUS De notione 1 entis supernaturalis Cl.Schrader, Dc triplici ordine, naturali, supernaturali ct practernaturali2 (Parisiis 1878); Michel, Surnaturel: DTC 14,2849-2859: I.van der Meersch, De notione entis superna­ turalis: EphThLov 7 (1930) 227-263; Bainvel, L’idée du surnaturel. Histoire et théologie: Et 8q (1901) 193-221; Beraza, De Dco Elevante n.6-114: Palmieri, De ordine supernaturali th. 1-6; Cala-Ulloa, G., O.P., E possibile una elevazione al soprannaturale non gratuita2: Sap 5 (1952) 36-39. 676. Nexus. Cum supernaturale multiplici notione ad­ hiberi possit et etiam falsa non raro adhibitum sit, oportet ut eam sensu hic praeferendo explicemus. At cum illud su­ matur et absolute seu secundum perfectionem entis super- I..4 C.1 A.I. NOTIO ENTIS SUPERNATURALIS. N.675-678 759 naturalis propriam et relative seu per habitudinem eius ad na­ turam, hic agitur primo et quidem maxime de supernatural! relative sumpto, ita vero ut pauca etiam de eo absolute sumpto inferius addenda sint. 677. Supernaturale, seu id quod est supra naturale, praesupponit huius notionem; naturale vero, seu id quod ad naturam refertur, praesupponit notionem naturae. Quid ergo est natura, et inde quid est naturale? Quo posito, quid est su­ pernaturale? En nostra quaestio et eius processus. 678. Natura. Vox «natura», a voce «nascor», indicat: a) originarie, nativitatem; b) ulterius derivative, sive princi­ pium generationis, sive etiam huius terminum seu id quod ge­ neratione transmittitur; c) statice, essentiam cuiusvis substan­ tiae, vel etiam accidentis sive naturalis sive supernaturalis; d) dynamice, essentiam rei, prout est principium radicale ac­ tionum et passionum, quae ei conveniunt per se; e) concrete (statice-dynamice), substantiam creatam (vel creabilem) secun­ dum eius et esse et agere et pati in ordine ad aliquem finem ultimum ipsi proportionatum. Hoc postremo sensu, qui solus ex praedictis nostra hic inter­ est, sumpta, natura potest esse: a) Singularis seu una substan­ tia. b) Complexiva, multiplici modo ad libitum determinando, v.gr. omnes substantiae eiusdem speciei, vel omnes speciei di­ versae numero limitatae, vel omnes creatae, vel omnes creatae et creabiles, etc. c) Complexiva cosmica seu ille complexus sub­ stantiarum sensibilium exsistentium certis legibus mutui in­ fluxus coordinatarum, in quo singulae substantiae creatae sunt secundum suum et esse et agere et pati in ordine ad aliquem ultimum finem singulis affixum et proportionatum. Eo com­ plexu includuntur, praeter omnes res inferiores, et homo ac proin etiam eius anima, et angeli prout influxum in entia sen­ sibilia secundum vires suas naturales exercere possunt et ipse Deus ut causa efficienter providens per conservationem, con­ cursum, gubernationem, exemplaris, finalis. Hic sensus complexivo-cosmicus maxime respici solet in voce «natura», ita ut ordo naturae vel naturalis dicatur id omne quod intra naturae cosmicae ambitum illo triplici modo dicto continetur *. Nos vero hic in ordine ad supernaturale sumimus naturam sensu amplissimo, prout ea est concrete finita substantia secun1 De multiplici sensu vocis «natura», cf. Ae.Forcellini, Totius latinitatis lexikon (Pra­ ti 1868): «Natura». Item cf. E.Stephanus, Thesaurus linguae graecae (Parisiis): vox φύσις quae saltem philosophice et theologice sensu fere parallelo voci «natura» adhibetur. Ripalda, De ente supernatural! l.i d.i s.i. J.A.Weisheipl, O.P., The concept of Nature: NewSchol 17 (1954) 377-408. 760 1.F.SACÛÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II dum esse vel agere vel pati in ordine ad aliquem finem sibi proportionatum, ita ut quoad eius extensionem singulis casibus contextu determinandam possit esse singularis vel plus minus complexiva quoad numerum aut diversas species aut sive solum exsistentes sive et dein exstituras sive etiam mere possibiles. A libero Dei arbitrio pendet exsistentia cuiuslibet naturae finitae v.gr. ho­ minis, at non ut ea his vel aliis notis constituatur in sua essentia et proin ut habeat has vel illas specificas capacitates et quidem ad hunc vel alium finem. Si exsistit homo, constat necessario ex anima rationali et corpore per se corruptibili, habet determinatas potentias activas vel passivas, ordinatur ad finem aliquem suae naturae proportionatum. Sic inspectus est immuta­ bilis ** . Ceterum hic consideratur natura prout ea de facto nobis apparet. 679. Naturale ergo est id quod pertinet ad naturam, at non quolibet modo, cum id sit nimis indeterminatum et etiam dono supernaturali congrueret 2, sed: 1) Secundum esse, seu id sine quo natura nequiret simpli­ citer, vel saltem convenienter subsistere, ut essent partes sub­ stantiales vel integrantes aut accidentia v.gr. in homine anima, oculi, quantitas extensa. 2) Secundum agere, seu potentiae activae sensitivae vel spi­ rituales, et earum sive activitates sive effectus v.gr. in homine intellectus, eius actio, cognitio obtenta. 3) Secundum pati, seu potentiae passivae sensitivae vel spi­ rituales, sive physicae sive morales et earum impletio, relate ad id omne quod, licet forte ab extrinseco eveniens, est neces­ sarium vel conveniens vel saltem utile, ne ipsa et aliae substan­ tiae ac earum potentiae activae et passivae dispareant vel sint frustra, qualia sunt v.gr. finis proportionatus, media ad hunc, providentia Dei ordinaria per conservationem et concursum ac gubernationem, obiecta activitatis potentiarum, aliarum cau­ sarum influxus sine quo agi nequiret, id omne quod ex aliis substantiis per suas vires operantibus accipi potest. Naturale ceterum, formula illa classica rem paulo aliter exprimente, est id quod ad naturam pertinet vel constitutive, seu ut pars essentialis, vel consecutive, seu ut ab essentia pro­ cedens, ut sunt potentiae physicae vel morales tam activae in ordine ad obiectum eis congruum quam passivae in ordine ad agens eis proportionatum, et earum actuatio, vel exigitive, seu ut ab essentia postulatum, ne ea et suae potentiae vel harum aliqua sint frustra 3. 1 * Cf. R.Garrigou-Lagrange, O.P., De evolutionismo et de distinctione inter ordinem naturalem et ordinem supernaturalem: EvolFT 230s. 2 Sic vox «naturale» conveniret iustitiae originali, si sumeretur v.gr. pro originali vel pro convenienti naturae, vel pro non personali (respectu Adae). Cf. Beraza, n.ç nota; De Broglie, De fine ultimo humanae vitae (Paris 1948) p.i2Qs. 3 Naturale hoc pluribus aliis modis exprimi potest. Sic v.gr. negative: Id quod non est supra naturam. Vel: Id quod non est super vires et exigentias (a fortiori super esse) naturae. L.4 C.l A.I. NOTIO ENTIS SUPERNATURALIS. N.678-681 761 Cum vero exigentia naturae connotet debitum et aliunde ea in genere praedicari possit latissime de iis quae constitutive, late de iis quae consecutive, stricte de iis quae exigitive perti­ nent ad naturam, naturale etiam definitur ut id quod est na­ turae debitum. 680. Ea exigentia dicit ordinem ad debitorem Deum, quin vero sit iuridica, quasi Deus ea fere ex iustitia obligetur, sed ontologica, seu appellans alia attributa divina, quatenus Deus sibi debet id implere quod sua sapien­ tia et sua voluntas statuit4. Exigentia naturae vero connotât appetitum obiecti diversum, prout hoc ut necessarium vel ut valde conveniens natura postuletur, aut mere prout ad illud in hac sit positiva ordinatio, ut in potentia passiva actuabili per vires ordinis naturalis. Ea positiva ordinatio cuilibet substantiae esse cen­ setur relate ad omnes effectus, quos in ea per vires ad ordinem naturae pertinentes produci possunt; non vero ad ea ad quae substantia habet capacitatem, at actuabilem solum per vires agentis natura superioris i.e. potentiam obedientialem 5. Ea omnia quae vel sunt in eodem genere perfectionis, at in ea specierum et individuorum varietate quae exigentias naturae superat (v.gr. multiplex cibus), vel quae in diversis individuis aut sunt in eadem perfectione at in­ tensive varia (v.gr. ingenium) aut necessario divisa, etsi natura in sua totalitate exigantur (v.gr. congrua omnium scientiarum scientia) iure dicuntur naturalia. Ceterum ea sunt intra ordinem naturae. Naturale est tale: a) intrinsece, si ipsa rei entitas est naturalis; b) extrinsece vero, si talis est etiam modus eam obtinendi. At id quod vires naturae simpliciter superat, sed ipsa natura exigitur, iure habetur ut naturale v.gr. creatio animae humanae in generatione; maxime si illud, ut in hoc casu, est entitative naturale. Immo derivative id dicitur non superare vires na­ turae, quatenus haec, ut est in animae creatione, disponit subiectum quod illam creationem exigat et per se infallibiliter obtineat. Item naturale est tale: a) simpliciter, si est intra ordinem naturae com­ plexive sumptae pro omnibus substantiis etiam creabilibus, b) secundum quid, si est intra ordinem naturae restrictae v.gr. angelicae, non vero hu­ manae. 681. Supernaturale 6, relictis aliis vocis sensibus, est perfectio accidentalis quae, iuxta varias eius in idem reciden­ tes definitiones: Nec secundum esse, nec saltem secundum agePositive: Illud dicitur esse naturale rei, quod convenit ei secundum suam substantiam, et hoc est quod per se inest rei (1.2 q.io a.i). 4 S.Th., i q.21 a.i ad 3; a.4; 1.2 q.m a.i ad 2. 5 De ea inferius pauca dicentur. 6 Hoc verbum, quod primo Scoto Erigenae eo saepe utenti tribuebatur (A.Deneffe, S.I., Geschichte des Wortes «supernaturalis·: ZkathTh 46 [1922] 337-360) eodem s.q adhibitum erat prius ab Hilduino (cf. G.Thery. O.P., Etudes Dionysi ennes i [Paris 1932J p.138 nota i ; 2. Hilduin Traducteur de Denys. Edition de sa traduction [Paris 1937] p.486-488). In documenta Ecclesiae primo illud inducit a. 1567 Pius V (D 1021 1023). Cf. Deneffe, Ein Enchiridion terminorum pro theologia: Schol 20-24 (1949) 380-389. Conceptum vero supernaturalis aliis formulis expressum ab initio non defuisse, per se patet; cf. Deneffe, Geschichte... 338-341; J.Martînez, S.I.. Notas sobre unas notas para la historia de la palabra «sobrenatural»: ArchTG 1 (1938) s8ss; K.Rahner, S.I., De termino aliquo in theologia Cle­ mentis Alexandrini, qui aequivalet nostro conceptui entis «supernaturalis»: Greg 18 (1937) 426-431. Notionem supernaturalis suo modo exponit B.M.Xiberta, O.Carm., De ratione entis supernaturalis: Carm 4 (1957) 7-19· 762 I.E.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H re vel pati pertinet ad naturam7. Vel: nec constitutive, nec saltem consecutive vel exigitive pertinet ad naturam. Vel: est naturae positive indebita. Vel consequenter: est naturae po­ sitive gratuita8. Vel: est supra esse aut saltem supra vires et exigentias naturae. De ratione supernaturalis est ut sit, non mere consecutive, sed et exigitive supernaturale, ut patet ex propositionibus Bai damnatis (D 1021 1026) 9. 682. Divisiones supernaturalis, independentes inter se seu quin una alterius sit subdivisio. 1) Supernaturale ratione excellentiae obiecti. Per se, pri­ mum supernaturale est Deus in se ipso, utpote ens a se et trans­ cendens sua omniperfectione omne ens ab alio, cui opponitur ut infinitum finito, ita ut sic recte dicatur supersubstantiale 9*; sed eo sensu non dicitur ens supernaturale, cum haec vox ex se dicat comparationem ad creaturam respectu cuius aliquid ita vo­ catur. Sub hac vero connotatione comparativa eius termini, Deus non est simpliciter ac positive sed solum negative ens superna­ turale ut creans ordinem naturae ad sui exemplaritatem et ei sua providentia relate ad se ut eius finem ultimum proportionatum consulens per conservationem, concursum, gubernatio­ nem, cum eo sensu potius dicendus sit ad ordinem naturae cosmicae pertinere. Tamen aliter potest iure distingui super­ naturale: a) Increatum seu ipse Deus prout se dat substantia­ liter creaturae praesentia immensitatem eius superante v. gr. per unionem hypostaticam, visionem beatificam, inhabita­ tionem sanctificantem, b) Creatum vel late seu etiam quid­ quid est praeternaturale vel potius stricte seu quidquid naturam superat per suam connexionem immediatam cum supernatu­ ral! increato. 7 Omne supernaturale est accidens; ipsa unio hypostatica est substantialis, at non sub­ stantia ab humanitate et Verbo distincta. Ceterum non unus idemque sensus voci ♦super­ naturale· semper fuit: cf. De Lubac, Surnaturel... 369-428. De usu eius vocis apud S.Thomam cf. R.W.Meagher, Nature and Supernature: ClerRev N.S.29 (1948) 12-18. 8 Dicitur indebita positive, utpote indebita subiecto iam exsistenti, dum bona naturalia, utpote fundata in creatione ante quam nihil erat ea exigens, dicuntur mere negative indebita, quae subiecto post creationem exsistenti sunt positive debita (Palmieri, th.3 η.2). Pariter haec dicuntur mere negative gratuita ita ut supernaturalia dicantur gratuita per antonoma­ siam (In 2 d.28 q.i a.i : De ver. q.i7 a.6 ad 3; Comp. theol. c.144, etc.). At cum nec bona naturalia sint stricte debita, sunt etiam simpliciter gratuita: quaerenti vero quo sensu su­ pernaturale dicatur specialiter gratuitum, respondet De Broglie, ibid., p. 154-157. Hinc etiam patet, supernaturale non recte definiri ut id quod Deus ex iustitia (vel quasi ex iustitia) non tenetur dare. 9 Dona iustitiae esse consecutive supernaturalia, at exigitive naturalia, dixerunt recentiores baiani, iuxta Ripalda, qui optime eos refutat (Adversum Baium et baianos l.i d.5 s.7 n.63.72-76). 9* Ps.Dionysius, De div. nom. 2 n.3: MG 3,640. Michel, Surnaturel: DTC 14,2852, vocat Deum ens supernaturale per essentiam (maxime in ipsius vita intima unitrinitaria sive communicatione hvpostatica vel accidentali ad naturam) in oppositione ad supernaturale per participationem seu creatum. I..4 C.I A.I. NOTIO ENTIS SUPERNATURALIS. N.681-683 763 2) Supernaturale, ratione modi supernaturalitatem haben­ di, est tale: a) Intrinsece (entitative, qutdditative, quoad sub­ stantiam), si sua physica entitate naturam superat, ut visio bea­ ta. b) Extrinsece (quoad modum), si non sua entitate, sed modo quo producitur naturam superat, ut miraculosa sanatio. 3) Supernaturale, ratione gradus in supernaturalitate, est tale: a) Simpliciter, si naturam complexive sumptam pro om­ nibus substantiis creatis et etiam creabilibus superat vel en­ titative, ut gratia sanctificans, vel extrinsece. b) Secundum quid, si unam alteramve naturam sed non omnem, etiam creabilem, superat vel intrinsece seu sua entitate, ut immortalitas Adae, vel extrinsece seu modo quo fit, ut sanatio miraculosa. 683. Definitio supernaturalis convenit plene supernaturali intrinsece simpliciter, seu est id quod nec secundum esse nec secundum agere nec secundum pati pertinet ad naturam; vel quod et constitutive et consecutive et exigitive naturam superat. Istud elevat naturam ad altiorem ordinem finis et operatio­ nis. Ceterum ita superat etiam vires cognoscitivas naturae, ut non modo essentia eius naturaliter, etiam post revelatam eius exsistentiam, sed nec eius possibilitas, sine revelatione, saltem certo et infallibiliter, cognosci queat 10. Si iam ulterius supernaturale cum natura conferatur hae determinatio­ nes efferrentur: 1) Supernaturale excludit in natura: a) Potentiam activam qua haec suis viribus (concursu ordinario Dei) illud sive comparet vel etiam illud producat, b) Potentiam passivam quae importet aliqualem veram exigentiam proximam vel remotam ordinis moralis aut strictam seu ius strictum v.gr. ad hereditatem in filio (quod sine iniuria non violaretur) aut latam seu ius non strictum v.gr. in peritiorc ad munera altiora (quod sine recta ratione violaretur); a fortiori si ferat quamlibet exigentiam ordinis physici, seu in­ digentiam quae veram necessitatem pariat, quatenus natura sine superna­ tural! vel non sibi sufficeret ut congruenter esset aut ageret vel saltem se non bene haberet ad suum finem. c) Ordinationem naturae ad illud vel quatenus haec seipsam moveret quolibet modo efficaci ad illud: vel ut potentiae ad actum (seu materiae ad formam) cum quo unum novum ens per se compositum constituat: vel ut potentiae ad actum sine quo non esset plene constituta v.gr. ut semen tritici in ordine ad spicam aut sine quo saltem in aliqua linea non esset com­ pleta, ut v.gr. medicus ad scientiam astronomicam: vel ut potentiae magis magisque actu complendae ut v.gr. in sapiente ad maiorem sapientiam. Sane dum in natura putatur esse stricta proportio potentiae ad congruum actum, 10 Possibilitatem ordinis supernaturalis ex sola ratione probabiliter demonstrari putarunt plures auctores, quos refert G.de Broglie, S.I., qui nostris diebus rem fere e pulvere excitavit et fortiter defendit: De la place du surnaturel dans la philosophie de saint Thomas: RechScRel 14 (1924) 193-240.481-496; 15 (1925) 5-53; Id., De ultimo fine humanae vitae asserta quaedam: Greg 9 (1928) 628-630; îd.. Le mystère de notre élévation surnaturelle: NouvRevTh 65 (1938) 1153-1176; Id., De fine ultimo humanae vitae 192-200. Item J.Alfa­ ro, S.I., Trascendencia e inmanencia de lo sob) enatura I: Greg 38 (1957) 15-50. 764 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il qui censetur eam in sua linea complere, supernaturale eam non complet quasi ea non esset plene perfecta, sed eam elevat 11. 2) Supernaturale vero non excludit in natura potentiam obedientialem seu realem capacitatem naturae ad supernaturale: a) Passivam seu pos­ sibilitatem positivam ex non repugnantia notarum, bj Positivam congruen­ tiam notarum seu aptitudinem positivam v.gr. in intellectu humano ad vi­ dendum Deum, c) Imo positivam convenientiam, quatenus natura vere per­ ficitur v.gr. visione Dei. d) Etiam appetitum non solum post supernatura­ lis cognitionem, nec solum quatenus natura ex experientia suae indigentiae ac insufficientiae ad officia legis naturalis recte vel cognoscenda vel et im­ plenda facile cogitare posset de aliquo ordine transcendenti, sed quatenus in ea est quaedam affinitas ontologica ad supernaturale sine quo ea non esset definitive perfecta et quae, modo excludatur quaelibet exigentia, forte vo­ cari possit appetitus innatus, imo vera indigentia illius perfectionis supremae at quae non includat eius necessitatem. e) Imo potentiam activam saltem remotam, seu qua natura elevata per gratiam possit uno vel alio modo aliquid agere ad supernaturale vel obti­ nendum v.gr. iustificationem vel efficiendum v.gr. actus salutares. Imo iuxta plures TT. potentiam proximam seu qua natura suis propriis viribus, posito tamen concursu supernatural! Dei, aliquid confert ad actus supernaturales efficiendos 11 1213 . Ut ergo iam ex dictis patet, supernaturale nec destruit naturam, ut novum aliud esse singulare ei substituat, nec eam excludit quasi independenter ab ea se evolvat, sed ita potius eius dispositionibus utique nullo modo exigi tivis convenit, ut ea elevatio naturae appareat tamquam valde rationalis et perfectam inducens harmoniam inter eum statum hominis supernatu­ ralem et constitutionem naturalem subiecti, quatenus supernaturale perfi­ cit istud in eius esse accidentali et cum eo unum novum ens mysti­ cum ac fontem altioris vitae constituit, imo posset dici per unionem super­ naturalem naturae cum Deo quidditative sumpto exsistere homo ut nova quaedam persona supernaturalis ,3. Id vero notetur, eas determinationes supernaturalis quoad naturam esse omnino independentes ab opinione exsistentialis supernaturalis, qua dicitur Deus ita vocasse hominem ad salutem per intrinsecam actuationem supernaturalem eius naturae ut sic ordinatae ad finem visionis beatificae, ut ea natura non ex se sed certe prout nunc concrete constituta exsistit ef­ ficaciter et absolute exigit supernaturale 14. 11 Cf. Billot, De virtutibus infusis (Romae 1928) proleg. 2 § 2 p.26. Ideo minus placet modus quo loquitur A.Verrielle de supernatural! ut de complemento perfectionis et ad quod sit in natura velut positiva ordinatio (o.c., 35S.50 et cetera). 12 Pius XI (D 2206): «... Supernaturalis ordo... tantum abest, ut naturalem ordinem destruat atque extenuet, ut, contra, eumdem extollat ac perficiat: quorum quidem ordinum alter auxilium et quasi complementum alteri praestat, suae cuiusque naturae ac dignitati consentaneum...· Notetur illud "quasi (complementum)·. Item Pius X (D 2103) queritur quod quidam catholici «adeo incaute faciunt, ut in natura humana non capacitatem solum et convenientiam videantur admittere ad ordinem supernaturalem. quod quidem apologetae catholici opportunis adhibitis temperationibus demonstrarunt semper, sed germanam ve­ rique nominis exigentiam·: A.Michel, Nature et surnaturel: AmCl 67 (1957) 435-440; J.Alfaro, S.I., Trascendencia e inmanencia de lo sobrenatural: Greg 38 (1957) 15-50.* Ripalda, De ente supernatural! disp.29-30 s.1-2. 13 Van der Meersch, 233s. Cf. Billot, l.c., § 3 p.44; S.Th., 1.2 q.51 a.r. Iis locis aliqua sunt de relatione non indifferenti bonitatis naturae ad ordinem supernaturalem. Cf. Xiberta, Lc., 35-49; M.J.Donnelly, S.I., The Supernatural Person: IrishThQuart 30 (1963) 340-347. 14 E.Brisbois, S.I., Le désir de voir Dieu et la métaphysique du vouloir selon saint Thomas: NouvRevTh 63 (1936) 1103-1105; Rahner, Über dos Verthdltnis von Natur und Gnade: Schr.zur Theol. 1 (1954) 323-347; L.Malevez, S.I., La gratuité du surnaturel: NouvRevTh 75 (1953) 561-586; 673-689. Cf. tamen J.Endres, C.SS.R., Menschliche Natur und übematurliche Ordnunç: FreibZPhTh 4 (1957) 3-18; B.de Armellada, O.F.M.Cap., Una soluciiin existencial al problema del sobrenatural: EstFranc 62 (1961) 17-35. L.4 C.I A.l. NOTIO ENTIS SUPERNATURALIS. N.683-685 765 684. Supernaturale intrinsece secundum quid non elevat proprie naturam seu ad ordinem altiorem, sed improprie qua­ tenus est ei indebitum. Est ergo positum quadantenus in linea naturae et cuius in hac sit aliqualis inchoatio, ita ut dicatur naturam perficere in ordine suo seu in ordine ad finem et operationes intrinsece naturales; sic immortalitas et integritas dabant Adae naturaliter potenti aliquamdiu vivere et concu­ piscentiam imperfecte coercere, ut semper vivere et perfecte concupiscentiam refrenare posset. At illud supernaturale est formaliter indebitum naturae, cui affert «perfectionem specie diversam», nam «immortalis vita in ratione boni specie differt a vita mortali» I5. At vero est ei in­ debitum, non constitutive seu supra ipsam essentiam naturae, sed consecutive quatenus natura suis viribus nequit illud asse­ qui et exigitive quatenus eo non eget ut in sua linea perfectio­ nis sit completa. Nihil vero impedit quin ea ad perfectionem dono praeternaturali collatam quantum fieri possit obtinendam totis suis viribus contendat. Istud supernaturale iure dicitur praeternaturale. At in hac re diversus modus loquendi auctorum antiquorum et recentiorum maxime attendendus est1617 . Supernaturale et gratuitum. Iuxta notiones supra expositas, supernatu­ rale est simpliciter gratuitum et indebitum, quatenus omnimodo aspectu constitutivo, consecutivo, exigitivo superat naturam. Etiam praeternatu­ rale est gratuitum et indebitum aspectu consecutivo et exigitivo, non vero constitutivo, cum perfectio eo collata proprie non elevet naturam ad altio­ rem ordinem. Sed etiam dona naturalia sunt gratuita et indebita quatenus ex pura benevolentia dantur, dum tamen naturae iam creatae debentur constitutive, consecutive, exigitive. Ergo gratuitum et indebitum etsi modo generico valeat pariter de donis supernaturalibus, de praeternaturalibus et de naturalibus, quatenus omnia illa dona semper dantur radicitus ex pura benevolentia Dei, tamen respectu alicuius subiecti iam creati eae voces habent sensum illum diversum antea indicatum, quia supernaturale est etiam supra essentiam subiecti, praeternaturale solum supra vires ac exi­ gentias eius, naturale nullo modo est supra illud; ergo hoc dicitur gratui­ tum et indebitum solum quatenus ex pura benevolentia constituitur sub­ iectum, cui iam constituto debetur, dum illa dicuntur gratuita et indebita quatenus etiam subiecto constituto dantur ex pura benevolentia. 685. Corollarium. De falsa notione supernaturalis. Supernaturale non est idem ac: a) Suprasensibile, cum et anima humana sit talis, b) Divinum, infinitum, cum secus nihil extra Deum esset supernaturale. c) Religiosum, cum queant dari actus naturales religionis, d) Morale et liberum, cum id per se non sit supra naturam 17. 15 Palmieri, th.4 n.2. 16 Suàrez (De opere sex dierum I.3 c.12 n.23) vocat naturale id quod, etsi homini indebitum, eum perficit in ordine suo: quod nos vocamus praeternaturale. Cf. et Bellarmino, Lc., c.5. Ex recentioribus aiiter loquitur v.gr. Boyer, De Deo Creante... 226-228. 17 Cf. Lercher, n.599. De supernatural! iuxta rationalistas et hodiernos philosophos acatholicos, cf. Λ.Matignon, S.I., La question du surnaturel (Paris 1861) part.i c.1.6; De Ll’bac, Surnaturel, 416-418. 766 I.F.SACÜÉS, HE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 686. Scholion. De supernatural! absolute inspecto. Hucusque egimus de supernatural! relative sumpto, illud nempe describentes ut perfectionem quae naturam excedatl8. Si vero illud absolute inspicitur secundum perfec­ tionem eius in se ipsa, quis est eius character proprius et ratione cuius abso­ lute seu constitutive, consecutive, exigitive naturam superat et quidem sim­ pliciter seu omnem naturam exsistentem, exstituram, etiam mere possibilem? Quae est ergo ontologica ratio entis supernaturalis et in quo differt a natura respectu cuius dicitur supernaturalis? Cum multiplex sit supcrnaturale et proin singula consideranda essent, nos in specie illud quaerimus quod in hac re sit velut princeps analogatum sc. supernaturale simpliciter intrinsece. De hac re saepe egerunt TT. posttridentini, maxime post controversiam baianam, usque ad nostros dies, ut notionem supernaturalis penitius in­ dagarent. Fuerunt qui normam ponerent ut in dono ab omnibus agnito ut supernaturali, in gratia sanctificante, unde proprius donorum supernaturalium conceptus est connexio quidditativa cum gratia sanctificante, physica, intentionalis, immediata aut mediata, antecedens aut conse­ quens. Sed ea norma facile ab omnibus reicitur ut quae tandem maneat in ordine creaturae ac proin non indicet quem titulum haec habeat ut re­ spectu aliarum creaturarum vocetur supernaturalis. Ideo alii confugiunt ad consortium divinae naturae ut in se est seu in analogica participatione perfectionum proprie divinarum, ut est sanctitas vel natura divina ut visionis intuitivae Dei principium, etc. Sed cum perfectiones propriae di­ vinae ut tales nequeant communicari, illae etiam participationes tandem sunt creaturae, et proin iterum surgit quaestio de iure quo eae dicantur supernaturales respectu omnium creatorum. Ideo alii TT. recurrunt ad conjunctionem naturae cum ipso Deo quidditative sumpto, seu prout est in se, non ut similitudine est in creaturis, quocumque modo ea unio explicetur. Et sane si ens supernaturale est su­ pra omnem naturam creatam ac etiam creabilem constitutum, pertinet ad ordinem divinum, in quo iam non est nisi ipse Deus quidditative sump­ tus seu prout est in se. Notetur vero eam unionem non sumi ut quid mere creatum v.gr. visionem vel gratiam seu quid creatum nos Deo uniens, sed ut ea exprimit complexive ipsam specialem praesentiam Dei in natura et dona quae ea in hac vel supponit vel producit. Unde supernaturale non conci­ pitur sine ipso Deo ut est in se unito naturae. Ulterius vero dicuntur supematuralia, praeter illam unionem, omnia dona quae intrinsece cum ea connectuntur vel antecedenter vel consequenter. De facto entia simpliciter intrinsece supernaturalia nobis nota et ab om­ nibus agnita ut talia ex revelatione sunt vel unio hypostatica, quae est unio substantialis Verbi et naturae humanae hanc substantialiter sanctificans vel visio beatifica, qua beatus accidentaliter coniungitur cum ipso Deo et sic ut particeps ipsius Dei accidentaliter deificatur, vel gratia sanctificans, quae cum Deo physice inhabitante in anima hanc accidentaliter coniungit, vel aliquid ad aliquam earum unionem intrinsece spectans et quod proin censetur esse eiusdem intrinsecae perfectionis: Ad unionem enim hyposta­ ticam refertur divina maternitas Mariae; ad visionem referuntur lumen glo­ riae et caritas consummata; ad gratiam sanctificantem referuntur virtutes infusae, quae gratiam ut potentiae ex ea dimanantes consequuntur, gratia actualis ut principium actuum salutarium ad illam gratiam vel habendam vel augendam disponentes, Ecclesia habens et sacrificium missae ut colla­ tionis eius gratiae meritorium et sacramenta ut proxima eiusdem gratiae principia instrumentalia. 1 s Definitio tamen supernaturalis relative sumpti, ut per se patet, non est mere negativa, quasi mere declaret, quid non sit supernaturale, ut dixit Λ.Mercier (Le surnaturel· RevThom 11902] 127). L.4 C.l Λ.2. STATUS NATURAE HOMANAE. N.686-688 767 lam vero ea est ratio unioni hypostaticae, visioni beatificae, gratiae sanctificanti communis, et quidem tota earum ratio, ut naturam cum Deo quidditative sumpto coniungant vel substantialiter, ut illa prima, vel ac­ cidentaliter, ut hae duae postremae. Ergo etiam ea est ratio communis iis omnibus quae intrinsece ad illas tres uniones respective pertinent, qualia sunt ea omnia enumerata, ut ad unionem cum eo quidditative sumpto in­ trinsece ordinentur. Ergo supernaturale simpliciter intrinsece iure dicitur esse unionem cum Deo quidditative sumpto et id quod ad eam unionem intrin­ sece ordinatur 19. 687. Etsi his videatur quaestio iam esse substantialiter soluta, adhuc manet res de genere causae qua Deus uniri creaturae censetur. Vix videtur solvi recte quaestio nisi dicatur Deus uniri naturae non mere ut causa effi­ ciens, cum sic non differret essentialiter ab unione qua ut immensus unitur omni creaturae, nec ut formalis, cum Deus nequeat quidquam recipere a creatura vel in ea recipi ut actus in potentia cum qua efficiat unum ens physicum per se vel ab ea limitari, sed certe quasiformalis, quatenus exer­ cet cam causalitatem quae subiectum ab intrinseco actuat et in eo deter­ minat perfectionem qua deificetur per consortium divinae naturae ut talis. De facto per eam causalitatem explicatur unio Verbi cum humanitate, Dei Trini cum beato et nunc a multis unio Spiritus S. cum anima iusti viatoris. N.B. Substantia supernaturalis. Communiter TT. 20 negant contra Ripalda posse dari aliquam substantiam in possibilibus per omnipotentiam Dei, cui connaturalis esset gratia sanctificans et alia dona supernaturalia ei annexa, quae proinde ab illa vere exigerentur. Sed difficile ea negatio probatur, si supernaturale ponatur mere in aliqua perfectione creata et consequenter finita, nec potius recurratur ad ipsam unionem naturae cum Deo quidditative sumpto, quae unio certe ex se apparet ut prorsus inde­ bita cuilibet creaturae etiam ex possibilibus utpote connotans specialem praesentiam substantialem ipsius Dei. ARTICULUS II De statibus naturae humanae Suârez, De gratia proleg.4 c.1-6; Gonet, Clypcus theologiae thomislicae tr.8; Salmanti­ censes, De gratia d.i c.2 n.23-60; Beraza, n.248-259: J.E.Masson, O.P., Nature (Etats de): DTC 11,36-44; J.Kirschkamp. Stand der Natur und der Übernatur: KL 11,712-715; Mi­ chel, Justice originelle: DTC 8,2020-2042; Cala Ulloa, l.c., 33-36.39-42. 688. Supernaturale in praemissis definitum potest esse multiplex, ut patet, ac proin vario modo, sive actu sive habitu naturae humanae advenire, quae ergo in diversa conditione sit pro diversa ratione qua illo afficiatur. Unde oportet diver­ sas hypotheses considerare, quibus ea naturae elevatio et qui­ dem ut habitualis haberi concipitur, atque illas inter se et cum ipsa natura conferre, ut conditio realis de qua per se hic agitur, seu in qua homo de facto conditus est, melius cognoscatur. 10 Cf. Beraza, n.64-83; Ripalda, o.c., disp.4; Xiberta, l.c., 20-35. 20 M.de la Taille, S.I., Actuation créé par acte incrée: RechScRe! 18 (1928) 253-268; K.Rahner, S.I., Zur scholastischen Unhegrifflichkeit der ungeschaffenen Gnadc: Schr.zur Theol. i (Einsiedeln 1954) 347-375= cf. Sagüés, SThS 3 tr.3 n.212 nota 32. 768 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 689. Cum status quamdam stabilitatem indicet v.gr. sta­ tus religiosus vel matrimonialis (2.2 q.183 a.i) et cum natura hic totum genus humanum designet, status naturae sumitur a nobis nunc ut conditio permanens qua genus humanum se ha­ bet, secundum legem divinae providentiae, respectu finis ultimi et mediorum ad eum obtinendum *. Connotât ergo et legem Dei hominem ad finem ultimum dirigentis, et complexum om­ nium quibus homo relate ad illum finem assequendum vel iuvatur vel impeditur. Cum vero statim menti occurrant status termini, seu bea­ torum vel damnatorum 2, et status viae, seu peregrinantium in patriam, quorum primo maxime ratio status ob aeternam eius immobilitatem convenit, hic de statu viae solum agitur. In quo iterum multi status concipi queunt, alii mere possi­ biles, seu in quibus utpote non repugnantibus homo esse po­ tuit, sed numquam de facto fuit, ut status naturae purae, na­ turae integrae, naturae elevatae, et alii reales, seu in quibus homo de facto vel fuit aliquando vel nunc est, ut status iustitiae originalis, naturae lapsae, naturae lapsae-reparatae. De his singulis pauca dicemus, omissis aliis multis statibus qui ex­ cogitari possent. 690. 1) Possibiles. Status naturae purae est ille in quo natura positive sumpta, haberet omnia quae consecutive, con­ stitutive, exigitive ad naturam spectant; negative sumpta, ca­ reret donis supernaturalibus ac praeternaturalibus, et peccato originali, quod est extranaturale. Status naturae integrae, seu integras vires habentis in or­ dine ad ultimum suum naturalem finem, adderet praecedenti perfectam concupiscentiae subiectionem, vel etiam omnia quae ad perfectam rectitudinem naturae in ordine naturali requirun­ tur, ut esset quaevis immunitas ab inclinatione, etiam mentis, ad peccatum. Ceterum utraque immunitas et a concupiscentia sensitiva et a concupiscentia spirituali difficile concipitur esse nisi per modum unius. Status naturae elevatae esset ille in quo natura destinaretur ad finem supernaturalem, fruens mediis ad eum obtinendum necessariis, at careret et donis praeternaturalibus et peccato originali. 691. 2) Reales. Status iustitiae originalis est ille in quo natura ante peccatum Adae destinata est ad finem superna’ SuArez, l.c., c.i n.i. 2 Status damnationis, ut patet, non per se, sed solum per accidens, seu ob peccata homi­ num absolute praevisa, a Deo intentus est. t.4 c..1 λ.2. status naturae humanae, n.689-692 769 turalem, fruens ad eum donis quibusdam supernaturalibus, et simul ornata erat donis quibusdam praeternaturalibus, ut mox dicetur. Status naturae lapsae est ille in quo natura ob peccatum Adae contraxit peccatum originale (quod facile alia personalia consequuntur), privata est donis supernaturalibus ac praeter­ naturalibus iustitiae originalis, manente natura forte vel in­ trinsece vel saltem extrinsece laesa. Num vero iste status ut realis habendus sit, pendet a modo quo status naturae lapsaereparatae definiatur. Status naturae lapsae-reparatae est ille in quo per Christum natura lapsa liberatur a peccato originali (et ab aliis perso­ nalibus quae forte adsint), dona in Ada amissa recipit in re supernaturalia, in spe pro altera vita praeternaturalia (D 795s). At si distinguatur alia elevatio per dona supernaturalia vel habitualia iam accepta in baptismo, vel mere actualia, qualia omnes adulti probabiliter accipiunt; alia quasi illi praevia per ius promissum ad media fini supematurali congrua, quale est etiam homini qui nondum ulla dona supernaturalia acceperit, putandum est genus humanum huic elevationi per Christum subiacuisse a momento peccatum Adae subséquente, ac proin hunc statum identificari cum statu naturae lapsae. Merito hic status antonomastice dicitur status naturae lapsae quin ergo ille nuper hac denominatione descriptus fuerit realis. Ut denominationes «natura pura», «natura lapsa», etc., indicant nunc status correspondentes, pariter fieri potest ut in fontibus theologicis sola vox «natura» sumatur pro «natura qualis fuit in Ada» vel «natura qualis est in se ipsa» vel «natura lapsa». Quod bene notandum est ad rectam eorum fontium interpretationem obtinendam. 692. At hic nostra maxime interest status iustitiae ori­ ginalis, qui etiam passim naturae innocentis, naturae integrae, etc. vocatur, et continebat iustitiam, seu rectitudinem generalem qua homo erat intra se ac in ordine ad Deum moraliter rectus, originalem, seu naturae in Ada datam in eius origine et quae singulis cum eorum origine esset danda. Hic ergo status: a) Adaequate sumptus includebat maxime subtectionem corporis ad animam per immunitatem a morte ac infirmitati­ bus, sublectionem appetitus sensitivi ad rationem per immu3 Logice debent tenere B.Virginem in statu iustitiae originalis fuisse, quotquot putant eam utpote peccato originali carentcni aut mortuam non esse aut de iure immortalem uti eo iure noluisse: de his cf. De Ai.dama (SThS 3 tr.2 n.204). Ceteri melius dicunt eam, utpote gratia ac donis supernaturalibus huic annexis et dono praeternaturali integritatis ornatam, fuisse in statu speciali (at personali), ut putant v.gr. Caietanus (In 1.2 q.109 a.2 n.5); Suarez (Dc mysteriis vitae Chr. d.4 s.6; De opere sex dierum 3,20,47; De gratia proleg.4 c.3 n.8); Salmanticenses (l.c., tr. 4 d.i n.41). Tcologia II 25 770 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il nitatem a concupiscentia, sublectionem animae ad Deum per gratiam et dona supernaturalia huic annexa (i q.95 a.i). b) Inadaequate sumptus erat ipsa gratia sanctificans ut donum praecipuum, quod erat radix sive, per se et ex natura rei, virtutum infusarum et aliorum donorum supernaturalium intrinsece cum ea connexorum sive, per accidens et ex ordinatio­ ne Dei extrinseca vel etiam quasi connaturaliter, integritatis, immortalitatis ac impassibilitatis, quae extrinsece erant conne­ xae cum gratia, sc. quatenus Deus statuit ut ea dona, gratuito data homini ut ornamentum et auxilium gratiae conservandae et per bonos actus augendae, ita huius sorti alligarentur ut simul cum ea starent vel amitterentur 4, vel simul etiam quasi connaturaliter seu ut effusiones quasi exigitive promanantes ex ea in corpus, fere ut gloria corporis beati ex gloria animae. 693. Haec ergo supponunt in iustitia originali gratiam realiter distin­ gui adaequate a donis praeternaturalibus, a iustitia vero originali solum inadaequate, ut partem a toto v.gr. ut anima ab homine. Et sic optime ex­ plicantur duo: gratiam eiusdem speciei ac illam posse esse sine donis illis praeternaturalibus, qualis est v.gr. in nobis; dari hierarchiam in donis iustitiae originalis, ita ut inferiora sortem praecipui, nempe gratiae, sequantur. At ab hoc modo, post S.Thomam quoad substantiam communi, rei explicandae 5, recedunt: i) Alii cum Soto putantes, ut videtur, gratiam adae­ quate identificari cum iustitia originali, ita ut ante peccatum originale effectus integritatis, etc., produceret, quos post illud peccatum non producit6. 2) Alii tenentes gratiam realiter adaequate distingui a iustitia originali, qua homo esset moraliter et quidem perfecte (sed non supernaturali gratia) rectus intra se ac in ordine ad Deum 7. 4 Suârez, De opere sex dier. 3,20,105.20-23. 5 Cf. v.gr. Capreolus, /n 2 Sent, d.31 q.i a.3; Gonet, l.c., d.i a.3-5; Molina, In 1 d.27; SuArez, l.c. Ea sola differentia est, quod alii auctores, in genere thomistae, addunt gratiam esse, non solum radicem, sed elementum formale iustitiae originalis, cuius dona praetematuralia sint elementum materiale: cf. Michel, l.c., 2040-2042. At Bellarmino (l.c., c.33), iure dicit: «sive autem gratia gratum faciens dicenda sit pars originalis iustitiae, sive tantum radix et causa, non multum referre videtur». Etiam S.Augustinus identificat gratiam et iustitiam originalem, iuxta A.Slomkowski, Relatio gratiam sanctificantem inter et iustitiam oiiginalem secundum doctrinam S.Augustini: CollTh 18 (1937) 32-52; E.D.Carretero, O.S.A., Antropologia teolôgica de la «Ciudad de Dios·: CiudD 2 (1954) 227. De mente S.Anselmi, an gratiam sanctificantem iustitiae originali annexuerit, non clare constat: cf. H.Viglino. J.M.C., De mente Sancti Ansclmi quoad pristinum hominis statum: DivThom 42 (1939) 233-239. 6 Soto, De natura et gratia l.i c.5; Medina, In 1.2 q.83 a.2; Valencia, Comment. Thcol. i d.7 q.2 punct.2: Billuart, De gratia diss.2 a.i § 3; Zumel, iuxta M.RodrIguez, O. de M., /-a justicia original segùn Zumel y Saavedra: Est n (i9SS) 33-39· Forte et P.L. (Laurent), O.P., Quelques notes concernant la pensée de Sylvestre de Fcrrare et de Cajétan sur la justice originelle, d’après leurs commentaires sur la Somme contre les Gentils et la Somme théologique: RevThom U (1928) 428-441. 7 Durandus, In 2 d.20 q.5; A.Catharinus, de quo cf. L.Scaringi, Bencd-Silvest., Giustizia primitiva c peccato originale seconda Ambrogio Catarina, O.P. (Città dei Vaticano 1947) Si-53: Bânez, In i q.95 a.i, ut eum interpretantur alii v.gr. Laurent, l.c., dum A.Fernan­ dez, O.P., Iustitia originalis et gratia sanctificans iuxta D.Thomam et Caietanum: DivThom (Pi) 8 (1931) 242-245 eum de distinctione inadaequata intelligit. Nec mens eius videtur clarior fieri in De vitiis et peccatis (q.71-89), ed. V.Bcltrân de Heredia (Matriti 1944) q.81 a.2 n.3; q.82 a.i. Item qui dicunt Adam creatum esse in iustitia originali, at sine gratia ei nonnisi dein infundenda, v.gr. Alexander Hal., S.Bonaventura, Rich, a Mediavilla, de quibus, cf. J.Kaup., O.F.M., Zum Begriff der «iustitia originalis» in der àlteren Franziscanerschule: FranzStud 29 [1942] 44-55; Frassen, Scotus Academicus t.5 (Romae 1901) p.241-244. Dc S.Bonaventura cf. M.da Gaggio Montano, O.F.M.Cap., Dottrina bonaventuriana sui peccato originale (Bologna 1943) p.105; E.Catazzo, O.F.M., De iustitia et peccato originali iuxtq I..4 C.2. UE IUSTITIA ORICINAU. N.692-694 771 De mente S.Thomae in hac re acriter nostris diebus disceptatum est, tribuentibus ei aliis hanc postremam opinionem, ita ut iustitia originalis esset donum naturae, gratia vero donum perspnae8; aliis distinctionem inadaequatam inter utramque, ita ut gratia esset elementum formale, et dona praeternaturalia elementum materiale 9, aliis interpretationem D.Soto1 °. Forte dicitur melius solutionem esse difficilem, quia S.Doctor diverso modo loquatur, ita ut gratiam iustitiae originali alias tribuat, alias non tribuat 11. CAPUT II De iustitia originali 694. Nobis acturis de iustitia originali, duae quaestiones occurrunt investigandae: quaenam dona ea contineret et ul­ terius quomodo illa dona relate ad naturam se haberent. De his ergo quaestionibus venit statim nobis dicendum, ita ut singula illa dona secundum illum duplicem aspectum conside­ remus, nempe gratiam sanctificantem, integritatem, immorta­ litatem ac impassibilitatem, et dein de scientia Adae infusa agamus. S.Bonaventuram (Vicenza 1942); cf. et R.Bruch, Die Urgerechtigkeit des Willens nach der Lehre des hl.Bonaventura: FranzStud 33 (1951) 180-206. 8 J.Bîttremieux. La distinction entre la justice originelle et la grâce sanctifiante d'après saint Thomas d'Aquin: RevThom 4 (1921) 121-150; J.B.Kors, O.P., La justice primitive et le péché originel (Kain 1922); M.D.Chenu, O.P.: BulIThom (1925) 345-347; J.Coppens (ut videtur), Une controverse récente sur la nature du péché originel: EphThLov 1 (1924) 185-191; A.d’Alès, S.I., Justice primitive et péché originel: NouvRevTh 50 (1923) 416-427; R.Mar­ tin, O.P., La doctrina sabre el pecado original en la «Summa contra * : gentiles CiencTom 10 (1914) 397-399; cf. Id.: RevScPhTh 10 (1921) 641s; A.van Hove, Der erfzonde (Anvers 1936) p.156-158. 9 Fernandez, l.c., 130-146.241-260; R.Garrigou-Lagrange, O.P., Utrum gratia sancti­ ficans fuerit in Adamo innocente dos naturae, an donum personale tantunu Ang 2 (1925) 133-144; Huarte, Dc distinctione inter iustitiam originalem et gratiam sanctificantem: Greg 5 (1924) 183-207; Hugon, De gratia primi hominis: Ang 4 (1927) 371-381; J.van der Meersch, De distinctione inter iustitiam originalem et gratiam sanctificantem: CollatBrug 22 (1922) 424. 506-515; Michel, La grâce sanctifiante et la justice originelle: RevThom 4 (1922) 424-431, at videtur id serius (Justice originelle: DTC 8.2040) reiecisse; J.Naulaerts, Quid est iustitia originalis?: VieDioc 12 (1923) 550-554! S.M.Ramirez, O.P.: CiencTom 31 (1925) 262s; M.Cuervo, O.P.: CiencTom 44 (1931) 345s; Stufler: ZkathTh 47 (1923) 77-82: Pesch, 5 (1925) n.223; M.de Sainte Marie, O.C.D., La justice originelle selon les Salmanticenses et Saint Thomas d’Aquin: EphCarm 2 (1948) 265-304: C.Vollert, S.I.,· Saint Thomas on Santifying Grace and Original Justice: ThSt 2 (1941) 369-387; Id.. The Doctrine of Hervaeus Natalis on primitive Justice and Original Sin (Rome 1947) P-4I-44; Labourdette, o.c., 68; W.A.Van Roo, S.I., Grace and Justice according to St.Thomas (Rome 1955). 10 Sic, ut videtur, Laurent; Journet, Le mal... 239. 11 Sic M.Jugie, Julien d'Halicarnasse et Sévère d'Antioche. La doctrine du péché originel chez les Pères Grecs: EchOr 28 (1925) 157 nota; L.Teixidor, S.I., Una cuestiôn lexicogrdfica. El uso de la palabra Justicia original en Santo Tomds de Aquino: EstEcI 6 (1927) 337-376. Immo Teixidor (Suârez y S.Tomds. Notas criticas. Exactitud con que Suârez se conforma con Santo Tomds en las cuestiones sobre el pecado original: EstEcI 15 [1936] 67-82) ostendit Suârez voce «iustitia *originalis uti diverso sensu, ut S.Thomam. Ceterum ii auctores putant S.Thomam vel distinctionem inadaequatam in dies clarius tenuisse (Jugie) vel simpliciter pro ea potius fuisse (Teixidor). Censet illum iuniorem tenuisse inadaequatam, seniorem vero adaequatam, E.J.Fitzpatrick, The Sin of Adam in the Writings of Saint Thomas Aquinas (Mundelein 1950) 20-23. De evolutione mentis thomistarum in hac re cf. P.de Letter, S.I., Original Sin, Privation of Original Justice: Thom 17 (1954) 469-509. 772 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ARTICULUS I De erroribus circa iustitiam originalem 695. Antequam expositionem iustitiae originalis aggre­ diamur, oportet ut praecipuos errores in hanc, immo et in pec­ catum originale, quatenus ii istud attingunt, breviter indicemus. 696. Pelagianismus '. Contra ideam manichaeam substan­ tiae quodam fatalismo malae, vult bonum naturae humanae, ab omni determinismo hereditario, physiologico ac psycholo­ gico immunis, efferre. Ad hoc statuit id principii fundamen­ talis: homo natura sua est plene liber a quavis necessitate interna sive ad bonum sive ad malum, ita ut suis viribus omne peccatum vitare possit ac debeat, quin ea libertas peccato in­ firmetur. Hinc repugnat quod Adam peccatum nobis non liberum transmiserit i.e. peccatum originale2. «Quoniam, ex verbis Caelestii, infantes qui nascuntur, in eo statu sunt in quo Adam fuit ante praevaricationem» (R 2019); ergo ii non egent bap­ tismo ut a peccato purgentur, nisi forte a peccatis possibili­ bus pro futuro, ut serius in decursu discussionis pelagiani di­ xerunt, sed ut ii sanctificentur et regnum caelorum ingredian­ tur, qui secus non obtinerent istud, sed vitam aeternam beatam, quin vero constet certo de natura discriminis, iuxta pelagianos, inter hanc et illud 3. Peccatum Adae filiis huius non nisi exemplo nocuit et imitatione propagatur. Adae innocenti erat ut nobis et concupiscentia et mortalitas et passibilitas 4. 1 R.Hedde et E. Amann, Pélagianisme: DTC 12,675-715; G.de Plinval, Pélage, ses écrits, sa vie et sa reforme (Lausanne 1943); Tixeront, o.c., 29 c.11 § 1-2; Scheeben, o.c., 2 § 161 (de Pelagianismo, Baianismo, lansenismo); N.Merlin, O.E.S.A., Saint Augustin et les dogmes du péché originel et de la grâce (Paris 1930); B.Kloppenburg, O.F.M., De relatione inter peccatum et mortem (Romae 1951) 22-31; Id., Pelagio e Pelagianesimo: EncCatt 9,10711077; B.Piault, Autour de la controverse pélagienne. Le •troisième lieu»; RechScRel 44 (1956) 481-514; H.Ulbrich, Augustins Briefe...: RevEtAug 9 (1963) 51-75-234-258; F.Refoulé, Ο. P., Julien d’Eclane...: RechScRel 52 (1964) 42-84.232-247; A.Hamman, Pelagianismus: LThK 8 (1963) *246 249. 2 Marius Mercator (Common. n.1-2: ML 45,1680s) putavit Pelagium errorem in peccatum originale hausisse per Rufinum Syrum a Theodoro Mopsuesteno; at iuxta De Plinval (p.133 nota 1), ideae communes Pelagii et Theodori ex communi amborum recursu ad eumdem fontem v.gr. Diodorum Tarsensem explicantur (qui, ut videtur, negat peccatum originale). Ceterum Theodorus est pelagianus quatenus peccatum originale negat, ut videtur, et quatenus cum primo tenuisset concupiscentiam et mortem consectaria peccati Adae fuisse, dein dixit Adam ante peccatum mortalem fuisse: cf. W.de Vries, S.I., Der Nestorianismus Theodors von Mopsuestia in seiner Sakramentenlehre: OrChP 7 (1941) 99s; Jugie, Theologia dogm... 5 p.250-252. Aliter tamen, putans Theodorum non negasse peccatum originale, R.Devresse, Essai sur Théodore de Mopsueste (Città del Vaticano 1948) p.98-102.109.161-165; contra quem cf. I.Ortiz de Urbina, S.I.: OrChP 15 (i949) 443; J.Gross, Theodor von Mop­ suestia, ein Gegner der Erbsündenlehre: ZKirch 65 * 954) (i9531-15. 3 Cf. Petavius, De Deo 1.9 c.n n.2s; Scheeben, o.c., n.622. 4 Initio putarat Pelagius mortem fuisse poenam peccati Adae; at dein videtur eam ut phaenomenum naturale habuisse (De Plinval, P.15OS.39OS). Item concupiscentia non me­ morata est, ut videtur, nisi serius, in pugna pelagiana luliani (cf. R.Orbe, San Agustin y el problema de la concupiscencia en su marco histdrico: RevEspT 1 [1941] 313-337)· Kloppen- l.4 c.2 a.1. errores de iustitia originali, n.695-697 773 Ergo ea una gratia interna fuit Adae innocenti, nempe dona naturae, ut exsistentia, liberum arbitrium etc., quae voce «gratia» antonomastice a pelagianismo designabantur. Hoc systema damnatum est in C.Carthaginensi XVI (D ioiss), in Ephesino (D 126) 5, in Arausicano (D 174SS, directe tamen contra semipelagianos habito), in Tridentino (D 87SS, directe contra protestantes habito)6. 697. Protestantismus 7. lustitia originalis, qua homo Deo gratus erat et ipsum amabat, erat de essentia hominis. Hic natura sua gaudebat perfecta virium harmonia et recta sui re­ latione ad Deum. Peccato Adae illis bonis, incluso libero ar­ bitrio, privatus est et proin intrinsece corruptus. Ea corruptio naturae, iam nihil non peccaminosum efficere potentis, considerata positive est concupiscentia, in qua con­ sistit peccatum originale, nemini iam delendum, sed tantum iustis mere non imputandum. Zwinglius ab aliis dissentiens dicit eam propensionem ad peccandum amore sui, in qua etiam, iuxta ipsum, est peccatum originale, non esse proprie pecca­ tum, sed effectum peccati et inclinationem ad peccandum; ergo peccatum originale est improprie peccatum. Dona ergo iustitiae originalis, iuxta protestantes, erant de­ bita homini innocenti debito essentiae. Immortalitatem illi ho­ mini fuisse eamque ei indebitam videntur protestantes non negasse 8. Sed difficile defigitur doctrina de his hodiernorum protestantium, pro quorum pluribus narratio creationis hominis et peccati primaevi, quin sint eventus historici, solum indicat illum esse creaturam Dei et eum sua culpa esse semper peccatorem. Sic pro Prenter iustitia originalis et lapsus dramatis biblici non sunt eventus singulares, sed oppositiones exsistentes in homine permanenter pugnantes, ita ut creatio et peccatum incessanter iterentur. Iuxta Brunner, homo a Deo creatus vocatur ad amoren Dei in participatione vitae divinae: est indelebilis imago Dei, at non mere passiva, sed libere debet respondere vocanti ad vitam amoris Dei et tunc sua exsis­ tentia est authentica: in eo est ut una realitas sub duplici aspectu imago formalis Dei seu persona vocata ad vitam amoris et materialis seu ea ipsa vita amoris: peccatum aufert materialem seu supernaturalem iustitiam ori­ ginalem ut elementum essentiale hominis seu responsum Deo vocanti vel exsistentiam in fide ac amore, quae ipsum hominem definit, et sic facul­ tatem faciendi ac volendi bonum, non vero formalem seu esse hominis dynamice ordinati ad Deum. burg, 29-31. De probabili historico processu logico erroris pelagiani, cf. Palmieri, De peccato originali th.i n.4. De rationibus haereseos, cf. S.Augustinus. Op. imperf. cont. lui. 3.6?ss: ML 45,1278ss; Cont. lui. 1.1-2,6: ML 44,641-702.822-874. De doctrina luliani, cf. S.M.de Simone, S.U.D.. II problema dei peccato originale e Giuliano d'Edano (Posilipo-Neapoli 1950) 5 C.Smits, O.F.M.. Ephese en het Pélagianisme: StudCath 7 (1930-1931) 446-456. b In multis aliis conciliis particularibus actum est contra Pelagianismum: cf. Hefele. 7 J.Mohler. Symbolik10 (Regensburg 1921) § 2S.6-9; Bellarmino, De gratia primi ho­ minis c. 1 ; De amissione gratiae el statu peccati 1.5 c.5 ; J.Loncke, Doctrina de peccato originali apud protestantes: CollatBrug 44 (1949) 222-225: A.GauDEL, Peche originel: DTC 12,511s. 8 Cf. Mohler, ibid., § 2 p.38; nec Bellarmino (Degrat. prim. hom. c.8s) eos ut adver­ sarios in hanc memorat; Gauoel, i.e. P.Jacobs, Urstand: EvK 3 (1959) 1597, videtur tribuere homini adhuc innocenti, ut imagini Dei, integritatem et, etsi obscure, immortalitatem. 774 l.t'.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Contra, iuxta Schneider, cui narratio gcnesiaca de primo homine est «parabola paradisi», ita ut Ada non sit primus homo ex quo alii derivant, sed homo typicus, Deus non fecit nos iam ipsius imaginem, sed eo fine ut fieremus ea imago. Pro Barth, cui Ada est nomen indeterminatum cui applicatur instar fabulae narratio paradisiaca, qua doceatur historiam ho­ minis incepisse in superbia ac peccato cius, non est nec fuit aetas aurea, sed homo in Eden peccavit mox8*. 698. Iam vero et doctrina recentiorum protestandum de pec­ cato originali difficile determinatur. Dixit Pesch: «Ceterum inter protes­ tantes de hac re tot sunt sententiae, quot capita. Inter plurimos quidem convenit peccatum originale non posse esse peccatum proprie dictum» 9. Iuxta Schleiermacher, peccatum originale non est nisi dispositio here­ ditaria peccaminosa nobis illata influxu generationum praecedentium, ita ut peccatum Adae influxu in huius posteros alia peccata non superarit. Iuxta Ritschl, cuius doctrinam proponit Kirn, datur, praeter peccata individualia, regnum quoddam peccati, quatenus singuli homines peccantes, huic regno subiecti, peccatis suis alios ad malum movent ac simul ad id peccatis aliorum moventur. In genere iuxta Protestantes Liberales, narratio de peccato Adae non est historica, sed mera repraesentatio metaphorica luctae in nobis ex concupiscentia exortae, vel ad summum narratio ad cuius imi­ tationem omnia peccata fiunt; peccatum originale est connaturalis concu­ piscentia, quae ex proavum influxu augetur 1011 . 699. Baianismus 11. Homo creatus est in naturae recti­ tudine seu integritate. Haec includebat negative absentiam pec­ cati; positive vero sanctitatem per Spiritus S. inhabitationem ac virtutes (fidem, caritatem, etc.) isti annexas (Baius gra­ tiam sanctificantem Adae numquam memorat, eam vel admit8* R.Prenter. Die Lehre von der Schopfung (Gëttingen 1958) p.241; de Brunner, cf. S.Caiazzo, S.I., La theologia di E.Brunner e il soprannaturale: CivCatt (1959. 1) 380-392; E.E.Schneidf.r, Mysterium iniquitatis: Thcolog.Zcitsch. 19 (1963) 118.122. 9 Pesch, 2 n.236 not. 10 Schleiermacher, apud Gaudel, 561s; O.Kirn, Sünde: REPT 163 p.i42-i44; Λ. Le­ maître. Foi et vérité (Genève 1954) 174191-193· Cf. Loncke, l.c., 223-255; J· Groot, Karl Barth en het theologische kemprobleem (Heiloo 1946); L.Malevez. S.I.. Ecn recente confrontalie van de théologie van Karl Barth met de katholieke théologie: Bijd 9 <1948) 59*; H.Bouillard. S.I., Karl Barth 2 (Aubier 1957) 39-53; K.Barth, Christ et Adam d’après Romains, 5 (Genève 1959) p.48; Malevez, La pensée d’Émile Brunner sur l’hommeet le péché...: RechScRel 34 (1948) 407-453; G.Rabeau, L’homme dans la contradiction selon Emil Brunner: MelScRel 4 (1947) 205s; G.Volk, Emil Brunners Lehre von dem Sunders (Munster 1950) c.2; Feiner, l.c.. 233-235; E.Brunner, Das Aergernis des Christentums (Zurich 1960) p.63; J.P.Makey, D.D., Moral Philosophers and Original Sin: IrishThQuart 19 (1962) 223-234; Schneider, o.c., il8; F.J.Leenhardt, L’Epitre de Saint Paul aux Romains (Neuchâtel 1957) p.82s; E.Kinder, Die Erbsiinde (Stuttgart 1959) Ρ-89- Cf. et W.Barclay, Great Themes... Romans V...: ExposTimes 70 (1959) 132-135.172-175; C.R.Smith, La doctrine biblique du pêché (Londres 1953); J.Murray, The imputation of Adam's Sin (Grand Rapids 1959); J.Hering, Péché: VocBibl (1956) 225. 11 Le Bachelet, S.I., Baius, Michel: DTC 2,37-67; F.-X.Jansen, S.I., Baius et le Baianisme (Louvain 1927); Ripalda, Adversum Baium et Baianos; cf. De ente supernatural), append. ; Loncke, De natura peccati originalis iuxta Baium et lansenium: CollatBrug 44 (1948) 262-266; Gaudel, 531-540; F.Lirr, La question des rapports entre la nature et la grdee de Baius au synode de Pistoie (Fontaine-ΓEvêque 1934); J.Alfaro, S.I., Sobrenatural y pecadû original en Bayo: RevEspT 12(1952) 3-75. De historia Baianismi cf. et F.Claeys, Un épisode peu connu de la procédure instituée contre le Baianisme à Louvain, 1571-1575: EphThLov 28 (1952) 277-284; Id., La soumission de Michel Baius fut-elle sincère?: Ibid., 30 (i954) 457-464; E.van Eijl, Les censures des universités d’Alcalà et de Salamanque et la censure du Pape Pio V contre Michel Baius (1565-1657): RevHistEccl 48 (1953) 719-776.889-891; M.Roca, Documentas inéditos en torno a Miguel Bayo (1560-1582): AnthAnn 1 (Roma 1953) 303-476; Id.. El problema de los origenes y evolucion del pensamiento teolôgico de Miguel Bayo: Ibid. 5 (1957) 417-492; P.Smulders, Bajanismus: LThK 1 (i957) 1196-1199. 1..4 C.2 A.I. ERRORES DE IUSTITIA ORIGINALI. N.697-699 775 tens vel reiciens), immunitatem a concupiscentia et morte, destinationem ad visionem beatificam, potentiam vitandi omne peccatum ac merendi bonis operibus vitam aeternam. Eorum donorum quodlibet erat naturae humanae qua tali (non ergo mere historice sumptae in Ada innocenti) debitum, ita ut eius absentia esset malum illi naturae qua tali; at quin illud ad hanc pertineret constitutive, nec necessario consecuti­ ve seu ex ea ut e principio emanans *2, sed certe exigitive (exigentia vero, non iuridica, sed ontologica, seu quae appel­ laret, non iustitiam, sed alia attributa Dei ut bonitatem, sa­ pientiam, etc.). Hinc Deus creavit eam naturam necessario munitam illis donis, nec poterat eam sine quolibet eorum facere. Quae ta­ men sunt gratuita, et quatenus Adae innocenti non data sunt ob eius merita, et etiam respectu hominis lapsi, cui solum ob merita Christi redduntur. Peccatum originale habet rationem peccati in se seu sine recursu ad voluntatem Adae vel ad propriam eius cui inest; huic vere imputatur «si vel actu vel habitu ei dominetur, sic ut non gerat contrarium mentis affectum» (D 1048); quo modo habituali dominatur parvulo non baptizato, cui est habituali eius voluntate voluntarium. Consistit in privatione integritatis naturae; quae proin iam sit in se ipsa radicaliter impotens ad ullum opus morale bo­ num et ad ullam peccandi tentationem vincendam. In concreto consistit in concupiscentia habituali. Haec ceterum, etiam ut actualis, utpote transgressio praecepti «non concupisces», est essentialiter mala in se ipsa, seu etiam sine recursu ad volun­ tatem Adae vel propriam eius cui inest. Ea tamen sive habitualis sive actualis iusto non imputatur, cum ei iam non dominetur, dum SpiritusT S. in eo habitat et habitualiter dominatur. Baius recte definit supernaturale ut naturae humanae indebitum ,3. At errat dum statuit id omne esse naturale, seu naturae debitum, quod homini in prima creatione datum est et generatione posteris eius erat transmitten­ dum 14; dum supponit unum idemque naturae innocenti esse naturale, ei vero lapsae esse supernaturale; dum in supernatural! aspectum exigitivum fere unice respicit, quasi pro ipso supernaturale intrinsecum non exsistat12 l5. 14 13 Errores baiani a S.Pio V damnati sunt (a. 1567), «quamquam nonnullae (sententiae] aliquo modo sustineri possent in rigore et proprio verborum sensu ab assertoribus intento...» (D 1001-1080). Sed aliquae non sunt Baii. At cum ex stylo Curiae in bulla originali deessent signa punctuationis, 12 Cf. tamen J.L.Berti, O.S.A.. Augustinianum systema... vindicatum diss.2 c.i §3; F.X.Linsbnmann, Michael Baius und die Grundlegung des Jansenismus (Tubingen 1867) p.gyss. Scheeben. l.c., nd>35 ; Le Bachelet. 46. 13 Baius. De prima hominis iustitia c.4; cf. Le Bachelet, 42. 14 Baius, ibid., c.6. 1 » Cf. Le Bachelet, 110. 776 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II si comma ponatur post «possent», eae damnantur praecise in sensu aucto­ rum, etsi earum aliquae possint habere interpretationem orthodoxam; si vero ponatur post «intento», damnantur ut iacent, quia iuxta obvium earum sensum sunt damnabiles, etsi nonnullae aliquo modo sustineri possent in sensu iis ab auctoribus intento et ea ratione damnationem fugere. Baius et baiani hoc alterum, eius adversarii illud primum tenebant. Horum opinio videbatur iam esse per saecula admissa sine discussione. Nu­ per tamen Van Eijl, etsi admittens interpretationem antibaianam esse congruentiorem, suscitavit dubium de ea quaestione. Sed mirum videretur quod propositiones damnarentur ob aliquem earum possibilem sensum et non ob sensum earum in operibus et mente suorum auctorum praelatum; unde etsi expresse non damnarentur in hoc altero sensu, id a priori per se supponendum esset, nisi contrarium clare constaret. Si vero de facto his­ torice censetur non constare de ea interpretatione hucusque conmunissime recepta, non erit insistendum in ea, sed putentur esse damnatae ut iacent seu iuxta sensum earum obvium, qui tamen ordinarie erit sensus auctorum (ita ut in dubiis ad hunc videtur esse recurrendum). Ceterum res practice non est forte magni momenti: etsi aliquae earum propositionum haberent apud suos auctores sensum ab obvio diversum, in quo saltem aliquo pacto sustineri possent, omnes severe proscribuntur a Pontifice et ex theologia catholica omnino sunt excutiendae 16. Nos sequemur opinionem communem. 700. lansenismus I7. Est heres baianismi, seu huius prolongatio. Homo creatus est undequaque sanctus in unione cum Deo per amorem supernaturalem, et sic in ipsum ut vitam aeternam tendens, in plena harmonia appetituum per sublectio­ nem perfectam inferiorum ad rationem, in immortalitate ac impassibilitate. Deus vero debebat suis attributis, nempe iustitiae, sanctitati, sapientiae, bonitati, etc. non creare hominem sine illis perfectionibus. Ergo eae debebantur homini non qua tali, cum in se omni iure careret, sed ut Deus sibi satisfaceret, et hoc sensu, potest dici, debito decentiae. Sane creatura innocens nequit a Deo affligi et sic misera reddi per privationem vitae in Deo aeternae, quam illa ex sua natura appetit. Item homo nequit creari a Deo sine ordina­ tione in ipsum per amorem iustitiae, qui est amor caritatis; ergo debet accipere gratiam—ceterum supernaturalem etiam iuxta lansenismum—ad eum amorem necessariam. Item cum motus concupiscentiae sint mali, Deus nequit creare hominem concupiscentia affectum; ergo debetur homini ut sine ea cree­ tur. Tandem, cum miseriae corporales, maxime mors, creatu­ ram infelicem reddant, Deus nequit eas creaturae sine prae16 Le Bachelet, ibid., 67-111 ; Lennerz. Opuscula duo de doctrina baiana (Romae 1938); Smolders, l.c., 1197s; G.Fourure, Les Châtiments divins (Tournai 1959) p.46; L.Cristiani, La condamnation de Baius: AmCl 65 (i955) 640s; Id., Baius mis en cause dans une thèse ré­ cente: ibid. 641s. Cf. tamen E.van Eijl, L'interpretation de la bulle de Pie V portant condam­ nation de Baius: RevHistEccl 50 (1955) 499-542; J.Orcibal, De Baius a Jansenius: RevScRel 36 (1962) 115-139; E.Boissard, Note sur le sens ^propre et rigoureux» de certaines propositions de Baius: ibid. 140-153. Baius in quibusdam habuit P.Olivi ut antecessorem: cf. Stufler, Dos Wesen der Erbsünde nach Petrus Olivi: ZKathTh 55 (1931) 468-475. 17 J.Carreyre, Jansénisme: DTC 8,318-529; Gaudel, 546-550; L.Cognet, Le Jansé­ nisme (Paris 1961). l.4 c.2 a.1. errores de iustitia originali, n.699-701 777 via huius culpa infligere; ergo homini debetur immortalitas ac impassibilitas. Ex quibus patet, hominem a Deo non posse creari in statu naturae purae, seu in vitam in Deo aeternam non destinatae, gratia carentis, subiectae rebellioni partis inferioris et mor­ talitati ac passibilitati. Ceterum peccatum originale est concupiscentia, quae ani­ mam omnesque eius potentias corrumpit, et in qua (concupis­ centia) sunt tam ipsa qua talis, quam iniquitas, seu culpa vel macula. Haec (reatus culpae) deletur baptismo, illa tamen post eum remanente, quae in peccatum impellit, nec nisi delectatio­ ne caelesti vinci potest. Peccatum vero originale venit a voluntate Adae, ex cuius malitia natura corrupta est concupiscentia, quae, cum actui ge­ nerationis insit, transmittitur infanti cum natura fere ut aliae infirmitates hereditariae; ea sane est virtute in semine huma­ no, ita ut anima corpori infusa huius contactu maculam con­ trahat, quin ergo in hac contractione sit alia voluntarietas praeter illam Adae remotam, quae concupiscentiam induxit '8. Illud peccatum in altera vita poena sensus, iuxta lansenismum, puniri videtur l9. De notione iansenistica supernaturalis haec nota: gratia amoris Dei est, ex dictis, naturae debita, quatenus Deus sibi debet eam dare; at est simplici­ ter gratuita, cum ea a sola libertate donantis et non a meritis recipientis pendeat. Ergo unum idemque supernaturale est eidem naturae simul debi­ tum et gratuitum. Ceterum eo sensu dici debet omnia dona Dei, etiam na­ turalia, esse gratuita, utpote non data ob merita. Doctrina iansenistica damnata est ab Innocentio X (D 1092SS), ab Ale­ xandro VIII (D I29tss), a Clemente XI in erroribus P.Quesnell iansenistae (D 1351SS), a Pio VI in erroribus Synodi Pistoriensis iansenistae-gallicanae (D 1501SS) 20. 701. Socinianismus 21. Adam perfecta erat libertate, quam, utpote naturalem, nec sibi nec aliis peccato amitteret; poterat suis viribus recte vivere, ut et eius posteri, nisi sint corrupti. Item, etsi natura erat mortalis, Deus dedisset ei immortali­ tatem, nisi peccaret. Non est peccatum originale; tamen ex Adae peccato mors in omnes eius posteros transiit. 18 Cf. Kleutgen, Die Théologie der Vorzeit 2 P.614S. 10 Cf. Carreyre, 355. Dc influxu ianscnismi in Gallia etiam nostris diebus v.gr. apud scriptores catholicos, cf. L.Cristiani, Pour et contre le jansénisme: AmCl 65 (1955) 755-758 (citantur Mauriac, Bernanos, ut cui sit principium basic um: «11 est plus grave de nier le péché originel que l’existence de Dieu»). 20 De Quesnel, cf. Carreyre, •Unigenitus^ (Bulle): DTC 15,2061-2162. De Synodo Pistoriensi, cf. Id., Pistoie (Synode de): DTC 12.2134-2230. 21 Mohler, o.c., § 90: L.Cristiani, Socinianisme: DTC 14,2326-2334; L.Knôpfler, Socinianer; KL 11,473. De rationalisme doctrinaeSocini cf. G.Pioli, Fausto Socino, Vita, opere, fortuna (Parma 1952). 778 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H 702. Rationalismus 22. Reicit revelationem ut fontem ve­ ritatis, quin ullam doctrinam religiosam admittat, quae ipsi rationi non sit evidenter intelligibilis; hinc supernaturale ac­ cipi nequit. Ergo et iustitiam originalem logice negare debet. Negat pariter peccatum originale. 703. Semirationalismiis. 1. Hirscher 23. Status in quo ob Adae peccatum nascimur sine gratia filiationis, cum concupis­ centia et morti subiecti, est innaturalis; ergo consequenter status in quo homo innocens illa omnia haberet ei naturalis esset. 2. Hermes 24. Adam innocens similis erat Deo, hinc per suas facultates, illinc moraliter per voluntatis rectitudinem, quae perfectam appetituum ac facultatum harmoniam contine­ bat et naturam integram reddebat ac eam in statu iustitiae ac sanctitatis cum capacitate iuste ac sancte agendi ponebat. Erat ei etiam gratia sanctificans supernaturalis, sed quae non esset nisi extrinseca complacentia Dei in homine ob illam eius iustitiam. Ille status erat homini innocenti, non essentialis, cum sine eo hic subsistere posset, sed certe sequela creationis, etsi—in quo Hermes loquitur ut lansenius—gratuitus, quate­ nus non daretur ob praevia hominis merita. Ergo, iuxta Hermes, in Ada erat iustitia naturalis, quae esset ei debita ut sequela creationis, etsi gratuita utpote non data ob merita, et gratia sanctificans, quae erat quid pure extrinsecum et iustitiae naturali respondens ac proin non stric­ te supernaturalis, etsi ita ab Hermes vocaretur. Peccatum vero originale est inordinata concupiscentia ha­ bitualis; non est ergo proprie peccatum—in quo cum Zwinglio sentit—sed «qualitas peccaminosa» quatenus in peccatum ducit. Adam peccans dextruxit naturalem harmoniam inter rationem et partem inferiorem; sic proin mutata est natura, quae iam ita inclinata in peccatum et qua talis Deo abomina­ bilis (etiam sine respectu ad ullam voluntatem v.gr. Adae) nobis transmittitur. In baptizato ea concupiscentia manet, at, adveniente gratia, ea hominem iam in peccatum trahere ne­ quit, et proin eum peccaminosum ac Deo abominabilem facere. Gregorius XVI in damnatione operum Hermes memorat in iis «absurda et a doctrina catholicae Ecclesiae aliena» etiam «circa protoparentum statum, peccatum originale ac hominis lapsi vires» (D 1620). 704. Ex systematibus ergo recensitis: a) Alia (Pelagianismus, Rationalismus, et quoad rem moralem Socinianismus) 22 Matignon, o.c., p.i c.i; C.Constantin, Rationalisme: DTC 13,1689s; Gaudel, 556-561.569-580. 23 Kleutgen, l.c., p.547-551· 24 Kleutgen, 551-581.607-644; A.Thouvenin, Hermès: DTC 6,2297s. t.4 c.2 λ.2. gratia sanctif. adae. th.28 >.702-706 779 efferunt naturalismum seu bonum naturae omni perfectione indebita nudae, b) Alia (Protestantismus, Baianismus, lansenismus, Semirationalismus) conceptionem optimisticam status normalis hominis produnt, quatenus huius naturae innocenti tribuunt ut essentiales (Protestantismus), vel saltem ut debitas, quasdam perfectiones quae naturaliter ei non competunt. Con­ sequenter haec systemata posteriora pessimismum infralapsarium naturae peccato intrinsece laesae tradunt, dum priora illa eumdem naturalismum post peccatum servant 25. ARTICULUS II De gratia sanctificante Adae concessa Thesis 28. Adam ante peccatum ornatus fuit gratia sanc­ tificante. S.Th., i q.95 a.i; In 2 d.29 q.i a.2; Quodl. 1 a.8; S.Bonaventura. In 2 d.29 a.2 q.i; Bellarmino, Dc gratia primi hominis c.3; Suârez, De opere sex dierum I.3 c.17; Palmieri, De ordine supernaturali th.19; Beraza, De Deo Creante et Elevante... n.271-309; Hugon, De gratia primi hominis: Ang 4 (1927) 371-381; Van Hove, De elevatione protoparentum ad ordinem supernaturalem: CollMechl (1939) 158-163; Flick, o. c. 302-323. 705. Nexus. Cum iustitiae originali id muneris praeser­ tim competeret, ut naturam humanam intime cum Deo coniungeret, pronum est ut imprimis memorentur ea dona quae censentur fuisse vinculum strictae illius connexionis inter Deum et hominem innocentem, qualis est maxime gratia sanctificans. De ea ergo primo hic dicetur. 706. Notiones. Adam solus inducitur, at dicenda de illo valent ex fontibus etiam de Heva, immo, ut patebit ex argu­ mentis, et de tota natura humana. Ille ergo respicitur hic non tam ut persona individualis, quam ut persona eam naturam complectens, cum de hac maxime nostra intersit. Ante peccatum ornatus fuit. Hac formula asseritur fac­ tum infusionis gratiae, et simul vitatur quaestio apud TT. discussa de eius infusionis momento; at quin negetur Adam amissam gratiam post peccatum recuperasse. Gratia sanctificans est illud donum permanens, quod nunc datur per Christum et quo homo redditur formaliter iustus, consors divinae naturae , filius Dei adoptivus, heres vitae aeternae. Ea coniungitur in hoc ordine cum dono increato Spiritus S. et cum aliis creatis (virtutibus infusis, etc.). 25 Iuxta De Lubac (Surnaturel... p.i c.1-3), Baiuset lansenius, qui doctrinam S.Augustini haurire intenderunt, sic inepte cam intellexerunt, ut renatum quemdam pelagianismum do­ cuerint. 780 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Posita hac definitione gratiae sanctificantis per eius effec­ tus formales, si fontes tribuunt Adae aliquem ex iis effectibus v.gr. adoptionem, vel etiam sine ulteriore declaratione aliquod donum cum ea gratia in hoc ordine connexum v.gr. inhabita­ tionem Spiritus S., iure putantur ei ipsam gratiam adscribere. Communiter auctores tenent non posse dari plures species gratiae sanctificantis; unde ii TT. qui hanc gratiam cum iustitia originali adae­ quate identificarunt, non censendi sunt putasse gratiam Adae fuisse per­ fectioris alius speciei ac nostram (n.693). At sequens Granado admisit Ripalda possibiles esse plures species gratiae sanctificantis et virtutum no­ biliores ac ignobiliores, aliam pro sola natura humana, aliam pro angelica, aliam pro utraque, etc. Sed in nostro casu, si quod esset inter gratiam Adae et nostram discrimen, ea nostra potius dicenda esset perfectior, utpote ex meritis Christi data (Rom 5,12-21) et quae proinde contineret a fortiori omnia dona iustitiae originalis 1. Ceterum quaestio videtur non esse magni momenti, modo gratia Adae esset vere sanctificans ac ei eosdem effectus formales consortii divini et adoptionis ac nobis nostra tribueret. 707. Adversarii. Pelagiani, Sociniani, Rationalistae, Hermes quoad rem (cf. n.696.701-703). Iuxta S.Bonaventuram, «quidam... dicere voluerunt» Adam ante peccatum gratiam non accepisse. Id E.Amort serius certo tenuit, pro se appellans etiam Aegidium Romanum 708. Doctrina Ecclesiae. C.Tridentinum (D 788): «Si quis non confitetur primum hominem Adam, cum mandatum Dei in paradiso fuisset transgressus, statim sanctitatem et iustitiam, in qua constitutus fuerat, amisisse... a.s.» Implicite definitur his Adam habuisse, cum eas peccando amiserit, sanctitatem et iustitiam. At his terminis, vel utroque vel alterutro (si forte vox «iustitia» litteraliter dona praeternaturalia Adae indicat) saltem gratiam sanctificantem signifi­ cari, patet ex usu ecclesiastico ac biblico eorum verborum, et ex stylo Concilii de nostra iustificatione sic agentis: «lustificatio... et sanctificatio et renovatio interioris hominis per vo­ luntariam susceptionem gratiae et donorum, unde homo ex iniusto fit iustus et ex inimico amicus, ut sit heres secundum spem vitae aeternae» (D 799; cf. et D 800). Cum memoratus iste Tridentini canon in primo suo schemate exprime­ ret «sanctitatem... in qua creatus fuit» Adam, quo videretur decidi quaestio apud TT. disputata, ut res dubia, de momento infusionis gratiae, ne id 1 Ripalda, De ente supernatural!, disp.132 s.39 0.520-525 (ubi citatur I.Granado, In 3 controv.8 tr.4 disp.4 n.2): cf. Michel, Jesus-Christ: DTC 8,1283. 1 · S. Bonaventura, In 2 d.29 a.2 q.i : E.Amort, Theologia ecclectica 2 (Bononiae 1753); De peccato originali et gratia d.i q.2; ubi citatur Aegidius Romanus (In 2 d.29 q-3). de quo cf. et Scheeben, Colonna, Aegidius de: KL 3,670. 1..4 c.2 a.2. gratia sanctif. adae. th.28 n.706-710 781 fieret, voluerunt alii ut voci «sanctitatem» vox «rectitudinem», alii ut voci «creatus» alia v.gr. «constitutus», substitueretur; id postremum factum est 2. C.Arausicanum (D 192): «Natura humana, etiamsi in illa integritate in qua est condita permaneret, nullo modo seipsa, creatore suo non adiuvante, servaret; unde cum sine Dei gratia salutem non possit custodire, quam accepit, quomodo sine Dei gratia poterit reparare quod perdidit?» Ergo salus amissa ab Ada censetur hic esse eadem quae nunc reparatur. At haec im­ portat gratiam sanctificantem. Idem de tota natura definit C. Tridentinum (D 789). C. Vaticanum paraverat caput doctrinae, ex qua «rerum Conditor... humanum genus in primo parente super naturae conditionem ad statum quemdam sublimem elevare voluit, in quo divini ipsius consors efficeretur naturae... Itaque praeter dona quibus in propria natura perficeretur, Spi­ ritum S. ei infudit, ut, natura quidem servus, sanctitatis autem gratia fi­ lius..., charitate desuper infusa..., aeternam hereditatem promereretur. Ad haec carnem spiritu gratia sua plene subiectam fecit, et morte ipsius timorem a mortali removit. Mortalis quippe erat homo conditione corpo­ ris animalis, immortalis autem beneficio Conditoris». Item repetit doctri­ nam C. Tridentini quod Ada suo peccato «sanctitatem et iustitiam tam sibi quam nobis amisit». Etiam paravit canones: 1. «... Humanum genus in primo parente ad statum supernaturalem elevatum esse». 2. «... Privatio­ nem gratiae sanctificantis de eius .[peccati originalis] ratione esse». Haec documenta, etsi non pervenerint ad sanctionem definitivam illius concilii eocumenici, sunt maximi momenti, ut quae ostendant quid tunc temporis per suos TT. totius orbis sentiret Ecclesia de statu iustitiae (ori­ ginalis) et quam interpretationem daret canonibus C. Tridentini. C.Coloniense prov. (a. i860): «Cum Concilio Tridentino docemus primum hominem in sanctitate et iustitia fuisse constitutum... Supernaturalis... di­ cenda est gratia illa sanctificans, qua homo adeo supra conditionem suam elevabatur, ut filius Dei esset per adoptionem fieretque idoneus qui felici­ tatem illam consequeretur, quae, cum in Dei cognitione intuitiva consistat, omnem hominis facultatem naturalem transcendit» 3. Etiam hoc documen­ tum a S.Pontifice approbatum etsi non ex cathedra, est magni momenti, ut testans interpretationem tunc vigentem in Ecclesia canonis 1 supra citati ex C.Tridentino. Valent etiam pro hac re documenta quaedam inferius afferenda pro gratiae supernaturalitate, utpote hanc directe docentia (D 1021 1024 1385 1516). 709. Valor theologicus. De fide divina et catholica (im­ plicite) definita (D 788s) 4. 710. Probatur ex sacra Scriptura. Opus Christi ap­ paret actu ut nobis restituens aliquod bonum per Adam amissum. 2 Cf. CTr 5,196-219; F.Cavallera, S.I.. Le décret du Concile de Trente sur le pêché originel: BullLittEccl (1913) 289-291; L.Penagos, S.I., La doctrina del pccado original en cl Concilio de Trento: MiscCom 4 (ï945) 208-213; Scaringi, o.c., 51s; Labourdette, o.c., 34s. De documentis Ecclesiae, cf. Loncke, Doctrina Magisterii de primi hominis elevatione ad ordinem supernaturalem: CollatBrug 44 (1948) 8-13· 2 Schema reform, constit. de doctr. cath. c.7: CL 555-558-566.1633.1637. Dé Colon iensi, cf. CL 5,294· 4 H.Lange, S.I. (Schol 3 ( 1928) 605s), videtur dubitare de qualificatione a nobis data, ex qua Amort esset haereticus (materialiter). 782 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II At nobis restituit praecise ac maxime gratiam sanctificantem (prout hoc nomen connotât omnia dona increata et creata ab ipso homini allata). Ergo Ada eam gratiam sanctificantem habuit. Maior. Momenti essentialis est apud S.Paulum connexio mysteriosa inter Christum et Adam, ut recte intelligatur nostra connexio moralis cum Ada. Sane Christus nobis attulit salutem quatenus egit ut totius generis humani caput, quod sibi omnes homines per unionem in unum corpus mysticum insereret, ita ergo ut eius opus esset quasi essentialiter sociale in se et in suis effectibus. Id vero supponit nos cum Ada, ut per eius peccatum consortes in peccato et morte, a fortiori ante peccatum fuisse in quadam velut unione mysteriosa cum ipso in ordine ad dona sanctitatis quae a Deo accepisset, quae proin dona haberent amplissimum sensum socialem ut extendenda ad omnes ho­ mines. Quod ceterum optime consonat toti conceptioni biblicac vere sociologicae et collectivisticae solidaritatis velut organicae qua individua (quin ut talia disparerent, sed vere firmiter sub­ sisterent ut talia ante Deum et alias creaturas) pendent a com­ munitate, dum simul haec non raro censetur esse quasi conten­ ta in individuis. En conceptus «persona corporativa», qui voce recenti concise exprimit doctrinam A.T. de unione individui et communitatis seu collectionis praeteritae, praesentis, futurae, qua, pro israelita magis quam pro quolibet alio populo antiquo vel moderno, aliquis individuus dum talis manet sic refert communitatem (familiam, populum, nationem, humanitatem) ad bonum vel ad malum, ut censeatur ea agere per eum et is agere nomine omnium qui eamdem sortem bonam vel malam eius subeant. Sic ergo Ada erat simul individuus et quasi humanitas fu­ tura, cuius morales res et actus ad nos modo mysterioso per­ tinerent. Ergo Ada erat velut summa omnium sive iustorum ante suum peccatum sive post hoc peccatorum, qui omnes in eo peccarint. Iam vero Christus venit ad restaurandum ordinem amissum per primum peccatum; qui ergo ordo primaevus solum ex ipso opere Christi intelligi potest: si nempe ipse venit, ali­ quid magnum hominibus affert, ergo aliquid magnum fuit in Ada *.4 En breviter ideae basicae Pauli. Christus dicitur «novissi­ mus Adam» (i C.15.21S.45). cuius totum munus in eo sit, ut reparet opus primi Adaes. Unde si per unum hominem pec4· J.de Fraine, S.L, Adam et son linage (Bruges 1959) 12-18.121-127.132; R.P.PenS.L, The supernatural existential, human generation and original sin: DownRev (1962) 2S.ÔS. 5 De conceptu paulino novi Adae, cf. utiliter A.Virri, S.L, Christus-Adam. De paulino hoc conceptu interpretando...: Bibl 7 (1926) 121-137; Prat, o.c., 2 p.203-213; Galtier. Les dergast, l.4 c.2 a.2. gratia sanctif. adae th.28 n.710 783 catum in hunc mundum intravit et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit in quo omnes peccaverunt (R 5,12), Christus inducitur ut vitam et iustitiam afferens, quasi reddens homini vitam et iustitiam quam is amisit per Adam; nam si... unius delicto multi mortui sunt, multo magis gratia Dei et donum in gratia imius hominis lesu Christi in plures abundavit (v.15)... Indicium quidem ex uno in condemna­ tionem, gratia autem ex multis delictis in iustificationem (v.16)... Sicut... enim per inobedientiam unius peccatores constituti sunt multi, ita et per unius obeditionem iusti constituentur multi (v.19) Iam vero eo loco supponit Paulus opus Christi ordinari ad omnes homines, non solum adultos sine ulla exceptione (etsi forte adhuc nullo peccato gravi personali maculatos) sed etiam infantes, qui immerito excluderentur, quos proinde omnes cen­ set esse affectos peccato (Rom 1-5). Ergo agit de restituenda aliqua iustitia et ea vita quam ante omne peccatum habuerit Ada; hinc nil mirum si eamdem ideam operis Christi alibi aliis formulis Paulus expresserit, quae indicant velut reditum ad illum primum statum, ut sunt fere omnes quae uno vel alio modo efferunt iustificationem omnium (Rom 3,24; 5,1.9; 4,25; 8,30; i Cor 6,11), v.gr. in genere: mortui sumus peccato per vitam in Christo (Rom 6,1-11), consequenter sumus nova crea­ tura (2 Cor 5,14-17) seu resuscitati ex morte peccati sumus ip­ sius factura, creati in Christo (Eph 2,1 -10) et regenerati ac reno­ vati per Spiritum S. (Tit 3,3-7) ergo filii adoptivi ac heredes (Gal 4,4-7) et sic translati de potestate tenebrarum in regnum Filii dilectionis suae (Coi 1,12-14) non sumus iam tenebrae sed lux in Domino (Eph 5,8). In specie vero illud opus depingitur ut: a) Reconciliatio, quasi restituat aliquam iustitiam seu vitam amicitiae cum Deo (Rom 5,19) amissam ab omnibus, ergo etiam ante peccata personalia, seu non nisi in Ada, qui proin eam habuit. Rom 5,10s: Cum inimici essemus Dei reconciliati sumus Deo per mortem Filii eius... Gloriamur in Deo per Dominum N.I.C., per quem nunc reconciliationem (τήν καταλλαγήν) acce­ pimus. Cf. et 2 Cor 5,18s; Coi 1,20. b) Redemptio (άπολύτρωσις) seu negative liberatio a servi­ tute peccati et simul positive communio cum Deo, quasi red­ dat libertatem filiorum Dei amissam ab omnibus, ergo etiam ante peccata personalia seu in Ada. Eph 1,7-14: In quo (Christo) deux Adam (Paris 1947); J.M.Bover, S.I., Theologia de San Pablo (Madrid 1946) P-220223.436-439.571.579; X.M.A.Vallisoleto, O.M.C., «Christus-Adam *: VerbDom 15(1925) 87-93·114-120; A.Hulsbosch. O.E.S.A., Conceptus paulini vitae ac mortis: DivThomiPi) 21-23 (1944-1946) 35-55. Item de conceptu protestantico novi Adam, cf. E.Tobac, Note sur la doctrine du Chris·, nouel Adam: RevHistEccl 20 (1924) 243-273· De parallelism© in hac pericopa cf. Labourdette, 23-25. 784 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccato­ rum secundum divitias gratiae eius, quae superabundavit in nobis... in quo et credentes signati estis Spiritu promissionis sancto, qui est pignus hereditatis nostrae, in redemptionem adquisitionis, in laudem gloriae ipsius. Notiones vero «adquisitionis» et «emptio­ nis» (i Cor 6,20; 7,23) declarant etiam sensum «redemptionis»6. 711. Minor. At vero id quod nobis allatum est a Christo synthetice designans omnia eius dona in nos est gratia sancti­ ficans, ut sat patet: 1) Ex complexu locorum nuper memorato­ rum. 2) Ex eo quod opus Christi facit nos: a) lustos. Rom 5, 9: ... Ita et per unius obeditionem iusti (in contrapositione ad «peccatores») constituentur multi. Cf. et 1 Cor 6,11. b) Consortes divinae naturae. 2 Petr 1,4: ... Per quem maxima et pretiosa nobis promissa donavit: ut per haec efficiamini divinae consortes naturae, c) Filios Dei adoptivos et heredes vitae aeternae. Rom 8,15-17: ... Accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus Abba (Pater). Ipse enim Spiritus testimonium reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei. Si autem filii, et heredes: heredes quidem Dei, coheredes autem Christi... Cf. et Gal 4,4-7. At haec tria seu quod fiamus iusti, consortes divinae natu­ rae, adoptivi, sunt effectus formales gratiae sanctificantis (ut probatur in tractatu De Gratia) et proin eam supponunt. Non arguimus: a) Ex verbis: Instaurare omnia in Christo, etsi haec ideam restaurationis clare indicent; nam in originali est verbum άνακεφαλαιώσασθαι pro «instaurare», et ideo locus hodie communiter sumitur de unione omnium, quae peccato Adae discissa erant, plena cum harmonia in Christo; ubi idea reparationis magis indirecta est, etsi etiam implicita, ut putamus, quasi supponatur ibi per primum peccatum et eius occasione per peccata actualia evenisse profunda harmoniae universalis dissolutio inter Deum ac homines et inter hos ac alias creaturas (angelos, ipsos ho­ mines vel ut individuos vel intra familias vel ut membra sive familiae sive cuiuslibet alius societatis, alia entia inferiora) dum Christus venit ut me­ diator Dei et hominum (1 Tim 2,5) ut omnia restitueret in pristinam om­ nium unitatem cum Deo inter se per sanctificationem hominum universalem donis suae gratiae promovendam. Eph 1,3-10: Benedictus Deus... qui prae­ destinavit nos... ut notum faceret nobis sacramentum voluntatis suae... in dispensatione plenitudinis temporum, instaurare omnia in Christo, quae in caelis et quae in terra sunt, in ipso 7. b) Ex Eph 4,23s: Renovamini... et induite novum hominem, qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanctitate...; 6 Cf. St.Lyonnet, S.T., De peccato el redemptione 2 (Romae i960), ubi exponitur notio paulina redemptionis, emptionis, adquisitionis; J.M.Fondevila, S.T., La gracia capital de Adan y la carta a los romanos: EstEci 37 (1962) 147-158; E.Testa, O.F.M., Gesù pacificatore universale (Assisi 1956) c.2; P.F.M.Uricchio. O.F.M.Conv., Grazia e peccato in S.Paolo (Padova 1955). 7 Cf. Prat, Le., 110-112: Vosté. Commentarius in epistolam ad Ephesios (Romae 1921) p.ioôs; Bover, Las epistolas de San Pablo 0.289s; Loncke, Doctrina recapitulationis in pro­ bando statu Adae supematurali: CollatBrug 44 (1948) 117-122; R.Hauüst, Anakephaloiosis: LThK 1 (1957) 466s; H.Gazelles, instaurare omnia in Christo: Bibi 40 (1959) 342-354. De mente PP. in ea re cf. J.M.Dutourt, S.I., La récapitulation paulinienne dans l'exégèse des Pères: ScEccl 12 (i960) 21-38. l.4 c.2 a.2. cratia sanctif. adae th.28 n.710-712 785 cum novus homo possit esse vel Christus, vel iustus in oppositione ad prio­ rem statum peccatis. c) Ex Gen 1,26s: ... Et creavit Deus hominem ad imagi­ nem... nostram; cum haec possint intelligi de imagine naturaliv.gr. per ani­ mam et eius potentias8 910 *, d) Ex Eccl 7,30: ...Quod fecerit Deus hominem rectum; cum id sine gratia sanctificante esse potuerit N.B. In Gen 1-3 splendet benevolentia Dei in protoparentes, quos in magna felicitate per integritatem, immortalitatem, impassibilitatem, domi­ nium in alias res, scientia eminenti constituerat, et maxime cum quibus familiariter cotidie ageret, ita ut cum iis deambularet «in paradiso ad auram post meridiem') (3,8). Infuderat ergo iis et donum gratiae sanctifican­ tis? Certe ea vita familiaris cum Deo est symbolum status gratiae, ut con­ ditionis ordinariae hominis ante Deum unius intentae a Deo, at ea gratia expresse ibi non effertur, sed in N.T. 1 °* . 712. Probatur ex traditione. SS.Patres 11 profitentur clare illud adagium S.Leonis M. (R 2192): «Quod cecidit in Adam primo, erigitur in secundo». S.Irenaeus in suo concep­ tu «recapitulationis» maxime effert eam ideam restitutionis ho­ minis per Christum in statum pristinum: «... Ostendimus enim, quia non tunc coepit Filius Dei, exsistens semper apud Pa­ trem; sed quando incarnatus est et homo factus longam ho­ minum expositionem in seipso recapitulavit, in compendio nobis salutem praestans, ut quod perdideramus in Adam, id est secundum imaginem et similitudinem esse Dei, hoc in Christo lesu reciperemus». Accipimus autem per Christum adoptionem, unionem cum Deo, inhabitationem Dei, partici­ pationem vitae divinae 12. 1) Dicunt nos recipere iustitiam ex qua cecidit primus homo. S.Augustinus (R 1698): «Quomodo ergo, inquiunt, renovari dicimur, si non hoc recipimus quod perdidit primus homo, in quo omnes moriuntur? Hoc plane recipimus secundum quemdam modum et non hoc recipimus secundum quem­ dam modum. Non itaque immortalitatem spiritalis corporis 8 Cf. Knabenbauer, in h.l.; Pesch, 3 n.172. 9 Hummelauer, in h.l.; Bea, De Pentateucho p.139; Scheeben, Mysterien des Christen· turns § 33; Beraza, n.284. 10 Ki.eutgen (o.c., p.500-502) valde insistit in hoc loco per alia loca Scripturae prothesi declarando: Hetzenauer (Theologia biblica 1 p.547) haec scribit: «Ex Novo Testamento... patet Adamum et Evam peccantes gratiam sanctificantem amisisse itaque Deo dissimiles factos esse; ex Vetere tamen Testamento haec veritas demonstrari nequit, quia nullo loco Veteris Testamenti probari potest [clare, adderemus nos} protoparentes gratia sanctificante ornatos fuisse*. Ceterum de argumento scripturistico, cf. Vandenberghe, De elevatione ho­ minis ad statum supernaturalem: CollatBrug 37 (1937) 329-333. •°· Cf. Arnaldich, 227-229; Id., Perspectivas cristianas en la historia biblica primitiva: Cult Bibi 20 (1963) 215. 1 1 De Patribus ante S.Augustinum, cf. Slomkowski, L’état primitif de l’homme dans la tradition de ΓEglise avant Saint Augustin (Paris 1928). 12 S.Irenaeus, Adv. haer. 3.18,1: 3,20,1; 4,20.2; 5.9.3; MG 7,932.9395.1034.1145. Cf. F.Vernet, Irenée (Saint): DTC 7,2451.2455s; D’Alès, La doctrine de la récapitulation en St.Irenée: RechScRel 6 (1916) 185-211; Verrielle, Le plan du salut d'après saint Irenée: RevScRel 4 (1934) 493-524; E.Scharl, Recapitulatio mundi. Der Rekapitulationsbegriff des heiligen Irenaus und seine Anuendung auf die Korperwelt (Freiburg Br. 1941); Loncke, l.c., 120-122; J.Lawson, The Biblical Theology of St.Irenaeus (London 1948): cf. Th.Camelot: RevScPhTh (1951) 311. 786 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II recipimus...; sed recipimus iustitiam, ex qua per peccatum lapsus est homo». At iustitia Christiana importat gratiam 13. 2) Dicunt nos recuperare per gratiam imaginem Dei Adae impressam. S.Basilius (R 973): «Homo ad imaginem... Dei factus est; sed peccatum... deformavit imaginis pulchritudi­ nem. Deus autem... vera est vita. Itaque qui Dei similitudi­ nem amisit, is perdidit vitae consortium; qui vero extra Deum est, vitam beatam degere non potest. Revertamur igitur ad gratiam nobis concessam, ex qua excidimus per peccatum, et rursus iuxta Dei imaginem exornemus nosmetipsos». His vi­ deretur indicari similitudo obtenta per vitam bonam; at in mente Christiana id importat gratiam. S.Irenaeus (R 253); S.Ambrosius (R 1318); S.Leo M. (R 2192). 3) Tribuunt Adae inhabitationem Spiritus S. quam ab ipso amissam per Christum recuperamus. S.Cyrillus Alex. (R 2086): «Simul... natura hominis ad exsistentiam adducta est et coniunctione cum Spiritu decorata. Inspiravit enim in faciem eius spi­ raculum vitae, vivente non aliter habituro... splendorem sancti­ ficationis..., nisi Spiritus S. participatione ornetur. Propterea cum Unigenitus factus est homo, naturam humanam... initiali bono destitutam inveniens, in illud eam reformare festinavit, immittens velut e propriae plenitudinis fonte et dicens: Acci­ pite Spiritum S., corporeo... flatu naturam Spiritus utique designans». Tatianus (R 159). 4) Asserunt Adam habuisse sanctitatem et per consortium divinum gratiam. S.Irenaeus (R 225): «... Quoniam, inquit (Adam), eam quam habui a Spiritu S. sanctitatis stolam ami­ si per inobedientiam». S.Io.Damascenus (R 2360): «Hunc ita­ que hominem... condidit, divinam ei gratiam suam impertiens seque per eam ipsi communicans...» 713. Ratio theologica, a) In mente ecclesiastica (biblica, patristica, theologica) incarnatio reparat opus Adae. At id reparatur de facto per gratiam sanctificantem. Ergo haec amissa erat per opus Adae; ergo Adam habuit eam. b) Si privatio visionis beatificae est poena peccati ori­ ginalis, ut dein probabitur, iam ante peccatum homo erat des­ tinatus ad eam visionem, cum secus huius carentia non esset privatio, et sic nec poena. At ea destinatio postulat in provi­ dentia supernatural! ordinaria, quae per se supponenda est, principium connaturale, qualis est gratia sanctificans. Ergo Adam ante peccatum hanc habuit. 13 De S.Augustino, cf. Slomkowski. Status primitivus hominis iuxta S. Augustinum (Lwo a’ 1933); hoc opus scriptum polonice habet (p.173-179) compendium gallicum; G.B.Ladner, St.Augustine's Conception of the Reformation of Man to the Image of God: AugMag 2 (1954) 867-874· l.4 c.2 a.2. gratia sanctif. adae th.28 n.712-715 787 N.B. Nostrae probationes non fundantur in eo quod Redemptio sit restitutio adaequata bonorum Adae, sed in eo quod iustitia allata per Chris­ tum sit restitutio iustitiae quam Adam habuit. Ceterum nunc iure et spe pro altera vita obtinemus omnia alia bona ab Ada nobis amissa 14. 714. Scholion 1. Infusa est Adae gratia in ipso creationis momento? Hugo a S.Victorc, P.Lombardus (ut videtur), Alexander Halensis, S.Bona­ ventura, Petrus a Tarantasia, S.Albertus M., Richardus a Mediavilla 15, Scotus et Scotistae 16, negative respondent; cum enim Deus ex lege communi praeviam hominis adulti dispositionem ad gratiam requirat, Adam, creatus in naturalibus i.e. in rectitudine naturali (quae tamen, iuxta ipsos, erat praeternaturalis) post aliquod tempus, praevia dispositione, accepit gratuita i.e. gratiam. At S.Thomas, qui junior putarat esse probabilius Adam, in naturalibus creatum, gratiam in primo instanti creationis ad Deum conversum accepisse (In 2 d.29 q.i a.2), dein affirmative respondit (1 q.95 a.i) et eum plerique TT. secuti sunt, ita ut hodie ea opinio sit cotnniunts 17. Ceterum Deus pro­ duxit res in statu perfecto relate ad earum finem; at homo destinatus erat ad finem supernaturalem. Item, si Adam non peccasset, filii eius concepti essent in gratia. Nec lex praeparationis ad hanc est sic certa de homine innocenti; at si ea exigebatur, Adam potuit gratiae in primo instanti suae creationis consensisse (ibid., ad 5) 18. 715. Scholion 2. De fide Adae. Communiter tenetur Adae fuisse fidem theologicam ut nostram, cum sint mysteria stricte dicta, et quorum revelatio pro Ada possibilis fuerit; revelationem vero ea fide suppositam factam ei esse mediate per angelum, vel immediate per Deum, locutione interna vel externa, de omnibus mysteriis quae fide tenebat; haec fuerunt sine dubio, praeter exsistentiam Dei et Creatoris et Remuneratoris, visio beatifica cum suis principiis (ut est gratia sanctificans), probabilissime Tri­ nitas, Incarnatio (quin eo ipso Adam futurum suum lapsum nosceret) iuxta eam sententiam quae pro Suârez «communis et vera sententia est» quamque tenent ipse, S.Thomas, etc. 19 14 Cur Christus omnia illa bona iam nunc non reddat, cf. apud Waffei.aert, De hominis creatione, elevatione atque lapsu, et de promissione Redemptoris: CollatBrug 8 (1903) 517-524. 15 Cf. Kors, O.C., 46s (de Hugone). 56s (de P.Lombardo), 62-63 (de P. a Tarantasia,/Al­ berto M., Alexandro Hal., S.Bonaventura); Kaup, l.c. (de Alexandro Hat, S.Bonaventura, Richard© a Med.); Bittremieux, De instanti collationis Adamo iustitiae originalis et gratiae. Doctrina S.Bonaventurae: EphThLov 1 (1924) 168-173; Da Gaggio Montano, o.c.; Catazzo. o.c.; F.Mitzka, S.I., Die Lehre des hl.Bonaventura von der Voiherritung auf die heiligmachende Gnade: ZkathTh 50 (1926) so-55. Cf. S.Bonaventurae opera omnia (Quaracchi) 2 p.702 Schol. 16 Scotus, In 2 d.29 n.7; Frassen, o.c.. 5 tr.3 d.2 a.2 p.241, sic Magistrum interpretans, ut et alii franciscani v.gr. editores S.Bonaventurae (Lc·); Minges, i 2 n.406. H.oe Montefortino, J.Duns Scoti... Summa Theologica 3 (Romae 1901) p.857. ipsi contrariam opinio­ nem. saltem verbis, adseribit. Res non est clara, iuxta J.Finkenzeller, Erbsünde und Konkupiszens nach der Lehre des Johannes Duns Shotus: Theol. in Gesch. u. Gegenw. (Mün­ chen 1957) 528. i7_Praepositinus: cf. Kors, l.c., p.61; S.Thomas, 1 q.95 a.t; Suârez. l.c., 3.17,5-18. Iuxta ipsos editores S.Bonaventurae (Lc.) «sententia S.Thomae nostra aetate in scholis catho­ licis omnino praevaluit»; sic et pro Minges (Lc.) «communior sententia est... et haec videtur magis concordare cum effatis Scripturae et Patrum». Hugon (l.c.. p.374) opinionem thomisticam vocat «doctrinam certam, licet non definitam» (cf. et p.376): «doctrina hodie certa»; at non est idem «communis» ac «certa» et TT. hodierni, ut recte notat Lange (Schol 3,128, 606), censent eam mere ut «probabiliorem»; sine dubio etiam hodie, ut tempore Estii (In 2 d.25 § 1) nihil temeritatis vel periculi est primae opinioni. S.Anselmus putandus est praeivisse Praepositino et S.Thomae, si, iuxta ipsum, iustitia in qua creatus est Adam donum supernaturale gratiae includebat, ut putat v.gr.: R.M.Martin (La question du péché originel dans Saint Anselme: RevScPhTh 5 (1941] 739); at de ea re alii dubitant, ut Kors (Le., p.27-29), Bainvel, Anselme (Saint): DTC 1,1346s. 18 De modo quo id forte fieri possit, cf. Beraza, l.c., n.299-303. >’ S.Th., 2.2 q-5 a.i ; q.2 a.7; 3 q.i a.3 ad s; Suârez, l.c., 3,18,8-10; Pesch, n.185. I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 788 II His non obstat quin iure credatur cognitio supernaturalis Adae fuisse non qualiscumque, sed sublimis (quae merito posset perfecte mystica dici) 20. Nec forte aliud sibi volunt S.Bonaventura, Alexander Halensis, dicentes cognitionem mysteriorum apud Adam fuisse mediam inter nostram fidem et visionem, non veram fidem, cum haec, utpote obscuritatem importans, perfectioni status innocentiae repugnet et cum fides sit ex auditu 21. ARTICULUS IU De supernaturalitate gratiae Adae Thesis 29. Gratia sanctificans Adae fuit supernaturalis. S.Th., i q.95 a.i; Beraza, n.4Si-468; Boyer, th.9; Huarte, n.309-313.327-338. 716. Nexus. Cum ex probatis constet Adam gratia sanc­ tificante ornatum esse, nunc quaeritur de eius gratiae rela­ tione ad naturam, seu utrum ea huic debita an indebita esset. 717. Notiones. Gratia sanctificans Adae i.e. specifi­ ce eadem ac nostra et proin ex se eosdem effectus formales habens. Si ergo constet gratiam nostram, vel eius effectus for­ males ac proin gratiam eos producentem, esse supernaturales, eo ipso idem constabit de gratia Adae. Supernaturalis i.e. non mere secundum quid, quasi gratia alicui naturae superanti humanam naturaliter conveniat, sed simpliciter seu nec constitutive nec consecutive nec exigitive pertinens ad naturam vel humanam vel angelicam vel aliam quamlibet possibilem. Maxime vero attendimus ad exigentiam gratiae naturalem excludendam, cum in ea sit specialis dif­ ficultas. At supponimus ex tractatu De Deo Uno visionem Dei intuitivam esse simpliciter supernaturalem etiam exigitive, et proin ibidem refutatam esse opinionem R.Ripalda de substantia supernaturali ac eius obiectiones esse solutas, ita vero ut in thesi, etsi theorice ab ea opinione praescindatur, practice ea etiam impugnetur. 718. 700). Adversarii. Protestantes, Baiani, lansenistae (n.697- 719. Doctrina Ecclesiae. S.Pius V damnavit in sensu ab auctore intento quasdam propositiones Baii, nempe quod 2θ Cf. S.Gregorius M., Dial. I.4 c.l : ML 77,317; S.Th., i q.94 a.i ; De ver. q.18 a.2: cf. Fitzpatrick, o.c., 24-30; Ph.H.Dunand, L'enseignement de l'Eglise et le bonheur de l’autre vie: RevClerFr 9 (1897) 475-477; A.Stolz, Teologia de la mistica, trad. L.Pclayo, C.M.F. (Madrid 1951) 113-136; D.Barsotti, Adamo e la mistica: CittVit 6 (1951) 328-339· Cf. en Waffelaert, De distinctione reali inter iustitiam et gratiam sanctificantem brevis adnotatio: EphThLov 8 (1931) 614s. 21 S.Bonaventura, In 2 d.23 a.2 q.3; Alexander Hal., Summa 2 q.9t mcmb.2 c.l a.i n.512 (Quaracchi), qui tamen expresse Adae fidem tribuit. L.4 c.2 A.3. SL'I'ER.NATURALtTAS GRATIAE ADAE. TH.29 X.715-719 789 Adae innocenti deberetur sive consortium divinae naturae per inhabitationem Spiritus S. sive naturae integritas, quae, iuxta Baium, et sanctitatem interiorem per inhabitationem Spiri­ tus S. ac virtutes et concupiscentiae subiectionem includebat (cf. n.699): «Humanae naturae... in consortium divinae natu­ rae debita fuit integritati primae conditionis ac proinde na­ turalis dicenda est, non supernaturalis» (D 1021). «Integritas primae conditionis non fuit indebita humanae naturae exaltatio, sed naturalis eius conditio» (D 1026). Haec damnatio est saltem de elemento principali seu de sanctitate interiore per inhabitationem Spiritus S. Quae omnia valent pro nostra thesi, etsi forte Baius gratiam creatam habitualem non agnosceret. Aliae propositiones damnantur ob censuram quam profe­ runt, et, cum damnentur ad sensum Baii, ob earum doctrinam, quae sane ipsius est (D 1021); nec ea est negatio donorum de quibus agitur, cum ipse haec admittat (cf. D 1021), sed supernaturalitatis eorum: «Absurda est eorum sententia qui dicunt, hominem ab initio dono quodam supernatural! et gratuito su­ pra conditionem naturae suae fuisse exaltatum, ut fide, spe et caritate Deum supernaturaliter coleret» (D 1023). «A vanis et otiosis hominibus... excogitata est sententia quae ad Pelagianismum reicienda est, hominem ab initio sic constitutum, ut per dona naturae superaddita fuerit largitate conditoris sublimatus et ad Dei filium exaltatus» (D 1024) '. Ut doctrinam baianam reddentes: Clemens XI damnavit errorem Quesnellii de «gratia Adami» ut «debita naturae sane integrae» (D 1385) 1 2. Pius VI damnavit ut erroneam doctri­ nam synodi Pistoriensis «quatenus complexive accepta (i.e. ut complectens et sanctitatem interiorem per caritatem et integri­ tatem) innuit statum illum... fuisse... debitum ex naturali exi­ gentia... humanae naturae...» (D 1516)3; quae damnatio va­ let saltem de elemento principali seu de gratia. C.Vaticanum paraverat doctrinae caput, quo de elevatione praevie ex­ posita humani generis in Ada «super naturae conditionem ad statum quem­ dam sublimem... in quo divinae ipsius consors efficeretur naturae...» seu gratiae sanctificantis, et ad dona «quibus in propria natura perficeretur» seu integritatis et immortalitatis (cf. n.708) dicit: «Haec illa est hominis elevatio, quam... DD. catholici recte supernaturalem vocaverunt, ut quae naturae creatae tum vires tum exigentiam transcendat...» Item paravit canones: i. «... Humanum genus in primo parente ad statum supernaturalem ele1 Cf. Le Bachelet, Lc., 67-70.4.9-12.22-26.40-45: Alfaro, Lc.; Ripalda, Adversus Baium et Baianos, disp.t s.4-6, putat omnes errores baianos damnari et quoad eorum doctrinam, nec solum quoad censuram. 2 Cf. Carreyre, 'Unigenitus* (Bulle): DTC 15,2095. 3 Cf. Carreyre, Pistoie (Synode de): DTC 12,2208. 790 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE El ELEVANTE. II vatum esse». 3. «... Sanctitatem et iustitiam, in qua homo ante lapsum con­ stitutus erat..., fuisse supernaturalem». Etsi videretur ibi non clare ut distincta efferri supernaturalitas gratiae sanctificantis et integritatis ac immortalitatis, satis de ea distinctione constat, cum illa dicatur elevare «super naturae conditionem ad statum quemdam sublimem», dum haec dicuntur perficere hominem «in propria natura». Item iuxta C.Coloniense prov. (a.i860) agens de iustitia et sanctitate Adae, «supernaturalis... dicenda est gratia illa sanctificans»... (cf. supra n.708) 4. 720. Valor theologicus. Supernaturalitas gratiae relate ad naturam humanam est theologice certa, prout negatio eius esset erronea (D 1516) et proxime definibilis (Vatie.); relate ad angelicam est certa in theologia; relate ad quamlibet possibilem, moraliter certa in theologia5. 721. Probatur ex sacra Scriptura. Scriptura, ut vidi­ mus in priori thesi, docet nos fieri consortes divinae naturae (2 Petr 1,4) filios Dei et heredes caeli (Rom 8,13-17; Gal 4,4) qui sunt effectus formales gratiae sanctificantis, ut constat ex tractatu De gratia. At illa tria sunt dona simpliciter supernaturalia. Ergo gratia est simpliciter supernaturalis. Minor. Cum omnis creatura, etiam perfectissima, sit ex se serva Dei, iis solum iuribus fruens quae acceperit a Deo, nul­ la, vel perfectissima inter possibiles, concipitur ullum ius ex se habere posse: a) Ut elevatur in consortium, seu ad aliquam participatio­ nem ipsius divinae naturae qua talis. Si participatio alicuius qua­ litatis proprie angelicae esset homini plane indebita, a fortiori erit indebita cuilibet creaturae participatio alicuius rei proprie divinae, ob infinitam distantiam inter quamlibet creaturam et Deum. b) Ut adoptetur a Deo, sc. ut assumatur a Deo in filiatio­ nem cum omnibus iuribus filii naturalis. Si adoptio etiam inter homines, qui inter se sunt aequales, putatur esse quid gra­ tuitum, a fortiori erit gratuita inter quamlibet creaturam et Deum, cum sit inter utrumque extremum distantia infinita. c) Ut assignetur in heredem caeli, sc. bonorum quae sunt propria solius Dei, qualis est visio beatifica. Si vel inter ho­ mines accessio ad bona aliena mere temporalia est quid gra­ tuitum, a fortiori erit gratuita accessio ad bona propria Dei 6. 4 Schema reform, constit. de doctr. cath., l.c.: CL 7.556-558.566.1633.1637. Sine suffi­ cienti ratione iudicat non clare constare iis definiri supernaturalitatcm donorum, nec potius mere ipsam solam elevationem ad ordinem supernaturalem G.Colombo, La dottrina della elevazione ali*ordine soprannalurale al Concilio Vaticano I: ScuoCatt 88 (i960) 346-351. De Coloniensi, cf. l.c. (n.708). 5 Pro Lercher (2 n.618) est solum «sententia longe communion. e Cf. Lange, De gratia Christi n.269. 1..4 c.2 a.3. supernaturalitas gratiae adae. th.29 n.719-723 791 722. Probatur ex traditione. SS.Patres ea dicunt de gratiae supernaturalitate respectu hominis, quae valeant etiam respectu cuiuslibet creaturae etiam pure possibilis. S.Athanasius (R 766): Homo filius Dei fit a Deo, non ut effectore, sed gratia seu per acceptum Spiritum S.; nec aliter id fieri poterat, cum homo ex natura sua sit creatus. «Haec est Dei benignitas, quod quorum effector est, horum etiam pater gratia postea fiat..., cum creati homines... Spiritum Filii eius... susci­ piunt. Hi porro sunt qui, suscepto Verbo, potestatem ab eo ac­ cepere filios Dei fieri. Nec enim alio modo filii possunt fieri, cum ex natura sua sint creati, nisi Spiritum (Filii)... acceperint». S.Gregorius Nyss. (R 1027): Homo qui ex sua natura est vanitas, filius Dei fit; superat naturam cum fit Deus. «Huic tali... rei (naturae divinae)..., homo qui pro nihilo in mundo existi­ matur, cinis, foenum, vanitas, familiaris fit, in filii locum a Deo ... assumptus. Quid gratia illa dignum est invenire ad gratiarum actionem?... Quem animi motum per quem gratia insuperabilis celebretur? Excedit suam naturam homo... fac­ tus... deus ex homine...» S.Cyrillus Alex. (R 2106): Homo filius Dei fit ex gratia in oppositione ad Filium ex natura, nam creatura, utpote facta et serva, nonnisi nutu Dei ascendit ad supernaturalia. «... As­ cendimus ad supernaturalem dignitatem per Christum; non autem erimus filii Dei sicut ille..., sed per gratiam qua illum imitamur: est enim Filius ex Patre exsistens genuinus, nos vero adoptivi ex benignitate... Facta enim et serva creatura vocatur ad supernaturalia solo nutu ac voluntate Patris; Fi­ lius vero... ex ipsa substantia Patris... proprium eius sub­ stantiae bonum secundum naturam accipit». 723. S.Augustinus. Cum Pelagiani tenerent peccatum Adae nihil huius filiis nocuisse, ac proin hos se habere ut illum ante peccatum, et pariter ut illum posse per vires naturae, seu sine ulla alia gratia, salutem operari, S.Doctor vult probare hominem, peccato originali infectum, certis donis in Ada a Deo acceptis privatum esse, qui proin nunc per se non sit po­ tens ut Adam innocens ad iustitiam operandam; ergo agit di­ recte de exsistentia illorum donorum ante peccatum et de eorum absentia post peccatum, non vero de eorum ratione debiti vel indebiti relate ad naturam qua talem. Ergo considerat saepius naturam hominis historicam sive in­ nocentem sive iam peccato Adae lapsam, non vero ut naturam qua talem, seu puram, respectu cuius illa dona dicantur debita 792 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H vel indebita. Quod bene notandum est ut quaedam obiectiones Baianorum ex doctrina Augustini desumptae recte solvantur. At aliunde S.Doctor sat clare supernaturalitatem gratiae in­ dicat, ut patet v.gr. ex sequentibus: a) Homo a Deo conditus, non natus, gratia fit quod non erat i.e. filius adoptivus, a qua generatione gratiae discernitur Filius Dei. «Iste itaque modus quo nos Deus, cum iam esse­ mus ab ipso non nati, sed conditi..., gratia sua genuit ut filii eius essemus, adoptio vocatur»7. «Haec... nativitas, spiritua­ lis, ideo... ex Deo. Haec etiam adoptio vocatur. Eramus enim aliquid antequam essemus filii Dei, et accepimus beneficium ut fieremus quod non eramus; sicut qui adoptatur, antequam adoptaretur nondum erat filius eius a quo adoptatur, iam ta­ men erat qui adoptaretur. Et ab hac generatione gratiae discer­ nitur ille Filius... Dei...» (R 1433). b) Caritas Dei est nobis per Spiritum S. nobis datum. «Ca­ ritas... Dei diffunditur in cordibus nostris, non per nos ipsos, sed per Spiritum S. qui datus est nobis» 8. Ceterum ea caritas dicitur gratia: «... Quis fecerat, nisi ille qui eos (angelos) cum bona voluntate, id est, cum amore casto quo illi adhaerent, creavit, simul iis et condens naturam et largiens gratiam?» (R 1755). Iam vero gratia est gratuita: «Quia gratis ideo gratia; non est enim gratia, si non gratuita» 9. 724. Ratio theologica. Visio beatifica est simpliciter supernaturalis (etiam exigitive), ut hic aliunde supponimus (tr.i n.48-55). At gratia sanctificans: a) cum in hoc ordine sit uni­ cum medium illam obtinendi, debet per se (seu nisi contrarium constet, ut non est in casu) esse simpliciter supernaturalis, ut sit proportio inter medium et finem; b) immo est semen et in­ choatio illius visionis, ut probatur in tractatu De gratia. Ergo gratia sanctificans est simpliciter supernaturalis. 725. Obiectiones. I. Quod non debetur peccatori potest deberi innocenti. Ergo gratia naturae humanae peccato Adae lapsae indebita potuit deberi ipsi innocenti. Dist. antec. Quod non debetur peccatori potest deberi innocenti, si id est indebitum peccatori mere qua peccatori, conc. antec.; si est ipsi indebi­ tum qua talem naturam habenti, nego antec. Gratia est indebita homini, ratione peccati, sed primo ratione naturae, ut constat ex argumentis. Et sane filius recuperans iura filiationis per cri­ men amissa non diceretur adoptari, sed mere in iura sua pristina restitui 10. 7 S.Augustinus, Cont. Faustum 3,3: ML 42,215s. Cf. In Io. tr.2 c.l n.13: ML 35,1394. 8 Ep. 140 od Honor. 37,85: ML 33,567. Cf. De ciu. Dei 12,9,2: ML 41.357. » S.Augustinus, In Ps 18,22: ML 36.158. Cf. Boyer, 242-244: Garrigou-Lacrange, De nuturu creata per respectum ad supernaturalia secundum sanctum Augustinum: ActHebAugThom (Romae 1931) 223-240; De Broglie (etiam alios Patres memorans). De gratuilate ordinis supernaturalis: Greg 29 (1948) 440-444. 10 Palmieri, th.8 n.2. 4 L. C.2 Λ.3. SUPERNATURALITAS GRATIAE ADAE. TH.29 N.723-725 793 Çeterum natura solo peccato originali peccatrix non privaretur gratia sibi naturaliter debita. 2. Rom 2,9-14: Tribulatio... in omnem animam hominis operantis malum, Judaei primum et graeci; gloria autem... omni operanti bonum, Judaeo primum et graeco... At gentes, quae legem non habent, naturaliter ea quae legis sunt faciunt... Ex his gentes naturaliter legem implent ita ut caelum mereantur. Atqui id supponit gratiam et caritatem. Ergo gratia et caritas ipsis naturalis est. Dist. mai. Gentes legem implent naturaliter i.e. natura duce cognitam, conc. mai.; naturaliter i.e. per vires naturae, subdist.; aliquid legis, trans.; totam, nego. Legem totam saltem diu posse viribus naturae impleri, Paulus alibi ne­ gat (Rom 7,7-8,4), nec id diceret solum de gentibus, cum iudaei natura ab iis non differant et etiam difficili praecepto non concupiscendi teneantur. Potius, ut patet legenti totum contextum (2,9-16..., maxime v.12.15), solum dicit omnes de legis impletione iudicandos, etiam gentes, cum hae, etsi lege scripta careant, ea quae sunt legis ex sua conscientia (et ideo naturali­ ter) norint. In qua explicatione probabilissima supponitur gentes posse im­ plere legem, at nihil dicitur explicite de modo (an per naturam vel per gra­ tiam, an merito gloriae remoto vel proximo) quo eam impleant 11. Ergo in ea non supponitur gratiam et caritatem deberi naturae innocenti. Est alia loci interpretatio minus probabilis de gentibus, quasi hae viri­ bus naturae aliquid legis, non vero totam legem impleant: at id saltem ex­ plicite non videtur eo loco doceri. Nec vero haec explicatio supponit gra­ tiam et caritatem naturae innocenti deberi ,2. Inst. Ex S.Augustino agitur ibi de gentibus ad fdem conversis, quae natu­ raliter agunt ea quae sunt legis (R 1732). Ergo supponit S.Doctor gratiam et caritatem naturae humanae innocenti deberi. Dist. antec. Gentes ad fidem conversae ea quae sunt legis agunt natu­ raliter i.e. per naturam reparatam gratia, conc. antec.; secus, nego antec. Cum Pelagiani locum intelligerent de gentibus operantibus salutariter, Augustinus, incumbens totus statuendae contra eos necessitati gratiae ad opera salutaria, dicit Paulum loqui de gentibus conversis, sed ita ut vox «naturaliter» includat gratiam quatenus haec erat homini data cum ipsa natura; ergo sumit naturam historice, seu in statu reali creationis 12 ·. «Nec moveat quod naturaliter eos dixit quae legis sunt facere, non spi­ ritu Dei, non fide, non gratia. Hoc enim agit spiritus gratiae, ut imaginem Dei in qua naturaliter facti sumus, instauret in nobis» (R 1732). Et dein: «Non quod per naturam negata sit gratia, sed potius per gratiam reparata natura». Ceterum S.Augustinus non reicit interpretationem loci de genti­ bus non conversis (R 1733). 3. S.Augustinus dicit: «Respondete... Vos enim dicitis: vitam quidem habebit iste non baptizatus aeternam, sed non habebit regnum caelorum. Ille contra, imo et vitam et regnum caelorum. Quare enim patrimonium regni caelorum abripis innocenti?... Quae est ista iustitia?... Quid offendit parvulus non baptizatus nullam habens culpam, nec suam nec de parente tractam...?» 12 Ex his, parvulo innocenti debetur regnum caelorum. Ergo et gratia. 11 Corneuy, in h.l. P.135S; Lagrange, Epilre aux Romains (Paris 1931) p.49: Bover, Teologia de San Pablo p. tôt; Prat, i p.236; J.A-Vicentini, S.I., Carta a los Romanos: SagrEscr 2 (Madrid 1962) 203. 12 Sic Suârez, Dc gratia 1.1 c.8 n.42-45. 12* H.Rondet, S.I., Naturel et connaturel: RechScRel 48 (i960) 248: Augustinus carens notione philosophice firma naturae, hanc sumit plerumque historice seu ut fuit ornata pri­ vilegiis paradisiacis ; cf. tamen C.Bover, S.I., La notion de nature chez S.Augustin· DocComm (1955) 65-76. 13 Sermo 294 n.5-6: ML 38,1338s. 794 l.l’.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Dist. antec. Parvulo innocenti debetur regnum caelorum, si arguitur ad hominem, seu iuxta principia pelagiana, conc. antec.; secus, nego antec. S.Augustinus ibi non exponit suam mentem, sed, ut patet ex ipsis eius verbis, arguit ad hominem in Pelagianos negantes peccatum originale et proin excludentes a regno caelorum parvulos non baptizatos 14. 4. Ex S.Augustino non est medium inter caritatem et vitiosam cupidi­ tatem (R 1933). Ergo caritas debetur homini. Dist. antec. Non est medium inter caritatem late sumptam, seu pro amore cuiuslibet boni honesti, et vitiosam cupiditatem, conc. antec.; inter hanc et caritatem stricte sumptam, seu pro amore supernaturali, nego antec. Cum caritas sumi possit stride, seu pro amore theologico supernaturali, et late, seu pro amore boni honesti, S.Doctor eam passim late sumit. 'Cari­ tas alia est divina, alia humana; alia est humana licita, alia illicita... Licita est humana caritas qua uxor diligitur; illicita qua meretrix vel uxor aliena... Licitam ergo caritatem habete; humana est, sed, ut dixi, licita est... ita ut, si defuerit, reprehendatur. Liceat vobis humana caritate diligere coniuges... Omnia enim ista nomina habent... gluten quodam modo caritatis. Sed vide­ tis istam caritatem esse posse et impiorum, id est, paganorum...» (R 1528) l5. 726. Corollarium i. De capacitate Adae habituali ad actus supernaturales. Adam per gratiam sanctificantem erat intrinsece et habitualiter capax agendi supernaturaliter, seu congruenter fini ultimo supernaturali, omnes suos actus deliberatos, utpote intrinsece elevatus per illam ad ordinem su­ pernaturalem, cuius finis ultimus erat visio beatifica, quae est supernatu­ ralis. Corollarium 2. De virtutibus per se infusis Adae. Si Adam accepit eamdem gratiam sanctificantem quam nos habemus, eo ipso censendus est accepisse sive omnes virtutes nobis infusas, connaturaliter illi gratiae anne­ xas, quaeque sunt eius velut potentiae agendi proximae, sive dona Spiritus S. At non habuit nisi quoad habitum, ut patet, virtutes paenitentiae et miseri­ cordiae, cum actus earum supponant respective peccatum commissum et miseriam alienam (1 q.95 a.3). .1 RTI CULUS IV De dono integritatis Adae concesso Thesis 30. Adam ante peccatum ornatus est integritate seu immunitate a concupiscentia. 5. Th., i q.95 a.1-2; De ver. q.26 a.8; S.Bônaventura, hi 2 d.30 a.i q.i; Suârez, Dc opere sex dierum I.3 c.12; Beraza, 0.310-330; Lercher, 2 n.608-610; Vandenberghe, De dono integritatis protoparentum: CollalBrug 37 (1937) 394-398; Chollet, Concupiscence: DTC 3.803-814; Flick, 302-325. 727. Nexus. Etsi Adae, ex nuper probatis, data sit gra­ tia sanctificans, haec tamen non infert necessario integritatem, ut patet in nobis; ideo nunc ulterius probare contendimus ipsi innocenti istud donum etiam collatum esse. 14 Ripalda, l.c.. d.8 s.8; P.Dumont, S.L, Le surnaturel dans la théologie de Saint Augus­ tin: RevScRe! 12 (1932) 209-212. 15 Cf. Ripalda, d.20 s.6 n.68s. Plures difficultates cf. apud Beraza, n.460-468; Huarte, n.328-338. i..4 c.2 a.4. integritas adae. th.30 n.725-728 795 728. Notiones. Adam sumitur ut in thesi 28. Ante peccatum ornatus est. Nulla est dissensio apud TT. de momento quo Adae data sit integritas, cum haec, iuxta omnes, sit pars iustitiae originalis in qua ille creatus est; ideo ad istud factum, in se non magni momenti, probandum non attendimus. Concupiscentia sumitur hic: a) Non latissime, seu pro quolibet appetitu boni etiam suprasensibilis. b) Nec late, seu pro quolibet appetitu boni sensibilis, c) Sed stricte, seu pro appetitu boni sensibilis, independenter a ratione seu prout ille: vel exsurgit ante voluntatem ratione ductam et explicite aut saltem implicite consentientem, vel praeter hanc permanet, vel contra eam pugnat. Nostra hic interest haec postrema concupiscentiae notio, in qua: 1) Appetitus non sumitur ut innatus seu ut inclinatio ingenita sublec­ ti ad omne sibi bonum seu in terminum sibi conveniens, sed elicitus seu inclinatio in obiectum praevie cognitum: et id sive positive seu per imme­ diatam prosecutionem boni, sive negative seu per mediatam in aversione a malo quod obest bono intento. Sic concupiscentia est actualis seu ipsa motio appetitus, vel habitualis seu ipsa potentia appetendi. Haec habitualis non est idem ac habitus, nam illa inest naturaliter subiecto, dum hic adquiritur repetitione actuum, etsi tamen possit illam augere. Est vero entitas positiva et qua talis est perfectio subiecti, quae fuit etiam in protoparentibus et in Christo. 2) Bonum est hic aliquid concretum uno vel alio modo subiecto ap­ petenti conveniens sive sensibile (obiecta quaelibet materialia, ut divitiae, delectationes corporeae, pulchritudo physica, etc.) sive insensibile (intentionale, morale, spirituale ut honores, gloria, scientia, pulchritudo mora­ lis, etc.). Compositum basicum hominis, corpus-spiritus, importat duas fa­ cultates cognoscitivo-appetitivas: aliam sensitivam ad bonum sensibile, qua sola homo in sua conditione actuali immediate coniungitur cum mundo externo, aliam spiritualem ad obiectum insensibile vel etiam sensibile. Eae vero, etsi formaliter sunt diversae in se et quoad suum obiectum, numquam agunt cum mutua independentia vel sine mutuo influxu, cum sensitiva non moveatur ad obiectum nisi ut spiritu informata ac simul cum aliquo motu facultatum superiorurryad illud et cum spiritualis nequeat ope­ rari nisi post contactum sensitivum cum mundo externo ac dum conse­ quenter per phantasiam apprehendit suum obiectum, ita ut de facto homo agens eo veluti dualismo facultatum, potius appareat ut unum subiectum operans quasi per unam sensitivo-spiritualem, quae iure pro ratione obiec­ ti alias sensitiva alias spiritualis esse diceretur. Sed generatim nomine con­ cupiscentiae effertur sensitiva, cum ea praecipue excitetur homo et quia, cum omnis cognitio incipiat a sensu qui mox excitat phantasiam cuius operatio praeit efficaciter actui intellectus eumque comitatur, illa concu­ piscentia sensitiva iure dici potest radix omnis concupiscentiae; ideo in defi­ nitione eius memoratur bonum «sensibile», et generatim concupiscentia inducitur ut appetitus sensitivus, etsi ex dictis connotetur iis verbis apud nos etiam bonum insensibile et proin etiam appetitus spiritualis. Illud vero bonum sensibile vel insensibile in quod tendit appetitus potest esse 796 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II moraliter vel bonum vel (theorice) indifferens vel sive ex se sive ex fine sive ex adiunctis malum >. 3) Independenter a ratione. Haec est nota caracteristica concupiscentiae strictae, quatenus ea immediate indicat non obiectum moraliter hoc vel illud, sed independentiam appetitus a libertatis decisione quia vel exsur­ git ante mentis deliberationem vel post hanc praeter voluntatem ut ratio­ nalem pergit vel etiam huius imperio saltem implicito resistit. In homine quidem potest considerari natura eius qua talis seu ut principium remotum agendi per suas facultates, quod cum sibi obicitur terminus sibi conve­ niens sensibilis vel insensibilis, tendit sponte in eum et, dum is est illi praesens, non cessat in sua tendentia appetitiva, etiam post deliberationem mentis vel contra quamlibet sui motus coercitionem voluntatis. Ut persona vero seu ut suppositum rationale homo potest libere tendere in suum finem ultimum, sed in sua tendentia potest invenire impedimentum in sua natu­ ra ut principio agendi, quatenus hoc quaerit aliud obiectum distinctum a fine ultimo vel non cum positiva subordinatione erga hunc. Ergo in uno eodemque subiecto humano vel magis concrete in una eius voluntate ut potentia agendi habetur inclinatio ad aliquod obiectum spontanea et simul independens ab eadem voluntate ut facultate rationali. Ea vero vis naturae est aliquid quod homini ut personae in sui finis ultimi prosecutione obest per eius libertatis imminutionem vel forte etiam interdum abolitionem. Ergo in concupiscentia elementum essentiale est in hoc, quod ea suo motu praeeat libertati vel ab ea praescindat vel ei resistat. Id per se valet relate ad obiectum moraliter bonum vel indifferens vel malum, sed in hoc ultimo casu seu cum independenter a ratione tendit ad obiectum malum, ea dicitur simpliciter et quasi per antonomasiam concupiscentia et concise definitur ut appetitus contra dictamen rationis 12. In qua ergo bene debent distingui ipsa potentia appetendi ut talis seu quae est perfectio subiecti, et ipsa eius inordinatio seu pronitas ad appetendum malum vel etiam huius appetitio. Inde ergo venit magnum eius psychologici phaenomeni momen­ tum theologicum seu in hac nostrae salutis oeconomia. Nam: Concupiscentia theologice sumpta est appetitus boni elicitus, positi­ vus vel negativus, sive actualis sive habitualis, contra dictamen rationis. Ea practice sic sumitur in fontibus theologicis, ubi apparet utspotestas personificata nobis immanens, quae procedit ex peccato et conatur nos trahe­ re ad peccatum (D 792-793; Rom 1 24s; 5-7; 1 Tim 6,9) seu ad inimi­ citiam in Deum. Ea, quae vocaturfomes peccati, connotât indirecte actualem, directe eam sine qua haec nequit dari seu habitualem. Quae etsi ut poten­ tia appetendi est perfectio positiva, ut prona ad actum contra dictamen rationis est quid negativum seu defectus subjectionis appetitus ad rationem. Ea ergo non est habitus vitiosus libera repetitione actuum adquisitus, sed is potest illam augere, ut et medium sociale et occasiones externae ac dis­ positiones internae et influxus hereditarius. Eà maxime respicitur in re turpi, sed «in quocumque corporis sensu caro contra spiritum concupiscit, ipsa cognoscitur»3. Sic potest dici om­ nia peccata capitalia esse eius formas quibus concrete apparet, imo eam includi qualibet passione quae uno vel alio modo nos moveat ad peccandum: ver1 Cf. F.Lakner, S.I.ï ZkathTh 61 (1937) 437-441. De concupiscentia ut sensitiva et ut spirituali, cf. S.Augustinus, Confess. 10,35-39: ML 32,802-806; De mendacio 7,10: ML 40.496: «Libido quoque ipsa definitur: appetitus animi quo aeternis bonis quaelibet tem­ poralia praeponuntur». 2 Hinc S.Augustinus (De civ. Dei 14.7,2: ML 41,4η): «Hoc tamen loquendi obtinuit consuetudo, ut si cupiditas vel concupiscentia dicatur, nec addatur cuius rei sit, non nisi in malo possit intelligi». 2 S.Augustinus, Opus imperf. 4,28: ML 45,1352. l.4 c.2 a.4. integritas adae. th.30 n.728 797 bo potest dici eam non esse nisi amorem sui inordinatum seu egoismum quo inordinate appetuntur et propia excellentia et commoda sensuum. Ulterius vero, cum ea sit ingenita naturae humanae, est maximi influxus non solum pro singulis individuis, sed etiam socialis. Qui etiam inde cres­ cit, quod non raro concupiscentiae individuorum convergunt in ardentes concupiscentias collectivas sive familiares sive populares sive nationales4. N.B. Integritas et immortalitas. Illa est formaliter distincta ab hac; at de facto vix concipitur ea sine immortalitate ac praesertim sine impassibilitate, cum timor mortis et maxime dolor physicus facile foveat concu­ piscentiam negative sumptam seu prout haec est aversio a malo quod impedit bonum v.gr. a labore vel in genere ab impletione universali et constanti officiorum corpori incommodorum, maxime si ea impletio affert aliquale periculum infirmitatis vel etiam mortis. Integritas est hic, non complexus donorum naturalium 5, nec iustitia originalis (D 192 1026), sed immunitas a concu­ piscentia (D 2123 2212) stricte sumpta sensibili (et spirituali). Importat ergo perfectam subiectionem appetitus sensitivi (et spiritualis) ad voluntatem, utpote quae in eium exerceat dominium, non mere politicum, seu quale nunc habemus, sed despoticum quale nunc ei est in pedes, manus etc., quatenus ille nequiret sine voluntatis imperio saltem implicito vel in actum prodere vel actum incoeptum prosequi (1 q.81 a.3 ad 2). Sic esset in Ada plena harmonia omnium facultatum per subordinationem perfectam appetituum ad voluntatem sub dictamine rationis, ita ut natura vere integra seu unum quid in­ tegrum et harmonicum esse dici posset. Integritas ergo non est immunitas a potentia appetendi, vel ab huius actibus, vel a delectatione his annexa6, immo nec a concupiscentia stricta concomitante peccatum, sed ab appetitus rebellione. Definimus eam negative, seu ut immunitatem, non positive v.gr. ut vigo­ rem naturae additum ad perfecte agendum in ordine morali, etsi ita sine 4 Cf. Ch.Baumgartner, S.I., Concupiscence: DSpir 2, 1343-1350. De quadam notione theologica speciali concupiscentiae cf. K.Rahner, Zum theologischen Begriff der Konkupiscenz: Schr.z.Theol. 1.377-387; Id., Begierde: Kleines theologisches Worterbuch (Freiburg Br. 1961) 45s; J.P.Kenny, S.I., The Problem of Concupiscence: Australasian Catholic Record 29 (1952) 290-304; 30 (1953) 23-32; quam partim perficit J.B.Metz, Begierde: LThK 2 (1958) 108-112; Handbuch theologischer Grundbegriffe (ed. H.Fries, München 1962) 1, 843-851. eamque seriae crisi subicit B.Stoeckle, Erbsündige Begierlichkeit: MünchThZ 14 (1963) 225-242. 5 Suarez, De gratia proleg.4 c.2 n.1.3. 6 S.Th., i q.98 a.2 ad 3: «... In statu innocentiae... non... esset minor delectatio secun­ dum sensum, ut quidam dicunt (fuisset enim tanto maior delectatio sensibilis, quanto esset purior natura et corpus magis sensibile); sed quia vis concupiscibilis non ita inordinate se effudisset super huiusmodi delectatione, regulata per rationem; ad quam non pertinet ut sit minor delectatio in sensu, sed ut vis concupiscibilis non immoderate delectationi inhae­ reat...» Contra, «non erat tanta quanta est modo», iuxta S.Bonaventuram, In 2 d.20 a.i q.3, et Alex.Halensem, Univ. theol. summa p.2 q.99 memb.2. Dum apud graecos a s.3 et 4 qui­ dam putarunt sexualitatem non institutam esse a Deo nisi ob praevium Adae peccatum, ita ut, nisi hoc fuisset, homines aliter propagarentur, S.Augustinus tenuit ut unum medium eius propagationis in paradiso matrimonium, sed sine libidine in eius actu. Id acceperunt et primi scholastici (Anselmus de Laon, Guillelmus Campellensis...), donec illud (seu absen­ tiam libidinis in matrimonio Adae) negavit Abaelardus, quem secutus est Robertus de Melun et tandem horum opinio omnino invaluit: cf. M.Müller, Die Lehre des hl. Augustinus von der Paradiesehe und ihre Auswirkung in der Sexualethik des 12. und 13. Jahrhunderts bis Tho­ mas von Aquin (Regensburg 1954). 798 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il dubio melius definiretur; at absolute non videtur repugnare quod ea mere extrinsece per providentiam externam (v.gr. per remotionem occasionum vel per concursus negationem) obtineatur, ita ergo ut ad thesim sufficiat excludere concupiscentiam actualem et habitualem, sal tem quatenus ea pro­ hibetur (quocumque modo id fiat) externa Dei providentia, quin exeat in actum; sed ex infirmitate naturae lapsae aptius supponeretur illam integri­ tatem dono intrinseco naturam roborante obtentam esse (D 2212). Difficilior est alia definitio simpliciter positiva integritatis, quae sit non immunitas a motibus etiam spontaneis (ergo praemoralibus) appetitus sen­ sitivi ad obiectum (bonum vel malum), sed perfectum dominium volun­ tatis in eos motus naturae quatenus ii resistunt personae ne huius perfectae libertati obsint in malo vitando et bono faciendo 7. Nam cum imperfectum esse videatur ut in ente rationali exsurgat, inconsulta ratione, motus appe­ titus eliciti in obiectum morale, maxime cum is motus, posita delibera­ tione, forte reprimi debeat, habetur communiter a TT. ut privilegium primi status etiam immunitas ab iis motibus spontaneis appetitus in obiec­ tum (1 q.95 a.2) 7*. In quo non apparet impossibilitas psychologica prae­ ternaturalis. Quae impossibilitas si admittatur, debet a fortiori ea admitti ut voluntas, etiam integritate ornata, possit, dum appetitus sensitivus est ante suum obiectum et spontanee ac necessario (cum ille, etiam spiritua­ lis, ut merum principium agendi erga suum obiectum non sit liber sed eo ineluctabiliter trahatur) in illud tendit, sic motus eius reprimere, ut homo qua persona agat perfecta libertate in suum finem. Sic etiam melius intelliguntur verba «erat... uterque nudus... et non erubescebant» (Gen 2,5). Item sensus tristitiae et timoris in Christo non necessario putandi sunt fuisse spontanei, sed deliberate permissi; secus, admitteretur in Christo potuisse nasci spontaneos motus superbiae, avaritiae, luxuriae, etc., imo etiam blasphemiae, etsi iis nullo pacto consentire posset? 729. Adversarii. Pelagiani, maxime Iulianus 8, Sociniani, Rationalistae (n.696 701s). Scotus, obscure et dubitanter ante Tridentinum scribens, videtur ad­ mittere levissimos motus concupiscentiae ut Adae possibiles; «Nec forte necesse est ponere quod nullus sensitivus appetitus potuit tunc tristari: potuit enim tunc visus videre turpe visibile, et auditus audire turpe audibile, et utrumque potuit offendere appetitum sensitivum, sicut et conve­ niens sensibile delectare. Sed voluntas tunc bene usa fuisset istis tristitiis et delectabiliter appetituum inferiorum, ita quod non contristata fuisset im­ moderate ab appetitibus inferioribus, sicut bene usa fuisset delectabilibus eorum, non immoderate delectando» 9. 730. Doctrina Ecclesiae. C.Tridentinum (D 792): «Hanc concupiscentiam quam aliquando Apostolus (R 6,i2ss) peccatum appellat, sancta Synodus declarat Ecclesiam catholi7 Sic Rahner, Zum theologischen... 402-405; Metz, Integritat: LThK 5 (i960) 718s 7* Suarez, De opere sex dierum i.3 c.12. 8 S.Augustinus, Cont. Iui. 6,18.56: ML 44.855: «Sensus est (iuxta Julianum) igitur concupiscentia, et mala qualitas non est ; ergo quando minuitur concupiscentia, sensus mi­ nuitur». Opus imperf. cont. Iui. 1,71 : ML 45,1094: «Hanc autem voluptatem et concupiscen­ tiam ante peccatum in paradiso fuisse res illa declarat, quia ad delictum via per concupis­ ce tiam fuit, quae cum pomi decore oculos incitasset, spem etiam iucundi irritavit saporis. Non ergo potuit haec concupiscentia... fructus esse peccati, quae docetur, non suo quidem vitio, sed voluntatis, occasio fuisse peccati». Cf. Orbe, l.c. 9 Scotus, In 2 d.29. Cf. Frassen, o.c., t.5 tr.3 d.2 'a.3 q.i in fine: .«Quibus Doctor in dubio relinquit quidnam sentiendum sit circa propositam quaestionem» (i.e. de perfectissima subiectione appetitus sensitivi); Finkenzeller, l.c., 532-535· l.4 c.2 λ.4. integritas adae. th.3O n.728-730 799 cam numquam intellexisse peccatum appellari, quod vere et proprie in renatis peccatum sit, sed quia ex peccato est et ad peccatum inclinat. Si quis autem contrarium senserit: A.S.» His definitur directe, contra Protestantes, Ecclesiam numquam intellexisse concupiscentiam non vocari peccatum, quod vere sit peccatum, sed quia ex peccato (Adae) est et ad pecca­ tum inclinat. At haec definitio nullius esset momenti, nisi con­ tineret concupiscentiam esse ex peccato et ad peccatum inclinare. Ergo implicite definitur eam ante peccatum non fuisse. C.Arausicanum (D 174): «Si quis per offensam praevari­ cationis Adae non totum, id est secundum corpus et animam, in deterius dicit hominem commutatum, sed animae libertate illaesa durante, corpus tantummodo corruptioni credit obno­ xium... adversatur Scripturae...» Nisi immerito putetur ibi agi de laesione intrinseca libertatis ut naturalis, dicenda est ea esse ex amissione alicuius doni quo libertas esset perfecta, ut laesio corporis est ex amissione doni immortalitatis 10. Commissio Biblica in suo responso de historicitate priorum capitum Geneseos asserit de ea non posse dubitari, «ubi agitur de factis in eisdem capitibus enarratis, quae christianae religionis fundamenta attingunt, uti sunt... originalis protoparentum fe­ licitas in statu iustitiae, integritatis, immortalitatis...» (D 2123 2302 2329). Integritas ibi sumitur haud dubie sensu technico, ut patet ex ipso textu, ubi ea distinguitur ab aliis donis iusti­ tiae originalis et ex mente auctorum, qui nostris diebus loquentes volunt sine dubio suis verbis simpliciter elatis id quod ho­ die communiter iis exprimitur. Pius XII (D 2212): «Neque... oblivisci umquam licebit..., hominem scilicet, quem a pristina nobilitate delapsum, Christus redemit in eamque supernaturalem dignitatem restituit, ut adoptivus filius Dei esset, minime tamen iis redditis praeter naturam privilegiis, ex quibus ante et corpus immortale et animus aequus fuerat atque integer. Unde factum, ut quae foeda in hominum naturam ab Adami culpa profluxere, prae­ sertim voluntatis infirmitas effrenataeque animi cupiditates, in homine supersint». C. Vaticanum, paraverat eam doctrinam, ex qua Deus Adae praeter dona gratiae concessit alia «quibus in propria natura perficeretur... Car­ nem spiritui gratia sua plene subiectam fecit...» 10* 10 Nec in Tridentino ea verba sumebantur de laesione intrinseca naturae; nam praecise ea non inclusa sunt in canonem i (D 788), ne videretur iis verbis doceri naturam humanam fuisse peccato originali intrinsece laesam, sensu Protcstantium: cf. CTr 5,2051.19-24; Ca­ vallera, l.c.. 291; Penagos, Le.. 210s. De Concilio (D 792) cf. B.BarTMANN, Die Konkupiszens: Herkunf und Wesen: ThGI 24 (1932) 415-419. • °* Schema reformatum... CL 7,5563,1633 (cf. supra n.708). 800 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Valent etiam pro hac re documenta inferius afferenda pro integritatis praeternaturalitate (D 1026 1516; cf. 1074s). 731. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica im­ plicite definita, immunitas a concupiscentia sensibili, de qua sine dubio directe agitur in canone Trid. (D 792) ll. Saltem certa in theologia, immunitas a concupiscentia spirituali. Idem dicendum est, ut putamus, de levissimis illis motibus quos memorat Scotus. 732. Probatur ex sacra Scriptura. De protoparentibus haec dicuntur: 1) Ante peccatum. Gen 2,25: Erat autem uter­ que nudus... et non erubescebant. 2) Post peccatum. Gen 3,7: Et aperti sunt oculi amborum; cumque cognovissent se esse nudos, consuerunt folia ficus et fecerunt sibi perizomata. Id cognoverunt ob peccatum. Gen 3,11: Quis enim indicavit tibi quod nudus esses, nisi quod ex ligno de quo praeceperam tibi ne comederes, comedisti? Si ergo protoparentes ante peccatum non erubescebant et solum post hoc ac propter hoc erubuerunt, ante illud non ex­ periebantur motus concupiscentiae, cum homo normalis, eos sentiens praeter voluntatem excitatos, pudore afficiatur, ut protoparentes post peccatum 11 12. Et sane id quod non erubes­ cerent, notatur in illis adiunctis ut quid singulare, quasi auctor supponeret eam carentiam verecundiae esse praeter ordina­ riam hominis indolem. Ergo concupiscentia apparet ut primus effectus sensibilis effectus peccati, et ut signum innocentiae qua protoparentes fruebantur in amicitia cum Deo ac destructionis harmoniae quam culpa attulit mundo. In his videtur agi directe de concupiscentia carnali. At, cum haec sit principalis, aliae illius conditionem sequi censen­ dae sunt, cum donum coercens motus vehementiores suppo­ natur a fortiori debiliores continere. Nec dicas protoparentes tunc, cum non erubescebant: a) Caruisse usu rationis. Nam statim post peccatum erubuerunt; acceperant praeceptum (Gen 2,17); id transgressi sunt libere (3,6); Adam nomina imposuit anima­ libus (2,19s); Heva locuta est cum diabolo (3,15). b) Ignorasse rem matrimo­ nii. Nam copula carnalis indicatur praecepto propagationis (1,28); statim post creationem Hevae est allusio ad copulam carnalem: Relinquet homo patrem suum et matrem et adhaerebit uxori suae et erunt duo in carne una 11 Alii vero, non audentes dicere thesim esse de fide definita, censent cam esse proximam fidei v.gr. Pohle-Gierens i 9 (p.506) vel saltem fidei proximam (Lercher, n.608) vel doctri­ nam catholicam (Beraza, n.323; Flick, o.c., 439). 12 Cf. Hummelauer, o.c., p.149; Bea, De Pentateucho p.154; Ceuppens. p.125: Lambert, Le drame... 76 (1954): NouvRevTh 1052s: Arnaldich. El origen del mundo... 196s. 239: Sutcliffe, Genesis: CathCommHScr 1431.144a; Clamer, o.c., 125.137: De Vaux, o.c. (1953) 47. Ideo minus placet ea temperatio Frassen (l.c.): «Crederem tamen probabilius esse, in illo... statu ita fuisse motus appetitus sensitivi rationi subditos, ut numquam ipsi repug­ narent nec ipsam praecurrerent...» l.4 c.2 a.4. integritas adae. th.3O n.730-734 801 (2,24). Quae verba, etsi forte non sint Adae, sed auctoris sacri *·», ostendunt quae esset huius mens de illo matrimonio. 733. Rom 6-7. Ibi vox «peccatum» (ή αμαρτία) indicat concupiscentiam, quatenus significat vel peccatum originale, sal­ tem praecipue, at non solum ut iustitiae oppositum, sed et ut fontem concupiscentiae 14, vel ipsam concupiscentiam, saltem prae­ cipue, ut consectarium illius peccati l5. Sic: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius. Sed neque exhibeatis membra vestra arma iniquitatis pec­ cato... Peccatum enim vobis non dominabitur... (Rom 6,12-14). Item illud peccatum depingitur ut quid in corpore residens vel ut corpori annexum (cf. et 6,6) et ut trahens ad peccata. Iam vero sic praecise (ή αμαρτία) vocatur concupiscentia mox ac ea voce appellatur ipsum Adae peccatum, quo omnes homines peccarunt (5,12), ita ergo ut illa cum hoc saltem inadaequate identificari iure censeatur; et aliunde in toto contex­ tu, in quo de illo peccato agitur (c.6-7), concupiscentia ma­ nifeste exhibetur ut inordinatio, quae istud peccatum conse­ quatur, vel etiam ut unum quid cum eo constituens. Ergo ea logice sumi debet ut ontologice et originarie cum peccato ori­ ginali connexa, ac proin ut isto peccato inducta, quaeque ideo pari voce designetur (D 792). 734. Probatur ex traditione. SS.Patrum testimonia oc­ currunt iam ante Pelagianismum sed maxime post eum exortum. S.Irenaeus (R 225): Adam, cum stolam sanctitatis amisis­ set, sensit concupiscentiam. «Retundens petulantem carnis im­ petum, quoniam indolem et puerilem amiserat sensum et in cogitationem peiorum venerat, frenum continentiae sibi et uxo­ ri suae circumdedit... Quoniam, inquit, eam, quam habui a Spiritu, sanctitatis stolam amisi per inobedientiam, et nunc cognosco quod sim dignus tali tegumento, quod delectationem quidem nullam praestat, mordet autem et pungit corpus». C S.I. hrysostomus (R 1150): Ante peccatum erant quasi angeli, quin concupiscentias sentirent, utpote gloria superna vestiti. «Usque ad illam (praevaricationem) quasi angeli versabantur in paradiso, non concupiscentiis flagrantes... Peccato enim... nondum praesente, gloria, quae superne venerat, vestiti erant et ideo non erubescebant; post transgressionem autem prae­ cepti, introgressa est et erubescentia et nuditatis agnitio». >·’ Cf. Hummelauer, 147. 14 Sic Bover, Las epistolas de San Pablo p.38.42s; Id., Teologia de San Pablo P.267S. 15 Ç« S.Augustinus (R 1706): «Erant ergo ambo nudi... Nec pudebat eos; quid ergo pu­ deret quando nullam legem senserant in membris suis repugnantem legi mentis suae? Quae illos poena peccati post perpetrationem praevaricationis secuta est... Quod antequam fieret, nudi erant... et non confundebantur : nullus erat motus in corpora, cui verecundia deberetur ; nihil putabant velandum, quia nihil senserant refrenandum·. Cf. et De civ. Dei I.14 c.17.21. 23S.26:ML4i,425s.428s.430-433.454;Cont. Iui.: ML 44,641-874; Opus imperf. coni. Iui.: ML 45,1049-1608. 17 Ex graecis, cf. et S.Cyrillus Alex. (R 2122): «... In paradiso deliciarum mens (Adae) tota et semper in Dei visione erat, corpus autem in tranquillitate et quiete, sine omni turpi voluptate, non enim erat in eo absurdorum motuum tumultus. Cum vero cecidit in pec­ catum... inde irrepserunt in carnis naturam voluptates impurae et nata est in membris nostris saeva lex...» 18 Theophilus Antioch.. Ad Autolycum 2.25: MG 6,1092; Clemens Alex., Protrept. ii : MG 8,228; Strom. 3 c.17: MG 8,1205; S.Irenaeus, Adv. haer. 3,32,4; 4,38; 4.39,1: MG 7,759.1105-1110. De Hirscher et eius refutatione, cf. Kleutgen, o.c., 2 p.505-527. l.4 C..2 λ.4. integritas adae. τπ.30 n.734-736 803 in momento creationis in eis insufflatus erat spiritus vitae. Porro quamdiu hic spiritus suum ordinem ac locum servabat, excludebat cogitationes... malas» 19 (cf. et R 225). 735. Ratio theologica (congruentiae). Cum Adam non­ dum peccator eximium gratiae sanctificantis donum accepisset, censendus est sine dubio minus integritatis donum naturae suae rationali sic congruum accepisse; quod illi gratiae esset et ornamento et auxilio ad eius sive conservationem sive aug­ mentum. Ceterum haec maxime valent si dicatur gratia petere in suo subiecto per se (forte physice vel saltem moraliter, nisi Deus aliter statuat v.gr. ob peccatum originale) perfectas dispositio­ nes, ut ea per suas virtutes sine speciali impedimento facile ac totaliter agat et sic homo vita divina intenta a Deo plene et constanter vivere possit; quod maxime valet de natura innocen­ ti. At concupiscentia est magnum impedimentum actioni to­ tali et constanti gratiae; unde potius mirandum esset si Deus Adae innocenti non dedisset integritatem. 736. Obiectiones. 1. Concupiscentia perficit naturam humanam. Ergo credendum est eam Adae non esse ablatam. Dist. antec. Perficit naturam humanam concupiscentia late sumpta, seu ut est potentia appetendi bonum sensibile, conc. antec.; stricte sumpta, seu ut est potentia appetendi contra dictamen rationis, nego antec. Sic enim non connotât nisi defectum subiectionis appetitus ad rationem. 2. In Ada erant sine dubio spontanei motus appetitus in suum obiectum. Ergo erat ei concupiscentia. Dist. antec. In Ada erant spontanei motus appetitus in obiectum inordi­ natum, nego antec.; in ordinatum, subdist.: sub imperio saltem implicito voluntatis, conc.; secus, nego. In omni actu appetitus, etiam obiective honesto, ut exerceretur vel dum exercebatur, requirebatur voluntatis consensus, si forte non semper forma­ lis et explicitus, certe saltem virtualis et implicitus. 3. Posita integritate, usus sensibilium esset saepe impossibilis. Ergo Adam eam non habuit. Dist. antec. Posita integritate, usus sensibilium esset impossibilis independenter a ratione, conc. antec.; secus, nego antec. Sane Adae integritas excludebat solum appetitus independentiam a vo­ luntate sub dictamine rationis. 4. Heva vidit quod bonum esset lignum ad vescendum et pulchrum aspectu­ que delectabile (Gen 3,6) et comedit. Ergo sensit tentationem. Dist. cons. Heva sensit tentationem ex diabolo, conc. cons.; ex concu­ piscentia, subdist.: ante peccatum externum, trans.; ante omne peccatum etiam internum, nego. Si, ut creditur, primum peccatum grave Hevae quae cuperet esse ut Deus, sciens bonum et malum, fuit superbiae et quidem internae, eo posito, cessavit integritas, quae proin iam non impediret quin Hevae appetitus in fructum prohibitum tenderet. «Praecessit mala voluntas, qua serpenti sub­ 19 Demonstr. apost. praedic. 4: PO t.12 P.669S. Cf. F. Vernet, l.c., 2456; Le Bachelet, Adam: DTC 1,370; Boyer, 267-269. 804 I.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE et elevante, ii dolo crederetur, et secuta est mala concupiscentia qua cibo inhiaretur illi­ cito» 20. Ceterum quod Eva viderit lignum.■■ pulchrum oculis aspectuque delecta­ bile, non supponit necessario motum concupiscentiae antecedentem, cum ea potuerit videre et admirari ante peccatum omnes res pulchras, maxime si hae, ut lignum, erant intrinsece honestae, quin excitaretur ad peccatum. Lercher putat non videri certum Hevam suo peccato integritatem ami­ sisse, cum ex Gen 3,7 concupiscentiam simul cum Ada experiri primum videatur; forte illam non amisit nisi dependenter a peccato Adae ut capite generis humani, ita ut motus Hevae obiecti libere admissi esse potuerint 21. At haec explicatio minus probabilis videtur, cum, gratia peccato amissa, non censeatur integritas manere. 5. Forte protoparentes habuerunt concupiscentiam habitualem, etsi non actuatam ante peccatum ob occasionis defectum. Ergo integritas nequit saltem ut certa asseri. Nego antec. Mirum esset id, quod ambo essent nudi et nonnisi praecise post ac propter peccatum de nuditate erubescerent. 737. Corollarium 1. De capacitate Adae ad legem naturalem servan­ dam. Adam per integritatem poterat facillime totam legem naturalem quoad substantiam observare, quin contra eam sive ullum peccatum grave vel leve sive ullam imperfectionem moralem saltem positivam admitteret. Corollarium 2. De virtutibus per accidens infusis Adae. Si Adam mag­ num illud integritatis donum ante peccatum habuit, pariter dicendus est ante peccatum accepisse omnes virtutes morales per accidens infusas, cum eae rectitudinem naturalem hominis in ordine ad Deum et ad ipsum perfi­ ciant et compleant (1 q.95 a.i; 1.2 q.63 a.2) 22. ARTICULUS De Thesis 31. V integritatis praeternaturalitate Integritas Adae fuit praeternaturalis. S.Th., i q.95 a.i : 4 CG 52; In 2 d.31 q.i a.2 ad 3; Bellarmino, De gratia primi hominis c.5; Suârez, De gratia proleg.4 c.2; Boyer, th.io; Beraza, n.469-484; Palmieri, th.15 n.7-11; Huarte, n.349.355-361. 738. Nexus. Adam ergo, ex probatis, ante peccatum or­ natus est integritate; nunc vero ulterius quaeritur de eius proprietatis relatione ad naturam. Facile autem patet, non quaeri de eius supernaturalitate relate ad quamlibet naturam, sed relate ad humanam. 739. Notiones. Integritas est hic, non complexus do­ norum iustitiae originalis, sed immunitas a concupiscentia, prout ea in superiore thesi explicata est. 20 S.Augustinus, Opus imperf. cont. Iui. 1,71: ML 45,1095; S.Th., i q.94 a.4 ad 1; 2.2 q.163 a.i; Bainvel, Naturel et surnaturel P.197S. 21 Lercher, p.365. 22 Suârez, l.c., 3,11. l.4 c.2 a.5. praeternatubalitas intecrit. τπ.31 n.736-741 805 Praeternaturalis i.e. supernaturalis secundum quid, qua­ tenus naturam humanam superat, quin forte alias naturas supe­ riores, v.gr. angelicam, excedat; non ergo supernaturalis sim­ pliciter, ut gratia sanctificans. 740. Adversarii. meris 697 700). Protestantes, Baiani, lansenistae (nu­ 741. Doctrina Ecclesiae. S.Pius V damnavit errorem Baii 26 (D 1026): «Integritas primae creationis non fuit in­ debita humanae naturae exaltatio, sed naturalis eius condi­ tio». Cum integritas a Baio sumeretur complexive seu et pro sanctitate interiori per inhabitationem Spiritus S. et pro im­ munitate a concupiscentia, videretur eius propositionis dam­ natio esse complexiva, ideoque ex ea non posse concludi doni integritatis praeternaturalitatem, ut putant v.gr. Scheeben, Van der Meersch 1. At communis opinio aliter sentit 12, et quidem iure, cum Baii propositiones damnentur in sensu intento ab eius auctore, in cuius conceptione innocentis naturae ea in­ tegritas sit elementum essentiale. En v.gr. eius verba quae in C. Vaticano I memorata sunt: «Consistebat primae rectitudi­ nis integritas ... non tantum in hoc, quod mente per integram legis notitiam et voluntate per plenam obedientiam suo creato­ ri adhaerebat, sed etiam in eo quod inferioris animae partes superioribus et omnia corporis membra voluntatis imperio ad nutum serviebant»3. Idem a pari, et ex eadem ratione relate ad doctrinam iansenisticam, dicendum est de eo errore Synodi Pistoriensis (D 1516): «Doctrina synodi de statu felicis innocentiae, qua­ lem eum repraesentat in Adamo ante peccatum, complecten­ tem non modo integritatem, sed et iustitiam interiorem cum impulsu in Deum per amorem caritatis...; quatenus comple­ xive accepta innuit, statum illum... fuisse... debitum ex natu­ rali exigentia et conditione humanae naturae...: falsa... erro­ nea...» 1 Scheeben. Handbuch der kalh. Dogmatik 2 n.649; Van der Meersch, Explica quo­ modo immunitas a concupiscentia, licet sit humanae naturae positive indebita, dici possit inte­ gritas naturae: CollatBrug 18 (1913) 438. Cf. et Lennerz, Opuscula duo... P.45S. Antea putarant damnationem referri ad gratiam sanctificantem Gonet, De homine d.6 a.i § 3 n.17; maxime Estius, In Sent. 2 d.25 § 6, valde dubitans de praeternaturalitate integritatis. Cf. Berti, o.c., diss.i c.i § 2 n.4; diss.2 c.i n.çs. Iuxta Scheeben (l.c.) gratuitas integritatis non effertur specialiter in damnatione Baii. 2 Suârez, l.c., n.7; Daffara, De peccato originali... n.66; Parente, p.130; Lercher, n.622; Pesch, 2 n.196; Boyer, l.c., p.263; Beraza, n.469; Ripalda, Adversus Baium... disp.4 s.3 n.i9s; disp.8 s.2 n.19; disp.9 s.i n.4. 3 Cf. Scheeben, n. 647; Alfaro, l.c.; Baius, De prima hominis iustitia, c. 3: cf. C. Vati­ canum: CL 7,548 nota 4. 806 I.F.SACÜÉS, nF. DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Damnata est etiam illa Baii propositio (D 1055): «Deus non potuisset ab initio talem creare hominem, qualis nunc nas­ citur» (cf. et D 1079). Ea non est Baii quoad verba, sed certe quoad rem et in contextu eius refertur directe ad concupis­ centiam. Ergo praeciso, ut patet, peccato originali, homo potest creari concupiscentia affectus qua nunc nascitur. Ergo inte­ gritas non est ei debita 4. C. VtiticviiiuHi elevationem Adae per gratiam «super naturae conditio­ nem ad statum quemdam sublimem» distinguit ab aliis donis «quibus in propria natura perficeretur», dum inferius effert id: «carnem spiritui gratia sua plene sublectam fecit...», ita ut mox status ille Adae complexive sump­ tus ibi dicatur esse «illa... hominis elevatio, quam... DD. catholici recte supernaturalem vocaverunt, ut quae naturae creatae tum vires tum exi­ gentiam transcendat...:4·. 742. Valor theologicus. Certa in theologia, vel ut su­ pra (n.720: cf. D 1516) theologice certa5. 743. Probatur ex sacra Scriptura. Ut nuper vidimus (n.732), extollitur id ut quid singulare quod protoparentes ante peccatum erant nudi et tamen non erubescebant. 744. Probatur ex traditione. SS.Patres, ut nuper vi­ dimus (n.734), efferunt integritatem Adae, et quidem ut spe­ ciale donum Dei. Sic S.Irenaeus (R 225); S.I.Chrysostomus (R 1150); S.Augustinus (R 1952); S.I.Damascenus (R 2388). S.Augustinus (R 1967): «Ad miseriam iustae damnatio­ nis pertinet ignorantia et difficultas, quam patitur omnis homo ab exordio nativitatis suae; nec ab isto malo quisquam nisi Dei gratia liberatur. Quam miseriam Pelagiani nolunt ex iusta damnatione descendere, negantes originale peccatum, quamvis ignorantia et difficultas, etiamsi essent hominis primordia na­ turalia, nec sic culpandus, sed laudandus esset Deus». Ex his homo potuit creari in ignorantia et difficultate (ad bonum), quae nunc ei sunt, quin culpandus esset Deus. Ergo integritas Adae non erat naturalis, cum posset abesse quin cul­ pandus esset Deus. Damus cum Boyer hanc obviam loci inter­ pretationem 6, cui tamen alii alias subtiliores substituunt7. 4 Cf. Scheeben. n.648.650; Le Bachelet, Baius: DTC 2,71s: Alfaro, 34·37· Ergo omnino improbabiliter, credimus, dissentiente Kloppenburg, i2i. ea propositio referretur unice ad gratiam sanctificantem, ut putat Gonet, Clypeus theol. thom. tr.8 s.6 n.17. ** Schema reformatum... CL 7,556-558.1633. s Lercher, n.622: «Theologice certa·: Boyer, p.263: «Doctrina communis et certa, atque in decretis contra Baium et lansenistas contenta·: Huarte, n.357; «Est definitum contra Bajanos et lansenistas»: F.Diekamp, Katholische dogmatik 2 5 (Münster 1921) § 29 p.121: «Fidei proximum· (ut supernaturalitas gratiae). 6 Boyer, 270-273 ; Td., Dieu pouvait-il créer l’homme duns l’état d’ignorance et de difficulté?: Greg n (1930) 32-57; Id., Essais sur la doctrine de S.Augustin (Paris 1932) 237-271 ; Id., La concupiscence est-elle impossible dans un état d’innocence?: AugMag 737-744· 7 De Noris, l.c., c.3,2: ML 47,609. Aliter Y.de Montcheuil, S.I., L'hypothèse de l’état originel d’ignorance ct difficulté d’après le «De libero arbitrio· de saint Augustin: RechScRel 23 (1933) 197-221 ; cf. Id., Mélanges théologiques (Aubier 1946) 93-n 1. Cf. de his inferius n.809. I..4 C.2 A.5. PKAETERNATUKALITAS INTECRIT. TI1.31 Λ.741-746 807 745. Ratio theologica. Integritas non est naturae hu­ manae: 1) Constitutivum, seu ut eius pars, vel consecutivuni, seu ut eius essentiam consequens. Nam cum homo habeat et appetitum sensitivum, cuius obiectum est bonum delectabile, et appetitum rationalem, cuius obiectum est bonum honestum, ita ut ille cognitioni sensitivae et hic cognitioni intellectivae respondeat, pronum est: a) Ut, cum cognitio sensitiva boni delectabilis praecedat intellectivae, appetitus sensitivus, qui ex se, ut patet, est cae­ cus et necessarius, tendat in bonum delectabile, moraliter bo­ num vel malum, ante interventum appetitus rationalis, b) Ut, dum obiectum suum maneat illi praesens, tendat in illud, etiam praeter vel contra voluntatis imperium, c) Ut ille iam excita­ tus alliciat voluntatem ad consensum, cum uterque in eadem anima radicetur (i q.8i a.3 ad 2) 8. 2) Nec exigitive, quasi natura nequiret sine integritate legem naturalem rite implere et proin ultimum suum finem obtinere. Concupiscentia enim: a) Nec est in se vel in suis mo­ tibus peccatum formale utpote praecedens libertati, b) Nec infallibiliter ducit in peccatum, cum voluntas posset etiam mora­ liter motibus eius resistere vel per se vel per media apta, si quando iis egeret, quae Deus censeretur ei daturus esse ad illis motibus non consentiendum; ita ut sic semper homo omne peccatum grave et etiam, saltem distributive, levia vitare vel moraliter posset. Quo posito, non opus esset ut homo haberet in sua natura per integritatem potentiam moralem numquam peccandi, c) Aliunde id boni afferret, quod esset occasio et recurrendi ad Deum per orationem et obtinendi, Deo adiuvante, splendidas victorias virtutis ac meriti. 746. Obiectiones. 1. Ex 1 Io 2,16: Omne quod est in mundo con­ cupiscentia carnis est et concupiscentia oculorum et superbia vitae, quae non est ex Patre sed ex inundo est. Hinc concupiscentia non est a Deo. Ergo nequit esse naturalis. Dist. antec. Concupiscentia actualis deliberata non est a Deo, conc. antec.; indeliberata vel habitualis non est a Deo, subdist.: in ordine historico, conc.; in ontologico, iterum dist. : a Deo intendente, conc.; permittente, nego. s Suârez, De opere sex dierum 3,12,10: Scheeben, § 156; Laminne, Decheance originelle (Paris 1914) p.55 : «La raison qui délibéré n'est mise en éveil que par les impressions sensibles; or celles-ci influencent immédiatement les instincts sensuels, tandis que la raison a besoin d’un certain temp pour se rendre compte, réfléchir ct comparer. Dès lors, la volonté que conduit la raison, ne peut être mise en branle qu’après les tendances sensuelles et les mou­ vements de ces dernières proviennent nécessairement l'activité de celle-là. Nous savons aussi que notre volonté n’a pas un empire absolu sur notre organisme, et il est naturel qu’il en soit ainsi; car si toute l’activité organique dépendait dc notre volonté, notre activité con­ sciente ne suffirait pas à en assurer le fonctionnement. Il est dès lors naturel que les mouve­ ments de la sensibilité ne cedent pas immédiatement devant l’opposition de la volonté ct que nous constatations en nous-mème la lutte intérieure de la volonté avec les mouvements passionnels indélibérés qui caractérise la concupiscence·. Cf. Vanoenbercer, l.c., p.398 not.l. 808 l.l'.SAGÜÉS, UE UEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Motus concupiscentiae libere admissi, cum sint peccata, nequeunt esse a Deo nisi ut mere permittente. Concupiscentia vero habitualis et motus eius indeliberati, etsi non sunt peccata, non debuerunt esse in homine histo­ rico qualem Deus creavit, et ideo nunc non sunt homini nisi ex peccato 9. Immo si ontologice respiciuntur, sunt physicum malum late dictum seu nega­ tive, cum sint pura carentia boni naturaliter indebiti, at attingunt ordinem moralem; ideo videntur ne per accidens quidem posse a Deo intendi, sed mere permitti. 2. Concupiscentia est aliquid malum. Ergo nequit esse naturalis. Dist. antec. Concupiscentia est malum physicum, conc. antec.; morale, subdist. : est tale materialiter, conc.; formaliter, nego. Concupiscentia physice est mala (sensu nuper explicato) at est naturalis, cum sit defectus quidam naturae; moraliter vero non est mala formaliter, seu peccatum formale, sed mere materialiter, quatenus continet materiam peccati, si ponatur assensus (non vero quasi conveniat cum peccato materiali, cum hoc possit fieri consentiente voluntate v.gr. per ignorantiam vel forte per vehementem impetum passionis) aut effective, quatenus est ex peccato, aut occasionaliter, utpote movens ad peccatum, aut apparenter coram aliis, qui tamen internam resistentiam ignorant, aut poenaliter, quatenus est poena peccati, aut privative, quatenus est vera privatio (integritatis) ob peccatum. Materialiter vero et occasionaliter vel causaliter et proin etiam apparen­ ter est naturalis, cum sit defectus quidam naturae. At effective, poenaliter, privative mala dicitur per relationem ad peccatum; ideo eo triplici sensu dicenda est potius innaturalis vel etiam contra naturam, quatenus peccatum potest dici innaturale vel etiam contra naturam (n-750s). 747. 3. Concupiscentiae nos pudet. At eius nos non puderet, si esset naturalis. Ergo non est naturalis. Dist. min. Concupiscentiae, si esset naturalis, nos non puderet, si nos numquam puderet naturalium, conc. min.; secus, nego min. Sane nos pudet multorum defectuum naturalium ordinis intellectualis, moralis, physici. Pudor ex concupiscentia non est quia ea sit peccatum, cum non sit, nec quod sit poena peccati, cum et mors sit talis, sed quia sit re­ bellis rationi (n.752)10. Inst. At nos pudet eius, quia deprimit naturam rationalem qua talem. Ergo nequit esse naturalis. Dist. antec. Concupiscentia deprimit naturam rationalem, quatenus appe­ titus sensitivus est rebellis rationi, conc. antec.; quasi ipsa concupiscentia, vel motus eius indeliberati sint aliquid moraliter dehonestans naturam, nego antec. Concupiscentia deprimit aliquo modo naturam rationalem, et eo sensu nos pudet eius, cum pugnet contra rationem et cum huius perfecto exercitio possit aliquando impedimento esse. At is est defectus physicus, qui non deprimit naturam rationalem, quasi ei aliquod dedecus morale inferat; quo postremo sensu non pudet nos concupiscentiae. Aliunde haec potest dici deprimere naturam rationalem qua talem, qua­ tenus eam (illicit ad peccatum, non verb quasi eam a bono honesto perficien­ do efficaciter removeat, cum potius sit homini occasio honeste agendi, dum eam coercet et sic abicit peccatum. Immo, potest homo, pietate roboratus, sic eam reprimere, ut dominium fere despoticum in eius motus, saltem turpiores, obtineat, ita eam convertens in decus potius quam in dedecus sui, iam viventis in corpore instar cuiusdam angeli. Hinc homini debentur 9 Ceulemans, Commcntdrius in epistolas catholicas (Mechliniac 1904) p.l26s. 10 S.Augustinus, De >iupl. e! concup. 1,5: ML 44,416; De civ. Dei 14,23,2: ML 41,431. 1.4 C..2 a.5. praetf.rnaturai.itas intecrit. th.31 n.746-748 80$) media quibus concupiscentiam vincere possit, non quibus ab ea sit immu­ nis sine labore ** . 4. At repugnat homini qua tali inclinatio praeter rationem. Ergo con­ cupiscentia non est ei naturalis. Dist. antec. Repugnat homini inclinatio praeter rationem, si haec nequeat resistere illi motui, conc. antec.; secus, nego antec. 748. 5. Concupiscentia, utpote saepe nos inducens ad peccatum, est formaliter peccatum. Ergo ea nequit esse naturalis. Dist. antec. Concupiscentia inducens in peccatum est formaliter peccatum, si quidquid nos inducit in peccatum est formaliter peccatum, conc. antec.; secus, subdist. : concupiscentia est formaliter peccatum, posito consensu, conc.; secus, nego. Sunt multa quae, quin sint formaliter peccatum, nos movent ad pecca­ tum v.gr. pictura obscocna. Ceterum motus concupiscentiae, cum sit con­ tra rationem, est materialiter peccatum, quatenus continet materiam peccati ita ut, posito consensu, fiat peccatum formale. Ideo, etsi est naturalis, non licet ei consentire. 6. Si concupiscentia est naturalis, ordo naturae exigit ut animus sibi repugnet. At id admitti nequit. Ergo concupiscentia non est naturalis. Dist. mai. Si concupiscentia est naturalis, natura exigit ut animus sibi repugnet, iuxta eamdem rationem, nego mai. ; iuxta diversam, subdist. : ut repugnet per accidens, conc.; per se, nego. Cum homo sit ens adeo speciale, utpote compositum ex corpore et spiri­ tu, et hinc potentias ac operationes valde diversas habens, nihil mirum, si iuxta diversas illas vires moveatur ad opposita (Quodl. ii q.5 a.5 ad 2). Pugna vero illa non est ex intrinsecis naturae, seu per se quasi appetitus sensitivus necessario debeat insurgere in rationem, sed ex eo quod illi appe­ titui obiecta appetibilia occurrunt independenter a ratione; at id respectu ipsius naturae hominis non est nisi per accidens. 7. Homo innocens nequiret constanter concupiscentiam vincere et ideo finem ultimum assequi. Ergo concupiscentia homini qua tali repugnat. Dist. antec. Homo concupiscentiam vincere nequiret physice, nego antec.; moraliter, subdist.: sibi relictus, conc.; adiutus a Deo, nego. Cum concupiscentia non tollat libertatem physicam hominis, hic habet semper potentiam physicam ad eam vincendam 12. At etiam, cum Deus non putandus sit creaturam innocentem deserere in iis quae ad ultimum finem requiruntur, homini innocenti cum concupiscentia creato daret media, qui­ bus iste haberet etiam potentiam moralem vincendi illam et sic obtinendi suum ultimum finem. 8. Ex S.Thoma concupiscentia est contra naturam: «In tantum con­ cupiscere est homini naturale, in quantum est secundum rationis ordinem; concupiscentia autem quae transcendit limites rationis, inest homini contra naturam: et talis est concupiscentia originalis peccati» (1.2 q.82 a.3 ad 1). Ergo ea non est naturalis. Dist. conc. Concupiscentia non est naturalis quatenus est defectus physi­ cus naturae rationalis qua rationalis, conc. cons.; quasi sit opposita naturae, nego cons. Imprimis negative patet, S.Thomam nolle indicare concupiscentiam hu­ manae naturae opponi, cum saepe dicat integritatem esse supra naturam (1 q.95 a.i; In 2 d.31 q.i a.2 ad 3); cum statuat vel supponat illud principium, 1 * Cf. Lercher. n.626. 12 Suarez, De gratia proleg.4,9,12; 1,28,0. Iuxta ipsum tamen (h.l., c.2 n.13-15) . In Gen 2-3 verba «mors» et «vita» congruentius sumi possunt sen­ su plenario, quatenus primo indicetur vita unio temporalis et aeterna cum Deo-Vita ac fonte vitae et morte separatio a Deo temporalis et aeterna ac ideo consequenter mors corporalis. Hinc S.Augustinus quaes­ tioni «quam mortem Deus primis hominibus fuerit comminatus, si * Scotus. In 2 d.19 n.3-5; cf- Finkenzeller, 536s; Kloppenburg, 43-45. 816 l.F.SACÜÊS, r>E DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ab eo mandatum transgrederentur acceptum..., utrum animae, an cor­ poris, an totius hominis, an illam quae appellatur secunda: respondendum est, ait: Omnes...» Et Paulus eum conceptum pariter servat, ita ut mors physica non sit nisi signum mortis spiritualis > *. Sed nunc non attendimus nisi ad physicam seu corporalem, cuius origo in A. et N.T. tribuitur peccato. 755. Adversarii. Pelagiani. Iis accensendus est proba­ biliter Theodorus Mopsuestenus, qui, etsi primo mortem pec­ cato Adae tribuebat, dein videtur tenuisse Adam ante pec­ catum fuisse mortalem 2. Sociniani. Rationalistae (11.696-7015). Quidam exegetae independentes dicunt Adam factum esse mortalem et vel sine immortalitatis spe (H.Gunkel, H.Sch­ midt, A.Ungnad, L.Kohler) vel ita ut, nisi peccaret, immor­ talitate donaretur, quam tamen, posito peccato, numquam habuerit ac proin peccato non amiserit (A.Dillmann, S.R.Dri­ ver, O.Procksch)2* . Ceterum apud protestantes hodiernos est quoddam proble­ ma de origine mortis: utrum ea sit ex prima creatione an ex pec­ cato 3. 756. Doctrina Ecclesiae. C.Carthaginense XVI (D 101): «Placuit omnibus episcopis...: ut quicumque dixerit, Adam primum hominem mortalem factum, ita ut, sive peccaret, sive non peccaret moreretur in corpore hoc est de corpore exiret, non peccati merito, sed necessitate naturae, a.s.» Definitur his Adamum sic factum esse, ut non moreretur necessitate naturae, sed solum si peccaret. Si forte quis imme­ rito, ut videtur, putet hoc Concilium non fuisse sollemniter approbatum a S.Zosimo, teneat tamen illud haberi in Ecclesia ut quod res fidei divinae et catholicae tradat. C.Arausicanum (D 174): «Si quis per offensam praevari­ cationis Adae non totum... in deterius dicit hominem com­ mutatum, sed animae libertate illaesa durante, corpus tantum­ modo corruptioni credit obnoxium..., adversatur Scripturae...» Definitur his directe Adamum secundum animam per pec­ catum in deterius esse commutatum, et indirecte eum secun­ dum corpus corruptioni obnoxium factum esse (cf. D 175) 3*. ’•S.Augustinus, De civ. Dei, 13,12.15; 14,1: ML 41.385-387.403. De Paulo, in mul­ tis cf. v.gr. A. Feuillet, P.S.S., Mort du Christ et mort du chrétien d’après les «pitres pauliniennes: RevBibl 66 (1959) 485; P. A. Hulsbosch, O.S.A., La vida y la muerte en la Biblia: RevAgEspir 4 (1963) 361-374 2 De Vries, l.c., 99s. Photius cius mentem sic describit (Biblioth. cod.177: MG 103, 515): *Iam inde ab initio quidem formatum esse mortalem Adam, sed Deum, ut scilicet peccata odissemus, ita tantum simulasse, quasi pro peccato poenae loco mors imposita fuerit». Cf. tamen Devresse, o.c., 98s. 109. 2* Cf. Ceuppens, o.c., 100.106; W.Goossens, L’immortalité corporelle dans les récits de Gen. 2,4b-y: EphThLov 12 (1935) 723s; cf. Id., Immortalité corporelle: DBS 4,299. 3 Cf. H. Engelland, Tod: EvK 3 (1959) 1455s. 3· Cf. dc his B.Kloppenburg, o.c., 39-42.67-104. Non audent dicere S.Zosimum sol­ lemniter approbasse canones Carthaginensis XVI De Plinval, Pelage... 327s, et maxime I..4 c.2 λ.6. immortalitas adae. th.32 ν.754·758 817 C.Tridentinum (D 788): «Si quis non confitetur, primum hominem Adam, cum mandatum Dei in paradiso fuisset trans­ gressus..., incurrisse... mortem, quam antea illi comminatus fuerat Deus... a.s.» His definitur Adam ob peccatum incurrisse mortem. Commissio Biblica in suo responso de historicitate priorum capitum Geneseos asserit de ea non posse dubitari, «ubi agitur de factis in eisdem capitibus enarratis, quae christianae religio­ nis fundamenta attingunt, uti sunt... originalis protoparentum felicitas in statu iustitiae, integritatis et immortalitatis...» (D 2123 2302 2329). C. Vaticanum paraverat eam doctrinam, quod Deus Adae, praeter dona gratiae, alia infudit «quibus in propria natura perficeretur... mortis ipsius timorem a mortali removit. Mortalis quippe erat homo conditione corporis animalis, inmortalis autem beneficio Conditoris»4. Valent etiam de hac re documenta inferius afferenda pro immortalitatis praeternaturalitate (D 1078 1517). Idem de tota natura humana definiunt Arausicanum (D 175), Tridentinum (D 789). 757. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 101 174 788). 758. Probatur ex sacra Scriptura. In A. et N.T. mors ut ea hodie occurrit seu in adiunctis laboriosis et cum sequenti corruptione, tribuitur primo peccato hominis; sed cum expri­ matur absolute, supponendum est ibi efferri ipsum factum mor­ tis, non ergo quaelibet adiuncta phaenomenica eius. Immorta­ litas qua frueretur homo nisi peccasset, indicatur sat clare, modo habeatur debita ratio modi anthropomorfici ac metaphorici quo suis generibus litterariis sacer auctor utitur. A) Ex arbore vitae. Gen 2,9: Produxitque Dominus... lig­ num etiam vitae in medio paradisi... 2,16: Ex omni ligno paradisi comede... 3,22-24: Et ait: Ecce Adam... Nunc ergo ne forte mit­ tat manum suam et sumat etiam de ligno vitae et comedat et vivat in aeternum. Et emisit eum Dominus... de paradiso voluptatis... Eiecitque Adam et collocavit ante paradisum voluptatis che­ rubim et flammeum gladium... ad custodiendam viam ligni vitae. Quomodocumque sumatur ea arbor sive ut realis sive ut symbolica alicuius doctrinae, cum, etiam in hac postrema hypothesi, dicatur Ada potuisse ad eam accedere et in ea suam im­ mortalitatem invenire, asseritur ipsum fuisse in statu quo, si non peccaret, non moreretur4*. Ibi enim agi de immortalitate F.Floeri, Le Pape Zosime et la doctrine augustinienne du péché originel: AugMag 2,759. Cf. tamen B.Piault, l.c., 510-513 ; Sagüés, El pecado heredado de Addn, J pecado estricto?: EstEcl 32 (1058) 151.153; Refoulé, Julien...: RechScRel 52(1964) 64; Hamman, l,c., 247. 4 Schema reformatum 556 CL 556. 1633 (cf. supra n.709). 4* Hummelauer, p.i3ï.i72;W.Goossens, l.c., 736-741; cf. DBS 4,308-312; Ceuppens, p.ioo-io6s.n6; Lagrange, L’innocence et le péché: RevBibl (ιθ79) 363s; J.Coppens: Eph- 818 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II corporali, patet ex memorata arbore vitae ad eam fovendam et ex effectu cui prohibitio accedendi ad illud lignum protopa­ rentes exponebat (3,19): Donec revertaris in terram de qua sump­ tus es; quia pulvis es et in pulverem reverteris. B) Gen 2,15-17: ... Deus... dicens (Adae): ... de ligno autem scientiae boni et mali ne comedas; in quocumque enim die come­ deris ex eo, morte morieris. Haec verba supponunt Adam et Hevam eodem praecepto ac illum obligatam (3,1-3), si peccarent, morituros esse: in poenam peccati et quidem corporaliter, ut patet ex sententia eis illata: donec revertaris in terram... (3,19) 5 et ex prohibi­ tione accedendi ad lignum vitae: nunc ergo ne forte... sumat etiam de ligno vitae... (3,22-24). Ergo si non peccassent, non fuissent morituri corporaliter 6. Etsi formula «in quocumque enim die comederis ex eo, morte morie­ ris» (2,17) videtur indicare poenam mortis mox infligendam ut criminali­ bus: Lev 20,1; 24,17), ut putavit Hummelauer (ceterum admittens im­ mortalitatem Adae innocentis), quam tamen dein misericorditer mitigave­ rit Deus ac distulerit7, tamen alias habet ampliorem sensum temporalem quin significet «immediate» (1 Reg 2,36-46) et hic non intelligitur apte nisi de capacitate moriendi seu de privatione immortalitatis, ut videtur: a) Ex sententia illata, quae supponit diuturnum tempus patiendi ac laborandi: Mulieri... dixit: multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos; in dolore paries filios... Adae vero dixit: ... maledicta terra in opere tuo; in laboribus comedes ex ea cunctis diebus vitae tuae. Spinas et tribulos germinabit tibi, et comedes herbam terrae. In sudore vultus tui vesceris pane, donec revertaris in terram de qua sumptus es... (3,16-19). b) Ex poena eis imposita prohibitionis a ligno vitae, ergo non immediate moriendi (3,22-24)). c) De facto ii diu vi­ xerunt: Adam vero cognovit uxorem suam Hevam, quae concepit et peperit Cain... Cognovit quoque adhuc Adam uxorem suam et peperit filium... Et factum est omne tempus quod vixit Adam anni nongenti triginta... (4,1.25; 5.5)· Nec iure obiceretur ea omnia solum probare mitigationem sententiae: a) cum id nullo indicio appareat; b) minae adeo severae (2,13; 3,3) non mitigarentur quin id aliquomodo exprimeretur, maxime cum auctor mani­ feste originem mortis explicare intendat; c) ipsa intimatio poenae adeo rigorosa (3,17-19) videtur eam mitigationem excludere8; d) imo, in inten­ tione divina mortis subito inferendae, nulla supponeretur connexio inter peccatum Adae et mortem filiorum eius, qui in illa hypothesi non exstincThLov 19 (1942) 112; Clamer, 119.143-146; Junker, 20; Lambert, l.c.. 928s; Hauret, Origines... 137: Arnaldich, 184s.185.263. Dicta valent, etsi, ut pauci auctores contra plerosque tenent, in 2,9 non memoraretur arbor vitae: cf. Arnaldich, 161s; Clamer,118s. 5 Si forte his solis verbis non videretur evidenter mors proponi, non ut effectus consti­ tutionis hominis, sed ut poena peccati, id ex toto contextu sufficienter patet, maxime cum id clare constet ex Gen 3.22-24. Cf. Goossens, l.c., 733-735 et DBS 4.306: Ceuppens. p.i49s. 6 Goossens, 725s: DBS 4,301; J.Freundorter, Erbsünde und Erbtod beim Apostel Pau­ lus... (Munster 1927) p.26s. Ceterum modo ea intelligantur etiam de morte corporis, nihil impedit quin et de morte animae sumantur: cf. S.Augustinus, De ciu. Dei 13,12: ML 41, 385s; De pecc. merit. et remis. 1,2: ML 44,109s. 7 Hummelauer, p.141. Eum sensum sequitur A.Eberharter, Siinde und Busse im Alien Testament (Munster 1927) Ρ·47; nec eum reicit Clamer, 122. 8 Goossens, P.727S: DBS 4,302; Freundorfer, p.18-20.26; S.Landersdorfer, Der Sündenfall: ThGl 27 (192s) Si; Ceuppens, p.117; Heinisch, ProHemi... 83s; Junker, 16. l.4 c.2 a.6. immortalitas adae. τπ.32 n.758-760 819 turi essent, nisi iterum fingatur sine ullo iure ex narratione, Deum mutasse primum suum decretum ut poena infligeretur etiam posteris Adae *. Sen­ sus ergo naturalis non videtur esse nisi is: In quocumque die i.e. «tempore quo» comederis ex eo, morte morieris seu «poena mortis in te dicetur, dono immortalitatis privaberis», quin momentum eius mortis determinetur 10, vel «morti eris obnoxius» ■*. Si verba «morte morieris» alibi (Lev 20,1: 24,17) significant mortem mox infligendan, iis locis alius est contextus, cum agatur de hominibus certo mortalibus; at etiam ibi agitur de poena non subeunda mox post peccatum, sed post sententiam iudicis. 759. Consonant iis: a) Eccl 25,33 (A muliere initium factum est peccati et per illam omnes morimur), ubi evidenter memoratur Heva 12. b) Sap 1,13 (Deus mortem non fecit) et 2,23 (Quoniam Deus creavit hominem inextermi­ nabilem... Invidia autem diaboli mors introivit in orbem terrarum). Haec quae sine dubio difficultate non carent, cum ea de morte spirituali et de immorta­ litate animae aeterna forte primario sumenda sint (attento contextu v.gr. 1, 11-15; 2,21-3,5), tamen saltem includunt mentionem physicae et mortis pec­ cato inductae et immortalitatis peccato ablatae, ut patet ex clara allusione ad Gen 2 et 3, maxime cum ea scriberentur tempore quo in scriptis iudaicis donum immortalitatis ac mors haereditaria saepe memorarentur et de iis communiter Gen 2 et 3 sumerentur 12. 760. C) Ex N.T. Novum T. eidem ideae consonat quod Ada ita mortuus est ob suum peccatum ut, si non peccasset, non moriturus esset. Rom 5,12: Sicut per unum hominem peccatum in hunc mun­ dum intravit et per peccatum mors. Hic agitur de morte: a) In­ ducta per Adam, ut patet ex v.14: Sed regnavit mors ab Adam... b) Physica, cum, non solum ad Gen 2,17 et 3,175s aperte alludatur, sed etiam (5,12-14) ex universalitate mortis phy­ sicae universalitas peccati originalis deducatur, c) Per peccatum. Ergo ante peccatum ea non erat13*. i Cor 15,21s: Per hominem mors et per hominem resurrectio mortuorum. Et sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur. Hic, ubi etiam manifeste alluditur ad 9 Palmieri, De peccato originali2 (Romae 1904) p.220. 10Sic Ceuppens, p.117; Goossens, p.730-732: DBS 4,304s; Arnai.didch, 185. Utpotc improbabilem non memoravimus interpretationem quam proposuit Tirinus, quod homo ipsa die peccati moreretur, eo quod coepisset interne mori modo quo nunc homo incipit mori a momento quo nascitur: cf. Hummelauer, p.141. 11 Cf. Bea, p.159 nota i. Sic et S.Io.Chrysostomus (In Gen. hom.17 n.9; MG 53,147)· «Hoc est, sententiam accipietis, mortales posthac vos futuros». 12 Cf. J.Frey, L'état originel et la chute de l'homme d’après les conceptions juives au temps de J.-C.: RevScPhTh 5 (1911) 516s; Freundorfer. p.119; Goossens: DBS 4,314; T.Gallus, S.I., «A muliere initium peccati et per illam omnes morimur» Sir 25,24(33): VerbDom 23 (1943) 272-27713 R.Schutz, Les idées eschatologiques du livre de la Sagesse (Paris 1935) 43-62; Frey, 517-520; Cornely, Comment, in librum Sap. p.60-73.111-117; Freundorfer, p.60-65; Goossens, 315s; Bückers, o.c., p.10-25. Iuxta Van Imschoot, 294s, Sap 2,24, quin neget mortem physicam deberi peccato, de ea non agit sed de spirituali seu privatione immortali­ tatis beatae. Ibi nec asseri nec excludi mortem esse haereditariam ex peccato dicit Dubarle, Le péché originel dans les livres sapientiaux: RevThom 56 (1956) 597-619. Sed ei iure repug­ nat, dum tamen effert ibi maxime agi de immortalitate spirituali, S.Lyonnet, S.I., Le sens de πειράζειν en Sap. 2,24 et la doctrine du péché originel: Bibl 39 (1958) 27-36. 13> Cf. L.Campeau, S.I., •Regnavit ab Adam usque ad Moysen» (Rom. 5,14): ScEccl 5 (1953) 57-60. 820 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Gen 2 et 3, agitur de morte: a) Physica, cum ea opponatur resurrectioni corporum de qua ibi agitur, b) Inducta ab Adam, ut patet, et quidem libere, ut Christus libere induxit resurrec­ tionem mortuorum. 761. Probatur ex traditione. PP. magnum momentum tribuerunt immortalitati Adae, quae iis esset velut compendium iustitiae originalis, quod proin designabat etiam ipsam gratiam. Respiciebant immortalitatem et incorruptionem ut donum pro­ priissime divinum, ita ut nostra deificatio esset ut quaedam participatio illius perfectionis divinae. Haec maxime valent de S.Irenaeo, cui deificatio totius hominis et sanctificatio eius non est nisi participatio immortalitatis seu naturae divinae, cuius effectus attingat etiam ipsum corpus: ea ergo incorruptibilitate, quae ex Deo nequit esse homini nisi ut donum omnino gratui­ tum, homo accedit ad ipsum Deum. Cum vero peccatum sit aversio a Deo-vita-immortali, est mors quatenus eo homo im­ mortalitate privatur; ceterum peccatum Adae fuit in eo quod aestimaret suam immortalitatem ut bonum sui proprium et sic bonum proprie divinum sibi vindicaret. Opus ergo Christi etiam in eo est, ut hominem restitueret ad incorruptibilitatem amis­ sam seu ad participationem naturae divinae. Sanctificatio est maxime in immortalitate et ideo resurrectio est velut culmen eius sanctitatis 14. Hinc immortalitatem corporalem Adae ii iam ante, sed maxime post exortum pelagianismum memorant et quidem ut gratuitum donum Dei. S.Theophilus Antioch. (R 184): Deus fecit hominem nec mortalem nec immortalem, sed capacem utriusque, prout is pec­ caret vel non. Unde homo non est factus mortalis, sed ipse sibi potest peccando mortem inferre; accepit ius ad immorta­ litatem aliquando de facto obtinendam, nisi peccaret; ergo fac­ tus est simpliciter immortalis sed non immortalitate quae ut divina iam amitti nequiret. «Igitur nec mortalis natura nec immortalis factus. Nam si immortalem ab initio fecisset, Deum eum fecisset. Rursus si mortalem, videretur Deus causa illius mortis esse. Nec immortalem igitur fecit nec mortalem, sed capacem utriusque, ut si ad ea ferretur quae ducunt ad im­ mortalitatem, observandis Dei mandatis, mercedem ab eo ac­ ciperet immortalitatem...; si vero deflecteret ad ea quae ducunt ad mortem, non obediens Deo, ipse sibi mortis auctor esset...» Tatianus (R 156): Verbum fecit hominem participem im­ 14G. Langevin, S.I., Le thème de Γincorruptibilité dans le commentaire de saint Cyrille d'Alexandrie sur l’Evangile selon saint Jean: ScEccI 8 (1956) 295-316; M. Aubigneau, S.I., Incorruptibilité et divinisation selon Saint Ircnce: RechScRel 44 (1956) 25-52; J.M.Arrôniz, La inmortalidad como definition del hombre en S.Ireneo: ScrVict 8 (1961) 262-287. I..4 c.2 λ.6. immortalitas adae. τπ.32 .ν.760·761 821 mortalitatis et quidem divinae (quae homini non est debita). «Verbum... illud caeleste... ad imitationem Patris a quo geni­ tum est, imaginem immortalitatis, hominem fecit; ut quem­ admodum immortalitas est apud Deum, sic homo, Dei por­ tionis particeps factus, immortalitatem etiam habeat». S.Cyprianus (R 566s): In primo peccato firmitas corporis discessit cum immortalitate, quae erat gratia a Deo accepta. «Cum illa prima transgressione praecepti firmitas corporis cum immortalitate discesserit et cum morte infirmitas venerit, nec possit firmitas recipi nisi cum recepta et immortalitas fuerit, oportet in hac fragilitate... luctari...» «... Adam contra caeleste praeceptum cibi letalis impatiens in mortem cecidit nec ac­ ceptam divinitus gratiam patientia custode servavit». S.Athanasius (R 750): Homines natura mortales, si boni mansissent, immortales fuissent, ita gratia Verbi conditionem na­ turae superantes. «... Homines... sibi ipsis corruptionis mortis auctores facti sunt; qui... ex natura quidem mortales erant, sed gratia qua Verbi erant participes, naturae conditionem haud dubie effugissent, si boni utique permansissent. Siqui­ dem propter Verbum, quod cum illis fuisset, ad eos naturalis corruptio non accessisset». S.Ambrosius (R 1325): Deus mortem non fecit, sed eam ob peccatum imposuit homini, ut in terram suam terra rediret (quo sat clare natura hominis mortalis indicatur). «Si recolamus quod Deus mortem non fecerit, sed, postquam lapsus in flagitium est praevaricationis et fraudis, sententia comprehenderit, ut in terram suam terra remearet, inveniemus mortem finem esse peccati...» S.Augustinus (R 1699): Homo erat mortalis, quia poterat mori, immortalis quia poterat non mori, ita ut mortalis conditione naturae immortalis beneficio Dei esset. «Illud quippe (corpus) ante peccatum et mortale secundum aliam et immortale se­ cundum aliam causam dici poterat: id est mortale, quia poterat mori; immortale, quia poterat non mori. Aliud est enim non posse mori, sicut quasdam naturas immortales creavit Deus; aliud est autem posse non mori, secundum quem modum pri­ mus homo creatus est immortalis, quod ei praestabatur de ligno vitae, non de constitutione naturae; a quo ligno separatus est cum peccasset, ut posset mori, qui, nisi peccasset, posset non mori. Mortalis ergo erat conditione corporis animalis, im­ mortalis autem beneficio conditoris» 14*. 1Cf. C.Hartmann, Der Tod in seiner Beziehung zum menschlichen Dasein bet Augustinus: Cath 1 (1932) 159-190: Kloppenburg, o.c., 32-60. Dc S.Athanasio cf. Recheis, l.c., 244. 253-257. Dc S.Cyrillo Alex. cf. G.Langevin, S.I., Le thème de l'incorruptibilité dans le com­ mentaire de saint Cyrille d’Alexandrie sur l'Evangile scion saint Jean: ScEccI 8 (1956) 295-316. I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 822 II 762. Ratio theologica (congruentiae). 1) Etsi gratia sanctificans nullam habeat intrinsecam connexionem cum immortalitate quae tota quanta afficit corpus, tamen ea ex se videtur petere in toto subiecto, praeter virtutes infusas, per­ fectas dispositiones, ut ea per illas virtutes facile et constanter agere possit hic et in caelo, ita ut homo sine speciali impedi­ mento, qualis videretur esse necessitas moriendi cum praevia capacitate infirmitatum, vita divina a Deo intenta vivere posset. Quod maxime valere debet pro natura innocenti (etsi idem lap­ sae Deus non dederit); unde potius mirandum esset, si Deus eam immortalitatem Adae non dedisset. 2) Cum verus amicus avertat, quantum fieri potest, omnia mala ab amico suo, congruebat ut Deus factum mortis, adeo displicens homini, averteret ab hoc innocenti, ut eum perficeret secundum corpus, quem adeo secundum animam perfecerat per gratiam et integritatem. Homo esset perfecte harmonicus in suo esse, si, cum in eo perfecte anima subiecta Deo esset per gratiam et appetitus perfecte esset subiectus rationi, corpus etiam perfecte esset subiectum animae per immortalitatem. ARTICULUS VII De immortalitatis Adae praeternaturalitate Thesis 33. Immortalitas Adae erat praeternaturalis. S.Th., i q.97 a.2; De malo q.5 a.5; S.Bonaventura, In 2 d.19 a.3 q.i; Bellarmino, c.9; Palmieri, De ordine supernatural i th.17; Beraza, n.485-503; Huarte, n.364.370-372. 763. Nexus. Si immortalitas Adae ulterius cum natura creata comparetur, mox patebit eam non superare omnem naturam, cum v.gr. angelicam non superet. Quid vero relate ad naturam humanam? En quaestio. 764. Notiones. Immortalitas sumitur hic ut potentia conditionata, seu si non peccetur, numquam moriendi, iuxta explicata in thesi superiore. Praeternaturalis sumitur etiam hic ut supernaturalis se­ cundum quid, quatenus superat naturam humanam, non vero omnem naturam creatam vel creabilem. 765. Adversarii. Baiani, lansenistae (n.ôggs). Quidam exegetae independentes (K.Budde, W.Staerk, etc.) dicentes ho­ minem factum esse sua natura immortalem ·. 1 Cf. Ceuppens, o.c., 100.106; Goossens, Le., 723s: DBS 4.299· l.4 γ,.2 a.7. praeternaturalitas immort, th.33 n.762-770 823 766. Doctrina Ecclesiae. S.Pius V damnavit Baii er­ rorem (D 1078): «Immortalitas primi hominis non erat gra­ tiae beneficium, sed naturalis conditio» 2. Pius VI damnavit quamdam Synodi Pistoriensis proposi­ tionem (D 1517) «quatenus... insinuat, mortem, quae in prae­ senti statu inflicta est velut iusta poena peccati per iustam subtractionem immortalitatis, non fuisse naturalem conditio­ nem hominis, quasi immortalitas non fuisset gratuitum bene­ ficium, sed naturalis conditio: captiosa, temeraria, Apostolo iniuriosa...» C. Vaticanum paraverat eam doctrinam ex qua Deus Adae, praeter dona gratiae eum elevantia «super naturae conditionem ad statum quemdam sublimem» dedit alia dona «quibus in pro­ pria natura perficeretur» et mox post gratiam effert integritatem ac mox dicitur «mortalis... homo conditione corporis animalis, immortalis autem beneficio conditoris». Statim vero de iustitia originali complexive sumpta dicit: «Haec illa est hominis ele­ vatio, quam... DD. catholici recte supernaturalem vocaverunt, ut quae naturae creatae tum vires tum exigentiam transcen­ dat» 2*. 767. Valor theologicus. Doctrina catholica. 768. Probatur ex sacra Scriptura. Assignans lignum vitae ut causam immortalitatis protoparentum, sat indicat illud fuisse medium extraordinarium ex puro beneficio Dei, non ex exigentia naturae. Sat etiam indicat mortem esse terminum naturalem vitae hominis, iis verbis (Gen 3,19): Donec revertaris in terram de qua sumptus es, quia pulvis es et in pulverem reverteris, quasi iis diceretur: cum ex pulvere factus sis et maneas pulvis, etiam redibis in pulverem 3. 769. Probatur ex traditione. SS.Patres simul ac Adae immortalitatem memorant, eam ut donum gratuitum Dei expli­ cite vel implicite efferunt (n.761): Tatianus (R 156); S.Theophilus Antioch. (R 184); S.Cyprianus (R 566); S.Athana­ sius (R 750); S.Ambrosius (R 1325); S.Augustinus (R 1699). 770. Ratio theologica. Immortalitas non pertinet ad ho­ minem: 1) Constitutive, ut patet, cum non sit quasi eius pars vel essentialis aut integralis. 2 Le Bachelet, Lc., 72s; Alfaro, l.c., 39. 2· Schema reformatum... CL 556-5581633 (cf. supra n.719). 3 Cf. Goossens, 7243 733: DBS 4.300; Ceuppens, 149. De Eccli 17,1s cf. De Fraine, o.c., 758. 824 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H 2) Consecutive, seu ut proprietas essentiam consequens, cum corpus sit ex se corruptibile, utpote obnoxium agentibus sive externis mortem violentam ei inferentibus, sive internis mortem naturalem ei afferentibus, et cum continuo processu organico in dies infirmetur ac consumatur, ut in plantis et in brutis accidit. Haec omnibus patent ex ipsa natura rei ac expe­ rientia, etsi dicatur materia non esse a priori incorruptibilis (v.gr. natura prima) et proinde mortalitas naturalis hominis non esse quid analyticum, sed syntheticum 3*. 3) Exigitive, vel ex parte corporis, cum hoc de se tendat in corruptionem, vel ex parte animae, cum haec sine corpore possit: a) vivere; b) ut ens intellectivum suas operationes cognoscendi ac amandi exercere, imo facilius ac perfectius sine dependentia etiam extrinseca a materia; c) obtinere beatitudi­ nem essentialem, quae est in cognoscendo et amando Deo, ita tamen ut, si ad perfectiorem hominis beatitudinem requiratur vita corporis, sufficiat ut haec post certum tempus per resur­ rectionem naturalem obtineatur. 771. Obiectiones. 1. Ex Carthaginensi XVI (D 101), Adam non moreretur ex necessitate naturae. Ergo erat natura sua immortalis. Dist. antec. Adam non moreretur ex necessitate naturae, quasi ex na­ tura sua non eset mortalis, nego antec.; quatenus illa mortalitas non reduce­ retur in actum mortis nisi ex peccato, conc. antec. Cum Pelagiani dicerent Adam moriturum esse sive peccaret sive non peccaret, seu eum innocentem non esse immortalem, Concilium docet eum non moriturum esse, nisi peccaret. Non ergo statuit rationem debiti vel indebiti eius immortalitatis. Similiter possent intelligi ea verba S.Augustini (R 1760), scii, «corporis mortem non lege naturae, qua nullam mortem Deus homini fecit, sed me­ rito inflictam esse peccati». Sane his et aliis locis similibus contra Pelagianos non erat quaestio nisi de exsistentia donorum, quae Adam ante peccatum habuerit et per istud amiserit, non vero de horum ratione debiti vel indebiti. Hinc, considerato homine historico, seu qualis fuit in Ada et dein qualis nunc nascitur, non vero ipsa natura humana qua talis, seu secundum eius pure naturalia, dici­ tur iis homo innocens illa dona habuisse, quibus homo lapsus ob peccatum careat, non vero ea fuisse innocenti debita vel indebita. Ergo ex iis locis nihil potest obici contra thesim. 2. Ex C.Tridentino (D 788, cf. C.Araus. D 174) homo ob peccatum corruptioni subest. Ergo homini innocenti debebatur incorruptio. Dist. antec. Homo ob peccatum corruptioni subest, quatenus aliquid amisit quod sine peccato habuit, conc. antec.; quasi aliquid amiserit ei na­ turale, subdist.: naturale seu de facto annexum naturae a Deo institutae, conc.; naturale seu annexum et proin debitum naturae qua tali, nego. Etiam de his valent dicta nuper. 3. Ex Arausicano II (D 17s), negans mortem corporis esse ex peccato, iniustitiam dat Deo. Ergo homo innocens habet ius immortalitatis. 3* Mackey, Original Sin... IrishThQuart 30 (1963) 197s. l.4 <:.2 a.7. praeternatuRALiTAS imMokt. th.33 .n.770-772 825 Dist. antec. Negans mortem corporis esse ex peccato iniustitiam dat Deo, posita divina immortalitatis gratuita promissione, conc. antec.; ca non supposita, nego antec. Pariter his Concilium loquitur supponens pro homine innocenti divi­ nam immortalitatis promissionem, qua posita, iam illi homini deberetur im­ mortalitas. Haec ei non ablata est nisi ex peccato, ita ergo ut qui dicit ho­ minem non mori ex peccato, censeatur dicere Deum non reddere innocenti debitum immortalitatis. Similiter possent intelligi illa verba S.Augustini (ex quibus arguit Berti)4, qui sane, ut supra vidimus, asserit gratuitatem immortalitatis Adae: «lustum enim erat ut imago Dei nullo fuscata... peccato, tali insereretur corpori..., ut ei tie ligno vitae subministrata vivendi stabilitas permaneret; ac viveret interim per animam viventem quam nulla ab illo necessitas se­ pararet» 5. 772. 4. Homo nequit obtinere plenam beatitudinem sine immortali­ tate. At beatitudo ci debetur. Ergo et immortalitas. Dist. mai. Homo nequit obtinere plenam beatitudinem sine omni im­ mortalitate corporis, nego mai.; sine resurrectione corporis in posterum im­ mortalis, subdist. : beatitudinem supernaturalem, conc.; naturalem, trans. Deus vult ut in hoc ordine beatitudo essentialis compleatur accidentaliter gloria corporis resurgentis; resurrectio vero convenire beatitudini na­ turali non probatur nisi ad summum ut conveniens, ut placet quibusdam auctoribus catholicis, non ut necessarium. At etsi id probaretur, nondum constaret ipsam immortalitatem corporis pertinere ad beatitudinem. Sane in nostro ordine habetur plena beatitudo sine ea immortalitate. Ceterum omnia quae obiciuntur contra immortalitatis praeternaturalitatem ex requisitis beatitudinis, arguunt ad summum beatitudinis naturalis exigi resurrectionem, non vero hominem in stadio terrestri esse natura sua immortalem. 5. Per separationem a corpore anima fit minus perfecta. At animae de­ betur perpetua conservatio in eius perfectione. Ergo separatio a corpore non est naturalis. Dist. mai. Per separationem a corpore anima est minus perfecta in suo esse, nego mai.; in sua operatione, subdist.: in specifica, nego; in aliis, iterum subdist. : per se, seu per impedimentum appositum, nego; per accidens, seu ut consectarium formale separationis a corpore, conc. Anima separata manet in suo esse perfecta. Item, fit perfectior in opera­ tione spirituali cognoscendi et amandi, quae ei convenit per se et quasi specifice, cum eam ceterum separata possit perfectius et facilius exercere6. Non exercet sane separata operationes sensitivas et vegetativas, at ei hae conveniunt virtualiter ratione sui, formaliter ratione unionis cum corpore et ideo dum corpus est aptum unioni cum ea. Ceterum separata potius ea servitute privatur. 6. Unio animae et corporis est naturalis. Ergo immortalitas homini de­ betur. Dist. antec. Unio animae et corporis est naturalis, quatenus ea est in unam naturam, conc. antec.; quatenus ea exigitur a natura hominis, subdist.: unio temporalis, conc.; perpetua, iterum subdist.: potentialis, conc.; actua­ lis, nego. Anima exigit unionem actualem cum corpore, dum hoc est capax vitae, non vero in perpetuum, etsi etiam post separationem conservet capacitatem, 4 Bekti. o.c., diss.2 c.8 § 8. 5 S.Augustinus, Opus imperf. cont. Iui. 6,39: ML 45,1599. 6 Cf. S.Th.. i q.89 a.i ad 3; a.2 ad 1; Dc ver. q.19 a.i; Suàrez, De anima 6,8; A.Royo, O.P., Psicologia dei alma separada: CienTom 82 (1955) 421-447. 826 I.F.SACÜÉS, DE DEO CUBANTE ET ELEVANTE. II non vero exigentiam, novae unionis cum illo. Hinc separata a corpore non est in statu violento, quod non satietur eius appetitus unionis cum corpore. Item, cum sit per se et essentialiter forma corporis, retinet separata capa­ citatem, non vero exigentiam, semper illud actu informandi 7. 7, Homo abhorret a morte. Ergo immortalitas est ei naturalis. Dist. antec. Homo abhorret a morte ut animal, conc. antec.; ut ens ra­ tionale, subdist. : vincibiliter, conc.; secus, nego. In homine, ut in brutis, appetitus sensitivus abhorret a morte. Etiam appetitus rationalis, vehementer allectus bonis huius mundi, abhorret ab ea, at ita ut hic horror ab ipsa ratione superari queat per considerationem bo­ norum superiorum, ut fit in militibus vel in sanctis. N. B. Ut diximus de concupiscentia, S. Thomas dicit de morte et alia et haec: «Mors quodammodo est secundum naturam et quodammodo contra naturam» (De malo 5 a.5; 1.2 q.85 a.6; 2.2 q.164 a.i ad 1; In Ep. ad Rom. c.5 lect. 4). Ergo eadem solutio danda erit: ca intelligit Thomas iuxta inclina­ tionem formae seu animae rationalis, nisi potius appelletur ea alia solutio quod dicitur mors esse secundum naturam humanam in se sumptam, sed contra naturam historice sumptam seu ut ea fuit in Ada. 7 773. Scholion 1. Quomodo obtinebatur immortalitas Adae? Ea erat, iuxta omnes, diversa ab immortalitate beatorum (1 q.97 a.i). Etsi multis modis a Deo induci posset, tamen, relicta ut improbabili explicatione, quam forte tenuit Molina, per quamdam corpoream qualitatem toto corpore dif­ fusam, et illa alia minus probabili, forte a Soto propugnata, per gratiam sanctificantem 7*, haec videntur probabiliter dicenda: Causae externae mortis violentae possent vitari, partim per curam ipsius Adae, viri fortis, sapientis, prudentis, partim per specialem Dei protectio­ nem, non necessario valde specialem, cum etiam nunc sic plerique homines vitent mortem violentam. Ex causis internis seu afferentibus mortem natu­ ralem: infirmitates poterant removeri partim et cautione hominis et speciali protectione divina, partim optima corporis dispositione, passionum modera­ tione, cibo exquisito paradisi (S.Augustinus, R 1762; In 2 d.i9 q.i a.2); senectus, seu lenta virium consumptio, eodem fere modo vel etiam per fruc­ tum ligni vitae, si forte hoc erat reale, posset vitari (1 q.97 a.4)8. His addit S.Bonaventura donum supernaturale animae datum 9. Imo et iuxta S.Thomam, «inerat animae vis quaedam supernaturaliter divinitus data, per quam poterat corpus ab omni corruptione praeservare, quamdiu ipsa Deo subiecta mansisset» 1011 , quod tamen Suârez minus probabiliter putat posse intelligi de vi rationis (sapientiae, etc.), qua Adam se custodiret 11. 774. Scholion 2. De ligno vitae. Iis omnino admissis ut indubie genuinis quibus illud ter in Gen (2,9; 3,22.24) 1213 ac ut unum 13, memoratur, 7 Rondet, Naturel... 244-247: Hdarte, n.357. Cf. et Alfaro, Lo natural... 245-256. 7* Cf. Suârez, De opere sex dierum 3,14,10-18. 8 Cf. Suârez, l.c., n.16.19-26. ’ S.Bonaventura, In 2 d.rp a.3 q.i. 10 S.Th., : q.97 a.i. Cf. ibid., a.3 ad 1 ; q.95 a.i ; De malo q.4 a.6 ad 4; In 2 d.19 q.i a.2. 11 Suârez. Lc.. n. 19. Ceterum S.Doctor dicit immortalitatem corporis non esse «per aliquem... vigorem in eo exsistentem» (1 q.97 a.i) vel «secundum aliquam dispositionem animae inhaerentem» (a.3 ad 1). Alibi tamen supponit immortalitatem Adae fuisse per dis­ positionem quamdam corporalem divinitus eius corpori datam: »Animae igitur praeter or­ dinem suae naturae a Deo aversae, subtracta est dispositio quae eius corpori divinitus indita erat ut sibi proportionaliter responderet: et secuta est mors» (4 CG 81 : cf. Comp. theol. c.149). Sic Salmanticenses explicant immortalitatem Adae per vim quamdam animae supernatura­ lem, sed ita ut et corpori esset specialis dispositio, qua anima per informationem perfectius dominium in illud exerceret: cf. De Sainte Marie, Lc.. 273-275. 12 Cf. Ceuppens, 103s; Goossens, 736-740: DBS 4,308-312. 13 Aliter opinatur Coppens, Een, twe of meer leuensboomen tn hei Paradijs? EphThLov 20 (1943) 66-70; eum refutat Heinisch, 79 not.37. l.4 c.2 a.7. praeternaturautas immort, th.33 n.772-773 827 «lignum vitae est, ait S.Th. (i q. 102 a.i ad 4), quaedam materialis arbor... quia eius fructus habebat virtutem conservandi vitam... et tamen aliquid significabat spiritualiter». Ea arbor censetur specialem vim habuisse 13#, supernaturalem iuxta S.Bonaventuram ,4, vel naturalem iuxta alios 13 15, con­ 14 ferendi, saltem ex parte sua et ideo posito composito humano integre sano, qualis erat et poterat conservari Adam in vita paradisiaca, ac remotis agen­ tibus externis nocivis 16, vitam corporis, vel iuxta Scotum, per aliquod tempus 17 vel, iuxta alios in perpetuum 18, per suum fructum sumendum vel saepius, iuxta alios 19, vel semel, iuxta Bellarmino aliosque veteres 20. Iuxta Lagrange et alios ei specialem ullam vim producendi vitam negantes, solum indicabat illud lignum, utpote dominio Adae subiectum, potestatem ad illud accedendi vel huius amissionem, significare immortalitatem vel huius amissionem 21. At, dum alii lignum vitae sumunt ut reale 22, iam Origenes illud habe­ bat ut symbolicum, quem hodie, praeter quosdam exegetas independentes, plures in dies catholici, ut Lagrange (potest, ait, litteraliter, sed potius symbolice sumi), Ceuppens, Heinisch, Arnaldich, etc., sequuntur , putantes illud et eius fructus posse saltem non esse realia, sed solum symbola im­ mortalitatis datae23. Quod ergo, etsi sine difficultate concedatur, adhuc stat illud lignum immortalitatem significare 24. Ceterum, etsi «materialis», «aliquid significabat spiritualiter» (1 q.102 a.i ad 4) et iam a SS.Patribus comparabatur cruci in qua penderet Christus ut vitae fructus, quem christiani in Eucharistia in pignus immortalitatis sumunt 25: Crux fidelis, inter omnes arbor una nobilis... Dulce lignum... De parentis protoplasti fraude Factor condolens, quando pomi noxialis in necem morsu ruit, Ipse lignum tunc notavit, damna ligni ut solveret... Certe opus nostrae salutis effertur 13· S.Augustinus, De Gen. ad litt. 8,5,11: ML 34,377: «Illud... addo... cibum talem tamen illam arborem praestitisse, quo corpus hominis sanitate stabili firmaretur, non sicut ex alio cibo, sed nonnulla inspiratione salubritatis occulta». 14 S.Bonaventura, In 2 d.io a.2 q.2. Sic et Hobfrg, o.c., p.33. 15 S.Th., i q.97 a.4, ubi ceterum S.Doctor supponit cum S.Augustino fructum ligni vitae et alere ut cibum et modo medicinae corruptionem prohibere; Suârez, l.c., c.i5 n.2s; A.Lapide, In Gen. 2,9; Hummelauer, p.131. Cf. et Heinisch, o.c., p.114; Bea, De Penta· teucho p.150. 16 Cf. Suârez, l.c., n.12.14. Hinc S.Th. (2.2 q.164 a.2 ad 6): «Homo si post peccatum de ligno vitae comedisset, non propter hoc immortalitatem recuperasset, sed beneficio illius cibi potuisset vitam magis prolongare». Iuxta Clamer, 145, immortalitatem dabat non im­ mediate ac definitive, nec inducebat dispositionem aliquam physicam ad eam, sed praeser­ vabat a corruptione, et id ex vi ei indita a voluntate Dei. 17 Scotus, In 2 d.19 n.3-6. 18 S.Augustinus, De civ. Dei 3 c.20.23: ML 41.394-396; S.Th., i q.97 a.4. 19 S.Augustinus, ibid.; S.Th., ibid.; A.Lapide, ibid.; Hummelauer. p.131. 20 Bellarminus, l.c., C.18: «Altera sententia multorum est veterum Patrum et (nisi ego fallor) valde conformis Scripturae sacrae et rationi. Docet haec sententia, lignum vitae... ut vel semel gustatum perfectam adferrct immortalitatem qualem habebimus post resurrec­ tionem, et ideo non ante sumendum fuisse, quam transferendi essent homines de statu gratiae in quo poterant non mori ad statum gloriae in quo non possent amplius mori». Ap­ pellat pro se Ruppertum, Theodoretum, S.I.Chrysost., S.Irenaeum, etc., «quos, ait A.La­ pide (l.c.), citat ct sequitur Abulensis in c.i3, ubi haec omnia fuse pertractat». 21 Cf. Ceuppens, p.105. 22 Sic H. Junker, Baum der Erkennlnis: LThK 2 (1958) 67; Schedl, o.c., 77 n.15: cf. A.Kropp, O.P., Urgeschichte in katholischer Sicht: FreibZPhTh 9 (1962) 44. 23 Origenes, In Gen.: MG 12,97-101; De prine. 4,16: MG 11,37s; W.Staerk, Th.Orbink: cf. Ceuppens, p. 105s; Lagrange, l.c., 363; Ceuppens, P.179S; Heinisch, Problemi... 95'. Arnaldich, 183-185; Schwegler, Die biblische Urgeschichte... p.95; Morant, Die Anfange p.113; P.E.Bonnard, Arbre: VocThBibl (1962) 59; J.A. de Onate, Notos exegéticas (Gn 2, 8-17). El paraiso terrenal: CultBib! 18 (1961) 19. 24 Cf. Goossens. p.742: Ceuppens, p.107. 25 E.Mangenot, Arbres de la vie et de la science du bien et du mal: DB 1,896; A.Lapide, ibid.; Tertulliano (?), Carmen de ligno vitae: ML 2,1113; cf. Junker, 18. et Lambert, Le drame du jardin d'Eden: NouvRevTh 86 (1954) 1069; de assimilatione ligni vitae et ligni crucis in iconographia, cf. A.Legner, Lebensbaitm: LThK 6 (1961) 864s. 828 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ut reditus ad arborem vitae (Prov 3.18: 11,30; Eccli 24,12-22), per Christum (Apoc 2,7), cuius crux est signum maledictionis quam ipse assumpsit pro nobis (Gal 3,13; Coi 2,14; 1 Petr 2,24) et quae nobis facta est arbor iustitiae (Sap 14,7) ut in vero paradiso obtineamus arborem vitae (Apoc 22,2.14) 26. N.B. Isti influxui ligni immortalitatis non videtur id obstare, quod corpus hominis aliquas immutationes paulatim subiret (modo statim vires eius reficerentur) et maxime in transitu eius ad vitam caelestem 27. Λ RTJCULUS VIII De felicitate paradisiaca Thesis 34. Adam ante peccatum in magna erat felicitate externa, includente etiam dominium perfectum rerum inferiorum. S.Th., t q.97 a.2; Suârez, De opere sex dierum 3,14; Palmieri, De ordine supernaturali th.24; Beraza, n.426-438; Janssens, De hominis elevatione... q.106 a.is. 775. Nexus. Cum ex praecedentibus constet Adam in ordine physico fuisse dono adeo eximio immortalitatis orna­ tum, nunc ulterius quaerimus in qua conditione fuerit ille re­ late ad dolores physicos et ad externa adiuncta vitae. 776. Notiones. Adam ante peccatum sumitur ut in the­ si 30· Magna felicitas, quae sumitur hic pro quadam beatitu­ dine late dicta, seu pro certo statu insignis sive absentiae do­ lorum sive gaudii vitae, intellegitur nunc: a) Non spiritualis, seu ut oriens ex unione Adae cum Deo sive per habitus supernaturales sive per actus contemplationis; quod indicatur etiam descriptione paradisi ut loci, ubi Deus habitat (Gen 3,8) et Adam fruitur amico commercio cum ipso Deo ’. b) Nec mo­ ralis, seu ut oriens sive ex integritate et ob summam facilita­ tem ad omnes operationes honestas et ob absentiam anxietatum internarum, sive ex immortalitatis possessae cognitione, sive ex scientia infusa de necessariis et convenientibus ad vitam et ex immunitate ab errore, de quibus inferius dicendum est. c) Sed physica, seu ut oriens: negative, ex impassibilitate seu immunitate conditionata, nempe nisi peccaret Adam, ab omni dolore vel molestia corporali (v.gr. a defatigatione, fami, senectute, infirmitate, laesione, frigore, calore) et positive, ex adiunctis externis vitae valde delectabilis. Dominium est hic potestas: sive physica, seu rebus infe26 Cf. Bonnard, l.c, 59. 27 Cf. Michel, Sur l'immortalité d'Adam avant la chute: AmCI 64 (i954) 239. 1 Cf. Junker, 18. i..4 c.2 λ.8. felicitas adae innoc. th.34 n.774-778 829 rioribus utendi vel eas cogendi aut transferendi aut etiam de­ struendi; sive moralis, seu ius ea potestate physica utendi. Perfectum i.e. maius quam illud quod nunc homo habet, nempe quatenus res ei et nihil nocerent et rationabiliter im­ peranti prompte obedirent. At esset diversum pro natura re­ rum in quae ageret, et ideo etiam servata earum proportione. Res inferiores, nempe: animalia, etiam ferocia; a fortio­ ri plantae; inanimatae terrestres et, servata proportione, etiam caelestes. Non ergo angeli ** . 777. Adversarii. (n. 696.701s). Pelagianni, Sociniani, Rationalistae 778. Doctrina Ecclesiae. C.Tridentinum (D 789): «Si quis... asserit... inquinatum illum (Adam) per inobedientiae peccatum mortem et poenas corporis tantum in omne genus humanum transfudisse, non autem et peccatum... A.S.» Definitur his directe Adam generi humano transfudisse pec­ catum, indirecte vero eum transfudisse poenas corporis. Ergo implicite definitur, etsi indirecte, genus humanum ante pecca­ tum fuisse immune ab iis poenis. Commissio de re biblica (D 2123): «Utrum speciatim sen­ sus litteralis et historicus [trium priorum capitum libri Geneseos] vocari in dubium possit, ubi agitur de factis in eisdem capitibus enarratis, quae christianae religionis fundamenta at­ tingunt: uti sunt, inter cetera..., originalis protoparentum fe­ licitas in statu iustitiae, integritatis et immortalitatis... Resp.: Negative». Hic videtur agi directe de felicitate prout ea oriebatur ex gratia, integritate, immortalitate; at sensu obvio intelligitur etiam locus saltem de immunitate a poenis corporis, cum hae sint semper aliqualis praeparatio ad mortem, ac sine dubio etiam de gaudio vitae externae, cum hoc clare memoretur in Genesi, et vox «felicitas», ubi agitur de vita hominis in terris, idem per se indicet. Pius XII: An Deus, qui momento creationis «dedit homini potestatem eorum quae sunt super terram» suum verbum re­ vocavit? Minime. Longius absens quin homini potestatem do­ minandi terram retraheret, Deus eam illi confirmavit, quo die Filium suum Unigenitum humana carne induit cum «pro­ posuisset... instaurare omnia in Christo, quae in calis et quae in terra sunt, in ipso» ... Christus... asseruit dominium in mundum esse diverso gradu in Deo et homine et ideo non posse obtineri nisi in Spiritu Dei... 1# Cf. Suârez, l.c., c.i6 n.15. 830 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Creator misit hominem, imaginem sui Spiritus, in mun­ dum, ut sit eius dominus cognitione, voluntate, operatione, sibi ut suam obtinendo... «intensive et collective» similitudinem aeternae veritatis et bonitatis, extensive diffusae in mundo... 2 His et sequentibus Pontifex memorat dominium in mun­ dum quod homo accepit initio quodque peccato amissum re­ cuperat in Christo per Spiritum S. 779. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 789) est immunitas a poenis corporis. Communis et certa in theologia est thesis de magna felicitate et de dominio etiam, ut videtur, perfecto. 780. Probatur ex sacra Scriptura. 1) Impassibilitas. Gen 3,16-19: Mulieri... dixit: Multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos (i.e. aerumnas conceptuum tuorum): in dolore paries filios et sub viri potestate eris et ipse dominabitur tui. Adae vero dixit: ... maledicta terra in opere tuo (i.e. vel in peccato tuo vel propter te) 2*; in laboribus comedes ex ea cunc­ tis diebus vitae tuae. Spinas et tribulos germinabit tibi et co­ medes herbam terrae. In sudore vultus tui vesceris pane... Haec sententia lata post et ob peccatum supponit ea quae continet non fuisse protoparentibus ante peccatum, saltem eo modo quo molesta sunt. Ea vero videtur complecti omnia quae ad matremfamilias qua talem et ad virum sive qua patremfamilias (a pari) sive qua agricolam pertinet, et proin practice omnia quae ad eorum vitam spectant v.gr. in muliere incommo­ da graviditatum (quibus sine dubio accedunt omnia incommoda quae ratione filii alendi et educandi, etc., ei obveniunt ut matri). Unde iure arguitur a pari ad absentiam aliarum mo­ lestiarum. Diximus «saltem eo modo quo molesta sunt», nam et sine peccato sive vir laboraret (2,15) sive mulier suo modo subiceretur viro 3, sive essent labores (non dolores) partus, sive etiam sine dubio terra tribulos germinaret4. 2 Pius XII, Nunt. radioph. (22 dec. 1957): AAS 50 (1958) 13.15s.AAS 49 (1957) 8. 2· Hummelauer, p.169. 3 Ceterum verba «aerumnas ct conceptus tuos» sumunt: a) Alii, ut Heinisch (Das Buch Genesis... p.127) ct K.A.Leimbach (Die bibiische Urgeschichte, Gen. 1,1.9 [Fulda 1937] p.71) de poenis vitae domesticae et de doloribus conceptuum, b) Lagrange, de doloribus vitae domesticae: cf. Ceuppens, 146s. c) Alii, ut Hummelauer (l.c., p.167), Coppens (La soumision de la femme à l’homme: EphThLov 14 [19371.638, Bea (o.c., n.112) de laboribus conceptuum et partuum. In genere de molestiis graviditatum; et «in dolore» pariter et ex parallelismo punitionis Adae, sumitur ut molestia, defatigatio, etc., non necessario ut dolor, a P.G.Dunker, O.P., «Zn dolore paries filios· Gen. 3,16: Ang 34 (1957) 21-26. Item ipse explicat de desiderio habendi filios quod mulierem inclinat vehementer ad maritum suum, qui tamen se habet ut dominatorem in eam: 26s. dum verba «et sub viri potestate eris et ipse dominabitur» Coppens (l.c., 67s), Ceuppens (p.i47s), sumunt de dominatione, non domestica et sociali, sed quoad vitam sexualem. 4 Hummelauer, p.169; Clamer, 142s; Heinisch, 94; P.de Surgy, Tavail: VocThBibl 1073-1075. i..4 c.2 λ.8. felicitas adae innoc. tii.34 .n.778-781 831 2) Adiuncta externa honeste delectabilia. Gen 2,8-17: Plan­ taverat... Dominus (ex quo patet sollicitudo Dei in eos et proin sine dubio magna praestantia operis)... paradisum (in textu hebraico «gan»—vox originis sumericae—i.e. hortum) vo­ luptatis (in textu hebraico «beedem» seu «in Edem», et ideo, ad sensum huius vocis originis etiam sumericae, vel «in deli­ ciis» vel—id quod est multo probabilius—in regione vocata «Edem» praecise ob eius ubertatem) 5 a principio, in quo po­ suit hominem quem formaverat. Produxitque... de humo omne lignum pulchrum visu et ad vescendum suave; lignum etiam vitae in medio paradisi, lignumque scientiae boni et mali. Et fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum paradisum, qui inde dividitur in quatuor capita. Nomen uni Phison... Tulit... Deus hominem et posuit eum in paradiso voluptatis, ut opera­ retur (labore facili ac iucundo, ut patet ex poena Adae impo­ sita) et custodiret illum (i.e. ne peccando illum amitteret6 vel, probabilius, ut eum servaret et quidem talem qualem acce­ perat) 7; praecepi tque ei dicens: Ex omni ligno paradisi comede... Quae censenda sunt valere de aliqua vera realitate, etsi ipse paradisus forte sumatur symbolice, ut dein dicetur. 3) Copia bonorum Adae concessorum et dominium rerum inferiorum ei datum. Gen 1,28s: Replete terram et subicite eam et dominamini piscibus maris et volatilibus caeli et universis animantibus quae moventur super terram. Dixitque Deus: Ecce dedi vobis omnem herbam afferentem sernem super terram et uni­ versa ligna quae habent in semetipsis sementem generis sui, ut sint vobis in escam... 4) Perfectio dominii patet ex eo quod omnia animalia ad­ ducuntur ad Adam, ut eis nomina imponat: Formatis igitur, Dominus... cunctis animantibus terrae et universis volatilibus caeli, adduxit ea ad Adam, ut videret quid vocaret ea... (Gen 2,19s) 8. 781. Probatur ex traditione.. 1) Felicitas. S.Augus­ (R 1762): Nihil molestum corpori aderat, aderat vero magna copia bonorum, nec aberat id omne quod Adam recte cuperet. «Vivebat itaque homo in paradiso sicut volebat...; vive­ bat sine ulla egestate... Cibus aderat, ne esuriret; potus, ne sitiret... Nihil corruptionis in corpore vel ex corpore ullas tinus 5 A.Deimel, Wo lag das Paradies?: Or 15 (1924) 45-48; Id.. Gen. cc. 2-3 cum monu­ mentis assyriis comparata: VerbDom 4 (1924) 281-283; Bea. n.108 not.3; Heinisch, p.i 13; Ceuppens, p.iois. 6 S.Th., i q.102 a.3; Hummelauer, p.140; Heinisch, p.117. 7 Ceuppens, p.i 15 ; Leimbach, n.49. » Hummelauer. p.143; Heinisch, p.118; Ceuppens, p.120; Arnaldich, 88-91; D.ToBiN, S.I., The Notion of Dominion in Genesis, 1-3: CathBiblQ (1954) 277-294. Non desunt inter catholicos qui eam adductionem ut merum symbolum sumant, quo hominis prioritas ac dominium in animalia et forte eius mira scientia exprimatur, ut Lagrange, l.c., 364; Ceuppens, p.i8is. 832 I.F.SACÜÉS, DE DEO CHEANTE ET ELEVANTE. II molestias ullis eius sensibus ingerebat. Nullus intrinsecus mor­ bus, nullus ictus metuebatur extrinsecus. Summa in carne sanitas... In paradiso nullus aestus aut frigus...» «... In tantorum tanta affluentia bonorum..., nec mors me­ tuebatur, nec ulla corporis mala valetudo; nec aberat quid­ quam quod bona voluntas adipisceretur, nec inerat quod car­ nem animumve hominis feliciter viventis offenderet... Quam igitur felices erant primi homines..., nullis corporum laede­ bantur incommodis...» 910 11 C S.I. hrysostomus: Adam erat sine ullo dolore etfruens omni felicitate ac omnibus deliciis. «Ego [Deus] ... volebam te degere sine doloribus, laboribus, sudoribus et aerumnis et omni feli­ citate frui, neque corporalibus necessitatibus obnoxium esse...» «Quoniam... omnis replebatur voluptate et aspectus iucunditate ac laetitia inde parta fruebatur..., ideo praecepit Deus ut custodiret et operaretur illum... Voluit ut parvam quam­ dam et sibi congruam gereret curam partim custodiendo, par­ tira operando... Nunc vero in operatione occupatus, quae neque dolorem neque molestiam afferret, moderatior esse poterat» *°. 2) In specie dominium. S.I.Chrysostomus: «Ostenditur enim ex iis quae dicta sunt, hominem ab initio plenum et perfectum super bestias principatum habuisse... Quod autem, nunc terrori nobis sint bestiae et timeamus et dominio exci­ derimus, neque ipse nego; verum hoc non arguit falsam Dei promissionem. Nam ab initio res non ita se habebant, sed ti­ mebant et tremebant bestiae et venerabantur dominum. Ubi autem ex inobedientia fiduciam apud Deum amisimus, etiam principatus mutilatus est. Subiecta enim homini animalia om­ nia fuisse accipe ex Scriptura quae dicit: Adduxit Deus bes­ tias et omnia bruta ad Adam, ut videret quid vocaret ea. Et cum videret iuxta se bestias, non resiliit, sed tamquam domi­ nus aliquis servis subditis nomina imposuit: Et omne quod vocavit Adam, inquit, hoc nomen est illi; quod utique dominii signum» n. Theodoretus: «Adamo priusquam peccasset, assistebant bestiae obsequium deferentes» 12. 782. Ratio theologica. Impassibilitas. Immortalitas in­ ferebat consequenter immunitatem ab omnibus aerumnis, quae 9 S.Augustinus, De civ. Dei 14.10: ML 41.417. 10 S.I.Chrysostomus, /n c.i Gen. hom.17 n.9; hom.14 n.2s: MG 53.146.113-115. 11 Ibid., hom.9 n.4: MG 53,78s. Cf. hom.14 n.5: ML 53,116s. 12 Theodoretus, Qunest. in Gen. c.i quaest.18: MG 80,97. Tamen inferius hanc limita­ tionem addit (quaest.20: MG 80,115): ♦Non tamen propter hominem sunt ceti illi magni feraeque terrestres». In quo ipsum refutat Suârez, Lc., n.13. l.4 c.2 λ.8. felicitas adae innoc. th.34 n.781-783 833 essent vel remotissima dispositio ad mortem. Ergo ab omni prorsus dolore physico. Magna felicitas, incluso dominio. Ea felicitas immunis a do­ lore et copiosa bonis externis harmonice cohaerebat cum com­ plexu reliquorum donorum Adae. Perfectum dominium. Homo habens rationi subiectum appe­ titum, a fortiori haberet extrinseca sibi subiecta 13. Ceterum ut diximus quoad integritatem ac immortalitatem in earum connexione cum gratia Adae, dicendum esse videtur de impassibilitate ac dominio indicatis, servata proportione: scii, gratia ex se connaturalitate physica vel saltem morali (nisi Deus nolit v.gr. ob peccatum originale illi exigentiae satis­ facere) petit in subiecto cui datur optimas dispositiones et internas et externas, ut ea sine ullo impedimento rite agere queat et homo vita divina plene et constanter vivere possit. Ergo censendum est id per se, seu nisi contrarium constet, in natura innocenti obtinuisse etiam per copiam bonorum exter­ norum ac per absentiam difficultatum ex aliis creaturis mate­ rialibus, cum id omne iuvare multum possit ad opus gratiae perfecte complendum. 783. Scholion 1. Felicitas externa Adae fuit praeternaturalis. Ecclesia damnavit eas propositiones Baii, quibus videretur innui dolorem homini non deberi nisi ob peccatum: «Omnes omnino iustorum afflictiones sunt ultio­ nes peccatorum ipsorum...» (D 1072); «... Beata Virgo mortua est propter peccatum ex Adam contractum, omnesque eius afflictiones in hac vita sicut et aliorum iustorum fuerunt ultiones peccati actualis vel originalis» (R 1073). Etiam damnavit eam P.Quesnel: «Numquam Deus affligit innocentes; et afflictiones semper serviunt vel ad puniendum peccatum vel ad purifican­ dum peccatorem» (D 1420) 14. Doctrina ex his damnationibus fluens consonat ideae quam fontes theolo­ gici supponunt: non omnes afflictiones temporales hominum sive individuales sive collectivas esse necessario in poenam alicuius peccati, sed eas non raro posse deberi aliis causis, ita ut, sine revelatione divina, numquam constet certo hanc vel illam afflictionem concretam esse in poenam alicuius pec­ cati l4·. S.Scriptura sat clare indicat conditionem felicitatis externae Adae ut puram gratiam, in ipsa descriptione: a) Paradisi, ut loci specialiter praepa­ rati pro homine extra eum, ut videtur, creato, in eum translato (ergo non ob eius merita, sed gratuito Dei beneficio). Gen 2,8.15: Plantaverat... Deus paradisum voluptatis... in quo posuit hominem quem formaverat... Tulit ergo... 13 Cf. Suarez, l.c., n.io; Bainvel, Nature et surnaturels p.8ss. His consonat traditio veterum populorum de aetate aurea; Ovidius. Metamorph. I.i v.19: «Aurea prima sata est actas, quae vindice nullo sponte sua fidem rectumque colebat». 14 Le Bachelet, Baius: DTC 2,108-110; J.Carreyre, Unigenitus: DTC 15.2108. 144 Fourure. o.c., eas propositiones ac earum doctrinam crisi subicit et ex fontibus doctrinam contrariam nuper indicatam ut indubiam conclusionem deducit. Cf. et J.Scharbert, Der Schmerz im Alten Testament (Bonn 1956): J.Salgueiro, El dolor constitute una prueba saludable para el hombre: CultBibl 20 (1963) 280-299; Id., Finalidad dei dolor: CiencTom 90 (1963) 369-305; J.P.Schaller, Aspectos espiriluales de la enfcrmedad: gPrueba 0 castigo?: RevEspir 21 (1962) 367-375. De poenis vero peccati in S.Scriptura, cf. J.Charbon, Châtiments: VocThBibl, 122-124; L.Morris, The Punishment of Sin in the Old Testament: Australasian Biblical Review 6 (1958) 61-86. Teologta II 27 834 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Deus hominem et posuit eum in paradiso voluptatis... 15 b) Vitae paradisiacae, ut ea copia et varietate bonorum circumdatae, quae nullo modo ad vitam humanam honeste gerendam requirantur (Gen 1,26-30; 2,8-20). Ratio theologica ostendit: a) Impossibilitatem esse quasi pracrequisitum immortalitatis, quae erat praeternaturalis. At, si agentia externa vel interna potuissent per se homini mortem afferre, a fortiori potuissent ei parvos dolores inducere, b) Hominem sine ea felicitate potuisse et finem suum ulti­ mum assequi et multas occasiones virtutis exercendae ac merita beatitudinis invenire *6. In specie pro dominio. Si intra ipsum hominem appetitus sensitivus non esset naturaliter plane subiectus rationi, quid mirum si animalia ab eo phy­ sice separata possent naturaliter ei non esse plane subiecta? Obi. a) Initio humanitatis partus erant sine dolore. Ergo saltem ea impassibilitas non est praeternaturalis. Trans, mai. Nuper id assertum est a quodam sapiente, cum functio na­ turalis seu iuxta leges ordinarias nequeat esse adeo violenta, ita ut illa phae­ nomena doloris nonnisi serius apud homines exstiterint ex associationibus arbitrariis seu ex reflexis conditionatis. Sed id nullo modo probatur. Ex historia religiosa et prophana nobis nota in partibus communiter (forte fuerunt exceptiones) erant dolores. Nec id repugnat naturae, quae bene concipitur posse velle conscientiam eius ac­ tus physiologice et psychologice illo modo inducere. Si ab initio fuerunt ii dolores, hagiographus eos indicare vult; ceterum de facto id videtur supponere textus sacer. At etsi ii dolores ab initio non fuerint, ille textus plene stat. Nam hic dicit matri ut matri multa ferenda esse, at non dicit qualia. Ceterum cum auctor sacer videret suo tempore esse dolores in partu, nil mirum si eos saltem implicite memoret in Gen 3,16, at quin asserat eos iam ab initio in partibus necessario fuisse 17. N.B. a) Nequit dici innocentia fuisse Adae ratio exigens dona iustitiae originalis vel aliquod eorum, cum ea esset mere negativa seu pura carentia peccati, quae ut talis nequit esse ratio exigendi plus quam natura per se exigit. b) De modo quo obtineretur impossibilitas Adae, nihil speciale dicendum est, praeter dicta de modo obtinendi huius immortalitatem, quam illa cen­ seretur connaturaliter consequi (1 q.97 a.2 ad 4). c) Ipsa impassibilitas Adae iam per se etiam sine alia ratione exigeret per se quoddam specialae dominio in mundum externum, cum secus illa difficile servaretur sine continuis Dei miraculis; ne ergo ea miracula neces­ sario multiplicarentur, sunt qui hypothetice recurrant ad illam obtinendam ad vires quasdam occultas hominis naturaliter vel praeternaturaliter excitan­ das, v.gr. telepathiam, clarividentiam |8. 784. Scholion 2. De paradiso, a) De eius situ. Hagiographus loquitur de paradiso ut de loco reali geographico determinatis copiae et pulchritudinis adiunctis realiter ornato; unde exegetae, quaerentes de eius situ, multas > -' S.Th., i q.102 a.4; Hummblauer. p.140; Ceuppens, p.15; Vaccari, Π soprannaturale in Gen. 2-3: QuestBibl 1 (Roma 1949) 184-201. 16 Cf. A.Casini. S.I., De statu naturae purae (Romae 1724) a.3: Beraza, n.512-527. Apud hos auctores solvuntur etiam obiectiones ex S.Augustino desumptae; Lercher, n.631-633· 17 Cf. Pius XII, Alloc. L'accouchement sans douleur: AAS 48 (1956) 90s; Dunker, l.c., 18-31 ; A.Peinadok, El discurso del Padre Santo a los medicos sobre cl parto sin dolor: RevEspDerC to (195s) 699-708; J.Geraud, L'accouchement sans douleurs: AmCl 66 (1956) 199200; A.oe Sobrapillo, O.F.M.Cap., El alumbramiento sin dolor: Salm 3 (1956) 184-206. 18 Pendergast, The supernatural Existential... DownsRev (1964) 10-12: A.Wiesinger, Okkulte Phanomene (Graz 1952) 124-137. L.4 C.2 Λ.8. FELICITAS ADAE INNOC. TH.34 n.783-784 835 hypotheses confixere, ex quibus alii eum extra banc terram, catholici vero ac plerique acatholici in hac terra statuebant, sed ei assignantes multa di­ versa loca ac saepe valde dissita (Asiam, Américain, Africam, Europam)19. Ceterum «secundum auctores catholicos fere omnes, ait Ceuppens, et etiam secundum plures non catholicos sive in Mesopotamia, sive in regio­ nibus immediate adiacentibus est; at quando ab eis maior determinatio petitur, non amplius consentiunt» 20, ita ut eum collocent alii, ut Hummelauer, Theis, Murillo, Ibero, Delitzsch, in Mesopotamia21; alii, ut Lagran­ ge, Rijckmans, in Chaldea prope Arabiam 22; alii, ut Riessler, Landersdorfer, Hommel, Feldmann, in Arabia2J; alii, ut Deimel, Sanda, Hoberg, Hetzenauer, in Armenia 24; alii, ut Van Tichelen, Heinisch, Bea, Clamer, dicant eius situm exacte non posse determinari2S; dum Ceuppens putat «hagiographum non voluisse, neque potuisse paradisi situm nobis indicare, eo quod situs exactus et praecisus suo in tempore ignotus erat; intentionem solummodo habuit paradisi descriptionem nobis praebere, ideoque facilius protoparentum felicitatem in horto voluptatis monstrandi... Auctor e tra­ ditione populari narrationem suam hausit, et hortum descripsit sicut popu­ lus illum fuisse credidit» 2li. b) Imo, paradisus adamicus semper exsistit, iuxta multos Patres, ita ut ii PP. identificantes paradisum adamicum cum paradiso eschatologico con­ ceperint totam vitam Christianam ut reditum ad amissum paradisum 27. Petavius scripsit: «Omni propemodum christianae vetustati persuasum illud fuit, etiamnum manere pristinum illud in terra fortunatorum hominum do­ micilium» 28. Pro S.Thoma «locus ille seclusus est a nostra habitatione...» (x q. 102 a.i ad 3); nec ideo «est frustra, quia non est ibi hominum habitatio post peccatum...; per huiusmodi enim ostenditur benignitas Dei ad homi­ nem et quid homo peccando amiserit; quamvis (ut dicitur) nunc Enoch et Elias in illo paradiso habitent» (ibid., a.2 ad 3; cf. 3 q.49 a.5 ad 2); «et dum per ea quae corporaliter in illo paradiso sunt, instruitur de his quae per­ tinent ad paradisum caelestem, quo aditus homini praeparatur per Chris­ tum» (2.2 q.164 a.2 ad 4) 29. De facto fuit apud Christianos ea traditio, quae usque ad s.xvi pervenit, quod adhuc subsisteret paradisus, et qui­ dem, ut communiter putabatur, in tertio caelo (2 Cor 12,2) 30. >’ Cf. de his et de tota re: Hummelauer, p. 133-135; F.Delitzsch, Wo lag das Paradies? (Leipzig 1881): VicouRoux, Paradis terrestre: DB 4,2120-2128: Kaulen, Paradies: KL 0.1457-1463; J.Feldmann, Paradies und Siindenfall (Münster 1913); FrOhstorfer, Weltschopfung und Paradies (Linz a.D. 1927) 63-89; J.Ibero, S.I., Ei paraiso terrenal: EstEcI 4 (1925) 217-219; Ceuppens, p.i75->79; J.Theis, Das Land des Paradieses (Trier 1928). 20 Ceuppens, p.176. 2X Hummelauer, p.i36-140; Theis, p.35; Murillo, El Genesis 280s; Ibero, l.c.; De­ litzsch, p.27. 22 Lagrange, La controverse minéo-sabéo-biblique: RcvBibl 11 (1902) 268-272; G.Rijckmans. Het Boek Genesis (Brugge 1927) p.19. 23 P.Riessler, Zur Loge des Gollesgartens beiden Allen; ThQschr 98 (1916) 273-313; S.Landersdorfer, Die Bibel und die südarabische Alterstums/brschungen (Munster 1920) p.SO; F.Hommel, Ethnologie und Géographie des Allen Orients (München 1926) p.11; Feld­ mann, o.c. 24 Deimel, l.c.. 44.54; A.Sanda, Mases und der Pentateuch (Münster 1926) p.140; Hoberg, Die Genesis, p-36s; Hetzenauer, Comment, in Genesim, p.52-55. 25 T.van Tichelen, Schepping en Zondvloed (Brussel 1920) p.35; Heinisch, o.c.. p.116; Bea, o.c., n.109; «Praehistoria autem hucusque statuere non potuit ex qua regione genus humanum processerit. Quare omnes theoriae de situ paradisi fundamentis satis labilibus innituntur·; Clamer, 117s; Heinisch, 73-75. 2b Ceuppens, P.178S. Cf. et Vaccari, 11 soprannaturale... 192-195. 27 E.Cothenet, Paradis: DBS 6 (i960) 1218s; A.Stolz, O.S.B., Teologia de Ia mistica (Madrid 1951) 32-47; L.Leloir, O.S.B.. Hodie, mecum eris in paradiso (Le., XXIII, 43): RevDiocNam 13 (1959) 471-473; Flick, o.c.. 333s. 28 Petavius, De opif. sex dierum 1.2 c.5 n.14. 2’ Cf. et S.Bonaventura. In 2 d.17 a.2 q.3 dub.3; d.29 a.3 q.2 dub.3. 30 I.Ayer de Vuippens, O.M.Cap., Le Paradis terrestre au troisième ciel? (Fribourg 1925); cf. Id., Ou placa-t-on le paradis terrestre?: EtFranc 36 (1924) 117-140.371-398.561-589; 836 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Sed moderno tempore, dum rationalistae et non pauci acatholici exegetae narrationem paradisiacam ut mythicam habent 31, apud acatholicos semper aliquid ibi historicum videntes etiam de felici conditione externa vitae Adae, alii paradisum ut locum geographicum firmiter tenent, ut Schedl, alii etsi dubitantes de ea re sensum realem praeferunt, ut Morant, alii censent eam narrationem esse symbolicam seu ea designari, non praecise locum sed statum seu conditionem simul naturalem ac supernaturalem protoparentum, qui fruerentur vitali familiaritate cum Deo, harmonica pace interna singuli secum et externa cum aliis creaturis, copia bonorum ad iucundam vitam, immortalitate per arborem vitae 32. c) De usu wcis «paradisus». Ceterum haec vox, originis persicae, applica­ ta loco originali protoparentum (Gen 2,8.15) iam apud iudaeos temporis messianici significavit locum quo iusti (saltem quidam) mox post mortem adibant, ut dein in N.T. (Lc 23,43; 2 Cor 12,4; Apoc 2,7); etiam Christum, B.Virginem, primis saeculis maxime exegetae viderunt in paradiso figuram Ecclesiae et in eius fluminibus typum aquarum baptismalium 33. ARTICULUS IX De scientia infusa Adae Thesis 35. Adam ornatus est scientia infusa. S.Th., i q.94 a.3; Suârez, De opere sex dierum 3 c.9; Beraza, n.378-425; Pesch, 3 n.206216; Hugon, Utrum primus homo habuerit scientiam omnium: DivThom(Pi) 4 (1927) 445453: Rivière, La science et l'intégrité morale d’Adam: RcvCIFr 79 (1914) 345-349· 785. Nexus. Deus ornavit sive voluntatem Adae per do­ minium perfectum in appetitum sensitivum sive corpus eius per immortalitatem ac impassibilitatem; quid vero de eius in­ tellectu? Haud dubie is veritatibus fidei ornatus est; at in qua conditione positus est a Deo quoad scientiam naturalium? En quaestio. 786. Notiones. Adam indicat hic solum primum homi­ nem, cum de eo directe sint argumenta, etsi dicenda etiam Hevae applicanda proportionaliter esse videantur. At scientia infusa censetur esse donum personale protoparentum ac proin eorum posteris generatione non transmittendum. Scientia, sumitur hic ut excellens quaedam cognitio: a) Non acquisita, quae obtinetur usu naturali facultatum seu discur­ su et experientia, b) Nec infusa per se, seu quae est intrinsece supernaturalis, qualis est cognitio mysteriorum fidei quam habuit Adam (n.715), et quae proin ei supernaturaliter a Deo 37 (1925) 21-44113-145; E.Niederhuber, Die Eschatologie des heiligen Ambrosius (Pader­ born 1907) p.52-55; Stolz, o.c., 32-41. 31 Cf. Hummelauer, p.i34s; H.Haag, Sündenfall: BibLex (Einsiedeln 1951) 1567. 32 Schedl, o.c., 75s; Morant, o.c., 148s; Onate, l.c., 19.21; (ut videtur) Renckens, o.c., C.17S; forte E.Cothenet: Paradis: BBS 6 (i960) 1198. 33Vigouroux, Paradis: DB 4.2119; Beraza, n.431; Cothenet, 1218. l.4 c.2 a.9. scientia infusa adae. th.35 n.784-789 837 data est. c) Sed infusa per accidens, seu quae est intrinsece na­ turalis i.e. non entitative diversa ab acquisita a nobis per na­ turalem usum facultatum naturalium, at quae Adae praeternaturaliter seu immediato divino influxu in intellectum eius a Deo data est (i q.94 a.3 ad 1). Ea in genere esset saltem de Deo, de lege morali, de natura physica; sed non intenditur hic determinare perfectionem et gradum eius scientiae, nisi ea formula generali quod ea congruenter respondeat et donis iustitiae originalis et conditioni qua erat primus homo in ordine ad vitam humanam in mundo illius iustitiae. 787. Adversarii. Pelagiani, Rationalistae (n.696-702). Hirscher, Günther, alii, protoparentibus dantes eximiam cognoscendi facultatem, at quae pedetentim se evolveret, quin scientiam primitus haberet ·. 788. Valor theologicus. Communis et certa in theologia. «Certum est, ait Suârez, habuisse Adam statim ac fuit a Deo creatus naturalem scientiam a Deo sibi inditam» 2. 789. Probatur ex sacra Scriptura. Haec non agit dis­ serte de insigni scientia Adae, at ea docet quae difficile sine illa supposita intelligantur 3. Sic Gen 2,19s: Formatis igitur Dominus Deus de humo cunctis animantibus terrae et univer­ sis volatilibus caeli, adduxit ea ad Adam, ut videret quid voca­ ret ea; omne enim quod vocavit Adam, ipsum est nomen eius. Appellavitque Adam nominibus suis cuncta animantia et uni­ versa volatilia caeli et omnes bestias terrae. Si Adam per se solus vocavit animalia et quidem nomini­ bus suis, scii, naturas eorum describens sufficienter ex eorum sensibilibus proprietatibus, habebat eam scientiam, quae adiunctis primi hominis difficile diceretur non esse infusa. Hoc ratiocinium non excludit ibi agi de aliqua descriptione metaphorica qua hagiographus intendat aliquam doctrinam spe­ cialem nec praecise scientiam quam Ada habebat de animalibus; sed effert hagiographum occasione eius descriptionis tribuere Adae scientiam quae in homine unico non instructo ab alio difficile inveniretur. Ceterum apud babylonios et hebraeos im­ positio nominis indicabat scientiam perfectam naturae rei cui illud imponebatur, ut solent notare auctores 4. 1 Katschthaler, o.c., p.i, De homine n.280 not.; Kleutgen, o.c., p.505-527. 2 Suârez, l.c., n.2. Per excessum peccat, ut putamus, Hugon (Lc., 447) dicens: «Primo homini inditum fuisse a Deo sermonem cum perfecta scientia, est de fide propter *evidentis sima divinae Revelationis *testimonia . 3 Ita Pescii, n.208: «S.Scriptura... ea docet de eius (Adae) scientia, quae intelligi ne­ queant, nisi admittamus scientiam infusam». 4 Heinisch, o.c., p.118; Pirot, Adam et la Bible: DBS 1,98; Ceuppens, 120; Clamer, 123; Junker, 16; Arnaldich, 88-91; Tobin, l.c.; Hummelauer (p.i43), haec de ea scientia advertit: «Profecto non sunt supponenda nomina ab Adamo animantibus indita fuisse di- 838 I.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Ea vero scientia, quae de animalibus directe proponitur, iure censetur esse de omnibus quorum notitia erat Adae utilis, maxime ut apte munere fungeretur: aJ Domini omnium rerum terrae (Gen 1,28-30): Replete terram et subicite eam et domina­ mini piscibus maris et volatilibus caeli et universis animantibus... Ecce dedi vobis omnem herbam afferentem semen... et universa ligna..., ut sint vobis in escam... b) Agricolae (2,15): Posuit eum in paradiso voluptatis, ut operaretur et custodiret (seu ut conservaret rite cultum) illum. 790. Eccli 17,1-9: Deus creavit de terra hominem... Crea­ vit ex ipso adiutorium simile sibi...; disciplina intellectus replevit illos... Mala et bona ostendit illis. Posuit oculum suum super corda illorum, ostendere illis magnalia operum suorum. Deus ergo protoparentes, de quibus ex sensu obvio direc­ te agitur: a) Disciplina intellectus sine dubio sat perfecta, et proin non solum supernatural! per fidem, sed et naturali vera scientia replevit. Id petit etiam potestas eis data in ea quae sunt super terram (v.3s) 5. b) Mala et bona docuit i.e. indidit eis le­ gem naturalem qua bona et mala ostendit eis sat clare, ut patet, cognoscenda, c) Magnalia operum suorum docuit i.e. eos sic illustravit, ut illa magnalia bene cognoscere et rite aestimare possent6. 791. Probatur ex traditione. S.I.Chrysostomus: Indi­ cium scientiae ineffabilis Adae id fuit, quod cognosceret tot ani­ malium genera. «Vide hic quaeso quomodo cum ineffabili illa sapientia, ei a Deo superaddita, cuius nobis indicia demostrata sunt per nominum impositionem, quae tot brutorum animan­ tium generibus indidit, et propheticam gratiam acceperit» 7. S.Augustinus (R 2011): Indicium excellentissimae sapientiae fuit impositio nominum; quod et sola ratio ostendit. «Neque se­ cundum christianam cogitatis fidem, qualis sit factus Adam, qui universis generibus animarum vivarum nomina imposuit: quod excellentissimae fuisse indicium sapientiae, in saeculari­ bus etiam litteris legimus. Nam ipse Pythagoras... dixisse ferversi cuiusdam et aitioris ordinis, quam ea nomina, quae ipse 2,23 et 3,20 uxori imposuit, cum eam viraginem appellavit et vitam: iam vitae nomen licet mulieri vere tribuatur, at non eo totam eius naturam describit... Ergo cognitio quam nominum attributio in Adamo supponit, alia non est ab ea quam homines etiamnum habent de variorum animalium indole et usibus, quae cognitio in Adamo utique fuit non acquisita sed infusa. Fuit amplior nostra, at non fuit diversi seu aitioris ordinis...» Cum accedat exegetis assensus communis TT., patet non esse audiendum Lahousse (n.t8s), habentem istum locum ut omnino «inefficax» ad rem probandam. 5 Hinc Sapiens (Sap 9,1-4; cf. to.ts) petit a Deo sapientiam, qualem Adae ad mundum in aequitate regendum dederat. 6 Knabenhauer, Commentarius in Ecclesiasticum (Parisiis 1902) 194-197. 7 S.I.Chrysostomus, /n Gen. c.2 hom.is n.2: ML 53.122. Cf. et in Gen. c.2 hom.14 n.zs: ML 53,116s. l.4 c.2 a.9. scientia infusa adae. th.35 n.789-793 839 tur, ilium fuisse omnium sapientissimum, qui vocabula primus indidit rebus». S.Cyrillus Alex. (R 2104): Adam a primo instanti ha­ buit perfectam sapientiam. «Adam non in tempore, ut nos, sa­ pientiam videtur esse consecutus, sed a primo statim ortus sui initio perfecta intelligentia praeditus cernitur, dum accep­ tam divinitus illuminationem illibata in seipso conservaret...» S.I.Damascenus (R 2360): Adam more prophetae nomina animalibus imponit. «Hunc... hominem creator masculum con­ didit, divinam ei gratiam suam impertiens seque per eam ipsi communicans: quo factum est ut in morem prophetae animan­ tibus... nomina imposuerit». 792. Ratio theologica. Deus, qui res immediate a se productas condit perfectas, putandus est indubie Adae iam adulto et eximiis donis supernaturalibus ac praeternaturalibus etiam quoad corpus ornato et in dominum omnium constituto, perfectionem etiam intellectus per scientiam infusam ei in­ didisse: a) Ut personae carenti magistro, quae nosset mox res ad vitam quotidianam pertinentes, vitaret multos errores, pos­ set melius Deum glorificare, emineret harmonico complexu donorum, b) Ut capiti hominum, quod filios apte instruere posset8. Ceterum gratia petit in suo subiecto saltem innocenti per se (seu nisi Deus aliud statuat v.gr. ob peccatum originale), ut quoad alia dona iustitiae originalis dictum est, eas conditiones internas et externas, quibus sine speciali impedimento possit per suas virtutes agere et homo plene ac constanter ea vita gra­ tiae naturae innocentis vivere queat; iam vero ceteris paribus gratia invenit faciliorem viam agendi in homine gnaro rerum etiam naturalium quam in earum ignaro; ergo censendum est Adae innocenti ab initio scientiam quamdam naturalem infu­ sam esse. 793. Ada innocens et homo primitivus. In hypothesi transformismi humani praecipua difficultas exsurgens ex theologia Adae innocentis est ea, quod non recte videatur ille status perfectionis physicae et culturalis ac intellectualis, quam elaboratio TT. primo homini tribuere solet, conciliari cum inventis scientiae palaeanthropologicae de primis hominibus ut biolo­ gice ac psychice valde imperfectis. Eius problematis quaesitae sunt plures solutiones: 1) Dictum est Adam debuisse elicere actum optionis fundamentalis relate ad suum finem primo momento vitae suae moralis. Eo enim momento 8 Cf. Suarez, Lc., n-4s; G.Schmidt. La révélation primitive, trad. A.Lcmonnycr (Pa­ ris 1914) p.zo8s. Laboukdetta, 174, putat thesim de scientia Adae probari magis munere eius quam testimonio directo Scripturae. 840 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II habebat dona indebita ad optionem necessaria seu integritatem, qua cum plena claritate ac plena aequanimitate cognoscitivo-volitiva et proin cum perfecta libertate, fere ad modum angeli, in eo momento ageret, et gratiam sanctificantem. At in metaphysica thomistica ens libere agens sine concu­ piscentia (ut angelus vel anima separata) si elicit actum bonum, eo ipso iam nequit ulterius peccare seu definitive confirmatur in gratia; ergo Ada si elegisset actum bonum, iam dein non posset peccare; ergo necessario (neces­ sitate mere logica,) commisit primum suum peccatum primo momento vitae suae moralis; ergo sic reiecit gratiam ei datam quin eam acceptaret et proin quin vel ullo instanti ipse fuerit in amicitia cum Deo. Reliqua vero dona (immortalitatem, impassibilitatem, etc.) eo primo momento optionis non habuit nisi ut oblata, quae accepisset nisi peccasset; ea ergo et pertinebant ad complexum donorum Adae, sed non ut experientiae subiecta. Cum de facto Ada peccarit, explicatur Deum ex una parte homini surgenti ex evolutione infudisse integritatem et gratiam, quam tamen is reiecit, nihil vero iam egisse ad Adam sive corporaliter sive intellectualiter modo praeternaturali perficiendum, ita ergo ut physice ac intellectualiter numquam fuerit perfectior ac ipsa origo evolutionistica exigeret 9. Sed haec solutio, quae primo aspectu adeo congrua videtur esse ad dif­ ficultatem obiectam solvendam, habet ea incommoda: a) Historicam, quate­ nus volens sequi quamdam theoriam Thomae de optione quam ipse dicit ponendam homini usum rationis attingenti, omittit S.Doctorem distinguere in Ada actum primum quo gratiam libere acceptat (i q.95 a.i) ab actu quo dein eam reiecit; item quatenus illa solutio difficile conciliaretur cum par­ ticipatione Hevae in peccato Adae, imo cum tota narratione genesiaca qualis ab exegetis solet sumi de diuturniore duratione paradisiaca. b) Theologi­ cam, quatenus difficile servat Adam de facto habuisse gratiam sanctifican­ tem et maxime immortalitatem ac impassibilitatem. c) Philosophicam, quod in uno eodemque instanti Ada cognoscat clare terminos possibiles suae optio­ nis, tentetur a diabolo, rem adeo gravem pro se ac suis pueris definitive decidat. 2) Alia solutio radicaliter data est, quod Ada acceperit dona iustitiae originalis, sed quoad alias perfectiones physicas et quoad cognitiones natura­ les sua conditio fuerit ea quam palaeanthropologia invenit in primis homi­ nibus 9*. Sed si in hac solutione admittitur Deum ornasse primum hominem ex evolutione natum adeo miraculoso modo donis supernaturalibus (cum op­ portuna mysteriorum revelatione) imo miris donis praeternaturalibus quibus in ipsa sua natura mire perficeretur seu intergritate et immortalitate ac impassibilitate, omnino congruum est suponere Deum ei infudisse specia­ lem aliquam scientiam rerum naturae: a) Ut gratia in homine instructo facilius ageret ad eum cum Deo magis ac magis uniendum et ut cetera dona enumerata connaturalius influxum suum in vitam hominis exercerent sine impedimentis natis ex ignorantia, b) Ob rationes superius datas ex speciali conditione primi hominis. Haec ergo videntur tenenda, non praecise ut doctrina fidei vel ut absolute certa, sed utique ut bene fundata, etsi non possemus solvere rite difficultatem obiectam de eius doctrinae conciliatione cum scientia naturali iam adquisita. Haec enim difficile ostendet eos homines quos putat esse primos, non habuisse longam seriem praedecessorum, in cuius evolutione intelletuali non fuerint regressus, cum hi etiam in epocha iam historica evenerint. Sed de facto cum hodie iam non distinguantur ea stadia evolutionis humanae successivae seu 9 P.Overhace-K.Rahner, S.I., Das Problem der hominisation (Freibug Br. 1961)84-90: cf. Flick, Problemi teologici suit ‘ominazione*: Greg 44 (1963) 67-70. >· C.Reïlly, S.I., Adam and primitive man: IrishThQuart 26 (1959) 331-345. l.4 c.2 a.9. scientia infusa adae. th.35 n.793-795 841 formae arcaicae, neardentalicae (quae potius videtur esse regressu degene­ rata), sapientis, quia iisdem temporibus sunt exemplaria triplicis formae, sunt in scientia qui censeant et formas hominum arcaicas fuisse biologice iam perfecte humanas, imo et hodiernas fuisse illis antiquiores, quin ergo scientia exigat ut primos homines, saltem omnes, tamquam belluis proximos respiciamus; quod posset forte valere et quoad eorum psychismum 1 °. 3) Imo per se etsi Ada de facto ex bruto processerit, non constat eum necessario simul ac dona praeternaturalia et gratiam debuisse accipere con­ stitutionem biologicam perfectam et scientiam naturalem eminentem. Potuit ergo initio apparere ea forma qua sunt typi antiqui inventi, quae paulatim per­ ficeretur naturaliter vel etiam praeternaturaliter; in quo postremo casu filii eius post peccatum potuerunt nasci in ea forma physica imperfecta, qua naturaliter essent saltem si Ada non ornatus esset iustitia originali. Quoad scientiam, Ada cum donis supernaturalibus accepit revelationem veritatum religiosarum quibus creditis debitum cultum Deo tribueret, quod in primo homine sine potenti vi intellectiva esse non potuisset; quoad cognitiones rerum naturalium: a) Sine dubio ex lucidissima mente ob integritatem et cetera dona praeternaturalia erat ei magna potentia discendi, b) Unde potuit initio eas cognitiones infusas accipere quae ei sufficerent ad neces­ sariis vitae rite consulendum, nec necessario scientiam perfectam quam ipse per se facillime posset obtinere. Post peccatum vero nil impedit quin, amissis donis praeternaturalibus, Ada et dein filii eius iam carerent mira illa facilitate discendi; hi vero ceterum potuerunt nasci in ea conditione intellec­ tuali plus minus quam habuissent nascentes in statu pure naturali. Ulterius vero non est exclusus nec improbabilis regressus intellec­ tualis hominum per plura saecula quae historiae humanae praecesserunt. Iis ergo omnibus non videntur obstare dona iustitiae originalis. 794. Corollarium. Cum probaverimus Adae fuisse scientiam per accidens infusam, eo ipso probavimus eam esse praeternaturalem. Nam: a) Ex parte potentiae, modus cognoscendi homini proportionatus is est: per species intelligibiles quas eius intellectus, praevia sensatione, a phantas­ matibus abstrahat, b) Ex parte exigentiae, Adam posset sine illa adeo ampla scientia vitam vere honestam agere. Hinc SS.I.Chrysostomus ,0* , Cyrillus Alex. (R 2104), S.I.Damascenus (R 2360). eam scientiam gratiae Dei tri­ buunt (n.791). 795. Scholion 1. Quando fuit scientia naturalis Adae infusa? Iuxta Suarez, «statim ac fuit a Deo creatus» ·■. Id verius videtur, cum ea statim fuerit Adae conveniens. De facto iam ante formationem Hevae utitur scien­ tia rerum et sermonis humani (Gen 2,19s). S.Cyrillus Alex. (R 2104): «... Adam... statim a primis ortus sui temporibus perfectus in intelligentia ostenditur». Scholion 2. Qualis fuit scientia infusa Adae? Eadem ac nostra quoad obiectum et quoad modum cognoscendi, seu per species eiusdem rationis ac nostras et per conversionem ad phantasmata. Diversa a nostra quoad modum eam adquirendi, cum Deus ipsi indiderit immediato influxu species intellectivas ac eis praevias species sensibiles, quas nos ope sensuum et 10 Cf. Labourdette, 177s; Fuck, o.c., 328s; Michel, Quelle était Ια perfection humaine de l'état originel?: AmCl 65 1955) 595s; Id., Evolutionnisme, origine et état du premier homme: AmCl 69 (1959) 338s; Peiner, 257-262; Overhace, Llm dus Etscheinungsbild der erslen Menschen (Freiburg Br. 1959) 40.47.100s (cf. tatnen Marcozzi: Greg 42 (1961) 607s). >0· S.I.Chrysostomus, In Gen. c.2 hom.15 n.2: ML 53,122; Casini, o.c.,a. 5; Beraza, 0.504-511; Palmieri, o.c., th.t6. 11 Suàrez, l.c., n.2. Item Palmieri, th.22 n.4: «Scientia homini communicata est a Deo in ipso actu creationis. Id facile colligitur ex locis citatis». 842 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II phantasiae obtinemus; item quoad accidentalem perfectionem ipsorum actuum ob excellentiam et ingenii et phantasmatum sensuumque ac mode­ rationem passionum, etc. 12* Scholion 3. De ambitu scientiae infusae Adae. Iure Pesch: «De qua re cum revelatio nihil doceat, student (TT.) probabilibus coniecturis ambitum huius scientiae determinare» ’·'. Veteres TT. eam nimis extendebant. Ita S.Thomas: «Primus homo sic institutus est a Deo, ut haberet omnium scien­ tiam in quibus homo natus est instrui. Et haec sunt omnia illa quae virtualiter exsistunt in primis principiis per se notis, quaecumque scilicet natura­ liter homines cognoscere possunt» (1 q.94 a.3) l4. Et sic fere Suârez, ac nuper Mazzella, Palmieri15*. Ergo consequenter Adam in scientia infusa progredi nequiret l0. Hodierni TT., forte ex influxu exegeseos criticae 17, moderatius loquun­ tur de ea re. «Cuiusmodi autem fuerit haec scientia, ait Perrone..., quanta eius amplitudo, qui limites ardua res est determinare; hoc unum dici potest, eam fuisse pristinae illius conditioni omnino consentaneam» 18. Cui princi­ pio posteriores TT. libenter assentiuntur 1S). In concreto posset dici ipsum accepisse eam rerum religiosarum, moralium, physicarum scientiam (cuius gradus determinari nequeat) quam exigebat eius et conditio hominis inno­ centis (eximiis donis indebitis ornati) ac solius et munus capitis hominum, ut ab initio sufficienter necessariis ac convenientibus vitae consuleret et ulterius sua mente clara ac potenti magnos progressus in ea facere posset. Unde non supponenda est ea attigisse: a) Secreta cordium, futura libera vel alia quae homo naturali usu facultatum cognoscere nullo modo potest (1 q.94 a.3). b) Imo, perse nec alia quorum cognitionis nullum vestigium manet in eius posteris l9*. c) Certe eas notitias haberet quas perfectum exercitium donorum supernaturalium ac praeternaturalium, v.gr. impossibilitatis, connaturaliter forte exigeret in quotidiano usu rerum materialium. Scholion 4. Potuit Adam errare? a) Utique peccando: sive graviter v. gr. per haeresim vel grave iudicium temerarium, cum esset liber ad gra­ viter peccandum, sive leviter v.gr. per leve iudicium temerarium, si forte Adam innocens peccare venial iter potuerit, de quo disputatur, ut inferius dicetur. Item sine peccato probabiliter, iuxta S.Bonaventuram, at non firma adhaesione, sed per aliqualem aestimationem ac solum in re opinabili et cuius scientia infusa ille careret, maxime cum sic nec in peccatum nec in ullum damnum incurreret 20. 12 S.Th.. i q.94 a.3 ad 1 : '■Primus homo habuit scientiam omnium per species a Deo infusas nec tamen scientia illa fuit alterius rationis a scientia nostra»; Suârez, Lc., n.6-26; Beraza, n.380-383. 1·’ Pesch, n.211. 14 S.Th., De ver. q.18 a.4: «Quidquid umquam homo aliquis de cognitione eorum [omnium ad quae virtus primorum principiorum se extendere potest) naturali ingenio as­ sequi potuit, hoc totum Adam naturali cognitione habitualiter scivit». 15 Suârez. Lc., n.S-20; Mazzella, 0.7855; Palmieri, th.22 n.t: «Scientiam callebat, qua omnium animantium naturam... nosset, atqui scientia huiusmodi praeclarissima est, quam nemo ex posteris eius adhuc integre est assecutus... Dubitari non licet ceteris quoque scientiis naturalibus instructum fuisse, praecipue vero illis, quae cum ea necessario nectun­ tur·. (At cf. n.3.) 1(1 S.Th., i q.94 a.3 ad 3: «Adam in scientia naturalium scibilium non profecisset quan­ tum ad numerum scitorum, sed quantum ad modum sciendi; quia quae sciebat intellectualiter, scivisset postmodum per experimentum...·; Suârez, Lc., 0.275; Hugon, Lc., 451s. 17 Cf. Lagrange. Lc., 348-364. 18 Perrone, De homine c.2 prop.2 n.311. >’ Beraza, n.393-399; Van Noort, n.209; Pesch, n.211; In., Colt und Cotter (Friburgi 1890) p.62. Cf. et G.Schmidt, o.c., p.zoSs. >*· De his plura Labouroette, 174-177; Michel, Adam e'tait-il un «primitif·?: AmCl 64 (19S4) i2ts;To., Et'olutionnisnie...: AmCl 69 (1959) 338s. 20 S.Bonaventura, In 2 d.23 a.2 q.2. i..4 < .2 a.9. scientia infusa adae. th.35 n.795-797 843 b) Non vero errore non peccaminoso, quo falsum habeatur pro vero vel incertum pro certo 21, aut contra, iuxta S.Augustinum. S.Thomam (a.4), Suârez, alios communiter, cum errare sit grave malum ac proin statui inno­ centi videatur repugnare 22. Ea inerrantia repeteretur ex praestantia ingenii, ex scientia infusa et maxime ex providentia divina. At, ut iure notat Betaza, nullibi probatur perfectio status Adae fuisse tanta, quae omnem errorem excluderet. Hurter ulterius addit: «Et sane si potuit peccare, quare non et errare?»23 7'amen, possibilitate errandi forte stante, impassibilitas semper salva esset. Ceterum inerrantia non excluderet inscientiam, seu puram limi­ tationem scientiae, cum haec rationem mali non habeat; nec dubium pru­ dens positivum vel negativum, cum neutrum contineat errorem. Scholion 5. De aptitudine Adae ad discendum. Adam eximia pollebat discendi aptitudine, cum ei inessent magnum ingenium 24, summa passio­ num moderatio, optimi sensus et obediens ac perfecta phantasia, aptissima dispositio organorum ad intellectionem extrinsece concurrentium, nulla cura rerum vitae quaerendarum. 796. Scholion 6. Quid ex scientia Adae transmitteretur posteris eius simul cum aliis donis iustitiae originalis? Non ipsa scientia actualis, cum nulla sit ratio id asserendi vel ex Scriptura et SS.Patribus vel ex conditione illorum, utpote quae esset distincta a conditione Adae, hominis solius et capitis generis humani. «Sufficiebat autem, ait S.Thomas, si habebant tan­ tum de perfectione mox nati, quantum initium perfectionis naturalis re­ quirit» (De ver. q.18 a.7) 25. Utique transmitteretur eis: a) Aptitude discendi, quatenus haec erat con­ sectarium donorum iustitiae originalis; hinc: «Pueri in statu innocentiae non nascerentur perfecti in scientia, sed eam in processu temporis absque dif­ ficultate acquisivissent inveniendo vel addiscendo» (1 q.101 a.i). b) Inerrantia eo gradu quo ea esset Adae, cum eius ratio valeat et pro huius filiis. 797. Scholion 7. De origine linguae. Agitur de lingua, non naturali seu per quoscumque sive gestus sive sonos exprimenda, sed de artificiosa seu in vocibus articulatis et apte mutuo connexis ad conceptus mentis ma­ nifestandos consistente. Relictis Materialistis, qui, excluso interventu Dei, eam ipsi homini se evolventi referre logice debent, eam tribuunt: a) Revelationi divinae, vel quia, hac posita, homo de facto linguam invenit vel quia eam sine illa invenire per se nequisset, plures TT. antiquiores ut Pereira, quidam Philosophi ut Balmes, Traditionalistae ut Bonald 26. At nulla probabili ratione probatur id seu Deum Adam singulas et voces et locutiones docuisse, b) Ipsi homini, qua ille erat aptitudine a Deo accepta, pauci PP. qui de hac re egerunt, ut S.Augustinus (R 1537), S.Grcgorius Nyss. (R 1051), alii ut Schmidt27. At 21 S.Augustinus, Enchir. c.17: ML 40.239: «Cum aliud nihil sit errare quam verum putare quod falsum est falsumque quod verum est, vel certum habere pro incerto inccrtumvc pro certo, sive falsum sive verum*. 22 S.Augustinus. De lib. arb. 3,18,52: ML 32,1296; De Gen. ad lilt. 11.30,39: ML 34. 445 (ergo deceptio Evae per diabolum, supponit apud ipsam praevium peccatum internum superbiae); Suârez, l.c., c.to. 23 Beraza. n-4t9; Hurter, 2 n.333. 24 S.Augustinus, Opus imperf. cont. lut. 5 c.t : ML 45,1432: «... Et quis dubitet Chris­ tianus eos, qui in hoc saeculo erroribus acrumnisque plenissimo ingeniosissimi apparent, quorum tamen corruptibilia corpora aggravant animas, si illius ingenio comparentur, distare longe amplius quam celeritate a volucribus testudines distant?· 25 Cf. Suârez. 5,8.17-22. 26 B.Pereira, S.I., Comment, in Gen. 2,20 t.t (Romae 1607); J.Balmes, Eilosofia funda­ ment il, ed. I.Casanovas, S.I. t.4 (Barcelona 1925) l-io c.17 n.184; Bonald ap. Beraza, n.422 not.4, ubi et alii auctores eiusdem opinionis memorantur. 27 S.Gregorius Nyss., Cont. Eunom. I.12: MG 45,975.1006; G.Schmidt, p.199-210. 844 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II potuit homo solitarius, etiam ingenio praestantissimus, tam brevi tempore linguam efformare sine praeternaturali auxilio Dei? c) Partim homini partiin Deo illum vel per scientiam infusam etiam ad id disponente vel alio modo praeternaturaliter adiuvante, Pesch, Boyer, Pohle-Gierens, Beraza, Schmid, etc. 28 Id vero ita fieri potuit, ut Deus Adae (et pariter Hevae), praeter organum loquendi aptissimum et inclinationem naturalem ad conceptus vocibus ex­ primendos, occasionem id exercendi praebuerit; ulterius ei suggereret modo praeternaturali (vel habitualiter vel per modum actus) diversos modos emit­ tendi sonos ac verba iungendi, et iuvaret eius memoriam, ut verba iam prolata ac locutiones efformatas retineret. De facto iam ante creationem Hevae inducitur Ada animalibus nomina imponens (2,19s); in omni hypothesi sup­ ponendum est Adam ea conditione relate ad linguam ab initio fuisse, ut nihil ex eius defectu vel imperfectione pati aut impedimentum ad sua munera rite implenda invenire posset. Aliunde vero multi modi excogitari possent quibus ipsi protoparentes naturalibus suis facultatibus in ea re obtinenda, v.gr. per connexionem signorum verbalium ac significationis realis, laborare et proficere potuisse censeantur 29. A RTI CULUS X De conditione posterorum Adae in statu IUSTITIAE ORIGINALIS 798. Si Adam non peccasset, in qua conditione esset ge­ nus humanum? Haec quaestio generalis plures speciales in­ cludit, quarum praecipuae hic veniunt memorandae. 799. De transmissione iustitiae originalis. Etsi theses su­ periores sint directe de iustitia originali Adae, sat constat ex earum argumentis illas valere etiam de Adae posteris. Nunc ergo de hac re directe dicitur. Dona ergo gratiae sanctifican­ tis, integritatis, immortalitatis ac impassibilitatis etiam poste­ ris Adae infundenda erant. Ea transmissio dicenda est constare, salvis coarctationibus mox faciendis, eadem certitudine qua constat Adam illa dona habuisse, et ideo nostrum assertum quoad singula dona esse eiusdem valoris theologici ac quoad singula dona Adae. Istud ceterum probatur iisdem fere rationibus quibus pro­ batur Adam ea habuisse, seu quatenus fontes illud explicite aut implicite docent: vel asserentes in genere Adam et sibi et nobis iustitiam ac sanctitatem cum aliis donis corporis et animae amisisse; vel dicentes ea dona ante peccatum exstitis­ se, ita ut privatio eorum e peccato evenerit; vel exponentes 28 Pesch. n.216; Boyer, 296; Pohle-Gummersbach. 579s; Beraza, 0.424s; F.Schmid (Die Ursprung der Sprache und die Dogmatik: ZkathTh 23 [1899] 22-47) id effert, protopa­ rentes. ex dictis Scripturae, fere mox ac esse coeperunt, facile loqui potuisse. 29 F. Bruni, L'origine del linguaggio (Roma 1958); G.Fano, Saggio suile origini dei lin­ guaggio (Torino 1962). L.4 C.2 A.10. FILII ADAE IN IUSTITIA OKIC. N.797-799 845 nostram restaurationem per Christum factam, ut reditum ad id quod per Adam amiserimus; vel simpliciter describentes adiuncta felicitatis in quibus homo creatus a Deo positus est, cum non sit ratio prudens supponendi eam conditionem fuisse stricte personalem Adae nec potius toti humano generi desti­ natam; vel testantes nos in Ada illa dona accepisse aut pec­ cando in ipso ea amisisse. Idem videtur dicendum, servata proportione, de copia bo­ norum cum perfecto dominio in res mundi, etsi non constet de gradu quo illa transmitteretur, cum nec constet num omnes homines in paradiso mansuri essent, quod minus probabile vi­ detur '. Scientia per accidens infusa posteris Adae non trans­ mitteretur, quod et de per se infusa valere videtur, cum omnia necessaria vel utilia ab Ada ii discere possent. Ex donis illis transmittendis, praecipuum erat gratia sanc­ tificans, ut facile patet ex fontibus qui vel eius amissionem ut graviorem memorant (C 789) vel Christum inducunt ut per id doni nos in pristinum statum restituentem, et ex natura rei, cum homo illo dono in supernaturalem unionem cum Deo elevaretur. Hinc illud est sive finis ceterorum, quibus simul et ornaretur et facilius conservaretur atque augeretur, sive eorum radix, quatenus ab illo ut a conditione sine qua non stante vel pereunte penderet eorum conservatio vel amissio, et forte ut a causa totaliter vel partialiter ea producente (cf. n.693). lustitia originalis vero (quaecumque sint eius elementa, et proin iuxta omnes) est, non lege naturae sed positiva ordi­ natione Dei, donum naturae, seu patrimonium ita annexum humani generis unitati sive originis sive stirpis, ut omnes Adae posteri via generationis (quocumque modo id explice­ tur) istud ab illo, simul cum ipsa natura, acciperent et simili iure quasi haereditario 2. Sic transmitteretur, seu ut donum naturae, etiam gratia sanctificans, iuxta eos qui eam cum iustitia originali, etsi inadaequate, identificant, non vero quasi a parentibus produce­ retur ut corpus, vel ut gratia datur sacramentis; nam «non fuis­ set transfusa per virtutem seminis, sed fuisset collata homini statim cum habuisset animam rationalem» (S.Th., i q.ioo a.i ad 2). Tandem iuxta eos recentiores qui gratiam sanctificantem a iustitia originali adaequate distinguunt, ea posteris Adae in­ funderetur ut donum personae, seu intuitu huius, non natu1 Cf. Pesch. 3 n.219. 2 Sic illud «donum quodammodo fuit naturale: non quasi ex principiis naturae causatum, sed quia sic fuit homini datum ut simul cum natura propagaretur» (4 CG 52). Cf. Ciappi, l.c., 125; Labourdette, 39.5is. / 846 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II rae, ut iustitia originalis, ita vero ut ea gratia esset conditio sine qua non infusionis reliquorum donorum 3. Formula «transmissio iustitiae originalis per generationem» indicat in genere, fuisse specialem Dei legem, ut omnes ab Ada descendentes eam acci­ perent. In specie vero generatio non est putanda directe disponere ad gra­ tiam sanctificantem, nisi quatenus disponit corpus ad animam quam Deus illi infundit ea gratia ornatam. At nil impedit quin physice transmittat, non ex natura, sed, posita speciali ordinatione Dei, dona praeternaturalia, qua­ tenus haec concipiantur corpori potuisse annecti, vel saltem quatenus istud ad ea positive disponeret3*. 800. Iustitia originalis ut socialis. Iustitia Adae erat bonum sociale, quatenus destinabatur ut bonum commune ad omnes homines futuros. Sed ulterius quatenus ex natura sua fuisset efficacissimum vinculum unionis omnium hominum: ex gratia sanctificante ac virtutibus infusis omnes vive­ rent in intima familiaritate cum Deo, ut Ipsius filii adoptivi et conse­ quenter ut fratres omnium hominum per purissimam caritatem in longe perfectiore connexione mutua qua nunc fratres consanguinei: ex integritate carerent ea inordinatione passionum, quae nunc obest internae paci individual! et inde harmoniae communi: ex immortalitate ac impassibilitate et congrua bonorum materialium copia, non solum prohiberentur a malis physicis in­ vicem inferendis, sed esset in honesta omnium felicitate occasio communis gaudii ut in externa manifestatione amoris Dei et aliquali futurae beatitudinis aeternae praelibatione 4. De facto vero illud bonum commune amissum est et quidem ita ut hoc factum amplia consectaria socialia tulerit, essentialiter in difficultate unionis omnium per caritatem, sed occasionaliter in irruptione concupiscentiae cuin toto suo passionum rebellium comitatu, quae maxime est quasi profunda radix perpetuae discordiae residens in cordibus omnium, ut quae attingit totam vitam socialem. Iam vero posita illius boni communis amissione, placet intellectui quae­ rere quoad multa quid accidisset si illud bonum apud homines permansisset. Ut patet, omnes quaestiones possibiles nequeunt esse nisi futuribiles ac proinde nequeunt obtinere responsa certa sine revelatione; quae tamen illis quaestionibus non videtur directe respondisse, nisi ad summum quatenus nos docet quid mali peccatum nobis attulerit. Tamen eae quaestiones, quae viderentur esse inutiles, non carent omni momento theologico,quatenus sunt occasio accuratius investigandi benevolum Dei propositum in sua creatione ac elevatione generis humani. Ex iis solum aliquae seligimus. De modo propagationis generis humani4*. Quidam Patres, ut S.Atha­ nasius (R 804), S.I.Chrysostomus (R 1150), S.I.Damascenus, putarunt ma­ trimonium nonnisi post peccatum protoparentum praevisum exsistere; immo, 3 Sic Kors, o.c.. p.t40s. De tota quaestione: Scheeben, o.c., 2 § 184: Boyer, 300-308: Lercher, n.634-638; Daffara, De peccato originali n.90-101; Loncke, De donis status inno­ centiae humano generi transmittendis: CollatBrug 44 (1948) 142-146: Suarez.I.c., I.5 c.8. 3 · Ideo vitanda esset ratio ambigua explicandi aliquo modo transmissionem iustitiae originalis per influxum physicum generationis fere ut alia accidentia specifica naturae trans­ mittuntur. ut loqui videtur E.Vigano. La solidaridad del Cuerpo Mistico (Santiago de Chi­ le 1948) 75. cui repugnat, etiam quoad dona praeternaturalia, Ciappi. 126. 4 Cf. Pendergast, The supernatural... 10-13. a· In re de qua agimus, prae oculis maxime habendum est illud (1 q.99 a.i); «Ea quae sunt supra naturam sola fide tenemus, quod autem credimus auctoritati debemus. Unde in omnibus asserendis sequi debemus naturam rerum, praeter ea quae auctoritate divina tra­ duntur, quae sunt supra naturam». Hinc ea quae nullo modo revelata sunt de statu innocen­ tiae, putanda sunt futura fuisse iuxta eam normam, quod in homine innocenti ratio perfecte subiceretur Deo, appetitus sensitivus rationi, corpus animae, ita ut omnis dolor sive moralis sive physicus ab homine abesset. Ea ergo quae his non obstant, censenda sunt per se futura fuisse secundum ordinem pure naturalem. L.4 C.2 A.10. FILII ADAE IN IUSTITIA OHIO. N.799-800 847 iuxta S.Gregorium Nyss. 5, ut videtur, ipse sexus solum ob praevisionem peccati institutus est, ita ut iuxta eos, absente peccato, homines non genera­ tione, sed aliter propagarentur. At iis obstat Scriptura (Gen 1,27s; 2,23s) testans generationem esse di­ recte a Deo intentam et quidem ante peccatum. Item S.Augustinus6, qui tamen prius putarat, ut videtur, hominem in paradiso non habiturum esse nisi spiritualem fecunditatem 7. Certe concupiscentia sexualis esset perfecte subiecta rationi, quin vero id impediret condignam ac licitam delectatio­ nem (1 q.98 a.is). In qua conditione physica et usus rationis pueri nascerentur? Sine dubio in eadem qua nunc pueri nascuntur, exclusis tamen horum defectibus, quibus illi impedirentur in sua evolutione sive physica sive intellectuali sive morali; ergo nec sufficientem virtutem haberent ad movenda membra, nisi ad motus pueritiae convenientes (1 q.99 a.i), nec perfecto usu rationis gauderent, nec perfecta scientia (1 q.101 a.is). Tamen, iuxta S.Thomam (ibid., a.2), «habuissent... perfectiorem (usum rationis) quam nunc, quantum ad ea quae ad eos pertinebant quantum ad statum illum, sicut et de usu membrorum superius dictum est». Egerent ergo educatione, qua vero posita, facile devenirent in rerum scientiam iis congruam 8. Num pueri nascerentur confirmati in gratia. Affirmat id S.Anselmus, iuxta quem, ipsi protoparentes, si non peccassent, eam confirmationem accepis­ sent etiam suis posteris transmittendam. Assentitur Scotus, quatenus, iuxta ipsum, etsi pueri non nascerentur confirmati in gratia, at non nascerentur nisi electi 9. Negatur probabilius cum S.Augustino, qui contrarium supponit10 et cum S.Thoma (1 q.100 a.2), cum ipsi protoparentes carerent ea confirmatio­ ne, et cum si eam in praemium obedientiae accepissent, id esset eis privi­ legium personale ac proin non transmittendum, ut non esset transmittenda possibilis eorum confirmatio in malo. Si qui eorum, absente confirmatione in gratia, peccarent, ii subessent, servata proportione, adiunctis vitae naturae lapsae. Num omnes homines essent aequales. Certe quoad dona iustitiae origina­ lis specificative sumpta. Non vero quoad sexum et quoad aetatem, ut patet; nec, ut congruentius putandum est, quoad perfectiones corporales, cum eae penderent ex diversis causis; nec quoad perfectionem scientificam; nec quoad potestatem subditos gubernandi; nec quoad perfectionem religiosam, seu augmentum gratiae ac virtutum, et consequenter nec quoad meritum (augendi gratiam et gloriam), cum ea omnia diverso libertatis exercitio responderent (1 q.96 a.3). Num in eo statu esset societas. Non herilis, cum ea esset superflua, et cum illi statui minus conveniret. Certe sive domestica, utpote ad generationem et congruam educationem necessaria, ita vero ut patresfamilias eam valde pa­ terno modo regerent, sive politica, cum ea homini natura sociali, etsi non necessaria ob indigentiam corporum, esset valde utilis ad scientias traden­ das et perficiendas, ad virtutes exemplis ac verbis promovendas, ad religio­ 5 S.I.Damasc., De fide orthod. 2,30; 4,24: MG 94.975s.1207; S.Gregorius Nyss., De hom. opif. c.17: MG 44,188s. 6 Retract. 1,10.13.19; 2,22: NIL 32,599.605.615.639. Cf. De civ. Dei 14,26: ML 41,434; Cont. lui. 4,13,62: ML 44,768. 7 De Gen. cont. Munich. 1,19,30: ML 34,187. 8 Suârez, De opere sex dierum 5,8,17-22. At cf. Pendergast, Lc., 13SS.24. ’ S.Anselmus, Cur Deus homo 1,18: ML 158,387; Scotus, In 2 d.20 q.is: cf. Frassen, t.5 p.249-253. Idem, ut videtur, dixerat antea S.Gregorius Μ., Mor. 4.31,63: ML 75,670s. 10 S.Augustinus, De civ. Dei 14,10: ML 41,417. Cf. P. De Letter, S.I., If Adam had not sinned...: IrishThQuart 28 (1961) 115-125. I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 848 II nem publice ac privatim fovendam, etc., ita vero ut praesides paterno modo subditos in finem communem dirigerent (i q.96 a.4) lI. 801. De duratione status innocentiae. Putandum est singulos homines mansuros esse in eo statu usque ad aetatem adultam, et quidem usque ad evolutionem suorum corporum pro cuiusque virtute naturali perfectam, ita ut dein transferendi essent in gloriam, non simul omnes in fine mundi, sed successive, cum sic etiam vivere inciperent, et cum secus nimio numero homines in terra congregarentur. Decedentes vero nullo dolore afficerentur, utpote qui voluntatem Dei omnibus aliis bonis praeferrent et qui sine dubio potius, more sanctorum, adire patriam averent. Ceterum forte ipsa vita unionis cum Deo eos in dies magis «spirituales» etiam quoad corpus redderet, quo proxime disponerentur ad qualitates gloriosas induendas 11 1213 . 802. Excludebat status iustitiae originalis peccatum veniale ante admissum peccatum mortale? Facile affirmatur id de peccatis semideliberatis, stante dono integritatis. At de deliberatis? Negative, iuxta Scotum, cum id et aliis iustis competat. Affirmative ob perfectionem status, iuxta S.Thomam ( 1.2 q.89 a.3), Alex.Halensem, S.Bonaventuram, et ea opinio, ait Suârez, est «omnium scri­ bentium» ,3. Haec nobis probabilior videtur, quia illi statui non conveniret peccatum veniale, utpote quod in se esset magnum malum, ac diminutio rectitudinis; esset obiectum doloris ac tristitiae; inferret poenae temporalis reatum. Attamen forte non constat tantam fuisse perfectionem illius status, quae id peccati excluderet; quare Palmieri, Hurter, Lercher putant protoparentes a peccato veniali immunes non necessario fuisse '4. ARTICULUS De Thesis 36. XI possibilitate status naturae purae Status naturae purae est possibilis. Suârez, De gratia proleg.4 c.1-2; Palmieri, De ordine supernaturali th.18; Beraza, n.528-559; Pesch, 3 n.224-227; Hurter, 2 n.344-351; Huarte, n.378-394; Daffara, De peccato originali... n.82-89; Loncke, De statu naturae purae in doctrina Ecclesiae et theologo­ rum: ColIatBrug 44 (1948) 198-202. 803. Nexus. Haec quaestio ponitur, ut conditio gratui­ ta iustitiae originalis clarius appareat. Solutio eius hic propo­ nenda est corollarium thesium praecedentium; at cum ista quodammodo a quibusdam catholicis impetita sit, oportet ut ea contra hos statuatur. Quaestio attingit praecipue elevatio­ nem ad ordinem supernaturalem (gratiae sanctificantis et vi­ sionis beatificae); sed cum relate ad istam elevationem alibi tractetur (tr.i n.56-64), hic solum relate ad dona praeternaturalia disputatur. 11 Cf. Suârez, l.c., 5,7,1-16. Qui multas quaestiones de statu innocentiae tractat v.gr. de divisione bonorum, de muniis hominum (ib. n. 17-21). de virginitate (I.5 c.2) etc. 12 S.Augustinus, De Gen. ad litt. 9.6,10: ML 34,396s. 13 Scotus, In 2 q.21 n.3: cf. Frassen, t.5 p.241.244-249; Alexander Hal., Univ. Theol. Summa p.2 q.i©4 memb.6; S. Bona ventura, In 2 d.21 a.3 q.i; Suârez, 3,13,16. 1·» Palmieri, De peccato originali, append, q.3 p.22is; Hurter, 2 n.333; Lercher, n.639. Cf. Beraza, n.584-591. l.4 c.2 a.11. status naturae purae. tii.36 n.800-804 849 804. Notiones. Status naturae purae, qui de facto nec fuit nec videtur esse umquam futurus, esset ille in quo: a) Posi­ tive sumpto, natura haberet omnia quae constitutive, consecu­ tive, exigitive ad eam pertinent, b) Negative sumpto, natura careret et peccato originali et donis indebitis iustitiae originalis (ac proin etiam destinatione ad visionem Dei ad quam gratia intrinsece ordinat). Hic sumitur negative, seu in quo natura esset nec lapsa (peccato originali) nec (et id maxime hic respicitur) ornata donis indebitis. Etsi auctores agentes de possibilitate naturae purae hanc complexive considerant, nos sumimus eam hic mere negative, quia per se id sufficit pro eius praecipuo fine dogmatico connotandi plenam gratuitatem doni su­ pernaturalis. At, ea sic statuta, sat obvio ratiocinio philosophico, ut videtur, deducitur possibilitas naturae purae positive inspectae, seu quae ordinetur in finem ultimum ei connaturaliter proportionatum ac mediis connaturalibus obti­ nendum; quo sensu, notio naturae purae est etiam magnae utilitati theologo maxime de gratia agenti >. In eo statu positive sumpto: esset providentia naturalis hominem ad eum finem dirigens per omnia media sive interna (v.gr. honestas cogitationes et affectiones) sive externa (v.gr. remotionem aliquarum occasionum) moraliter necessaria ut homo posset rite ac perseveranter, etsi libere, totam legem naturalem implere et sic finem suum ultimum obtinere 12. Essent proin in eo et auxilia quibus homini condigna religionis natura­ lis cognitio esset moraliter possibilis sine revelatione. Esset et ratio impe­ trandi a Deo, sive precibus sive bonis operibus, beneficia; immo sine dubio et medium contritionis naturalis, vel aliud, obtinendi a Deo veniam pecca­ torum 34 . In ea conceptione naturae purae positive sumptae, quae est communis apud defensores naturae purae, finis ultimus hominis esset cognitio abstractiva (seu per creaturas) Dei, in qua homo obtineret perfectam beatitudinem; nec in ea esset homini ante revelationem ullum desiderium videndi Deum, sed ad summum aliquale, seu velleitatem 4. At alio modo concipitur natura pura, in qua esset verum, etsi inefficax et conditionatum, desiderium natu­ rale videndi Deum, ita ut illa extra hanc visionem nonnisi imperfectam in cognitione Dei abstractiva beatitudinem posset obtinere 5. Sed haec distinctio non interest nunc nostra, cum nos in thesi nec asse­ ramus nec negemus homini esse aliquem naturalem appetitum visionis Dei, nec proin in qua conditione esset homo in alio fine diverso a visione Dei. 1 Utiliter legentur ea quae de natura pura disserit, De Broglie, De gratuitate ordinis supernaturalis: Grcg 29 (1948) 455-463; cf. Id., De fine ultimo vitae humanae P.184-T86. 2 Id supponunt communiter defensores naturae purae v.gr. Gonet, d.6; Gotti, Theol. Schot. Dogm. tr.to q.11; Daefara, n.89; Pesch, n.227. 5 Suârez, De fine hominis d.15 s.2 n.i 1 ; Lessius, De summo bono i.t c.9 n.63; Franze­ lin, S.I., De divino traditione et Scriptura2 (Romae 1882) append.3 § 4 p.635-643; Michel, Etat de nature, péché, enfer: AmCl 68 (1958) 549s; I.Rozycki, (Quaestio de natura et gratia seu reparabilitas omnium peccatorum in statu naturae purae [Krakow 1946] cf. v.gr. p.71.9294.r53.164) exponit miram thesim, quod in eo statu omnia peccata essent reparabilia et de facto reparanda, quin infernus esset aeternus, ita ut haec aeternitas pertineat ad solum ordi­ nem supernaturalem, et proin sola ratione probari nequeat. 4 Suarez, De gratia proleg.4 c.i ; Define hominis d.16. 5 De Broglie, De ultimo fine humanae vitae: Greg 9 (1928) 628-630 (resumcn suae theoriae); J.Maréchal, S.I., Le point de départ de la Métaphysique 5 (Louvain 1926) 312-316; Malevez, L’esprit et le désir de Dieu: NouvRevTh 69 (1947) 12.27s (ut videtur). 850 I.F.SACÛÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II In eo statu negative sumpto homo esset obnoxius omnibus miseriis quae absentiam donorum indebitorum iustitiae originalis formaliter consequun­ tur, ita tamen ut eae non connotarent privationem illorum donorum, nec proin essent poena peccati, ut in nostro statu, sed solum naturalis conditio hominis. Imo ut concupiscentia nunc potest esse diverso gradu apud homines diversarum regionum vel etiam eiusdem regionis vel in eodem homine iuxta diversa adiuncta interna vel externa, sic a fortiori concipitur naturam puram potuisse condi in diversa hypothesi concupiscentiae plus minus ve­ hementis, quin sciamus in qua de facto conderetur ac proin quousque com­ parari posset cum natura lapsa. At id est verum: eam semper afficiendam fuisse concupiscentia et quidem saltem non sic vehementi, quae mediis ordinariae providentiae vinci nequiret. Cum ea ergo sic sumpta comparatur natura lapsa, quatenus haec, servata proportione (seu saltem habita ratio­ ne illorum mediorum), dicitur non esse peioris conditionis ac illa. Ceterum ab iis miseriis naturam humanam quasi sponte consequenti­ bus distinguerentur eae, quae forte nascerentur ex malitia humana, ut nunc accidit. Hinc illegitime adscriberentur naturae purae qua tali concu­ piscentia effrenata qua nunc homo saepe afficitur, quaeque forte etiam pec­ catis actualibus maxime debetur, et mala physica sic gravia ut ea quae nunc homines torquent6. Possibilis, scii. Deus potuit creare in statu naturae purae, et quidem sine ulla repugnantia ex parte attributorum suorum, vel alios homines ex semine Adae non descendentes, vel Adam et filios eius antecedenter ad decretum actualis oeconomiae. 805. Adversarii. 1. Negantes thesim quoad omnes suos respectus. Relictis Protestantibus, Baianis, lansenistis, qui cen­ sentur iam esse in praecedentibus reiecti et a quibus ergo hic praescinditur, respiciuntur maxime Augustinenses, ut Noris, Berti, Bellelli 7, qui, damnantes propositiones baianas 8, te­ nent dona gratiae, integritatis, immortalitatis ac impassibilitatis, fuisse supernaturalia et proin naturae innocenti indebita ex parte naturae, seu quatenus ea non sunt eius naturae partes vel proprietates seu ab ea ut a principio efficienti manantes, qualem putant fuisse Baii doctrinam et a qua proin dicunt se in eo asserto essentiali differre. Ulterius vero addunt, statum naturae purae esse impossi­ bilem quatenus ex parte Dei seu, ut ipsi dicunt, «ex decentia Creatoris», seu «titulo iustissimae providentiae», seu «non spec­ tata absoluta potentia Dei, sed de potentia... ordinaria», seu «de iustitia», non «de potentia», debetur homini innocenti: 6 Huarte, 11.351,3,f. Doctrina, quam de natura pura roboratam damnatione errorum Baii disputat Ripalda, Adversus Baium..., exponitur a De Aldama, Bayo y el estado de naturaleza pura, a trav3. 2. Negantes thesim respectu concupiscentiae. Sic De Lama, qui hinc videtur possibilitatem naturae purae etiam quoad con­ cupiscentiam rebellem admittere, et illinc negat hominem cum concupiscentia rebelli, qua nunc is afficitur, posse a Deo etiam de potentia absoluta condi. Citantur alii ut Aureolus, Greg. Ariminensis, Esparza, Macedo, etc., qui, etsi possibilitatem naturae purae defendant, putant Deum non potuisse hanc cum 9 Etsi Augustincnscs negant simpliciter hominem creari posse in concupiscentia utpote mala, tamen id videtur etiam esse sumendum de potentia ordinata, cum ct integritas pro ipsis sit supernaturalis ac sic dicatur Adae data esse non «ex exigentia rei creatae», sed «ex decentia solius Creatoris» (Noris, l.c., c.3 § 2 coi.301). 10 Scholastici admittunt formulam de potentia absoluta vel ordinata aliis sensibus sump­ tam; sic potentia Dei dicitur absoluta vel relativa: a) prout inspiciatur ante vel post decretum liberum (v.gr. relate ad exsistentiam plurium, quae de facto numquam exsistent^ ; b) prout respiciatur ut agens praeter vel secundum ordinem rerum communem v.gr. separans accidentia a substantia (1 q.25 a.5 ad i; Suarez, De Deo I.3 c.9 n.19; Huarte, n.381). Dicunt etiam, per quamdam praecisionem mentis, Deum posse de potentia absoluta, seu sola Dei omnipo­ tentia qua res in esse conservantur considerata, omnes creaturas annihilare, non vero de potentia ordinata, seu inspecta Dei sapientia (Quodl. 1 4 a.4); sed illa omnipotentia, soluta a Dei sapientia, est nulla, nam «nihil potest esse in potentia divina, quod non possit esse in voluntate iusta ipsius, et intellectu sapiente cius» (1 q.25 a.5 ad 1). 11 M.de Lama, Sobre el estado de naturaleza pura: RelCult 26 (1934) 322-329. 12 H.del Val, O.S.A., Sacra theol. dogm. 1 (Matriti 1906) n.i49s; at et limitationes n.135.188; cf. T.Prieto, O.S.A., Puntos para définir el cardcter de la Teologia dei P.Hono· rato dei Val...: CiuD 177 (1959) *(77s. 13 V.Contenson, O.P., Theologia mentis et cordis (Lugduni 1687) t.5 disp.-c.i. Citatur et Viator a Coccaleo, O.M.Cap., Tentamina theologico-scholastica (Bergomi 1768-1774) t.3 diss.3 c.8. Th.de Lemos falso citatur etiam pro impossibilitate naturae purae, cum potius huius possibilitatem defendat (Panoplia gratiae t.i [Leodii 1676] part.2 tr.i c.4). Hanc de concupiscentia et morte negavit Olivi: cf. Stufler, Das Wesen...: ZkathTh 55 (1931) 473«· 852 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II concupiscentia, utpote mala, facere; Estius rem in medio relinquit14. Ex iis vero, saltem Esparza solum dicit hominem in na­ tura pura non ea concupiscentia sic forti, ut nunc, afficiendum fuisse. 806. Doctrina Ecclesiae. S.Pius V damnavit eam Baii propositionem (D 1055): «Deus non potuisset initio talem creare hominem, qualis nunc nascitur». Haec propositio in contextu loci baiani ex quo desumpta est (non ad verbum, sed ad sensum sui auctoris): a) Directe refertur ad concupiscentiam, quae pro Baio erat peccatum originale. Ergo Deus potuisset condere hominem, non cum peccato originali, ut patet, at certe cum concupiscentia cum qua hodie nascitur 15. b) Ulterius vero solet ab auctoribus re­ ferri ad mortalitatem et alias miserias physicas, quibus homo affectus nascitur 16. Et quidem iure, cum Baius logice etiam in eo sensu eam tenere debuerit17. Augustinenses eam propositionem Baii reiciunt, ut ea iacet, ac proin formaliter damnationem eius effugiunt. Etiam ma­ terialiter eam effugere ipsi putandi sunt per suam distinctio­ nem potentiae absolutae et ordinatae 18. At estne vere validum hoc effugium? C.Coloniense prov.: «A veritate catholica illos aberrare as­ serimus, qui docent Dei sapientiam et bonitatem exegisse ut homini gratiam sanctificantem, immunitatem a concupiscentia aut immortalitatem corporis conferret»19. Non dicendum est Concilium haec in Augustinenses edi­ disse; at etiam ii attinguntur quoad integritatem et immor­ talitatem, si revera horum convenientia pro illis sit vera exi­ gentia (cf. n.805). 807. Valor theologicus. Cum doctrina Augustinensium ob oculos Ecclesiae diu doceretur, immo ea ab Ecclesia non 14 De Lama, l.c., 329-339; Pet. Aureolus, In 2 d.30 a.2; Greg.Ariminensis, In 2 d.30 q.i a.2; M.de Esparza, De gratia q.io; F.Macedo, S.I., De clavibus Petri (Romae 1660) I.4 c.io p.2; Estius, In 2 dist.25 § 6. Cf. Berti, De theol. disc. 1.12 (Addit.) c.is P.349SS. 15 Le Bachelet: DTC 2,71s; Alfaro, 807. Cf. De Lubac, Surnaturel 71s. 1* Le Bachelet, 42; Jansen, o.c., p.28; Scheeben, l.c., 2 n.648; Lennerz, Opuscula duo de doctrina Baiana ρ.49θ; Ripalda, l.c., disp.4 s.4 n.24; disp.8 s.2 n.19; disp.9 s.i n.4. Sic et ipse Iansenius (De statu naturae purae 3,22) putans tamen eam propositionem non damnari nisi ob prudentiam, non vero quod ea sit falsa: cf. Carreyre, Jansénisme: DTC 8,376. 17 Le Bachelet, 41-43. 18 Sic Noris (c.3 § 3 col.305) eam propositionem sibi obiectam de morte ac miseriis huius vitae ut necessario supponentibus peccatum, distinguit: «Deus non potest de iustitia quae potest de potentia... Quare licet sit possibile potentiae, non et possibile iustitiae, talem condi hominem, qualis modo nascitur; in priori vero tantum sensu qui negat, cum damnata Baii propositione *sentit . Ceterum auctores tenentes hominem innocentem non posse cum concu­ piscentia condi, alios sensus illi propositioni baianae quaerunt, qui tamen difficile probantur, si sensus eius historicus quaeritur, qui videtur ex dictis esse maxime de concupiscentia. Cf. Berti, August, syst. vind. diss.2 c.3 § 6 n.5; cf. c.i § 1; Noris, l.c., § 2 2 col.300s. 19 Decreta... p.2 c.15: CL 5.2.95· L.4 c.2 Λ.11. STATUS NATURAE PURAE. TH.36 >.805-808 853 semel recognitioni subiecta sit nec tamen umquam damnata fuerit 20, nulla censura theologica notanda est. At thesis nostra videtur nobis saltem moraliter certa. A. Thesis sumpta in genere 808. Ratio theologica, a) Iuxta Augustinenses, dona Adae fuere supernaturalia ex parte naturae et aliunde haec nequit sine illis in statu suo naturali convenienter esse. At ea pugnant inter se, cum supernaturale in sua notione sit ad­ aequate diversum et proin omnino praescindens a naturali. Ergo Augustinenses docent pugnantia inter se. b) Iuxta eosdem, Deus naturam puram condere potest de potentia absoluta, non vero de ordinata seu ex decentia Crea­ toris. At haec pugnant inter se, cum Deus nihil putetur posse de potentia absoluta facere, quod sua attributa dedeceat. Ergo Augustinenses videntur docere pugnantia inter se. Nam quae­ libet exigentia ex parte bonitatis vel sapientiae Dei esset absoluta; ergo id quod est impossibile de potentia ordinata est etiam de absoluta 20 *. c) Ut ii putant, dona Adae debebantur huic innocenti, iuxta Baium, ex parte naturae, seu ut huius constitutiva vel proprietates; iuxta eos vero, solum ex parte Dei, qui non permitteret naturam sine iis esse miserrimam21. Atqui Baius solum tenet naturam sine illis esse miseram, et ideo hanc ea exigere sive ut ex se manantia sive ut ab extrinseco conferen­ da 22. Ergo Augustinenses non videntur in his a Baio essen­ tialiter differre. Ceterum, etsi isti dicunt dona Adae non debita esse huic ob exigentiam naturae, sed ex parte Dei 23, tamen, iuxta eos, Deus ea dare debet ob sua attributa, sed quia natura sine illis esset misera; ergo tandem ob moralem naturae exigentiam. d) Iuxta eos, dona Adae debebantur huic non ex parte naturae, sed solum ex parte attributorum Dei. At lansenistae 20 Cf. Noris, l.c., p.7-9 (Epistola Benedicti XIV, a.1748); Berti, l.c., diss.2 c.i § 9 n.io ; c.3 § 6, initio 1; L.Pastor, Historia general de los Papas t.35 trad. M.Almarcha, S.I. (Barce­ lona 1037) P-3I4-3I9; De Lubac, o.c., 176-180. 20* Cf. Prieto, l.c., 678. 21 Berti, De theol. discip. I.12 (Addit.) c.3 p.328; Id., August, syst. vind. diss.2 c.i § 5; § 8 n.t.8; § 9 n.1.3; c.2 § 5; c.3 § 2; § 6 n.Ss; Noris,§ 2 coi.301 ; Baius (De prima hominis iustitia c.u): «Quod non oportet ea quae naturalia dicuntur ex internis re principiis orta esse.» «Naturale... comparatione dicitur... rei, cui sic inest, ut ad naturalem eius integritatem per­ tineat sitque eius absentia malum, sive ex eius principiis, tamquam efficientibus causis oriatur sive aliunde accedat... Quapropter primi hominis iustitia... illi naturalis fuit quia sic ad eius integritatem pertinebat, ut sine ea non posset (natura) salva exsistere miseriaque carere..., et generaliter quaecumque ad rei integritatem sic pertinent, ut sine illis omnino esse non posset aut bene esse non posset miset iaque carere». 22 Cf. Le Bachelet, 41-43; Jansen, 29-31 ; Scheeben, l.c., n.635-637.645. 23 Berti, August. syst. vind. diss.2 c.2 initio: «Impossibilis est status naturae purae... non propter exigentiam creaturae, sed propter decentiam Creatoris». Noris, ibid. 854 I.F.SAGÜËS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II id praecise tenent 24. Ergo Augustinenses non videntur dif­ ferre in iis essentialiter a lansenistis. Sane lansenius haec scribit (quae tamen fatendum est ab Ecclesia non esse explicite damnata): «Nude aliquo pacto deberi dicitur non tam ipsi naturae rationali quam ordini Dei naturali, ne natura innocentis imaginis Dei credatur misera, priusquam miseriam mereatur... Considerandum est gratiae propriissime dictae non repugnare debita quaelibet, scii, connaturalitates, decentias... et aequitates, quae oriuntur ex aliis capitibus quam iure naturae... Subinde namque secundum immutabiles rationes divinae sapientiae contingit, ut omnino deceat et aequum sit, Deum... misericorditer cum creaturis suis agere; quod si non faceret, nihil omnino faceret contra ius iustitiae in crea­ tura, sed contra sapientiam suam quam Deus minus quam justitiam suam praeterire non potest... Nude aliquo pacto deberi dicitur non tam ipsi creaturae rationali, quam ordini Dei naturali, ne natura innocentis imaginis Dei credatur misera, priusquam miseriam mereatur» 25. B. Quoad concupiscentiam 809. S.Augustinus dixit contra Manichaeos Deum non esse culpandum, sed laudandum, etsi hominem innocentem in ignorantia et difficultate (ad bonum) creasset: «Non enim me­ diocria bona sunt, non solum quod anima sit, qua natura iam omne corpus praecedit; sed etiam quod facultatem habet, ut adiuvante Creatore seipsam excolat, et pio studio possit omnes acquirere et capere virtutes, per quas et a difficultate cruciante et ab ignorantia caecante liberaretur. Quod si ita est, non erit nascentibus animis ignorantia et difficultas supplicium pec­ cati, sed proficiendi admonitio et perfectionis exordium». Haec sane quae S.Doctor bis serius confirmavit (R 1967) 26, sensu obvio indicant hominem potuisse concupiscentia affec­ tum condi, iuxta eorum locorum traditionalem interpretatio­ nem 27. At, praeter lansenium et Norisium, eam negavit nuper De Montcheuil iuxta quem, Augustinus, quin naturam puram cogi­ taret (saltem iis locis), Manichaeis asserentibus hominem malo concupiscentiae affectum non posse totum ad Deum ut unum eius auctorem referri, responderet sic: in hypothesi peccati Adae, Deus non esset iniustus, etiamsi animas filiorum eius ipse crearet in ignorantia et difficultate. 24 Carreyre, Jansénisme: DTC 8,367-376. 25 Iansenius. De statu naturae purae l.i c.20. Cf. Scheeben, l.c., n.638.645. 26 S.Auoustinus, De lib. arb. 3,20.56: ML 32.1298; De dona persev. 12,29: ML 45.1010. 27 Boyer, Essais sur la doctrine... p.237-271; lo.. Dieu pouvait-il créer... 32-57; Id„ La concupiscence est-elle impassible dans un état d'innocence?; AugMag 2,737-744; 1»·. Concupis­ cence et nature innocente (Réponse d des objections): AugMag 3 (1955) 309-316; cf. lo., La no­ tion de nature chez S.Augustin: DocComm (1955) 65-76; Huarte. n.384; Ripalda, Adver­ sus Batum et Baianos l.i d.9 S.7; V.CapAnaca, O.R.S.A., Obras de San Agustin t.6 (Ma­ drid 1949) P.1O2S. l.4 c.2 α.Π. status naturae furae. tii.36 a.808-809 855 At: a) Mirum est quod lansenius ac Noris id non per­ ceperint et subtiliores explicationes dederint. b) Ceterum ea interpretatio est nimis conquisita; dum haec facilis est: Augustinus, ut statuat peccatum originale non favere manichaeismo, dicit creationem hominis in ignorantia et difficultate non arguere iniustitiam divinam, ergo a fortiori eam non arguere, si supponatur peccatum originale. Media via procedit Refoulé dum statuit Augustinum in Re­ tractationes et De dono perseverantiae ut possibilem admittere statum ignorantiae et difficultatis, dum in De libero arbitrio lo­ quitur iuxta interpretationem eius datam a Montcheuil. Sed cum iuxta hunc, status quaestionis Augustini sit alius, seu in hypothesi naturae historicae ut in Ada fuit, eius explicatio non prohibet quin si alio loco S.Doctor de natura ut est in se loqua­ tur, simpliciter dici possit ipsum admittere possibilitatem crea­ tionis hominis in ignorantia et difficultate. N.B. Si vero dicitur cum Trape Augustinus, praescindens a peccato originali et a natura pura, mere dicere contra manichaeos creaturam etiam vitiatam concupiscentia esse bonam ac Deo eius Creatore dignam, cum ma­ lum non sit substantia sed privatio quae potius efferat bonitatem substantiae cui insit, non statuitur eo ipso S.Doctorem admittere possibilitatem naturae purae hoc sensu, quod, etiam sine praevio peccato Adae, homo creari a Deo sine iniustitia possit in ignorantia et difficultate? -8 Ratio theologica. Si homo nequiret in concupiscentia condi, utpote quae inclinet in peccatum, simpliciter nequiret creari, utpote qui peccare posset, imino qui peccaturus esset, et saltem nequiret creari ubi ab aliis vel hominibus vel dae­ moniis moveretur in peccatum. Sane supponitur a nobis homo in statu concupiscentiae auxiliis sufficientibus muniendus fuisse, quibus constanter posset motus concupiscentiae sine peccato, immo cum laude victoriae, superare. 28 Iansenius, l.c., 3,20 (cf. Carreyre, l.c., 376): Si concupiscentia esset naturalis (quod est impossibile) et Deus eam nobis iniungeret. id non esset malum; Noris, l.c., c.3 § 2 p.298: ♦Augustinus, ut eosdem [manichaeos] refelleret, hypothesim utramque gratia disputationis admisit, nempe hominem cum concupiscentia creatum et sine ista nequaquam creari potuisse, urgebat vero haereticos, etiam tunc Deum fore laudandum, nam nulla culpa Dei fuisset facere quod fieri non poterat». De Montcheuil, l.c.; cf. Id., La polémique de Saint Augustin contre Julien d'Eclane d'après VOpus Imperfectum: RechScRel 44 (1956) 204-207; eum sequi­ tur J.Lebourlier, Misère morale et responsabilité du pecheur: AugMag 3 (1955) 301-307; item videtur assentiri ei F.J.Thonnard: RcvEtAug 5 (1959) 335: F.Refoulé, O.P., Misère des enfants et péché originel d’après saint Augustin: RevThom 63 (1963) 341-362; A.Trape, O.S.S.A., Un celebre testo de Sant'Agostino sull’ignoranza e la difficoltà: AugMag 2, 795-803; Kloppenburg, 125s, putat cum Gilson Augustinum non considerasse theoretice quaestionem de natura pura; De Lubac, Surnaturel p.145: De Broglie (De gratuitate ordinis supernaturalis: l.c., 436 not.), negat possibilitatem naturae purae ex iis verbis mere hypothe­ ticis indubie deduci. 856 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. C. II Quoad mortalitatem et passibilitatem 810. Ratio theologica. Iuxta Augustinenses, mortalitas hominis est naturalis, utpote ex principiis naturae manans, cum corpus sit natura sua corruptibile et mortale, ita ergo ut immortalitas esset supra exigentiam eius29. At, hoc posito, anima habens appetitum innatum unionis cum corpore ut huius forma nequit esse in statu violento, si, cum istud fit incapax vitae, ab eo separatur; nam eius appetitus informationis iam impletus est, nec exigit iterum adimpleri (n.772,5.6). 811. Obiectiones. S.Augustinus 30 et S.Thomas (4 CG 52) ex mise­ riis huius vitae arguunt pro exsistentia peccati originalis. At id supponit impossibilitatem naturae purae. Ergo, iuxta S.Augustinum et S.Thomam, haec non est possibilis. Dist. mai. Arguunt, supposita doctrina de primaeva felicitate, conc. mai.; ea non supposita, subdist. : arguunt veris argumentis, nego; quibusdam con­ gruentiis, iterum subdist.: spectata revelatione de gratuita bonitate Dei in homines, conc.; secus, nego. Supposita doctrina de primaeva felicitate, probatio est certa. Ea non supposita, at inspecta ex revelatione bonitate Dei qua homines gratis pro­ sequitur, proponuntur quaedam congruentiae rem ad summum ut probabi­ lem suadentes. Ut enim afferuntur congruentiae pro convenientia Incarnatio­ nis, etsi huius omissio non fuisset stricte inconveniens, sic afferri possunt congruentiae pro statu naturae humanae immuni a miseriis vitae, quin tamen ideo dedecuisset Deum creatio hominis in natura pura. S.Thomas (ibid.): «Sic igitur huiusmodi defectus, quamvis naturales ho­ mini videantur absolute, considerando humanam naturam ex parte eius quod est in ea inferius; tamen considerando divinam providentiam et dignitatem superioris partis humanae naturae, satis probabiliter probari potest huius­ modi defectus esse poenales; et sic colligi potest humanum genus peccato aliquo originaliter esse infectum». S.Augustinus pro peccato originali appel­ lat fidem 31. N.B. Cum nos naturam puram negative sumamus in hac thesi, nequit contra hanc obici hominem in statu naturae purae non futurum esse moraliter potentem ad concupiscentiam vincendam. Ceterum in theoria naturae purae positive sumptae tenetur, S.Augustino praeeunte 32, non defutura esse homini omnia auxilia quibus illud obtinere posset. 812. Corollarium. De utilitate conceptus naturae purae. Hic, etsi serius elaboratus, habendus est ut verus progressus scientificus theologiae, ad defigendam separationem, quae inter ordines naturalem ac supernatura­ lem interest, et ad sic definiendam veram supernaturalis gratuitatem 33. 29 Cf. Berti, l.c., diss.2 c.i § 8 n.i. 30 Cont. lui. 4 c.16 n.83: ML 44,782. Cf. Berti, De theol. disc., l.c.; Id., o.c, c.t § 8 n.6. 31 L.c., 6,4.10: ML 44.827s. Cf. Hurter, n.351,4; Beraza, n.481. Possibilitatem natu­ rae purae omnino affirmat S.Thomas: cf. Alfaro, Lo natural... 249-256. 32 De lib. arb. 320,56s: ML 32,1298s. Cf. Wirceburgenses, De gratia n.i66s. 33 Cf. Jansen, o.c., 28; De Broglie, Define ultimo... 259-264; Malevez, 27s. LIBER De V peccatis 813. Post statum iustitiae originalis consideratum, ad quem in Ada omnes homines elevati sunt, venit iam agendum de causa qua ex illo statu tota natura humana decidit, seu de peccato ab Ada commisso ac omnibus propagatione transfuso. At cum peccatum originale sit effectus peccati cuiusdam perso­ nalis, quod quasi antonomastice peccatum dicitur, pronum est ut primo de peccato personali agatur, nec solum quia saltem natura primo exstitit, sed quia eius notionis cognitio vehe­ menter confert ad notionem peccati originalis recte definiendam. Praeter auctores qui in generalibus theologiae cursibus agunt etiam de peccato (ut sunt v.gr. S.Thomas, Suârez, Vâzquez, Salmanticenses, Billuart, ex modernis Scheeben, Wirceburgen­ ses, Tepe, Mendive, Pesch) et praeter eos supra relatos, qui de peccato originali speciatim disputant, memorentur oportet alii ut D.Banez, O.P., De vitiis et peccatis, ed. V.Beltrân de Heredia, O.P. (Matriti 1944); R.Bernard, S.Thomas d’Aquin. Somme théologique. Le péché (Paris 1930-1931); Billot, De personali et originali peccato 6 (Romae 1931); P.Lumbreras, O.P., De vitiis et peccatis (Romae 1957); Th.Deman, Péché: DTC 12, 140-275; Id., Réflexions sur la théologie du péché: RevScPhTh (1933) 640-659; J.Schiesl, Sünde: KL 11,946-972; H.D.Noble, O. P., La vie pécheresse. Qu’est-ce que le péché? D’où vient le péché. Que resulte-t-il du péché (Paris 1937); S.Tomàs, Tratado de los Vicies y de los Pecados: Sum.Teol. 1.2 c.71-89 (Madrid 1954) 578-975; H.Rondet, S.I., Notes sur la théologie du péché (Paris 1957); Ph.Delhaye,... Théologie du péché (Tournai i960); P. Palazzini,... Il peccato (Roma 1959); M.Oraison,... Le péché (Paris 1959); A.M.Landgraf, Die Lehre von der Sünde und ihre Folgen: Dogmengesch.d. Frühsch. 4 (Regensburg 1955-1956); R.Blomme, La doctrine du péché dans les écoles théologiques de la prémiere moitié du XIIe siecle (Louvain 1958). S.Lyonnet, De peccato et redemptione, 1 (Romae 1957); Id., Péché: VocThBibl (1962) 774-787; Ph.Delhaye, Le péché actuel. Sa notion dans la Bible: AmCl 68 (1958) 713-718. 745-748; 69 (1959) 17-19; G.Teichtweier, Die Sündenlehre des Origenes (Regensburg 1958); S.Visintainer, La dottrina del pec- 858 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II cato in S.Girolamo (Roma 1962); M.Huftier, Le péché dans la théologie augustintenne et thomiste (Lille 1954). Iis addi possent moralistae ut A.Ballerini-D.Palmieri, S.I., Opus morale theologicum morale 1 (Prati 1889) tr.4; D.M.Prümmer, O.P., Manuale theologiae moralis t.i tr.5 I8 (Friburgi Br. 1935) tr.5; S.Carton de Wiart, Tractatus de peccatis et vitiis in genere (Mechliniae 1932); M.Zalba, S.I., Theologiae Moralis Summa 1 (Madrid 1957) n.926-1196; etc., etc. In specie de peccato originali memorentur Le Bachelet, Péché originel: DAFC 3,1735-1755; Id., Le péché originel dans Adam et ses descendants3 (Paris 1909); A.Gaudel, Péché ori­ ginel: DTC 12,275-606; F.Hense, Erbsünde: KL 4,754-770; Van Hove, Der Erfzonde (Anvers 1936); J.Naulaerts, De pec­ cato originali (Mechliniae 1916); H.Rondet, Problèmes pour la réflexion chrétienne. Le péché originel. L’enfer et autres études (Paris 1946); B.M.de Rubeis, O.P., De peccato originali (Venetiis 1757); P.Toner, Dissertatio historico-theologica de lapsu et peccato originali (Dublin 1904); B.V.Miller, The Fall of Man and original Sin (London 1956); P.Parente, Il peccato originale (Rovigo 1957); A.M.Dubarle, Le péché originel dans l’Ecriture (Paris 1958); L.Ligier (Aubier i960). CA PUT I Generalia de notione peccati 814. Oportet initio aliqua praemittantur de natura pec­ cati in genere, de eius divisione, etc., quae in decursu totius tractatus utilia vel etiam necessaria scitu erunt. 815. Notio peccati. Cum peccatum varie sumatur, et etiam malum, culpa, vitium saepe vocetur, eius notio generalis primo proponenda est. Malum est privatio seu carentia cuiuslibet debitae perfec­ tionis in subiecto vel in operatione. Peccatum est quaevis operatio quacumque ratione mala, seu carens sibi debita perfectione. Cum vero omne ens operatione tendat in finem suum, ea operatio est mala seu peccatum, quae caret debita ordinatione in finem suum. Cumque ea ordinatio operationis in finem concludatur aliqua regula, quae sit ut via ad finem, peccatum est deviatio seu deordinatio a fine, quatenus est deordinatio ab illa regula. l.5 c.i. notio peccati, n.813-816 859 Pro triplici vero regula consideranda, habetur peccatum: a) naturae, si natura, seu principium determinatum ad unum, respectu sui finis male operatur v.gr. in claudicatione; b) artis, si non agitur recte ad regulas artis v.gr. in pingendo; c) moris, si voluntas libere agens deficit a norma moralitatis. Ergo peccatum moris, quod unum hic interest nostra, est actus moraliter malus; seu operatio carens debita perfectione morali; seu, cum Deus sit supremus finis operationis moralis, est deordinatio a fine ultimo vel aequivalenter a lege aeterna, ut norma suprema moralitatis seu regula ad illum obtinen­ dum; quae manifestatur per rationem practicam, seu conscien­ tiam, ut normam moralitatis proximam. Culpa est peccatum voluntarium, seu voluntaria deordi­ natio a fine. Rationi ergo peccati, de qua est deordinatio a fine, ratio culpae addit voluntarietatem, cum nemo culpetur de actu deordinato, nisi prout hic est ei voluntarius. Cum vero de ratione moralitatis sit voluntarietas, deordinatio propria pec­ cati moris est formaliter a voluntate; ergo istud peccatum es­ sentialiter est voluntarium et ideo recte dicitur culpa moralis. Immo istud solum dicitur culpa, cum in operatione sive naturae sive artis principium formale agendi non sit libera voluntas *. Hinc, cum theologi non respiciant nisi peccatum moris, nam in naturali et artificiali non est deviatio ab ultimo fine, obiecto principali theologiae, illud vocant antonomastice peccatum vel etiam culpam, utrumque ut idem sumentes (S.Th., 1.2 q.21 a.is; De malo q.2 a.2). Vitium, quod non raro adhibetur pro peccato, maxime fre­ quentius commisso, et quod proprie tamen in genere est per­ manens dispositio deviandi a fine, in ordine morali est habitus moraliter malus; seu inclinatio permanens ad deordinationem moralem, se habens ad actum peccati ut virtus, seu habitus moraliter bonus, se habet ad actum bonum. Secundum quid est peius peccato, cum sit fons plurium peccatorum et diutius quam istud duret; sed istud simpliciter est peius, cum peius sit male agere quam habere inclinationem ad male agendum (1.2 q.71 a.1-3) 2. 816. Definitiones peccati. Ex dictis, peccatum morale, seu antonomastice peccatum, est: Actus voluntarius carens de­ bita ordinatione in finem ultimum. Deordinatio voluntaria a fine ultimo. Actus moraliter malus. Deviatio voluntaria a lege aeterna. 1 De his plura Billot, 13-26; De Broglie, Malice intrinsèque du péché et péchés heureux par leurs conséquences: RcchScRel 24 (1934) 3’3-326.330-335· 2 Cf. J.UMBRERAS, Π.3-15- 860 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Haec eadem formaliter vel aequivalenter continentur iis definitionibus: «Inordinatus actus ad genus moris pertinens» (2 d.24 q.3 a.2). «Actus humanus malus» (1.2 q.71 a.6) 3. Actus «qui agitur propter finem aliquem, cum non habet debitum or­ dinem ad finem illum» (1.2 q.21 a.i). «Transgredi divina man­ data» (1.2 q.ioa.4). «Factum vel dictum vel concupitum aliquid contra aeternam legem» (S.Augustinus: R 1605)4. Male facere est «neglectis rebus aeternis... temporalia... sectari»5. Peccatum est «praevaricatio legis divinae et caelestium inobedientia man­ datorum» 6. N.B. In Novo Testamento vox άμαρτία quoad rem indicat aversionem a Deo (Rom 5,12-21); voces παράβασή (Rom 4,15), παρανομία (2 Petr 2,16) ανομία (i Ιο 3.4) significant transgressionem legis moraliter obligantis. 817. Divisiones peccati. Peccatum: a) Ratione causae, est personale, si fit actu physico voluntatis propriae; originale vero id quod ab Ada physice commissum contrahitur genera­ tione ut habituale ab omnibus Adae filiis. b) Ratione momenti, est grave, si avertit a fine ultimo, quatenus violat substantialiter legem divinam, ita ut dicatur simpliciter contra legem; leve, si non avertit a fine, sed mere retardat ab illo, quatenus legem divinam solum accidentaliter transgreditur, ita ut dicatur praeter legem. His tamen positis, peccatum potest definiri ut violatio legis divinae moraliter obli­ gantis vel graviter vel leviter, prout sit vel grave vel leve. Peccatum grave dicitur mortale, utpote moraliter occidens animam per aversionem a fine ultimo, qui est principium or­ dinis moralis, seu quasi principium vitae moralis (quae ma­ xime conveniunt ordini supernatural!, in quo vita animae, con­ sistens in caritate hanc fini ultimo annectente, amittitur pec­ cato), et aeterna morte damnandum (1.2 q.72 a.5). Dicitur mortale potius respectu subiecti peccantis, grave vero potius respectu materiae obiective gravis in ordine morali. Ta­ men hic notetur et subiectum et materiam necessario respici in definitione peccati gravis; ut enim materia non est formaliter mala sine respectu voluntatis illud appetentis, sic actus subiectivus non specificatur moraliter sine relatione ad obiectum in se malum. Peccatum leve dicitur veniale, quia non occidit spiritualiter animam, utpote quam ab ultimo fine non avertat, et habet veniam post poenam temporalem. 3 Cf. V.Cathrein, S.I., Philosophia moralis10 (Barcelona 1945) n.i). 4 Ea definitio, a S.Augustino data in Manichaeos directe de peccatis contra naturam, sumitur iure cum S.Thoma (1.2 q.71 a.6) de omni peccato: cf. E.Neveut, C.M., Formules Augustiniennes. La définition du péché: DivThom(Pi) 7 (1930) 617-622. 5 S.Augustinus, De libero arbitrio 1.16,34: ML 32,1240. 6 S.Ambrosius, De parad. c.8 n.39: ML 14,292. l.5 c.i. notio peccati, n.816-819 861 c) Ratione constitutionis, dicitur peccatum materiale ipse actus ut obiective malus, seu ut a deliberatione ac libertate praecisus; formale vero idem actus ut etiam subiective malus, seu ut deliberate ac libere positus. d) Ratione ordinis essentiae, peccatum, quatenus primo et originarie est in actu, dicitur actuale; at, hoc posito, manet aliquid quo, donec tollatur, homo dicitur esse in peccato seu habitualiter peccator, quodque a P.Lombardo reatus (culpae)7, a S.Thoma (1.2 q.87 a.6) macula peccati, nunc communiter peccatum habituale vocatur. Qua voce non indicatur habitus repetitione actuum gene­ ratus, cum peccatum habituale singulos actus peccaminosos consequatur; sed solum aliquid permanens, in oppositione ad peccatum actuale seu actu transiens. Non est ergo formaliter peccatum actuale, sed effectus eius, praecipuus tamen ac im­ mediatus, et proin unum quid moraliter cum eo constituens, ita ut, si ab eo praescindatur, ratione peccati careat. 818. Praedictae divisiones, quasi capitales, continent di­ versas classes peccatorum, ad quas omnia peccata pertineant. Tamen claritatis causa addi aliae secundariae possunt. Hinc: Ratione tendentiae, peccatum est commissionis, si fiat id quod prohibetur, seu si ponitur actus indebitus; omissionis, si non fiat in quod iubetur, seu si non ponatur actus debitus. Illud legi negativae, hoc positivae obest. Ratione obiecti, peccatum potest dici theologicum vel phi­ losophicum, quatenus «a theologis consideratur peccatum prae­ cipue, secundum quod est offensa contra Deum; a philosopho autem morali, secundum quod contrariatur rationi» (1.2 q.71 a.6 ad 5), quin tamen a theologo ratio moralitatis vel a philo­ sopho ratio offensae divinae excludatur. Ideo peccatum in­ spectum et theologice et philosophice dicitur melius theologi­ cum seu morale, quatenus est contra rationem et contra legem aeternam, in oppositione ad pure philosophicum, seu pecca­ tum quod esset, si re daretur, contra rationem, non vero con­ tra legem aeternam. 819. Ratio analogica peccati. Si de ratione communis­ sima peccati est et inordinatio actus et huius voluntarietas (1.2 q.72 a.i), haec duo conveniunt omni peccato proprie dicto, seu mortali ac veniali, personali ac originali, actuali et habituali. At non eodem modo et gradu seu univoce secundum eamdem prorsus rationem, sed analogice secundum rationem partim eamdem partim diversam. 7 Sent. 1.2 d.42 n.4s. 862 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Hinc peccatum nequit esse genus, quod in species aequa­ liter rationem generis participantes descendat; sed commune analogum, quod secundum perfectam rationem praedicatur de uno dividentium, et de altero imperfecte, ut ens dividitur in substantiam et accidens (2 d.42 q.i a.3), ita ergo ut ratio pec­ cati conveniat: perfecte ac per prius mortali actuali, in quo est plena deordinatio a fine et plena voluntarietas personalis; im­ perfecte vero ac per posterius sive veniali actuali, deficienti in ratione deordinationis, cum non avertat simpliciter a fine, sive originali, deficienti in ratione voluntarietatis, cum non sit ex voluntate personali propria sed aliena (2 d.35 q.i a.2 ad 2), sive omni habituali, quod non est liberum formaliter ac imme­ diate, sed denominative ab actu. Voce peccati indicatur etiam derivative ab actu: causa inductiva eius v.gr. concupiscentia (D 792; Rom 7,9.11); sequela v.gr. poena (Lev 20,20); obiectum vel occasio eius v.gr. vitulus aureus (Deut 9,21); sacrificium pro eo (Os 4,8; 2 Cor 5,21) 8. 820. Divisio tractatus. Cum ratio peccati sit analogi­ ca, ac proin diversa in singulis classibus indicatis, nequit agi primo de peccato in genere, dein de singulis in specie, sed potius directe de singulis illis classibus: sive de personali et mortali, tam actuali quam habituali, et veniali, tam actuali quam habituali, sive de originali. 821. Adversarii. Hic respiciuntur solum ii qui ipsum tractatus fundamentum, seu peccatum, saltem re negant: Athei, negato Deo, negant consequenter offensam eius. Deistae, ne­ gata providentia, negant eo ipso legem divinam et sic pecca­ tum. Deterministae, negata libertate, negant rationem culpae in peccato. Qui omnes hoc saepe memorant, quatenus homo idealem perfectionem, qualem concipimus ei inesse debere, frequenter suis actibus non attingit, quod proin vocant pec­ catum. Ii qui hoc admittentes verbo, negant homini lapso ve­ ram libertatem moralem, ut Lutherus, Calvinus, Baius, Iansenius. Quoad protestantes hodiernos, ut pauca de iis dicantur, K.Barth nullam directam doctrinam de peccato tradit, sed so­ lum in connexione cum creatione; pro eo peccatum est id quod Deus negat et in quo Deus negatur, negatio regni Dei, nullitas et quod annullat. Sic, iuxta Jacobs, ex quo peccatum est potes­ tas simul personalis et superpersonalis, non absoluta coram Deo qui ei limites assignat, quae est simul in naturam hominis ac 8 Cf. Wirceburgenses, n. i ; V. Monty, S.L, La nature du péché d’après le vocabulaire hébreu: ScEccI i (1948) 105. L.5 C.2 Λ.1 PECCATUM CRAVE ACTUALE EST... ΤΠ.37 N.819-823 863 in singulos eius actus intra totam vitam humanam singulorum hominum (quo sensu est peccatum haeredi tari um ex Ada), in­ ducit dissenssionem in totam communitatem respectu Dei et hominum, ita ut ideo quodlibet peccatum sit duplex, et ut rela­ tum ad Deum ac Christum sit coram lege ut infidelitas, homi­ nem annullans usque ad mortem, simul imputandum homini et superpersonale ac praetemporale 9. CAPUT II De peccato gravi personali ARTICULUS I De peccati gravis actualis exsistentia ac natura Thesis 37. Peccatum grave actuale est actus perfecte liber contra legem divinam, quo homo se avertit a Deo et se convertit ad creaturam. S.Th., 1.2 q.71 a.ss; 2.2 q.20 a.3; Pesch, 9 n.437-469; Billot, 39-45. 822. Nexus. Cum in ratione peccati, personale mortale actuale sit princeps analogatum, respectu cuius reliqua pec­ cata aestimanda sint, prima quaestio instituitur de illo peccato, ita ut quid sit proponatur. 823. Notiones. Peccatum grave actuale sumitur ut nu­ per explicatum est, seu ut actus liber transgressionis legis graviter obligantis. Actus sumitur hic sensu ampliori, quo indicetur: positive quaevis activitas hominis vel elicita vel imperata a voluntate sive interior, ut est cogitatio vel concupitum, sive exterior, ut 9 Cf. de Luthcro, J.Paquier, Luther, Martin: DTC 9,1212-1218; dc Calvino. A.BaudrilCalvinisme: DTC 2,1401-1403; dc Baio. Le Bachelet, Baius, Michel: DTC 2,81-89; de lansenio. Y.de la Briere, Le Jansénisme de Jansénius. Etude critique sur les cinq proposi­ tions: RechScRel 6 (1916) 287-289: P.Jacobs, Sünde: EvK 3 (1959) 1227-1229· De peccato in scientia religionum cf. v.gr. G.Granerïs, Il concetto di peccato nella scienza delle religioni: Div i (1957) 425-443; O.Garcîa de la Fuente, O.S.A., Los dioses y cl pecado en Bahilonia (El Escorial 1959); J.Goetz, Le péché chez les primitifs: Théologie du péché (Tournai i960) 125-188; A.Jagu, Les philosophes grecs et le sens du péché: ibid. 189-240· De negatione vel praetermissione peccati hodierna, cf. F.Montanari, II peccato (Roma 1959); J.Regnier, Le sens du péché (Paris 1954); L.Cristiani, Le sens du péché: AmCl 67(1957)91-93; H.Bacht, Die Welt von heute und das Gespür für die Sünde: GLeb 31 (1958) 7-16; O.Garcîa de la Fuente, O.S.A., El hombre de hoyyei hombre biblico ante el pecado: CiuD 175 (1962) *32-345; Ph.Delhaye, Introduction: Théologie du péché (Tournai i960) 1-5; R.O’Connell, The Sense of Sin in the Modern Wordl: Way 2 (1962) 3-18; Monde moderne et sens du péché (Pa­ ris 1957). lart, 864 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II est dictum vel factum; negative, omissio alicuius activitatis ut ponendae (1.2 q.71 a.6). Perfecte liber est actus procedens a voluntate nec extrinsece nec intrinsece determinata ad unum et praevia per­ fecta deliberatione subiectiva de eius moralitate, seu qui sit actus perfecte humanus L Contra legem divinam, quae est lex aeterna, seu ratio ac voluntas divina ordinem naturalem conservari iubens pertur­ bari vetans, prout nobis per dictamen rationis ostenditur (De ver. q.17 a.i). Haec tamen valent, non solum de lege naturali seu aeterna ut nobis lumine rationis manifestata; sed et de positiva seu revelationis deposito tra­ dita, etiam a lege aeterna, quae est ipse Deus, directe emanante et etiam nos obligante, quatenus lex naturalis praecipit obedientiam in omnia quae Deus imperat, iuxta dictamen nostrae conscientiae eius vim apprehendentis 2. Homo expresse ac solus hic memoratur, de quo maxime agitur, etsi dicenda valeant, servata proportione, de angelis. Aversio a Deo, seu recessus moralis ab ipso, non mere ut a prohibente peccatum ac peccatorem puniente, sed formaliter ut a fine ultimo, etsi non per se et qua talis sed solum per ac­ cidens intentus. Sane, dum aversio a Deo ut est «peccatorum prohibitor et poenarum inflictor» (2.2 q.34 a.i) infert ipsum respici ut nocentem ac proin ea apprehendi potest ut bona et sic directe intendi; aversio a Deo ut fine ultimo nequit qua talis apparere ut bona nec proin per se et qua talis directe, sed solum in­ directe ac per accidens, seu prout annexa prosecutioni boni creati mali intendi. Conversio ad creaturam i.e. prosecutio boni creati vel quoad se vel quoad modum mali, seu contra finem ultimum, seu huic directe oppositi. Moraliter enim actus est indifferens (theorice loquendo) seu praescindens a fine ultimo, si in se huic nec repugnet nec de facto consonet; bonus seu secundum eumdem finem, si isti consonet; leviter malus seu praeter eum finem, si eidem ne­ queat consonare, sed nec directe obsit; id vero postremum si accidat, actus est graviter malus seu contra finem ultimum. Cum tamen bono creato frui in se sumptum, seu sine respectu ad finem ultimum, sit indifferens, non est graviter malum nisi avertat a fine, etsi ceterum forte importet aliquam deordinationem, quae ergo sit leviter mala (2.2 q.20 a.3). 1 Cf. de his Pesch, 9 n.44>-445· 2 Cf. D.Ruiz de Montoya, apud De Aldama, Diego Ruiz de Montoya, S.I.,De natura peccati actualis (Comentario a 1.2 q.71 a.6): ArchTG 2 (1939) 291. De definitione peccati mortalis cf. J.P.Wroe-I.Trethowan, Mortal Sin and the Moral Order: DownRev 70 (1952) 37-52. l.5 c.2 a.1. peccatum grave actuale est... th.37 n.823-827 865 Pars prima PECCATUM PERSONALE GRAVE EST ACTUS PERFECTE LIBER 824. Cum rationabiliter non oporteat ut positio hominis respectu finis ultimi defigatur vel mutetur, nisi per actus per­ fecte humanos ac proinde liberos, aversio ab illo fine supponi nequit, nisi ubi homo eam plena libertate praeferat. Ergo si fontes libertatem peccati gravis efferunt, eo ipso eam ut per­ fectam prodere putandi sunt. Item cum peccatum grave sit peccatum quasi antonomastice, fontes de eo censendi sunt loqui, nisi contrarium ex con­ textu constet, ubi peccatum simpliciter memorant. 825. Doctrina Ecclesiae. S.Pius V eos Baii errores dam­ navit: «Ad rationem et definitionem peccati non pertinet vo­ luntarium, nec definitionis quaestio est, sed causae et origi­ nis, utrum omne peccatum debeat esse voluntarium» (D 1046) 3. «Homo peccat, etiam damnabiliter, in eo quod necessario facit» (D 1067). Innocentius X eum lansenii errorem damnavit ut hae­ reticum: «Ad merendum et demerendum in statu naturae lap­ sae non requiritur in homine libertas a necessitate, sed suf­ ficit libertas a coactione» (D 1094). Alexander VIII eum iansenistarum errorem damnavit: «In statu naturae lapsae ad peccatum mortale et demeritum sufficit illa libertas, qua voluntarium ac liberum fuit in causa sua, peccato originali et voluntate Adami peccantis» (D 1291). Pius VI id damnavit, quod «impossibile aliquid potuerit imperare, qui iustus est, aut damnaturus sit hominem pro eo, quod non potuit evitare, qui pius est» (D 1519). Pariter, iuxta C.Tridentinum, opera mala sunt in potesta­ te hominis, nec sunt a Deo nisi permissive (D 816). 826. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita, quoad libertatem in peccando (D 1094). Theologice certa, quoad perfectam libertatem, cum id ob rationem mox expo­ nendam (n.829b), ex definitione indicata deducatur. 827. Probatur ex sacra Scriptura. Ea innumeris lo­ cis asserit implicite vel explicite peccatum esse actum perfecte liberum. Et sane, si excludatur ea libertas, carent sensu v.gr. haec asserta: ’ Cf. Lb Bachelet, 93s. Teologta II 28 866 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Ea quae ad promulgationem decalogi et ad leges ei adiunctas spectant ac supponunt exsecutionem liberam. Ex 20: Lo­ cutusque est Dominus... Non habebis deos alienos coram me... Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum... Sex diebus ope­ raberis... 21: Qui percusserit hominem volens occidere, morte mo­ riatur... Qui maledixerit patri suo vel matri, morte moriatur... 22: Si quis furatus fuerit bovem..., quinque boves pro uno bove restituet... Deut 30,11: Mandatum hoc quod ego praecipio tibi hodie, non supra te est... Sed iuxta te est sermo valde... ut facias il­ lum. 30,19: Testes invoco hodie caelum et terram, quod propo­ suerim vobis vitam et mortem, benedictionem et maledictionem. Elige ergo vitam... los 24,15: Sin autem malum vobis videtur ut Domino ser­ viatis, optio vobis datur: eligite hodie quod placet, cui servire potissimum debeatis, utrum diis...; ego autem et domus mea serviemus Domino. Tob 1,10: Quem ab infantia timere Deum docuit, et abstinere ab omni peccato. 4,6: Cave ne aliquando peccato consentias, et praetermittas praecepta Domini. Eccli 7,40: Memorare novissima tua et in aeternum non pec­ cabis. 21,2: Quasi a facie colubri fuge peccata. 15,14-22: Deus ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu consilii sui. Adiecit mandata et praecepta sua. Si volueris mandata servare, conservabunt te... Oculi Domini ad timentes eum, et ipse agnoscit omnem operam hominis. Nemini mandavit impie agere et nemini dedit spatium peccandi...... Is 65,12: Et faciebatis malum in oculis meis, et quae nolui elegistis. Cf. 66,3s. Io 3,19-21: Dilexerunt homines magis tene­ bras quam lucem; erant enim eorum mala opera. Omnis enim qui male agit..., non venit ad lucem, ut non arguantur opera eius. Qui autem facit veritatem venit ad lucem, ut manifestentur opera eius... Lc 15,11-21: Filius prodigus relinquit suum patrem, hoc repugnante 3*. 828. Probatur ex traditione. SS.Patres peccatum libero arbitrio committi docent v.g. contra Manichaeos. S.Iustinus: Homo praemio vel poena afficitur, quia bonum vel malum libere agit. «... Libera animi inductione hominem vel bene agere vel male sic demonstramus... Non enim remuneratione... dignus foret, si ex se ipso bonum non eligeret...; 3* De theologia evangelica peccati cf. J.Haas, Die Stellung Jesu zu Siinde und Siinder nach den vier Evangelien (Freiburg Schw. 1953). Cf. et A.Kirchgaessner, Erlôsung und Siinde in Neuen Testament (Freiburg Br. 1950): L.Ligier, Heures des ténèbres et Règne du péché. Le péchédansle Nouveau Testament: LumVie, Aug.(i952) 41-64; A. Deschamps, Le péché dans le Nouveau Testament: Théologie du péché (Tournai i960) 49-124. l.5 c.2 a.I. peccatum crave actuale est... th.37 n.827-829 8G7 nec merito, si malus esset, puniretur, ut qui non ex se talis esset...» (R 123). S.Irenaeus, pariter: «... Qui operantur quidem illud (bo­ num), gloriam... percipient, quia operati sunt bonum, cum possint non operari illud; hi vero qui illud non operantur, iudi­ cium iustum excipient Dei, quia non sunt operati bonum, cum possint operari illud» (R 244). Cf. Tertullianus (R 335), SS.Ioannes Chrys. (R 1151), Hieronymus (R 1406). S.Augustinus: Peccatum nequit non esse voluntarium. «Sine prius etiam peccatum definiamus, quod sine voluntate esse non posse omnis mens apud se divinitus conscriptum legit. Ergo peccatum est voluntas retinendi vel consequendi quod iustitia vetat et unde liberum est abstinere...» (R ιςς8; cf. 14x4 1559 1565 2118). 829. Ratio theologica. Si peccatum grave non esset li­ berum, frustra impelleremur ad non peccandum; peccator iniuste reprehenderetur ac puniretur; peccatum reduceretur in Deum auctorem naturae necessario peccantis4. Eadem in­ commoda haberentur, servata proportione, si ea libertas non esset perfecta. Ratio naturalis statuit: a) Libertatem. Peccatum est actus ordinis mo­ ralis, ut patet. At de ratione moralitatis est libertas, cum nemini, ex com­ muni sensu, imputetur in peccatum nisi actus malus libere vel ponendus vel omittendus. Ergo peccatum est actus liber. Ex inferius dicendis, peccatum meretur poenam. At nemo per se puni­ tur ob id quod necessario facit. Ergo peccatum est actus liber. b) Perfectam libertatem. Cum libertas sit de ratione actus moralis, hic est perfecte liber si est plene humanus. At peccatum mortale est actus plene humanus. Ergo supponit perfectam libertatem. Cum finis ultimus sit summum hominis bonum, non censetur ab homi­ ne abici nisi actu perfecte humano. At ille abicitur peccato gravi. Ergo hoc peccatum est actus perfecte humanus (1.2 q.88 a.2.6; cf. q.74 a. 10). Sane etiam valent, servata proportione, de peccato objective gravi sed semideliberato ea quae Suârez dicit de veniali semideliberato: «Istae actiones indeliberatae [i.e. semideliberatae] vix dici possunt humanae, nisi imper­ fectissimo modo, et ideo non possunt esse media necessaria ad ultimum finem, quia finis ultimi amor est res, quae maxime indiget deliberatione: ergo, etc.; unde D.Thomas etiam illa peccata mortalia, quae circa Deum ipsum videntur versari, ut odium Dei indeliberatum, non vult circa illum versari tamquam circa ultimum finem, sed potius ille defectus est quasi circa quoddam medium secundum prudentem existimationem moralem, est enim defectus quidem circa debitum... exercitium ipsius voluntatis hic et nunc et in hoc actu» 5. 4 Cf. Ruiz de Montoya, qui ceterum plura alia habet de libertate in peccando: cf. De Aldama, l.c., 266-275. 5 De vit. et pecc. 2,4,10. 868 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Pars altera PECCATUM GRAVE EST ACTUS LIBER CONTRA LEGEM DIVINAM 830. Doctrina Ecclesiae. Alexander VIII id ut erro­ neum damnavit: «Peccatum philosophicum seu morale est ac­ tus humanus disconveniens naturae rationali et rectae ratio­ ni, theologicum vero et mortale est transgressio libera divi­ nae legis. Philosophicum, quantumvis grave, in illo, qui Deum vel ignorat vel de Deo actu non cogitat, est grave peccatum, sed non est offensa Dei...» (D 1290). Id implicite supponit peccatum esse actum contra legem Dei, cum duo priora as­ serta merito supponantur non esse damnata. 831. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica. 832. Probatur ex sacra Scriptura. Haec tota est in eo, quod omnes hortetur ad divina mandata custodienda, lau­ det eos qui ea servant, reprehendat eos qui ea transgrediuntur ac memoret poenas in eos. Ergo sic implicite ponit peccatum in ea transgresione. Ceterum id etiam explicite statuit: Lev 20...: Sanctifica­ mini et estote sancti, quia ego sum Dominus Deus vester. Custo­ dite praecepta mea et facite ea... Qui maledixerit patri suo..., morte moriatur... (cf. Ex 20-22). 4,2: Anima, quae peccaverit per ignorantiam, et de universis mandatis Domini, quae praecepit ut non fierent, quidquam fecerit... (cf. 4,27). Tob 4,6: Cave ne aliquando peccato consentias, et praetermittas praecepta Domini. Ps 118,21: Maledicti qui declinant a mandatis tuis5*. Eccli 15,14-21: Deus ab initio... reliquit illum (hominem) in manu consilii sui. Adiecit mandata et praecepta sua. Si volueris man­ data servare, conservabunt te... Ante hominem vita et mors, bo­ num et malum, quod placuerit ei dabitur illi... Oculi Domini ad timentes eum, et ipse agnoscit omnem operam hominis. Nemini mandavit impie agere... 2,21: Qui timent Dominum custodiunt mandata illius. Is 65,12 (66,3s): Et faciebatis malum in oculis meis, et quae nolui elegistis. Mt 19,16-20: Si... vis ad vitam ingredi, serva mandata... Non homicidium facies. Non adulterabis... Io 14,21: Qui habet mandata mea et servat ea, ille est qui diligit me. Dan 9,5...: Peccavimus, iniquitatem fecimus..., impie egimus..., et declinavi­ mus a mandatis tuis... Lc 1,6: Erant... iusti ambo (Zacharias, J· De doctrina peccati in psalmis cf. G.Bernini, S.I., Le preghiere penitenziali del Sal­ terio (Roma 1953) 163-239· l.5 c.2 a.1. peccatum crave actuale est... th.37 n.830 834 869 Elisabeth) ante Deum, incidentes in omnibus mandatis... Domini sine querela. Rom 5,14: Regnavit mors... in eos, qui non peccaverunt in similitudinem praevaricationis (τταραβάσεος) Adae. Cf. 4,15: Ubi non est lex, nec praevaricatio (παράβασις). 5,ΐ9: Sicut... per inobedientiam (παρακοής) unius hominis, peccatores constituti sunt multi: ita et per unius obeditionem, iusti constituentur multi, i Io 3,4: Omnis qui facit peccatum, et iniquitatem (ανομίαν) facit: et peccatum est iniquitas (άνομία)6. 833. Probatur ex traditione. Peccatum esse inobedien­ tiam in Deum est res adeo clara et sic apud omnes constat, ut testimonia Patrum de ea omitti possent; tamen pauca affe­ rantur. S.Irenaeus: Homo et angeli facti sunt liberi ad obediendum vel non obediendum Deo, seu ad faciendum bonum vel malum. «Posuit autem in homine potestatem electionis, quemadmo­ dum et in angelis..., uti hi quidem qui obedissent iuste bo­ num sint possidentes... Qui autem non obedierunt, iuste... meritam poenam percipient...» (R 244). Tertullianus: Transgressio legis libera infert poenam. «Non... poneretur lex ei, qui non haberet obsequium debitum legi in sua potestate, nec rursus comminatio mortis transgressioni adscriberetur, si non et contemptus legis in arbitrii liberta­ tem deputaretur» (R 335). S.Augustinus: Peccatum est actus contra legem divinam. «Peccatum est factum vel dictum vel concupitum aliquid con­ tra legem aeternam» (R 1605). S.Ambrosius: Peccatum est transgressio divinae legis. «Quid est peccatum nisi praevaricatio legis divinae et caelestium inobedientia praeceptorum?»7 834. Ratio theologica. Cum voluntas humana debeat semper tendere in Deum ut finem ultimum, privatio rectitu­ dinis, seu malum, advenit actui eius ob deviationem ab illo fine, et sic a regula moralitatis seu dirigente actus in illum. Haec vero regula, utpote hominem obligans (obligatione finis), imponitur homini a suo superiore seu a Deo ipsius auctore; non est ergo nisi lex Dei, prout praecipit conducentia ad finem et prohibet removentia ab illo (1 q.63 a.i). At ea lex, cum sit ipse Deus, nequit nobis esse regula proxima agendi, nisi qua6 Cf. B.Bardessono, S.M., L'antitesi di «peccato» e di tredenzione» e la sintesi della «salvezza· in San Giovanni: DivThom(Pi) 14 (i937) 450-452. Cf. tamen de hoc loco De la Potterie, «Le péché, c'est l'iniquité» (I loh. Ill,4): NouvRevTh 78 (1956) 785-797. 7 S.Ambrosius, Lc. Dc theologia peccati apud primaevos SS.PP. cf. Rondet, Aux origi­ nes de la théologie du péché: NouvRevTh 79 (i957) 16-32. 870 I.F.SACÜÉS, DF. DEO CREANTE ET ELEVANTE. II tenus traditur ratione, qua sola proxime regitur voluntas hu­ mana. Ergo homo peccat seu declinat ab ordine finis, prout agit contra legem aeternam per dictamen rationis ei manifesta­ tam (De ver. q.17 a.i; De malo q.2 a.6) 8. Pars tertia PECCATUM EST AVERSIO A DEO 835. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica. Quoad aversionem ut a fine ultimo, saltem certa in theologia. 836. Probatur ex sacra Scriptura. Ea peccatorem in­ ducit simpliciter ut declinantem a Deo; ergo et ut a fine ul­ timo. lob 34,27: Qui quasi de industria recesserunt ab eo, et omnes vias eius intelligere noluerunt. Eccli 10,14s: Initium superbiae hominis apostatare a Deo, quoniam ab eo qui fecit illum recessit cor eius, quoniam initium omnis peccati est superbia. De his S.Th.: «Apostasia a Deo non sumitur ibi quasi speciale peccatum, sed magis ut quaedam conditio genera­ lis omnis peccati, quae est aversio ab incommutabili bono» (1.2 q.84 a.2 ad 2). Sic et A Lapide, qui addit: «In omni enim peccato... est quaedam generalis apostasia, i.e. defectio a Deo ei usque lege et voluntate...» 910 11 Is 1,2-4: Audite, caeli..., quoniam Dominus locutus est. Fi­ lios enutrivi..., ipsi autem spreverunt me. Cognovit bos possesso­ rem suum..., Israel autem me non cognovit... Vae genti pecca­ trici... Dereliquerunt Dominum, blasphemaverunt («vel exactius secundum verbum hebraicum, abiecerunt cum contemptu et irrisione») Sanctum Israel, abalienati sunt retrorsum (seu Do­ mino terga verterunt) '°. Dan 9,9s: Tibi... Deo nostro... pro­ pitiatio; quia recessimus a te, et non audivimus vocem... Dei nostri, ut ambularemus in lege eius... 11 8 Cf. Billot. 22-25. 0 A Lapide, In Ecclesiasticum (Parisiis 1859) 311-315; Knabenbaüer. Commentarius in Ecclesiasticum (Parisiis 1902) 1355· 10 Cf. F.Ruffenach, C.SS.R., Malitia et remissio peccati. Js. 1 ,r-20: VerbDom 7 (1927) 146s. 11 Doctrinam V.T. de natura et diversa gravitate peccati, ut quae germine contineat ca quae serius theologia explicaret et systematice doceret, pulchra indagatione proponit Mon­ ty. l.c., 95-109; Id.. Péchés graves et légers d’après le vocabulaire hébreu: ScEccI 2 (1949) 129168. Cf. et Lesètre, Péché: DB 5,7-12; A.Georges, Le sens du péché dans l’Ancien Testa­ ment: LumVie, Ju. (1952) 21-40; Lyonnet, Quid de notione peccati doceat narratio Gen. 3: Verb­ Dom 35 (1957) 34-42; De notione peccati quid doceat V.T.: ibid., 75-88; Van Imschoot, 278-286; A.Ereniiarter, Sündeund Büsseim Alten Testament (Münster 1924J; R.Criado, S.I., El concepto de pecado en el Antiguo Testamento: XVIII SemBiblEsp (Madrid 1959) 5-491 E.Beaucamp, Péché: DBS 7 (1962) 407-471. I..5 C.2 A.I. PECCATUM GRAVE ACTUALE EST... TII.37 is.834-837 871 S.Paulus accusat gentiles, quod Deum omnium principium et finem cognoscentes, noluerint ipsum agnoscere et se quasi ipsum ignorarent gesserint. Rom 1,19-32: Quod notum est Dei, manifestum est in illis... Invisibilia enim ipsius, a creatura mun­ di, per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur; sempiterna quoque eius virtus et divinitas: ita ut sint inexcusabiles, quia, cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gra­ tias egerunt; sed evanuerunt in cogitationibus suis..., et mutave­ runt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis cor­ ruptibilis hominis et volucrum... et sicut non probaverunt Deum habere in notitia, tradidit illos Deus in reprobum sensum..., re­ pletos omni iniquitate... Sane peccatores Deum alibi quaerunt. Phil 3,18s: Multi enim ambulant, quos saepe dicebam vobis..., inimicos crucis Chris­ ti: quorum finis interitus, quorum Deus venter est; et gloria in confusione ipsorum, qui terrena sapiunt (cf. Rom 16,18). Deus et mundus nequeunt simul amari. Mt 6,24: Nemo potest duobus dominis servire: aut enim unum odio habebit et alterum diliget, aut unum sustinebit et alterum contemnet. Non potestis Deo servire et mammonae. Hinc de iis qui propter pharisaeos non confitebantur Chris­ tum, dicit Io 12,43: Dilexerunt enim gloriam hominum magis quam gloriam Dei. Unde peccatores inducuntur ut recedentes a Deo. lac 4,410: Adulteri... Quicumque ergo voluerit amicus esse saeculi huius, inimicus Dei constituitur... Deus superbis resistit... Subditi ergo estote Deo, resistite autem diabolo... Appropinquate Deo et ap­ propinquabit vobis... 837. Probatur ex traditione. Cum etiam haec res sit omnino clara, pauca testimonia sufficiant. Aversio a Deo me­ moratur a SS.Patribus simpliciter; ergo ea censenda est esse a Deo etiam ut fine ultimo. S.Fulgentius: «Peccare in hoc homo coepit, in quo a Deo discessit. Scriptum est enim, quia initium superbiae apostatare a Deo (Eccli 10,14), et alio loco: Ecce omnes qui se elon­ gant a te, peribunt; perdidisti omnes qui fornicantur abs te (Ps 72, 27). Isti ergo qui se elongant... a Deo, utique peccando pe­ reunt...» (R 2256). S.Augustinus, saepe: «Motus... aversionis (a Deo), quod fatemur esse peccatum...» (R 1546). «Cum vero causa mise­ riae malorum angelorum quaeritur, ea merito occurrit, quod ab illo qui summe est aversi, ad seipsos conversi sunt, qui non summe sunt... Cum enim se voluntas relicto superiore ad 872 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II inferiora convertit, efficitur mala...» (R 1753; cf. 1754). «Fe­ cerunt itaque civitates duas amores duo: terrenam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei, caelestem vero amor Dei usque ad contemptum sui. Denique illa in seipsa, haec in Domino gloriatur...» (R 1763). «Est autem peccatum hominis inordinatio... i.e. a praestantiore Conditore aversio et ad condita inferiora conversio». «Voluntas autem aversa ab incommutabili bono et con­ versa ad proprium bonum aut ad exterius aut ad interius peccat»11 *. 838. Ratio theologica. Ordo moralis relate ad homi­ nem in eo est, quod homo tendat ad suum finem ultimum per quamdam ad id a Deo ei impositam et necessario requisitam regulam actuum humanorum. At peccatum mortale est re­ cessus ab hac regula. Ergo eo ipso est recessus a Deo fine ultimo. S.Thomas docet v.gr. haec: «Quando anima deordinatur per peccatum usque ad aversionem ab ultimo fine, scilicet a Deo, cui unitur per caritatem, tunc est peccatum mortale» (1.2 q.72 a.4). «In quolibet autem peccato mor­ tali principalis ratio mali et gravitas est ex hoc, quod avertit a Deo; si enim posset esse conversio ad bonum commutabile sine aversione a Deo, quam­ vis esset inordinata, non esset peccatum mortale...» (2.2 q.20 a.3). Pars quarta PECCATUM EST CONVERSIO AD CREATURAM 839. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica. 840. Probatur ex sacra Scriptura. Locis nuper alla­ tis ostenditur peccatores quaerere suis actibus aliquid praeter Deum, a quo eo ipso recedunt. Rom 1,19-32; Phil 3,18s; Ιο i2, 43; lac 4,4-10. Impii quaerunt voluptates. Sap 2,1-20: Dixerunt enim co­ gitantes apud se non recte: Exiguum et cum taedio est tempus vitae nostrae et non est refrigerium in fine hominis... Venite ergo et fruamur bonis quae sunt, et utamur creatura tamquam in iuventute celeriter. Vino pretioso et unguentis nos impleamus... Populus Israel vocatus ad fletum gaudet contra manda­ tum Domini. Is 22,12s; Et vocabit Dominus Deus... ad fle­ tum... et ad cingulum sacci; et ecce gaudium... occidere vitu­ los... Comedamus et bibamus, cras enim moriemur (cf. 56,11s; i Cor 15,32). * * · Dediv. quaest. ad Simplicianum 1,2,18: ML 40,122; De lib. arbit. 2,I9,53:ML 32,1269. l.5 c.2 λ.1. peccatum grave actuale est... th.37 n.837-843 873 Poena damnati respondet superiori fruitioni malae boni creati. Apoc 18,7: Quantum glorificavit se et in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum. 841. Probatur ex traditione. Id quod est per se evi­ dens, exprimitur v.gr. iis verbis S.Augustini: «Si enim nihil delectaret illicitum, nemo peccaret» 12. «Cum enim se voluntas relicto superiore ad inferiora con­ vertit, efficitur mala, non quia malum est quo se convertit, sed quia perversa est ipsa conversio. Idcirco non res inferior voluntatem malam fecit, sed rem inferiorem prave atque in­ ordinate ipsa, quia facta est, appetivit» (R 1753; cf. 1763). 842. Ratio theologica. Deus fecit voluntatem humanam ad solum bonum; quod ergo unum est illius obiectum adaequa­ tum, quin ea malum formaliter qua tale intendere queat (1.2 q.8 a.i); ergo peccans intendit aliquod bonum. At hoc bonum non est Deus, ut patet. Ergo est bonum creatum. Ea inordinatio actus non intenditur per se, ut patet, sed solum per accidens. «Inordinatio actus per accidens se habet ad intentionem peccan­ tis; nullus enim intendens malum operatur...» (1.2 q.72 a.i). Peccans «in­ tendens aliquod bonum commutabile causât actum quidem peccati per se, sed inordinationem actus per accidens et praeter intentionem» (q.75 a.i). 843. Obiectiones. In partem primam. Lev 4,27: Si peccaverit anima per ignorantiam, de populo terrae, ut faciat quidquam de his quae Domini lege prohibentur..., et cognoverit peccatum suum, offeret capram immaculatam... (cf. 5,17; Num 15,27s). His assignatur poena peccatis ex ignorantia; ergo habentur ut vera pecca­ ta. At in iis deest libertas moralis. Ergo dantur vera peccata sine libertate morali. Dist. mai. Assignatur poena peccatis ex ignorantia culpabili, conc. mai.; ex inculpabili, subdist.: assignatur iuridice, conc.; moraliter, nego. Peccatum ex culpabili ignorantia merito imputatur in culpam (R 1454); peccatum vero ex ignorantia inculpabili imputatur iuridice coram humana lege, quia haec vel secreta cordium ignorans legis cognitionem praesumit vel eius impletionem vult strictius promovere, non vero eo ipso imputatur moraliter, seu in culpam moralem, seu coram Deo. Ceterum aliqua vera peccata dicuntur esse ex ignorantia, non absoluta, seu quasi peccator nescisset se male agere et quidem graviter, sed relativa, seu quia ille minus perfecte gravitatem peccati nosset. Sic v.gr. excusantur persecutores Christi: non enim sciunt quid faciunt (Lc 23,34), cum tamen saepe Christum ut sanctum viderint et suam divinitatem miraculis confir­ mantem audierint; pariter dicitur Paulus olim fuisse blasphemus... et perse­ cutor..., quia ignorans feci in incredulitate (1 Tim 1,13), cum tamen ipse ut qui verus peccator fuerit se exhibeat (v.15; 1 Cor 15,9; cf. Act 7,59; 8,3; 9.1)· ............................. ... Ceterum locis obiectis et aliis ex A.T. forte non agitur de meris errori­ bus vel peccatis indeliberatis, sed de aliis plus minus gravibus, plus minus 12 Cont. Faust. I.22 c.28: ML 42,419. 874 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II voluntariis, natis ex fragilitate humana, ut exempla prolata indicant (5,15; 6,2-7) *n oppositione ad aliagraviorav.gr., rebellionis contra Yahveh(Num 15, 22-29) l213 *. De facto ea peccata ignorantiae putantur esse possibilia populo etiam ut communitati (Lev 4.13); at difficile concipitur populum instructum (saltem in eius rectoribus) laedere communiter ob ignorantiam mandata Dei. Alias forte agitur de culpa mere iuridica vel cultuali, vel de materiali quae ob occultas rationes poena sancita est vel de culpa ex negligentia (Gen 20,5-9; 2 Reg 6,4-7; Num 22,34). 1° quacumque hypothesi, ut obiectio valeret, deberet ostendi ea peccata ignorantiae imputari ut vera peccata coram Deo et quidem singulis. 844. In partem alteram. 1. Potest esse peccatum grave violatio legis humanae. Ergo non plene definitur peccatum grave ut actus contra legem divinam. Dist. mai. Potest esse peccatum grave violatio legis humanae, quae obli­ get sub gravi ex lege divina, conc. mai.; hac praecisa, nego mai. Vis legis humanae ut obligans subsistit vel in potestate a Christo accepta, si est ecclesiastica, vel in genere in eo quod nulla sit potestas nisi a Deo (Rom 13,1), ita ergo ut nulla lex obliget nisi vi legis divinae (1.2 q.96 a.3; a.4 ad 1) ■·’. 2. Aliqua sunt moraliter mala sine prohibitione divina. Ergo peccatum non plene definitur ut actus contra legem divinam. Dist. mai. Aliqua sunt moraliter mala sine prohibitione divina libera, conc. mai.; sine necessaria, nego mai. Sine dubio aliqua sunt mala solum quia prohibita v.gr. pro iudaeis co­ medere carnem a bestiis praegustatam (Ex 22,31); alia vero prohibentur quia sunt mala v.gr. homicidium (21,12). Iam vero agitur, ut patet, solum de his postremis, quae, quia natura sua ordini finis ultimi, ac proinde in­ trinsece, repugnant, a Deo prohibentur iuxta omnes, non libere sed necessa­ rio, quomodocumque explicetur relatio inter malitiam obiectivam actus et illam prohibitionem. Hinc recte dicitur, iuxta omnes, omne peccatum esse actum contra legem divinam (1.2 q.71 a.6 ad 4) >4. Ceterum est quaestio, a qua tamen nos hic praescindimus, de illa relatio­ ne actus moralis ad legem aeternam, ita ut, iuxta alios (Salmanticenses, Va­ lencia, Scotistas) 15 haec sit de conceptu moralitatis, quin bonum vel malum morale qua tale concipiatur, nisi ut ratione prius a Deo praeceptum aut prohibitum; iuxta alios vero (Suarez, Vàzquez, Lugo, Pesch) 16, omnis actus humanus antecedenter ad voluntatem legiferam, seu ut ratione humana per­ cipitur, est aut moraliter bonus, seu recte ordinatus in finem ultimum, aut moraliter malus seu isti contrarius. Sed et in hac altera opinione, cum Deus nequeat actum ultimo fini con­ trarium non prohibere, nullum peccatum esse potest, quod non sit specia­ liter et quidem praecipue malum, ut a Deo prohibitum. Quo posito, pecca12· Cf. A.Clamer, Le Lévitique (Paris 1040) 46.49.54; Id., Les Nombres (Paris 1940) 336s; Id., La Genèse (Paris 1053) 301; A.Médebielle, L'expiation dans l'Ancien et le Nou­ veau Testament (Roma 1924) 85; J.M.Gonzalez Ruiz, El pecado original segùn San Pablo: F.stBibl 17 (1958) 149s; L.Licier, Pèche d’Adam... (Aubier i960) 43s; Sagüés, Alcance de la expresiôn 'pecado colectivo·: EstEcl 36 (1961) 310. 13 Cf. Ruiz dc Montoya apud De Aldama, l.c., 278; SuArez, 1.2 tr-5 d.i s.i n.i. 14 Cf. Ruiz de Montoya apud De Aldama, 278-280; Billot. 31s. ls Salmanticenses, De vit. et pecc. tr.n d.i dub.1.5 § 1: Valencia, In 1.2 d.2 q.3 punct.i ; Mastrius, In 2 d.6 n.30.65. 16 SuArez, De bonit. et malit, d.3 s.3 n.5; 7,1.6-8; De legibus 1.2 c.6 n.ns; Vàzquez, In r.2 d.97 c.3; Luco, De mysterio incani, d.5 s.5; Pesch, 3 n.678-683. Idem tenet Molina, iuxta J.M.Dîez AlecrIa, S.I., El desarrollo de la doctrina de ta ley moral en Luis de Molina y en los maestros de ta Ùniversidad de Evora de 1565 a 1591 (Barcelona 1951); Id., iQué piensa Molina sobre et fundamento de la obligatoriedad de la ley natural?: Pens 39 (1954) 189195; aliter vero Raiieneck, ibid., 109-111. l.5 <:.2 a.1. peccatum grave actuale est... th.37 .n.843-845 875 tum est prohibitum, quia malum, seu in se habens id ob quod Deus illud prohibere debeat, et est malum quia prohibitum, seu in sc habens id ex quo praecipua eius malitia sit. 3. Peccatum omissionis non est contra legem divinam. Ergo peccatum non plene definitur ut actus contra legem divinam. Dist. mai. Peccatum omissionis non est contra legem divinam actus positivus, conc. niai.; negativus, nego mai. Peccatum omissionis est in eo quod actus, lege divina praeceptus, volun­ tarie non eliciatur, quod saltem moraliter ac interpretative actui positivo aequivalet et proin pariter ac hic imputatur (a. 5s). Haec solutio praescindit a quaestione de possibilitate omissionis volun­ tariae purae, in mera actus suspensione consistentis seu sine ullo positivo voluntatis actu praevio vel simultanée positae, in oppositione ad non-puram seu quae ex voluntatis actu sit vel directe, ut si quis vult aliquod opus non ponere, vel indirecte seu occasionaliter, ut si quis sacrum omittat quia ludere vult, et quam dari posse, planum est. Ceterum possibilitatem omissionis purae, utique non necessariae (quam esse posse ex defectu alicuius requisiti, omnino patet), sed liberae, alii ne­ gant (Vàzquez, Salmanticenses qui pro se alios citant, Billot, Lumbreras, Deman, et, ut videtur, Rodriguez) l7; affirmant vero Suàrez, Medina, Mastrius, multi alii *8, dum de opinione S.Th. disputatur (1.2 q.6 a.3; 1.2 q.71 a.5; De malo q.2 a.i) 19. Postremis assentimur. Sane voluntas libere agens potest libere, et con­ sequenter voluntarie, non ponere actum; ergo hic non actus est voluntarius sine positivo voluntatis actu; secus diceretur contra testimonium conscien­ tiae nos non posse eligere negative voluntarium, seu «non volo agere», et sic negaretur nobis libertas exercitii, cum iam solum possemus eligere inter «volo agere» et «volo non agere» (In 2 d.35 q.i a.3). Determinatio ergo libera voluntatis ad utrumque indifferentis est tunc in eo, quod libere aliquid omittat, ita ut, mutatione mere morali sed voluntaria, prior negatio actus fiat privatio eius, qui debuit poni, quin tamen aliquis actus ponatur physice nisi in morali aestimatione. Immo, etsi libenter demus omissionem puram esse moraliter impossibilem, cum difficillime, ratione perfecte advertente, omnis actus voluntatis suspen­ datur 20, ita ergo ut homines communiter aliquid deliberate non omittant, quin aliud agant, habemus eam omissionem ut voluntariam, non ex hoc actu, sed ratione sui; unde sacrum omittenti ob ludum imputatur in pecca­ tum, non ludus, sed solum illa omissio21. 845. In partem tertiam. Si peccatum mortale est aversio a Deo ut ab ultimo fine, conversio ad creaturam est adhaesio huic ut ultimo fini, cum illa aversio nequeat sine hac conversione haberi. At peccans mortaliter non necessario inhaeret creaturae ut ultimo fini. Ergo peccatum mortale non est aversio a Deo. Dist. min. Peccans mortaliter non necessario creaturae inhaeret ut ultimo fini actu signato, conc. min.; exercito seu de facto, nego min. Eo ipso quod peccator inter Deum finem ultimum et creaturam eligens illum reicit et hanc praefert, iure censetur istam in finem ultimum (qui, per 17 Vàzquez, In 1.2 d.92 c.2; Salmanticenses, De voluntario et inuolunt. tr.io d.4 dub.i § 1; Billot, 41s; Lumbreras, n.24s; Deman, 154-156; V.Rodkîguez, O.P., La culpa y su especificaciôn: CienTom 83 (1956) 78-80. 18 Suàrez, Dc voluntario et involuntario... d.t s.5 n.z; Medina (ut videtur), In t.2 q.6 a.3; Mastrius, l.c., n.97.98. ·’ Cf. Pesch, 3 n.544; Urraburu, Psychologia p.z (Vallisoleti 1898) n.109. 20 Cf. Suàrez, De vit. et pecc. d.3 s.2 n.6s. -■ Cf. Pesch, 3 0.544-551. 876 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II fruitionem eius ut finem ultimum quo, directam in seipsum ut finem ultimum cui) sibi facere vel explicite eam formaliter ut summum bonum eligens, vel implicite eam, sine expressa intentione finis ultimi, non secus ac si talis esset Deo praeferens. Cum vero eam ultimo in seipsum, et quidem secundum inferiorem appetitum, referat, simpliciter dici potest, practice seipsum se­ cundum istum ad quem explendum rem ordinat, in finem ultimum eligere (1.2 q.77 a.4). Inst. Peccans mortaliter deserit saepe statim creaturam cui peccando adhaesit, maius aliud bonum ei praeferens. Ergo non necessario illi ut ulti­ mo fini adhaesit. Nego cons. Eo enim ipso quod peccator Deo ultimo fini, quem videt se reicere, creaturam praefert, hanc in ultimum finem eligit. Nec tamen id infert illum isti creaturae ita constanter iam inhaerere, ut nequeat aliam ei praeferre, maxime cum iam stabilitatem in Deo fine ultimo amiserit (1.2 q.73 a.i ad 3; q.78 a.i); a fortiori non infert peccatorem omnia ad crea­ turam ut finem ultimum referre, vel nihil boni facere posse, cum potius etiam ipsam conversionem ad Deum quaerere et assequi valeat. 2. Si peccatum mortale est aversio a fine ultimo, peccator hanc inten­ dit. At id repugnat, cum illa aversio non habeat nisi rationem mali, quod non est obiectum adaequatum voluntatis. Ergo peccatum mortale non est aversio a fine ultimo. Dist. mai. Peccans mortaliter aversionem a fine ultimo intendit mate­ rialiter ac indirecte, conc. mai.; formaliter ac directe, nego mai. Obiectio ostendit aversionem a fine ultimo non posse formaliter ac di­ recte voluntate intendi. At ea est voluntaria materialiter et indirecte, seu ut annexa conversioni ad creaturam, quam homo Deo simpliciter praefert. Hinc etiam patet, non omne peccatum mortale esse peccatum odii in Deum, cum peccata specificentur proxime ratione virtutum quibus obstant, ac proin remote ratione boni creati inordinate quaesiti. Inst. At saltem peccato odii in Deum intenderetur directe ipsa aversio a Deo. Ergo difficultas manet. Dist. mai. In peccato odii intenditur directe aversio a Deo ut peccata prohibente, conc. mai.; ut fine ultimo, nego mai. Nihil impedit quin peccator Deum, ut est «peccatorum prohibitor et poenarum inflictor» (2.2 q.34 a.i) et ita ut sibi nocentem apprehendens, quatenus bono suae independentiae obstat, ipsum odio habeat et aversionem ab ipso directe intendat. 846. Scholion 1. De peccato mortali ut est contra legem divinam. Cum voluntas humana respiciat semper Deum ut ultimum finem, debet in ipsum tendere suis actibus ac proin iuxta moralitatis seu actuum huma­ norum regulam; haec est lex divina prout homini praecipit ea quae ad illum finem, qui est «principium... totius ordinis in moralibus» (1.2 q.72 a.5), conducunt et prohibet ea quae ab illo avertunt (De malo q.i a.i; 1 q.63 a.i). In ea vero voluntatis ordinatione ad finem ultimum per legem aeternam habetur et elementum essentiale, quatenus voluntas vitat omnes actus de­ struentes finem ultimum legis seu dilectionem, qua homo manet ad summum diligibile conversus, et elementum accidentale, quatenus voluntas, salva illa conversione ad ultimum finem, vitat omnes actus ab hoc non avertentes sed nec ad eum referibiles. In ea vero voluntatis ordinatione ad finem ultimum, lex aeterna: a) In­ tentione primaria respicit elementum essentiale ordinationis, seu conversio­ nem ad summum bonum per amorem, vitans omne quod illam conversio­ nem destruat. Unde praecipit omnia necessaria ut illa stet (v.gr. religionem), et prohibet omnia quae eam simpliciter tollunt, seu amori in Deum essen- l.5 c.2 λ.1. peccatum crave actuale est... th.37 5.845-847 877 tialiter repugnantia, sive haec sint immediate contra ipsum Deum (v.gr. blasphemia), sive mediate, seu quae hominem impediant ab illo exercendo, in hoc ordine, quia ipsum vel destruunt (v.gr. suicidium, homicidium) vel privant medio moraliter necessario subsistendi seu vita sociali (v.gr. luxuria, inhonoratio, iniustitia). Omnes ergo hominis actus per commissionem vel omissionem essentiale ordinationis eius in Deum corrumpentes sunt, ut patet, simpliciter contra finem ultimum, a quo omnino avertunt, et contra legem divinam, quam essentialiter violant. b) Intentione vero secudaria respicit elementum accidentale ordinatio­ nis, quatenus homo, salva sui conversione ad ultimum finem per amorem, vitet etiam omnes actus illi conversioni ex se non convenientes, eam tamen non destruentes, seu omnes actus ad ultimum finem non referibiles, at ab eo non avertentes. Omnes ergo hominis actus per commissionem vel omissio­ nem contra accidentale ordinationis eius in Deum, non sunt, ut patet, sim­ pliciter contra finem ultimum, a quo non avertunt, nec proin contra legem divinam; sed, cum nec sint ad illum referibiles nec proin legi divinae con­ formes, dicuntur esse praeter finem ultimum vel praeter legem divinam (De malo q.7 a.i ad i; q.i4 a.2 ad 8; 2 d.42 q.i a.4). 847. Scholion 2. Peccatum mortale constat ex elemento positivo et ex privatione, in qua formaliter consistat. Cum commissionis peccatum de quo directe est haec quaestio, importet actum positivum, quaeritur quid in eo actu peccatum constituat. Alii (Suârez, Valencia. Lessius, Ruiz de Montoya, Molina) 22 id ponunt in quadam eius actus privatione debitae rectitudinis; alii (Platel, Zumel, Wirceburgenses, Frins, Lumbreras) 23 in ipso actu, prout hic est positiva tendentia in obiectum malum; alii (Mendive, Pesch, Billot, Deman, Rodriguez) 24 partim in elemento positivo actus, partim in illa rectitudinis privatione. Ex his vero postremis auctoribus, alii Caietanum sequentes (Deman, alios plures pro se citans) elementum posi­ tivum considerant ut praecipuum in peccato 25; alii vero (Mendive, Pesch, Billot) elementum privativum ut praecipuum, immo ut unum formale pec­ cati proponunt. Cui postremae opinioni, quae videtur esse etiam S.Thomae (1.2 q.72 a.i; q.79 a.2; 2 d.35 q.i a.2) assentiendum esse putamus. Peccatum enim cum sit malum, consistit in aliqua privatione (De malo q.i a.i; a.2 ad 2); at est actus voluntarius, voluntas vero nequit tendere in malum qua malum, sed semper, etiam dum peccat, tendit in bonum. Cum vero peccans graviter tendat in bonum contra ordinationem in ultimum finem, habetur in peccato et actus positivus tendens in bonum et privatio debitae ordinationis eius in finem ultimum; aliunde, cum malitia illi actui sit ex ista privatione, ipse actus iure putatur esse velut materialis pars peccati, privatio vero illam afficiens velut pars formalis seu specifica. Ergo, etsi illud positivum non sit formaliter malum, cum hoc sit privatio, non est tamen velut subiectum privationem passive mere sustentans, sed ita cum privatione connexum, ut de ratione peccati sit (De malo q.2 a.5 ad 3). In ista vero notione ille actus positivus non sumitur mere ut egrediens de potentia aliqua physica, seu ut ens mere physicum, cum formaliter qua 22 Suârez, Lc., d.i s.i n.4; s.2 n.7; Lessius. Dc perfect, moribusque diu. I.13 c.26 n. 179182; Valencia, In 1.2 d.6 q.2 punct.z; Ruiz de Montoya apud De Aloama, 236-238; Moli­ cf. DIez-AlegrIa, Luis Molina, 495-608; sic et Ch.Journet, Ιλ mol (Bruges 1962) 193s. 21 J.Platel, S.I., De actibus humanis c.3 § 3 n.177; M.RodrIguez, O.deM., El pecado original segùn Zumel y Saavedra: Est 11 (i9S5> 237; Wirceburgenses, n.13; Frins, De ac­ tibus humants moraliter consideratis (Friburgi Br. 1904) 406; Lumbreras, Suma teolôgica: 5 (Madrid 1954) 945-947· 24 Pesch, 9 n.470-476; Billot, 14-21; Deman, 147-150; RodrIguez, Lc.. 68-78. Nec videntur differre quoad rein Ruiz de Montoya, Le.; Suârez, De bonit. et malit... d.7 s.6s. 25 Deman. 150-153. Thomistae tamen de hac re dissentiunt: cf. A.M.Horvâtii, O.P.. Sünde und Unsün-ilichheit: DivThom(Fr) 22 (1944) 251. na: 878 I.F.SACÜÉS, UE UEO CREANTE ET ELEVANTE. H talc non sit nisi tendentia in bonum praecisive a prohibitione et ideo formaliter qua ens mere physicum non sit de peccati conceptu, sed sumitur ut egrediens de potentia qua libera, seu ut ens morale, quale essentialiter est peccatum (De malo q.3 a.2 ad 2). Ergo ille actus ut ens physicum est quasi subiectum peccati, conplectentis et actum qua liberum seu liberam illam tendentiam, et privationem debitae ordinationis in summum bonum. Sic sumpta notio peccati coniungit aptius illos duos respectus quos, ut qui unum ens morale essentialiter constituant, in peccato fontes efferunt, seu conversionem ad bonum creatum et aversionem a Deo. Ulterius vero, etsi definitio peccati simpliciter ut aversionis a Deo, quae ab omnibus ad­ mittitur, etiam in positiva peccati notione adversariorum stare possit, multo melius concipitur illud ut privatio conversionis ad Deum inducta per con­ versionem ad creaturam. Pariter peccatum, quod, utpote malum, nequit non inferre aliquam privationem moralem, multo melius definitur formali­ ter ut privatio ordinationis moralis annexa actui positivo, quam ut actus positivus obstans ordinationi morali ad Deum. Nec in hac conceptione explicatur difficile causalis ratio peccati, nam in ea hoc est actus voluntarius positivus, tendens, non mere, ut in opinione contraria, in bonum quod agnoscatur ut perturbans ordinem moralem, seu ut in obiectum moraliter malum, sed simpliciter in bonum, et sic retinens aliquid de ordine rationis ac proin habens causam directe et per se et ex intentione efficientem; formaliter vero qua peccatum est mere privatio ordi­ nationis, et proin non habet causam nisi indirecte ac per accidens ac sine intentione mali qua mali, seu deficientem in actu conformando regulae mo­ ralitatis (1.2 q.75 a.i). Ea causa deficiens est ipse homo libere eligens actum sine debita huius ordinatione et sic eam privationem indirecte determinans ac producens, quatenus bonum inferius appetit, etsi norit se ita a Deo averti; hoc proin est ei praeter intentionem et secundum quid voluntarium (fere ut nautae in vitae discrimine proiectio mercium in mare) ita ut ei in culpam imputetur. Ergo homo contra legem aeternam ponens actum producit indirecte huius inordinationem. Deus vero, quin ipse (sed unus homo) actum peccaminosum ponendum determinet, ordinate seu ex finis ultimi amore concurrit ad eum, quatenus hic est appetitus boni, at ne indirecte quidem ad eius actus privationem ordinationis (1.2 q.79 a.is; 2 d.37; q.2 a.2 ad 2); dum tamen videt hominem saepe, eo concursu posito, a regula moralitatis contra suam voluntatem de­ viare, non impedit illi abusum libertatis, utpote qui etiam in gloriam divi­ nam tandem cedat. Ergo Deus secundum legem aeternam physice ponit actum peccaminosum, cuius tamen inordinationem mere permittit. Item nostra explicatio etiam eos actus (odium Dei, blasphemiam, etc.) attingit, qui viderentur esse intrinsecus incapaces rectitudinis, ac proin non mere ut bonum prosequentes poni, quibus privatio ordinationis sit annexa; nam etiam tunc peccator agit ut suum bonum prosequens, et sic a Deo, utpote quem suo bono obstantem percipiat, se avertens. In opinione autem contraria, quae peccatum in ipso actu positivo for­ maliter reponat, necessario dicendum esse videtur Deum esse directe effi­ cientem causam peccati et quidem formaliter sumpti, cum nihil positivi sit, quod ipse immediate non producat et proin etiam formaliter non in­ tendat. Ceterum adversarii dicunt malitiam formalem non esse aliquid efficien­ dum, sed aliquid morale actus voluntatis ut moraliter deficientis a recta ratione 26, quod sane, ut clare patet, est mere privatio, et solum ulterius vi­ 26 Cf. Platel, n.181. l.5 c.2 a.2. quaestiones de pec.c. cravi act. n.847-849 879 dentur statuere positivam tendentiam ad obiectum lege Dei prohibitum esse malam 27; iam vero in hac, ut etiam patet, potest distingui et ipsa ten­ dentia libera in bonum et eius deviatio a lege (l.2 q.73 a.2) seu duplex ele­ mentum a nobis peccato assignatum; ergo illi nihil aliud ac nos quoad rem docere viderentur. 848. Scholion 3. Peccatum mortale actuale formaliter consistit in aver­ sione voluntaria a Deo fine ultimo. Id statuitur fere ut corollarium ex hucus­ que assertis et probatis. Peccatum mortale est actus contra legem divinam, aversio a fine ultimo, conversio ad creaturam. Cum vero principium totius ordinis moralis sit finis ultimus, ad quem homo suis actibus obtinendum essentialiter destinatus est, regula actuum moralium, seu lex divina ut ho­ mini manifestata, nullum habet valorem nisi prout ad illum finem ducit. Ergo actus contra legem divinam seu aversio ab ea, non est grave peccatum nisi prout est contra talem finem, seu aversionem ab hoc implicat; ergo formula «contra legem divinam» aequivalet quoad rem formulae «contra finem ultimum»; ergo peccatum grave est formaliter actus contra finem ultimum seu aversionis ab hoc. Pariter frui bono creato non est in se malum, nisi prout aliquam deordinationem a fine ultimo includit; nec proinde est peccatum mortale, etiam posita aliqua deordinatione, nisi prout aversionem ab illo fine importat ( i .2 q.72 a.5; 2.2 q.20 a.3). Ergo conversio ad creaturam non est grave pecca­ tum, nisi prout istam aversionem infert. Unde ulterius dici potest, in peccato mortali conversionem ad bonum creatum, quae in se non est mala, et quae aequivalet elemento positivo pecca­ ti, se habere ut partem determinabilem, seu ut elementum materiale peccati; aversionem vero a Deo seu elementum privativum peccati ex quo illa qua conversio est graviter mala, esse ut partem quae formaliter determinet deordinationem moralem, seu ut elementum formale peccati (2.2 q.20 a.3; 2 d.30 q.i a.3). Ergo sic recte dicitur peccatum grave esse formaliter in aversione a Deo. Hinc tamen nihil impedit, quin iure peccatum complexive sumptum, et ut conversio et ut aversio, definiatur: a) aut definitione positiva, seu qua substantia actus ponatur in recto, ut actus liber (dictum vel factum vel concupitum) contra legem aeternam, vel ut conversio ad creaturam cum aversione a Deo, vel ut indebita conversio ad creaturam 28, b) aut definitione privativa, qua privatio ponatur in recto, ut aversio a Deo per conversionem ad creaturam. ARTICULUS II Aliquae quaestiones de peccato actuali gravi 849. De peccato pure philosophico. Hoc sumitur hic ut peccatum quod sit contra dictamen rationis, non vero, qua­ le est theologicum seu morale, contra legem divinam (n.818), quatenus nempe, apprehensa ea malitia quam peccatum habet 27 Cf. WlRCEBVRCENSES, n.13· 28 Cf. Carton de Wiart, n.3.1·0; V.Rodrîguez, l.c., 72-78. Dum S.Thomas insistit in conversione ad creaturas per superbiam et avaritiam, S.Augustinus effert in peccato aversionem a Deo, sed ambo conveniunt in eo quod peccatum sit malum ex deordinatione a lege aeterna et psychologice sit in abusu creaturae: cf. M.Huffier, Le péché actuel: AmCl 70 (i960) 229s. 880 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ut repugnans naturae rationali, non vero ea quam habet ut repugnans fini ultimo, committatur ut est contra rationem, at non ut offensa Dei. Tale peccatum obiective dari nequit, cum ratio in re morali non sit nisi manifestatio legis aeternae. Nec subjective datur nisi forte ad modum exceptionis apud aliquos, qui anormali modo Deum per breve tempus invincibiliter ignorent, vel qui de Deo hic et nunc nullo modo, ne implicite quidem ac in con­ fuso, et quidem inculpabiliter cogitent, si illud tamen peccatum metaphysice non repugnat. At probabilissime sic repugnat. Alexander VIII eam thesim damnavit: «Peccatum philo­ sophicum seu morale est actus humanus disconveniens natu­ rae rationali et rectae rationi; theologicum vero et mortale est transgressio libera divinae legis. Philosophicum, quantum­ vis grave, in illo, qui Deum vel ignorat vel de Deo actu non cogitat, est grave peccatum, sed non est offensa Dei, neque peccatum mortale dissolvens amicitiam Dei, neque aeterna poena dignum». Declarata et damnata est uti scandalosa, te­ meraria, piarum aurium offensiva et erronea (D 1290) 29. Haec thesis non subiacet censurae, ut patet, quatenus in ea peccatum theologicum et mortale dicitur esse libera divinae legis transgressio (gravis) et peccatum philosophicum descri­ bitur ut actus humanus disconveniens naturae rationali et rectae rationi (1.2 q.71 a.6 ad 5). Sed censuram meretur sive quate­ nus, non distinguens inter ignorantiam et inadvertentiam ad Deum vincibilem et invincibilem, de utraque pariter sumi pot­ est; sive quatenus, non distinguens inter possibilitatem et ex­ sistentiam peccati philosophici, sumi potest sensu absoluto et universali, seu ut asserens illud peccatum frequenter dari posse. At ea damnatione non constat attingi opinionem, quod peccatum philosophicum intrinsece repugnet seu sit absolute possibile, imo aliquoties de facto dari 30. A. Illud peccatum de facto non datur. Sane S.Paulus pec­ cata gentilium enumerans concludit Rom 1,32 (ex textu graeco, cum latinus sensum partim contrarium, non quoad rem, sed quoad verba proferat): Qui statutum Dei cognoscentes, quod, qui talia agunt, morte digni sunt, non solum ipsa faciunt, sed etiam consentiunt facientibus. Ergo gentiles agnoscunt de gravi peccato dictamen con­ scientiae, cum faciant vel laudent ea, quae digna esse poena 29 De historia huius quaestionis, cf. Deman, 255-272, et maxime H.Beylard, S.I., Le péché philosophique: NouvRevTh 62 (1935) 591-616.673-698. Multa utilia de tota quaestione habent D.Viva, S.I., Damnatae theses... (Patavii 1717) p.331-340; C.Lacroix. S.I., Theologia moralis 1.5 (de peccatis} n.49-59· 30 Viva, l.c., n.3; Wirceburgenses. n.12; Le Bachelet, Alexandre VIII: DTC 1,750; ScHEEBEN, o.c., 2 § 186 n.2o; Billot, 28. t.5 c.2 a.2. quaestiones de pecc. cravi act. n.849-850 881 aetema norunt. Et omnes quidem eam cognitionem habent, cum omnes pariter inducantur ut cordibus inscriptam habentes legem illa vitia prohibentem (2,14-16). Item in Scriptura saepe Deus inducitur ut omnia liberi ar­ bitrii mala opera puniens (Rom 2,5-11; Io 5,28s, ubi omnes male operantes dicuntur esse iudicandi); quod non staret, ad­ misso peccato pure philosophico, cum hoc legem Dei non vio­ laret. Ergo omni peccato gravi lex Dei violatur. B. Illud peccatum metaphysice repugnat. Id tenemus ut probabilius contra Lugo et alios 31, cum dictamen conscientiae de gravi peccato natura sua inferat notionem legis superioris, habentis vim obligandi in conscientia, et quae ideo non conci­ piatur esse nisi a Deo. Revera psychologice repugnare videtur, saltem moraliter loquendo, quin homini, scienti se graviter peccare contra dic­ tamen conscientiae, desit inculpabiliter cognitio saltem con­ fusa legislatoris alicuius superioris, qui sit ipse Deus. At fatemur hanc conclusionem non esse apodicticam, quasi habens illud dictamen conscientiae perveniat necessario ad ultimum eius fundamentum, Deum. Si tamen de facto istud peccatum absolute non repugnat et homo pecca­ ret contra rationem. Deum inculpabiliter ignorans vel de ipso, ne implicite quidem et in confuso, cogitans, ipsum non offenderet (D 1292). 850. De mortalis peccati malitia. 1. Est malum mo­ rale humanum hominis. Nam repugnat formaliter et intrinsece regulae rationis et naturae rationali qua tali, ita ut inde dicatur actus turpis, inhonestus, et dedecoret hominem eumque dig­ num reddat contemptu ac probro, fere ut e contrario actus virtutis eum exornat et laude ac honore dignum reddit. Unde, cum philosophi peccatum sic potius respiciant ut repugnans rationi, istud, iuxta Boetium, formam hominis externam re­ linquens, animum tamen ab eius dignitate rationali ad belluae conditionem deprimit (Ps 48,13)32. Et maxime illud est ma­ lum hominis, quia eum avertit a bono infinito, cuius amicitia eum privat. 2. Est malum Dei. Non quasi quid reale Deo auferat, sed quatenus, etsi non semper formaliter, saltem implicite ac interpretative est contemptus Dei, et quidem homini ubique 31 Lugo, De mysterio Incarn. d.s s.5; Ruiz de Montoya apud De Aldama, 280-283: Scheeben, l.c.; M.Nivard, S.I., Ethica (Paris 1928) p. 1243.169s. Ut videtur, iis accedunt Hellîn, o.c., n.287.301-314, et in genere tenentes possibilitatem atheismi negativi diuturni ac alicuius atheismi positivi: cf. Descoqs, Praelectiones theologiae naturalis (Paris 1935) 2 Ρ·445-49Ο. Contra, de thomistis cf. Deman, 266s; Lumbreras, Suma Teol. 5, 943-945; M.Huftier, Foi en Dieu et péché: AmCl 70 (i960) 650s. 32 De consol, philos. 1.4 prosa 3s: ML 63.799s.803. Cf. S.Augustinus, Cont. Faustum Manich. I.22 c.26-28: ML 42,418s. 882 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H praesentis (Ps 138,8), ut iis omnibus titulis ornati quibus ipsi homo subest v.gr. ut legislatoris cui non obediatur (Lev 6,2; 26,15; 1 Reg 2,30), finis ultimi cui creatura praeferatur et qui proin sic ut summum bonum odio explicite vel saltem impli­ cite habeatur (Phil 3,19; S.Th., 1.2 q.73 a.i ad 1), ut condito­ ris cui ingratus animus ostendatur (Deut 32,6; Is 1,2-4; 51-7) 3i, ut domini in quem creatura insurgat (1er 2,20; i Io 3,4), ut redemptoris cuius opus reddatur irritum (Hebr 10,28s) et qui iterum occidatur (6,6), ut iudicis qui non timeatur (Is 63, 17; Mt 10,28), ut amici qui despiciatur (Ps 54,13s), ut boni et longanimis qui contemnatur (Rom 2,4s), ut entis primi supremo adorationis honore colendi, quod potius inhonore­ tur (Rom 2,23s). Theologi dicunt uno verbo peccatum eo dirigi, ut Deum, si posset, destruat 34; quod sane verum est, quatenus, cum nequeant esse homini simul duo ultimi fines, eo ipso quod peccans eligit creaturam vult virtute alium finem seu Deum non esse, ut accidit in omni peccato gravi; sed non quasi v.gr. peccatum formaliter expressum odii, negationis Dei, vel simile, non sit multo gravius alio, ubi expresse ea voluntas non effertur, imo nec modo conscio habetur. Unde, posito eo Dei contemptu, cum malitia offensae cres­ cat pro dignitate offensi, qui in casu sit infinitus, peccatum grave dicendum est esse malitiae saltem aliqualiter infinitae. Unde Pius XII: Deus... habet absolutum... ius ut ei obediatur... In sua culpabili determinatione homo negligit Deum..., prae­ termittit bonum infinitum, absolutam maiestatem et sic de facto se erigit supra Deum... At si paenitens redit ad subordinationem in maiestatem Dei... manet tamen in impossibilitate reparandi suis viribus propriis modo proportionato id quod actu suo fecit in Deum. Offendit et neglexit bonum absolute infinitum, ius absolute illimitatum, absolutam maiestatem. In gravitate culpae eius intervenit ita haec absoluta infinitas, dum totum id quod homo potest offerre... est essentialiter, inten­ sive et extensive finitum, ut etiam in reparatione prorogata usque ad finem saeculi nullo momento posset ille pervenire ad aequalitatem—tantum quantum—inter exigentiam divinam et praestationem humanam 34*. Sed estne infinita illa malitia peccati gravis? Non agitur de actu peccati entitative sumpto, qui ut patet est finitus, nec de malitia peccati ex parte obiecti pravi, quod etiam est finitum, 33 Cf. Ruffenach, l.c., 145s. 34 Cf. Lessius, l.c., c.28 n.197; Maritain, o.c., 175; Journet, Le péché comme faute et comme offense: EtCarm: Trouble et lumière (1948) 21-29; Id., L’Eglise du Verbe Incarné, 2 (Bruges 1951) 188-191; Id., Le mal (Bruges 1962) 198s; Deman, 158; Horvath, l.c., 35-66; Huftier, Le péché selon saint Thomas: AmCJ 70 (i960) 231. 34· Pius XII, Alloc, conventui Consoc. ex iuris peritis cath. Italiae: AAS 47 (1955) 76s. I..5 c.2 λ.2. quaestiones de pecc. gravi act. n.850 883 sed de deformitate actus quatenus hic est contra Deum seu aversio a fine. Eam vero malitiam esse simpliciter infinitam af­ firmant aliqui (Coninck, Bernal, P.Hurtado) 35, cum dignitas personae offensae sit simpliciter infinita; alii vero ut Suârez et maxime ex thomistis (Salmanticenses, Gonet, Billuart, Deman) dicunt eam malitiam esse solum secundum quid infinitam, seu ut offensa Dei sumpta non ex parte ipsius actus qua tendentis contra Deum, sed ex parte termini seu Dei offensi36. Attamen: a) «Peccatum essentialiter finitum est, licet ha­ beat aliquam habitudinem ad bonum infinitum» (De malo q.2 a.9 ad 5). «Quamdam [ergo non simpliciter] infinitatem habet, ex infinitate divinae maiestatis» (3 q.i a.2 ad 2), fere ergo ut «beatitudo creata ex hoc, quod est fruitio Dei, et Virgo ex hoc, quod est mater Dei, habent quamdam digni­ B. tatem infinitam ex bono infinito, quod est Deus» (1 q.25 a.6 ad 4). b) Praecipua malitia peccati mortalis, sine qua hoc non esset mortale, est contemptus ac proin vera offensa Dei; at peccata mortalia sunt diversae malitiae, ut inferius dicetur; ergo ea peccata diversa sunt ratione contemptus seu offen­ sae Dei. Atqui non essent sic diversa, si essent malitiae sim­ pliciter infinitae. Ergo non sunt talia. c) Posita malitia simpliciter infinita peccati mortalis, hoc haberet vim conservandi indignationem divinam, etiam oblata infinita Christi satisfactione; quae nec esset superabundans. d) Nihil volitum quin praecognitum, ergo pariter mo­ dus volendi sequitur modum cognoscendi. At Deum cognos­ cimus modo subiective finito et proin ad instar entis obiective finiti, cum obiectum non percipiatur a nobis nisi per formam conceptus subiectivi, qui, ut patet, in nobis finitus est ac proinde infinitatem obiecti non referens. Ergo Deum ama­ mus vel odimus ut ipsum cognoscimus, seu modo finito et quasi ens finitum; ergo malitia peccati gravis, etiam ut con­ temptus seu offensae Dei, non est simpliciter infinita. Secus etiam peccatum veniale esset malitiae simpliciter in­ finitae ex parte obiecti, seu Dei, quem ut terminum afficit. Tamen malitia peccati mortalis est secundum quid infinita, ut omnes facile fatentur, seu maior omnibus aliis malis singillatim vel simul sumptis 37. Nam istud peccatum, ut malum Dei, 35 Cf. Mendive, n.216. 36 Suârez, De vit. et pecc., disp.2 s.3; Salmanticenses, Devitet pecc., d.7 dub. § n.24; Gonet, De vitet pecc., d.9 s.6; Billuart, De pecc., diss.8 a.5; Deman, 158; cf. et Huftier, Lc., 230-233. 37 Cf. Suârez, De vit. et pecc. d.2 s.3; De incarn. d.4 s.7; Vâzquez, In 3 d.2 c.3; Lugo o.c., d.5 s.3. Notetur hanc solam malitiam infinitam secundum quid, non ergo illam absolutam ac simplicem, tribuere peccato communius magnos thomistas (Caietanum, D.Soto, Naza- 884 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II qui contemnatur in sua lege ac in suis iuribus et proinde in dignitate infinita suorum attributorum est maius omni malo culpae, et omni poenae vel naturae malo creaturae etiam per­ fectissimae. Ideo unus Deus-homo potest pro eo condigne satis­ facere. Et aliunde potest esse diversae gravitatis, cum malitia secundum quid infinita admittat magis et minus. In concreto Deus puro amore vocat creaturam ad se seu ut ea Ipsum amet et in Ipso requiem iam nunc ac dein in aeternum inveniat; peccatum vero eam vocationem reiciens, quae venit a Deo et ad Deum habendum, iure dicitur habere aliquam mali­ tiam secundum quid infinitam. Ea vero ratio valeret in quolibet ordine (etiam naturae purae) etsi a fortiori valeat, ut patet, in nostro ordine supernatural! 37 *. 851. De peccato gravi ut offensa Dei. Cum pecca­ tum inferat verum contemptum Dei, utpote cui creatura eo praeferatur, est, quatenus negative vel positive honor ipsi ut fini ultimo debitus aufertur, offensa Dei (D 174 788 1290)38; quae ceterum (nec de hoc agimus) sive semper (Suarez) sive numquam (Vâzquez) sive solum raro (Lugo)39 sit iniuria proprie dicta, seu offensa in dominum proprietatis qua talem, nec potius in dominum mere ut legislatorem. Id facile patet ex parte peccati tam formaliter sumpti, cum eo explicite vel implicite inferatur Dei contemptus, quam objec­ tive inspecti quatenus in ipsum Deum tendit. At sumptum mere subiective ex parte Dei estne offensa stricta, seu quam Deus aegre ferat et pro qua vindicanda vel poenam imponat vel satisfactionem exigat? Id quod nos hucusque ut indubium implicite supposuimus et quod a theologis unanimiter sine controversia ac sine ulteriore probatione tenebatur, recentius videretur ab aliquibus negatum esse, quatenus dicitur peccatum non esse malum Dei personale, quod ipsi aliquid auferat, et quod proin necessario vel saltem convenienter reparandum sit, sed solum esse malum hominis, quatenus est simplex negatio amoris ac obedientiae in Deum inferens amissionem gratiae in homine, cui ergo soli nocet, dum ipsum prohibet ab unione cum Deo, ita ergo ut redemptio non sit opus Christi ad re­ parandum honorem Dei laesum, sed ad salutem nostram seu ad rium, Cabrera): cf. M.Cuervo, O.P., La gracia y cl merito de Maria en su cooperaciôn a la obra de nuestra salud: CiencTom 57 (1938) 512-515. qui ceterum putat eam esse opinionem Angelici. 37 · Cf. L.Richard, Le mystère de la Redemption (Tournai 1959) 21 îs. 38 Nec merito in eam denominationem peccati «offensa Dei· suscitat dubia B.Bartmann, Die Erlôsung. Sünde (Paderborn 1933) 133: cf. A.Deneffe, de eo opere agens: Schol 9 (1934) 299· 39 SuArez, De incarn. d.4 s.5 n.ï6; De paenil. d.2 s.3 n.6; Disput. de iustilia s.2 n.9-17; Vazquez, In 1 d.85 c.4 n.24; Lugo, l.c., d.3 s.3 n.55, quem sequitur Mendive, n.218. l.5 c.2 a.2. quaestiones de pecc. gravi act. n.850-851 885 destructionem peccati in nobis (in manifestationem amoris) quam exigit sanctitas Dei40. Si hae formulae aequivocae solum indicant peccatum Deo nihil physicum vel morale auferre, immo nihil extrinsecum cuius omissione Deus saltem moraliter pauperior fiat (ut homo cui debitus honor aufertur), omnino verae sunt. At si eae simul statuunt Deum erga honorem extrinsecum ipsi a creaturis debitum ita indifferenter se habere, ut eius vel denegationem vel violationem graviter non ferat, nisi quatenus peccatum est malum hominis morale quod Ipsius sanctitati repugnat, et ideo nec reparatione placandus sit, planae reiciendae sunt. Si enim amor hominis in Deum est quid extrinsecum Ipsi (honor in honorante), qui tamen eum benevole acceptat et aeterno praemio coronat, a fortiori nequit non offendi peccato, quod ex se tendit ad Ipsi nocendum intrinsece (etsi immutabilitas Dei hunc ef­ fectum impediat: 1.2 q.47 a.i ad 1) seu ad Ipsum divinis prae­ rogativis privandum, imo virtute ad Ipsum destruendum, quate­ nus Ipsi creatura praefertur ut ultimus finis; dum eius leges in gubernatione mundi violantur et maxime dum amor quo se homini tradit ab hoc reicitur, ita ut peccato simpliciter detraha­ tur Deo gloria formalis seu honor ab homine Ipsi debitus et sic despiciantur omnia eius attributa, ut sapientia, dominium, iustitia, bonitas, etc. seu ipse Deus ut supremum bonum, bene­ factor, magister, testis, iudex. Verbo, id quod peccato Deus subiective offendatur et hominem ut inimicum respiciat donec strictam satisfactionem accipiat, est doctrinae catholicae adeo imbibitum, ut difficile diceretur ad fidem non pertinere. Id vero seu peccatum esse veram offensam Dei, quo, iuxta Huby, homo non didicit vivide ac perspicue nisi in iudaismo et christianismo ex lumine positivae revelationis40*, tradunt huius fontes semper ac hi Deum inducunt: vel quasi iratum in hominum peccata, vel placationis hostias exigentem, vel per Christum nos sibi reconciliantem, vel peccata dimittentem. Pauca eorum fontium documenta hic memorentur. Arausicanum vocat peccatum Adae «offensam praevari­ C. cationis». Per quam ex C. Tridentino eamdem formulam bis re­ petente ille incurrit «iram et indignationem Dei» (D 788). Tridentinum effert necessitatem paenitentiae in peccato­ C. ribus «ut... tantam Dei offensionem cum peccati odio... detes40 Sic fere Y.de Montscheuil, S.T., Leçons sur le Christ (Paris 1949) 128s ; P.Sanson, Conférences... (Paris 1927) conf.5 p.6-10; A.Hamman, O.F.M., La Rédemption et Γ Histoire du Monde (Paris 1954), quos omnes exponit A.Hacault, pire., La satisfaction du Christ Jésus, a la lumière de l'encyclique iHumani Generis»: StMontReg 3 (i960) 173-200. Formulas a Montscheuil expressas intelligit recto sensu E.Quarello, S.D.B., Peccato e castigo nella teologia cattolica contemporanea (Torino 1958) 88s et (sed quin librum eius legerit) Michel, L'infinité du péché: AmCl 70 (i960) 379s. 40 · J.Huby, S.I., Epitre aux Romains (Paris 1957) 244s. 886 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II tarentur» (D 894) et confessionem peccatorum «quibus se Do­ minum et Deum suum mortaliter offendisse meminerit» (D 900). Quae «cum... homines irae filios et Dei inimicos reddant, necessum est omnium etiam veniam cum aperta et verecunda confes­ sione a Deo quaerere... dum... omnia divinae misericordiae ignoscenda exponunt» (D 899) et quidem non «sine magnis... fletibus et laboribus, divina id exigente iustitia» (D 895). Ceterum ut ipsi peccatores satisfactiones pro peccatis quibus «Spiritum S. contristare non formidaverint» offerant, «divinae iustitiae ratio exigere videtur», quae sunt «satisfactoriae poenae» inservientes etiam «ad amovendam imminentem a Domino poenam» (D 904). Unde satisfactiones quas iis sacerdotes imponunt sunt «etiam ad praeteritorum peccatorum vindictam et castigatio­ nem» (D 905). Sacrificium missae docet S.Synodus «vere propitiatorium esse per ipsumque fieri, ut, si... cum metu et reverentia contriti ad Deum accedamus, misericordiam consequamur... Huius quippe oblatione placatus Dominus... peccata etiam ingentia dimittit» (D 940 950). Paulus IV docet «lesum Christum... acerbissimam crucis subiisse mortem, ut nos a peccatis... redimeret et Patri ad vi­ tam aeternam reconciliaret» (D 993) 41. Alexander VIII dammavit eam opinionem de peccato phi­ losophico, quod «est grave peccatum, sed non est offensa Dei, neque peccatum mortale dissolvens amicitiam Dei, neque aeter­ na poena dignum» (D 1290). Leo XIII: «Filius Dei, factus homo, violato Patris numini cumulatissime pro hominibus... satisfecit... Cum delesset le­ sus chirographum decreti, quod erat contrarium nobis..., con­ tinuo quievere caelestes irae; conturbato... hominum generi... Dei reconciliata voluntas»42. Pius XI: «Peccatores enim cum simus omnes multisque onerati culpis... Deo iusto vindici satisfaciamus oportet pro innumerabilibus peccatis... nostris... Et sane iam ab initio communis illius expiationis debitum quasi agnovere homines et Deo sacrificiis vel publicis placando, naturali quodam sensu ducti, operam dare coeperunt»4·3. Pius XII agens de quibusdam novitatibus theologicis: «Pec­ cati originalis notio... pervertitur, unaque simul peccati in uni­ versum, prout est Dei offensa, itemque satisfactionis a Christo pro nobis exhibitae» (D 2318). 41 Hacc confirmavit Clemens VIII: cf. J.Riviere, Redemption: DTC 13,1920. 42 Encycl. Tametsi futura: ASS 33 (1900-1901) 275. 43 Encycl. Miserentissimus Redemptor: AAS 20 (1928) 169s. l.5 c.2 a.2. qüaèstiones de i’Ecc. cnAvi act. x.851-852 887 Idem Pontifex occasione peccatorum actualium petit a fide­ libus orationes ac paenitentiae «ad propitiandam tot tantisque iniuriis offensisque laesam, divinam maiestatem» Ex S.Scriptura sufficiat haec notare: Petimus a Deo «dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nos­ tris» (Mt 6,12), ita ut Deus exigat «universum debitum... si non remiseritis unusquisque fratri suo» (18,21-35). Est inexcusa­ bilis qui Deum cognoscens «non sicut Deum» glorificat aut Ipsi gratias agit, sed vertit se ad creata (Rom 1,21-23). Pecatum est inobedientia (5,12-19). Hominem facit inimicum Dei (Coi 1,21) filium irae divinae (Eph 2,3), cui nisi resipiscat reddetur «in die irae... ira et indignatio» (Rom 2,6-8). Sed habet «redemp­ tionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum, secun­ dum divitias gratiae eius» (Eph 1,7) et Deus eum sibi recon­ ciliat (Rom 5,10; 2 Cor 5,18-21). Pariter constat ex traditione. S.Iustinus: «Omne humanum genus maledictioni obnoxium reperietur... Igitur si pro homi­ nibus ex omni genere suum etiam Christum Parens univer­ sorum maledictiones omnium in se suscipere voluit...» (R 140). S.Irenaeus: «[Deum] in primo quidem Adam offendimus, non facientes eius praeceptum, in secundo autem Adam reconcilia­ ti sumus... Eramus debitores... illi cuius et praeceptum trans­ gressi fueramus...» (R 255). Ratio theologica. Peccatum et displicet Deo, cum bonitati eius repugnet; et est actus quem ipse graviter ferre debet, cum sit transgressio praecepti sui ac auferat honorem ipsi a creatu­ ra rationali tribuendum; et ideo est actus quem ipse sub culpa ac poena prohibeat. At communi hominum sensu nemo plus his ad rationem verae offensae exigit. Si fini ultimo debetur omnis honor a creatura rationali li­ bere praestandus, Deus iure censendus est liberam illius ho­ noris denegationem graviter ferre et pro hac satisfactionem exigere 44 4S. 852. De diversitate gravitatis peccatorum mortalium. Cum pec­ catum formaliter sit in aversione a Deo et haec sit in indivisibili, videren­ tur omnia peccata mortalia esse eiusdem malitiae quoad gravitatem. At contrarium ex fide divina et catholica tenendum est. C .Tridentinum dicit de confessione sacramentali apud sacerdotem insti­ tuenda: «Constat enim, sacerdotes indicium hoc incognita causa exercere non potuisse, neque aequitatem quidem illos in poenis iniungendis servare potuisse, si in genere dumtaxat... peccata déclarassent... Colligitur prae44 Encycl. Orientales Ecclesias: AAS 45 (1053) 13. Cf. et supra n.850 ac 854 in fine. 45 Cf. J.Solano, S.I., Actualidadcs cristalôiiico-soteriolôgicas: EstEcl 24 (1950) 4«-«3: Salmanticenses, d.7 dub.2; Journet, l.c., 25-29; Deman. 158; Michel, L’infinité... 379s: Hacault, l.c., 77-98; de S.Scriptura S.Lvonnet S.I., De Peccato et Redemptione 1 (Roma 1957); E.Beaucamp, Péché: DBS 7 (1962) 419-454; Licier, o.c., 41-52. 888 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II terea, etiam eas circumstantias in confessione explicandas esse, quae spe­ ciem peccati mutant, quod sine illis... fieri nequeat, ut de gravitate criminum recte censere possint et poenam, quam oportet, pro illis paenitentibus im­ ponere» (D 899). Io 9,11: Qui me tradidit tibi, maius peccatum habet. Mt 11,21s: Vae tibi Corozain, vae tibi Bethsaida... Tyro et Sidoni remissius erit i» die iudicii quam vobis (Mt 5,22; 12,31; Lc 12,47; Act 3,17; lac 1,14s). SS.Patres idem docent exponentes illos textus, vel contra haereticos. S.Basilius: «Puto autem omnes... pari modo a iusto iudice non esse iudicandos... Nam earum rerum concursus quae in nostra non sunt potestate, sed nos circumdant vel invitos, aut aggravat peccata nostra aut efficit leviora. Ponas enim de stupro ferri iudicium. Sed qui id admisit peccati, pravis erat ab initio institutus moribus, nam ex impudicis parentibus natus erat, et in flagitiorum consuetudine educatus... Contra aliquis alius quem plurima ad optima quaeque sectanda invitabant, educatio, magistri..., victus modera­ tus: is si dein in simile peccatum ac alius delapsus est, nonne... poenas gra­ viores quam alter iure optimo dabit?» (R 957). S.Augustinus: «Hic [lovinianus] omnia peccata, sicut Stoici philosophi, paria esse dicebat» (R 1975; cf. 1442). S.Hieronymus: «Audebisne igitur dicere sic negasse Petrum et ceteros apostolos qui fugerunt, quomodo Caiphan... et clamantem populum: Crucifige, crucifige?... Eiusdemne tibi sceleris videbitur reus Annas et Caiphas... cuius et Pilatus, qui nolens...?» (R 1381). Ratio theologica: 1) Peccatum, cum sit actus voluntarius admittit gra­ dus pro diversa voluntarietate, quae dependet a diversitate deliberationis plus vel minus perfectae et a plus vel minus forti, breviore vel diuturniore, conatu voluntatis. 2) Cum peccatum semper retineat aliquid de ordine rationis, admittit gradus ex parte oppositi remanente, ita ut quo plus de actus rectitudine tollatur, eo longius a fine recedatur et sic gravius peccetur (1.2 q.73 a.2; cf. De malo q.2 a.9)45*. Nec obiciatur: a) Malitiam peccati esse simpliciter infinitam. Nam dixi­ mus eam esse solum secundum quid infinitam, et sic admittere gradus pro diversa cognitione finis ultimi dum peccatur. b) Aversionem a fine esse in indivisibili. Nam, etsi ita est prout dicit privationem conversionis ad finem, admittit gradus prout positivam opposi­ tionem ad istum dicit; ratio enim mali est in aversione, non ut in se directe voluntaria, sed ut inhaerente prosecutioni alius boni; at quo magis hoc opponitur conversioni in ultimum finem, vel quo intensioris adhaesionis est conversio ad creaturam, eo magis receditur a Deo. c) Omnia peccata pariter opponi caritati. Nam ei opponuntur alia directe v.gr. odium Dei, alia indirecte et quidem plus minus pro varia oppo­ sitione boni quaesiti ad summum diligibile, ut sunt ea in quibus, sine for­ mali odio Dei, appretiative plus ipso diligitur creatura; quod sane plures gradus admittit, cum v.gr. aliqua obstent immediate officiis in Deum (fidei, religioni), alia officiis in homines, etc. Gravitas peccati augetur: a) Ex specie peccati, ac proin ex obiecto, prout hoc sit ipse Deus vel proximus et quidem in maiore vel minore huius pri­ vatione boni (De malo q.2 a.io; 1.2 q.73 a.3). b) Ex adiunctis aggravantibus sive in eadem specie sive in diversa (De malo q.2 a.7; 1.2 q.73 a.i). c) Ex voluntarietatis gradu, ceteris paribus, diverso prout peccatum sit vel ex »5· F.Skoda, Materia grave e peccato nelVelica naturale: FilVi 1 (1962) 52-56 contra Berghin-Rqsé, cui non videtur possibilis sine revelatione, extra peccata directa contra Deum, determinatio praesentiae materiae gravis requisitae ad peccatum grave, ostendit id admittenti exsistentiam Dei finis ultimi esse possibile theorice et practice. l.5 c.2 a.2. quaestiones de pecc. gravi act. >.852-854 889 aliqua ignorantia (vincibili) vel ex infirmitate (sic saepe peccatum luxuriae) vel ex malitia (Lc 12,46s; Act 3,17; lac 1,14; R 2314)46. 853. De diversitate specifica peccatorum mortalium. In quaes­ tione superiore statuebatur diversa peccatorum gravitas sine ulteriore deter­ minatione, ita ergo ut ea etiam in una specie peccatorum dari possit v.gr. pro maiore vel minore deliberatione qua fit homicidium; ergo, iuxta eam, una eademque malitia potest diverso gradu esse. Nunc vero additur malitiam peccatorum, non remotam qua omnia sunt aversio a Deo, sed proximam, seu qua peccata a lege aeterna deviant, posse esse essentialiter diversam in diversis peccatis. Id est de fide divina et catholica implicite definita (D 899 917). C.Tridentinum: «Colligitur praeterea, etiam eas circumstantias in con­ fessione explicandas esse, quae speciem peccati mutant» (D 899; cf. 917). i Cor 6,9s: Nolite errare: neque fornicarii, neque idolis servientes, neque adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque avari, neque ebriosi, neque maledici, neque rapaces, regnum Dei possidebunt. Gal 5, 19-22; Eph 5,5; Rom 1,28-31 47. Potest enim homo tendere in obiectum prohibitum specifice diversum vel in se ipso (v.gr. obiectum aut luxuriae aut odii) vel ratione finis intenti (v.gr. si quis furetur ut alium occidat, ut se inebriet) vel ob actus adiuncta (v.gr. si quis rapiat pecuniam Ecclesiae); at sic committit peccata specifice diversa (1.2 q.72 a.i; q.73 a.3). Ergo peccata specifice differunt inter se, non ratione aversionis a Deo, sed ratione conversionis ad creaturas saltem formaliter diversas, utpote qua inducatur diversa actus deformitas positiva. Differentia specifica repetitur: iuxta S.Thomam, ex obiecto formaliter diverso, cum actus humanus speciem ab obiecto sumat (1.2 q.72 a.i); iuxta Scotum, ex virtutibus diversis quibus peccata opponuntur, cum privatio rectitudinis speciem sumat a forma opposita, seu hic a virtute; iuxta Vâzquez, ex legibus diversis quibus peccata obstant, cum peccatum sit in deviatione a lege quae eo violatur48. At hae tres rationes distinguendi peccata non differunt inter se quoad rem, sed potius mutuo perficiuntur; nam, cum et virtutes differant pro diversis obiectis et leges pro diversis virtutibus quas respiciunt, peccata proxime a legibus et consequenter a virtutibus, remote ab obiectis specificantur 49. 854. De causis peccati mortalis. Peccatum, cum sit actus volunta­ rius deordinatus, causam habet et directam, ut entitas positiva, et indirec­ tam, ut est privatio. Causa proxima, ut patet, est homo ut principium quod, libera vero voluntas cum eius naturali defectibilitate ut principium quo (1.2 q.74 a.is)50, ei praeeunte ratione et praeviis cognitione ac appetitu sensitivis. At quaenam sunt causae quasi remotae seu, quibus positis, mo­ vetur ad peccandum? 46 De voluntarietate peccati sub impulsu passionis admissi, cf. H.D.Noble, O.P., La responsabilité passionnelle: RevScPhTh 18 (1929) 432-448; Id., Le tempérament passionnel d'après S.Thomas: RevThom 13 (1930) 97 127; Id., Le péché de passion: ibid., 329-353; A.Peinador, C.M.F., Responsabilidad moral dei acto pasional: MiscCom 16 (1951) 181-222. 47 De his catalogis, cf. A. Voetegi.e, Die Tugend-und Lasterkatalogue in Neuen Testament (Munster 1936): Lagrange, Le Catalogue des vices dans l'Epître aux Romains (1,28-31): RevBibl 8 (1961) 534-549. 48 Scotus, In 2 d.37 q. 1 n.9; Vâzquez, In t.2 d.98 c.2. 49 Cf. H.Noldin-A.Schmitt, S.I., Summa theologiae moralis t (Barcelona 1945) n.304; V.RodrIguez, l.c., 80-86. Cf. tamen Lumbreras. n.49. so Cf. J.H.Nicolas, O. P., La grâce et le péché: RevThom 45 (1939) 58-90; quem partim sequitur et complet C.J.Geferé, O.P., La possibilité du péché: RevThom 57 (1957) 213-245. De causis peccati in genere cf. Deman, 191-210. 890 I.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 1) Internae seu in homine, quae revocantur ut ad radicem ad inordina­ tum sui amorem (1.2 q.77 a.4) et proinde ad superbiam 51 : a) Ex parte rationis, ignorantia, seu privatio scientiae saltem plenae, vincibilis seu morali diligentia superabilis (de qua una potest esse hic quaes­ tio) dicitur causa peccati ut removens prohibens (De malo q.3 a.6s) seu quatenus removet scientiam, qua posita, peccatum non fieret52. At si res bene perspicitur, ea procedit aut ex malitia, et est directe ac in se volita seu affectata, aut ex passione, seu est indirecte volita, si ob pigritiam, re­ spectum humanum vel aliam passionem non superetur, ita ergo ut ignorantia formaliter qua talis numquam sit causa peccati. Immo, idem fere dicendum de ea cuilibet peccato annexa circa actus malitiam inconsideratione mentis, qua peccans quaerit beatitudinem extra virtutis exercitium (1.2 q.75 a.2; q.76 a.4 ad 1; q.77 a.2; q.78 a.i). Nihil tamen impedit quin simpliciter dicatur ignorantia (vincibilis) esse causa immediata in peccatis ex ignorantia; etiam in peccatis ex passione seu infirmitate dari semper, ut videtur, aliquis error vel ignorantia, quatenus intellectus ob vim passionis nequeat obiectum passionis non respicere et sic in iudicio rationis perturbari distractione attentionis vel aliter; immo etiam in peccatis ex malitia esse, ut videtur, eiusmodi error, cum eorum radix mediata videantur esse passiones; ita ergo ut in omni peccato sit, saltem moraliter loquendo, aliqua inconsideratio, quae sit quasi origo peccati, non tamen prima, sed quae, ut facile omnes dabunt, in defectum voluntatis reducatur 53. b) Ex parte appetitus sensitivi, concupiscent ia vel passio generice sumpta seu appetitus boni sensibilis contra dictamen rationis; qui movet ad pecca­ tum, non directe, seu actuans ipsam potentiam voluntatis, cum id appetitui sensitivo repugnet, sed indirecte seu inducens dispositionem qua voluntas moveatur ad peccatum, sive quia, ob radicationem in una anima, quo appe­ titus sensitivus vividius tendit in suum obiectum, eo minus intense operatur voluntas in suum bonum, sive quia ille appetitus excitans imaginationem impedit firmum iudicium rationis (1.2 q.77 a.i). Quatenus anima sic a sua operatione impeditur appetitu sensitivo, peccare dicitur ex infirmitate, quae sane potest dici causa omnis peccati in natura lapsa (1.2 q.77 a.3) 54. At nullo modo esse dicendum putamus, quemlibet motum concupiscen­ tiae, etiam primo primum, esse aliquale peccatum veniale55. c) Ex parte voluntatis, malitia, si voluntas peccat ex seipsa, seu nulla praevia ignorantia et nulla impellente passione, cum plena advertentia et pleno consensu v.gr. ex ignorantia affectata, passione libere excitata, habitu voluntario (1.2 q.78 a.2s; 2.2 q.156 a.3; De malo q.3 a.13). 2) Causae externae, a) Homo: remote Adam, qui peccans homines perfecta appetitus sensitivi sublectione privavit; proxime mundus seu per­ versi homines pravo exemplo, verbo, etc. alios ad peccandum moventes. 51 Cf. Noble, De possibilitate peccati ex parle nostri (Romae 1925) 203-210; A.Pacios, M.S.C., Teoria dei acto final: Cris4(i957) 28-32; Id., El orgullo en su relacioncon el pecado v la condenaciôn del alma: Cris 5 (1958) 21-30; Hvftif.r, Sut l’orgueil: AmCl 71 (1961) 187s. 52 Cf. Lumbreras, n.i 28-140. 53 Cf. V.Cathrein, S.I., Utrum in omni peccato occurrat error vel ignorantia: Greg ii (1930) 553-567; Suârez, De vit. et pecc. d.5 s.i n.8-13, qui tamen ibi ostendit, non necessario praecedere in intellectu aliquem errorem vel speculativum vel practicum vel aliquam inconsiderationem speculativam tamquam originem peccati. 5^ Cf. Lumbreras, n.145-159; Pacios, EI orgullo... 45-59; J.de Goitia, O.F.M., La «carne» y la «ley» conio causas dei pecado en Ia teologia paulina: VerVid 16 (1958) 339-356. 55 Aliter tamen Michel, La tentation serait-elle déjà un péché?: AmCl 64(1954) 42-45. Cf. R.A.Couture, O.M.I., L’imputabilité morale des premiers mouvements de sensibilité de Saint Thomas aux Salmanticenses (Roma 1962), ubi indagatur ea doctrina apud auctores ex s. 13 ad tinems.17. Nec dicendum est cum quibusdam antiquis in qualibet delectatione sen­ suali qua tali, etiam in matrimonio, esse peccatum: cf. D.Lindner, De usu matrimonii. Seine sittliche Bewertung in der kath. Moraltheologie alter und neuer Zeit (München 1929) Ρ·68. l.5 c.2 a.2. quaestiones de pecc. cravi act. n.-854 891 b) Daemon nequit directe consensum humanae voluntatis elicere vel hanc ad necessario peccandum cogere (1.2 q.9 a.6; 3 CG 88) vel ei obiectum proponere necessario ad peccatum trahens (1.2 q.8o a.i); at potest illam ad id indirecte movere sive exterius agens obiectis vel verbis in sensus sive interius excitans phantasiam et appetitum sensitivum (cf. n.362) c) Deus est directe causa peccati ut actus positivi, at ne indirecte qui­ dem ut privationis seu formaliter qua peccati (1.2 q.79 a.is; cf. 1 q.44 a.i); sed Deus est occasionalis et permissiva causa peccati, quatenus sapienter ac iuste agens non semper dat, in poenam aliorum peccatorum, gratias efficaces vel aliquas proxime sufficientes ad removendum peccatum, vel quatenus non semper subtrahit occasionem peccandi, immo quatenus ipse occasiones peccandi sive internas sive externas, etiam praevidens peccata secutura nec illa intendens, parat (1.2 q.79 a. 1.3s) 55 *. d) Peccatum potest ut origo alius peccati maxime respici, quatenus obiectum unius peccati in finem alius ordinatur; sic potest dici avaritia esse radix multorum peccatorum (1.2 q.84 a.i; cf. 2.2 q.i 19 a.2 ad 1), su­ perbia initium omnis peccati (a.2), haec et alia esse peccata capitalia seu capita et fontes seu quasi principia aliorum peccatorum fautricia; quibus nempe homo ad plura alia peccata committenda movetur (1.2 q.84 a. 1-4; De malo q.8-15) 56. Corollarium. De frequentia peccati mortalis. Cum ad peccatum grave requiratur et materia gravis et plena deliberatio ac perfectus consensus, vide­ retur illud sat raro committi. At Magisterium et praxis Ecclesiae supponunt ea sat frequenter haberi. Nihil tamen obstat quin multa, quae specie tenus essent peccata gravia, coram Deo vel levia vel forte nulla fuerint. Unde reicienda est quaelibet opinio tenens peccata, maxime in re sexuali, esse sat rara ob defectum libertatis internae complexibus passionum irre­ titae 57. N.B. Ut culpa proprie gravis detur, sufficit ut agens clare cognoscat suum actum esse contra legem divinam, quin requiratur expressa intentio offen­ dendi Deum vel frangendi amicitiam cum Ipso, vel similia, cum ea omnia includantur saltem confuse intentione violandi legem Dei. Id emphatice sic quoad sensum exprimit Pius XII: In re morali dictum est dari inimicitiam Dei, amissionem vitae supernaturalis, gravem culpam sensu proprio, solum si actus imputabilis ponitur non mere cum ea clara notitia quod sit contra legem Dei, sed et cum expressa intentione offendendi eo Dominum, frangendi unionem cum Ipso, denegandi Ipsi amorem. Secus homo non vult frangere amicitiam cum Deo et actus nequit ei nocere, verbi gratia, multiplex actus contra sextum praeceptum non esset culpa gravisfideli volenti servare suam communionem ac amicitiam cum Deo. Mira solutio! Quis non videt actum clare cognitum ut contra praeceptum Dei non posse ss* Cur Deus permittit peccatum? Cf. v.gr. Huftier, Le péché selon S.Thomas: AmCl 70 (i960) 234s. 50 Cf. Carton de Wiart, n.104-115. De influxu diaboli et peccati originalis in peccata actualia iuxta Augustinum, Sevbold. o.c.. c.3; Ruoto, l.c., 52-58.62-64. E.G., Le pêché mortel est-il rare?: AmCl 64 (1954) 300s; Masturbation et responsabilité: AmCl 67 (1957) 348; R.Carpentier, S.I.. Condamnation de l'ouvrage de Marc Oraison *Vie chrétienne et problèmes de la sexualité·... : NouvRevTh 77 (1955) 197-200; A.Stévaux, Psycho­ logie et Morale: le sens du péché: RevDiocT 11 (1956) 289-293; J.Rimaud, Les psychologues contre la Morale: Et 263 (1949) 3-20; J.P.Schaller, Psychologie et liberté: Ang 36 (1959) 3-25; E.Garrigou, Malice obiective ou subiective du péché: AmCl 71 (1061) 185; utilis forte erit W.von Siebenthal, Schuldgefilhl und Schuld bei psychiatrischen Erkrankungen (Zu­ rich 1956); Pius ΧΠ, Nunt. radioph.: AAS 44 (1952) 275: De conscientia Christiana in iuueniàus recte efformanda: ‘Respingiamoquindi come erronea 1'affermazione di coloro, che considerano inevitabili le cadute negli anni della pubertà, le quali cosi non meriterebbero che se ne faccia gran caso, quasi che non siano colpa grave, perché ordinariamente, essi aggiungono. Ia passione toglic la liberta necessaria, affînchè un atto sia moralmente imputabile·. 892 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II dirigi ad unionem cum Ipso praecise quia continet aversionem animi a Deo eiusque voluntate destruentem amicitiam cum Deo? Nonne docent fides ac theologia omne peccatum esse offensam Dei et tendere ad Ipsum offen­ dendum, quia intentio ei insita est contra voluntatem Dei expressam prae­ cepto violato? Homo assentiens fructui vetito dicit «non» Deo vetanti; cum anteponit se vel suam voluntatem legi Dei removet a se Deum ac divinam voluntatem: in quo est aversio a Deo et intima essentia culpae gravis. Malitia actus humani venit ex sua deviatione a sua duplice regula sc. sive proxima seu humana ratione sive prima seu lege aeterna, quae est ut ratio Dei illumi­ nans conscientiam humanam ad distinctionem boni et mali. Verus fidelis non ignorat intentionem tendentem ad obiectum culpae mortalis non posse separari ab intentione violandi voluntatem ac legem divinam et frangere omnem amicitiam cum Deo 58. CAPUT III De affectibus peccati actualis mortalis 855. Cum peccatum sit operatio et quidem mala, pro­ ducit sine dubio aliquid et quidem in ordine sive physico, cum sit actus positivus, et morali, cum formaliter eius ordinis sit. Quid vero est illud? Imprimis quaeritur de effectu morali, dein de physico. Ille vero est duplex debitum, nempe et reatus culpae, seu id quo peccator dignus est qui sustineat Dei inimi­ citiam ac odium, et reatus poenae seu debitum poenae luen­ dae ob peccatum. Primo ergo agetur de culpae reatu, qui et peccatum habituale dicitur. ARTICULUS I De peccato habituali mortali 856. Notio. Peccatum habituale est inordinatio mo­ ralis quolibet peccato animae relicta. Etsi enim non maneat ipse actus peccati physicus, manet tamen moraliter malitia, qua ille est formaliter peccaminosus quaque homo constituitur habitualiter peccator. Non ergo est formaliter ipsum peccatum actuale physicum, sed effectus eius, praecipuus tamen ac immediatus, et proin unum quid moraliter cum illo constituens, ita ut, si ab hoc praescindatur, ratione 58 Pius XII, Allocutio ad Parochos Urbis...: AAS 36 (1944) 73s; E.G., Le péché mortel est-il rare?: AmCI 64 (1954) 300s; E.Garrigou, Malice obiective ou subjective du péché: AmCl 71 (1961) 185s. Ergo non est insistendum, ut C.Stockford, Sin, Hell and Sacrements: DownsRev (1963) 22, quasi ad sensum religiosum magis efferendum, in eo quod peccatum non sit tam violatio legis quam actus contra Deum, seu reiectio Dei, nam ex dictis ipsa viola­ tio legis est formaliter actus contra Deum. l.5 c.3 a.I. peccatum habituale crave, n.854-857 893 peccati careat; mere enim denominative ab hoc est liberum et imputabile in culpam. Dicitur habituale, quia est aliquid, non actu transiens ut actuale, sed permanens, ergo se habens instar habitus vitiosi. Non est tamen habitus, a quo sane differt, cum quemlibet ac­ tum peccaminosum consequatur, nihil physicum sit in anima, desinat esse remissione peccati; dum habitus praecise repeti­ tione actuum generatur, est physica dispositio in potentia pec­ catrice, non raro manet etiam remisso peccato. Cum actus peccati nequeat fieri infectus, vel etiam quate­ nus primam innocentiam non servavit aliquis, potest etiam justificatus dici improprie peccator (habitualis). Ea notio peccati habitualis convenit etiam veniali; at hic agitur solum de mortali, quod secum fert et offensam divi­ nam, a qua respicitur ut culpa et dicitur reatus culpae, prout nempe peccans est reus offensae divinae gravis, et internam moralis decoris animae privationem, a qua dicitur macula animae. 857. Exsistit peccatum habituale. Id docent implicite fontes semper ac quocumque modo supponunt hominem qui actu peccavit habere peccata sibi remittenda v.gr. ubi memo­ rant nostram a peccatis redemptionem per Christum, peccata sacramentis remitti, etc., ubi illa vel similia asserta habentur (v.gr. D 798-800 802 805 807 839 880 894-904 911 913-920 923 1056-1058), et proinde est de fide divina et catholica im­ plicite definita. Scriptura idem docet sive supponens in genere esse pec­ cata permanentia (1 Io 3,5: Apparuit ut peccata nostra tolle­ ret; Mt 12-31; Io 1,29; 9,41; 15.22.24; 19,11) sive efferens de­ bitum culpae in Deum (Mt 6,12: Dimitte nobis debita nostra; Mt 5,45; i Cor 6,20; i Petr i,i8s; 3,18; lac 4,4) sive memorans maculam peccati (Ez 36,25: Mundabimini ab omnibus inquina­ mentis vestris; 14,4; Is 4,4; los 22,17; Eccli 47,22; Ps 50,4; 1er 2,22; Eph 5,27). SS.Patres peccatorem inducunt: a) Ut peccati reum, do­ nec illi hoc remittatur: «Peccatorum, quae manere non pos­ sunt, quoniam cum fiunt praetereunt, reatus tamen manet, et, nisi remittatur, in aeternum manebit...» (S.Augustinus R 1873 1912). b) Ut recedentem a vera vita: «Omnis qui peccat mo­ ritur...» (R 1828; S.Gregorius Nyss., R 1030), ita ut foetore mortis afficiatur: «Discedente Deo, confestim venit in animam peccatorum foetor...»1 1 Cf. S.Petrus Chrysologus, Serm. 19: ML 52,25s. 894 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Ratio theologica, i) Peccans, dum Deo creaturam prae­ fert, ipsi, utpote cui rem indigniorem praeponit, gravem of­ fensam infert. At offensa alicui illata censetur moraliter per­ durare, donec rite reparata condonetur. Ergo peccatum mora­ liter manet, donec reparatum condonetur. 2) Peccans se avertit a Deo. Ergo, donec ad ipsum con­ vertatur, censetur ab eo aversus manere. 858. In quo consistit formaliter peccatum habituale? Si posito physico peccati actu, hic qua physicus non manet, quid est formaliter illud homini intrinsecum, quo hic dicitur habitualiter peccator? En obscura quaestio, cui non unum responsum datum est. 1. Est habitus vitiosus, quo anima fit Deo exosa. Hanc opinionem, quam Lugo citat quin ullum pro ea memoret auc­ torem, Gregorio Ariminensi tribuit Salas et in genere refert Pesch ad eos auctores antiquos ponentes peccatum originale in concupiscentia 2. At id admitti nequit, cum peccatum actuale semper in­ ferat peccatum habituale et non necessario habitum vitiosum; cum hic physice actibus contrariis tolli queat, non vero pec­ catum habituale, et cum, etiam hoc remisso, ille saepe maneat; cum secus et Deus esset auctor peccati formaliter sumpti. 2. Est reatus poenae seu debitum poenae sustinendae re­ lictum ex actu peccati. Sic Scotus et plures alii antiqui quos citat Salas quique tamen in diversas rei explicationes disper­ tiuntur 3. At nec id est admittendum, cum, remisso peccato habituali, maneat plerumque reatus poenae (temporalis); ea, in qua Sco­ tus illud debitum ponit, deputatio hominis per Deum ad poe­ nam non est aliquid peccatori intrinsecum, quale est peccatum. Debitum vero poenae radicale (non ergo mere actuale seu ordinatio actualis ad poenam) ut alii volunt, seu radicalis dig­ nitas poenae, manere potest, dimissa culpa; nec consonat tridentinae distinctioni inter culpam ac poenam aeternam quae simul remittantur (D 807) et inter remissionem culpae ac re­ missionem poenae sive aeternae sive temporalis (D 840). 3. Est «peccatum actuale (physice praeteritum, sed) mo­ raliter perseverans in ordine ad reddendum hominem rationa­ biliter Deo exosum; fundamentum autem huius perseveran2 Lugo, De paenit. d.7 s.i n.3; I.Salas, Disput. t.2 tr.13 d.14 s.3 n.6; Pesch, 0 n.500. 3 Cf. Salas, l.c., n.9. Sic pro Scoto (In 4 d.14 q.i n.6s) peccatum habituale est deputatio divina peccatoris ad poenam pro peccato: cf. N.Krautwig, O.F.M., Die Grundlagen der Busslehre des J.Duns Skotus (Freiburg i. Br. 1938) p.!7s; Caietanus, In 1.2 q.i 13 a.2 n.8s. De progressu notionis peccati habitualis apud antiquos scholasticos cf. A.M.Landgraf, Die Lehre von der Siinde und ihren Folgen 2 (Regensburg 195s) c.2. l.5 c.3 λ.1. peccatum habituale crave, m.857-858 895 tiae moralis est peccasse hominem et non satisfecisse condig­ ne nec Deum offensam condonasse; quibus positis, prudenter censetur peccatum praeteritum aequivalenter durare, nec mi­ nus reddere hominem reum odii Dei, quam si actu exsisteret physice voluntas peccandi». Nam ex actuali peccato resultat Deo ius et condignae punitionis peccatoris et condigni odii in eum, seu iustae in­ dignationis ac iustae aversionis ab ipso ratione offensae: cui iuri aversionis potest cedere Deus vel per condignam satisfac­ tionem vel mere per condonationem. Ergo peccatum habituale intrinsece constat ex peccato actuali praeterito, negatione sa­ tisfactionis condignae, negatione condonationis Dei, quorum trium vel uno deficiente, desinit illud esse. In hoc ergo ordine privatio gratiae sanctificantis non est nisi poena peccati ha­ bitualis. Sic Lugo, alii4. Si haec opinio teneat peccatum mortale actuale esse for­ maliter in aversione a Deo, nihil aliud dicit quoad rem nisi peccatum habituale formaliter esse in habituali aversione a Deo, cum in ea hypothesi id quod fundat ius divinum et in­ dignationis et punitionis non sit nisi illa aversio. Quo posito, ea opinio non differt quoad rem, nisi forte quoad modum loquen­ di, ab opinione a nobis inferius statuenda. Si vero ea stat in hypothesi quod peccatum actuale sit positiva tendentia in malum, habet incommoda illius opinio­ nis ponentis peccatum actuale mere in positivo (n.847). 4. Est gratiae sanctificantis voluntaria ex peccato actuali privatio; at prout haec est demeritorie ab homine, dum prout est a Deo rationem poenae habet5. At haec notio peccati id habet incommodi, quod habituali peccato naturae purae non conveniat et ideo ipsam peccati habitualis essentiam, quae sine dubio una semper et ubique sit, non vere attingit. 5. Est in habituali a Deo aversione ex parte hominis, prout ea est denominative voluntaria ex peccato actuali. Nam homo qui graviter non peccavit, censetur esse moraliter con­ versus ad Deum et sic in quadam cum ipso amicitia esse; pec­ cans vero ponit actum physicum cui annexa est inordinatio moralis, quatenus homo se ad creaturam convertens, abrumpit illam sui ipsius conversionem ad Deum seu avertit se a Deo; qua praecise aversione, soli homini eam active inducenti vo­ luntaria, constat formaliter peccatum mortale actuale. Sic iure 4 Lugo, ibid, d.7 s.5 n.48-51; R.Arriaga, De vit. et pecc. d.49 s.2-4; Ripalda, De ente supematurali d.132 s.21-23; Wirceburgenses, n.66s. 5 Sic thomistae in genere v.gr., Billuart, diss.7 a.2 § 2. 896 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II dicitur homo seipsum conversione ac ordinatione ad Deum voluntarie privare. Iam vero ex duplici elemento peccati actualis, actus qua physicus est natura sua transiens; at manet connaturaliter aversio illi actui annexa, quae ex isto est denominative vo­ luntaria, donec ea auferatur nova conversione. In ea ergo ha­ bituali aversione ut ab ipso homine voluntarie inducta con­ sistit peccatum habituale. Illa vero aversio sumpta ut ex parte Dei seu passive, qua­ tenus homo peccans a Deo abicitur ut inimicus, est poenalis effectus aversionis active sumptae; ergo est non culpa, sed formaliter poena. Sic posset dici homo, quantum est ex parte Dei, privari conversione ad Deum seu amicitia illa divina. Ulterius vero, si aversio a Deo active sumpta est privatio activa conversionis moralis ad Deum, haec censetur vinculo quodam morali constitui, cuius privatione fit illa aversio. Hinc peccatum habituale pariter dici potest esse in privatione (quan­ tum est ex parte hominis) illius vinculi moralis (qualecumque illud sit) quo homo peccato carens censetur cum ultimo suo fine moraliter connecti. Immo fieri potest ut istud vinculum sit physico-morale seu entitas ordinis physici, at quae simul sit etiam ordinis moralis seu hominem cum ultimo suo fine coniungat. In hac oeconomia illud vinculum est gratia sanctificans seu entitas physico-moralis, quae qua physica est merum animae ornamentum, at qua moralis est vinculum essentiale unionis inter hominem et suum finem ultimum. Hinc nihil impedit, quin peccatum habituale in hac oeconomia etiam definiatur ut privatio (quan­ tum est ex parte hominis) gratiae sanctificantis ut entitatis moralis. Eadem privatio ex parte Dei, seu passive sumpta, est poena peccati. 859. Haec ergo opinio, quod peccatum habituale sit in habituali hominis a Deo activa aversione modo exposito sump­ ta, videtur nobis esse omnium probabilissima, ut patet ex hu­ cusque dictis6. Si enim peccatum actuale est actus voluntarius quo homo se a Deo avertit, peccatum habituale, utpote quod sit illius terminus permanens, nequit esse nisi status aversionis homi­ nis a Deo ut ex actu voluntario procedens. Et sane ea explicatio valet pro omni ordine, cum semper dici possit peccatum habituale formaliter esse habitualis aver« Sic fere Suârez, d.8 n.9-15; Degratia I.7C.19 n.14-23; c.20n.l-17; Mendive. n.240-243; Pesch, 9 n.500.504. Nec videntur dissentire saltem quoad rem Billot, th.4; Lumbreras, 0.2363. l.5 c.3 a.2. poena peccati gravis. ν.858·861 897 sio a Deo, seu etiam privatio vinculi moralis hominis ad Deum, etsi materialiter differat pro unoquoque ordine, prout illud vin­ culum sit vel pure morale, ut esset in statu naturae purae, vel physico-morale, ut est in hoc ordine. Aliunde, cum peccatum habituale respiciatur, non mere in se solo, sed ut pendens a peccati actu, qui potest esse speci­ fice et intensive et numero varius, cum tamen semper sit quantum est ex parte hominis aversio a Deo, nihil impedit qqin unum peccatum habituale, etiam in aliqua serie peccato­ rum, differat ab alio et specifice et intensive et numero; quod esset negandum, si mere ut aversio a Deo sine eius respectu ad ipsum peccati actum sumeretur (1.2 q.86 a.i ad 3). 860. De remissione peccati gravis habitualis. Hoc peccatum non est for­ maliter tale sine respectu ad actuale, ita ergo ut ambo simul tollantur. Pecca­ tum nempe actuale homini imputatur in culpam, et proin in suo effectu morali reatus culpae manet, donec remittatur. Remissione vero non fit ut ille actus non fuerit, sed ut iam non imputetur in culpam et proinde ut iam non influat in perseverantiam status aversionis culpabilis ab eo inducti. Cum tamen id nequeat homo per satisfactionem condignam obtinere, utpote quam homo purus reddere non possit, hoc unum restat, ut ille a Deo condonationem sui peccati assequatur per huius retractationem, offe­ rens pro eo satisfactionem congruam in contritione vel perfecta, cum de­ ceat Deum bonum ut peccatori ex toto corde se ad ipsum convertenti ve­ niam det, vel imperfecta, qua impedimentum vi remissiva sacramenti tol­ latur. ARTICULUS II De reatu poenali peccati mortalis 861. De reatu poenae aeternae. Cum actus peccati gravis non sit indifferens in finem ultimum, quaeritur an, sicut actus bonus habet annexam aeterni praemii sanctionem, ille etiam habeat sanctionem aeternae poenae. In qua re hae tres distinguerentur quaestiones: Peccatum grave meretur ex se poenam aeternam? Hoc posito, annexuit ei Deus ex parte sua debitum eius poenae? Ulterius vero Deus de facto illi de­ bito satisfacit, ita ut in aeternum puniat peccatorem? Si id postremum affirmative statuatur, ut alibi fit (SThS t.4 tr.6 n.141-179), eo ipso etiam affirmative constat de prima et se­ cunda quaestione, de qua hic agendum esset; unde nos hanc utramque ut unam sumentes praetermittimus, id unum brevi­ ter asserentes: Cum Deus nequeat esse indifferens in voluntariam finis ultimi abiectionem peccato gravi illatam et ideo velit ordinem moralem iuste restituere, annexuit ei peccato reatum seu deTeologia II 29 898 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II bitum poenae, quae est malum pro culpa inflictum (De malo q.i a.4), post hac vitam solvendae, et quae sit: a) sive damni, pro aversione peccatoris a Deo, seu privatio beatitudinis cum omnibus ei qua tali annexis, sive sensus pro inordinata pec­ catoris ad creaturam conversione, seu dolor instrumento extrinseco inflictus (2 d.37 q.3 a.i; 1.2 q.87 a.4); b) et quidem aeterna a parte post, seu duratura sine fine, cum peccator, Deum abiciens, summo bono, quod est principium beatitu­ dinis, se ac in perpetuum, quantum est ex parte sua, priv.et (1.2 q.87 a.3)7. Id quod Ecclesiae doctrina tradit (D 16 40 211 410 464 493a 693) ut de fide divina et catholica definita explicite quoad poenam sensus ac saltem implicite quoad poenam damni (D 429 530s), copiose docetur in Scriptura quoad poenam et damni et sensus (Mt 25,41; Mc 9,42-47; Lc 16,22-24; Io 3,36; 2 Thess 1,9) damni (Lc 14,24; Io 3,36; 1 Cor 6,9; Gal 5,19-22), ac in traditione (R 102 115 121 239 284 396 1772 etc.). Et valet de quolibet peccato gravi, etiam unico (D 410 531 693 808), cum fontes nullam addant restrictionem pro pec­ catorum vel numero vel specie vel gravitate; cum quodlibet peccatum gratia sanctificante (absolute necessaria ad gloriam) privet, et plenam offensae rationem habeat (1.2 q.87 a.3) 8. 862. De reatu poenae temporalis. Deus decrevit quemlibet baptizatum graviter peccantem reum esse poenae et aeternae, quae semper cum culpa remittatur, et alius non aeternae sed temporalis (solum ac semper pro casu quo illa ablatio aeternae obtinetur), quae non necessario tota una cum culpa remittatur et ideo solvenda sit vel in hac vita per satisfactionem meritoriam vel in futura per satispassionem in purgatorio (D 696 807 840 904 925). De hac poena tres exsurgunt questiones alibi tamen tractandae: una de eius reatu annexo cuilibet peccato gravi qui non semper una cum culpa remittatur; altera difficilior, quomodo, remissa tota culpa, maneat poena sol­ venda, immo quae, si peccatum non remitteretur, non infligeretur; tertia tandem de modo satisfaciendi (1.2 q.87 a.6) pro ea sive per ipsum eius reum sive per aliena iusti opera (SThS 4 tr.4 n. 159-187) 910 . 863. De poena concomitante. Haec, quae etiam poenae temporali accenseri potest, et quae quasi connaturaliter ac formaliter et intrinsece ipsum actum inordinatum consequitur, est: a) Privative, in carentia bonorum mora­ lium, quae cum peccato pugnant, ut sunt in quolibet ordine rectitudo mora­ lis connectens hominem cum ultimo fine et in hoc ordine gratia sanctificans 1 °. 7 Nec tamen iure diceretur cuilibet peccato gravi inesse propositum impoenitentiae finalis, sed solum voluntaria huius effectus permissio, quatenus omne peccatum grave tendit natura sua in cum termini statum, qui illum effectum inferat: cf. F.Stephinski, Das Wesen der Todsünde und die Siinde wider den Heiligen Geist: Kath (1912,2) 101-123.168-181.252-276. s Cf. Lessius, o.c., I.13 c.28 n.202. 9 Cf. Billot, 102-105; Galtier, De poenitentia. Tractatus dogmatico-historicus (Ro­ mae 1950) n.531-534. Ceterum multa utilia de poena temporali exponit Journet, La peine temporelle du péché: RevThom 10 (1927) 20-39.89-103. 10 Cf. Lessius, ibid., n.198-200. Historica quaedam dissertatio de amissione gratiae per peccatum grave est apud K.Rahner, S.I., Sünde uls Gnadenverlusl in der Jriihkirchlichen Literatur: ZkathTh 60 (1936) 471-510. l.5 c.3 a.2. poena peccati gravis, n.861-864 899 b) Positive, in doloribus aversionem a fine consequentibus, ut sunt anxie­ tates passionum dominantium, remorsus conscientiae; ut enim actio ordinata gaudium animi, sic inordinata perturbationem huius producit (Sap 5,7). 864. De poena medicinali. Cum poena sit malum (contrarium volun­ tati) inflictum ob culpam, ea infligitur ob violationem ordinis moralis, ad quem restituendum et consequenter tuendum ut in finem operis ex sua natura tendit. Sed sub eo fine generali sunt alii tot fines quot sunt bona ne­ cessaria ad illum obtinendum. Si ergo ea consideratur in se: 1) Primario est vindicta deordinationis moralis seu restauratio ordinis moralis. 2) Sed ea restitutio et tuitio non obtinetur adaequate nisi illa etiam ducat ad emenda­ tionem peccantis et alios a peccando deterreat, seu nisi sit medicinalis et praeveniens seu exemplaris. Ergo poena ex se habet finem et vindictae et alios etiam ei intrinsecos ac essentiales sanandi et praeveniendi, ita vero ut ille sit primarius, hi vero potius secundarii, imo potius aliquo modo acci­ dentales qui non necessario semper ac in eadem mensura dentur. Si vero respicitur poena ex parte agentis, potest intendi principaliter unus ex peculiaribus illis finibus, quin vero excludatur alius: hinc prout prin­ cipaliter intendatur vel restauratio ordinis laesi vel emendatio peccantis ac exemplaritas, dicitur poena simpliciter vel vindicativa vel medicinalis ac praeveniens. Iam vero in hac vita, dum poena vindicativa seu ea quae infligitur per se ad restaurandum ordinem moralem peccato laesum, procedit ex sola iustitia et rigorose per se commensuratur culpae, ac proinde qua talis, in hac vita per se nonnisi secundarie pro peccato datur, poena medicinalis est ea quae infligitur per se et primario ut delinquens emendetur, nec infallibiliter nec certa mensura annectitur culpae, ita ut saepe a magnis peccatoribus absit (lob 21,7; Hab 1,13; Ps 72,3). Omnis poena ut comminata potest dici etiam medicinalis (praeveniens seu exemplaris) quatenus impedit, quin homo ordinem moralem laedat; ut vero actu illata vel inferenda, est aut in vindictam ordinis moralis laesi, etsi forte simul etiam in remedium salutare eius qui ea non punitur, qualis est poena futurae vitae, aut est praecipue in remedium salutare (eius qui punitur vel aliorum), etsi secundario sit vindicativa, quales sunt plures poenae huius vitae l0·. Ab iis tamen distinguitur ea quae est medicinalis, quatenus adhibetur a Deo ad sanandas infirmitates spirituales, quin tamen sit proprie poena, cum non sit stricte ad puniendum sed sanandum (1.2 q.87 a.7), quales sunt pro iustificatis baptismo concupiscentia et aliae miseriae spirituales ac corporales, prout eae sunt ex peccato originali et nunc iis ad agonem re­ lictae (D 792). Sic etiam quatenus poena habet rationem medicinae, fieri potest ut unus pro alio puniatur v.gr. filius pro parentibus (a.8). Omnino tamen reprobanda est ea Baii et Quesnell doctrina, quod omnes afflictiones iustorum in hac vita sint propter peccata ipsorum vel actualia vel originale (D 1072s) 11 et quod soli peccatori infligantur (D 1420) cum id sine fundamento asseratur et Scripturae repugnet; non enim omnes illae 10· De indole instrumentait poenae ad bonum commune et de ea ut medicinali pro patiente ac exemplari pro aliis cf. B.Smekaluo. O.P., II concetto eticogiuridico di pena: Sap 3 (1950) 266-273. Cf. Pius XII, Alloc.. Convent, intern.de iure intern.: AAS 45 (1953) 742-744 ; Io., Alloc. Convent. Consoc. ex iuris peritis cath. Italiae: AAS 47 (1955) 62-64.67; 49 (1957) 405.407; G.Michiels, O.F.M.Cap., De vera nutum poenae, in specie ecclesiasticae: Apoll 32 (1959) 217-226. Iuxta W.Rauch, Gedanken des heiligen Augustinus Uber die Strafe (Frei­ burg Br..t9s6), pro S.Augustino primarius tinis poenae est restitutio ordinis naturalis rerum, emendatio vero deliquentis est tinis secundarius. 11 Cf. Le Bachelet: DTC 2,io3-iio. 900 I.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il sunt proprie poenae peccati originalis, maxime postquam iustis remissum est, et multae non sunt nisi ad probationem patientiae 12. N. B. In his omnibus supponimus dari poenam vindicativam seu prout ea est ad restitutionem ordinis moralis, in quo omnes convenire debent. Sed etsi id non expresserimus, putamus dari poenam stricte vindicativam peccati seu a Deo positive inflictam ut isti connaturalem, in alia vita et pluries in hac, cum id videatur esse magis consonum fontibus revelationis '2*. 865. De poena spirituali. Haec consistit in eo quod Deus peccatori gratias actuales copiosiores ac efficaces et specialem protectionem externam subtrahat, novum peccatum sic permittens in poenam peccati prioris, et in remedium futuri, ut nempe ille post lapsum ad Deum recurrat (a.2). Ea ergo supponit culpam, cum Deus non deserat nisi prius deseratur (D 804); at sive ut vindicativa sive ut medicinalis est peccato mere acci­ dentalis, cum peccatum de se nihil conferat ad fovendum ordinem mora­ lem 13. De ea ait Lessius: «Hinc fit ut qui unum peccatum mortiferum patravit, mox trahatur in aliud et aliud, vel in idem saepius incidat; quia et ipse in se factus est debilior, et diabolus fortior, et divina protectio remissior». Et Augustinus: «Audeo dicere superbis esse utile cadere in aliquod apertum manifestumque peccatum, unde sibi displiceant, qui iam sibi placendo ceci­ derant...» 14 866. De effectu peccati gravis in naturae bonis. Ex his bonis, principia naturae constitutiva et proprietates ex iis dimanantes manent illaesa, cum peccatum humanam naturam nec mutare nec tollere valeat; ea vero ad vir­ tutem inclinatio quam homo a natura principiative habet (q.63 a.i). etsi totaliter peccato auferri nequeat, cum radix eius in natura rationali semper maneat, minuitur peccato, quia actus humani generant inclinationem ad si­ miles actus et sic minuunt inclinationem ad actus eis contrarios (q.85 a.is) 15. Ea diminutio inclinationis ad virtutem est quoddam vulnus naturae (a.3), complectens vulnera ignorantiae, malitiae, infirmitatis; quae ex pec­ cato originali nata quasi augentur peccato actuali (1.2 q.85 a.3) 16. De effectu sociali peccati. Pauca hic dicenda de hac re valent, servata proportione, et de peccato veniali, sed maxime de mortali. Pius XII haec fere dixit: Etiam in vita Statuum vis et debilitas moralis hominum, peccata et gratia habent influxum definitivum ·7. '2 Cf. Suarez, De gratia proleg.6 c.2 n.16: De vit. et pecc. d.7 s.i; Deman, 223-225. De punitione peccati in hac vita iuxta V.T. cf. Van Imschoot, 309-312. *2· Quareulo, o.c., praescindens ab studio profundo fontium revelationis et solum mentem TT. indagans concludit alios admittere poenam peccati vindicativam dari seu quae positive infligatur a Deo in eius castigationem, dum alii (quibus ipse auctor videretur in­ clinari) explicant omnem poenam peccati ut consectarium eius seu ut eius fructus connaturalis vi iustitiae immanentis, quam Deus sancit. At cf. v.gr. de Λ.Τ.. Beaucamr, Pèche: DBS 7 (1962) 411S.426.432-435; R.Maver, Siinde und Cericht in der Bibelsprache der wrexilischen Prophétie: BiblZeitschr 8 (1964) 22SS. 13 Cf. Suârez, De vil. et pecc. d.7 s.2. 1» Lessius, 13,28 n.201; S.Augustinus, De civ. Dei 1,14 c.13 n.2: ML 41,422; cf. De nat. et grat. c.24-28: ML 44,260-263. Habet vero ipsum peccatum rationem poenae sui ipsius? Alii cum S.Thoma id negant, alii affirmant: cf. Deman, l.c., 2:8s; Quarello. o.c., 29-31. ‘i Cf. Deman, 212-215. 16 De differentia inter vulnera peccati originalis et vulnera peccati actualis, cf. Bernard, p.304. De probabili virtutum adquisitarum permanentia sub peccato et de hodierno eius quaestionis statu, cf. R.Bernini, O.P., Le virtù acquisite nello stato det peccato mortale secon­ do S. Tommaso: DivThom(Pi) 17 (194°) 421-452; cf. et Deman, 214, ac pro opinione re­ stringente Garrigou-Lagrange, L'instabilité dans l’état de péché mortel des vertus acquises: RevThom 43 (1937) 255-262. 17 Pius XII, Nuntius radioph. ante festum Nativitatis D.N.I.Ch.: AAS 49 (1957) 13. i..5 C..3 a.2. poena peccati gravis, n.864-866 901 Aliis ergo nunc relictis, respiciamus ipsum peccatum. Hoc non est nisi actus inordinati egoismi, seu quo homo ut ultimum finem et proin prae Deo se ipsum amat; ergo infert aversionem a Deo, imo ad quem destruendum virtute tendit. Ergo eo ipso peccatum est: i) Anti-cosmicum, utpote ex se tendens ad omnia perturbanda imo destruenda, quatenus consistunt in Deo. 2) Antisociale, quatenus: a) Ablato Deo, non stat ordo moralis, sine quo societas vere humana consistere nequit. b) Ex dictis peccatum natura sua est actus egoismi, qui ergo ex se obest conspirationi omnium in finem communem. 3) Antiecclesiasticum, cum im­ petat Corpus Mysticum semper in suo Capite et consequenter in suis mem­ bris. Ipsi ceterum nocet: a) Negative per privationem gratiarum, quae ei sine obice peccati advenirent, b) Positive ut oppositum caritati seu praecipuo vinculo, quo Spiritus S. membra inter se et cum Capite coniungit ls. Peccatum collectivum. Ii effectus sunt ut sociales eo profundiores ac ma­ gis noxii, si peccatum sit collectivum et quidem stricte, scii.; 1) Non mere hereditarium, quatenus unus committit personaliter peccatum, quod ceteris omnibus ac singulis imputatur, sed non ut personale, quale est unum pec­ catum originale. 2) Nec mere iuridicum, quatenus committitur personaliter ab uno vel pluribus, sed quoad consectaria iuridica imputatur omnibus qui cum illis iuridice connexi sunt v.gr. in aliqua societate. Ergo illa culpa potest dici collectiva mere iuridice, cum proprie imputetur ut culpa solum iis qui eam commiserunt. Nam nullo pacto potest dari peccatum collectivum, quod commissum personaliter ab uno vel pluribus imputetur proprie aliis ut iis personale, cum tale peccatum sit contradictio in terminis seu ut liberum attributum iis quibus non est liberum 18 1920 . Et si ea solidaritas quae in toto antiquo Oriente invenitur inter patres ac filios ad bonum et ad malum dicitur esse vigens in toto A. T., quasi membra eiusdem familiae vel totius populi praeteriti, praesentis et futuri sint ut unum totum organicum nec mera sum­ ma individuorum, ita ut etiam peccata unius membri censeantur pertinere ad totam collectionem individuorum, nullo modo probatur ea singulis mem­ bris tribui ut eorum peccata personalia, nam de facto in toto A. T. simul cum solidaritate manet conscientia personalitatis individui et responsabilitatis eius; qui personalis sensus responsabilitatis individualis augetur magis magisque per prophetas leremiam et Ezechielem, etsi semper manet ille sensus solidaritatis, cuius intima indoles moralis difficile percipitur 2«. 3) Sed mo­ rale, quatenus unum peccatum committitur a pluribus vel cooperantibus vel consentientibus vel approbantibus vel indebite conniventibus ac non resistentibus. Hoc ergo peccatum collectivum stricte sumptum est omnium pessimus socialis effectus peccati, cum iam inficiat peccato personali socie­ tatem ut talem, ita ut haec quasi communi consensu praeferat se et mundum ipsi Deo. 18 A.Arbeloa, pbro., Trascendencia social del pecado: Lum 6 (1957) 138-147: R.Spiazzi, Ei pecado, mal social: Realidad del pecado (Madrid 1962) 173-198; W.ue Broucker, S.I., La prédication du péché datis les missions paroissiales: Chr 7 (19(10) 254-269; P.Rica, Sin and penance (Milwaukee 1962); Rubio, l.c., 70-82; Seybold, o.c.. c.2 et 4; F.M.L'rrichio, O.F.M.Conv., Grazia e peccato in S.Paolo... (Padova 1955). 19 Sagüés, Alcance de la expresiôn 'pecado colectivo»: EstEcl 36 (1961) 303-321. 20 F.Spadafora, Collecttvtsmo e individualisme net Vecchio Testamento (Rovigo 1953); J.Scharbert, Solidaril at in Segen und Finch im Alien Testament (Bonn 1958); J.Scharbert, Unsere Siinden und die Siinden unserer Vater: BiblZeitscbr 2 (1958) 14-26; A.M.Dubari-e, O.P., La condition humaine dans I'Aneien Testament: RevBibl 63 (1956) 334-338; Licier, o.c., 70-98; M.Garcîa Cordero, O.P., Las diversas closes de pecado en la Biblia: CiencTom 85 (1958) 405-410; J. Harvey, s.r., Collectivisme et individualisme. Ez. 18,1-32 et Jér 31,20: ScEccl 10 (1958) 167-202; cf. et E.F.SuTCijrrE, S.I., Providence and Suffering in the Old amt New Testament (Edimbourg 1955) c.4. 902 I.I’.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II CAPUT IV De peccato veniali 867. Cum de peccato gravi sive actuali sive habituali iam dictum sit, nunc venit agendum de peccato veniali, cuius primo exsistentia et dein eius, sive ut actualis sive ut habitua­ lis, natura vindicetur. A R TIC U L U S 1 De peccati Thesis 38. venialis exsistentia Exsistit peccatum veniale. S.Th., r.z q.88 aïs; Suârez, De vitiis et pccc. d.2 s.4; Billot, th.8; Pesch, 9 n.516-544; K.Frick, S.I., Der objective Unterschiecl ztuischen schwerer und lâsslicher Sünde: ZkathTh 13 (1889) 417-460; F.Blaton, De peccato veniali: CollatGand 14 UO27) >84-195; 15 (1928) *142; 31-42.134 M.Waldmann, Sünde: LTK 92,895-905· 868. Nexus. Posita exsistentia peccati mortalis, ea quaes­ tio exsurgit, utrum omnia peccata personalia sint talia, an etiam dentur alia vera peccata, quae non sint mortalia, et qualia ea sint tam ut actualia quam ut habitualia. Nunc ergo primo de peccati venialis exsistentia disputabitur. 869. Notiones. Exsistit, seu in hoc statu naturae pos­ sunt de facto dari. Tamen cum in hac re distingui possit quaestio et de posse, seu an possit dari in hoc statu naturae, et de facto, seu an reipsa detur, nostra nunc interest illud pri­ mum, cum de hoc altero potius in tractatu De gratia dicatur; sed etiam id rationes nunc afferendae ostendunt. Peccatum veniale dicitur in oppositione ad mortale, quod et occidit spiritualiter animam privatione conversionis ad finem ultimum et reatum poenae inducit aeternae, illud quod neu­ trum infert et, posita debita retractatione ac soluta aliqua poena temporali, tollitur (1.2 q.88 a.i). Quodlibet peccatum potest veniale vocari sive quia in hac vita remitti possit1, sive quia non est ex certa malitia sed ex quadam passione vel ignorantia vel aliis adiunctis attenuantibus commissum, ac proinde sit in se minus puniendum, at aliquo modo poena dignum (1 Tim 1,13); ex ipso tamen conceptu et vi vocis dicitur antonomastice veniale illud, quod non habet unde veniam non obtineat, cum nec avertat a fine nec poenam aeter­ nam mereatur. 1 Cf. Ambrosius, De paraît, c.14 n.71: ML 14,310: •Veniabilis culpa quam sequitur professio delictorum». l.5 c.4 λ.1. exsistit peccatum veniale, tii.38 n.867-871 903 Hic maxime respicitur peccatum veniale commissum non mere ex in­ sufficienti deliberatione ac libertate, seu quale posset esse etiam peccatum de se mortale, sed ex obiecto seu cuius prosecutio etiam plene deliberata ac libera sit venialis; quod ceterum, etsi possit esse semidcliberatum vel delibe­ ratum, prout cum perfecta vel imperfecta deliberatione ac libertate fiat, in thesi sumitur sine respectu ad eam distinctionem. Nondum tamen dicitur hic peccatum veniale esse tale ex natura sua (cf. n.890). 870. Adversarii. Stoici dicebant omnia peccata esse pa­ ria 2, quod repetierunt Pelagius et Iovinianus tenentes omnia peccata esse mortalia 3. Protestantes. Negatio distinctionis inter peccatum mortale et veniale proponitur ut plerisque illorum communis 4, et iure ea dicitur esse a primis reformatoribus inducta 5. Hi sane di­ xerunt omnia peccata esse ex se mortalia, et solum eo sensu esse venialia, quod iustis non imputentur. Hinc Lutherus dicit (ad Gal 5,17): «Ideo perniciosus est Sophistarum (i.c. catholicorum) error, qui peccata distinguunt penes substantiam facti, non penes personam. Qui credit, idem et aeque magnum peccatum habet, ut incredulus. Credenti tamen condonatur ct non imputatur. Incredulo re­ tinetur et imputatur. Huic veniale, illi mortale est, non propter differen­ tiam peccatorum, quod credentis peccatum minus, increduli maius sit, sed personarum. Credens enim fide statuit peccatum... sibi esse remissum. Ita­ que peccatum habens et peccans, tamen manet pius: contra incredulus, impius» 6. Baius: non datur peccatum natura sua veniale nec merens poenam aeternam 7. 871. Doctrina Ecclesiae. C.Carthaginense: «Item pla­ cuit, ut quicumque dixerit, in oratione dominica ideo dicere sanctos: dimitte nobis debita nostra (Mt 6,12), ut non pro seipsis hoc dicant, quia non est eis iam necessaria ista petitio, sed pro aliis qui sunt in suo populo peccatores... A.S...» (D 107; cf. et D 106 108). C.Tridentinum: «Licet enim in hac mortali vita quantum­ vis sancti et iusti in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia dicuntur, peccata quandoque cadant, non propterea 2 Cf. S.Aucustinus, Epist. 167 c.2 n.4: ML 33.733; R 1442 1975; S.Cyprianus, Epist. 10 n. 16: ML 3.782; S.Hieronymus, In Ez. 1.3 c.9: ML 25.91. J De loviniano, cf. S.Hieronymus, Adv. Ιου. 1.2 n.30: ML 23,327; Tixeront, 29,254. Dc Pelagio, cf. De Plinval, o.c., 179; Rondet, Gratia Christi 117. Cf. et Portalië: DTC 1.2440. 4 Cf. W.A.Brown, The Religion of Democracy (New York 1941) p.185-194.196 (cf. Mon­ ty, 94); Portali É, l.c. 5 W.Pauck, Sin: ERcl, ed. V.Ferm (New York 1945) P.71Ï (cf. Monty. 94). 6 Dr. Martin Luthers Werke. Kritische Gesamtausgabe (Weimar 1883SS) t.40 part.2 p.95. Cf. et H.Grisar, S.I., Luther 2 (Freiburg i. Br. 1911) 761 ; 3 (1912) 369.1017. Qui ea Lutheri verba citat: «Patet quod nullum est peccatum veniale ex substantia et natura sua...» Pariter Calvinus, Instit. rei. christ. I.3 a.4 n.28: cf. Deman, 226. 7 Cf. Le Bachelet, 93. 904 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II desinunt esse iusti. Nan iustorum ilia vox est et humilis et verax: dimitte nobis debita nostra» (D 804)8. «Si quis hominem semel iustificatum dixerit... posse in tota vita peccata omnia etiam venialia vitare, nisi ex speciali Dei privilegio... A.S.» (D 833). His documentis statuitur, etiam iustos peccare et quidem venialiter, cum, ut iis supponitur vel expresse asseritur, non desinant esse iusti et cum ea peccata vocentur venialia ac levia. Ceterum, ea asserta, etsi id expresse non dicatur, iure sumuntur per se de peccatis venialibus ex obtecto, nec mere de peccatis ex se mortalibus et solum ob defectum plenae deliberationis venialibus; nam ea peccata sensu obvio proponuntur ut a mortalibus ac rarius occurrentibus in se distincta, quaeque sint levia ac frequentia, etiam in sanctis, et nomine proprio venialia vocentur. S.Pius V damnavit Baii errorem: «Nullum est peccatum ex natura sua veniale, sed omne peccatum meretur poenam aeternam» (D 1020). 872. Valor dogmaticus. finita (D 833). De fide divina et catholica de­ 873. Probatur ex sacra Scriptura. Eccl 7,21: Non est enim homo iustus in terra qui faciat bonum et non peccet. Hoc assertum adeo emphaticum et universale immerito sic sume­ retur, quasi omnis homo sine exceptione ea committat pec­ cata quibus se inimicum Dei reddat 9. Ex mandato Christi est omnibus dicendum: Et dimitte no­ bis debita nostra (Mt 6,12; Lc 11,4). lac 3,2: In multis offen­ dimus (tempore praesenti) omnes. Ergo etiam iusti. 1 Io 1,8: Si dixerimus quoniam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus. Ergo etiam iusti. Prov 24,16. 874. r Cor 3,10-15: Fundamentum posui; alius autem su­ peraedificat. Unusquisque autem videat quomodo superaedificat super fundamentum hoc, aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, foenum, stipulam, uniuscuiusque opus manifestum erit... Unius­ cuiusque opus quale sit, ignis probabit. Si cuius opus manserit, quod superaedificavit, mercedem accipiet. Si cuius opus arserit, 8 De horum verborum historia, cf. J.Jiménez Fajardo, Pbro., La esencia dei pecado venial en la segunda edad de oro de la teologia escoldstica (Granada 1944) 18s. His Synodus «perspicue ostendit, mortalia esse peccata, quae amicitiam divinam dirimunt, venialia vero, quae tanta non sunt, ut iustitiam ct gratiam Dei a nobis tollant», ut ait A.Vega, Tridentini decreti de iustificatione expositio... I.14 c.4. 9 Cf. Gietmann, o.c., 247-248. Saepius solet sumi de iusti lapsu in peccata venialia, at ex contextu potius forte sunt de eius lapsu in calamitates, e quibus tamen Deo tutore emergat, illud Prov 24,16: Septies enim cadet iustus et resurget: cf. Knabenbauer, Commentarius in Proverbia (Parisiis 1910) i8is. Quid vero doceat V.T. de diversa gravitate peccatorum, parum efferens distinctionem venialium a gravibus, tradit Monty, Péchés graves et légers d’après le vocabulaire hébreu: l.c., 129-168. L.5 C..4 A.I. EXSISTIT PECCATUM VENIALE. TII.38 n.871-875 905 detrimentum patietur; ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem. Cum haec ex toto contextu sint de quibusdam doctoribus Corinthiorum, ut aedificantibus doctrinam non malam, cum aedificent super Christum et cum omnes salvi fiant, sed vel solidam (aurum, argentum, lapides pretiosos), pro qua ii mercedem accipient, vel vanam ac inutilem (ligna, foenum, stipu­ lam), pro qua ii detrimentum patientur, etsi salvi fiant, sed solum quasi per ignem, patet hos postremos peccasse, at non mortaliter, cum puniantur et tamen salvi fiant. Ergo, etsi id formaliter ibi non tradatur, iure inde conclu­ ditur etiam pro aliis christianis, esse quaedam peccata a salute non prohibentia in aeternum, at punitioni cuidam temporali alligantia, seu peccata venialia (S.Th., In i Cor c.3 1.2 v.12). Nec ibi agitur potius de peccatis mortalibus, ita ut formula «salvus erit» significet «non periturus in igne perpetuo»; nam non memoratur nisi unum fundamentum pro omnibus superaedificantibus, et cum nec usu loquendi nec ullibi in Scriptura dicatur «salvus» is qui durat in malis (cf. SThS t.4 tr.6 n.229) ’*. 875. Probatur ex traditione. S.Ambrosius distinguit peccata cotidiana seu leviora a gravioribus. «Sicut unum bap­ tisma, ita una paenitentia, quae tamen publice agitur; nam cotidiani nos debet paenitere peccati; sed haec delictorum le­ viorum, illa graviorum» (R 1300). S. Hieronymus etiam dicit: «Sunt delicta levia, sunt gra­ via. Aliud est decem millia talenta debere, aliud quadrantem...» (R 1382). S.Augustinus saepe memorat peccatum veniale. «Quam mul­ ta sunt alia peccata, sive in loquendo de rebus... quae non ad te pertinent, sive in vanis cachinnationibus..., sive in ipsis escis... Quae quamvis singula non lethali vulnere ferire sen­ tiantur, sicut homicidium..., tamen omnia simul congregata velut scabies, quo plura sunt necant aut nostrum decus... ex­ terminant...» (R 1529). «Non impediunt a vita aeterna iustum quaedam peccata venialia, sine quibus haec vita non ducitur» (R 1733). «Non potest homo, quamdiu carnem portat, nisi habere vel levia peccata; sed ista levia quae dicimus noli contemne­ re... Levia multa faciunt unum grande...» (R 1846) l0. ’· Ibidem plura dicuntur de eo loco paulino. Ceterum cf. Bover, Teologia de San Pa­ blo, 873-875; Id., Las epistolas de San Pablo^, n.82. to De distinctione peccati apud S.Doctorem, qui primus analysi subiecerit, quid sit peccatum veniale, cf. E.F.Durkin, The Theological Distinction of Sins in the Writings of St.Augustin (Mundelein 1952) c.4; F.J.Thonnard, Λ.Λ., Sur le pfché dans saint Augustin: RevEtAug 7 (1961) 250. 906 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H S. Caesarius Arel. magnum progressum fecit in re tunc adhuc sat obscura, dum distinguit a peccatis aeterno igne pu­ niendis alia minuta, quibus anima non occiditur, sed deformis fit et purgatorio igne consumenda, nisi bonis operibus redi­ mantur. «... Sacrilegium, adulterium... Quicumque... aliqua de istis peccatis in se dominari cognoverit, nisi digne se emen­ daverit..., aeterna illum flamma sine ullo remedio cruciabit. Quae autem sint minuta peccata..., ex iis vel aliqua nomine­ mus... Quoties plus loquitur quam oportet aut plus tacet quam expedit... Quibus peccatis licet occidi animam non cre­ damus... eam velut quibusdam pustulis et quasi horrenda scabie replentia deformem faciunt... Si autem... nec bonis operibus peccata redimimus..., tamdiu in illo purgatorio igne moras habebimus, quamdiu supradicta peccata minuta... con­ sumantur...» (R 2233) 10*. Nec obstat S.Basilius tradens nullum peccatum esse contemnendum ut parvum, cum nullum parvum sit n; quia omne peccatum est relative mag­ num ac a Deo prohibitum et quia etiam levissimum, si negligatur, disponit ad mortale. Ipse etiam docens differentiam inter graviora et leviora peccata in N.T. non reperiri (R 978) vult dicere omnia peccata indiscriminatim dam­ nari in Scriptura. S.I.Chrysostomus asserens non esse levius peccatum aliquid de pretio defraudare quam multam pecuniam subripere l2, agit de parva rapiente, sed magna intendente. 876. Ratio theologica. Ex natura providentiae divinae in homines benignissimae et salutis aeternae, repugnat quin haec ob quamlibet etiam parvam culpam v.gr. ob verbum otio­ sum, ab homine in aeternum amittatur. Ratio naturalis idem confirmat. Non enim censendus est bonus Deus se in suos amicos strictius gerere quam homines in suos. At homines non ita graviter quamlibet offensam vel levissimam suorum amicorum ferunt, ut hos ob eam sua amicitia privent. Ergo nec Deus censendus est id facere '3. 877. Obiectiones. 1. Scriptura non memorat peccata venialia. Ergo ea non dantur. Dist. mai. Scriptura peccata venialia non memorat explicite, trans, mai.; implicite, nego mai. Supponit enim ea esse iustis. 2. Rom 6,23: Stipendia enim peccati mors; gratia autem Dei vita aeter­ na.■■ Pariter Deut 27,26 (cf. Gal 3,10); lac 2,10. Ex his Scriptura habet indefinite peccatum ut simpliciter grave. Ergo veniale non novit. Dist. mai. Scriptura habet simpliciter ut grave peccatum mortale, conc. mai.; omne peccatum, nego mai. 10· A.Voog, S.I., Le pdche' et la distinction des pêchés dans l'oeuvre de Césaire d'Arles: NouvRevTh 94 (1962) 1062-1080. i> Reg. bref. tract. interr.293: MG 31,1287s. ir In lo. hom.6o n.6: MG 59,334s. 13 Ceterum conscientia humana, etiam apud antiquos gentiles, semper distinxit violatio­ nes legis moralis et leves et graves: cf. K.Prümm, S.L, Der christliche Claube und die altheidnische Welt (Leipzig 1935) 2 p.210.452 not.3. L.5 C.4 A.I. EXSISTIT PECCATUM VENIALE. TH.38 N.875-877 807 Agi de peccato mortali constat in Dent 27,26 ex contextu praecedenti; in Rom 6,23 ex v. 19 et ex toto capite quo sermo est de peccatis cum gratia pugnantibus; in lac 2,10 ex v.n. 3. Mt 22,37: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo... Ex his Deus debet amari ex toto corde. At cum eo amore pugnat peccatum veniale (eo enim ipso esset mortale). Ergo non datur. Dist. mai. Peccatum veniale pugnat cum caritate actuali, conc. mai.; cum habituali, nego mai. Non pugnat cum caritate habituali seu ea qua quis eo animo est in Deum, ut malit omnia prae ipso amittere; textus supra allati de peccato omnes afficiente debent componi cum aliis: Erant autem iusti ambo (Zacharias, Eli­ sabeth) ante Deum, incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus Domini sine querela (Lc 1,6; cf. 3 Reg 14,8; 4 Reg 23,25). At pugnat cum actuali, quatenus impedit amoris actum qui hic et nunc poni posset, vel etiam quatenus disponit ad mortale; sed caritas actualis non praecipitur pro semper, utpote quod sit impossibile in hac vita. 4. Omne peccatum est transgressio legis divinae. At id est peccatum mortale. Ergo omne peccatum est mortale. Dist. mai. Omne peccatum est legis divinae transgressio levis vel gravis, conc. mai.; praecise gravis, subdist.: omne peccatum mortale, conc.; omne peccatum, nego. Alia est legis divinae transgressio, qua substantiale legis destruitur et qua proin homo se a Deo avertit, et alia est qua solum attingitur accidentale legis et qua tamen stante homo manet conversus ad Deum. Pariter dici potest omne peccatum esse saltem aliqualis offensa Dei; at non necessario ca qua abrumpatur amicitia hominis cum Deo. 5. Peccatum veniale dicitur minuere caritatem. At peccatum minuens caritatem est mortale. Ergo veniale non datur. Dist. mai. Peccatum veniale dicitur minuere caritatem extrinsece seu ut impediens eius actum, conc. mai.; intrinsece seu ut destruens ipsius habi­ tum, nego mai. Peccatum veniale ratione sui formali, etiam indefinite multiplicatum, nullo modo vel exstinguit vel etiam aliqualiter minuit habitum caritatis; ergo huic non opponitur, nisi quatenus actu impedit eius augmentum per immi­ nutionem fervoris eius, immo et quatenus disponit ad mortale, quod illum destruit. 6. Peccans venialiter amat plus creaturam quam Deum. Ergo morta­ liter peccat. Dist. mai. Peccans venialiter plus creaturam quam Deum amat inten­ sive, conc. nidi.; aestimative, nego mai. Peccans venialiter censetur esse actu et habitu paratus, dum id positive non excludat, eam creaturam non amare, si ipse eo amore a Deo avertatur; ergo aestimative Deum creaturae praefert. At hic et nunc intensius affectus amore creaturae facit aliquid Deo displicens. 7. Peccatum veniale est malum maius aeterna poena et damni ct sensus. Ergo hanc meretur; ergo est mortale. Dist. antec. Peccatum veniale est aeterna poena maius in ordine aestima­ tionis, conc. antec.; in ordine morali, nego antec. Poena aeterna est malum creaturae; at peccatum veniale est quodammodo malum Dei, quod non est eligendum, etiam prae poena aeterna maxima. At inde non sequitur illi peccato deberi poenam aeternam, cum eo homo nec avertatur a Deo et sic poena damni non sit puniendus, nec in creatura ultimum suum finem constituat. 8. Peccatum veniale punitur poena gravissima. Ergo est mortale. 908 l.I'.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Dist. mai. Peccatum veniale punitur poena gravissima prae poenis huius vitae, conc. mai.; prae poenis peccati mortalis, nego mai. 9. Deus posset peccatum veniale numquam remittere iusto et ideo hunc in aeternum punire. At Deus sic iuste ageret. Ergo illud peccatum mere­ tur poenam aeternam; ergo est mortale. Dist. mai. Deus posset peccatum veniale iusto numquam remittere, agens ut dominus absolutus, trans. mai.; agens ut iudex poenam culpae proportionatam statuens, nego mai. ARTICULUS II De natura peccati venialis Thesis 39. Peccatum veniale est ut actuale actus mora­ liter malus praeter finem ultimum, et ut habituale inordinatio moralis ex peccato veniali actuali imputabiliter permanens. S.Th.. 1.2 q.72 a.5; q.88 a.is; Suàrez. Dc vit. et pecc. d.2 5.4s; d.8 n.18; Pesch, 9 n.521544.549-554: Billot, th.çs; Jiménez Fajardo, La esencia del pecado venial...; Id., Las propiedades del pecado venial (Invcstigaciôn y sintesis teolôgica): ArchTG 7 (1944) 55-123· 878. Nexus. Statuta exsistentia peccati venialis, quae­ ritur iam de natura huius, primo ut actualis, dein ut habitualis. 879. Notiones. Peccatum veniale sumitur ut in thesi superiori. Est: cum peccatum veniale vi vocis describatur ut ex se veniam habens ac proinde poenae mere temporali subiacens, indicatur sic, non essentia, sed quaedam proprietas eius; illud enim peccatum non est veniale, quia illi poenae subest, sed po­ tius ea poena dignum est, quia est tale peccatum; ideo nunc statuitur eius essentia, seu quid sit in se, unde poenae tempora­ lis reatum inferat; aliis verbis, statuitur definitio essentialis pec­ cati venialis ut distincti a mortali. Differentia enim inter utrumque peccatum non est facilis determinatu, ut iam S.Augustinus fatebatur >. Ut actuale, seu prout qua peccatum est actus voluntarius transiens: ratione vero maioris claritatis respicitur hic praeci­ pue veniale ex obiecto ac plene deliberatum et quidem in iusto, etsi dicenda valeant de quolibet alio peccato semideliberato. Actus sumitur ut in prima thesi, seu positive ut activitas > Dc civ. Dei 21,27,5: ML 41,749.750. Ceterum ipse primus absolute analyst subiecit, quid sit peccatum veniale et praecise statuit distinctionem peccati venialis a mortali: cf. Por­ tali É, 2440s; E.F.Durkin, The Theological Distinction of Sins in the Writings of St. August in (Mundelein 1952) c.4. Eodem tamen fere tempore S.Hieronymus videtur illam distinctio­ nem clare non percepisse; cf. J.P.O’Connell, The Eschatology of Saint Jerome (Munde­ lein 1948) 167. l.5 c.4 a.2. natuka peccati venialis, th.39 n.877-879 909 libere elicita vel imperata a voluntate, et negative ut omissio libera eius activitatis ut ponendae. Moraliter malus, seu habens privationem debitae ordi­ nationis in Deum ut finem ultimum, et ideo huic fini repug­ nans saltem aliqualiter, quatenus nequit in eum referri. In quo ergo peccatum veniale sic generice sumptum non differt a mortali, sed certe ab actu indifferenti (si forte hic datur in individuo), qui sane ad illum finem ultimum actu vel virtute non refertur, sed referri potest. Undenam vero id insit peccato veniali, quod sit inordinatio moralis et quidem distincta a mortali, inferius dicetur (n.895). Praeter finem ultimum, seu non tollens conversionem ad eum finem. Cum iustus, de quo directe hic agitur, censetur esse ad Deum actu conversus per vinculum vel physico-morale amicitiae supernaturalis (seu gratiam sanctificantem) in hoc ordine, vel pure morale amicitiae cuiusdam naturalis (seu ens quoddam morale connexionis cum Deo) quale esset in ordine naturae purae, ponitur hic ut differentia specifica peccati ve­ nialis a mortali, quod illa conversio, quae hoc destruitur, illo non tollatur. Ut habituale, seu prout est aliquid quod, posito actu pec­ cati venialis, manet in anima et quo homo iure dicitur esse habitualiter sed venialiter peccator, seu in statu peccati venialis. Nec tamen illud est praecise habitus nullus seu inclinatio permanens ad simile peccatum veniale repetitione actus generata, sed aliquid quemlibet actum leviter peccaminosum consequens (De malo q.7 a.3). Inordinatio moralis, seu privatio debitae rectitudinis in ordine ad ultimum finem. Ex PECCATO VENIALI ACTUALI IMPUTABILITER PERMANENS. Cum peccatum veniale ut actuale includat voluntariam recti­ tudinis privationem, haec inordinatio censetur manere et qui­ dem ut imputabilis ob illam voluntarietatem, donec, praevia actus retractatione, condonetur. Ulterius ea inordinatio recte concipi potest ut quaedam macula, immo forte etiam ut privatio novae illius rectitudinis qua ut vinculo vel pure morali (in statu naturae purae) vel physico-morali (in hoc ordine) homo cum Deo connecteretur, si pro actu peccaminoso alium bonum elicuisset; non vero quasi istud vinculum destruat, sed quatenus hic et nunc eius augmentum impedit. 910 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H Pars prima PECCATUM VENIALE EST ACTUS MORALITER MALUS PRAETER FINEM ULTIMUM 880. Adversarii. Cum plurimi auctores inferius memo­ randi, qui aliis formulis ac nos uti viderentur, ipsum nostrum assertum quoad rem proponant, ii solum hic citantur, qui pec­ catum veniale simpliciter definiunt ut actum contra consilium. Sic v.gr. Scotus, De Bassolis, Biel 2. 881. Valor theologicus. Saltem moraliter certa. Ea est opinio S.Thomae (l.c.) 3 ac plurium auctorum (S.Albcrti M.. S.Bonaventurae, Capreoli, Caietani, Tanner, Bellarmino, Suârez, etc.)4; immo illorum etiam omnium qui vel ordinem supernaturalem respicientes peccatum veniale dicunt esse actum praeter caritatem (Durandus, Vitoria, Vega, P.Soto, Granado, etc.)5 vel illud peccatum vocant actum praeter le­ gem (Rythove, Toledo, Salmanticenses, Gonet, etc.)6, cum eae formulae, utpote connotantes Deum vel ut finem supernaturalem ultimum vel ut le­ gislatorem, re cum formula thomistica conveniant. Immo non aliud dicunt tenentes peccatum veniale esse levem Dei offen­ sam (Valencia, Zumel, Curiel, Salas, Arriaga, etc.) 7, cum eam offensam vo­ cent levem, quatenus ea est violatio legis sine aversione a Deo; et ob eam­ dem rationem etiam consentiunt re sive definientes illud peccatum ut actum contra levem Dei legem (Wirceburgenses) sive illud reponens in intrinseca eius actus deformitate exigente prohibitionem sub levi (Mendive)8. 882. Ratio theologica. 1) Ex documentis nuper alla­ tis constat iustos peccare venialiter, seu actus moraliter ma2 Scotus, In 2 d.2i q.i n.3; J.de Bassolis, In 2 d.2is; Biel, In 2 d.22 q.i a.3 dub.i. At iam loquitur fere ut alii theologi mox memorandi Mastrius, In 2 d.6 (de peccatis) q.6 a.i n.i62s.i6s. Cf. Jimenez, F., La esencia del pecado venial... 75-80. 3 Ceterum, iuxta A.Landgraf (Das Wcsen der lasslichen Siinde in der Scholastik bis Thomas v.Aquin [Bamberg 1923] p. 127-197) pro doctrina thomistica peccatum veniale est actus qui de facto nec actu nec virtute ad Deum refertur, etsi forte versetur circa obiectum bonum vel indifferens; ergo non est actus necessario iam in se, etiam praecisa illa eius posi­ tiva relatione ad Deum, moraliter malus, seu qui vel ex se vel ex modo quo fit ad Deum nequeat referri. Ipsum vero, quem sequuntur M.de la Taille, S.I. (Le péché veniel dans la Théologie de S.Thomas d’après un livre récent: Greg 7 (1926] 28-43); F.Zimmermann, S.I. (Das Wesen der lâsslichen Sündc: DivThom[Frl 12 [1934] 408-441); cf. Id. (Ldssliche Sünde und Andachtsbeichfe [Innsbruck 1935] p.9-84) iure refutant, utpote dicentem pecca­ tum veniale non esse actum ex se incapacem relatu ad Deum, Schultes: BullThom 1 (1924) 136-142; Deman, 244. 4 S.Albertus M., Summa theol. p.2 q.114 memb.4 a.3; S.Bonaventura, In 2 d.42 a.2 q.i ad 1; a.3 q.i ad 6; Capreolus, Defensiones theologicae, In 2 Sent, d.43 q.i a.2 ad 1 arg. Aur. ; a.3 ad 1 arg. Dur.; Caietanus, In 1.2 q.72 a.5; A.Tanner, Theologiae scholasticae t.2 d.4 q.5 dub.2 11.44s ; Bellarmino, De amissione gratiae c.ii n.5; Suârez, d.2 3.4 η. 10; De fine hominis d.3 s.4 n.5. De his et aliis, Jiménez, F.. 42-51- Cf. et Landgraf, o.c., 65-126. 5 Durandus, In 2 d.42 q.6 n.n; F.de Vitoria, Rclectiones theologicae, relec.3 n.19; Vega, 1.14 c.12; P.de Soto, De institutione sacerdotum, tr. de discr. pecc., lect.5.10; S.Granado, S.I., In t.2 t.2 contr.6 tr.2 d.2 s.2 n.iss. Cf. Jiménez, 53-6o. De aliis cf. E.Moore, S.I., Principios constitutivos de la materia leve: AchTG 18 (i95S) 5-62. 6 M.B.Rythove, Dictata in secundum librum Sententiarum d.35 (cf. Jiménez, 159-161, ubi primum editur); Toledo, De institutione sacerdotum I.3 c.2; 1.8 c.2; Salmanticenses, De pecc. d.19 dub.i n.10-21 ; Gonet, De peccatis d.9 a.i § 4 n.29s. Cf. Jiménez, 61-67. 7 Valencia. In 1.2 d.6 q.2 punct.2; F.Zumel, In 1.2 q.88 a.i d.3; J.A.Curiel, In t.2 q.88 a.i dub.3 § 3; Salas, In 1.2 tr.13 d.16 n.40; Arriaga, In 1.2 d.48 s.5 n.16-19. Cf. Ji­ ménez, 69-73. 8 Wirceburgenses, n.44-46; Mendive, n.212.215· l.5 c.4 a.2. natura peccati venialis, τπ.39 ν.880·883 911 los elicere, quin tamen desinant esse iusti et proinde conversi ad Deum. At haec nota, seu quod non avertat a Deo, id peccato veniali convenit, nec alia ei soli propria assignari valet. Ergo illud peccatum recte et essentialiter definitur ut actus morali­ ter malus sine aversione a Deo. 2) Peccatum veniale est actus qui ad Deum referri ne­ queat, et aliunde non avertit a Deo, ut facile patet: a) de pec­ cato semideliberato, utpote quod sit actio imperfecte humana, e qua ergo aversio hominis ab ultimo eius fine non pendeat oportet; b) de deliberato et quia sic peccans nullo modo quae­ rit alium finem ultimum distinctum a Deo et quia non est de re vel de actione essentiali ad hominem cum ultimo eius fine connectendum. At sic bene definitur peccatum veniale ut es­ sentialiter distinctum a mortali, quin aliter exactius definiri posse ostendatur. Ergo bene dicitur esse actus moraliter malus non tollens conversionem ad finem ultimum. 3) Aliunde opinio Scoti, si dicit peccatum veniale opponi consilio formaliter qua tali, errat, cum hoc, qua tale, nullam inducat obligationem, ut esset v.gr. servandi virginitatem, sed mere indicet hortationem ad meliora (1 Cor 7,25-40); si vero consilii voce significat praeceptum, inepto et fontibus ignoto modo loquitur. Aliae vero opiniones in id tandem veniant necesse est, ut dicant peccatum veniale ut actum moraliter malum esse vel praeter caritatem, quia non destruit vinculum essentiale homi­ nis cum ultimo fine supernaturali, vel praeter legem, quia non evertit essentiale legis divinae (cf. n.846), vel levem offensam Dei, vel contra legem leviter obligantem, vel aliquid simile, quia est in legem cuius violatione non abicitur Deus. Et id facile patet, si leguntur iidem auctores, maxime cum ii non raro iisdem fere formulis utantur, quas alii adhibent. 883. Obiectiones. Peccatum veniale datur etiam in aversis a Deo per peccatum grave. Ergo inepte ponitur differentia specifica eius in eo quod non avertat a Deo. Nego cons. Thesis nostra, etsi directe sit de iusto, statuit naturam peccati venialis, seu hoc ex se non avertere a Deo; quod sine dubio datur in eo sem­ per, cum natura eius non putanda sit pendere a subiecto cui illud insit. Quod stat, etsi tale peccatum in peccatore quadam malitia extrinseca affici dicatur, quatenus fit per accidens irremissibile quoad culpam, absente gra­ tia, et forte etiam quoad poenam (cf. SThS t.4 tr.6 n. 187). I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 912 II Pars altera PECCATUM VENIALE UT HABITUALE EST INORDINATIO MORALIS EX PECCATO VENIALI ACTUALI IMPUTABILITER PERMANENS 884. Nexus. Exsistere peccatum veniale habituale, sup­ ponitur hic ut de fide divina et catholica (implicite J definita (D 106-108 804 899 917); constat ceterum ex iisdem fere ra­ tionibus, quibus probatur exsistentia peccati venialis actualis (Mt 6,12; Lc 11,4; i Io 1,8; i Cor 3,10-15; R 1300 1382 1529 1946 2233), et ex ipsa rei natura, cum peccans censeatur habitualiter manere in suo peccato, donec huius, posita retrac­ tatione, veniam obtineat. 885. Adversarii. Reponunt peccatum veniale habituale : 1) Scotus, fere ut mortale, in obligatione ad poenam 9. 2) D.Soto, hodie Deman, in inclinatione inordinata af­ fectus ad aliquid creatum 1011 . 3) Angles, Lorca, Curiel, Zumel, et ut videtur Mendive, in privatione rectitudinis debitae seu conformitatis ad legem leviter obligantem 11. 4) Lugo, Arriaga, Wirceburgenses, et, ut videtur, Vâz­ quez, Suârez, Tanner, Pesch, in ipso peccato actuali physice praeterito ac moraliter perseverante in reatu culpae 12. 5) Valencia, Salmanticenses, in privatione habitualis cuiusdam facultatis ad expeditum caritatis exercitium 13. 6) Tepe, in privatione fervoris caritatis l4. 886. Valor theologicus. Probabilior. Nostra opinio non differt quoad rem ab opinione tertia seu proposita ab Angles, Lorca, etc., et ut videtur, etiam a Billot 15. Immo forte nec ab opinione quarta, a Lugo, Arriaga, etc., statuta, nisi hi auctores teneant pec­ catum actuale veniale consistere formaliter, non in privatione, ut nos sup­ ponimus, sed in positivo elemento, quod proinde putetur moraliter manere. 887. Ratio theologica. Si peccatum veniale ut actuale est actus moraliter inordinatus praeter finem ultimum, ut ha9 Scotus. In 4 d.14 q.i: cf. Bassolis, In 4 d.14 q.2 a.i. Cf. Jiménez, Propiedades dei pecado venial... 88s. 10 D.Soto, In 4 d.i5 q.2 a.3; Deman, 237. Cf. Jiménez, 89. 11 J.Angles, In 2 d.37 q.ç a.2: Pde Lorca, In 1.2 d.6 q.16; A.Curiel, In 1.2 q.89 a.i; E.Zumel, In 1.2 q.89 a.i; Mendive, r1.231.244s. Cf. Jiménez, 89-91· 12 Lugo, l.c., s.5; Arriaga, l.c., s.4; Wirceburgenses. n.66; Vâzquez. In 1.2 d.i39 c.5; Suârez, De paenit. d.u s.i n.1-6; Tanner, In 1.2 d.4 q.6 dub.i n.40; q.10 dub.2 n.4is; Pesch, 9 n.550. Cf. Jiménez, 93-96. 13 Valencia, In 1.2 d.6 q.2 punct.i; q.16; Salmanticenses, Lc., In 1.2 q.89 a.i. Cf. Ji­ menez, 91-93. 14 B.Tepe, S.I., Institutiones theologiae moralis (Parisiis 1898) 2 n.146. 13 Billot, th. 10 § 1. l.5 c.4 a.2. natura peccati venialis, th.39 n.884-889 913 bituale censendum est esse status illius inordinationis ut ex actu moraliter inordinato procedens. At actualis illa inordi­ natio consistit formaliter in privatione debitae rectitudinis praeter finem ultimum. Ergo peccatum veniale habituale est status inordinationis moralis seu privationis illius rectitudinis. Unde si res bene perspicitur, istud peccatum nihil positivi, pure moralis vel physico-moralis, animae iustae aufert, sed est macula quasi negativa seu carentia novae illius rectitudinis, quae ex actu bono inesset animae. Unde illud peccatum non est macula animae nisi secundum quid (1.2 q.89 a.i; cf. q.88 a.3 ad 3). Et sic recte intelliguntur etiam illa dicta SS.Patrum, quod peccata ve­ nialia sint velut pustulae et scabies animae (R 1529 2233); nam, praeter habitus malos, qui non necessario omne peccatum veniale consequuntur, nihil aliud restat cum illis comparandum, nisi illa macula secundum quid, maxime cum illud peccatum non obstet positive habituali nitori animae, ut pustulae et scabies habituali nitori corporis obstant. Aliunde opiniones adversariorum id habent, quod: a) Opi­ nio Scoti tenere debet, nihil poenae luendae umquam remane­ re, iam remissa culpa, b) Opinio D.Soto non explicat, et a fortiori non probat semper dari donec peccatum remitta­ tur, illam habitualem inclinationem affectus ad creaturam, nisi sit moralis illa peccati duratio quam proponunt Lugo, etc. c) Horum opinio aut ponit peccatum veniale actuale esse ali­ quid mere positivum aut non explicat quid sit illud moraliter permanens, d) Opinio Valencia non explicat quae sit illa fa­ cultas expeditae caritatis, e) Opinio Tepe, si ponat illum fer­ vorem caritatis in actibus, inepte dicit, ut patet, peccatum ve­ niale habituale in eorum privatione esse; si vero eam priva­ tionem concipiat ut inordinationem impedientem totale domi­ nium caritatis, videtur a nostra opinione substantialiter non differre. 888. Corollarium. Definitio peccati venialis. In peccato veniali ac­ tuali est et conversio inordinata ad creaturam et deordinatio moralis prae­ ter finem. Hinc illud potest definiri: a) Positive, actus liber praeter Deum, b) Privative, moralis deordinatio a fine per conversionem ad creaturam, sed sine aversione a Deo; ex qua definitione, elementum illius materiale est conversio ad creaturam, elementum vero formale est deordinatio non obstans conversioni ad Deum, fere ut dictum est de peccato mortali actuali. 889. Scholion 1. Peccatores reprobi possunt venialiter peccare. Id est saltem certum in theologia contra Wicleff dicentem omnia peccata reprobo­ rum esse mortalia *6. Nam et reprobi possunt semideliberate peccare vel etiam deliberate actum ponere, quo ordo moralis graviter non laedatur: cum enim ii possint aliqua ethice honesta naturaliter agere, a fortiori putandi sunt posse actus leviter inhonestos elicere. Nec aliunde ea est natura peccati venialis, quod 16 Cf. Th.Waldensis, Doctrinale antiquitatum fidei t.2 (de sacramentis) c.155-158. 914 I.I'.SACÜÉS, DE DEO ( BEANTE ET ELEVANTE. Il cum peccati mortalis statu componi nequeat. Nec fontes contrarium alicubi vel affirmant vel supponunt. Si autem, ut verum est, Scriptura non memorat peccata venialia nisi iustorum, id inde facile explicatur, quod venialia iniustorum, etiam pluri­ ma, infinito fere intervallo distent malitia ab uno mortali et ideo illa prae his digna fere non sint mentione. 890. Scholion 2. Peccata venialia sunt talia ex natura sua. Id sta­ tuitur contra quosdam antiquos, ut sunt Gerson, Almain, Fisher dicentes omnia peccata de se esse mortalia ac mereri poenam aeternam, sed ex Dei benignitate quaedam, etiam plene deliberate facta, ut venialia haberi, quae ergo nec gratiam expellant nec poenam aeternam mereantur >7; et contra Baium, qui appellat Fisher, dicens nullum esse peccatum natura sua ve­ niale ,8. Hi vero auctores differunt a Protestantibus, quatenus hi dicunt nos non­ nisi mortaliter peccare, sed Deum nolle ea peccata iustis ut mortalia imputare et ea ut talia punire; dum illi asserunt quaedam nostra peccata, etiam plene deliberate facta, esse venialia, non ex se sed quia Deus misericors decreverit, antequam ea committantur, certa quaedam peccata hominum non esse Ipsi habenda ut mortalia, ita ergo ut ea committens nonnisi venialiter peccet; unde non imputatio peccati ut mortalis est, pro his ante actum peccati, pro haereticis vero post eum actum Attamen dari saltem aliquod peccatum natura sua veniale est doctrina catholica (1020) 20. Theologi unanimiter, etiam ante thesim Baii damnatam, reiecerunt opi­ nionem contrariam, ita ut haec, iuxta Vega, non videatur posse cum doctrina C.Tridentini de peccato veniali conciliari; iuxta Tanner, sit falsa et impro­ babilis; iuxta G.Martinez, saltem temeraria; iuxta Suarez, omnino falsa et forte plus quam temeraria; iuxta Vâzquez, improbabilis21. C.Tridentinum: «Licet enim in hac mortali vita quantumvis sancti et iusti in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia dicuntur, peccata quandoque cadant, non propterea desinunt esse iusti» (D 804). Ergo ex sensu obvio sunt quaedam peccata ex se venialia, seu quae immerito et sine ulla seria ratione dicerentur esse talia solum ex Dei benignitate. Item docet: «Oportere a paenitentibus omnia peccata mortalia, quorum... conscientiam habent in confessione recenseri... Nam venialia... taceri... citra culpam... possunt» (D 899). At si peccata omnia essent ex se mortalia, aut paenitentes nescirent sine revelatione quaenam eorum possent non con­ fiteri aut omnia eis confitenda essent. Ex natura amicitiae ac providentiae divinae et salutis aeternae, repugnat quin ob levissimum quemque defectum v.gr. ob verbum otiosum illa salus in aeternum amittatur; ergo sunt aliqua peccata ex se venialia. 17 I.Gerson, De vita spirituali animae lect.r C0L9-10; S.Almain, Moralia c.20. qui tamen eam doctrinam non proponit ut suam directe et clare, sed solum indirecte, quatenus in ea late exponenda et in eius difficultatibus solvendis maxime insistit; J.Fisher, Roffensis, Luther! assertionis confutatio a.32. Cf. Jiménez, La esencia del pecado venial... 25-28; Suàrez, De vit. et pecc. d.2 s.4 n.t. 18 Cf. Le Bachelet, 93; Jiménez, 30s. 1 ’ Cf. Jiménez, 31s. 20 Cum hac damnatione, non mere difficile, ut ait Deman, 226, sed nullo modo, ut credimus, doctrina Gersonis conciliari potest quoad negandam ipsam exsistentiam alicuius saltem peccati natura sua venialis; ad summum non deduceretur ex ea sola damnatione omnia peccata venialia esse natura sua talia. Aliunde tamen nequiret dici esse de fide, ut videtur, exsistentia eiusmodi peccatorum: cf. Jiménez, 32. 21 Vega, I.14 c.15 (qui tamen illos auctores in rectum sensum intelligi forte posse putat: C.16); Tanner, d.4 (de peccatis) q.5 dub.r n.24; G.MartInez, Comment, super primam se­ cundae q.88 a.i dub.2; Suarez, l.c., n.8; Vazquez, In 1.2 d.142 c.i n.4; cf. tamen c.2 n.5. Cf. Jiménez, 29. t.5 c.4 λ.3. quaestiones de pecc. veniali, n.889-891 915 Ea peccata ex se non venialia quae ut venialia a Deo censerentur: aj Aut mortalium haberent malitiam, quam Deus sensu protestantico ut iusto non imputandam dissimulare diceretur, quod admitti nequit, b) Aut de se illi malitiae apta, quatenus Deus ea sub reatu culpae mortalis vitanda esse decernere posset, illa malitia ex voluntate Dei carerent, quod etiam falsum est. Nam divinae sapientiae, sanctitatis, iustitiae esse putandum est, ut praecepta Dei ex natura sua obligationem ipsis rebus et actionibus con­ gruentem imponant. Nec dicatur peccatum veniale esse tale ex misericordia Dei, qui posset illud sub mortali prohibere. Id enim verum est pro casu particulari aut cum adest finis aliquis extrinsecus sufficiens (immo ratione sui dominii absoluti, etiam universaliter} aut cum nullus sit talis finis proximus; at is modus praecipiendi minus consentaneus esset divinae sapientiae, bonitati ac suavi providentiae, cum homo necessitate morali committat saltem aliqua peccata venialia. At nec ideo neganda essent quaedam peccata venialia ex natura sua; praeceptis enim positivis peccata natura sua mortalia non fiunt venia­ lia, sed iis venialia fierent ob legis obligationem mortalia, ut de se indifferentia interdum possunt prohiberi sub gravi vel levi. Tamen, etsi Deus id quod sub veniali prohibet etiam sub mortali posset absolute prohibere, id ex sola misericordia non facit; at inde non sequitur id ex ista sola esse, quod non deputet ad poenam aeternam id quod prohibet sub veniali 22. ARTICULUS III Aliquae quaestiones de peccato veniali actuali 891. De relatione venialiter peccantis ad ultimum finem. Cum ille ponat actum qui ad Deum referri nequeat et eo actu a Deo se non avertat, surgit problema de illius relatione, dum venialiter peccat, ad Deum: quomodo nempe possit in ipso psychologice conciliari voluntas actus, quem ad Deum ordi­ nare nolit, cum voluntate non se avertendi a Deo. De qua re haec videntur dicenda, quae, etsi ratione claritatis maxime in iusto respiciuntur, etiam in peccatore servata proportione (seu inspecta sola ipsa tendentia peccati venialis qua tali) valent: Venialiter peccans ea dispositione habituali, etsi eam sig­ nate non exprimat, subiective agit, ut velit facere id quod Deo displicet (non vero quia ipsi displicet), cum tamen sciat se ab amore Dei eo actu non recedere; ergo vult manere ad Deum ordinatus quantum sufficit ut sit ad finem suum ultimum con­ versus, sed tamen quin vitet omnia ad illum finem non referibilia (1.2 q.88 a.i ad 2). Eam vero voluntatem retinet, dum nihil intendit ultimo fini oppositum seu ut finem ultimum extra Deum; at ita quaerit inordinate aliquod bonum, ut vellet eo carere, si id conservatio finis ultimi exigeret. 22 Cf. Suarez, 1.2 s.4 n.8s; Wirceburgenses, n.37.40. 916 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Quo sensu iure dici potest: «Quod enim amatur in pec­ cato veniali, propter Deum amatur habitu, etsi non actu» (2.2 q.24 a. 10 ad 2; cf. 1.2 q.88 a.i ad 3). Habitu nempe obiectum creatum ad Deum refertur, si vi praesentis actionis conversio habitualis ad Deum non tollitur. Peccans enim venialiter sic manet habitualiter ordinatus in Deum, ut etiam eius actus le­ viter peccaminosus ordinetur in Deum eo sensu, quod homo paratus sit bonum inordinate volitum nolle, si eius prosecu­ tione amicitia Dei auferatur; lex enim divina intendit ut homo et se ac omnia sua ultimo fini subiciat, quatenus ipsum omni­ bus praeferat, quod venialiter peccans servat, et singulos suos actus saltem sic ad Deum referat, quatenus eos iuxta dictamen rationis ponat, quod venialiter peccans non servat, cum bonum suum tunc inordinate quaerat. Hic etiam illud notetur, quod venialiter peccans dicitur voluntatem suam divinae praeferre, solum quatenus rem crea­ tam praefert rei praeceptae a Deo, ita ergo ut, si haec praeci­ piatur sub poena aversionis Dei, praeferens illam huic eligat eo ipso bonum creatum ut finem ultimum prae Deo et sic mor­ taliter peccet; at vero si non sub ea poena aversionis praeci­ piatur, solum peccet venialiter, cum sic Deum ut finem ulti­ mum non contemnat, sed potius rem rei praeceptae praelatam a se prohiberet, si secus amicitiam Dei amitteret. Ita fere apud homines amicus amico in re levi displicens non eo ipso cense­ tur minimam illam rem amico praeferre, cum potius eam de­ spiceret, si secus amicitia sua privaretur. 892. De fine ultimo peccati venialis actualis. Iam non agitur de habituali connexione venialiter peccantis, dum peccat, cum Deo fine ultimo, sed de ordinatione ipsius actus leviter mali ad aliquem finem. Is actus est moraliter inordinatus, qui ergo in Deum ut finem ultimum simpliciter referri ne­ queat, et aliunde non tollit conversionem hominis ad Deum; at possunt ea duo mutuo conciliari? En quaestio difficillima, cuius solutio multis viis quaesita est *. Difficultas vero inde exsistit, quod actus leviter malus, utpote volunta­ rius, videatur referendus esse in aliquem finem ultimum, et quidem unum, qui vero nec sit Deus, quia secus ille actus esset bonus, nec creatura, quia secus ille esset graviter peccaminosus. Hinc respondetur: 1) Finis ultimus peccati venialis nec est Deus ut bonum particulare, nec creatura, sed beatitudo in communi, non praecise ut abstracta, sed ut bonum satians appetitum humanum, ita ut hoc bonum sit formalis ratio finalis, Deus vero sit finis materialis (seu id in quo de facto est finis), quin proinde sint duo fines ultimi. Ita Curiel, G.Martinez, Zumel, Billuart, Billot, Pesch, Garrigou-Lagrange 12. 1 Cf. Jiménbz, 83-157. 2 Curiel, In 1.2 q.i a.5 § 2; G.Martinez, In 1.2 q.88 a.i dub.4; Zumel, In 1.2 q.88 a.i d.3; q.71 a.6 d.n; Billuart. De pecc. diss.8 a.4 § 2; Billot, th.9 § 2 obi.3; Pesch, 9 n.532 not.i; Garrigou-Lagrange, La fin ultime du péché ueniel et celle de l'acte imparfait, dit «imperfection·: RcvThom 7 (1924) 314-317· Cf. Jiménez, 89-95. I..5 c.4 a.3. quaestiones de i'ecc. veniali, n.891-892 917 Ea opinio id habet contra se, quod voluntas humana non possit agere nisi propter finem aliquem determinatum, etsi appetitu boni in genere mota. Hinc in ea opinione simpliciter dicendum est aut Deum esse peccati venia­ lis finem ultimum, aut nullum eius esse proprie finem ultimum. 2) Peccatum veniale ordinatur non actu nec virtualiter, sed habitu, in ipsum Deum ut finem ultimum. Eam habitualem relationem, quam S.Tho­ mas proponit quin ulterius declaret (2.2 q.24 a. 10 ad 2) 3, alii in eo ponunt quod peccans servet caritatis habitum ex se efficacem ad referendum in Deum omnia referibilia {Caietanus), vel quod proxime referat actum in seipsum, qui simul ordinatur in Deum illo habitu (Medina), vel quod ille actus referatur in creaturam ut finem proximum (ultimum secundum quid) et in Deum, ut finem simpliciter ultimum, solum negative seu quatenus peccans hunc non vult illo actu evertere nec destruere caritatem, cum non destructio huius sit aliquod bonum influens illo modo mere negativo in peccatum veniale (sic fere loannes a S.Thoma, Salmanticenses, Gonet, Deman, Urdânoz, Aumann)4. At in ea opinione aut non declaratur finis ultimus peccati, sed solum peccantis (Caietanus...), aut de facto finis (non vero ultimus seu ad quem cetera omnia referantur) ponitur in ipso agente (Medina...), aut non expli­ catur ordinatio positiva (de qua est proprie quaestio) peccati in finem ulti­ mum seu in id propter quod aliquis actus ponitur, et ideo unus finis (non vero ultimus) positivae ordinationis actus est in creatura (I. a S.Thoma...). Ceterum vera intentio habitualis non concipitur sine praevio aliquo eius actu positivo. 3) Ipsa creatura est unus finis (non vero simpliciter ultimus) peccati venialis vel quia hic actus caret fine ultimo (Scotus, Montesinos, Jiménez) 5 vel quia (quod in idem quoad rem cadit) tendit in creaturam ut in finem negative ultimum (ultimum operis, non operantis) seu qui positive ulterius in Deum non refertur (Vâzquez, Suârez, Esparza etc.) 6. Immo S.Thomas aut nihil dicit de ordinatione (praeter illam habitualem quae nullo modo rem solvit) peccati venialis in finem ultimum aut dicit istud peccatum fine ultimo simpliciter carere, seu ad eum simpliciter non referri, ut tenent Landgraf, De la Taille, Jiménez 7. In quam opinionem, ut probabiliorem, ceterae omnes opiniones veniant necesse est, nisi malint dicere peccatum veniale positive ordinari aut in Deum aut in nullum finem ultimum praeter creaturam. In qua re citetur oportet De Araiijo dicens: «Ad primam obiectionem respondetur, in hoc casu Theologiam corrigere Philosophiam ethicam et moralem; haec enim neutiquam admitteret actum humanum, qui non sit propter finem ultimum positive, nec ordinetur in finem ultimum operantis; illa vero agnoscens peccatum veniale, in illa pariter admittit actum humanum, qui sistat in fine operis, et non referatur, in finem ultimum positive, nec finalicetur ab illo; imo hoc est peccare venialiter, velle scilicet aliquod bo3 Cf. Jiménez, 107-114, qui ut S.Doctori fere consonantes inducit SS.AIbertum M., Bonaventuram. P.de Letter, S.I., Venial Sin and ils final goal: Thom 16 (1953) 32-70: Iuxta S.Thomam, peccatum veniale nullum finem ultimum habet. * Caietanus, /n 2.2 q.24 a.io; Medina, In 1.2 q.i a.5; q.88 a.i; I.a S.Thoma, In 1.2 d.i a.7 n.41-57: Salmanticenses, De ult. fne d.4 dub.4 n.76-89; Gonet, l.c., d.9 a.3 n.69-74; a.4 n.75; Deman, 238-242; T.Urdânoz, O.P., Boletin de teologia moral: CiencTom 75 (1948) 137s; J.Aumann, O.P., La teologia del pecado venial: TEspir 2(1958) 259-263. Cf. Jiménez, 115-117. 5 Scotus, In 4 d.49 q.io; cf. In 1 d.i q.3 n.2; L.de Montesinos, In 1.2 q.i a.5 d.3 q.3 § 3 n.64-69; q.88 a.i d.18 q.3 n.50-59; Jiménez, I55-I57; cf. Id., 139-150. b VAzquez, In 1.2 d.5 c.2 n.xi ; Suârez, De fine hominis d.i s.6 n.2-5; Esparza, De acti­ bus humanis q.i diff.6; a.2. Cf. Jiménez, 97-105. 7 Landgraf, Das Wesen der Lasslichen Sünde... p.127-197; De la Taille, l.c.; Jimé­ nez, 155s. 918 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il num creatum non referendo illud in ultimum finem, vel sistendo in illo tamquam in ultimo negative, qui est ultimus operis, non operantis» 8. 893. Estne peccatum veniale offensa Dei? Id dubii inde exsurgit, quod venialiter peccans rem creatam fini ultimo non anteponat et ideo ut sic agens Deum nullo modo contemnat ac ne in minimo quidem imminuta caritate ab ipso se avertat. Pro S.Bonaventura illud non est offensa Dei, qui tamen cum peccato veniali minus ametur 9, et pro S.Thoma «cum non importet aversionem, proprie loquendo non habet ratio­ nem offensae» (De malo q.7 a.2 ad 10); alii ut Vâzquez, Wirceburgenses, dicunt illud esse offensam levem; Mendive sta­ tuit illud aliquem parvum praecepti divini ac proinde etiam Dei praecipientis contemptum continere et ideo vere esse le­ vem Dei offensam, quae tamen ut talis mere analogice cum peccato mortali conveniat10. At, nisi dicatur quaestio esse potius de voce quam de re, probabiliter melius tenetur cum aliis, ut Suârez, Pesch, illud non esse offensam Dei simpliciter et stricte, sed certe secun­ dum quid et sensu lato. Nam nullo modo minuit amicitiam Dei et hominis (2.2 q.24 a. 10), nec proinde ullum stricte dictum Dei contemptum importat, cum hic proprie sit in re indignio­ re alii digniori praeferenda; sed aliunde ut aliquo modo bo­ nitati Dei repugnans ipsi displicet, quia et sit transgressio praecepti divini, Deus illud aegre ferat ac iuste puniat, et eo creatura intensive (non aestimative) Deo praeferatur. Sensus christianus loquitur de peccato ut de offensa in Deum 11. Hinc peccatum veniale est malitiae infinitae, non simpli­ citer, qualis nec mortale est, quod tamen amicitiam Dei sol­ vit in oppositione ad veniale, sed certe secundum quid, eo ta­ men solo sensu quod gravitate quamlibet offensam creaturae etiam perfectissimae illatam superat11*. Unde consequenter quodlibet malum creaturae physicum, etiam aeternum, esset ei praeferendum v.gr. damnatio omnium hominum et a for­ tiori omnes infirmitates ac miseriae temporales. 894. Opponitur peccatum veniale caritati? Non huius ha­ bitui, quem vel destruat vel minuat ei aliquid detrahens; sed certe eius fervori seu studio ordinandi actu omnia in Deum, 8 F.de Araujo, O.P., In 1.2 q.i a.8 dub.3 n.38. Cf. Jiménez, 156. 9 In 2 d.42 a.2 q.2 ad 6. 10 Vazquez. In 1.2 d.143 c.2; Wirceburgf.nses, 0.473; Mendive, 0.2553. > > Suârez, d.2 3.5 0.14s; Pesch, 9 0.533; J· Rimauo. Le caractère spirituel de la morale chrétienne: RechScRel 25 (1935) 167s; L.L.McReavy, Are Venial Sins Peccata?: CIRev 49(1964) no. Cf. Jiménez, Las propiedades... 117-121. J.Beumer, S.I., Lassliche Sünde und Andachtsbcichte: Schol 11 (1936) 244s. Pariter aliae similes quaestiones de peccato ve­ niali statui possent sive dc ratione ve! analogica vel univoca peccati sive de rigore quo istud nomen illi conveniat: cf. Jiménez, ibid., 96-117. n · Cf. tamen Michel, Enfer et pêché veniel: AmCl 69 (1949 649. l.5 c.4 a.3. quaestiones de pecc. veniali, n.892-895 919 cum haec actualis ordinatio nequeat cum actu illius peccati componi; item impedit augmentum habitus caritatis eventurum ex actu vincendi tentationem ad illud peccatum (De malo q.7 a.2 ad 8.13.17); etiam affert animo et turbationem et taedium spirituale, quae fervorem caritatis cohibent, pro spirituali con­ solatione istum fervorem fovente, dum potius ab homine pro­ hibet gratias copiosiores, quas Deus ei in poenam peccati de­ negat et quibus caritas actualis ac proinde etiam habitualis vehementer augeretur. Quae omnia ceterum valent maxime et forte unice de venialibus deliberatis12. 895. De obiecto peccati venialis qua talis. Cum conscien­ tia sit norma proxima actus moralis, fieri potest ut illa aut aliquem actum in se moraliter levem falso dicat esse gravem aut alium in se moraliter gravem vel ut levem in se vel ut sine sufficienti rationis deliberatione ac voluntatis libertate elici­ tum proponat, ita ergo ut homo in primo graviter, in aliis le­ viter peccet. At illud peccatum esset mortale et haec essent levia per accidens; nunc autem agitur de peccato quod per se sit veniale seu quod, etiam posita ex parte subiecti peccantis recta scientia et perfecta deliberatione ac libertate, non sit nisi veniale. Quod hoc peccatum sit leve in oppositione ad mortale, id non est ex voluntate Dei, ut supra dictum est (n.890), nec ex imperfectione actus ex parte subiecti, ergo ex ipso obiecto: quod ceterum sat constat ex fontibus sensu obvio sumptis. At cum ex hypothesi peccatum mortale etiam sit tale, ceteris pa­ ribus, ex obiecto, quodnam est obiectum vel graviter vel le­ viter malum seu peccati vel mortalis vel venialis? Obiectum ergo est graviter malum, si eius prosecutione destruitur essentia ordinis moralis seu ordinatio omnium in Deum finem ultimum, ut est: a) quidquid immediate contra Deum fit (blasphemia, denegatio cultus, periurium, etc.), ut­ pote quae sint immediate contraria fini ultimo; b) quidquid ordinatum amorem hominis graviter destruit (suicidium, gra­ vis mutilatio, ebrietas, etc.), cum, quia omnino vel partim ho­ minem impedit, quin se ac totam suam actionem in ordine sta­ tuto a Deo ad finem suum ultimum dirigat, mediate ac directe huic repugnet; c) quidquid contra ordinem socialem a Deo institutum fit (homicidium, rebellio, gravis iniustitia, luxuria, et cetera), cum id fini ultimo mediate ac directe repugnet, qua­ tenus societas domestica, civilis, religiosa est in hoc ordine me­ dium necessarium quo homo in finem suum ultimum tendat. 12 Cf. Aumann, l.c., 269s. 920 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Obiectum ergo leviter malum ita ut, etiam posita plena de­ liberatione, actus circa illud sit peccatum veniale, est id quod nullam evertit trium relationum essentialium hominis ad Deum, ad se, ad societatem, at earum alicui est levi impedimento. Hinc, tali obiecto posito, peccatum est veniale: a) ex toto genere suo, si eius obiectum ex se, etsi augeatur, nullam trium relationum hominis ad ultimum finem frangit (v.gr. simplex mendacium); b) ex parvitate materiae, si obiectum eius est ex genere suo grave, utpote quod ex se aliquam trium relationum hominis ad finem ultimum evertit, non vero si illud in parva re sumatur (v.gr. furtum). Ergo peccatum veniale, ex dictis, per se ac ratione obiecti et est leve et differt a mortali; differunt vero inter se ratione relativae gravitatis peccata venialia per se talia? Responsum affirmativum fluit ex natura rei, sive quia intra eamdem spe­ ciem moralem ea peccata fiunt diverso gradu voluntarietatis vel diversis adiunctis aggravantibus intra species morales di­ versas, sive quia obstant virtutibus diverso gradu hominem cum ultimo fine connectentibus (cf. n.853). 896. De specificatione peccati venialis qua talis. Peccatum mortale et peccatum veniale differunt specie morali iuxta so­ lam diversitatem moralem obiecti, non vero si haec non da­ tur v.gr. sic furtum parvum non differt a magno (1.2 q.72 a.6 ad 1); differunt vero specie theologica seu secundum materiae gravitatem, quatenus mortale, non vero veniale, avertit a Deo, etiam forte eadem manente specie morali. At si haec differentia theologica inter omne mortale et omne veniale respicitur in peccatis ex genere suo gravibus sed materiae parvitatem admittentibus, ea certe datur in abstracto; dum saepe in concreto adeo proxime ratione materiae mutuo accedunt, ut linea separationis eorum difficile assignetur et proinde differentia inter illa mere gradualis esse videretur. Etsi tamen ut talis ea in ordine physico appareat, inspecta in ordine morali est essentialis, quatenus re parva leviter et re magna graviter ordo moralis perturbatur; unde theologi de­ finientes v.gr. in materia iustitiae limitem concretum parvita­ tis materiae, considerant non pretium rei mere physicum, qua­ si inter mortale peccatum et veniale parum pecuniae intersit, sed valorem rei moralem in ordine sociali, dicentes nempe et esse grave eum ordinem evertere et id tali pecuniae summa ablata fieri l2*. I2· Cf. SuArez. d.2 s.5 n.2-4. t.5 c.4 a.3. quaestiones de pecc. veniali. >.895-897 921 Ceterum peccata venialia specifice differunt inter se iuxta diversitatem moralem obiecti circa quod versantur. 897. Num possit peccatum veniale fieri mortale. 1) Idem actus physicus potest, novis adiunctis accedentibus, ex leviter malo fieri graviter malus: ratione advertentiae, si, posita ma­ teria gravi, deliberatio initio imperfecta fiat dein plena; ex obiecto ex se leviter peccaminoso, si dum ponitur actus, obtine­ tur cognitio legis alicuius illud ut grave statuentis v.gr. si man-/ ducans carnem ex gula die veneris, pergit manducare, etsi tunc cognitionem obtineat legis; ex coniunctione malitiae gravis cum levi v.gr. detractionis gravis cum garrulitate. 2) Peccatum leve ex obiecto fit mortale: si quis in illo obiecto ponit finem ultimum v.gr. si ex inordinato amore ludi per se honesti paratus sit gravem Dei legem violare; si quid ex se leve ordinetur ad aliquid grave committendum (1.2 q.88 a.2); si quis ex amore alicuius peccati venialis contemnat for­ maliter divinam legem etiam sub levi obligantem; si quis fa­ ciat aliquid in se leve, putans id esse grave; si peccans venia­ liter sciat se hic et nunc grave scandalum dare. 3) Peccatum veniale nequit fieri mortale per solam mul­ tiplicationem; nam, cum non sit aversio a Deo, est diversi ordinis ac mortale. Sane si essent eiusdem ordinis, veniale multiplicatum posset fieri mortale, ut multae lineae parvae ef­ ficiunt unam magnam; quod fieri nequit, si sunt diversi ordinis, ut multi passeres nequeunt constituere unum hominem, cum species vel genus sola multiplicatione non mutetur (1.2 q.88 a.4) Nec dicatur saltem veniale ex parvitate materiae, si mul­ tiplicetur, fieri mortale, ut v.gr. plura furtula possunt coales­ centia efficere unum magnum furtum, quod sit peccatum mor­ tale. Parvis enim furtis in se venialibus non efficitur peccatum mortale, nisi quatenus ultimum furtum additum iis et cum iis moraliter connexum est peccatum mortale; habetur enim mul­ tiplicatio quantitatis rei ablatae, quae, secundum moralem aesti­ mationem, initio est parva et in singulis et in complexu fur­ torum, sed, coalescentibus furtis, ultimo fit magna seu obiec­ tum peccati mortalis. Ergo priora furtula sunt venialia nec fiunt mortalia; sed quantitas eis ablata completur quantum sufficit ad peccatum mortale ultimo furto, quod proin, et solum hoc, iam non est peccatum veniale sed mortale. 4) Sed peccata venialia multiplicata disponunt ad morta­ le (1.2 q.88 a.3): a) Negative, quatenus, ut dictum est, mi­ nuunt fervorem caritatis et privant uberioribus gratiis quas Deus dat ipsi studiose servientibus, b) Positive, quia ex repe- 922 l.E.SACÜÉS; DE UEO CREANTE ET ELEVANTE. Il tita transgressione legis etiam levis, maxime plene deliberata, «generatur habitus et crescit aviditas et delectatio in peccato; et in tantum potest crescere, quod facilius inclinatur ad pec­ candum mortaliter» (De malo q.7 a.3). Nam peccans venialiter, dum assuescit debitum ordinem in minoribus violare, dispo­ nitur ut etiam ordinem ultimi finis violet et sic peccet mortali­ ter (1.2 q.88 a.3); is enim potest esse habitus peccati venialis, ut ne in periculo quidem peccati mortalis superetur. » Hinc venialia deliberata valde timenda sunt, utpote dis­ ponentia ad mortalia; id eo magis efferendum est quod si quis mere aspiret ad haec vitanda, pervenire poterit ad aes­ timandum practice peccatum veniale non necessario vitan­ dum esse, imo nec esse verum peccatum, sed vel meram im­ perfectionem si agitur de semideliberato vel meram negatio­ nem maioris perfectionis si agitur de aliis; quae tamen non adeo valent de semideliberatis et subreptitiis, dispositionem permanentem, saltem firmam, ob actus imperfectionem, non generantibus. Ceterum de dispositione ad mortale intelligenda sunt verba S.Augustini (R 1529 1846) de multis peccatis levibus unum grande facientibus (1.2 q.88 a.4) 13. 898. Num omnis imperfectio positiva sit peccatum veniale. Quaeritur de imperfectione non negativa, seu defectu ulte­ rioris perfectionis in actu humano v.gr. in Dei amore, qui careat ea perfectione quam habere posset, cum ea fere cuilibet actui humano insit nec proinde sit peccatum; nec de positiva quae sit transgressio plene involuntaria praecepti; sed de posi­ tiva seu omissione boni quod hic et nunc agenti ut melius appa­ reat, sive ex solo dictamine rationis v.gr. preces matutinae, sive ex inspiratione divina v.gr. peregrinatio, sive ex praecepto non obligante sub peccato v.gr. observantia religiosa, sive ex Dei consilio, qualis est invitatio Dei omnibus facta ad actum bonum nulla lege praeceptum, nec proinde moraliter obligans, at opposito meliorem v.gr. ad virginitatem, sive ex declaratione auctoritatis legitimae v.gr. communio frequens 14. Haud dubie non est laude digna ea animi dispositio, qua quis sine ratione congruenti maius bonum prae minore non eligat; immo, illa imperfectio vix erit sine peccato ratione motivi inordinati (negligentiae, sensualitatis, curiositatis, etc.)14*. 13 Cf. Aumann, l.c., 269-271; Rimaüd. Lc., 167. De varia opinione circa istam quaes­ tionem in primaeva scholastica, cf. Landgraf, Die Stellungsnahtne der Frühscholastik zur Frage «utrwm veniale peccatum possit fieri mortale·: ActPontAcRomSTh 7 (1941) 78-126; cf. Id., o.c., 4,2 c.i. 14 De vario modo definiendi imperfectionem, cf. Zimmermann. Bcgriff der Unvollkommenheit: ZAszMyst 1 (1926) 387s. 14· Id tamen non admittit G.Kelly: cf. J.J.Farraher, S.L, /s Religious Disobedience Always a Sin?: Rev.f.Religious 19 (i960) 218-224. i..5 c.4 λ.3. quaestiones de l'ECC. veniali. 897-898 923 Ea est sine peccato, si solidae rationi obediat 1S; at si ponatur unice quia non prohibetur, modo tamen non ob malum finem po­ natur? Ea est peccatum (veniale) iuxta plures, v.gr. Hugueny Mainil, Ranwez, Vermeersch, Cruysberghs, Elter, Bernard, Meunier, Tonneau, Aumann, Truhlar16. Nam bonum minus praeferre bono evidenter maiori videtur esse contra rectam rationem, quae exigat ut homo finem suum ultimum omni modo sibi aptissimo quaerat; quod certe non facit qui bonum maius omittit unice quia illud non praecipitur; ergo ea omissio est peccaminosa. Item caritas in se ipsum prohibet quin homo sibi damnum circa finem ultimum inferat. Immo ea omissio (saltem ubi agitur de Dei inspiratione vel consilio) videtur et reverentiam Deo debitam violare et ex ingrato in Deum animo esse. Alii vero plures, v.gr. Salmanticenses, Nivard, Huerth, Garrigou-Lagrange, Schellinckx, Mersch, Cathrein, Richard, Calveras, Creusen, Mazôn, Morân, Lacouline, De Guibert, De Letter, Lumbreras, Farraher '7, dicunt eam imperfectionem non esse peccatum; quod et nos putamus probabilius esse. Nam peccatum est legis moraliter obligantis transgressio, quae in casu non datur; ergo imperfectio non est per se pec15 Ut esset v.gr. si officium status impediat; si quod onus proximo imponat; si privet gaudio conveniente relaxationi normali ; si nimis foveat anxietates animi : cf. E.Hugueny, O.P.. Imperfection: DTC 7,1272. 16 Hugueny, l.c., 1292-1298; Id., Imperfection et pêché veniel: RevCIFr 53 (1908) 641660; F.Maïnil, L'imperfection morale: CollatTorn (1925) 318-331 ; E.Ranwez, Pêché veniel et imperfection: EphThLov 3 (1926) 177-200; Id., Pêché veniel et imperfection: ibid. 5 (1928) 32-49; Id., A propos du perfectiorisme. I. Remarques du Monsieur le chanoine Ranwez: Rev Thom ii (1928) 276-278.555-560; Id., Péché veniel ou imperfection: NouvRevTh 58 (1931) »14-135; Id.» Morale et perfection (Tournai 1959); Id., Problème mal posé?: RechScRel 50 (1962) 538-545; Ιθ·. Faut-il accuser les imperfections au confessional? : RevDiocNam 17 (1963) 446-460; Vermeersch, De imperfectione et veniali peccato: PerMorCanLit 17 (1928) 194220; Id., Theol. mor. i2 (Roma 1933) n.403-405; K.Cruyberghs, Dc imperfectione quid sit et utrum sit peccatum: Coll Meeh (1929) 425-429; E.Elter, S.I., Sitne in doctrina morali S. Thomae locus pro imperfectionibus positivis non peccaminnsis? : Greg 10(1929)20-51; Ber­ nard. o.c., 360-365; A.Meunhr, Imperfection ou pèche veniel: RevEcclLiège 23 (1931-1932) 201-219; J.Tonneau. O.P.: BullThom 5 (1928) 393-398; 10 (1933) 783-791; Aumann. l.c., 266-268; C.V.Truhlar, S.I., Imperfczione positiva e carità: RivAscMist 6 (1961) 204-213. 17 Salmanticenses, Dc vit. et pccc. d.19 dub. 1 n.8s; M.Nivard, Autour du probabilis­ me. II. Perfectiorisme: ArchPh 2 (1924) 86-91; l·.Huerth, S.I., De imperfectione positiva: Greg 5 (1924) 102-106; Garrigou-Lagrange, L'imperfection est-elle distincte du péché ve­ niel?: VieSpir 11 (1925) 85-87; Id., Le moindre· mal: ibid. 12 (1926-1927) 1-14; A.Schellinckx, M.S.C., Autour du problème de l'imperfection morale: EphThLov 4 (1927) 195-207; A.Mersch, S.I.. De impetfcctione et veniali peccato: PerMorCanLit 17 (1928) 186-194; Ca­ threin, Unvollkommenheit und làssliche Sünde: ZAszMyst 3 (1928) 115-137.221-239.269s; T. Richard, O.P., Le perfectiorisme et Saint Thomas: RevThom 11 (1928) 1-26; Id., A pro­ pos du perfectiorisme. IL Réponse du R.P.Richard: ibid. 278-281; Ιο., Réponses à des nouvelles critiques: ibid. 560-565; Id., Les imperfections et la doctrine de Saint Thomas: RevThom 36 (>931) 131-156; Id., Etudes de Théologie Morale. I. Le plus parfait, doctrine et pratique (Pa­ ris 1933); J.Calveras, S.L, Concepto del desorden en los Ejercicios de San Ignacio: Manr 7 (1931) 289-303: J.Creusen, S.I., Imperfection ou péché veniel: NouvRevTh 58 (1931) 21-34; C.Mazôn, S.I., Las Réglas de los Religiosos. Su obligation y naturaleza juridica (Roma 1940) P-332-342; I.MorXn, S.I., El orden moral: iCabe en él algùn desorden con plena deliberation y sin pecado?: MiscCom 1 (1943) 133-173; P.Lacouline, Imperfection ou péché veniel (Que­ bec 1945), de quo opere cf. A.Plante, S.J.: ScEccI 1 (1948) 231-236; J.de Guibert, S.I., Leçons de théologie spirituelle 1 (Toulouse 1046) p.169; P.de Letter, S.I., Veniel Sin: RevRel 9 (1950) 225-233; Lumbreras, Suma teolôgica 947-050; Farraher, l.c. 216-224. 924 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II catum. Id quod aliquid sit solum consilium et quod tamen li­ bertatem humanam sub peccato practice liget, videtur intrin­ sece repugnare. Ceterum contra rectam rationem est minoris aestimare af­ fective maius bonum vel eligere minus bonum quia minus sit; non vero istud simpliciter quaerere propter intrinsecam eius bonitatem. Nec ex caritate in se ipsum tenetur homo (nisi operibus praeceptis) maiorem gradum gloriae assequi, modo ultimum suum finem non amittat nec eum in discrimen temere adducat. Nec probatur maxima et reverentia et pro donis ab ipso acceptis gratia esse Deo singulis actibus exhibenda. Ideo, etsi omnis imperfectio positiva esset peccatum ve­ niale, statuenda est aliqua distinctio inter imperfectionem et illud peccatum 18. Quoad, praxim id habetur, quod imperfectio positiva, nisi ex motivo inordinato procedat, non sit materia certo sufficiens sacramento paenitentiae. Ceterum, etsi illae opiniones in praxi pro casuum solutione fere conveniunt19, differunt theorice, et ideo notat Huerth: «Severior illa sententia... donec argu­ mentis solidioribus evincatur, non spargenda, sed obtegenda videtur, ne conscientiae erroneae ansa fiat neve peccata gignat, ubi de obligatione sub peccato nondum constat» 20. 899. N.B. De causis peccati venialis idem fere dicendum est, servata proportione, quod dictum est de causis peccati mortalis. De alio vero illius peccati subiecto (forte angelo viatore, homine integro, etc.), praeter homi­ nem lapsum, aliis tractatibus agitur. 900. Omne peccatum veniale inducit reatum alicuius poenae, tam damni quam sensus. Id est de fide divina et catholica quoad poenam in genere; saltem certum in theologia quoad poenam et damni et sensus. 1) De poena in genere. Mt 12,36: Omne verbum otiosum... reddent ra­ tionem de eo in die iudicii; ubi otiosum dicitur verbum non debite ordinatum in finem, seu necessitate vel utilitate carens. Hinc, in iudicio reddetur ratio etiam de eo, seu minimo peccato; ergo a fortiori de aliis venialibus. Sed in eo iudicio non reddetur ratio nisi de iis, in quae Deus poenam statuit. Ergo peccata venialia inducunt reatum poenae. Ex dogmate de purgatorio etiam ad venialia punienda (De malo q.7 a. 11 ). Lex Dei prohibet peccatum etiam veniale. Sed illa importat sanctionem et praemii pro eam implentibus et poenae pro eam violantibus. Ergo et pro peccato veniali imponit poenam. 18 Cf. Noldin, Lc., n.289; Huerth, Lc.; Beumer, Lc., 246s. De mente S.Thomae in hac re, cf. maxime ex una parte Cruysberghs, Lc.; Elter, Lc.; J.Osbourn, S.I., The morality of imperfections (Washington 1943); M.C.Gonzâi.ez, O.P., De imperfectione morali: EtRech (Ottawa 1944); in specie in De ver. q.23 a.8 ad 4, M.Sanchez, S.I., De imperfectione morali: Ang 27 (1950) 73-80; ex alia vero parte Richard, Lc.; Huerth: Schol 4 (1929) 630-632. De quaestione historica circa imperfectionem moralem, cf. R.Brouillard, S.I., Pour l’histoire de Γimperfection morale: NouvRevTh 58 (1931) 217-238. t» Cf. Vermeersch, De imperfectione... Le., 217; lo., Theol. Mor., Le., n.405; Chuvsberchis, Le.; Ranwez, Péché veniel ou imperfection: NouvRevTh 58 (1931) 135; Plante, 236. 20 Huerth, Lc., 106. i..5 c.4 a.3. quaestiones de pecc. veniali, n.898-901 925 2) De poena damni. Apoc 21,27: Non intrabit in eam (gloriam) aliquod coinquinatum, i.e. antequam, ut fert sensus unice congruens, deleatur debi­ tum peccati et quoad reatum culpae, retractatione actus prioris, et quoad reatum poenae vel per satispassionem (in purgatorio) vel per satisfactionem (in hac vita). «Certum est, ait Suârez, peccatum veniale impedire ad tempus conse­ cutionem aeternae felicitatis, et hoc modo esse aliquam infinitatem secun­ dum quid in poena eius, sicut et eius malitia est aliquo modo contra Deum» 21. Ceterum id saltem continetur, ut patet ex ipsa natura rei, iis testimoniis fontium, quibus exsistentia peccati venialis probatur (1 Cor 3,10-15; R 1382 2233). 3) De poena sensus. Ex testimoniis nuper citatis. In peccato veniali est et deordinatio a fine (sine aversione) et conversio inordinata ad creaturam; ergo pronum est ut pro illa reatum poenae damni et pro hac reatum poenae sensus inferat. «Certum est, ait Suârez, peccato veniali deberi poenam aliquam sensus finitam», quam omnis peccans patiatur in futuro, si in hac vita remissionem non obtineat, cum iustitia Dei nullum malum relinquat impunitum 22. 901. Corollarium. De meditatione peccati. Homo non est a Deo factus ut peccet; ergo peccatum non est per se, sed solum per accidens in eius vita. Tamen saepissime peccatur, ita ut relative pauci homines nullo peccato mortali maculentur 22, et nemo, si diu vivat, ab omni veniali, sine speciali privilegio, liberetur (D 833). Quo posito, utile homini est ut sua peccata agnoscat et seipsum affectu peccatoris impleat; inde enim humilitate motus unionem cum Deo in oratione quaeret. Ita etiam magis magisque afficietur odio in peccata, quod tanti momenti est pro vita spirituali, quin tamen animo labamur, sed Deo misericordi fidamus. Sed aliunde cum idea peccati praecise per mutuam oppositionem adeo intime cum idea Dei connectatur ut mutuo se inferant, quo magis obscuratur apud homines idea Dei eo magis minuitur apud eos sensus peccati, qui adeo imbibitus est spiritui christiano. Unde Pius XII haec fere dixit: Hodie id est fortasse maximum peccatum, quod homines inceperint amittere sensum peccati. Pariter Paulus VI: Necesse erit ad eum finem [maioris nos­ trae sanctificationis] ut firmetur in nobis sensus moralis seu sensus boni ac mali, is sensus peccati, quem mens hodierna, cum privata est fide in Deum, misere pergit amittere 24. Ideo summa nostri apostolatus christiani hoc tempore ea esse deberet, ut atheo humanismo scientifico Deus per Christum in throno mentium et cordium ita substituatur, ut tota hominum vita, privata ac publica, etiam per scientiam fide illustratam, praesentia Ipsius occupetur. 21 Ibid, d.7 s.4 n.t. 22 Ibid. 22 S.Augustinus, De civ. Dei l.zi c.16: ML 41.750s: «Cum autem ventum fuerit ad aetatem, quae praeceptum iam capit, ... suscipiendum est bellum contra vitia et gerendum acriter, ne ad damnabilia peccata perducat... Paucissimi autem sunt tantae felicitatis, ut ab ipsa ineunte adolescentia nulla damnabilia peccata committant... * 24 Pius XII, Ad Congr.Catech.Boston (26 oct. 1946); Paulus VI, Alloc, in audien. gener. (30 oct. 1963): Eccl (1963) 1504: E.Roche, S.I.. Notre condition de pécheurs: Nouv RevTh 62 (1950) 690-703: L.Beirnaert, S.I., Sens de Dieu et sens du péché: RevAscMyst 26 (1950) 18-30; Cristiani, Le sens du péché: AmCI 67 (1957) 91-93: lu., Rapport doctrinal de 1957: AmCI 69 (1959) 332; G.Dirks, S.I., A propos du sentiment de culpabilité: ScEccl 9 (1957) 297-302; Stevaux, l.c.. 296-300; H.Bacht, S.Ï., DieWelt tvn heute und dus Gespür fur die Sünde: GLeb 31 (1958) 7-16; O.GarcIa de la Fuente, O.S A., El hombre de hov y el hombre biblico ante el pecado: CiuD 175 (1962) 312-345; R.O’Connell, The Sense of Sin in the Modern World: Way 2 (1962) 3-18; J.M.Setien, liacia uno vision integral del pecado: OrbCath 6,1 (1963) 567. Cf. de odio in peccatum Gautier, Le sens du péché d entretenir; RevAscMyst 28 (1952) 289-304. Utilia de peccato dabunt B.Vandenberghe. Saint Augustin et le sens du péché (Bruxelles 1954); J.Regnier. Le sens du péché (Paris 1954); L.Beirnaert, S.I., Culpabilité; DSpir 2 (1953) 2645-2654. 926 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II CAPUT V De peccato Adae Thesis 40. Adam, graviter peccans praecepti divini trans­ gressione, iustitiam originalem amisit. S.Th., 2-2 q.163-165; In 2 d.22 q.i a.1.3; d.29 q.i a.5; S.Bonaventura, In 2 d.22 a.i q.12; a.2 q.i; Suarez, De opere sex dierum 4 c.1-7; Bellarmino, De amissione gratiae I.3; Beraza, n.562-595; Palmieri, De peccato originali th.i; Boyer, th.13; Lercher, n.643-646; J.Feldmann, Paradies und Sündenfall (Münster 1913); K.Frühstorfer, Die Paradiessünde (Linz a. O. 1929); Hugueny, Adam el le péché originel: RevThom 19 (1911) 64-88; Vandenberghe, De pcccato protuparenturn: CollatBrug 37 (i937) 462-466. 902. Nexus. Postquam de peccato personali diximus, ve­ nit agendum de originali. Cum vero hoc respici possit ut id fuit in Ada, seu ut peccatum originans, et ut posteris eius inest, seu ut peccatum originatum, primo considerabitur a no­ bis ut originans, dein ut originatum quoad eius exsistentiam, naturam, modum propagationis, effectus in hac et in altera vita. Quaeritur ergo primo de peccati Adae exsistentia, gravita­ te, effectu quoad iustitiam originalem, ita ut aliae de illo pec­ cato quaestiones scholiis inferioribus remittantur. 903. Notiones. Adam respicitur nunc ut persona pri­ vata quoad ipsum peccatum, seu sine relatione ad genus hu­ manum futurum nisi quoad amissionem iustitiae originalis. At dicenda valent etiam de Heva, quae tamen sibi soli eam iustitiam amisit. Graviter peccans. Peccatum est actus moraliter inordina­ tus, gravis, vel levis, prout sit contra obligationem moralem gravem vel levem. Praeceptum divinum, seu lex Dei ipsi Adae lata, et qui­ dem positivum, seu distinctum a lege naturali; strictum, seu moraliter obligans; grave, non necessario ratione materiae, sed saltem ut iniunctum a Deo sub obligatione gravi. Transgressio sumitur ut praecepti divini violatio: realis, seu opere inita, et quidem formalis, seu sufficienti et cognitio­ ne praecepti et libertate. Iustitia originalis sumitur ut complexus donorum quae accepit Adam ut dona naturae, seu omnibus hominibus trans­ mittenda, et proin sine scientia infusa, quae iure putatur fuisse donum personale Adae et censeri potest non fuisse amissa, sal­ tem totaliter, ab Ada peccante. Sibi amisit. Ea amissio quoad singula dona constat eadem certitudine theologica, qua constat de concessione singulorum I..5 C.5. ΛΙ1ΛΜ PECCAVIT GRAVITER. TII.40 N.902-905 927 donorum Adae facta, et probatur iisdem argumentis quibus probatur illa singulorum concessio. Ideo non est ratio ut hic illi probandae incumbamus. Ut dictum est de elevatione (n.706), amissio asseritur directe de Ada, sed totam humanam naturam attingit ut patet ex iisdem argumentis; non vero attigit ipsam destinationem absolutam omnium ad ordinem superna­ turalem. 904. Adversarii. Rationalistae et, maxime Gunkel du­ ce, Protestantes liberales habent narrationem illam biblicam ut fictionem poëticam, qua explicetur transitus hominis a statu inculto ad cognitionem boni et mali; immo plures putant illam pendere ex aliis fabulis prophanis, praesertim babylonicis. Iis accedunt Loysi, Turmel *. Alii Protestantes (cf. n.49). 905. Doctrina Ecclesiae. C.Tridentinum (D 788): «Si quis non confitetur... Adam, cum mandatum Dei in paradiso fuisset transgressus, statim sanctitatem et iustitiam... amisisse incurrisseque per offensam praevaricationis huiusmodi iram et indignationem Dei atque ideo mortem..., et cum morte cap­ tivitatem sub... potestate... diaboli... A.S.» «Si quis Adae praevaricationem sibi soli... asserit nocuis­ se..., aut inquinatum illum per inobedientiae peccatum mor­ tem..., in omne genus humanum transfudisse, non autem et peccatum, quod mors est animae, A.S.» (D 789). Ergo his definitur indirecte Adam transgressum esse prae­ ceptum divinum seu intulisse Deo offensam praevaricationis; directe vero, Adam ob suum peccatum amisisse iustitiam et sanctitatem, ergo et gratiam sanctificantem; incurrisse iram et indignationem Dei cum captivitate sub diabolo. Haec sane inepte intelligerentur de peccato veniali. Peccatum Adae posteris trans­ fusum dicitur mors animae; ergo est mortale. Eadem fere definierat C.Arausicanum II (D 174s). Posset addi Indiculus (D 129s): In veritate is est, qui «cum catholicis credat et dicat: In praevaricatione Adae omnes homines [a fortiori ipsum Adam] naturalem possibilitatem et innocentiam [ergo et gratiam] perdi­ disse...» Commissio de re biblica respondit negative huic quaestioni de charactere historico priorum capitum Geneseos (D 2123): «Utrum speciatim sensus litteralis historicus vocari in dubium possit, ubi agitur de factis in eisdem capitibus enarratis, quae christianae religionis fundamenta attingunt: uti sunt, inter ce­ tera..., praeceptum a Deo homini datum ad eius obedientiam probandam; divini praecepti, diabolo sub serpentis specie sua1 Cf. Gaudel, Le., 282s.573s; Hummelauer, l.c., P.134S; Le Bachelet, Pêché originel : DAFC 3,1737s; Ceuppens, 162s. 928 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II sore, transgressio; protoparentum deiectio ab illo primaevo in­ nocentiae statu; nec non Reparatoris futuri promissio?» 2. 906. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita est, Adam peccasse divinum praeceptum transgredientem, et quidem graviter ut patet ex verbis adhibitis et ex ef­ fectibus (D 788). Probabilius est, praeceptum fuisse positi­ vum; at decisio finalis pendet a quaestione de natura peccati Adae. 907. Probatur ex sacra Scriptura. Auctor sacer postquam Deum ostendit ut creatorem in eius omnipotentia, transcendentia, infinita benevolentia ac liberalitate, nihil nisi bonum operantem, qui ad imaginem suam fecerit hominem et omnia propter eum, quem eorum dominum constituerit, inducit Ipsum peramanter se vertentem ad illum, quem ad suam perpetuam communionem libere ineundam vocet, ho­ minem vero se ab ipso ingrate avertentem. 1) Praeceptum Adae datum, quod ex sensu obvio patebit fuisse positivum, fuit strictum. Gen 2,16s: Praecepitque (in hebr. sivah, in graec. LXX ένετείλατο) ei dicens...: de ligno autem scientiae boni et mali ne comedas. 3,1: Dixit (serpens) ad mulierem: cur prae­ cepit (in hebr. amar, seu dixit) vobis Deus ut non comederetis de omni ligno paradisi? Cf. et 3,11.17 (Sivah, ένετειλάμην). Verba hebraica «amar» et «sivah» (hifil de «savah») et graecum έντέλλω significant praeceptum stricte dictum3. Idem indicat minatio absoluta poenae, 2,17: In quocumque die comederis ex eo, morte morieris. S.Paulus dicens (Rom 4,15): Ubi non est lex, nec praevari­ catio (παράβασή), vocat eodem verbo graeco et Adae pec­ catum (Rom 5,14...: in similitudinem praevaricationis Adae) et peccatum Hevae (1 Tim 2,14: Et Adam non est seductus; mulier autem seducta in praevaricationem fuit). Actum Adae vocat «inobedientiam» (παρακοή) (Rom 5,19: Per inobedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi). Conveniens fuit ut protoparentibus, maxime qui egregiis donis eminerent, praeceptum imponeretur, ut opere se subicerent Deo ac ipsi obsequia in agnitionem dominii eius prae­ starent; et quidem positivum, seu in quo sola ratio voluntatis Dei praecipientis appareret, cum in lege naturali, praeter pro2 Hoc responsum nullo modo abrogatur epistola Secretarii Commis. Bibi, ad Card.Suhard (16 ianuarii 1948): cf. AAS 40 (1948) 45-48. Cf. Bea, II problema dei Pentatcuco e della storia primordiale. A proposito della recente lettera delta Pontificia Commissione Biblica: CivCatt (1948,2) 116-127; F.Asensio, S.I., De persona Adae et de peccato originali originante secundum Genesim: Greg 29 (1948) 522-526. 2 G.Gesenius-F.Buhl, Hebr. und aram. Wôrterbuch (Leipzig 1915) 503.676s; H.Stephanus, Thesaurus graecae linguae, ed. F.Didot, 3,1160. L.5 C.5. ADAM PECCAVIT GRAVITER. TH.40 X.905-909 929 hibitionem divinam, aliqua mali vel incommodi ratio sit, et cum protoparentes, eam sponte ac sine ulla difficultate ser­ vantes, obedire sibi ac suae rationi potius quam Deo viderentur. 908. 2) Praeceptum Adae datum fuit grave: a) Ex pro­ mulgatione praecepti sic sollemni, et cum gravi sanctione adiuncta (Gen 2,16s). b) Ex gravi poena subséquente, quae per se (seu nisi adsit ratio specialis, quae sane hic non apparet) supponit cul­ pam gravem, ac proin praeceptum grave. Poena vero fuit: pri­ vatio immortalitatis (Gen 3,17-24) et integritatis (3,11), eiectio e paradiso (3,22-24), praeter speciales poenas in serpentem (3,14s), in Hevam (3,16), in Adam (3,17-19). Ceterum eiectio e paradiso sat indicat amissionem amicitiae cum Deo (Gen 3,8) quae nonnisi ex peccato gravi habetur. Imo, ut supra notavi­ mus iuxta S.Augustinum, mors ibi videtur esse sumenda modo totali seu ut spiritualis, quae per se inferat et corpora­ lem et aeternam, ut ex magis consona interpretatione legeretur in Sap 2,24s 3.* c) Ex fine praecepti. Cum enim hoc esset de re intrinsece indifferenti, vel saltem aliquod praeceptum speciale, unica vel saltem maxima eius ratio fuit, ut Adam sua subiectione Deum ut suum principium et finem opere testaretur4. At subiectionem Deo detrectare est res gravis. Ergo. Cum peccatum veniale, utpote malum morale, superet quodiibet malum physicum, sola poena physica privationis integritatis, immortalitatis, impassibilitatis, forte non probaret omnino praecepti gravitatem; nam Deus potest malo physico gravi peccatum veniale punire ob aliquam rationem boni universalis (2 Reg 6,6.23; 3 Reg 13.26). At: a) Nostra probatio sumitur in complexu aliarum probationum, b) Cum in providentia ordinaria actuali non puniantur peccata venialia poenis adeo gravibus in hac vita, deducimus congruenter peccatum Adae non fuisse veniale, c) Ex S.Augustino (R 2013) magnitudinem peccati Adae secuta est magna poena mortalitatis5. 909. 3. Transgressio praecepti fuit realis, cum protoparentes inducantur fructum arboris comedentes (3,6), accu­ sati de hoc a Deo et ipsi illud fatentes (3,11-13.17); cum id ali­ bi supponatur, ut in Rom 5,19: Per inobedientiam unius ho­ minis (Adae)..., et in 1 Tim 2,14: Mulier (Heva) seducta in praevaricatione fuit. Ea transgressio praecepti fuit formalis, cum esset protoparentibus libertas et cognitio legis, nam utraque ostenditur: a) Ex narratione peccati, in qua apparent: Heva tentata, ut ’· Cf. Lyonnet, De Peccato... 31-34; J.Guillet, Thèmes bibliques (Aubier 1951) 103 η.9. 4 S.I.Chrysostomus, Hom. 16 in Gen. n.6: MG 53433: «Parvo illo praecepto suum in ipsum dominatum voluit ostendere». Cf. Suarez, 3,21,9s. 5 Bea, De Pentateucho n.i 11; Lagrange, L'innocence et le péché... 356. Teologia II 30 930 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H prae oculis distincte habens praeceptum cum eius sanctione et ut se, post cogitationem, libere determinans ad edendum fructum (3,3); Adam ut nihil respondendum habens Deo quae­ renti de praecepti transgressione, nisi se a muliere invitatum comedisse (3,11s), et ut damnatus a Deo, praecise quia audierit vocem uxoris suae et comederit de ligno contra praeceptum divinum (3,17). b) Ex Adae donis, quibus ille in ordine moraliter ita consti­ tutus erat, ut nec passione in rationem raperetur, nec obcaecatione intellectus sine seria cogitatione ad actum duceretur. Ut ex tota narratione patet, id ad minimum habetur: a) Ex­ ternus actus inobedientiae, ergo et rebellionis, quem protoparentes ex condicto exercent, b) Qui tamen procedat ex alio interno, quo cupiunt esse sicut dii, ita ut malitia sit maxime in isto5*. 910. Probatur ex traditione. S.Augustinus (R 2013): Peccatum Adae fuit maius peccatis ceterorum ob maiorem ex­ cellentiam Adae. «Peccatum eius [naturae rationalis] quanto incredibilius, tanto est damnabilius... Ipse primus Adam na­ turae tam excellentis fuit, ut peccatum eius tam longe maius ceterorum peccatis esset, quam longe melior ipse ceteris fuit; unde et poena eius... tam grandis apparuit, ut continuo etiam teneretur necessitate moriendi...» SS.Patres supponunt peccatum Adae fuisse grave, et aliis modis et maxime, quatenus dicunt Adam per suum peccatum vel nos in ipso amisisse gratiam, scii, sanctitatis stolam: S.Ire­ naeus (R 225); iustitiam: S.Augustinus (R 1698); imaginem caelestem ad quam factus est homo: S.Basilius (R 973), S.Am­ brosius (R 1318); inhabitationem Spiritus S.: S.Cyrillus Alex. (R 2086). 911. Obiectio. Narratio biblica de paradiso pendet a fabulis mythicis babylonicis. Ergo est mythica sicut hae. Nego mai. Istud assertum quorumdam auctorum independentium nega­ tur non solum ab omnibus catholicis, sed etiam a plerisque protestantibus. Narratio biblica: a) Differt ab aliis et forma moderata verbis, et pura doc­ trina religiosa ac morali, et dignitate factorum, et substantia rei narratae. b) Non convenit cum iis nisi ad summum in paucissimis et quidem parvi momenti. Affinitas forte apparens in paucis historicitatem biblicam potius confirmat, cum elementa similia diversarum narrationum rei identicae recte explicentur ut vestigia testantia communem veritatis revelatae traditionem 6. Nec, ut per se patet, veritati narrationis obstant huius simplicitas, cum potius mentem auctoris historicam prodat et forma aliquatenus figurata, 5· Cf. Lvonnet. De Peccato... 29s. 6 J.Plessis. Babylone et la Bible: DBS 1,737-745; Deimel, Diebiblische Paradicserzâhlung und ihre babyl. Parallclen: Or 16 (1925) too; A.Condamin, Babylone et la Bible: DAFC 1, 339-342; Ceuppens, p.234-24t; Bover, 316-318. L.5 C.5. ADAM PECCAVIT GRAVITER. TH.40 n.909-914 931 cum haec non raro libris historicis, maxime antiquis, insit, ac substantiae narrationis non obsit. 912. Corollarium. Ada ex peccato amisit gratiam sanctificantem, integritatem, immortalitatem, impassibilitatem; subiacebat regno diaboli et huius vexationibus; ablatis ei donis indebitis, quibus etiam in suis functio­ nibus naturalibus multum iuvabatur, eius intellectus obscuratus est et vo­ luntas infirmata. Sic naturalia eius, quin peccato ablata vel imminuta essent, recte dicuntur in deterius esse mutata, cum disparuerit mira illa inter vires harmonia relate ad ultimum finem, et ei successerint discordia inter carnem ac spiritum, difficultas in bono inveniendo ac prosequendo, tentationes. 913. Scholion i. De historicitate narrationis biblicae de peccato Adae. Ea historicitas constat: a) Ex indole historica totius libri Geneseos, quae facile patet ex posterioribus capitibus eiusdem libri7. b) Ex aliis locis S.Scripturae rem supponentibus: Eccli 25,33; Rom 5,12-19; 1 Tim 2,14; 2 Cor 11,3; Apoc 12,9 (ubi memoratur draco ille magnus, serpens antiquus, qui vocatur diabolus et Satanas, qui seducit universum orbem), c) Ex multis testimoniis SS.Patrum, v.gr. Theophili Antioch. (R 183), S.Irenaei (R 225), S.Ambrosii (R 1318), S.Augustini (R 2013). d) Ex liturgia memorante uti mutuo relata reparationem nostram et Adae peccatum manducationis. Sic in Pange lingua: «De parentis protoplasti fraude factor condolens, quando pomi noxialis in necem morsu ruit: hoc opus nostrae salutis ordo depopos­ cerat, multiformis proditoris ars ut artem falleret, et medelam ferret inde hostis unde laeserat». Et in Praef. Crucis: «Ut unde mors oriebatur, inde vita resurgeret, et qui in ligno vincebat, in ligno quoque vinceretur» 8. Ea historicitas exigit, ex analysi responsi Commis, de re Bibi. (D 2123), ut fuerit praeceptum divinum, et quidem, ut congruentius est, positivum, cum naturalia praecepta iam supponerentur; tentatio diaboli, et quidem, ex magis obvio sensu, per serpentem (phantasticum aut naturalem, at quin ne­ cessario excludatur eum esse metaphoricum pro diabolo); transgressio illius praecepti; amissio status innocentiae. Non tamen negat primam tentationem ac praevaricationem typum fuisse sequentium apud homines; nec prohibet expositionem allegoricam secundum sensum spiritualem, at supposito litterali. 914. Scholion 2. Tentatio diaboli in protoparentes, a) Factum constat: ex Gen 3,1-5, cum serpens, utpote bellua, nequiret loqui, disputare, etc. et proin non ageret nisi ex virtute superiore intelligent!, quae sane non esset bonus aliquis angelus; ex Scriptura tribuente initium mortis invidiae diaboli (Sap 2,24), hunc vocante homicidam ab initio (Io 8,44), draconem magnum, serpentem antiquum (Apoc 12,9); ex PP. ut Tertull. (R 286), S.Cypr. (R 567), S.Method. (R 612); ex C.Lateranensi IV (D 428): «Homo vero diaboli suggestione peccavit». b) Modus. Ea fuit, non solum extrinseca, ut procedens a diabolo, non ab intrinsecis hominis; sed et externa homini, cum esset a «diabolo sub serpentis specie suasore» (D 2123). c) Convenientia. Cum oporteret ut in aliquo praecepto perfecte se Deo subiceret homo, qui tamen intra se nullam difficultatem sentiebat, decuit, ut tentaretur ab extrinseco. Cum vero ea sit conditio hominis, ut ab aliis creaturis iuvari vel impediri possit, conveniebat ut Deus permitteret homi­ nem tentari a diabolo, sicut decebat ut ille a bonis angelis ad bonum impelleretur (2.2 q.165 a.i). 7 Gaudel, l.c., 280S.284; Βελ, l.c.. n.114-117; Lagrange. 360.378; Ceuppens, 163-166. 8 B.Brodmann, O.F.M., Quid doceat S.Scriptura utri usque Testamenti de indole historica narrationis de paradiso el lapsu: Ant 12 (1917) 125-164.213-236.327-356; L.Méchineau, L'historicité des trois premiers chapitres de la Genèse (Rome 1910) 85-95 (de traditione). Cf. et H.Leclercq, Adam in Early Christian liturgy and Literature: CE 1,132. 932 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II d) Diabolus Hevam tentavit, non Adam, quia, etsi uterque donum in­ tegritatis habebat, illa facilius caderet quam vir: cum, praeter abundantiorem gratiam Adae sine dubio datam, illa esset facilior seductu, debilior ad resis­ tendum, et ut adhaerens viro esset aptior ad hunc seducendum, nam «mu­ lier assumebatur quasi instrumentum tentationis ad deiciendum virum» (2.2 q.165 a.2) 9. e) Serpens tentans. Is ab aliis hodie habetur ut merum symbolum dia­ boli 1011 , ab aliis proprie sumitur sive ut verum animal n, sive ut serpens phantasticum 1213 , et quidem iure, cum nihil interpretationi propriae repug­ 14 net. Congruenter permisit Deus eum ut instrumentum in hac re adhiberi, cum istud insidiosum animal sit quasi connatu rale symbolum astutiae ,3. Eius maledictio (Gen 3,16s) sumitur ab aliis, ut Hummelauer, Hetzenauer, de serpente et de diabolo; ab aliis, ut Ceuppens, Hoberg, Pesch, Lercher et id praeferente, ut videtur, Hofbauer, de solo diabolo, quasi illa huius et divinus contemptus et profunda humiliatio significetur ,4. f) Arbor scientiae boni et mali. Tentatio fuit manducandi ex ea arbore (Gen 2.9.17; 3,3-5). Sed cur haec vocatur «scientiae boni et mali»? Multae opiniones exstiterunt de ea re 15. Sed forte omnes communiores reducuntur ad: 1) Discretionem boni ac mali, non vero per meram inter utrumque di­ stinctionem, quae iam supponebatur, sed per experientiam boni obedientiae in felice communione cum Deo et mali inobedientiae in misera aversione ab Ipso 16. 2) Facultatem decernendi per se ipsos quid sit bonum et quid sit malum ac agendi iuxta eam normam omnino autonomam ac personalem, qua homo practice negat ordinem statutum a Deo, cui ergo se aequiparat, ut quo non egeat 17. 3) Scientiam totalem, quae esset pro varia opinione vel exhaustiva seu attingens secreta naturae ac mysteria vitae vel experientia totalis seu et mali 18. 9 S.Augustinus. De civ. Dei 14.11,2: ML 41.419: S.Bonaventura, In 2 d.21 a.i q.3· Indolem profunde psychologicam tentationis exponit Dubarle, La tentation dans le Jardin d’Eden. Genèse, 3,1-6: LumVie 53 (1961) 13-20. 10 Caietanus: cf. Vosté, Cardinalis Caietanus in Vetus Testamentum: Ang 12 (1935) 322s; Lagrange, 365s; Ceuppens, p.188; L.Dennefeld, Messianisme: DTC 10,1411; Junker, Die biblische Urgeschichte... p.49; B.Rigaux, L'Antéchrist (Gembloux 1932) p.32; Renié, o.c., 5<>-54; Arnaldich, 212-218.241-244. 11 Hetzenauer, Comment, in librum Genesis p.74; Frühstorfer, Die redende Schlange und unsere Stammeltern: ThPraktQschr 88 (1935) 313-317; Bea, n.m : «communius admitti­ tur»; Heinisch, Problemi... 84s; Junker, 17. 12 Hummelauer (p.isis) eam interpretationem ut probabilem admittit et in eam incli­ nare videtur; Hoberg, o.c., p.44s. Clamer, 134s, in id inclinat, at addens decretum Comm. Bibi. (D 2123) opinioni puri symboli daemonis non favere, at nec repugnare. Saltem in idem inclinat Morant, o.c., 165. Michel, L'idée de •Diable»... 43, rcm in medio relinquit. 13 S.Augustinus, De civ. Dei 14,11,2: ML 41,419· 14 Hummelauer, p.tsSs; Hetzenauer, p.74s; Ceuppens, 138; Hoberg, 40; Pesch, 3 n.229; Lercher, n.645,4; J.Hofbauer, S.I., Die Paradieseschlange: ZschrKTh 69 (i947) 228-231; Clamer, 138s; Heinisch, 91; Junker, 19; Van Imschoot, o.c., 135. 15 Hummelauer (p.132) plures memorat. Alias proponunt Landersdorfer, Der Sündenfall: ThGl 17 (1925) 47-54: P.Mayrhofer, O.S.B., Der Fall des Menschen: ThGl 28 (1936) 146-148; S.Euringer, Tôb wara' in der Erzcihlung von Paradies und Sündenfall: BiblZeitschr 22 (1934) 324-331; Coppens, La connaissance du bien et du mal et le péché du paradis. Contribution à l'interprétation de Gen. 2-3 (Louvain 1948) p.13-28; Clamer, 119; Lambert, Le drame... 930s. 1056.1062; K.A.H.Hidding, Tweerlei Kennis in het Paradijsverhaal: RegnSanct (1950) 233-240; Renié, 46; Ligier, 174-201; Onate, l.c., 21-24. >6 S.I.Chrysost., In Gen. hom.16 n.6: MG 53,132s; S.Augustinus, l.c.; Deciv. Dei 14.17: ML 41,425s; S.Th., i q.102 a.i ad 4; Comp. theol. c.188; Hummelauer, l.c.; Ceuppens, p.i8os; Heinisch, 82s; J.Winandy, Simples réflexions sur le récit de la chute originel: BiblVieChr 35 (i960) 27-29. 17 De Vaux, o.c., in 2,17; Clamer, o.c., 120.152; Lyonnet, De Peccato... 29s; A.Colunga, O.P., Biblia Comentada 1 (Madrid i960) 77.84; Renckens, o.c., c.25 § 1. 18 Eam exponit J.de Fraine, S.I., Jeux de mots dans le récit de la chute: Mel.Bibl. A.Ro­ bert (Paris 1956) 48-50. Pro ea opinione vel simili sunt hodie v.gr. Th.Maertens, La mort d régné depuis Adam... (Abb. de S.-André, Bruges 1951) 53-55; Dubarle, La tentation... 16-20; Onate, l.c., 21-24. L.5 C.5. ADAM PECCAVIT GRAVITER. TI1.40 N.914-915 933 Iam vero generatim auctores eligunt aliquam ex iis interpretationibus formulae ut est, et de Deo (2,17) et de serpente (3,5). Sed forte melius cum De Fraine sumitur formula in Deo iuxta primam vel etiam iuxta alteram interpretationem et in serpente iuxta tertiam Ceterum ea arbor, iuxta Haag, sumitur ut realis a plerisque exegetis, quod certe valet de antiquioribus, ut Hummelauer, Hetzenauer, Hoberg, et hodie v.gr. in idem inclinat Morant; sed post Lagrange, qui dixit eam sumi posse vel proprie vel metaphorice, alii, ut Ceuppens, Heinisch, Arnaldich, Schwegler, Junker, Ohate, sensum metaphoricum praeferunt; ea est sic propria paradisi, ut, iuxta Cothenet, nulla similis in hortis Mesopotamiae fuisse, serio probari posset 20. 915. Scholion 3. Quale fuerit peccatum protoparent uni. 1) Non fuit sexuale, contra opinionem, cuius vestigia quaedam sunt in antiquitate iudaica, dein apud Clementem Alex, et apud quosdam a S.Augustino memo­ ratos 21, et eam recentius tenuerunt quidam psychoanalistae et protestantes vel rationalistae 22. Iuxta Mayrhofer, Deus, volens ut actus generativus esset vehiculum gratiae seu quasi sacramentum, ita ut huic suo characteri super­ natural! subiceretur, interdixit eum actum intra certum tempus protoparentibus; hi tamen id non implentes peccaverunt, non formaliter ob ipsum actum generativum, ut si is in se eis esset malus, sed ut violantes illud interdictum supernaturale, seu illud quasi sacramentum ante debitum tempus adhiben­ tes, ita ergo ut peccatum eorum fuerit formaliter reiectio entis supernaturalis et sic superbiae 2-'. Contra eos omnes, auctores catholici communiter statuunt asseri sine ulla prorsus ratione sufficienti peccatum protoparentum fuisse sexuale 24. Nam (et haec fere valent etiam contra Mayrhofer): a) Immerito diceretur actu coniugali peccari post praeviam exhortationem ad generationem (Gen 1,27s) et post institutum ac elatum matrimonium (2,18.23s). b) DiciI9 De Fraine, Lc., 50-59. 2" Haas, Le., 1566s; Hummelauer, 132s; Hetzenauer, Lc., 51; Hoberg, 32s; Morant, o.c., 291 ; Lagrange. Lc., 333; Ceuppens, 181 ; Heinisch, 95; Arnalihch, iSos; Schwegler, 289; Junker, Lc., 67; Onate, l.c.. 19; Cothenet. Lc., i 198. S.Augustinus (De Gen. ad liti. 11.41,56: ML 34.452) dixerat: *Hoc si forte lignum illud non ad proprietatem ut verum lignum et vera poma eius, sed ad figuram velint accipere, habeat exitum aliquem rectae fidei verita­ tique probabilem *. De aliquibus accommodationibus imaginis eius arboris, cf. J.Goettmasn, L'arbre, l'homme et la croix: BiblVieChr 35 (i960) 46-57. 21 Clemens Alex., Cohort, ad gentes 11 ; Strom. 14,17: MG 8,228.1194s. 1205 ; S.Augus­ tinus, De Gen. ad litt. 11,41,57: ML 34,452. Cf. et S.Zeno Veron.. 1,13 (De circumc.), 5: ML 11.348. De exegesi sexuali a S.Ambrosio nonnumquam admissa, difficile constabit: cf. Asensio, Lc., 514s. Ceterum cf. Coppens, L'interprétation sexuelle du péché du paradis dans la littérature patristique: EphThLov 24 (1948) 402-408; quem tamen refutat Asensio, iTradiciôn sobre un pecado sexual en el paraiso?: Greg 30 (1949) 179-186; 31 (1950) 35-62. 163-191.362-390 (omnino non constat de traditione peccati sexualis). Serius adhuc scripsit Coppens, L'interprétation sexuelle du Péché de Paradis: EphThLov 33 (1957) 506-510. 22 Cf. ut plura nomina citantes: Frühstorfer. Wider die sexuelle Deutung der Ursünde: ThPraktQschr 78 (1925) 56-62; Pirot, Lc., 99s; Coppens, La connaissance... 87-93. 23 Mavrhofer. Lc., 133-162. Ipsum refutat F.Mikula, Zur Eruge des Sündenfalles: ibid. 724-730; J.Miklik, Der Fall des Menschen: Bibl 20 (1939) 387-396. 24 S.Augustinus, Lc.; Ceuppens, p.t3t: «Opinioni eorum qui protoparentum peccatum asserunt fuisse peccatum camis, totus contextus opponitur: nullum vestigium nullumque fundamentum de huiusmodi peccato in contextu invenitur·. Bea, p.158 not. 1 : «Quae recentiores quidam auctores... afferunt ad eandem sententiam commendandam, fundamento omnino carent·; Pirot, 100; Coppens, La connaissance du bien et du mal... Le., 40.87-91: A.Fernandez, S.I.: Bibl 2 (1921) 481s, de Filocristiano. Quale fu il peccato di Adamo e di Eva? (Carrara 1920): AmCl 44 (1927) 42; Frühstorfer, Paradiessünde 27-34; Gaudel, 285; Lagrange, 359 not.; I'eldmann, Lc., 595s; Asensio, El primer pecado en el relato del Gene­ sis: EstBibl 9 (1950) 179-186; Clamer. 137-152S; Heinisch, 85; L.F.Hartmann, C.SS.R., Sin m paradise: CalhBibIRev 20 (1958) 33-40: Renckens, o.c., c.5 § 1-2; Licier, o.c., 211219; Colunga, o.c., 84. 934 I.F.SACÜÉS, DF, DEO CREANTE F.T ELEVANTE. II tur Heva primo comedisse, dein Adam (3,6), ergo hagiographus non cogitabat peccatum sexuale, c) Concupiscentia camis apparet ut effectus, non ut causa peccati (3,7.10s). d) Serius primum dicitur Adam cognovisse Hevam, quae peperit ac Deum laudavit (4,1); haec difficile explicantur, si actus coniugalis illicitus praecessisset, e) Item supponitur Adam aliquo modo obtinuisse suo peccato scientiam divinam seu «quasi unus ex nobis factus est, sciens bonum et malum» (3,22); ergo haec non erant de re sexuali. Ceterum subtilis hypo­ thesis a Mayrhofer excogitata, quo solido fundamento fundari posset in Scriptura vel Traditione? Nuper Coppens, peccatum illud sexuale rigidum reiciens, habuit tamen peccatum primaevum ut ordinis sexualis, quasi illud fuerit conatus devo­ vendi matrimonium diis paganis fecunditatis, quorum symbolum esset serpens 25. At etiam ea opinio sexualis mitigata reiecta est a multis ut non sufficienter fundata 26. Nuper proposita est a Bravo ea opinio: protoparentes cum vellent esse absoluti domini in terris noluerunt habere filios et ideo violarunt praeceptum divinum multiplicationis (Gen 1,28) 26*. Sed quomodo probatur in Gen 1,28 esse praeceptum (grave) nec potius benedictio? 2) Fuit peccatum inobedientiae. Communius auctores catholici, suppo­ nentes praeceptum Adae impositum fuisse positivum, putant peccatum protoparentum fuisse simpliciter inobedientiae, ut apparet vel etiam vocatur in fontibus (Gen 3,11; Rom 5,19; S.Irenaeus, R 225), etsi nesciamus qualis fuerit ille actus peccati 2728 . Ulterius vero, cum ad unum peccatum plures animi motus ac sic plures malitiae concurrere possint, et cum nihil obstet quin illud praeceptum fuerit non manducandi fructum ex quadam arbore 27*, has determinationes ut probabiliores addimus: In peccato Hevae, quale describitur in Gen 3,4-6, distingui possent; superbia, ob appetitum inordinatum excellentiae (eritis ut dii); gula, ob appetitum fructus vetiti (vidit bonum esse lignum ad vescendum, pulchrum aspectuque delectabile) ; forte etiam infidelitas, ob fidem diabolo datam con­ tra Deum loquenti; inobedientia (tulit de fructu et comedit); scandalum (dedit viro suo). Ergo primum peccatum Hevae fuit superbiae et quidem presse dictae, ut communiter tenetur 1*. In peccato Adae habetur, praeter superbiam et inobedientiam, inordina­ tus affectus (condescendentiae) in uxorem. Hoc dicitur a Scoto, et videretur 25 Coppens, l.c., 19-26.92-134. Ea admittit, ut videtur, Lambert, 1044-1052; item J.L.Mckenzie, S.I., The literary characteristics of Genesis 2-3; ThSt 15 (1954) 561-566; Arnaldich, 209s, credit ea posse admitti. 2“ R.de Vaux, O.P.: RcvBibl 56 (1949) 305-308; Vosté: Ang 25 (1948) 269-272; A.Le­ fèvre, Bulletin de Exégèse de l'Ancien Testament: RechScRel 36 (1949) 463s; S.Munoz, La ciencia del bien y del mal y el pecado del paraiso: EstBibl 8 (1948) 441-463; Asensio, De perso­ na Adae... 515-522; Ιο., El primer pecado... 187-190S; P.Prete, Aspelli dei problema sul primo peccato: Sap 3 (1950) 273-286; Heinisch, 87s; Licier, 180s; Renckens, c.25 § 3; Colunga, 87s. J.Hanin, Sur le péché d'Adam considéré comme un péché de «magie·: RevDiocNam 2 (1947) 212-214.224-226, habet sine solido fundamento peccatum Adae ut peccatum magiae, in eo ut videtur consistens, quod Adam confugerit ad inimicum Dei; simili via procedit Lambert. Le drame... 930-934, sc. quod ageretur de obtinenda scientia superhumana per praxim divinationis ct magiae; iuxta Hartmann, Lc.. 4P, agitur de cultu divino in naturam per magiam cuius symbolum est serpens. Cf. Asensio, El primer pecado... 177-179. 2l>· C.Bravo, S.I., Lu especie moral del primer pecado: EcclXav 4 (1954) 293-333 ;Io., SimMo e historia en Gen. 2-3: ibid., 6 (1956) 266-312. Cf. contra eum F.L.Moriarty, S.I.. Bul­ letin of the Old Testament: ThSt 16 (1955) 401s; Coppens: EphemThLov 31 (1955) 432s. 27 Ceuppens, p.i3Os; Asensio, Lc., 190s; Heinisch, 85; De Vaux, Lc., 306. 27< Sic et Renié, 45s: «Par la manducation réelle du fruit Adam marquait sa volonté orgueilleuse d’indépendance et se soustrayait, le malheureux, à la grâce*. 28 S.Th., 2.2 q.163 a. t ; Comp. theol. c.190; In 2 d.22 q.i a.i ; S.Bonaventura, Jn 2 d 22 a.t q.i; Bellarmino, Le., c.4s; Suarez, 4,2,14-21. Et Scotus (In 2 d.21 q.2 n.4) videtur sic sentire, etsi aliter putet Frassen, Lc., p.288. Cf. Clamer, 152; Heinisch, Lc. L.5 C.5. ADAM PECCAVIT CRAVITEB. TH.40 N.915-916 935 supponi a Palmieri, fuisse primum peccatum Adae 29. At communiter te­ netur primum peccatum internum Adae, ut Hevae, fuisse superbiae stride sumptae, etsi nesciatur in quo constiterit et cuius praecepti violatione se ostenderit 30. Nam Scriptura vocat superbiam (strictam) initium omnis peccati (Eccl io, 15; Tob 4,14), quae cum credibilius, ut ait Bellarmino, sint de peccato huma­ no quam de angelico, aut valent de omni peccato aut de peccato protoparentum 31. Cum daemon tentaverit Adam per Hevam, congruum est ut Adam ab Heva acceperit promissionem illam «eritis sicut dii», qua allectus excellen­ tiam inordinate appetiverit 32. Hinc illa (Gen 3,22): Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est sciens bonum et malum; quae nil aliud indicare possunt, nisi Adam voluisse fieri ut Deus per scientiam boni et mali. Infidelitas in Heva sat clare videtur ostendi, quatenus ex suasione serpen­ tis et dubitavit de verbo Dei «nequaquam moriemini» (3,4) et censuit prae­ ceptum Dei tendere ad bonum non hominis sed Dei sua privilegia contra hominem defendentis 3334 . Ceterum ii, ex superbia peccantes, non putandi sunt voluisse esse ut dii ad aequalitatem, quod esset impossibile, sed solum ad similitudinem possibilem quoad scientiam boni et mali, at ultra mensuram debitam (2.2 q.i63 a.2). 916. Scholion 4. Fuit peccatum protoparentum gravissimum omnium? Non omnium aliquando commissorum, seu incluso peccato angelorum, cum Heva seducta sit tentatione, quae, etsi mere externa (Sap 2,24, etc.), mali­ tiam minuit. Nec ratione speciei moralis, cum in genere superbiae sint alia peccata graviora, ut odium Dei. Certe: a) Ratione generis, seu ratione superbiae, quae habet «quamdam excellentiam inter alia peccata» (a.3), et quidem eius superbiae, qua appetatur divina similitudo, b) Ratione adiunctorum: ex praecepti fine obtinendi signa­ te sublectionem in Deum; ex perfectione status (ibid.), maxime ob illumina­ tionem mentis, perfectionem voluntatis et integritatem; ex ingratitudine in Deum, tantum eorum benefactorem; ex praevisione, quae praesumenda esse videtur, ruinae stirpis. Hinc S.Augustinus peccatum Adae vocat «longe maius ceterorum peccatis» (R 2013), «ineffabiliter grande», «multo grandius quam iudicare possumus» 3‘·; S.Thomas vocat illud «secundum quid gra­ vissimum, non tamen simpliciter» (ibid.). Peccatum protoparentum potest ob praecedentes rationes dici gravissi­ mum omnium peccatorum humanorum. Si vero comparetur peccatum Adae cum peccato Hevae, inspectis personis, illud fuit gravius ob maiorem per­ fectionem viri; attento genere peccati, utrumque fuit aequale, seu superbiae; attenta specie superbiae, peccatum Hevae fuit gravius, quia «maior elatio 29 Scotus, In 2 d.21 q.2: cf. Frassen, p.288; Palmieri, th.i n.5. Hic dicit primum pecca­ tum Adae superbiam vocari posse, prout haec est quasi modus cuiusvis peccati, at non ne­ cessario superbiam strictum, seu ut ea est speciale peccatum. Ei assentiuntur Lercher, n.646; Huarte. n.400. 50 S.Augustinus. Sermones, cd. Morin: MiscAgost 1 (1930) 564: «Detectus (diabolus)... erexit in superbiam eum qui factus ad imaginem Dei... Persuasit ut contemneret legem Dei... Et quomodo persuasit? Si manducaveritis, inquit, eritis sicut dii»; De civ.'Dei 14.13 : ML 41, 420-422: In Ps 118.116: ML 37.1530s; De Gen. ad fitt. 11,5: ML 34,432; S.Thomas. 2.2 q.163 a.is; Suarez, Le., 4,3; Lagrange, l.c., p.350; Pirot, l.c., too; Ceuppens, l.c.. 130s; Arnalpich, 201-203.201-206.2:8; Bravo, La espxie mural... 293. Jl Bellarmino, l.c. Cf. Knabenbauer, Comment. in Ecclesiasticum p.136. 32 Lagrange, p.351. putat ex lectione septuagintavirali Adam affuisse tentation! diaboli in Hevam, et simul cum ista illi succubuisse; at alii communiter putant virum non immediate a diabolo, sed ab Heva seductum esse, quin locus vel momentum peccati Adae narratione indicetur; v.gr. S.Th., 2.2 q.63 a.2 ad 1 ; Bea, p.157; Heinisch, Das Buch Genesis p.121. 33 Cf. Lyonnet, l.c., 30: Hartmann, l.c., 32. 34 S.Augustinus, Opus imperf. cont. Iui. 1 n.105: ML 45,1119; De nupt. et concup. 2, 34,57s: ML 44,471. 936 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II fuit mulieris quam viri» et ea induxit virum ad peccandum et peccatum viri diminutum est, utpote positum ex amicabili quadam benevolentia (a.4) 33 *35. Ceterum ea gravitas etiam declaratur et amissione donorum indebitorum ac felicitatis iis allata in intima familiaritate cum Deo, quae ruina quasi compendio continetur morte ut separatione a Deo fonte vitae ac omnium bonorum spiritualium et materialium, et externe etiam ex consectariis: 1) Cosmicis, quatenus mutatur in peius relatio totius creationis ad protoparentes. 2) Socialibus: a) Frangitur foedus inter humanitatem et Deum. b) Vir et femina erubescunt in suo commercio per se destinato ad mutuum adiutorium. c) Vir eam quam gaudens salutarat ut «os ex ossibus meis» (Gen 2,23) graviter accusat: Mulier quam dedisti mihi sociam dedit mihi de ligno (3,12), sic viam muniens dissenssionibus familiaribus, d) Mulier erit «sub viri potestate... et ipse dominabitur» eius (3,16), quod ceterum, ut patet, etiam infert multiplicem servitutem viri erga mulierem, e) Quaedam affectio ad malum invasit cor hominum (6,5s), unde Cain occissione fratris (4,8) inchoavit homicidia ac bella, ulterius «corrupta est... terra coram Deo et re­ pleta est iniquitate» (6,11). 917. Scholion 5. De possibilitate peccati protoparentum. Ea videretur excludi illo statu tantae perfectionis supernaturalis ac praeternaturalis; at et angeli—id quod est difficilius explicatu 36—peccare potuerunt. Hinc «cavendum omnino videtur ne ita extollamus hunc statum (innocentiae) ut peccandi possibilitas vix explicari possit» 37. Ceterum protoparentes non erant in gratia confirmati nec iustitia ori­ ginali formaliter impeccabiles reddebantur, sed fruebantur libero arbitrio defectibili; quod posset peccatum, etiam sine ullo’praevio errore, at per quam­ dam mentis inconsiderationem eligere, quatenus ii, occupati cogitatione con­ venientiae similitudinis specialis Dei, non considerarent eam sibi non ex­ pedire, nec ad Deum se erigerent, sed libere vellent illa re in speciem bona delectari ac illam appetere 38. Sic S.Thomas explicat angelum peccasse «con­ vertendo se per liberum arbitrium ad proprium bonum, absque ordine ad regulam divinae voluntatis», per «absentiam solum considerationis eorum, quae considerari debent» (1 q.63 a.i ad 4). Cum omnes homines dicantur in suis decisionibus plus minus pati in­ fluxum inclinationum «subconsciarum» et ideo perfecta libertate in iis non uti, nuper idem tributum est Adae innocenti, etsi minore gradu (ob inte­ gritatem), qui proin peccarit sine perfectissima libertate 38* . Id facilius ad­ mitteretur, si dicatur integritas Adae non impediisse in eo motus spontaneos appetitus sensitivi. Sed illa opinio (quae supponit Adam etsi inconscie in­ terne inclinatum esse etiam ad id quod obiective malum esset) non laedit perfectissimam libertatem ad bonum, quae ex communi consensu TT. cen­ setur illum habuisse? 918. Scholion 6. Sententia Dei in protoparentes. Ea fuit: a) Gravis in puniendo, cum ii donis iustitiae originalis statim privati sint 39. b) Mise­ ricors in modo puniendi, cum Deus in ipsa inflictione poenae promiserit eis victoriam in diabolum (Gen 3,15), et ipse inducatur eos tunicis induens 33 Cf. Suârez, l.c„ 4,5. 36 Billuart (De ungetis diss.5 a.i) dicit: «Haec difficultas est gravissima et vix solubilis*. 33 Hurter, n.333,2. Cf. Bellarmino, l.c., c.5 in fine. 38 Cf. Le Bachelet. Adam: DTC 1.375; Rivière, t.c., 350-352; F.Dubois, A propos du péché d'Adam: RevCIFr 50 (1909) 102-104. Eam quaestionem de radice peccati Adae exponit ex S.Thoma, agens ceterum de eius peccati specie, Fitzpatrick, o.c., 64-172. Mentem S.Doctoris etiam indagat C.Pires, S.Ï., Intelixência e pecado en S.Tomds d'Aquino (Braga 1961). 38· Sic Pac.ios, Tendendas primarias dei ser libre: Cris i (1954) i8Ss. 39 S.Augustinus. De ciu. Dei 14,15.1: ML 41,422s; S.Th., 2.2 q.164; Bellarmino, 3, 11; Frühstorfer, Die Purudiessûnde 27-34; Daffara, 0.115-123. L.5 C.5. ADAM PECCAVIT CRAVITER. TH .40 N.916-919 937 (Gen 3,21); in parcendo, cum ii et tempus paenitendi et veniam acceperint, nam primus homo dicitur eductus esse a delicto suo ac virtutem continendi omnia accepisse (Sap io,is), immo cum ii, iuxta communem sententiam SS.PP. et TT.40, quae certa dici potest*♦>, salutem aeternam obtinuerint; ut enim dicit S.Irenaeus contra Encratitas seu Tatianos (ex Tatiano gnostico sic vocatos) negantes Adam salutem obtinuisse, si primus qui mortuus est non salvaretur a morte spirituali, victoriae Christi detraheretur ac non diceretur «ubi est mors victoria tua», et ideo in ecclesiis orientalibus protoparentes publico cultu honorantur40 *42*. Haud dubie intentio praecipua hagiographi in accurata peccati narratione, qua adeo effertur ingratitudo peccatoris, ea fuit ut perspicue appareret mise­ ricordia Dei et in protoparentes et in futuros omnes peccatores, qui in iis qua­ si praefigurarentur. Sane ipsa gravissima punitio apparet ut medicinalis, qua­ tenus Deus ipsum peccatum permiserit salvifico consilio 4J. 919. Scholion 7. Consideratio Adae in paradiso. Ea praedicat boni­ tatem Dei tam eximiis donis hominem ornantis; docet gravitatem peccati; ostendit originem aerumnarum humanarum, tam physicarum quam mora­ lium, non fuisse Deum bonum qui ex pura benevolentia fecit omnia ad bonum («et vidit quod esset bonum») pro homine, sed huius voluntatem, cuius liberrima decisio consulto effertur narratione, etsi instigatam invidia daemonis. Eam voluntatem sane Deus potuit a peccato prohibere, etiam quin compesceret physice (v.gr. illata ei inclinatione contraria necessario deter­ minante) eius libertatem, eam iis gratiis roborando, quibus a recta via certo non declinaret; sed cum ad id faciendum absolutus Dominus omnium nulla lege teneretur, voluit benevolentissime permittere peccatum Adae, non in malum hominum, sed in eorum maius bonum, quatenus per dignitatem Redemptoris Divini superantem in immensum malitiam primi peccati, ipse multo amplius ac profundius glorificaretur in sanctificatione hominis. Hinc peccatum Adae vehementer movet nos ad gratitudinem in Christum venien­ tem ut nos in superiorem paradisum restitueret, per nostrum reditum ontologicum, asceticum, mysticum in fervido studio evangelicae perfectionis ad vitam paradisiacam 44. Unde cum praeceptum Adae latum conveniens esset naturae hu­ manae in statu innocentiae, et cum aliunde homo per liberum arbitrium resistere tentationi facile posset (2.2 q.165 a.i ad 2), permissio divina trans­ gressionis praevisae explicaretur optime, utpote quae esset occasio dona eximia mundo afferendi 45. Sic ergo Deus vicit «in bono malum» (Rom 12,21) seu malitiam hominis. O felix culpa... 40 Suarez, 4,0. «) Pesch. n.235: «Et haec sine dubio est unanimis sententia theologorum et populi chrisstiani, quae ob constantem traditionem certa dicenda esse videtur»; Bover, 324. 42 S.Irenaeus, Adv. haer., 3,23,7s: MG 7.964s; cf. 3.28.1: MG 7,960; Le Bachelet, le., 379s; E.Palis, Adam; DB 1,177; Beraza, n.595 not.i; E. Peterson, Adamo: EncCatt 1.274· 4 ' Lyonnet, De Peccato... 36s. 44 Cf. C.Morino, Ritorno al paradiso di Adamo in S.Ambrogio. Itinerario spirituale (Roma 1952) p.55-118. 45 S.Augustinus, De Gen. ad lilt. hit c.4-7 n.6-9: ML 34.431s; De civ. Dei 14,26: ML 41-435. Cf. M.de Lama, Profundidades divinas: RelCuIt 22 (1933) 202-216; J.B.Becker, Der schuldkarakter der Erbsünde: ZkathTh 48 (1924) 88-92; Galtier, Les deux Adams c.3 s.t; Michel, L’homme a-t-il été crée libre à fin qu'il puisse mériter?: AmC16s(i955) 626s; Flick, Il dogma... 119s; Journet, L'Eglise... 2,96-101. 938 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II CAPUT VI De exsistentia peccati originalis Thesis 41. Exsistit peccatum originale, seu peccatum quod procedens e peccato Adae, inest ut verum pec­ catum omnibus hominibus, tamquam singulis pro­ prium, propagatione transfusum. S.Th., 2 d.30 q.i a.is; 1.2 q.81 a.1-3; 4 CG 50-52: S.Bonaventura, In 2 Sent, d.30 a.i q.2; Bellarmino, l.c., I.4 c.i-10; Suàrez, De vitiis et peccatis d.9 s.i; Palmieri, th.1-6; Mazzella, n.917-962; Beraza, 596-692; Lercher, n.647-653; Boyer, th. 14; Flick, o.c., 341-385. 920. Nexus. Postquam actum est de peccato personali Adae, venit in considerationem eius transfusio in omnes homi­ nes seu peccatum originale, «quo, auctore Augustino, dici pot­ est, nihil esse ad praedicandum notius, nihil ad intelligendum secretius» 1, attamen cuius exsistentia spectat ad praecipua nos­ trae religionis: «In causa duorum hominum, quorum per unum venumdati sumus sub peccato, per alterum redimimur a pec­ catis..., proprie fides Christiana consistit» (R 1857). De eius ergo peccati exsistentia, primo nobis agendum est. 921. Notiones. Peccatum, quod est actus moraliter in­ ordinatus, gravis vel levis, prout sit contra obligationem gra­ vem vel levem, est actuale vel habituale, prout respiciatur ipse actus vel in se vel ut moraliter perseverans in reatu culpae. Peccatum originale est peccatum, quod inest homini ab eius conceptione et procedit ex actu physico voluntatis non propriae, seu eius personae cui inest, quale est personale, sed alienae. Est ergo peccatum habituale. Procedens e peccato Adae, scii, prout peccatum habituale procedit ab actuali, ut effectus a causa. Ideo illud est originale originatum, quod antonomastice dici solet originale; dum pec­ catum personale Adae est originale originans. Illud ergo est ipsum peccatum Adae, at non ut huius personale, sed mere quatenus aliis ut habituale inest. Ut verum peccatum, scii, sumptum non metonymice, pro peccati vel causa v.gr. pro concupiscentia, vel effectu v.gr. pro poena in genere aut poena mortis; sed proprie, seu reddens hominem et Deo exosum et poena dignum, nempe reum et culpae et poenae. Nec est mere veniale, sed mortale. Inest omnibus, scii, descendentibus ab Ada via naturali (ergo etiam ex hac ratione non Christo, utpote sine ope viri 1 De morib. Eccl. Cath. l.i c.22: ML 32,1328. Cf. De nupt. et concup. 1,19; Cont. Iui. 6,5,11: ML 44,426.828s. 1..5 C.6. EXSISTIT PECC. ORIGINALE. TH.41 N.920-922 939 genito), at non exceptis privilegio, quale unum illud B.Virginis novimus. Ut singulis proprium scii, omnibus, at non mere collecti­ ve, sed distributive sumptis, et quidem non per meram impu­ tationem extrinsecam peccati Adae, sed intrinsece seu per ali­ quid eis proprium quo peccatores vere fiunt. Propagatione transfusum, scii, non imitatione, seu ut a singulis actu physico personali commissum, quasi Adam pec­ cantem imitantibus, sed ut ab unius Adae actu personali com­ missum, at singulis propagatum. Nondum statuitur eam pro­ pagationem esse per generationem (cf. th.45). Peccatum originale dicitur: a) Originale, vel quia in origine hominis actu commissum est, vel quia in origine cuiuslibet personae contrahitur 2, vel forte etiam quia est quasi origo occasionalis aliorum peccatorum, b) Pecca­ tum naturae, non quod natura qua talis—scii, non ipsa persona—sit eius subiectum, sed vel quia inest omnibus hominibus, seu toti naturae humanae, vel quatenus tota natura humana in Ada virtualiter exsistens illud contra­ xit, vel quia, non actu personali uniuscuiusque, sed simul cum ipsa natura contrahitur 3. Peccatum Adae transfundi dicitur, non peccatum Hevae, cum fontes in hac re non memorent ut propagatum nisi peccatum Adae 3 *. At prothesi indifferenter sumeretur ut transfusum aut peccatum unius Adae aut pecca­ tum Adae et Hevae ut moraliter unum. 922. Adversarii. Pelagiani; Diodorus Tarsensis et Theodorus Mopsuestenus, ut videtur; Zwinglius; Sociniani, Rationalistae, Protestantes quidam recentiores (11.696s 701s). Mormones profitentur homines ob eorum peccata, non ob Adae peccatum, puniri; quo videntur negare peccatum originale, sal­ tem proprium. Theosophi 4. Recensentur hic, non ut adversarii peccati originalis, sed quasi sua eius conceptione vel expressione, quod illud pec­ catum sit formaliter in reatu obligationis ad poenam, videri possent rationem veri peccati in eo obiective obscurare, prae­ sertim Abaelardus (D 376), qui tamen rem dein correxit, et aliquatenus Durandus ac Iacobus Metensis, s.XVI F.DeMayrones s. 2 S.Anselmus. De. conccp. virginis et originali peccato c.i : ML 158.433s. 3 S.Th., i q.81 a.i ; De malo q.4 a.i ; cf. 2 d.20 q.2 a.3 ad 1 ; Depot. q.3 a.9 ad 3. Cf. S.Au­ gustinus, Op. imperf. cont. Iui. 5,9: ML 45,1938. 3· Cf. tamen Flick, o.c., 378. 4 W.R.Harris. Mormons: CE 10,571 ; G.Busnelli, S.L, Teosofia c teologia: Greg 1 (1920) 157s. Iuxta Bellarmino (l.c., 4,2), Erasmus, cum primo dixisset (annot. ad Rom.5) omnes in Ada peccasse imitatione, in alia editione, suspicionem pelagianismi fugiens, negavit se esse pelagianum et peccatum originale disserte statuit; at ipse Lutherus eum accusavit quod admittens hoc peccatum diceret id non doceri in Rom.5: cf. Cristiani, Luther et saint Agus­ tin: AugMag 2 (1954) 1034s. Plura de mente Erasmi dabit Lyonnet, Le péché originel en Rom.5,12 et le Concile de Trente: Bibl 41 (i960) 326-329. 5 Cf. Gaudel, l.c., 444-447; A.Teetaert, O.M.Cap., Le péché originel d’après Abélard: EstFranc 40(1928) 23-54 .^R.Blomme, La définition du péché chez Abélard: EphThLov33 (i9S7) 319’347; de eius ideis et C.Senensi cf. L.Grill, Die neunzehn ^Capitula» Bern-Hards von Clair- 940 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 923. Doctrina Ecclesiae. C.'Tridentinum maxime me­ moratur, utpote quod doctrinam de peccato originali late ex­ posuerit ac definierit simulque definitiones C.Carthaginensis XVI (D 102) et C.Arausicani (D 175) de ea re fere ad lit­ teram renovarit. Ad mentem Concilii plenius capiendam notetur in errori­ bus («Haereses» dicuntur in Actis) quos ipsum de peccato originali agens prae oculis habuit, et alios et hos fuisse: «Nos non... concipi peccatores, sive nullam peccati labem ex nostra generatione contrahere» (I). «Paulum ad Rom.5, huius pec­ cati originalis nullam prorsus facere mentionem» (III). «Pec­ catum originale nihil esse in unoquoque nostrum, sed esse dumtaxat ipsam Adae praevaricationem, quae revera nobis non insit sed soli Adae» (IV). «Peccatum originale esse prae­ varicationis Adae imitationem» (VII). «Non unum esse pecca­ tum originale, sed plura» (XIII)6. Cum hi omnes errores a Concilio de facto in sessione de peccato originali reiciantur, censendum est, nisi quando vera ratio aliud suadeat, doctrinam iis contrariam ut de fide definiri. «Si quis Adae praevaricationem sibi soli et non eius pro­ pagini asserit nocuisse, acceptam a Deo sanctitatem et iustitiam, quam perdidit, sibi soli et non nobis etiam eum perdidis­ se; aut inquinatum illum per inobedientiae peccatum mortem et poenas corporis tantum in omne genus humanum transfu­ disse, non autem et peccatum, quod mors est animae: A.S., cum contradicat Apostolo dicenti: Per unum hominem... in quo omnes peccaverunt» (D 789; cf. Araus. D 175). «Si quis hoc Adae peccatum, quod origine unum est et propagatione, non imitatione transfusum omnibus inest uni­ cuique proprium..., per aliud remedium asserit tolli, quam per meritum unius mediatoris D.N.I.C...: A.S...» (D 790). «Si quis parvulos recentes ab uteris matrum baptizandos negat, etiam si fuerint a baptizatis parentibus orti, aut dicit, vauxgegen Abâlard: Histjahrb 80 (1961) 230-239; Lotfin, Les theories du poché originel au XIIe siècle. II. La réaction abélardicnne et porretaine: RechThAncMcd 12 (1940) 78-103; J.Koch, Die Verteidigung der Théologie des hl. Thomas von Aquin durch den Dominikanerordcn gegenueher Du­ randus de S.Porciano O.Pr.: XcnThom 3 (1025) 327-362; R.M.Martin, O.P., La controverse sur le péché originel au début du XIVe siècle. Textes inédits (Louvain 1930) p.i53-4o6. Ceterum J.Metcnsem in ca re Durando praeiisse, et non contra, tenent Koch contra Martin, La controverse sur le péché originel au début du XIVe siècle: BullThom 8 (1931) 327-333. et A.Emmen, O.F.M., De origine controversiae circa peccatum originale in schola dominicana saecu­ lo XIII. Relationes inter lacobum Metensem et Durandum illustratae ex operibus Duns Scoti et Guillelmi de Nottingham: DivThom (Pi) 20 (1943) 385-400, contra Martin, l.c., p.187192. De F.de Mayrones («peccatum originale est formaliter reatus obligationis ad poenam damni») cf. Gillon, La doctrina dei pecado original en Francisco de Vitoria: CiencTom 72 (1947) 33 not. Cf. et Sagüés, EI pecado... 156-159· 170s. 6 CTr 5,212s. Cf. Labourdette, 28-57.202-204; Penagos, l.c., 127-273; Cavallera, l.c., 241-258.289-315; W.Koch, Das Trienter Konzilsdekret de peccato originali: ThQschr 95 (1913) 430-450.552-564; 96 (1914) 101-123; de qualificationibus theologicis quoad diversos aspectus eius doctrinae, cf. B.C.Monsegù, C.P., Lo revelado, lo teoligica mente cierto v lo problemdtico en la doctrina dei pecado original originado: XVII SemTEsp (Madrid i960) 8-34. l.5 c.6. exsistit pecc. originale, th.41 n.923 941 in remissionem quidem peccatorum baptizari, sed nihil ex Adam trahere originalis peccati, quod regenerationis lavacro necesse sit expiari ad vitam aeternam consequendam, unde fit consequens, ut in eis forma baptismatis in remissionem pec­ catorum non vera, sed falsa intelligatur: A.S. Quoniam non aliter intelligendum est id, quod dicit Apostolus: Per unum hominem... in quo omnes peccaverunt, nisi quemadmodum Ec­ clesia catholica ubique diffusa semper intellexit. Propter hanc enim regulam fidei ex traditione Apostolorum etiam parvuli, qui nihil peccatorum in semetipsis adhuc committere potue­ runt, ideo in remissionem peccatorum veraciter baptizantur, ut in eis regeneratione mundetur, quod generatione contra­ xerunt...» (D 791; cf. Carthag. D 102). «Si quis per lesu C.D.N. gratiam, quae in baptismate con­ fertur, reatum originalis peccati remitti negat, aut etiam as­ serit, non tolli totum id, quod veram et propriam peccati ra­ tionem habet, sed illud dicit tantum radi aut non imputari: S...» A. (D 792). «Declarat tamen haec ipsa sancta Synodus, non esse suae intentionis, comprehendere in hoc decreto, ubi de peccato ori­ ginali agitur, beatam et immaculatam Virginem Mariam...» (D 792). His ergo definitur Adam sua praevaricatione transfundere nobis peccatum: 1) Ut verum peccatum, nam vocatur et pec­ catum eodem sensu ac peccatum Adae, et mors animae, et in­ fert amissionem sanctitatis ac iustitiae (D 789); transfunditur ipsum peccatum Adae (D 790); parvuli baptizantur vere in remissionem peccatorum praecise ob peccatum originale (D 791); habet veram et propriam rationem peccati (D 792). 2) Ut omnibus et singulis proprium, nam transfunditur in omne genus humanum, et quidem ut mors ac poenae corpo­ ris, quae sane omnibus ac singulis insunt (D 789); transfusum omnibus inest unicuique proprium (D 790); omnes et singuli nascentes baptizandi sunt et quidem vere in remissionem pro­ prii peccati (D 791s); excipitur una Beata Virgo (D 792). 3) Propagatione transfusum, seu origine unum propaga­ tione, non imitatione transfunditur (D 789s); parvuli, incapa­ ces peccati personalis, aliquid peccati trahunt nascentes, ob quod in remissionem peccatorum baptizandi sunt (D 791). Idem Concilium alibi docet (D 793): «DeclaratS.Synodus... oportere, ut unusquisque... fateatur, quod, cum omnes homines in praevaricatione Adae innocentiam perdidissent facti immundi... quemadmodum in decreto de peccato originali exposuit, usque adeo servi erant peccati et sub potestate diaboli... ut non modo gentes per vim naturae, sed ne iudaei quidem per litteram legis ... inde liberari... possent». 942 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Et inferius (D 795): «Sicut revera homines, nisi ex semine Adae propa­ gati nascerentur, non nascerentur iniusti, cum ea propagatione per ipsum, dum concipiuntur, propriam iniustitiam contrahant, ita nisi in Christo renascerentur, numquam justificarentur...» His addit (D 796): «Quibus verbis iustificationis impii descriptio insi­ nuatur, ut sit translatio ab eo statu, in quo homo nascitur filius primi Adae, in statum gratiae...» Iis asseritur: nos peccasse in Adae praevaricatione; illud peccatum nobis propagari quatenus ex semine Adae nascimur et nobis remitti quatenus in statum gratiae adducimur. 924. Valor dogmaticus. finita (D 102 175 789-792). De fide divina et catholica de­ 925. Probatur ex sacra Scriptura. In Gen 2-3 nar­ ratur peccatum Adae, quod affert hominibus pessima con­ sectaria, quae voce «mors» concludi videntur, in quibus prae­ cipuum est quaedam separatio a Deo per expulsionem e pa­ radiso felicitatis habitae in integritate, immortalitate ac impassibilitate et maxime in familiaritate cum Deo. Mox appa­ ret homo ut infectus quadam innata ac universali inclinatio­ ne in malum (Gen 8,21). Inde terra impletur peccatis (Gen 15.233; 4,16,5-7.113; Is 5,7). Idea adeo semitica solidaritatis sic viget in V.T. ut etiam ipsa peccata personalia uno vel alio modo videantur transire ex parentibus ad filios et ea esse quasi collectiva totius populi, etsi maxime libri sapientiales efferant etiam fortiter responsabilitatem individualem. Imo dicitur omnis homo esse conceptus in peccato (lob 14,1-4, Ps 50,7). Ulterius tribuitur primaevo peccato paradisi om­ nium mors (Eccli 25,23) et quidem etiam spiritualis (Sap 2, 23-35)· Ex iis omnibus israelitae putant intimo corde se per­ tinere ad genus quoddam humanum peccato infectum. ludaismus tempori Christi proximus tribuit peccato Adae mor­ tem, concupiscentiam ac miserias materiales hominum; imo saltem ex esseniis Qumram homo a sua nativitate est in in­ fidelitate et impotentia ad bonum. In Evangelio etiam supponitur duritia cordis quae attulit divortium non fuisse ingenita homini, sed venisse ex pecca­ to (Mt 19,8); asseritur absoluta necessitas regenerationis om­ nium ex aqua et Spiritu S. (Io 3,3-7); dicitur diabolus fuisse homicida ab initio et mendax (8,44); Christus venit ad sal­ vandos peccatores (Lc 11,13), ad nos liberandos a dominio diabolico (Io 12,31; 16,1 r); omnibus praecipit baptismum (Io 3,5, Mt 28,19). Ex iis omnibus constat saltem de magna ruina omnibus allata peccato Adae, sed nondum clare exprimitur notio pec­ cati originalis, donec venit Paulus. l.5 c.6. exsistit pecc. originale, th.41 n.923-925 943 Sed sine dubio haec idea iudaeis iam erat ex notione adeo cara Veteri T. quae hodie voce technica vocatur «persona corporativa», quatenus unus homo censetur esse simul et individuum et communitas seu individuum repraesentativum communitatis, quae contenta in illo se ex­ primit per illud, ita ut huius actibus quasi propriis tota af­ ficiatur. Unde pro iudaismo saltem posteriore seu rabbinicoAda erat ut summa omnium suorum filiorum sive iustorum ante suum peccatum sive peccatorum post istud; quod difficile intelligitur quin et eius peccatum omnibus filiis eius tribue­ retur ut proprium. Ulterius vero Paulus non directe docet ut eousque ignotam doctrinam peccati originalis, sed simpli­ citer eam memorat ut quae iam sit in mente saltem fidelium 6*. Rom 5: Propterea sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt (v.12). Us­ que ad legem enim peccatum erat in mundo: peccatum autem non imputabatur, cum lex non esset (v.13). Sed regnavit mors ab Adam usque ad Moysen etiam in eos qui non peccaverunt in simi­ litudinem praevaricationis Adae, qui est forma futuri (v.14). Sed non sicut delictum ita et donum, si enim unius delicto multi (οι ττολλοί) mortui sunt, multo magis gratia Dei et donum in gratia unius hominis I.Christi in plures abundavit (v.15). Et non sicut per unum peccatum ita et donum, nam iudicium quidem ex uno in condemnationem, gratia autem ex multis delictis in jus­ tificationem (v.16). Si enim unius delicto mors regnavit per unum, multo magis abundantiam gratiae et donationis et iustitiae acci­ pientes, in vita regnabunt per unum I.Christum (v.17). Igitur sicut per unius delictum in omnes in condemnationem, sic et per unius iustitiam in omnes homines in iustificationem vitae (v.18). Sicut enim per inobedientiam unius hominis peccatores consti­ tuti sunt multi (οί πολλοί), per unius obeditionem iusti con­ stituentur multi (οί πολλοί) (ν.ιρ). i) Vis probativa loci (Rom 5,12) saltem ex traditione. Dogma peccati originalis eo textu memorari diceretur fortas­ se esse sollemniter definitum (D 102 175 791) ut videtur ex Dubarle, La condition humaine dans l'Ancien Testament: RevBibl 63 (1956)325-344; lo.. Le péché originel dans la Génèse: RevBibl 64 (1957) 19-31 ; J.M.Gonzâlez Ruiz, El pecado original segùn S.Pablo: EstBibl 17 (1958) 151-159; M.Garcîa Cordero. O.P., Las diversas closes de pecados en la Biblia: CiencTom 85 (1958) 405-410; J.Schabbert, «Ùnsere Sünden und die Sünden unserer Vâter: BiblZeitscli 2 (1958) 14-26; De Fraise, Adam et son linage (Bruges 1959)88-92.113-134; L.Licier, Pêché d'Adam et péché du monde 1 (Aubier i960) 70-151.237-308; 2 (1961) 308-322; A.Leièvre, Job: DBS 4,1092-1094; A.Feuillet, Le verset 7 du «miserere» et le péché originel: RechScRel 32 (1944) 5,26: Van Imschoot, 2,204s; Lyonnet, Le sens du ττειράζειν en Sap. 2,24: Bibl 39 (1958) 32-36; J.Bonsirven, S.I., Judaïs­ me palestinien au temps du Jésus Christ: DBS 4,1196s; Dubarle, Le péché originel dans les suggestions de l'Evangile: RevScPhTh 39 (1955) 603-614. 944 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II ipsis verbis Concilii et ex eo quod contrarium recenseretur in erroribus Concilio praevie propositis7. Et sane tota traditio Ecclesiae illi textui semper insistit in hac re, ac mera expositio exegetica pericopae clare ostendit «quanto cum iure Eccle­ sia eam semper de peccato originali sit interpretata»8. Ceterum ipsa exegesis loci in se sumpti non est parum difficilis et ratione textus et ex eo quod, extra hunc locum, doctrina de peccato originali in neutro Testamento, inclusis epistolis paulinis, saltem clare, proponatur8*. 2) Contextus. Haec pericopa est de duobus Adam, at Christus qui chronologice est secundus, est primus in inten­ tione. Paulus, cum docuerit homines in fructibus fidei evangelicae reconciliationem cum Deo per unum Christum ob­ tinuisse (5,1-11), vult proponere efficaciam et universalita­ tem iustificationis, quam omnes homines accipiunt ab uno Christo ex eorum connexione cum eo ut capite. Ut vero ex­ plicet quomodo ea dependentia omnium ab uno fieri posset, instituit parallelismum cum Ada, a quo omnes homines in contrahendis peccato ac morte dependeant. Ergo non agit de peccato originali nisi ut per transennam ac fere indirecte, et ideo non quasi fideles de ea doctrina instruere intendat, sed supponens, ut videtur, eam esse illis notam, eamdem breviter probat et ut rem indubiam asserit 9. 3) Notae exegeticae. Supponentes ut alibi minutatim fac­ tam loci exegesim, summam huius conclusionum indicabi­ mus, quae magis conferunt, ut educatur doctrina dogmatica de nostra re eo loco contenta. 7 CTr 5,12. Cf. Lercher, n.648; Billot, De personali... thes.11 p.153; Labourdette, 31.45 203s; Bonsirven, L'évangile... 110-112; F. Spadafora, Rom. 5,12: esegesi e rijlessi dogmatici: 4 (i960) 295s. Tamen, etsi ea doctrina sic directe sanciatur a C.Tridentino et omnino sit tenenda, dicit Concilium noluisse formaliter damnarc anathemate negantes illam loci vim; Lyonnet, Le péché originel en Rom. s,12. Le exégèse des Pères grecs...: Bibl. 41 (i960) 326, cui assentitur Flick, o.c., 356. Pro Huarte dicente (n.413) «explicitam de hoc definitionem non haberi... si quis contrarium doceret, doctrina eius censeri deberet saltem erronea»; cf. ct Flick, o.c., 356. 8 Cornely, Epist. ad Rom. (Parisiis 1896) p.272; cf. 269-308; Lagrange, Saint Paul. Epitre aux Romains (Paris 1931) Ρ· 104-113; Prat, La théologie de Saint Paul 1 p.252-263. 514-516; 2 p.209-211 ; Bover, Teologia de San Pablo p.216-220.436-439.756-760; J.Freundorfer, Erbsünde und Erbtod beim Apostel Paulus (Munster 1927) p.214-264; Vosté, Studia paulina (Romae 1928) p.69-86; Bonsirven, L’évangile de Paul (Aubier 1948) 107-120: Id., Théologie du Nouveau Testament (Aubier 1951) 279-283; Ceuppens, Quaestiones selectae ex epistulis S.Pauli (Taurini-Romae 1951) 38-46; Labourdette, 20-26; M.Meinertz, Théo­ logie des Neuen Testament 2 (Bonn 1950) 26-29. 8* Cf. Bonsirven, Théologie... 280-282; L'évangile... 1085.114. 9 De idea peccati originalis imperfecta apud iudaeos Paulo aequales, cf. Lagrange, l.c., p.i 13-118; Frey, L état originel et la chute de l'homme d’après les conceptions juives au temps de Jésus-Christ: RevScPhTh (1911) 507-545; Prat, 1 p.516-518; Gaudel. 297-305; Bon­ sirven, l.c., p.109; Id.. Le Judaïsme palestinien 2 p.12-18; Freundorfer, l.c.. p.15-103. Saltem supponit fideles nosse primaevam historiam de lapsu ac poena et mortem esse poenam peccati, ut notant Ceuppens, 39, et Bonsirven, L'évangile... 112-114; ut id novi addat, quod mors universalis peccatum universale supponat. 1.5 C.G. EXSISTIT PECC. ORIGINALE. ΤΠ.41 N.925 945 V.12: «Propterea sicut...» Cum videatur poni protasis sine apodosi, auctores rem multis et variis modis explicant. Proba­ bilius oratio ita est incompleta, ut Paulus alterum membrum phrasi «qui est forma futuri» satis indicatum, illud dein (v.i8s) accuratius et clarius exponat 1011 . «Per unum hominem», scii, per Adam, ut patet: ex v.14, ubi initium mortis ponitur «ab Ada» et memoratur praevarica­ tio Adae ut aliis humanis praeiens; ex clara allusione ad Gen. 23 (de Adae peccato ac poena peccati); ex 1 Cor 15,22: Et sicut in Adam omnes moriuntur... «Peccatum» (ή αμαρτία) est: Non primum peccatum reale in mundo, cum praecesserit peccatum Hevae. Nec in genere peccata hominum commissa ad imitationem Adae peccantis, cum potius diabolus ut peccator primus, vel etiam Heva antea peccans commemoraretur. Sed peccatum aliquod determinatum utpote cum articulo designatum, quod depingitur ut potes­ tas quaedam personificata valde activa in mundum quasi dominative irruens quodque simul refertur ad Adam ut illud sua transgressione inducentem ac manifestantem (cum in contextu agatur de Ada ex V.13S et clare ad Gen 2-3 alluda­ tur) et ad ipsum ac ad omnes homines ut eo devictos ac in­ fectos 10*. Aliunde vero illud, inspectum ut personale Adae, vocatur «praevaricatio» (παράβασή, transgressio legis: v.14), «delictum» (τταράτΓτωμα, lapsus: v. 15.17s), «inobedientia» (πα­ ρακοή: v.iç). «Intravit in mundum» i.e. in genus humanum, cum statim pro illa voce ponatur «omnes homines». «Per peccatum mors» (item v.21: «regnavit peccatum in mor­ tem»): Mors etiam inducitur ut vis quaedam cosmica (Rom 8,38) regnans in homines ab Ada (5,14.17) ut potestas hosti­ lis Christo (1 Cor 15,26) qui ipsam resurgens vicit in se (Rom 6,9) et in suis fidelibus (1 Cor 15,54s). Hic aptius sumitur ea sensu pleno seu de morte physica (ex clara allusione ad Gen 2,17 et 3,19 de poena peccati Adae) ut signo spiritualis et per se aeternae, quae tota consequitur separationem a Deo fonte vitae per peccatum, ut solet sumi alias mors a S.Paulo (Rom 5,145.17.21; 6,6.21.23; 7,5.10.13.26) et respondet apud ipsum sensui pleno vitae et spiritualis per gratiam et corporalis per resurrectionem et aeternae per gloriam 11. Ea ergo mors, 10 Palmieri, p.34; Prat, i p.254; Cornely, 273s. 10· [)e vario usu eius vocis, cf. GonzAlez Ruiz, l.c., 167s. 11 J.Bonsirven, S.I., L'évangile de Paul (Aubier 1948) 113 n.i; Id., La théologie du Nouveau Testament (Aubier 1951) 279; Lyonnet, Le péché originel et l'exégèse de Rom., 5, 12-14: RechScRel 44 (1956) 65s; A.M.Dubarle, O.P., Le péché originel dans Saint Paul: RevScPhTh 40 (1956) 235-239; Gonzalez Ruiz (i960) 165.168s; Ligier, o.c., 267s; P.BeNOiT, O.P., La loi et la croix: Exeg. et Theol. 2 (Paris 1961) 16s; F.Amiot, Les idées maîtresses 946 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II quatenus est spiritualis et proin formaliter privatio vitae gra­ tiae, iure dicitur peccatum, etsi sit velut effectus formalis ipsius peccati vel etiam, ut in casu respectu filiorum Adae, efficiatur huius peccato. «In quo omnes peccaverunt». «In quo» (έφ’ ώ) intelligitur: a) Ut relativum a plerisque PP. et auctoribus latinis usque ad s.XVI et dein a non paucis, ut nunc a Billot, ita ut referatur ad unum hominem vel ad peccatum H*. b) Ut causale (= quia, eo quod) a plerisque PP. et interpretibus graecis, ac non pau­ cis latinis ex tempore Caietani, a recentioribus exegetis fere unanimiter, et quidem probabilius. Iis enim favent et gram­ matica, cum ut relativum nimis distet a voce «hominem» ac vox άμαρτία sit feminina, et usus paulinus (Rom 8,3; Phil 3, 12; etc.) 12. «In omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccave­ runt». Ergo omnes et singuli moriuntur, quia omnes et sin­ guli peccaverunt; mors est poena peccati. «Peccaverunt» exprimitur voce graeca ήμαρτον a voce αμαρ­ τία; sic ostenditur mutua sensus relatio unius ad aliam in contextu. Nec necessario sumitur sensu plene activo, cum et infantibus conveniat, sed passive saltem aliquo sensu i.e. ut contrahere peccatum. Formulae «mors pertransiit» et «omnes peccaverunt», aoristo graeco re­ spondentes, viderentur exprimere in recto debitum mortis et peccati, cum etiam de hominibus futuris valeant, ita ut in obliquo exprimant factum mor­ tis et peccati omnium, nisi quis eorum privilegio excipiatur 13. V.13: «Usque ad legem» indicat manifesto tempus «ab Ada usque ad Moysen» (v.14), seu usque ad initium legis mosaicae. «Peccatum erat in mundo: peccatum... non imputabatur». «Peccatum» (αμαρτία, sine articulo) est, iuxta alios, illud pec­ catum de quo supra 14; iuxta alios vero recentiores communi­ ter, indicat in genere peccata quae homines committebant 15. «Non imputabatur» (έλλογεϊται, cf. eum sensum ap. Philem 18) scii, ad mortem, ut patet ex contextu praecedenti et de saint Paul (Paris 1959) 59! S.Raponi, C.SS.R., Rom. 5,12-21 e il peccato originale: Div 2 (1958) 524-527-533; Hulsbosch, l.c.. 364-374. 1 >· S.Augustinus, qui primo illud etiam ad peccatum (De pecc. mer. et rem. 1,10,11: ML 44,115), dein ad Adam reducebat (Cont. 2 epist. Pel. 4,4,7: ML 44,614); S.Th., In epist. ad Rom. c.5 I.4; Billot, l.c., p.146-151. >2 Caietanus, in h.l.; Palmieri, p.20-30; Cornely, p.281-283; Lagrange, p.106; Prat, i p.256s; Bonsirven, Théologie... 282; Ceuppens, 40s; Viard, 73; Meinertz, 28. Tamen nuper L.Cerfaux, Le Christ dans la théologie de Saint Paul (Paris 1951) 178, redit quodammodo ad formulam Vulgatae «in quo», dicens eam vertendam esse, non ut «parce que», sed ut «à cause de celui qui». Vertit eam potius ut «media conditione» Lyonnet, Le sens de έφ’φ en Rom 5.12 et l'exégèse des Pères grecs: Bibl 36 (i95S) 436-456; varias eius acceptiones exponit Gonzalez Ruiz, i.c., 169s. 1 3 Cf. Palmieri, p.36. 14 Sic S.Th., h.l.; Mendive, De pecc. n.249. *5 Cornely, p.285; Lagrange, p.107; Prat, i p.258s. l.5 c.6. exsistit i>ecc. originale, th.41 n.925 947 subsequent! de imputatione divina peccati ad poenam mortis. Vel forte etiam peccatum non reputabatur ut peccatum, ita ut hoc esset solum materiale saltem relate ad legem mosaicam nondum exsistentem. «Cum lex non esset» scii., non lex naturalis (quae semper fuit) sed lex divina positiva sive mosaica, sive alia poenam mortis transgressoribus eius imponens. Talis ergo lex non erat (praeter legem latam ipsi Adae), donec lata est lex Moysis plura peccata morte puniens 15 *, et ideo illo tempore antemosaico peccata non imputabantur ad mortem. Sensus non mu­ tatur si is versus non sit, nisi axioma graecorum: «peccatum autem non imputatur, lege non exsistente». «In eos qui non peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae». Hi sunt ii qui tempore ab Ada usque ad Moysen, vel so­ lum materialiter peccarunt ut qui non nossent legem a Moyse nondum promulgatam 16, vel non violarunt ut Adam legem positivam impositam sub poena mortis 16*, sed nullam (infan­ tes) vel naturalem quae talem poenam non inferret 17. V.15: «Multi» scii, omnes, ut patet ex v.18. Multi ergo non comparantur cum universalitate hominum, sed cum uno, qui vel peccatum vel iustitiam affert, ut indicat ipsa forma graeca oi ττολλοί quae, ut patet, habet sensum absolutum, non relativum formae ττολλοί. Eadem valent de verbis «in plures abundavit» i.e. είς τούς πολλούς (v.15) et de verbis «pecca­ tores constituti sunt multi» i.e. οί πολλοί (v. 19). «Mortui sunt»: scii., ut patet ex oppositione ad vitam quam Christus affert, morte totali seu corporis et animae et aeterna. Pariter eodem sensu totali dicitur «mors regnavit per unum» (v.17) et «regnavit peccatum in mortem» (v.21). Unde idem indicare dicendae sunt formulae «iudicium ex uno in condem­ nationem» (v.16) et «in omnes homines in condemnationem» (v.18). V.19: «Peccatores constituti (κατεστάθησαν) sunt multi» i.e. non mere iuridice habentur ut peccatores, sed in tales instituti seu facti sunt. V.14-21. Comparatio inter Christum et Adam v.12 interrupta resumitur, ita ut efferantur: a) Similitudines, sive in facto : Adam auctor peccati et mor­ tis est figura prophetica Christi auctoris iustitiae et vitae (v. 14: «qui est forma futuri»); sive in modo solidaritatis: ut ex uno delicto damnatio omnium 15· Cf. Lesêtre, Loi mosaïque: DB 4,331. 16 Bonsirven, 181; forte sic etiam Viard, 74; Dubarle, l.c., 230; Ligier, o.c., 2,266s; 16* Sic v.gr. Cornely, p.288s; Lagrange, p.107; Ceuppens, 41.57s. Benoit, l.c., 155.19. >7 S.Augustinus, De pecc. mer. et rem. 1,11,13: ML 44,116; S.Hieronymus, Dial. adv. pel. 3,18: ML 23,588; Bover, l.c., p.2i8s; Prat, i p.259; Meinertz, 29; Cerfaux, Le Chretien dans la théologie paulinienne (Paris 1962) 381s. 948 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il sic dein ex uno actu bono iustificatio vitae in omnes (v.18); sive in causa meritoria: ut ex inobedientia unius omnes peccatores, sic dein iusti ex obedientia unius (v.19). b) Differentiae, sive in instrumentis : gratia Christi su­ perat efficacia ad omnes delictum Adae efficax in omnes ad mortem (v.15): sive in effectibus: uno delicto Adae omnes damnamur, at gratia Christi et ab illo et a reliquis delictis iustificamur (v.t6); sive in personis: dum mors regnat per delictum hominis, gratia ad regnum in vita est per lesum Chris­ tum (v.17). c) Differentia et similitudo complexive: abundat delictum et superabundat gratia (v.20); ut regnavit peccatum ad mortem ita regnet iustitia in vitam aeternam (v.21). Vis probativa loci stat, posita qualibet ex catholicorum interpretationi­ bus indicatis. 4) Ex hoc loco probatur dari peccatum originale, quale thesis describit, duobus argumentis, quae mutuo illuminantur et com­ plentur: A. Ex V.12. Peccatum ibi memoratum est: a) Inductum ab Ada, cum de hoc, ex dictis, ibi agatur, b) Verum i.e. non metonymicum seu vel poena, cum ab hac (i.e. a morte) distin­ guatur, vel concupiscentia, cum homo ob hanc (ac maxime ei naturalem) non putetur puniri et cum maneat in baptizatis, quibus nihil damnationis est (8,1); sed proprium, ex sensu proprio vocis αμαρτία, et cum tale fuerit peccatum Adae et quia infert, ut videtur iuxta dicta, mortem etiam animae et mox opponitur iustitiae Christi (v.15-21) c) Insitum omnibus ac singulis, ut mors eis obveniens. d) Non imitatione, sed propagatione transfusum, nam, cum omnes (etiam infantes) dicantur mori ob peccatum, censetur hoc non esse nisi illud per quod mors intravit in mundum. Ceterum Paulus hoc punctum per se clarum confirmat, qua­ tenus, ne quis obiciat homines ob eorum peccata actualia mori, tempus antemosaicum appellat, in quo moriebantur etiam non peccantes ut Adam, vel quia peccatis suis actualibus non vio­ larunt ut iste legem sub poena mortis impositam, vel quia peccata actualia saltem formalia non commiserunt (V.13S). Haec interpretatio verbi ήμαρτον de peccato originali, quae eruatur vel ex solo ipso v.12 vel maxime etiam ex V.13S, vehementer roboratur, si ii versus leguntur mente semita de Ada ut persona corporativa, seu qui simul est individuum et communitas seu tota humanitas, quae per unum individuum agit. Quae idea hoc loco invicte confirmatur comparatione subsequent!, qua Ada et Chritus potius quam ut duo indi­ vidua apparent ut duo repraesentantes totius communitatis hominum, etsi diverso respectu sed eadem extensione, seu Ada quoad peccatum et mortem, Christus quoad iustitiam et vi­ tam (v.15-21); Christus nos redemit ut caput mysticum omnium hominum, qui per Ipsum et cum Ipso et in Ipso Patri satis­ t.5 c.6. exsistit pecc. originale. th.41 n.925 949 fecimus et pariter Ada, qui suo modo ut quoddam caput mysticum transmittere debebat suis filiis seu membris ius­ titiam originalem, peccavit et etiam mystice transmisit eis suum peccatum. Quin ergo limitem intentionis Pauli trans­ grederetur, Augustinus potuit exacto ac pleno sensu eam for­ mulam lapideam proferre: «Fuit Adam, et in illo fuimus om­ nes; periit Adam, et omnes in illo perierunt» 17*. B. Ex v.15-21. Peccatum ibi memoratum est: a) Induc­ tum ab Ada, ut patet ex tota pericopa. b) Verum i.e. non metonymicum seu vel poena, cum distinguatur a condemnatione (v.16.18), vel concupiscentia, cum haec per se non sit punien­ da, et cum saltem per se (v.gr. in baptizatis) non opponatur iustitiae Christi ut hoc peccatum (v.15-21): sed proprium, ex ipsis vocibus quibus designatur (ibid.) et quia opponitur iusti­ tiae Christi (ibid.); et inde infert mortem etiam animae (v.15. 17.21) . c) Insitum omnibus et singulis (v.19), ut mors (v.15. 17.21) ac proin ut condemnatio (v.16.18), et quia iustitia Christi omnibus ac singulis destinatur (v.15.18.21). d) Non imitatione, sed propagatione, transfusum, nam ob unius peccatum omnes damnantur (v.18), et constituuntur peccatores (v.19), et cum secus etiam iustitia Christi esset occasio ut exemplar, non causa nostrae iustificationis (v.19) 18. N.B. Proposita est opinio ut quae sit PP. graecorum, quod in 5,12 «peccaverunt» indicet peccata personalia hominum ac mors (sensu pleno sumpta) sit proxime effectus horum sed ut procedentium a natura corrupta peccato Adae et hoc peccatum quasi ratihabentium, ita ut mors tandem ve­ niat et ex hoc et ex illis ut huic subordinatis. In ea explicatione logice di­ cendus est Paulus non habere directe prae oculis nisi adultos sed dicitur etiam infantes indirecte includere, utpote quos omnes etiam afficiat illa quasi corruptio naturae seu vis peccati inducta peccato Adae in omîtes homines, inducens ad peccata personalia cum usu rationis liberi fiunt, ac proin in iis ante usum rationis iam exsistens ac eos iam tunc in statu peccati ante Deum constituens 18#. ■’•Benoit, l.c., 15S.19; Gonzalez Ruiz. l.c., 171-173: De Fraine. o.c.. 127-134; Li­ o.c., 2,277-286.308-322: cf. et R.Garcîa Rodrîcuez, O.P.. Esclarecimientos mutuos entre cl dogma del pecado original y Io doctrina del Cuerpo mistico: XVII SemTEsp (Madrid i960) 199-221. S.Augustinus. Op. imperj. cont. Jul. 1.4 n.104: ML 45,1400; De civ. D. 13,14: ML 41.386. ■8_Hanc partem pericopae (v.15-21) speciatim exponit F. Lafont, Sur Γinterpretation de Romains 5,15-21: RechScRel 45 (1957) 481-513. is· Lvonnet. Le péché originel... 63-84; Id.. Le sens de ττειράζειν en Sap 2.24 et la doc­ trine du péché originell Bibl 39 (1958) 34s; Id.. Le péché originel en Rom 5,12 et l’éxégése des Pères grecs et les décrets du Concile de Trente: Bibl 51 (i960) 325-355. Eum sequuntur Ra­ poni, l.c., 520-529: A. Hulsbosch, Zonde en dood in Rom. 5,12-21: Tijdschrigt voor Théo­ logie t (1961) 194-204: J.l.ViCENTiNi, S.I., Carta a los Romanos: SagrEscr 2 (BAC. Madrid 1962) 220s.226-228; substantialiter Amiot, o.c., 50s; Dubarle, Le péché originel dans Saint Paul: RevScPhTh 40 (1956) 213-254, G.Biiti-G.Lattanzio. Una recente esegesi di Rom 5,12-14: ScuoCatt 84 (1956) 4S1-458, qui tamen ut clare efferatur peccatum originale (iuxta doctrinam catholicam) omnibus esse ante omne peccatum personale, praefert hanc versionem: «Come per un sol uomo il peccato entrô in questo mondo e mediante il peccato la morte e cosi in tutti gli uomini è passata Ia morte (cioè il peccato originale), per la quale (o meglio per cui) tutti peccarono·, O.Kuss, La lettera ai Romani (Brescia 1962) 309; cf. et Flick, o. c., 359-362. Contra vero j.M.Gonzalez, El pecado original segùn S.Pablo: EstBibl 17 (·958) 169-180. cier, 950 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II Sed Paulus, ut patet, vult efferre efficaciam et universalitatem redemp­ tionis Christi, quae omnibus afferat iustitiam et vitam multo efficacius quam culpa Adae affert peccatum et mortem, dum ergo ad id statuit aequationem exactam inter peccatum et mortem. Ergo ibi verbum momenti in v.12 est utrumque ιτάντ£$. Hinc: 1) Dum ibi vox άμαρτία, άμαρτία$, adhibita cum articulo et est ut personificatio peccati volentis regnare apud homines et significat unum pec­ catum Adae sed mundum invadens, non censenda est vox ήμαρτον in eodem textu ac sine ullo indicio contrario differre sensu ab illa prima, ut significet peccata personalia ceterorum hominum. 2) Imo, statim peccatum personale indicatur vel eadem voce at sine articulo (v.13) vel potius aliis vocibus (v.15-20). 3) Dein in sequentibus versibus (v. 15-21) eiusdem pericopae non me­ moratur ut causa mortis totalis omnium nisi unum peccatum Adae. 4) Pro Paulo hic est magni momenti universalitas mortis quae attingit omnes homines sine exceptione; at nequit credi Paulum asserere omnes homines etiam sanctissimos V. et N.T. peccare personaliter et ob ea peccata mori. 5) Nec potest concipi peccatum originale (si, ut videtur, cum eo identificatur ea quasi corruptio naturae veniens omnibus ex peccato Adae) posse poni hinc ante peccata personalia, cum secus non inesset pueris, et illinc post ista peccata, utpote quae dicuntur etiam afferre mortem (in qua est pec­ catum originale). 6) Notio semita «personae corporativae» manifeste praesidens pericopae, supponit ibi agi de uno peccato Adae omnes attingente. Quod maxime con­ stat ex eo quod (v.15-21) si comparantur duo duces ac eorum influxus et ad Christum ac suum obedientiae actum referuntur omnes effectus redemp­ tionis (praesentes ac futuri, individuals ac universales), nequit regnum peccati ac mortis iure tribui nisi uni Adae ac suo actui culpabili. 7) Contraria opinio tribuitur in genere PP. graecis, sed saltem excipiun­ tur SS.I.Chrysostomus ac I.Damascenus, qui sane sunt magni meriti; imo omnes tenent homines esse in quodam «statu peccaminoso» ob peccatum Adae, etiam ante peccata personalia, quae consequuntur istam debilitatem moralem nativam; ceterum S.Cyrillus Alex., qui principaliter citatur pro nova opinione, videtur potius tribuere mortem peccato contracto ex Ada, non personalibus. 8) C. Tridentinum sumit Rom 5,12 et de infantibus (n.791) et sine dubio ob verbum «peccaverunt», cum desumat verba ex C.Arausicano ac proin sensu plene augustiniano eius Concilii. Ceterum si ibi omnes dicuntur mori et id constat ex experientia, nullo iure assereretur infantes, quos etiam constat universaliter mori, non includi voce «peccaverunt» ut indicante cau­ sam generalem mortis. Nec valet obiectio quod vox άμαρτάνειν habeat solum sensum activum, non vero passivum contractionis peccati, cum constet etiam hunc sensum ei posse inesse (v.gr. Lev 4,3.22; 5,4; Is 24,5-6) 926. 2 Cor 5,14: ... Si unus pro omnibus mortuus est, ergo omnes mortui sunt. Etsi multi antiquiores cum S.Augustino, et alii recentiores, ut Fillion, putaverint hic agi de peccato originali, sensus tamen videtur esse de morte non in Ada, 19 Gonzalez Ruiz, l.c., 170-180; Ligier, o.c., 2, 268-277; F.Spadafora, Rom. 5,12.· esegesi c riflessi: Div 4 (i960) 289-298; etsi agit de exegesi protestantica B.Mariani, O.F.M., La persona de Adamo e il peccato originale originante secondo Paolo: Rom 5,12-21: Div 2 0958) 499S l.5 c.6. exsistit pecc. originale, th.41 n.925-926 951 sed in Christo et cum Christo (Comely, Prat) l9*. At vero cum ea mors omnium (ergo v.gr. et infantium) in Christo sit pec­ cato, supponuntur omnes habere peccatum. Sic indirecte doce­ retur peccatum originale. Ita etiam indirecte et arguitive potest dici agi de peccato originali: a) Ubi Christus dicitur redemisse omnes (i Tim 2, . Nam infantes carent peccato personali, b) Io 3,5: Nisi quis 5) renatus fuerit ex aqua et Spiritu S., non potest introire in reg­ num Dei, ubi, ex sensu et praxi Ecclesiae, statuitur baptismus ut necessarius etiam infantibus et quidem in remissionem pec­ catorum (D 791; cf. S.Th., 4 CG 50). Etiam proponuntur: a) Eph 2,3: Et eramus natura filii irae, quae de peccato originali interpretati sunt latini communiter et nunc multi 20, contra alios veteres ac modernos de eo directe agi negantes20*. b) Ps 50,7: Ecce... in iniquitatibus (hebr. iniquitate) conceptus sum et in peccatis (hebr. peccato) concepit me mater mea. Ibi agi de peccato originali multi putant, cum agatur de peccato nativitatis, quod sane inepte ad parentes referretur, nisi potius cum iste psalmus, etsi in forma individual!, vi­ deatur esse simul communitarius, vox «mater» indicet populum iudaicum historicum ut peccatorem in quo homo nascatur peccato infectus 21. Sed ista iniquitas nondum refertur saltem expresse ad peccatum Adae 22. c) lob 14,4: Quis potest facere mundum de immundo conceptum semine? In versione LXX: «iQuién serâ limpio viniendo de lainmundicia? Peronadie, aunque no hubiera vivido sino un solo dia sobre la tierra». Textus hebr.: «Quis dabit mundum de immundo? Ne unus quidem». Haec de peccato originali intellexerunt, iuxta Knabenbauer, multi Patres et interpretes catholici, etiam recentiores, et multi protestantes. Illa enim immunditia ex nativitate veniens, quae videtur proponi ut verum peccatum, cum agatur de sordibus coram Deo (v.3), quaeque sic generaliter hominibus inesse dicitur, non ex singulorum hominum peccatis venire censenda est, sed ut aliquod peccatum naturae non obscure proponi. At etiam hic deest eius immunditiae expressa relatio ad peccatum Adae 23. >’· S.Augustinus, Cont. /ut. 6,4,8: ML 44,825s; De civ. Dei 20,6,1 :ML41,665; L.Cl. Fil­ lion, La sainte Bible 8 (Paris 1904) p.241 ; Cornely, Epist. ad Cor. altera (Parisiis 1909) p.161-163; Prat (2 p.242-244) iuxla quern id communiter praeferunt commentatores. 20 S.Augustinus, Cont. Iui. 6,10,33: ML 44,841; A Laride, in h.l.; Knabenbauer, Epist. ad Eph. (Parisiis 1912) p.?2s; Fillion, l.c., p.334: Bover, Ims epistolas de San Pa­ llo P.294S; Licier, o.c., 2,286-289; maxime insistit in hoc recenter J.Mehlmann, O.S.B., Natura filii irae (Roma 1957) et etiam iuxta H.Schlier, Der Brief an die Epheser (Düs­ seldorf 1957) 107 n.2, cum ibi agatur de effectu peccati originalis, hoc ibi iure legitur. 2°· S.I.Chrys., In epist. ad Eph. c.2 hom.4 n.t: MG 62,32; S.Hieronymus, In epist. ad Eph. 1 c.2: ML 26,497s; Caietanus, in h.l.; Prat, 2 p.7is; Vosté, Commentarius in episto­ lam ad ephesios (Romae 1921) P.133S.253-260; cf. Id.. Eramus nutura filii irae...: Cienc Torn (1916) 386-391 ; Huby, Suint Paul. Les épitres de lu captivité (Paris 1925) p.i7s; Ceuppens, Theologia biblica. I. De Deo Uno (Romae 1938) p.4s. Hi tamen auctores facile admittunt eo loco peccatum originale vel innui (Huby) vel, cognito dogmate cius peccati, hoc probari (Vosté). Bonsirven, Théologie... 282; L'évangile... 114s; Meinertz, 30. Peccatum originale non semel innui in Evangelio statuit Dubarle, Le péché originel dans les suggestions de l'Evan­ gile: RevScPhTh 39 (1955) 603-614. 21 S.Augustinus, Enarr. in ps. 50 n.to: ML 36,591s; Bellarmino, In psalmos expi. ps.50,6; Liber psalmorum (Pont. Inst. Bibl.) P.94S (indie, pec. orig.). 22 Lagrange, l.c., p.114; Bonsirven, l.c.. p.109; A.Feuillet, Le verset 7 du Miserere et le péch·· originel: RechScRel (1944) 5-26; Licier, o.c., 99-151; G.Bernini, Le preehiere peniteneiali del Sid ferio (Roma 1953) 184-188. 23 Knabenbauer, Commentarius in librum Job (Parisiis 1886) 14,4 p.tçis; A.Lefebre, Job: DBS 4,1092-1094 (lob parat viam Paulo); Bonsirven, l.c., Lagrange, l.c.; qui iureassentitur dicenti Hurter (n.362 not.i) loca lob 14,4 et Ps 50,7 peccatum originale indicatione con- 952 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H d) Eccli 25,33: ... Et per illam (Hevam) omnes morimur. Transmissio solius poenae hic exprimitur; at iure ea sumi potest ut supponens culpam eis inesse, qui illi subsunt24; imo id esset clarum, si mors sumatur sensu totali, ut in Sap 2,24s (cf. supra n.908). e) Gen c.2-3, quasi ibi peccatum haereditarium, quale hodie definitur communiter, aequivalenter revelatum contineatur 2S. Sine dubio res ibi est, et ut notat Lagrange, praecipua elementa eius narrationis nostro dogmati consonant; et quidem ita ut ibi, iuxta Dubarle, id concrete statuatur quod dein Paulus abstracte proponet. Sane ibi et sequenti narratione apparet in ordine morali ut sat distincta ac ante peccatum conditio hominum, et quoad alia et maxime quoad familiaritatem cum Deo, ita ut ii etiam redemptore ac reconciliatore egeant (3,15); quae specialem vim obtinent, si Ada respiciatur ut persona corporativa ex idea Veteri T. cara et quidem in solidaritate morali qua uno vel alio modo etiam peccata censeantur ex parentibus ad filios trans­ mitti. Sed tandem quo pacto probatur ex solo illo loco, ibi agi de vero peccato ut uno omnibus transmittendo? 26. 927. Probatur ex traditione. Cum apud S.Augusti­ praecipuum Pelagianismi impugnatorem, qui primus sys­ temate expressit peccati originalis doctrinam, et post ipsum haec clarissime splendeat 27, tempus anteaugustinianum directe respicimus. 1) S.Augustinus docuit doctrinam, non a se inventam, sed traditionalem Ecclesiae. Id constat: a) Negative, nam secus ré­ pugnassent ipsi docenti rem novam sic miram Ecclesia et eius doctores, Donatistae ei maxime inimici, et praesertim Ecclesia graeca. b) Positive, nam: a) Augustinus appellat traditionem: «non ego finxi pec. originale, quod catholica fides credit antiqui­ tus» 28; et memorat eius veritatis testes ex utraque Ecclesia, ut sunt «Iren., Sypr..., Hild., Greg. (Naz.), Innoc. (I), Io. (Chrys.), Basii., quibus addo... Hier., ut omittam eos qui nondum dormierunt...», qui omnes «quod invenerunt in Ec­ clesia tenuerunt...» (R 1898-1900). Eodem tempore C.Carthaginense XVI (a. 418) a S.Zosimo Papa approbatum et cui saltem ducenti episcopi affuerunt, dixit verba Rom 5,12 non aliter intelligenda esse, «nisi quem­ admodum Eccl. Cathol. ubique diffusa semper intellexit» i.e. num notare, maxime si in luce N.T. et traditionis legantur; Gonzalez Ruiz, E! pecado original... 152s; Ligier, o.c., 1,296s. 24 Ligier, o.c., 303-306 effert in Ecclesiastico aspectum inclinationis innatae ac universa­ lis ad malum, sed quin eius origo definiatur. 25 A.Verrielle, Les textes bibliques sur le péché originel et leur interprétation théologique: RcvApol 63 (1936) 3855.400-402.513-519. 20 Lagrange, L’innocence et le péché: RevBibl 6 (1897) 361s. Cf. Clamer, 154; Labourdette, 17; Bonsirven, L’évangile... 109; Lambert, Le drame... 1069s; Dubarle, Le péché originel dans Saint Paul... 234; Id., Le péché originel dans la Genèse: RevBibl 64 (1957) 3-34; cf. Id., La condition humaine dans ΓAncien Testament: RevBibl 63 (1956) 321-345; De Fraine, o.c., 88-92.113-134; Ligier, o.c., 1,70-98. 27 Gaudel, l.c., 388-432; Jugie, L’Inmaculée Conception dans ΓEglise grecque après le concile d'Ephése: DTC 7,897-923; Id., Julien d’Halicarnasse...: l.c., 145-162.257-267; K.Jüssen, Dasein und Wesen der Erbsünde nach Marhus Eremita: ZkathTh 62 (1938) 76-91. 28 S.Augustinus, De nupt. et concup. 1.2: ML 44,450s. l.5 c.6. exsistit pecc. originale. ΤΠ.41 n.926-928 953 de pec. originali (D 102). Pelagiani testati sunt inviti eam tra­ ditionem, spargentes aequivoce suum errorem, ita ut decipe­ ret Pelagius episcopos synodi Diospolitanae (a.415) et Cae­ lestius S.Zosimum. Ortum Pelagianismum SS.Pontifices et plu­ ra concilia in utraque Ecclesia, ut Carthaginense XVI (D 102) et Ephesinum (D 126s) reiecerunt29. 2) Ecclesia semper baptizavit parvulos, peccato actuali sane carentes, et quidem in remissionem peccatorum 30. Ipse Harnack asserit morem illum parvulos baptizandi, cuius initium, iux­ ta ipsum, in umbris manet, iam tempore Iren. (a. 140-03.202) fuisse valde propagatum, et cui ut effectus tribueretur remis­ sio peccatorum 21. Sic, ut unus testis producatur, iuxta Origenem (a. 185/6-254/5), parvuli baptizantur in remissionem peccatorum et quidem «secundum Ecclesiae reverentiam» (R 496), et quia eam «Ecclesia ab Apostolis traditionem sus­ cepit» (R 501). Nec ulla haeresis contra eum usum antiquitus fuisse videtur. 928. 3) SS.Patres ad normam eius fidei intelligendi sunt. Dicta hucusque de fide pecc. originalis, quae adeo sponte, nitide, universaliter se manifestavit, et de baptismo parvulo­ rum in remissionem peccatorum, ingerunt animis persuasio­ nem indubiam de universali diffusione illius doctrinae in Ec­ clesia ante pelagianismum. Hinc nil refert, si testimonia ex­ plicita de illa re sint minus frequentia tempore antepelagiano, cum ea semper, consideratis omnibus hucusque animadversis, persuasionem indicatam confirment. Iam eorum aliqua pro­ feruntur 32. A. PP.Occidentales. Tertullianus: unanimiter habetur ut unus ex praecipuis testibus primaevis doctrinae peccati originalis. Iuxta ipsum, Adam ut praecepti Dei transgres­ sor «in mortem datus exinde totum genus de suo semine in29 Gaudel, 302-406; Hedde-Amann, l.c.: DTC 12,688-714; Hefele-Leclercq, o.c., 2 (Paris 1908) § 118s; Jugie, l.c., 897. Ipse Nestorius deseruit in ea re Theodorum Mopsuest., magistrum suum, iuxta Jugie, Nestorius et la controverse nestorienne (Paris 1912) p.244-248. 30 Bareille, Baptême d'après les Pères grecs et latins: DTC 2,192-196; J.C.Didier, Le baptême des enfants dans la tradition de V Eglise (Tournai 1959): Labourdette, 27s. 31 A.Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte i4 p.*47 -473· Cf. et H.Windisch, Zum Problem der Kindertaufe in Urchristentum: ZTNWiss 28 (1929) 118-142; Ph.-H.Menoud, Lc baptême des enfants dans Γ Eglise ancienne: VerbCa 2 (1948) 15-26; A.Benoit, Le problème du pédobaptisme: RevHistPhRel 38-39 (1948-1949) 132-141; Ip·. Le Baptême chrétien au second siècle: la théologie des Pères (Paris 1953); O.Cullmann, Die Taujlehrc des Neucn Testa­ ments. Erwachsenen- und Kindertaufe (Zürich 1948); Id., Le baptême agrégation au Corps du Christ:DieuViv 11,45-66; J.Jeremias, Die Kindertaufe in den ersten vier Jahrhunderten (Gottin­ gen 1958): dum initio huius saeculi protestantes plerumque putabant baptismum infantium nonnisi ca.a.200 affirmari, hodie plures in dies illum referunt ad tempus apostolicum, quorum princeps sine dubio est Jeremias, qui iam a multis annis (saltem a. 1938) de ea re scripsit; re­ diens ad antiquiorem opinionem, ipsum nuper voluit refutare K. Aland, Die Sàuglingstaufe in Neuen Testament und in der alien Kirche (München 1961), at sine bono exitu quoad rem essen­ tialem: cf. I.de la Potterie: Bibi 44 (1963) 107-109. Ut Jeremias opinatur R.Baritier, Le baptême des petits enfants: CahProt 44 (i960) 129-166. 32 Gaudel, 317-363; Jugie: DTC 7,893-897; Id., Julien... 138-145. 954 l.E.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 11 fectum suae etiam damnationis traducem fecit» (R 286). «Omnis anima... in Adam censetur, donec in Christo recen­ seatur, tamdiu immunda quamdiu recenseatur; peccatrix au­ tem quia immunda... Reformata per secundam nativitatem, detracto corruptionis pristinae aulaeo, totam lucem suam con­ spicit. Excipitur... a Spiritu S., sicut in pristina nativitate a spiritu prophano» 33. S.Ambrosius: «Antequam nascimur maculamur contagio... Nec unius diei infans sine peccato...» (R 1290). «Omnes in primo homine peccavimus et per naturae successionem culpae quoque ab uno in omnes transfusa successio est... Per unum in omnes pertransivit peccatum» (R 1291) 34. Ambrosiaster (R 1341): «Manifestum... est in Adam om­ nes peccasse quasi in massa; ... omnes nati sunt in peccato. Ex eo (Ada) igitur cuncti peccatores...» 3536 S.Pacianus: Est testis maximi momenti in hac re, cum circa 30-40 annos ante controversiam pelagianam mira cla­ ritate ac praecisione doctrinam peccati originalis tradiderit, etsi id ignoraverit S.Augustinus, qui scribens Contra Iui. (R 1899) non citat eum in aliis testibus. En pauca verba S.Paciani: «Adam postquam peccavit..., addictus est morti. Haec additio in genus omne defluxit. Omnes enim peccaverunt, ipsa iam urgente natura..., quia per unum hominem peccatum introivit, et per delictum mors, et sic in omnes homines devenit, in quo omnes peccaverunt. Dominatum est ergo peccatum, cuius vinculis quasi captivi tenebamur ad mortem... sempi­ ternam... Breviter audite. Peccatum Adae in genus omne transierat: Per unum hominem...»i6. S.Cyprianus: A baptismo «prohiberi non debet infans, qui recens natus nihil peccavit, nisi quod secundum Adam carnaliter natus contagium mortis antiquae prima nativitate con­ traxit, qui ad remissam peccatorum accipiendam hoc ipso fa­ cilius accedit, quod illi remittuntur non propria, sed aliena peccata» (R 586). Ergo ei remittitur aliquod peccatum, etsi alienum, scii, non commissum physice propria eius voluntate. S.Hilarius: «Habemus autem etiam nunc admixtam no­ bis materiam, quae mortis legi et peccati obnoxia est; et in 33 Tertullianus, De anima C.40S·. ML 2,719s: CSEL 20,367-369. Cf. D’Alès, La théologie de Tertullien (Paris 1905) P.127.26S-267; G.Teichweier, Die Sündcnlchre des Origenes (Regensburg 1958) lois. 34 Cf. J.Huhn, Ursprung und Wesen des Bosen und Sünde nach der Lehre des Kirchenvaters Ambrosius (Paderborn 1933) p.98-152. 35 Cf. J.Jaentsch, Führt der Ambrosiaster zu Augustin oder Pelagius?: Schol 9 (>934) 92-99· 36 Sermo de bapt. 2.5: ML 13,1090-1092: cf. Dalmâu, La cioctrina del pecat original en Sont Pacià: AnalSacraTarrac 4 (1928) 203-208; U.Domîngvez-del Val, O.S.A., La teologia de San Paciano de Barcelona: CiuD 171 (1958) 20-28. L.5 C.6. EXSISTIT PECC. ORIGINALE. TH.41 N.928 955 huius caducae carnis infirmoque domicilio corruptionis labem ex eius consortio mutuamur» 37. B. PP.Orientales. S.Irenaeus, orientalis nativitate et edu­ catione (R 225): Deum «in primo... Adam offendimus, non facientes eius praeceptum... Neque... alteri... eramus debi­ tores, sed illi cuius et praeceptum transgressi fueramus ab initio». Homo fuit «initio in Adam inobediens»38. Origenes, etsi praeexsistentianismo adhaeserit, ut agens de pecc. originali intelligitur iure in his, cum memoret Adam ut eius peccati causam: «Corruit unusquisque in orbe per pec­ catum... In Adam omnes moriuntur, et ita corruit orbis» (R 486). «Quaecumque anima in carne nascitur iniquitatis et sorde polluitur... Si nihil esset in parvulis, quod ad remissionem deberet... pertinere, gratia baptismi superflua videretur» (R 496). «Ecclesia ab apostolis traditionem suscepit etiam parvulis baptismum dare; sciebant enim illi quibus mysteriorum se­ creta commissa sunt divinorum, quod essent in omnibus ge­ nuinae sordes peccati, quae per aquam et Spiritum ablui de­ berent» (R 501) 38 *. S.Athanasius: Homines «ad res corruptioni subiectas con­ silio diaboli conversi, sibi... corruptionis mortis auctores facti sunt; qui... ex natura... mortales erant, sed gratia (Verbi)... naturae conditionem haud dubie effugissent, si boni utique permansissent» (R 750). «Peccante Adamo peccatum in homi­ nes pertransiit» (R 763). S.Basilius: «Adam improbo esu peccatum transmisit» (R 967). «Quoniam non ieiunavimus, exsulamus a paradiso» 39. S.Methodius: «Creatus est ipse (Adam) expers corrup­ tionis, ut laudaret... conditorem omnium... Sed cum contigis­ set eum, violato Dei mandato... cadere in mortem..., propterea dicit Dominus se in mundum... venisse... Hominem suscepit Verbum, ut..., devicto serpente, capitis damnationem solve­ ret... Neque solvi poterat peccatum et damnatio, nisi... ille homo (morte damnatus)... renovatus abrogasset sententiam quae propter illud in omnes ceciderat, ut sicut... in Adam 37 S.Hilarius, In ps. 118,2 n.3: ML 9,518. Cf. P.Limongi, Esistenza ed universalitd del peccato originale nella mente de S.Ilario di Poitiers: ScuoCatt 69 (1941) 127-147; Id., La transmissione dei peccato originale in S.Ilario di Poitiers: ibid., 260-273; Id., La natura e gli effetti dei peccato originale in Sant Ilario di Poitiers: 19 (1942) 186-201. 38 S.Irenaeus, Adv. haer. I.5 ç.34: MG 7.1216. 38· Tamen Teichtweier, o.c., 96-99, disserte asserit Origcncm ignorare peccatum haereditarium ex Ada et solum novisse peccata personalia, baptismo vero infantem mundari a qua­ dam macula quam in sua conceptione contrahit ex actu coniugali parentum. Eamdem ignoran­ tiam peccati originalis tribuit Clementi Alex. (p.99). 39 S.Basilius, De ieiunio hom.i n.4: MG 31,167. 956 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II omnes moriuntur, sic... in Christo... omnes vivificentur» (R 612). Ut ergo bona Adae innocentis (ergo et amicitia Dei, prae­ cipuum eius bonum) comprehenduntur incorruptione, cum ea sola memoretur ut ei data ad laudandum Deum, sic mala Adae peccantis comprehenduntur morte. S.Gregorius Naz.: «Omnes... instaurati sumus, qui eidem Adamo participavimus, et a serpente in fraudem inducti et per peccatum morte affecti, ac per caelestem Adamum saluti restituti et ad lignum vitae, unde excideramus..., revocati su­ mus» 40. Didymus Alex.: «Si (Christus) ex copula accepisset cor­ pus, non habens discrimen, exsistimaretur et ipse obnoxius esse huic peccato, quod et omnes ex Adamo per successionem contrahunt» (R 1077)41. S. Gregorius Nyss.: «Sordes autem hominis peccatum est, quod una cum humana editur natura, quoniam in peccatis con­ cepit me mater mea; quod peccatum is qui purificationem pec­ catorum nostrorum expurgat, absumens ac tollens ex rerum natura quidquid vel cruentum vel sordidum». «Commixtum quodammodo malum cum natura est, per eos qui antiquitus... per inobedientiam morbum invexerunt... Ex homine homo nascitur, ex obnoxio vitiis..., iisdem obnoxius, ex peccatore peccator. Ergo una cum nascentibus aliquo modo peccatum exsistit, simul et nascens et augescens et una termino vitae desinens»42. Aphraates: «Ex omnibus qui progeniti sunt..., unus dum­ taxat innocens est, nempe Dominus N.I.C... Neque ex homi­ nibus ullus alius est qui in stadium descendat quin vulneretur aut feriatur; peccatum enim a tempore quo Adam praecep­ tum transgressus est regnavit...» (R 684). S.Ephraem: «Transgressio mandati... chirographum Ada­ mo scripserat, quo reus declarabatur et morti subiectum omne genus humanum... Benedictus qui in cruce sua suspendit de­ bitum mortis... hominique iustificationem [quae sane suppo­ nit culpam praeviam] dedit» (R 717). 929. S.I.Chrysostomus in specie, cum eum iam Pelagiani appellarint ut pecc. originale negantem43: 40 S.Gregorius Naz., Orat. 33 n.9: MG 36,226. 41 Cf. G.Bardy, Didyrne Γ Aveugle (Paris 1901) P.134S. 42 S.Gregorius Nyss., De vita Moysis: MG 44,610; De beatit. orat.6: Ibid., 1273. «At vero Dominum, propter nos peccatum esse factum, apostoiicus sermo testatur: suscepit enim mortalitatem nostram, qui peccando mortales facti sumus (De vita Mays.: MG 44.335) 43 Cf. Bardy, Jean Chrysostome (Saint): DTC 8,676. l.5 c.6. exsistit pecc. originale, th.41 n.928-929 957 a) In genere docet peccatum originale, dicens haec quae, ut patet, etiam de infantibus valere debent: naturam humanam quae cecidit regeneratione egere (R 1160); Christum mortuum esse pro omnibus peccatoribus (R 1198 1221); nos redemptos esse (R 1185), et similia. De effectibus baptismi dicit sine limitatione ad adultos: «Animam tangit gratia et illinc peccatum evellit radicitus. Propterea eius qui est dimissus a rege, sordidam videre licet animam; eius autem qui est baptizatus, minime, sed... solis radiis pu­ riorem et qualis fuit generata ab initio»44. b) In specie aliqua testimonia directa eius proponuntur: «Christus invenit nostrum chirographum paternum, quod scrip­ sit Adam. Ille initium induxit debiti, nos fenus auximus pos­ terioribus peccatis» (R 1229). Ergo si chirographum iam erat nostrum, debitum eius ad nos pertinebat; ideo etiam dicimur nos istud auxisse aliis peccatis. Per Christum «a supplicio liberati sumus et nequitiam om­ nem exuimus et regenerati sumus...» (R 1185). Haec valere debent et de parvulis. «Initio dedit nobis Deus vitam sollicitudine... vacuam. Dono abusi sumus...; paradisum amisimus...»45. «Illud peccatum inobedientiae Adae, ipsum erat omnia inquinans» (R 1184). c) Hinc non negat peccatum originale, si dicit (R 1228): «Infantes baptizamus, etsi non habeant peccata». Nam hic ma­ nifeste agitur proxime de personalibus peccatis, cum ea memo­ rentur in plurali (cf. S.August. R 1228), et cum verba diri­ gantur ad adultos, quibus explicatur effectus remissionis pec­ catorum maxime actualium, seu qualis habetur apud eos (R 1228). «Quid igitur significat illud peccatores? Mihi quidem vide­ tur supplicio obnoxios et ad mortem damnatos» (R 1185). Vel: «Quid est in quo omnes peccaverunt?... Effecti sunt ex illo omnes mortales» (R 1184). Haec indicant S.Doctorem non pervenisse ad formulam dogmatis exactam, qualis dein confecta est; attamen ea verba in se inspecta nequeunt apte explicari, quin supponant ali­ quam maculam in damnatis, cum damnatio iusta non sit sine culpa, iuxta ipsum S.Doctorem: «Quod... ex inobedientia il­ lius alter peccator fiat, id quam consequentiam habet? Inve­ nietur quippe ille ita nec poenas debere, nisi ex se peccator fuerit»46; et tamen, iuxta ipsum, punimur ob peccatum Adae: 44 S.I.Chrysost. In i Cor. hom.40,2: MG 61,349. 45 In Ioan, hom.36 n.2: MG 59,205s. 46 In Epist. ad Rom. hoin.10 n.2: MG 60,477. 958 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II «Quomodo uno inobediente... orbis condemnatus est? (R 1184)... Mortem et condemnationem unum peccatum af­ ferre potuit»47. Ergo, si punimur ob Adae peccatum, hoc in­ fecti aliquomodo sumus. Potius ergo dicendum est peccatum simpliciter esse, iuxta S.Doctorem, peccatum personale, et peccatores esse peccatores personales, ita ut eo sensu sumptum peccatum Adae non sit nostrum, quin tamen negetur illo nos aliquomodo infici. 930. Haec SS. Patrum testimonia peccatum originale produnt, nisi sen­ sus eorum obvius negetur, vel eaedem formulae ad istud exigantur quibus nos illud, post longam eius notionis elaborationem, exprimimus 48. Eadem illa verba possent a nobis sine periculo confusionis adhiberi. Ceterum Patres antepelagiani fere ut nos describunt hominem ex peccato Adae lapsum; ergo ii censendi sunt idem ac nos obiective indicare velle, et idem quod occasione Pelagianismi peccatum originale vocatum est, maxime cum secus suppone­ rent Deum singulos homines sine eorum culpa damnasse 49; fere ut pelagiani contra negant simul et peccatum originale et homines ob peccatum Adae factos esse mortales50. Patres antepelagiani ideo forte peccatum originale minus frequenter me­ morabant, quia: deerat occasio, cum ante Pelagianismum nulla exstitisset haeresis in illud. Hinc nec istud formulis accuratis exprimebant, deficiente periculo confusionis (D 1228). Instructio adultorum ad baptismum maxime de peccatis personalibus esse oportebat51. Potius caute loqui debebant ne viderentur praeexsistentianismo favere et maxime manichaeismo dicenti animam ex contactu materiae malae contrahere peccatum, quod proin sit, non liberum, sed ex determinismo naturae. Id imprimis valebat de antiochenis maxime efferentibus peccatum esse ex actu voluntatis, ut S.Ioanne Ch. et Theodoreto qui ideo vocem άμαρτία peccato personali reservare potue­ runt 5253 *. De facto, ut ait Jugie, fere omnes Patrum textus qui obiciuntur, quasi viderentur peccatum originale negare, explicantur ex hoc sensu illius vocis 55. Imo potius dicendum PP. graecos ac latinos convenire in re, quod peccatum originale sit mors animae ex peccato Adae, et solum differre in modo loquendi, quatenus illi dicunt potius nos peccasse in Adam (et sic nos in ipso mori morte totali), dum hi potius concipiunt istam mortem ut effec­ tum peccati Adae ac proin peccatum non vocant52*. 47 lb. n.is: MG 60,475s. 48 Cf. Jugie, Julien d'Halicarnasse... p.t43s. 44 Quo posito, facile possunt induci ut testes cius peccati etiam ii auctores qui forte expresse illud qua tale non memorant, sed describunt iuxta effectus peccato Adae nobis alla­ tos. Cf. v.gr. Th.Rüthert. Die Lehre von der Erbsilnde bei Klemens von Alexandrien (Frei­ burg 1922); et de eodem Clemente, cf. Gaudel, 329-332. A.Grillmeier, S.I., 'Das Erbe der Sohne Adams* in der Homilia de Passione Melitos. Ein neues Beispiel griechischer Erbsünde* lehre aus früchristlicher Zeit: Schol 20-24 (1949) 481-502. 50 Gaudel, 360-363.381S. Ex dictis patet quam immerito dicatur a Turmel (Histoire des dogmes i [Paris 1931] p.79) et E.Buonaiuti (Storia dei cristianesirno2 1 [Milano 1944] c. 15) peccatum originale ante Augustinum ignorari, vel a F.Loofs (Leitfaden zum Studium der Dogmengeschichte4 [Halle 1906] § 45 n.5) notionem illius esse ante saeculum V graecis igno­ tam. Et minus recte quidam catholici, ut Tixeront (o.c., 29 140-144: 37 209) ac R.Draguet (Julien d'Halicarnasse el sa controverse avec Sevêre d'Antioche [Louvain 1924I p.224) consonant Petavio (De Incarn. 1.14 c.2 n.i), iuxta quern, grace i «originalis fere criminis raram nec dissertam mentionem scriptis suis attigerunt». s* Cf. S.Gregorius Nyss., Orat, catech. c.33-36: MG 45,84-93; S.Gregorius Naz. : R 1012. 57 Bardy, l.c., 678; Theodoret: DTC 5,323. 53 Jugie, l.c., 144. 334 Cf. Sagüés, El pecado heredado... 164-169. l.5 c.6. exsistit pecc. originale. th.41 n.929-932 959 931. Ratio theologica. Facile deducitur aliquod pec­ catum originale: a) Ex redemptione omnium, seu etiam infan­ tium, et quidem a peccatis, b) Ex baptismo etiam universali, et quidem in remissionem peccatorum, c) Ex dogmate Imma­ culatae Conceptionis ob privilegium, cum hoc inferat legem generalem contrariam, d) Ex cognita elevatione primaeva to­ tius generis humani ad statum iustitiae originalis, cum haec non censeatur per se amissa esse, nisi ob aliquod peccatum omnibus hominibus commune. Ratio naturalis sola exsistentiam peccati originalis probare nequit ex mi­ seriis corporalibus et moralibus huius vitae, cum sit possibilis status naturae purae iisdem miseriis affectus vel cum eae peccatis personalibus deberi pos­ sent. At, cognita (maxime ex revelatione) providentia et benignitate Dei, illae possunt probabiliter ut poenae haberi, quae proin, cum sint universales, arguant commune aliquod originale peccatum54. Quod et gentiles quidam putasse videntur55. Etiam quidam psychoanalystae, cum in psychoanalysi non invenirent congruam explicationem angustiae humanae, confugerunt ad christianam peccati originalis doctrinam55*. 932. Obiectiones. 1. Ez 18,20: Anima quae peccaverit, ipsa mo­ rietur; filius non portabit iniquitatem patris. Ex his, peccatum patris non transit ad filium. Ergo excluditur peccatum originale. Dist. antec. Non transit in filios peccatum patris personale, conc. antec.; originale, nego antec. Ibi agitur de peccatis personalibus, ex contextu (v.1-5). Pronum vero est ut peccatum personale patris non imputetur filio in culpam, cum ille non sit pater huius in ordine morali, vel etiam in poenam, ne quis puniatur ob culpas alienas, et maxime, ut in casu, privatione bonorum naturalium, quae sane poena solum ob peccata eius personalia alicui infligeretur. Peccatum vero originale ut culpa non est Adae mere personale, cum Adam sit pater homi­ num in ordine gratiae; ut poena vero est privatio bonorum indebitorum, et quidem in reo culpae, non in innocenti. 54 Nec aliter videntur esse intelligendi S.Augustinus fCont. tut. I.4 c.r6 n.83: ML 44. 781s). nisi forte potius loquatur supposita revelatione felicitatis primaevae, et S.Th. (4 CG 52) : «... Huiusmodi defectus, quamvis naturales homini videantur absolute, ... tamen, conside­ rando divinam providentiam..., satis probabiliter probari potest huiusmodi defectus esse poenales; et sic colligi potest humanum genus peccato aliquo originaliter esse infectum». De mente Augustini cf. E.D.Carretero. O.S.A., Antropologia teologica de Ia «Ciudad de Dios»; CiuD 2 (1954) 193-268; De Montcheuil, La polémique... 193-218; h.Refoule, O.P.. Misère des enfants et péché originel d’après saint Augustin: RevThom 63 (1963) 341-352, ex quo S.Doctor ibi arguit potius theologice seu ex experientia at lumine revelationis illustrata. De S.Thoma etiam sic fere intellecto, cf. Rondet, «Naturel...·: RcchScRel 48 (i960) 241-257. Cf. H.Leduc. Le péché originel et Ια raison: RevCIFr 25 (1901) 93-105; Le Bachelet. Le péché originel 3 (Paris 1900) p. 108-113: Rivière, Sur le péché originel: RevCIFr 78 (1914) 471-473; G.Philips. De argumento augustiniano ex miseriis huius vitae desumpto pro exsistentia peccati originalis: RevEccl Liège 26 (1934-1935) 313-320; Loncke, Perpenduntur argumenta rationis quoad peccati miginalis exsistentiam: CollatBrug 44 (1948) 335-339; J.B. Becker. Zur Theodizec der Erbsünde: ThPrahQschr 9 (1926) 478-481. De mente Catharini faventis argumento rationis, cf. Scarincct, 65-68. 55 Beraza. n.68is; Van Noort, n.236. 5S· Cf. M.Oraison, Réflexions sur «Morale sans Péché» du Dr.Hesnard: RevThom 55 (1955) 202s. Recursum ad eam radicem perturbationum psychicarum etiam memorat C.Vaca, O.S.A., La sexualidad en San Agustin: AugMag 2. 728s. Cf. et In.. Puntos para una psicologia del pecado en la «Ciudad de Dios·: CiudD 2 (1954) 278-282 (de sensu culpabilitatis apud homines ex peccato originali): Oraison. Psychologie et sens du péché: Le péché (Paris 1959) 45-48. De actualitate eius dogmatis (p.orig.) aliqua dicit Daniélou, Les orientations présentes de la pensée religieuse: Et 249 (1946) 15s. 960 I.E.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II At potest Deus peccata parentum in filiis punire malis physicis, quae tamen parentibus erunt in poenam, non vero filiis, sed in alium finem v.gr. exer­ citii virtutis (1.2 q.87 a.7.5)56. 2. Rom 3,23: Omnes peccaverunt et egent gloria Dei. Locutio «omnes peccaverunt» indicat hic peccata personalia. Ergo et in Rom 5,12. Dist. cons. In Rom 5,12 verba «omnes peccaverunt» indicarent peccata personalia, si ea verba in utroque loco adhiberentur eodem sensu, conc.; secus, nego. Verbum «peccaverunt» potest indicare et actionem personalem qua indu­ citur reatus culpae et contractionem reatus culpae ob illam actionem, ita ut generatim includat utrumque momentum, ut in loco obiecto, alias solum alterum, ut in nostro loco iuxta contextum, in quo ea vox obvio sensu indicat (etiamsi non respicerentur infantes) omnes uno peccato Adae attingi. In 3,23 alius est contextus et inde usque ad 5,12 series idearum evoluta est, quatenus primo asserit «omnes esse sub peccato» (3,9.23) ut tandem perve­ niat ad affirmandum peccatum intrasse per unum in mundum (5,12)56*. 3. Vox ή Αμαρτία significat solam concupiscentiam in Rom 6,12, etc.: Non ergo regnet peccatum (ή Αμαρτία) in vestro mortali corpore... Ergo et in Rom 5,12. Dist. cons. Illa vox in Rom 5,12 significat concupiscentiam etiam, conc.; solum, nego. Ea vox in Rom significat per se et oppositionem iustitiae Christi, ac proin reatum culpae, et concupiscentiam, ita ut illa maxime (quin vero haec excludatur) efferatur in Rom 5,12. At eo sensu sumpta deletur baptismo, cum, hoc posito, nihil damnationis remaneat (8,1); manet vero in baptizatis sumpta altero sensu seu ut concupiscentia. Ceterum illa vox in Rom 6,12 et alibi significat forte potius peccatum originale, etsi maxime secundum effectum concupiscentiae (n.733). 4. In Rom 5,19 fit comparatio inter Christum et Adam. At iustificatio Christi non se extendit ad omnes. Ergo nec Adae peccatum. Dist. min. Iustificatio Ch. non se extendit ad omnes regeneratos, nego; ad omnes homines, subdist. : virtute, nego; de facto, iterum subdist. : ex de­ fectu cooperationis hominum, conc.; ex defectu eius, nego. Verba Pauli possunt intelligi duplici sensu, in quo tamen utroque efferatur paritas extensionis inter opus Christi et opus Adae: a) Vel de efficacia, quasi dicatur gratia Christi se extendere ad omnes a Christo spiritualiter regenera­ tos per baptismum, ut peccatum Adae se extendit ad omnes ab Ada corpo­ raliter generatos (1.2 q.81 a.3 ad 3) 57. b) Vel de virtute, quatenus Redemp­ tio quoad potentiam et sufficientiam se extendit ad omnes, etsi de facto non omnes iustificentur ob defectum cooperationis ex parte hominum. In tota perieopa habetur saltem id postremum, etsi in v.19 potius de efficacia agi videretur57*. Inst. Iustificatio Christi non accipimur sine propriis actibus. Ergo nec peccatum Adae. Dist. antec. Iustificatio non accipitur sine propriis actibus in infantibus, nego; in adultis, subdist. : sine actibus mere dispositivis, nego; sine eorum meritis, conc. 56 Palmieri, th.4. De hac re Λ.Fernandez, S.I.. E' castigo dc los hijos por los pecados de los padres: EstEcl 2 (1923) 419-426; J.Scharbert, «Unsere S ancien und die Sunden unserer Vatert: BiblZ 2 (1958) 14-26. Cf. Dubarle, La pluralité des péchés héréditaires dans la tradition augustinienne: RevEtAug 3 (1957) 113-136; A.Landcraf, Die Vererbung der Sunden der Eltern auf die Kinder nach der Lehre des 12. Jahrhunderls: Greg 21 (1940) 203-247: Seybold, o.c., C.2. 56· Cf. Licier, 2,272s. -,7 Cf. Labourdette, 24.56s. 37* S.Augustinus, De pecc. mer. et remis. 1,15.19; ML 44,119s; S.Th., In Epist. ad Rom. 5 I.5; Cornely, l.c., p.30is; V1ARD, 75s; Ceuppens, 45. l.5 c.6. exsistit pecc. originale. th.41 x.932-933 961 Ob rationes nobis ignotas actualis oeconomia differt in eo a primaeva, quod iustitia originalis, vel privatio eius, transmitteretur in ipsa conceptio­ ne, independenter a voluntate personali parvuli nascentis, ct dependenter solum, pro diversa sententia, vel a sola voluntate Adae vel a quolibet ho­ mine pro sua progenie; nunc vero iustificatio parvuli nascentis non fit in ipsa conceptione, sed dein dependenter proxime a voluntate aliarum perso­ narum, at iustificatio adultorum non fit sine praevia horum personali dispo­ sitione, etsi semper fiat sine eorum meritis. Cur vero requiratur voluntas hominis ad justificationem, quin requiratur ad contrahendum peccatum originale est problema quod surgit at a Paulo hic non solvitur; sed cum chronologice praecedat influxus Adae, nil mirum si dein mutetur oeconomia, ex qua ut homo exeat ex illo statu ad reconcilia­ tionem cum Deo exigatur ab eo ut omnino libere decidat rem 58. 933· 5- 1 Cor 7,14: Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem: et sanctificato est mulier infidelis per virum fidelem: dlioyuin filii vestri immundi essent, nunc autem sancti sunt. Ex his, ii filii fidelium sancti sunt. Ergo saltem ii carent peccato originali. Dist. antec. Filii fidelium (non baptizati) sancti sunt extrinsece, conc.; intrinsece, nego. De sensu «sanctitatis» hic memoratae disputant auctores. At id saltem est certum, illos filios non dici sanctos, quasi careant peccato originali, cum secus et coniux infidelis liberaretur a peccato originali per coniugem fide­ lem; quo posito, textus non est ad rem. Ceterum is intelligi congruentius potest de sanctitate quadam externa, quae concipitur derivari ex coniuge fideli in infidelem et ex parentibus aliquo modo sanctis in filios quaeque praeterea censetur esse aliqualis horum remota dispositio externa ad sancti­ tatem internam 58 ·. Inst. Parentes baptizati non habent peccatum originale. Ergo saltem et filii eorum carent illo peccato. Dist. cons. Si ordo gratiae penderet intrinsece a generatione, conc.; secus, nego. Cum gratia sit spiritualis et supernaturalis, generatio vero sit actio pure organica et naturalis, non pendet ab hac intrinsece in esse et in operari, sed solum extrinsece ut a pura conditione transmissionis naturae, ita ut paren­ tes non generent qua sancti vel qua peccatores, sed solum qua habentes naturam (4 CG 52) 59. Ii mere ponunt in rerum natura hominem, qui qua talis venit ab Ada, a quo solo pendet in accipiendis gratia vel peccato ob speciale decretum Dei. Immo Adam peccator eius conditionis expers factus est; ideo nequibat dein gratiam a se recuperatam vel nova peccata ab eo forte commissa posteris transfundere. Item cum eius peccatum esset et personale eius, utpote actu eius personali commissum, et generale seu ad omnes eius posteros aliquate­ nus pertinens, fuit Adae condonatum qua eius personale, non vero qua ge­ nerale, et ideo transfunditur in filios. 6. Nequit esse peccatum id quod necessario alicui inest. At peccatum originale omnibus necessario inest. Ergo. Dist. mai. Id quod necessario alicui inest nequit esse peccatum perso­ nale et inducens privationem bonorum personalium, conc.; peccatum non personale, seu naturae, et inducens privationem bonorum indebitorum, subdist.: si absolute necessario inest, conc.; secus, nego. 58 Cf. Gonzàlez Ruiz, l.c., 177s. 58* Knabenbauer, Prior epist. ad Corinth. (Parisiis 1909) p.183-186. 59 S.Augustinus: R 1870; S.Th., 4 CG 52; Palmieri, l.c., th.12 n.8. Teologla II 31 962 I.F.SACÜÉS, DF. DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Ad rationem peccati sufficit ut detur et deordinatio et voluntarietas. Peccatum vero originale est voluntarium saltem in Ada. De his inferius 60. 7. Patres negantes parvulis esse peccatum intelliguntur facile de pec­ cato personali, ut: S.Gregorius Nyss. dicens de infante non baptizato: «Omnis malitiae expers..., sanitate quae per purgationem contingit non indigens, nam nec ab initio morbum in anima non admisit»61. Nam ex contextu agit de purgatione per paenitentiam et de peccato personaliter admisso. Clemens Alex, dicens: «Dicant ergo nobis, ubi fornicatus est infans na­ tus? Vel quomodo sub Adae cecidit execrationem, qui nihil est operatus?... Et quando dixit David: In peccatis conceptus sum..., dicit prophetice quidem matrem Heva, sed Heva quidem fuit mater viventium, et si is in peccatis fuit conceptus, at non ipse in peccato, neque vero ipse peccatum» 6-. Nam agit contra Encratitas dicentes matrimonium esse malum, et proin sibi vult nihil peccati esse generationi. Theodoretus: «... Quorsum infantes baptizamus, qui peccatum nondum gustarunt?»w. Nam haec dicit contra Messalianos, dicentes peccata adul­ torum antebaptismalia deleri baptismo nulla infusa sanctitate, et cum agat de peccato gustato (ergo actuali). S.Cyrillus Hier., dicens: «... Cum absque peccato venerimus, nunc ex libera voluntate peccamus»64. Nam agit contra praeexsistentianistas. Tertullianus, dicens: «... Quid festinat innocens aetas ad remissionem peccatorum?» (R 197). Nam agit de utili baptismi dilatione ad aetatem adultam. 934. Scholion. Quodnam peccatum Adae imputatum est posteris? Etsi Adam plura peccata forte commiserit (de quo tamen nullo modo constat), nonnisi primum propagatum est. Sic communiter DD. cum S.Th. Nam sequentia peccata nequibant corrumpere bona communia naturae primo peccato iam corrupta. Suarez habet etiam ut verisimilius illud peccatum, etiam mere interne commissum, fuisse posteris transfundendum65. Quid si Adam peccasset, non praecise violans praeceptum speciale ei datum, sed alio peccato? Transmisisset sic peccatum originale, ut videtur dicendum cum S.Thoma, cum, eo peccato commisso, amisisset iustitiam originalem. Suârez videtur aliter sentire66. Tamen Deus statuere potuit ut definitive, vel etiam pro solis Adae posteris, ea iustitia non amitteretur nisi uno illo peccato inobedientiae. Ada peccante, Heva vero non peccante, fuisset nobis peccatum originale? Certe, iuxta communem sententiam, quae tenet ut fontibus magis consonum, unum Adam fuisse caput naturae in iustitia originali transmittenda vel amittenda. Ideo etiam, Ada non peccante, etsi Heva peccaret, non fuisset pec. originale 67. Quid si, Ada non peccante, peccaset aliquis ex eius filiis? Iuxta alios, ut S.Th., Billot, Boyer, induceret is peccatum originale in progeniem suam. Iuxta alios plurimos, ut Suârez, Mazzella, Beraza, Huarte, Palmieri, hoc negatur, cum unus Adam fuerit caput naturae humanae in iustitia originali propaganda vel amittenda68. »° Cf. praeterea Loncke. Dogma peccati originalis contra obiectiones recentiores defenditur: CollatBrug 44 (1948> 359-363»> S.Gregorius Nyss., De infantibus praemature abreptis: MG 46,177. 62 Clemens Alex., Strom. 3,16: MG 8,1199-1201. Cf. Adumbr. in epist. ludae: MG 9,733. Theodoretus, Haer. fab. comp. I.5 c.18: MG 83,511. «4 S.Cyrillus Hier., Catech. 4 n.19: MG 33,479. 65 S.Th., 2 d.33 q.i a.i ad 4: 1.2 q.81 a.2: De malo q.4 a.8 ; Suârez, De vit. et pecc. 9.3,7. 66 S.Th., 2 d.33 q.i a.2 in fine; Suârez, ibid. «’ S.Th., r.2 q.81 a.5; Suârez, ibid. n.8. At cf. Flick, o.c., 378. »» S.Th.. 2 d.33 q.i a.i ad 3; De maloq.5 a.4 ad 8; Boyer, 378; Billot, p.142. ut vide­ tur et sane id logice tenere debet in sua opinione de ratione propagationis peccati ab Ada. l.5 c.6. exsistit pecc. originale, th.41 n.933-935 963 Quid de filiis Adae ante eius peccatum forte natis? Non contraxissent peccatum originale; nec eorum filii ante peccatum Adae geniti. Item non putandi sunt hi post et ob istud peccatum gratiam amissuri esse. Illorum vero filii geniti post Adae peccatum contraxissent probabilius, ex dictis nuper, peccatum originale, utpote in ea re pendentes a solo Ada, praecisa conditione morali parentum intermediorum 69; dissentitur tamen Palmieri 70. Peccatum originale est unum an multiplex? In Ada «origine unum est» (D 790), at virtualiter multiplex dici potest: quasi contineat ut in radice morali omnia peccata futura personalia; ut habens multiplicem deformita­ tem; ut infecturum multas animas sive partes animae. In singulis Adae posteris est unum specie et numero. In diversis hominibus est: a) unum specie et proportione, seu relatione ad peccatum originans, et etiam magni­ tudine; multiplex numero, cum numerus habituum et privationum sumatur ex parte subiectorum quibus insunt (1.2 q.82 a.2.4). Multiplicatio ergo peccati originalis non infert multiplicationem peccati actualis et proin nec offensae Dei. N.B. In hac tota re possent multa futuribilia quaeri, quorum tamen solutio pendet ultimatim ex divina ordinatione pro singulis casibus, nobis non undequaque nota. 935. Corollarium 1. Peccatum originale non est a pluribus hominibus. Nullo modo, ex dictis in tota thesi, admitti potest ea hypothesis quod pecca­ tum originale forte proveniret, non ab uno, sed a pluribus, quae effingeretur ut melius satisfieret obiectionibus ex polygenismo forte orituris 71. Corollarium 2. Peccatum originale non est possibile nisi in ordine supernaturali, quatenus Deus potest alligare voluntati unius hominis conservatio­ nem vel amissionem bonorum supernaturalium alienorum, eo posito quod per peccatum grave semper amittuntur aliqua bona, ut conversio ad ulti­ mum finem et bona quibus ea constat, et quod ea bona hominis naturalia, seu ei naturaliter debita, nequeunt amitti nisi ob peccatum personale. Hinc peccatum Adae privavit: a) Eum conversione ad finem ultimum tam naturalem quam supernaturalem, et bonis quibus ea constat, b) Pos­ teros eius solum conversione ad finem supernaturalem, et bonis quibus ea constat. Tamen, cum. posita elevatione, non sit iam nisi unus finis ultimus supernaturalis, amissa conversione ad hunc perit conversio ad finem ulti­ mum simpliciter talem; ita ergo ut peccatum originale relinquat homini conversionem ad finem ultimum naturalem, non formaliter ut finem ulti­ mum, sed mere materialiter ut talem, seu ad omnia bona eius, sed non qua finis ultimi 72. Suârez, ibid, n.9; Mazzella, n.927; Palmieri, p.ziS; Beraza, n.767; Huarte, n.431, ubi plures auctores nominat, maxime thomistas. 6’ Cf. Suarez, l.c., s.4 n.4. 70 Palmieri, p.122: Beraza, n.758. De effectu peccati Adae in sortem iustitiae originalis quaerit varia De Letter, If Adam... l.c., 117-125. 71 Cf. A. et J.Bouyssonie. Polygénisme: DTC 12,2536; Gaudel, 590. 72 Cf. J.B.Becker, Der Schuldkarakler der Erbsünde: ZkathTh 48 (1924) 76-79. 964 I.F.SACÜÊS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il CAPUT VII De natura peccati originalis 936. Probata peccati originalis exsistentia, quaeritur in quo illud formaliter consistat. Id Ecclesia numquam definivit, ita ut, cum in Tridentino de ea re disputaretur et communiter ut optima haberetur doctrina S.Thomae, scii, quod essentia peccati originalis sit in privatione iustitiae originalis, Conci­ lium consulto statuit nil de ea quaestione suis decisionibus esse attingendum, ne doctrinis catholicorum varie opinantium (ut apparuit in ipsa Synodo) se intermisceret, sed solum errores haereticorum damnaret ’. De eius ergo peccati natura indaganda nunc agitur. Cum vero de ratione omnis peccati sit et inordinatio et voluntarietas, illa quoad utrumque elementum investiganda est. A R TIC ULUS I In quo non sit formaliter peccatum originale Thesis 42. Peccatum originale non consistit formaliter in concupiscentia. Bellarmino, De amissione gratiae et statu peccati I.5; Suârez, De vitiis et peccatis d.9 s.2; Palmieri, th.7-9; Beraza, n.771-781; Huarte, n.433-471 ; Lercher, 2 n.654-665; Boyer, th. 15; Daffara, 0.140-158. 937. Nexus. Antequam dicamus positive in quo sit pec­ catum originale, oportet negative statuere in quo non sit, per exclusionem opinionum quas catholici admittere nequeunt. 938. Notiones. Peccatum originale sumitur hic ut ori­ ginale originatum, seu ut illud est in nobis ex actu personali Adae, ac proin ut mere habituale, sed verum et grave ac sic avertens a Deo; non ergo ut originale originans, seu ut illud fuit Adae peccatum personale, cum de hoc sumpto sive ut ac­ tuali sive ut habituali valeant dicta superius de omni peccato gravi personali. Non dicitur commissum, sed mere contractum, cum habea­ tur a nobis, non personaliter agentibus, sed patientibus seu il­ lud ab alio accipientibus. 1 Sf. Pallavicini, S.I., Conc. Trid. Hist. (trad. J. B. Giatino, S.I.) I.7 c.8 n.1.6; L.PenaS.I., La doctrina dei pecado original en el Concilio de Trento: MiscCom 4 (1945) p.181-183. Nec C. Vaticanum volebat ob eamdem rationem id definire: «privationem gratiae esse ipsam essentiam peccati originalis; sunt enim quoad habitualis et speciatim originalis peccati essen­ tiam diversi modi loquendi inter theologos catholicos, qui dogma ipsum omnino relinquunt integrum· (CL 7.549; cf. 566). Cf. Monsegu, l.c., 8.20.27-29.37. gos, l.5 c.7 a.1. pecc.. non concupiscentia , tii.42 n.936-939 965 Non consistit formaliter, seu secundum eam notam ex qua illud est vere ac proprie peccatum et, qua proin ablata, tale peccatum esse desit. Ergo thesi nec asseritur nec negatur concupiscentiam per­ tinere aliquo modo ad rationem peccati originalis non formalem. Concupiscentia seu ea rebellio appetituum exsistens in homine ex amissione doni integritatis per peccatum Adae (n.728). 939. Adversarii. Lutherus, Calvinus, Melanchton, Baius, Iansenius, Hermes (11.697.6993.703). Opinio Matthiae Illyrici, quod peccatum originale sit forma quaedam substantialis, per quam anima moraliter corrupta sit et mutata ex imagine Dei in imaginem diaboli, opinioni Reformatorum forte quoad rem accensenda sit, etsi ipsi Lutherani contra ipsum scripserint 2. Ex Scholasticis 3 multi antiqui, ablatis differentiis, repo­ suerunt peccatum originale in pronitate concupiscendi, quam anima (ut omnes vel fere omnes putare videntur) contrahit ex corpore 4, v.gr. P.Lombardus, Henricus Gandavensis, Gre­ gorius Ariminensis. 2 Cf. Bellarmino, 1.5 c.i; A.Salmerôn, Jn Rom. 5 d.45. 3 De eorum mente circa naturam peccati originalis, cf. Gaudel, 432-531; J.N.Espennach Augustin und der Friihscholastik (Mainz 1905); péché originel au XIIe siècle. I. L'école d’Anselme de Laon et de Guillaume de Champeaux: RechThAncMéd 11 (1939) 17-31; Id., Les théories du péché originel au XIIe siècle. La réaction abélardienne et porretaine: ibid., 12 (1940) 78-103; Id., Les théories du péché originel au XIIe siècle. III. Tradition Augustinienne: Ibid., 12 (1940) 236-274; Id.. Le péché originel chez Albert le Grand, Bonaventure et Thomas d’Aquin: ibid., 12 (1940) 275-328; Id., Le traité du péché originel chez les premiers Maîtres Dominicains de Paris: EphThLov 17 (1940) 27-57; Id., Le traité du péché originel chez les premiers Maîtres Francis­ cains de Paris: ibid., 18 (1941) 26-64; Id., Baptême et péché originel de S.Anselme à S.Thomas d’Aquin: ibid., 19 («942) 225-245; R.M.Martin, La question du péché originel dans Saint Anselme (1099-1100): RevScPhTh 5 (1911) 735-749; Id., Le péché originel d’après Gilbert de la Porré (t II54)·' RevHistEccI 13 (1912) 674-691; Id., Les idées de Robert de Melun sur le péché originel: RevScPhTh 7 (1913) 700-725; 8 (1914) 439-466; 9 (1920) 103-120; 11 (1922) 390-415; Id., La doctrina sobre et pecado original, l.c., 384-400; 11 (1915) 223-236; Id., Quel­ ques «Premiers· Maîtres Dominicains de Paris et d'Oxford et la soi-disant Ecole Dominicaine Augustinienne: RevScPhTh 9 (1920) 556-580; Id., E primitiis scholae D.Thomae Aquinatis. Magistri Hervaei de Nedellec, O.P. Tractatus de peccato originali: XenThom 3 (Romae 1925) 233-247; Id., La controverse sur le péché originel...; A.Stohr, Zur Erbsündenlehre Alberts des Grossen: GeistMitt (1935); C.O.Vollert, S.I., The Doctrine of Hervaeus Natalis...; Finkenzeller, 522-549; G.DIaz, O.S.A., De peccati originalis essentia in Schola August iniana praelridentina (El Escortai 1961); de Estio, qui suo modo ponit etiam peccatum originale in concupiscentia, sed non simpliciter sine privatione gratiae,, cf. J.Ferrer, Sch.P., Pecado original v justification en la doctrina de Guillermo Estio (Madrid i960) 91-100. Apud eos auctores inveniuntur ex Scholasticis variae modalitates de nostra quaestione nobis in opinio­ nibus eorum exponendis praetermittendae in hac thesi et in sequenti. 4 Petrus Pictaviensis (ca.1170): «Quidam tamen, imo fere omnes dicunt originale pec­ catum non esse nisi concupiscibilitatem, non reputantes ignorantiam, esse originale peccatum, quod in anima est, non in corpore» (Sent. 1.2 d.19: ML 211.1015). Ii auctores antiqui qui viderentur ponere peccatum originale in ipsa concupiscentia camis, ut Schola S.Victoris, concupiscentiae addens ignorantiam, putandi sunt loqui de ea quam anima ex corpore con­ trahat, cum ii sequantur S.Augustinum qui illud peccatum saltem formaliter ponit in anima (cf. v.gr. Gaudel, 394-398.448s), nisi forte excipiantur quidam, ut Petrus Aureolus, 2 d.30 a.2 (cf. Gaudel, 494s). Si qui (ut Stephanus Langtonensis, Rolandus Cremonensis) distin­ guentes peccatum originale a concupiscentia, dixerunt animam eum fomitem contrahere, ex quo afficiatur quadam macula, quae sit proprie peccatum originale, forte non differunt quoad rem ab illis scholasticis nunc memoratis: cf. Lottin, Les théories...: RechThAM 12 (1940) 266-271. rerger, O.S.B., Die Elements der Erbsünde Kors, o.c.; D.O.Lottin, Les théories du 966 1.F.SACÜÊS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il Ii omnes mutuo quoad rem sine dubio non differunt. Ce­ terum dicunt uno vel alio modo eam concupiscentiam qua peccatum baptismo deleri; at aliqui v.gr. Robertus de Melun, Gandulphus Bononiensis dicunt peccatum originale post bap­ tismum manere, quin tamen in culpam imputetur, et isto remitti solum quoad reatum poenae eternae. 940. Doctrina Ecclesiae. C.Tridentinum (D 792): «Si quis per lesu C.D.N. gratiam, quae in baptismate confertur... asserit non tolli totum id quod veram et propriam peccati ra­ tionem habet... A.S.... Manere autem in baptizatis concu­ piscentiam... haec sancta Synodus fatetur et sentit... Hanc concupiscentiam... sancta Synodus declarat, Ecclesiam catho­ licam numquam intellexisse peccatum appellari, quod vere et proprie in renatis peccatum sit...» His definitur et baptismo tolli «totum id quod veram et propriam peccati rationem habet» et in renatis manere con­ cupiscentiam. Ergo definitur concupiscentiam non esse vere et proprie peccatum: a) De renatis implicite et forte, ex ver­ bis «Ecclesiam... quod vere et proprie peccatum sit...», etiam explicite, b) De non renatis, ut videtur, saltem virtualiter, cum peccatum originale tollatur baptismo, dum concupiscentia remanet. Directe id certe non definitur; sed si concupiscentia non mutatur intrinsece per baptismum et tamen in iustis non est peccatum, saltem constat eam in non renatis non esse formaliter peccatum, cum sit separabilis ab eo elemento quo dicitur ea in iis esse plene peccatum. Ergo saltem virtuali­ ter id continetur definitione4*. 941. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica saltem implicite (forte explicite) definita, de renatis; de non renatis, saltem theologice certum, ex dictis. Haec valent contra omnes dicentes peccatum originale ita esse concupiscentiam, ut illud qua peccatum renatis adhuc insit, quin tamen eis imputetur. Etiam contra ponentes peccatum originale in concupiscentia, sed ita ut ea qua formaliter peccaminosa baptismo remittatur, thesis est iam, ut videtur, communis et certa in theologia. 942. Probatur ex sacra Scriptura. Nihil... damnatio­ nis est iis, qui sunt in Christo lesu (Rom 8,1), i.e. iis, quicumque baptizati sumus in Christo lesu..., viventes Deo in Christo lesu ·'· Cf. Monsegu. l.c., 23-26.34: cf. tamen Dîaz, La escuela aijustiniana prelridentina y el problema de la concupiscenda: CiuD 174 (1961) 35θ-355· 1..5 C.7 A.I. PECC. NON CONCUPISCENTIA. TII.42 N.939-945 967 D. (6,3s.ii). Sed concupiscentia remanet in baptizatis: a) ex 6, N. 12: Non... regnet peccatum (concupiscentia) in vestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius; b) ex experientia. Ergo, cum peccatum originale sit in omnes homines in condemnationem (Rom 5,18), non est concupiscentia. 943. Probatur ex traditione. S.Augustinus, cum pelagiani accusarent catholicos, quasi hi dicerent «baptisma non dare omnem indulgentiam peccatorum, nec auferre crimina, sed radere, ut omnium peccatorum radices in mala carne te­ neantur», respondit: «Dicimus ergo baptisma dare omnium indulgentiam pec­ catorum, et auferre crimina, non radere...» (R 1886). «Sed de ista concupiscentia carnis falli eos credo, vel fallere, cum qua necesse est ut etiam baptizatus, et hoc si diligentissime proficit, et Spiritu Dei agitur, pia mente confligat. Sed etiam­ si vocatur peccatum, non utique quia peccatum est, sed quia peccato facta est, sic vocatur» (R 1887). «... Et ista ipsa car­ nis concupiscentia baptismo sic dimittitur, ut quamvis tracta sit a nascentibus, nihil noceat renascentibus» 5 (cf. n.954). 944. Ratio theologica. De ratione peccati originalis est, ut avertat a Deo. At concupiscentia non dicit aversionem a Deo vel in ordine naturali, in quo sane esset, absente inte­ gritate, vel in ordine nostro, cum insit etiam iustificatis per baptismum. Ergo concupiscentia non est saltem formaliter pec­ catum originale. 945. Scholion. Peccatum originale non est formaliter ipsum peccatum actuale Adae mere extrinsecus hominibus imputatum. Hanc opinionem sine dubio nec Simon Tornacensis, forte nec Pighius cui tribuitur 6, sustinent; cum ii eius peccati transmissionem per Dei decretum explicent, quo saltem eamdem solidaritatem in Ada singulis hominibus intrinsecam, ac proin ta­ lem communionem in eodem peccato videantur statuere, quam Salmeron et alii auctores inferius memorandi ponunt7 (n.957). C.Tridentinum: «Si quis... asserit... inquinatum illum (Adam) per in­ oboedientiae peccatum mortem et poenas corporis tantum in genus huma­ num transfudisse, non autem et peccatum, quod mors est animae: A.S.» (D 789). Ergo peccatum transfunditur, et quidem eodem modo ac mors et poenae corporis, quae sane sunt nobis intrinsecae; est mors animae, at mors est intrinseca subiecto cui advenit. «Si quis hoc Adae peccatum... propagatione, non imitatione transfusum omnibus inest unicuique proprium...» (D 790). His videtur implicite definiri 5 Coni, duas epist. pelag. 1.1 c.13 n.z6s: ML 44,562s. 6 Cf. Beraza, n.798; Penagos, 138; Rivière, Justification: DTC 8,2159. 7 D.S0T0 (De natura et gratia l.t c.9) ea verba habet difficilia intellectu nisi ad sensum opinionis Salnieronis sumatur opinio Pighii: «Qui tamen diceret, non alio reatu culpae, quam illius transgressionis Adae, dum concipimur, pollui, nihil erroris protenderet nisi quod leviter et absque ratione negaret, reatum illum esse carentiam iustitiae·. Eum adiungunt Salmeroni etiam Scheeben, o.c., 2 § 202 n.326; Pohle-Gummersbach, 1,604. Cf. et Arriaga, De vit. et pecc. d-5t s.i ; Frassen, l.c., 5 (1901) p.344· 968 I.F.SACÜÉS, OF. DEO CREANTE ET ELEVANTE. II illud peccatum esse singulis intrinsecum (cf. n.923), vel id est saltem theolo­ gice certum, cum peccatum nequeat ut verum peccatum dici esse alicui vere proprium per meram imputationem extrinsecan peccati alieni. Rom 5,12: In omnes Homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt. Si ipsi peccaverunt (quocumque modo activo vel passivo hoc verbum suma­ tur) non imputatur mere extrinsecus eis peccatum. Eodem modo dicuntur peccasse ac mortui esse; sed mors est iis intrinseca. Sicut per unius delictum in omnes homines in condemnationem, sic et per unius iustitiam in omnes homines in iustificationem vitae (5,18). Damnatio supponit culpam propriam ei qui damnatur, ne is dicatur damnari ob pecca­ tum alienum. Ea iustificatio qua Christus reparat peccatum Adae est nobis intrinseca; ergo a pari et ipsum peccatum. Per inobedientiam unius... peccatores constituti sunt multi (5,19). Si pecca­ tores sunt constituti seu tales facti, non mere vocati sunt eo nomine ob pecca­ tum Adae 8. Si ante eam imputationem homines non erant in peccato, Deus iniuste hoc iis imputaret. Si vero iam erant, imputatio nil addit eis. Nec per meram imputationem aliquis fieret magis peccator, quam filius latronis fieret latro, si sic vocaretur ob patrem suum latronem. ARTICULUS II In quo sit formaliter peccatum originale Thesis 43. Peccatum originale consistit formaliter in gra­ tiae sanctificantis privatione denominative voluntaria ex Adae peccato. 946. Nexus. Omnes catholici convenire debent in ex­ cludendis opinionibus de natura peccati originalis nuper reiectis; at ii non conveniunt in positiva illius naturae determina­ tione. Nunc ergo de hac re agitur. In qua tamen determina­ tione, cum de essentia omnis peccati sit et inordinatio et voluntarietas, utriusque elementi ratio reddenda est, si natura peccati originalis plene exponitur. 947. Notiones. Peccatum originale sumitur ut in the­ si superiore (n.938). Consistit formaliter. His non mere dicitur privatio gra­ tiae esse aliquo modo de ratione peccati originalis, quod est de fide implicite definitum (D 789) et fontes docent semper ac explicite vel implicite tradunt illud connecti cum privatione iustitiae originalis *. Sed indicatur ipsa definitio peccati ori­ ginalis, non vero reduplicativa, qua originale dicatur illud pec­ catum quod ab origine nobis ex Ada inest; nec complexiva, 8 Lagrange, Saint Paul. Epitre aux Romains p.ui; Prat, i p.259-260 not.i. 1 C.Vaticanum paraverat definitionem, «privationem gratiae sanctificantis de eius (i.e. pec­ cati originalis) ratione esse», declarans «privationem gratiae sanctificantis pertinere ad rationem peccati originalis» (non dicit ad essentiam, ex supra dictis). Cf. CL 7,549; cf. 566 1637. l.5 c.7 a.2. pecc. oric. est gratiae privatio, th.43 n.945-947 969 seu secundum omnia vel saltem plura elementa quae quolibet titulo ad illius peccati constitutionem referri possint; sed formalis, seu secundum eam notam, qua posita, illud sit vere ac proprie peccatum et quidem grave, et qua ablata, illud esse tale peccatum desit. Ea vero nota sumitur in thesi assertive, ita ergo ut mere praescindatur a concupiscentia ut elemento forte materiali peccati originalis, et nunc solum de eius elemento formali agatur, sive id eius peccati tota essentia sive solum pars formalis sit. Gratia sanctificans est illud donum supernaturale supra memoratum, ut inadaequate contradistinctum a iustitia origi­ nali (n.756). Privatio, seu carentia perfectionis debitae, et quidem hic ob peccatum actuale, sumitur: a) Non active seu ut privatio­ nis actus (de quo nunc non agitur); qui demeritorie, seu ut a causa morali, est ab homine merente illam privationem ob eius actuale peccatum, quo affective gratiam abicit, et physice, seu ut a causa physica, est a Deo, qui, solus potens destruere entitatem supernaturalem (non actione positiva, sed remotione in­ fluxus eam conservantis), gratiam homini in poenam illius pec­ cati subtrahat, b) Sed passive, seu ut privationis activae ef­ fectus; at prout is est ab homine, seu ut est status abiectionis gratiae, non ergo ut est a Deo, seu ut est status poenalis. Voluntarium, seu id quod procedit a voluntate cum cogni­ tione finis imperfecta, ut in infantibus (voluntarium imperfec­ tum), vel perfecta, ut in adultis plena cum deliberatione agen­ tibus, sumitur hic ut liberum et quidem plene, seu ut immune ab omni necessitate et extrinseca (a coactione) et intrinseca. Denominative seu improprie. Dum ipse actus immediate procedens a voluntate est voluntarius proprie ac formaliter, dicitur voluntarium improprie ac denominative id quod ab illo actu voluntatis procedit vel imperate, ut actus aliarum facul­ tatum, vel terminative, ut quilibet effectus actu voluntatis in­ ductus. Cum peccatum originale sit habituale, et ideo quidam ef­ fectus ab actu voluntatis peccaminoso procedens, nequit esse voluntarium nisi denominative. Id ergo ulterius in thesi non probatur. Ex Adae peccato. Id est de eo peccato ut actu. Quia vero «ad rationem et definitionem peccati... pertinet volun­ tarium» (D 1046), et quia «peccatum originis (non) vere ha­ bet rationem peccati sine... respectu ad voluntatem a qua ori­ ginem habuit» (D 1047) 2> peccatum originale est voluntarium 2 Cf. Becker, Der Schuldkarakter..., l.c., 62-64; Le Bachelet: DTC 2,93s. In neganda voluntarietate peccati originalis Baio praeierat Olivi: cf. Stufler, l.c., 468-473. 970 I.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H ex voluntate Adae peccantis. Id implicite definitur ubicumque definitur Adam transfudisse nobis peccatum, et implicite af­ firmant fontes semper ac dicunt peccatum Adae nobis trans­ fusum esse, vel nos esse peccatores ex peccato Adae, vel ali­ quid simile. Pariter de fide implicite definitum est privationem gratiae esse voluntariam ex peccato Adae (D 789); et id docent fon­ tes explicite vel implicite ubi dicunt Adam suo peccato nobis iustitiam et sanctitatem amisisse. Si ergo ulterius dicitur in thesi eam privationem gratiae esse formaliter peccatum ori­ ginale, eo ipso constat ex antea dictis eam etiam qua peccatum esse voluntariam ex Adae peccato. Quare in thesi ut probatum supponitur peccatum origina­ le esse voluntarium, et privationem nostram gratiae esse vo­ luntariam ex peccato Adae; nec ideo iam probatur expresse. Ceterum, ut patet ex dictis, his assignatur peccato origi­ nali voluntarietas personalis Adae peccantis, sine qua certe il­ lud non esset peccatum. Sed an et quomodo ad rationem eius peccati pertineat etiam solidaritas eorum quibus illud inest, ratione claritatis in thesi non disputatur et ad thesim sequen­ tem remittitur disputandum, cum etiam id sit necessarium ad peccati originalis naturam plene investigandam. 948. Adversarii. Multi posuerunt peccatum originale in privatione iustitiae originalis (ut adaequate distinctae a gra­ tia sanctificante) vel sola, ut videntur loqui S.Anselmus, Sco­ tiis, vel cum concupiscentia ut elemento materiali v.gr. Ale­ xander Halensis, SS. Albertus M., Bonaventura, et Sanc­ tus Thomas, si credatur quibusdam (Kors, Bittremieux, etc.) qui ita ipsum interpretantur et in hoc eum explicite vel impli­ cite profitentur sequi (n.693), ac multi etiam in C.Tridentino 3. At iure censendum est plures ex iis auctoribus, ut fere certo S.Thomam, eam privationem de facto referre ad gra­ tiam sanctificantem, vel solam vel saltem ut elementum prin­ cipale peccati originalis, ita ut nostra thesis sit etiam eorum. Alii auctores (Catharinus, Salmeron, Toledo, Lugo, Arriaga, Frassen, Zumel, Wirceburgenses, etc.) reponunt peccatum originale in ipso peccato actuali Adae, quod et prout moraliter a posteris eius commissum sit in connexione morali omnium cum Ada decreto Dei effecta, ac prout illud peccatum moraliter perseverare censetur, dum non remittatur; ita ut privatio gratiae non sit, nisi effectus poenalis eius 4. 3 Cf. Penagos, 142-183; Pallavicini, Lc., 1.7 c.8 n.2-4. Hodie etiam Michel, Saint Albert-Le-Grand serait-il hérétique?: AmCI 70 (i960) 105s. 4 A.Catharinus, De lapsu hominis et peccato originali d.6; Commentaria in omnes divi Pauli epist. Ad Rom 5,12 de quo cf. Scarinci, 77S.85-114, ubi citat multos auctores ut illum l.5 c.7 λ.2. pec.c. orig. est gratiae privatio, tii.43 n.947-950 971 Est opinio quod peccatum originale sit in impotentia amandi Deum super omnia et vitandi diu omnia peccata gravia, quae est cuilibet homini ex peccato Adae, quaeque eum facit indignum divina amicitia, seu positive indispositum ut gratiam accipiat. Pertinet ad peccatum originale, ut ea indispositione inducitur, privatio gratiae seu conversionis ad Deum ut elementum formale et concupiscentia eam conversionem impediens ut elementum materiale 4 *. Si ea debilitas concipitur ut effectus formalis privationis iustitiae origi­ nalis, illa opinio videtur quoad rem peccatum originale reducere ad istam privationem, quam formaliter consequatur ea debilitas. Sed si haec concipi­ tur ut quid natura prius illa privatione, non intelligitur quomodo ea sit formaliter peccaminosa, cum in ea hypothesi privatio iustitiae potius videa­ tur esse dicenda effectus quam essentia peccati originalis. 949. Valor theologicus. Moraliter certa. Haec thesis sumpta assertive, seu praecisa quaestione de concupiscentia ut elemento materiali, a Suârez dicebatur «communis theologorum»5 et nunc certe communis dici potest. Eam tenuerunt iam aliqui memorati a Gulielmo Parisiensi, dein Petrus Paludanus 6, Vitoria, D.Soto, Bellarmino, Suârez, Vâzquez, Valencia, Tanner, Ruiz de Montoya, Salmanticcnses, Gonet, Mastrius, Billuart, Palmieri, Scheeben, Mazzella, Del Val, Hugon, Daffara, Billot, Abârzuza 7, alii moderni. Ex his Mendive et Beraza dissentiuntur partim 8. 950. Ex connexione cum doctrina Ecclesiae. 1) C.Tridentinum: Peccatum originale «mors est animae» (D 789). At mors animae est formaliter privatio vitae spiritua­ lis seu gratiae sanctificantis. 2) Peccatum originale, utpote «unicuique proprium» (D 790), est singulis re intrinsecum. At, extra privationem gratiae, nihil est nobis re intrinsecum, cum actus peccaminosus Adae non sit nobis intrinsecus nisi mere iuridice, seu eatenus tantum quatenus actus physice personalis Adae dis­ ponentis de bono iustitiae originalis omnibus communi potest noster dici (cf. th.44). sequentes (117-127) et alios saltem quoad admissionem vel pacti vel decreti (128s). A.Salmeron, l.c., d.46; Toledo, In epist. B.Pauli Apost. ad Rom. c.5 v.12: De Lugo, De Paenil. d.7 8.7; Arriaga, l.c., s.4; Frassen, l.c., p.359-365; de Zumel, cf. M.Rodrîguez, El pecado... 238-240; Wirceburgenses, De peccatis n. 102-105. 4* Sic Flick, o.c., 447-470. Notionem quamdam difficile admittendam de peccato origi­ nali ut inclinatione positiva (saltem habituali) ad peccatum actuale proponit Piault, o.c., 305-308. 5 Suarez, l.c., d.9 s.2 n.18. Gulielmus Parisiensis, De vitiis et peccatis (ed.1591) c.3 p.254; c.5 p.259; c.6 p.263: cf. Martin: CiencTom u (1915) 228; Petrus Paludanus: cf. Martin, La controverse sur le péché originel... p.236-283. 7 De Vitoria, apud L.B.Gillon, l.c., 38s; D.Soto, l.c., c.5.9; Bellarmino, I.5 c. 19; Suârez, l.c.; Vazquez, In 1.2 d.132 c.8s; Valencia, In 1.2 d.6 q. 12,10; Tanner, Dc peccatis d.4 dub.4 n.108; de Ruiz de Montoya, cf. De Aldama, El tratado de Ruiz de Montoya...: l.c., 128.129; Salmanticenses, De vitiis ct peccatis d.16 dub.5 § 1; Gonet, De vitiis et pecca­ tis d.7 a.5 § 4; Billuart, De peccatis diss.6 a.5 § 2 *(Est communis thomistarum, ait, et plu­ rium aliorum»); Palmieri, th.9; Scheeben, l.c., § 202; Mazzella, n.995-1004; Del Val, l.c., c.3 a.5 § 2; Hugon, De peccato originali q.2 n.13; Daffara, th.12; Billot, o.c., th.12; X.Abârzuza, O.F.M.Cap., Manuale theologiae dogmaticae, z2 (Madrid 1956) 651-662. 8 Mendive, l.c., n.272-278; Beraza, n.830-841. Nec Lessius reponens peccatum origi­ nale in habituali aversione voluntatis a Deo fine supernatural i, non vero in privatione iustitiae originalis, censendus est a nobis substantialiter differre: cf. Bittremieux, L'essence du péché originel d’après Lessius: NouvRevTh 49 (1922) 315-325. 972 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II 3) «Parvuli... in remissionem peccatorum veraciter bap­ tizantur, ut in eis regeneratione mundetur, quod generatione contraxerunt» (D 791). At nil intrinsecum potest dici tolli de facto in baptismo, nisi privatio gratiae sanctificantis. Ergo in ea consistit peccatum originale. 951. Ratio theologica. 1) Positive: a) Ad rationem for­ malem peccati gravis requiritur et sufficit, supposita voluntarietate, privatio conversionis ad finem ultimum (n.8s8s). At ea privatio habetur formaliter in peccato originali per pri­ vationem gratiae sanctificantis. Ergo illud peccatum habetur formaliter per eius gratiae privationem. b) In peccato Adae fuit et conversio ad creaturam et aversio a fine ultimo, seu privatio gratiae sanctificantis, per quam Adam erat formaliter conversus ad illum finem. At conversio ad creaturas, utpote pure personalis ex natura sua, non potuit nobis transmitti. Ergo sola privatio gratiae nobis transmissa est. Ergo in ea est formaliter peccatum originale 9. 2) Negative, seu per exclusionem aliarum opinionum: a) Opinio reponens peccatum originale in privatione iustitiae originalis, ut contradistinctae a gratia, videtur minus consona fontibus nuper allatis. In statu iustitiae originalis homo habens unum finem ul­ timum supernaturalem coniungebatur formaliter cum eo per solam gratiam sanctificantem. Ergo immerito ponitur pecca­ tum originale in privatione alicuius elementi, quo de facto homo non coniungebatur formaliter cum Deo ut fine superna­ turali. b) Opinio reponens peccatum originale in actuali pecca­ to Adae ac posteris eius communi, etiam minus consona vi­ detur fontibus nuper allatis. Ceterum ea aut ponit rationem peccati actualis in tenden­ tia positiva (non in privatione) et sic repugnat ex alibi dictis (n.847) aut nihil dicit re a nostra opinione differens (n.858,3). 952. Obiectiones. 1. Deus non denegat infanti gratiam nisi post­ quam ratione prius videt eius peccatum. Ergo hoc peccatum non est in privatione gratiae. Dist. mai. Deus denegat infanti gratiam postquam videt eius peccatum, prout hoc fuit actuale in Ada, conc. mai.; prout hoc est habituale in ipso infante, nego mai. Cum Adam suo peccato abiecerit moraliter communem hominum gra­ tiam, ut inferius dicetur, Deus in poenam eius peccati subtrahit eis illam gra­ tiam,ita ut status inde resultans in nobis sit status privationis gratiae; in quo prout inducto a nobis in Ada, non prout est a Deo, consistit peccatum origi­ nale. Hinc recte potest dici, ideo Deum privasse hunc infantem gratia, quia ’ Cf. Bellarmino, l .c. L.5 C.7 Λ.2. PECC. ORIC. EST GRATIAE PRIVATIO. TJI.43 N.950-953 973 peccavit actualiter Adam, non vero quia ipse infans peccavit habilualiter contrahens peccatum. Ceterum tamen peccatum hoc habituale potest considerari ut forma homini inhaerens, ex qua formaliter seu ut effectus formalis, et proin non efficienter, habeatur privatio gratiae. 2. Gratia est entitas physica. Ergo nequit in eius privatione esse pecca­ tum, quod est ordinis moralis. Dist. mai. Gratia est entitas physico-moralis conc.; pure physica, nego. Gratia, etsi sit entitas physica, pertinet essentialiter ad ordinem mora­ lem, utpote hominem formaliter sanctificans et ordinans in ultimum finem. Hinc peccatum, cum sit formaliter amissio sanctitatis et illius conversionis in ultimum finem, est eo ipso, seu formaliter, amissio illius doni pyhsici hominem sanctificantis. 3. Deus potuit homines destinare in Ada ad visionem beatificam con­ sequendam sine gratia sanctificante. At tunc peccatum originale non esset formaliter in privatione gratiae. Ergo nec nunc est in ea. Nego cons. In ea hypothesi peccatum originale esset in privatione illius elementi (qualecumque esset) quo homo ordinaretur in visionem beatificam. At cum in nostro ordine conversio in ultimum finem sit solum per gratiam sanctificantem, peccatum originale nequit esse nisi in privatione eius gratiae. 4. Peccatum originale differt a peccato personali gravi. At non differt in privatione gratiae. Ergo in hac non consistit. Dist. min. Peccatum originale non differt a personali gravi in privatione gratiae in se sumpta, conc.; in ea ut pendente a determinato actu peccaminoso, nego. Id quod quasi specificat privationem gratiae in ratione peccati est actus voluntarius a quo pendet; peccatum vero originale pendet ab actu commisso ab Ada. 5. In statu naturae purae peccatum habituale non consisteret in pri­ vatione gratiae sanctificantis. Ergo nec peccatum originale, utpote habituale, potest in ea esse. Dist. cons. Peccatum originale non esset in privatione gratiae, si in hoc ordine ordinatio ad finem ultimum esset ut in statu naturae purae, conc.; secus, nego. In statu naturae purae peccatum habituale esset in privatione rectitudi­ nis naturalis qua homo esset conversus ad Deum. At peccatum originale nequit esse nisi in ordine supernaturali ac proin in privatione illius elementi quo homo in eo ordine conversus est ad Deum. 6. Ex C.Tridentino (D 799s): «lustificatio (impii, etiam prima) ... non est sola peccatorum remissio, sed et sanctificatio et renovatio interioris ho­ minis per voluntariam susceptionem gratiae et donorum... In ipsa justifica­ tione cum remissione peccatorum haec omnia simul infusa accipit homo». Ex his, non est idem remissio ac sanctificatio per gratiam. Ergo peccatum nequit esse in privatione gratiae, nam secus illud «remitti» esset idem ac «gratiam infundi». Nego cons. Ea verba non videntur esse ad rem. Cum enim, iuxta Protes­ tantes, iustificatio esset sola peccatorum remissio (seu non imputatio) sine interna infusione iustitiae. Concilium docet illam esse et remissionem et sanctificationem internam, quin statuat quidquam de relatione ontologica inter remissionem et sanctificationem. 953. Corollarium 1. Relatio materiae et formae in peccato originali. Cum privatio gratiae habeat rationem culpae ex voluntarietate, potest dici in peccato originali privationem gratiae (et simul concupiscentiam, si forte haec sit, ex dicendis, pars materialis peccati originalis) esse quasi elementum 974 l.F.SACÜÉS, DF. DEO CREANTE ET ELEVANTE. II materiale, voluntarietatem vero ex Adae peccato exortam esse quasi elementum formale. Corollarium 2. Non concipitur privatio gratiae vera, quin sit voluntaria ex parte hominis. Cum enim gratia debeatur homini solum ex ordinatione Dei libera, si Deus independenter a voluntate hominis auferret huic eam, eo ipso non esset homini debita, nec iam carentia eius esset vera privatio; iam vero, cum sine paenitentia sint dona Dei, Deus non aufert homini gratiam nisi ob voluntarietatem aliquam humanam, ita ergo ut carentia eius iam sit privatio. Qua posita nil aliud requiritur ut plene habeatur ratio pec­ cati, sine necessario recursu ad supernaturale existentiale vel ad aliam concep­ tionem eius peccati 9*. 954. Scholion 1. In quo est essentia peccati originalis, iuxta S.Augustinum hoc non raro ad reatum concupiscentiae referentem? De Blic memorat plures auctores de ea re sat obscura disputantes 10. quorum: a) Vàzquez, Tanner, Salmanticenses nihil certi statuere audent; b) alii dicunt peccatum in concupiscentia reponi, vel simpliciter, ut Petrus Lomb., S.Bernardus, Maldonado, Estius, et ex modernis v.gr. Tixeront, Toner, Kors *> , vel materialiter, ut S.Albertus M., S.Thomas, D.Soto, Medina; c) Mastrius, Wirceburgenses, in dignitate odii divini; d) alii, aut in participatione omnium in peccato actuali Adae, ut Salmerôn, Portalié l2, aut in privatione gratiae sanctificantis n. Nos, quin putemus S.Doctorem scientifice ullibi peccatum originale definiisse, aliqua congerimus ex quibus constet negative ipsum non identificasse formaliter peccatum originale cum concupiscentia, et positive pri­ vationem sanctitatis non facile ab illius essentia removeri. A. Negative. Concupiscentia non est peccatum originale (saltem formaliter). 1) Baptismo tollitur omne id quod vere peccatum est: Pelagianis calumniantibus catholicos, quasi hi dicerent «baptisma non dare omnem indulgentiam peccatorum, nec auferre crimina, sed radere...», respondet S.Doctor «baptisma dare omnium indulgentiam peccatorum, et auferre cri­ mina, non radere...» «Neque enim vel unum quantulumcumque (peccatum) remanet, quod (baptismo) non remittatur». Sic baptizatus, cum habeat concupiscentiam: «Omni enim peccato caret, non omni malo». Tamen in eo baptizato manet concupiscentia: «De ista concupiscentia carnis falli eos credo... cum qua necesse est ut etiam baptizatus, et hoc si diligentissime proficit et Spiritu Dei agitur, pia mente con­ fligat...» 14 2) Concupiscentia, etsi non est peccatum, sic vocatur, quia ex peccato est: «Haec (concupiscentia) etiamsi vocatur peccatum, non utique quia pec»· Cf. in contrarium Pendergast, The supernatural...: DownsRev (1964) 5. 10 J.de Blic, Le péché originel selon Saint Augustin: RechScRel 16 (1926) 97-119. 11 Addi posset, ut videtur. J.Clemence, S.I., Saint Augustin et le péché originel: Nouv RevTh 70 (1948) 727-754. Sic et J.Gross (prot.), Das Wcscn der Erbsünde nach Augustin: AugMag 2.773-787· 12 Accedunt, ut videtur. N.Merlin, O.E.S.A., Saint Augustin et les dogmes du péché originel et de la grâce (Paris 1931) p.369-373: Gaudel. 396- 398. 15 Addi possunt E.Donau, S.I., La pensée de Saint Augustin sur la nature du péché origi­ nel: RevApol 34 (1922) 414-425; Sic et Carretero, l.c., 243s; H.Staffner, S.I., Die Lehre des HI. Augustinus fiber das Wesen der Erbsünde: ZkathTh 79 ( 1957) 385-416. qui dicit opi­ nionem de concupiscentia ut quae sit formalitcr peccatum originale recurrere ad scripta augustiniana antipelagiana, ubi S.Doctor non agit de essentia eius peccati, dum in De civ. Dei ex professo agens de hac re definit illud peccatum ut mortem animae ex separatione a Deo, ut constat ex eius peccati causa, sequelis, reparatione: concupiscentia vero apparet mere ut sequela vel signum peccati, dum aliunde illa mors infert destructionem vitae quae est gratia sanctificans. Eas vero duas opiniones intendit refutare De Blic, l.c., 17 (1927) 414-433-512-531. 1» Cont. duas epist. pelag. I.13 n.26: ML 44,562; De Trin. 14,17.23: ML 42,1054; Coni. lui. 6,16.49: ML 44,850; Cont. duos epist. pelag., l.c., n.27: ML 44,563. l.5 c.7 a.2. pecc. oric. est cratxae privatio, tii.43 n.953-956 975 catum est, sed quia peccato facta est sic vocatur, sicut si scriptura manus cuiusque dicitur, quod manus eam fecerit. Peccata autem sunt, quae secun­ dum carnis concupiscentiam (proin ut causam peccati)... illicite fiunt, ... quae transacta etiam reos tenent, si non remittantur» l5. 3) Concupiscentia est languor veniens ex originali culpa ut distinctus ab ea: «Languorem autem istum culpa meruit, natura non habuit; quam sane culpam per lavacrum... gratia fidelibus iam remisit, sed sub eiusdem medici manibus adhuc natura cum suo languore confligit» 16. 4) Concupiscentia tunc est peccatum, cum actibus eius consensus praebetur: In baptizatis manet concupiscentia carnis seu «vitium cui consen­ tiendo peccatur...: desideria vitiosa, quibus consentiendo peccamus» 17. Ideo Calvinus: «Ipse (Augustinus) quidem eum morbum peccatum vocare non audet, sed tunc demum fieri docet, ubi consensus accedit; nos autem illud ipsum pro peccato habemus, quod aliqua omnino homo cupiditate titil­ latur» 1819 . 5) Distinguitur a reatu culpae, cum hic tollatur baptismo, illa vero non tollatur, ut dictum est nuper: «Omni enim peccato caret (baptizatus), non omni malo. Quod planius ita dicitur: omni reatu omnium malorum caret, non omnibus malis...» Hinc ea non dicitur habere reatum culpae in se ipsa, sed solum prout coniungitur cum peccato originali: «Parvulos non baptizatos reos (concupis­ centia) innectit, et tamquam irae filios etiamsi parvuli moriantur, ad con­ demnationem trahit», nam ea «... in parvulis baptizatis a reatu solvitur..., ante agonem mortuos nulla damnatione persequitur». Quo solum sensu seu prout est cum reatu culpae imputatur in peccatum: «Remissio peccatorum (per baptismum), quamdiu non fit in prole, sic ibi est lex ista peccati, ut etiam in peccatum imputetur, id est, ut etiam reatus eius cum illa sit, qui teneat aeterni supplicii debitorem» t9. 955. B. Positive. Privatio iustitiae et sanctitatis videtur poni saltem ut elementum principale peccati originalis. Nam: 1) Homo creatus ad ima­ ginem Dei «peccando iustitiam et sanctitatem veritatis amisit, propter quod haec imago (Dei) deformis et decolor facta est» 20. 2) «Hanc imaginem in spiritu mentis impressam perdidit Adam per peccatum, quam recipimus per gratiam iustitiae» 21. 3) Ideo, natura humana in suo stipite a Deo aver­ sa est 22. N.B. Tamen, ut patet ex dictis, concupiscentia, iuxta S.Augustinum, sic intime cum peccato originali in non baptizato coniungitur, ut videatur habere, iuxta ipsum, etsi secundario et materialiter, aliquam rationem peccati. 956. Scholion 2. Est concupiscentia elementum materiale peccati origi­ nalis? Supponitur tamen eam non habere «veram et propriam peccati ra­ tionem (D 792). Sed, etsi Concilium saltem implicite definiat peccatum originale et concupiscentiam non identificari adaequate in non renatis, con­ sulto noluit affirmare vel negare hanc esse saltem elementum materiale seu materiam peccati originalis 22·. a) Alii affirmant (Salmanticenses, Gonet, Pignataro, Billot, Boyer, etc.) habentes eam ut elementum peccati originalis materiale sensu proprio, etsi 15 Cunt. duas epist. pelag., Lt n.27; ML 44,563. 16 De contin. c.7 n.18: ML 40,360. 17 De grat. Chr. et de pecc. orig. c.39 n.44: ML 44.407. 18 Calvinus, Instil. christ, relig. 3,3,10. 19 Cont. Iui., Lc. : ML 44,850s: De pecc. mer. et rem. 2,4; ML 44,152; De nup. et concup. 1,32: ML 44,434. Cf. et Corticelli, Le., 135s. 20 De Trin. 14,16,22: ML 42,1053. 21 De Cen. ad litt. 6,7: ML 34,355. 22 De civ. Dei i.3 c.13-15: ML 41,386s. 22* Monsecu, Lc., 23-26. 976 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II analogo, quatenus ea est dispositio ad privationem iustitiae originalis ac simul accipit speciem deordinationis ex illa privatione. Ii appellant S.Thomam 23. En eorum argumenta: a) Auctoritas S.Thomae. b) Rom 7, ubi peccatum originale (ή άμαρτία) clare proponitur ut concupiscentia, c) S.Augustinus sic exponens remissionem illius peccati, ut concupiscentia transeat reatu, at maneat actu, d) Si in iustitia originali dicitur elementum formale esse gratia, utpote formaliter ordinans ad Deum, et elementum materiale esse integritas, utpote tollens impedimenta naturalia illi ordinationi formali et sic ad perfectionem rectitudinis moralis pertinens, iure dici potest in peccato originali elementum formale esse privatio gratiae, seu formalis deordinatio a Deo, et elementum materiale esse concupiscentia, utpote oriens e deordinatione morali et eam inducens. b) Opinio vero quam tenent multi antiquiores, quibus praeeunt D.Soto, Bellarminus, Sylvius, «communius thomistae et plures alii» iuxta Billuart, ac post eos communiter moderni 24, asserit etiam S.Thomam in eum sensum interpretans, concupiscentiam non posse dici materiale peccati originalis sensu proprio. Et sane baptismo tollitur totum id quod habet veram rationem peccati, attamen non concupiscentia. Si materia est intrinseca rei et subiectum for­ mae, concupiscentia nequit esse materia peccati originalis quod est animae mors et quidem in ordine supematurali. Item in peccato originali privatio gratiae et concupiscentia unirentur inter se ut forma et materia; at subiectum privationis gratiae est, non concupiscentia, sed anima. Materia proprie dicta praesupponitur formae ad constitutionem rei; at concupiscentia potius oritur ex privatione gratiae. Integritas non erat proprie materia iustitiae originalis, cum gratia inesset animae ut subiecto, non vero integritati sed potius haec erat quid gratiam consequens ex ordinatione Dei, non ex natura rei, instar effectus eius. At sensu improprio concupiscentia potest dici elementum materiale pec­ cati originalis. Duplex enim hominis rectitudo, seu et ordinationis in finem supernaturalem per gratiam, et perfectae sublectionis appetitus sensitivi ad rationem, amissa est per peccatum originale; iam vero cum amissio integri­ tatis seu concupiscentia deordinationem a fine (in qua sola erat ratio for­ malis peccati), etsi non ex natura rei, sed ex lege Dei, consequeretur de facto et materialiter, recte potest ea dici elementum materiale peccati origi­ nalis, utpote cum privatione gratiae materialiter coniuncta. Sic nomine peccati originalis includeretur tota illa moralis deordinatio naturae, nempe et ea privatio gratiae proprie ac formaliter ad ordinem mo­ ralem spectans et concupiscentia ad eum improprie et causaliter pertinens, ita ut illa formale, haec materiale peccati vocetur. Hoc sensu recte intelliguntur: a) S.Thomas, iuxta quem, «concupiscen­ tia se habet ex consequenti in peccato originali» (1.2 q.83 a.2 ad 4). b) S.Pau­ lus. Si enim tota inordinatio naturae vocatur peccatum originale, facilius intelligitur idem esse peccatum de quo agitur in Rom 5 et 7, prout illud est inordinatio naturae, etsi in c.5 potius iuxta elementum formale seu privatio­ nem gratiae, in c.7 potius iuxta elementum materiale seu concupiscentiam 23 Salmanticenses, d.i6 dub.4 § 3 n.104.107; Gonet, d.7 a.5 § 1 n.84; Pignataro, p.413; Billot, p.170-172; Bover, p.366-368. Sic interpretantur S.Thomam Bittremieux, De materiali peccati originalis, iuxta S.Thomam: DivThom(Pi) s (1928) 573-606; Labourdette, 83s. At utiliter legetur Teixidor, Algo acerca dei pecado original y de la concupiscenda segûn Santo Tomci::: EstEcl to (1931) 364-384. 24 D.Soto. l.c., l.i c.9; Bellarminus, 1.5 c.20; Sylvius, In r.2 q.82 a.3 concl.3; Billuart, diss.6 a.5 § I; Palmieri, th.it; Hugon, l.c., q.2 a.i n. 10.13; Janssens, De hominis elevatione et lapsu P.635S; P.de Letter, S.I., If Adam had not sinned...: IrishThQuart 28 (1961) 118s. l.5 c.7 a.3. solidahitas hominum in pecc. oric. th.44 n.956-958 977 consideretur, c) S.Augustinus sic intime annectens concupiscentiam pec­ cato originali. Tamen forte melius esset, cum id ad vitandam confusionem conferret, si concupiscentia simpliciter non vocaretur elementum materiale peccati originalis. Haec controversia de concupiscentia ut elemento materiali peccati ori­ ginalis non est fortasse nisi de voce, cum auctores primae opinionis mo­ neant non esse necessarium «ad proprietatem sensus ut verba materia et forma sumantur eodem prorsus sensu ac pro principiis corporum» 25. ARTICULUS De III solidaritate hominum in peccato Adae Thesis 44. Peccatum originale inest singulis hominibus, ex solidaritate eorum cum Ada, non mere iuridica, nec iuridico-subiectiva sive physica sive interpretativa sive morali, nec solum seminali, sed physico-mystica. S.Th., 4 CG 52: De malo q.4 a.i ; 1.2 q.81 a.i ; Palmieri, th.9 n.4-9; Beraza, n.693-757 ; J.B.Becker, Der Schuldkarakter... 62-83; Scheeben, o.c., 2§ 200; Dalmâu, Voluntariedad dei pecado original y explicaciones que de ella da Santo Tomos: EstEcl 9 (1930) 188-212. 957. Nexus. Ex probatis, sunt in peccato originali ut elementa essentialia et privatio gratiae sanctificantis et voluntarietas personalis Adae. At hac vel qualibet alia opinione po­ sita, essentialis notio peccati originalis qualis apparet ex fon­ tibus nondum staret sine quadam omnium solidaritate mo­ rali fundata in solidaritate physica quoad peccatum Adae (Rom 5,12), ut est saltem implicite definitum (D 789-791) *, quatenus in Ada omnes amisimus sanctitatem ac iustitiam et eius peccatum nobis transfunditur ut unicuique proprium ipso momento conceptionis seu quo fimus homines; sine ista solidaritate peccatum originale nequiret esse nobis intrin­ secum qua peccatum, sed ad summum vel peccatum Adae nobis extrinsecus imputatum, vel poena istius peccati in nos derivata. Qualis ergo est ea solidaritas? En quaestio nunc indaganda. 958. Notiones. Peccatum originale sumitur ut illud singulis hominibus Adae tamquam proprium intrinsece inest ac proin ut habituale, non ergo mere ut quaedam poena 25 Boyer, p.367. Simpliciter nolit ut concupiscentia dicatur elementum materiale peccati originalis, Abârzuza, o.c. n.663. 1 Lagrange, o.c., 105-107.118; Prat, o.c., i p.254-261; 2 p.68s; Bover, Teologia de San Pablo p.216-220; Monsegu, l.c., 34. De uno vero sensu possibili solidaritatis in peccato origi­ nali per propagationem, cf. S.Hocedez, S.I., Notre solidarité en I.C. et en Adam: Greg U (1932) 378-383. 978 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II peccati Adae, sed ut strictum peccatum seu eos constituens aversos a Deo et sic vere subiacentes culpae ac poenae 1 *. Solidaritas accipitur hic ut quaedam connexio depen­ dentiae vel mutuae vel saltem unilateralis inter duas vel plu­ res personas in ordine ad aliquid opere obtinendum, quae­ que est: vel necessaria ex aliqua conditione connaturali, v.gr. inter membra familiae, vel ex propria aut ex aliena volun­ tate superiore. In nostro casu cum agatur de dono superna­ tural! gratiae transmittendo vel amittendo, solidaritas inter Adam ac eius filios, ex qua pendeat propagatio peccati ori­ ginalis est unilateralis et ultimus eius fons nequit esse nisi Deus, ut patebit ex sequentibus. 1) Non mere iuridica, seu quasi peccatum ab uno Ada commissum imputetur filiis eius solum in ordine ad consec­ taria iuridica seu poenalia. Patet eam non sufficere ad pecca­ tum originale, quod inest singulis, non pura extrinseca attri­ butione, sed intrinseca inhaesione. 2) Non iuridico-subiectiva, quasi unum idemque pec­ catum commissum sit personaliter et ab Ada et ab omnibus hominibus in dependentia cum illo, ita ut sit peccatum stricte collectivum. Et quidem in nullo eorum modo qui in quaes­ tionem venire posset censerentur: a) Physica, ut si quilibet homo actu suae voluntatis personalis immediate peccatum Adae cooperatus sit vel approbarit. Id vero exclusum esse in nostra re est saltem theologice certum vel forte implicite definitum, cum fontes illud peccatum describant ut ab Ada nobis transfusum (D 789) non imitatione (790) sed antequam possemus peccare (791 cf. et 410, 1048s). Intrinsece enim repugnat dari voluntarietatem personalem in actu commisso antequam exsisteremus, et qui necessario a nobis contrahatur in ipso momento conceptionis ac proin non ut actus sed ut status. b) Interpretativa, quasi actus, etsi non eliciatur de facto nisi ab Ada, tamen eliceretur a singulis hominibus, si ii fuissent cum illo; unde et putantur interpretatione istud commisisse. c) Moralis, si actus peccati non ponitur physice nisi ab Ada, sed ita agens nomine omnium, ut hi quadam fictione iuris censeantur eumdem libere velle, ut v.gr. valet de actu legi­ timo alicuius societatis relate ad omnes hanc libere ineunti­ bus 1 2, ac eum hic et nunc etiam forte ignorantibus. 1 · Sagüés, EI pecado heredado de Addn...: EstEcl 32 (1958) 135-171. 2 Solum hoc sensu putamus posse dari verum peccatum a collectivitate stricte commissum quod quidam memorant, ut Loncke, Dogma peccati originalis contra obiectiones recentiores defenditur: CollatBrug 44 (1948) 360-362; F.Konig, Kollektivschuld und Erbsc/iuld.ZkathTh 72 (1950) 40-63. 5 c.7 a.3. solidaritas hominum in pecc. oric. th.44n.958 i., 979 3) Nec ex seminali, quatenus peccatum Adae filiis eius imputetur solum quia omnes seminaliter erant in Ada et sunt eius filii secundum carnem. 4) Physico-mystica, quatenus supponit ut conditionem omnes homines physice seu generatione venire ab Ada, sed ulterius eos connexos esse cum eo unione quae hic vocatur mystica, quia cum agatur de ordine supernatural! non est in natura vox exprimens eam unionem quae et superat quasli­ bet naturales et cum harum nulla identificatur. Homines ergo erant necessario membra cuiusdam societatis decreto Dei institutae sub ipso Ada; qui, ut caput eius societatis agens, administraret bonum commune conservandae vel abiciendae iustitiae originalis (in qua maxime respicitur gratia, in poste­ rum sola hic memoranda, cum eius privatio sit formaliter peccatum originale). Actus ergo Adae gratiam communem amittentis attigit singulos homines, non ut personas individue inspectas ac per se agentes, sed ut membra societatis; in qua ergo ii sine ullo eorum interventu personali, etiam mere interpretativo vel morali, afficerentur peccato Adae ad gratiam amittendam fere ut membrum corporis humani afficitur voluntate capitis vel ut infans nondum compos rationis attingitur actibus le­ gitimis patris sui circa bona familiae. N.B. 1) Ea solidaritas iuridico-mystica, quae nullo modo est personalis seu surgens ex actu voluntatis personalis hominum, differt essentialiter ab illa morali qua homines in peccato Adae viderentur agere fere ut membrum liberum alicuius societatis censetur moraliter perficere omnes huius actus legitimos, etiam forte eorum inscius; et a fortiori differt ab interpretativa, ut patet. 2) Item consulto non dicitur hic peccatum originale esse nobis aliquo modo voluntarium, ne videatur illud tandem reduci ad quamdam formam peccati personalis, quod etiam mere philosophice repugnat; et sane sensu stricto peccatum illud nequit dici hominibus ullo modo voluntarium, cum nec illa minima voluntarietas quam ei tribuit S.Thomas (2 d.33 6. Ergo anima contrahit peccatum originate in infusione sui ut formae in corpus ab Ada procedens, non ex infusione ex parte Dei ut principii (1.2 q.83 a.i). Deus vero non impedit eam transmissionem peccati, quia bono particu­ lari praeferendum est bonum universale, ut est multiplicatio hominum. Ceterum privatio perfectionis supernaturalis nihil detrahit naturae ut tali (2 d.32 q.2 a.2 ad 2). 5. Nec Adam nec parentes influunt in creationem animae infantis. Ergo nequeunt generatione (etsi ut mera conditione) influere in propagationem peccati originalis. Dist. mai. Parentes non influunt in creationem animae effective (seu eam efficientes), conc.; dispositive, nego. Recte dicitur generatione propagari ipsa natura, etsi anima non sit effective a parentibus, cum semen naturam humanam virtute contineat, quatenus ad exigentiam actus generativi anima creatur et infunditur in corpus ad efformandam unam naturam (S.Th., 1.2 q.81 a.i ad 2). At quod ea natura propagetur sine gratia, non est ex generatione, sed ex Adae peccato. 984. Corollarium i. Quis non contraheret peccatum originale. Is homo: qui immediate a Deo crearetur, vel non produceretur praecise ex natura Adae 16 1718 , 4vel fieret ex hac sed ad modum Hevae. Quid vero si nasceretur ex *2 patre immediate creato a Deo, aut miraculose vel aliter ex matre sine viro? Scholastici communiter asseruerunt peccatum originale propagari a patre, non vero a matre, forte quia cum S.Thoma communius putarent matrem generantem passive se habere, quasi novum vivens fiat ex semine patris et non ex ovo matris (quod ignorabant) sed ex huius sanguine. At cum hodier­ na biologia eam opinionem esse falsam ostenderit et idem momentum pro generatione esse ovo materno ac semini patris, nihil obstare videtur ex ra­ tione biologiae, quin dicatur illud peccatum esse pariter ex patre ac ex matre. At ex parte traditionis? Haec manet quaestio. Sed saltem ex documentis Ecclesiae nil positive videtur obstare ** . Corollarium 2. Concupiscentia sive actualis sive habitualis est saltem conditio propagationis peccati originalis? a) Non, si sumitur formaliter, seu ut libido. Secus ea deficiente, non traduceretur illud peccatum. Item ut infusio gratiae non necessario infert donum integritatis, sic privatio illius non necessario infert huius privationem. bj Certe, si sumitur materialiter, seu ut coniuncta in natura lapsa cum generatione. Sic enim non connotât, nisi generationem cui inest concu­ piscentia, seu generationem in natura lapsa, eam nempe quae una est condi­ tio illius propagationis. Quo sensu sumpta dicta Patrum et theologorum 16 Cf. Becker, l.c., 35-37. 17 Suârez, d.9 s.4 n.i. 18 Cf. R.Gibellini, De generazione come mezzo di trasmissione dei peccato originale: StPat (1956) 389-420; (1957) 3-32 (exponit documenta Ecclesiae). A.Mitterer asserit (Dog­ ma und Biologie der Heiligen Familie. Nach den Weltbild des hl.Thomas van Aquin und der Gegenwart [Wien 1952J c.i 36-49), peccatum originale esse ex patre et ex matre; Christus ergo ab eo immunis fuit, non quia natus est sine patre, sed quia filius Immaculatae Virginis. Si de facto datur parthenogenesis, dicendum est tunc a matre et quidem sola transmitti pecca­ tum originale; cf. tamen P.nE Letter, S.I., The Transmission of Original Sin: IrishThQuart 24 (1957) 339-345. Sed nullo modo constat exstitisse vel unum factum parthenogenesis humanae: cf. Bosto, S.I., La partenogenesi umana : CivCatt (1957,2) 595-606; imo et si ea natu­ raliter vel artificialiter daretur, non produceret nisi individuum femininum, sed de facto est naturaliter impossibilis, iuxta M.M.Hudeczek, O.P., De paritate sexuum et de parthenogenesi humana sub aspectu biologico: Ang 38 (1961) 86s. Ceterum iure notat E.K.Winter fZum Begriff der Parthenogenese: ThGl [1954I 254-263) notiones biologicas nonnisi caute adhibendas esse ad theologiam mysteriorum Christianorum. I..5 C.8. IECÇ. ORIC. PROPAGATUR GENERATIONE. TH.45 n.983-984 999 veterum tribuentia concupiscentiae propagationem peccati originalis recte intelligi possunt, modo concupiscentia sumatur ut conditio et quidem in concreto, seu pro actu generative cui illa inest19. In hoc statu concupiscentia, cum peccatum originale consequatur, est signum propagationis eius peccati (iuxta communem legem exceptioni per Deum obnoxiam), seu significat in parentibus generationem naturae lapsae ac proin traducentem peccatum, in generato vero contractionem eius peccati (2 d.31 q.i a.i ad 3). Corollarium 3. Potest dici anima corrumpi peccato in corpore ut in vase vitiato, ea fere formula S.Augustini (cf. not.8), modo id non sumatur de ulla corporis causalitate physica vel morali, sed solum ita ut corpus sit id quo anima nectitur cum Ada peccatore, seu id quod a natura peccato Adae vitiata physice traducitur, seu ita ut ex unione animae cum corpore exsurgat novum individuum naturae humanae peccato infectae. Quo sensu etiam dici potest cum S.Thoma peccatum originale esse in semine vel in carne ut in causa instrumentali, eo vero sensu quod semen sit instrumentum quo producitur membrum aliquod familiae humanae, non vero quasi physice vel moraliter producat peccatum (1.2 q.83 a.t; De malo q.4 a.i). Nec forte quidquam cogens impedit, quin eodem modo sumantur Augustinus et alii theologi memorati ut theseos adversarii. Corollarium 4. Peccatum Adae est causa propagationis peccati originalis non efficiens, cum agatur de privatione et quidem in ordine morali ac su­ pernatural!, sed per modum efficientis, quatenus meretur privationem gratiae in omnibus hominibus. Deus vero potest dici propagationis peccati originalis causa physica negativa (seu non agens) per accidens ac materialiter, quatenus physice homines gratia privat, non positive agens, sed subtrahens influxum eius conservativum, seu eam non infundendo, in poenam peccati Adae, iuxta praevium suum decretum. >’ Palmieri, th.13. I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 1000 II CAPUT IX De effectibus poenalibus peccati originalis ARTICULUS I De effectibus peccati originalis in hac vita Thesis 46. Homo lapsus vi solius peccati originalis quoad vires naturales voluntatis ad honeste operandum non vulneratus est intrinsece nec extrinsece. S.Th., 1.2 q.85 a.1-6; De malo q.5 a.4; Bellarmino, De gratia primi hominis c.5; De amissione gratiae et statu peccati 1.6 0.8-15; SuArez, De vitiis et peccatis d.9 s.5; De gratia; proleg. 4 c.79; Palmieri, th. 14; Beraza, n.86o-çco; Huarte, prop.24; Lercher, 2 11.672-675 Van der Meersch, Expone quomodo mtelligendum sit hoc theologorum assertum: peccato ori­ ginali homo fuit vulneratus in naturalibus: CollatBrug 10 (1905) 462-468. 985. Nexus. Postquam de peccati originalis exsistentia, essentia, propagationis modo constat, in mentem venit quaes­ tio de eius effectibus sive in hac sive in alia vita. Ea ergo nunc ita nobis tractanda est, ut primo de eius effectibus in hac vita sit agendum. Et quidem cum iam ex hucusque dic­ tis constet satis de amissione bonorum iustitiae originalis, nunc agitur de effectu in bonis naturalibus, non vero in gene­ re seu in bonis etiam physicis et intellectualibus, sed solum in iis quae specificantur exercitio vitae moralis ut talis seu immediate referuntur ad ultimum hominis finem obtinen­ dum. Hinc, eo posito quod homo illo peccato et supernaturalia et praeternaturalia amiserit, quaeritur de eius peccati effectu in bonis hominis naturalibus, non tamen vel corporis, vel in­ tellectus in ordine ad cognitiones, praesertim religiosas ac mo­ rales, sed voluntatis, seu in huius viribus ad exercendum bo­ num morale; haec enim quaestio maxime interest nostra ob eius relationem ad finem hominis ultimum et ratione pugnae nostrae cum Novatoribus et quia, utpote quae sit principalior, iis principiis sit solvenda, quae iure putentur valere relate ad omnia bona hominis naturalia. 986. Notiones. Homo, qui fieri potuit a Deo sine do­ nis supernaturalibus et praeternaturalibus, ornatus est de facto in Ada donis iustitiae originalis, quibus tamen privatus est peccato originali contracto ex Ada peccante. Hic ergo homo lapsus, si comparetur cum homine historico seu in iustitia originali constituto, in deterius secundum animam et i„5 C..9 λ.1. i>ecc. oRic. non MiNorr vibes... ΤΠ.46 n.985-986 1001 secundum corpus mutatus est, et per amissionem gratiae sanctificantis, integritatis, immortalitatis, impassibilitatis, fe­ licitatis vita, illustrationis intellectualis, ut constat ex iisdem argumentis quibus supra probatur omnes homines illa dona in Ada accepisse, et per incursum in servitutem diaboli (D 789-793)· Sed a Christo reparatus est et, prout nunc est, fruitur donis gratiae supernaturalis, habitualis et actualis, internae et externae; ea vero reparatio substantialis eum non eximit sive a concupiscentia, miseriis physicis, ignorantia, sive a tentatione diabolica, ex quibus arduae et continuae difficul­ tates ei obveniunt in bono morali exercendo. De eo ergo ho­ mine prout concrete versatur in iis adiunctis, sed sumpto sine ulla gratia Christi, est praesens quaestio. Vi solius peccati originalis. Praescinditur ergo ab ef­ fectibus peccatorum personalium, quae, pro eorum gravitate ac numero, hominem lapsum reddere facillime possunt intrin­ sece vel extrinsece deteriorem, et consideratur solum effectus peccati originalis ut talis seu prout omnibus transfusum inest unicuique proprium a momento conceptionis, etsi illud con­ trahens vel nondum possit peccare personaliter vel etiam numquam ad id perveniat. Quoad vires voluntatis i.e. quoad liberum arbitrium sive physice sive moraliter (seu iuxta eius vires morales) inspectum, non ergo quoad vires vel corporis vel intellectus, nisi quate­ nus ab iis pendere possint vires voluntatis; sed principia sol­ vendae quaestionis iure putabuntur valere relate ad omnia alia bona hominis naturalia. Ad honeste operandum, seu ad ponendos actus mora­ liter bonos mere seu sub quolibet respectu naturales. Ergo respicitur homo sine ulla gratia Christi. Non vulneratus est, seu nullum passus est detrimen­ tum quo sit impotens ad bonum morale vel totali ablatione liberi arbitrii vel huius qualibet attenuatione: a) Nec intrin­ sece sc. per aliquam subtractionem perfectionis internae vel per additionem impedimenti interni, qua illa facultas in se ipsa aliqualiter infirmaretur, b) Nec extrinsece, sc. sive ex pluribus vel gravioribus obstaculis externis (v.gr. tentationibus) sive ex auxiliorum Dei imminutione. Nostra quaestio sic fere aliter exprimeretur: potuit homo ab initio creari qualis nunc nascitur, si nulla daretur ei gratia Christi? Dum tenentes nostram thesim responderent affirmative, ii qui eam negant etiam quoad vulnerationem extrinsecam, responderent negative, quia non concipitur posse Deum necessario destinare hominem ad seipsum ut ultimum finem et quidem obtinendum per impletionem continuam totius legis naturalis, 1002 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. II quin simul eum, iuxta eius naturam, efficiat vere potentem interne ac ex­ terne ad illam impletionem plene exsequendam. Nostra tamen quaestio, ex quo aevo conceptus naturae purae medio elaborari coeptum est, in theologia post-tridentina solet generatim proponi per comparationem hominis lapsi ut si non esset reparatus et hominis in natura pura, ita ut tenentes nostram thesim dicant cum Caietano illum hominem lapsum qui privatus est iustitia originali differre ab hoc qui eam numquam habuit mere ut spoliatum a nudo '. Sed etsi verum est hominem qua hominem esse eumdem in quolibet statu historico vel hypothetico, naturae lapsae vel purae, de facto natura: a) pura numquam exstitit nec revelatione saltem directe ac formaliter me­ moratur ac proin non constat qualis ea esset in sua concreta exsistentia; b) lapsa ut inspecta sine ulla gratia Christi, etiam non exsistit, cum de facto quilibet homo recipiat gratias ad salutem saltem remote sufficientes, nec revelatio directe doceat qualis esset ea natura sine ulla gratia. Ergo si ignorantur termini comparationis, quaestio forte videretur solvi non pos­ se ·. * At haec non putantur, ut videretur, serio obstare illi communi vul­ gatae propositioni problematis, nam: i) Quoad hominem purum: a) Theo­ logice constat Deum potuisse eum creare seu sine destinatione ad ordi­ nem supernaturalem (D 2318) imo et sine donis praeternaturalibus (D 1055). b) Speculative non est irrationale fingere hominem compositum ex corpo­ re mortali ac passibili et anima spirituali ac immortali, dotatum facultate cognoscitivo-appetitiva sive sensitiva per se necessario tendente ad suum obiectum sive spirituali, ac proin concupiscentia sensitivo-spirituali affec­ tum, cum iure tamen ad aliquem ultimum finem aeternum et ad media sive intrinseca sive contra difficultates externas extrinseca, quibus ille facile obtineri possit. 2) Quoad hominem lapsum: a) Theologice constat fontes efferre v.gr. liberum arbitrium peccato originali non esse exstinc­ tum (D 793 797 815), istud sine gratia Christi non valere solum ad non peccandum (D 1027 1398) et posse elicere sine caritate affectus laudabiles (D 1524), homine «naturali rationis humanae lumine» posse certo Deum cognoscere (D 1806) vel contra effert impotentiam hominis ad totam le­ gem naturalem diu servandam sine gratia Christi (D 104). b) Speculative ergo etiam non est irrationale conceptum efformare naturae lapsae sed privatae donis omnino indebitis. Sed tamen ut illa possibilis occasio confusionis vitetur, curamus quaes­ tionem positam esse solvendam, quod fieri possit sine appellatione ad com­ parationem inter naturam lapsam et puram. 987. Tota ergo res sic concipi posset : Homo ob peccatum originale priva­ tur donis iustitiae originalis, quibus in eo mira et harmonica fiebat ordinatio rationis ad Deum per gratiam, appetitus sensitivi ad rationem per integrita­ tem, corporis ad animam per immortalitatem ac impassibilitatem. Amissa vero ea iustitia, soluta est illa totius hominis unio, ita ut omnes defectus naturales revixerint, quos illa iustitia cohibebat scii, ignorantia (cum diffi­ cultate discendi, etc.), concupiscentia (cum eam formaliter consequente difficultate ad bonum et ad vitandum malum, etc.), mortalitas et passibilitas 12. 1 Caietanus, In 1.2 q.109 a.2; Bei.larmino, De gratia primi hominis, c.J. 1· Cf. G.Birri, «Tamquam spoliatus a nudos: ScuoCatt Ss (1957) 161-176, qui primo exponit historiam theologicam nostrae quaestionis et dein excitat eam difficultatem indicatam. 2 S.Th., 1.2 q.82a.i ; q.85 a.t.3; 2 d.31 q.i a.i ; Dever, q.25 a.7. Cf. Labourdette, 83-92. S.Augustinus solet memorare ignorantiam et concupiscentiam (v.gr. De natura et gratia c.67 n.8t: ML 44,287s), at includens, ut ait S.Th. (1.2 q.85 a.3 ad 5) «malitiam, infirmita­ tem, concupiscentiam; ex his enim tribus contingit quod aliquis non facile tendit in bonum·. L.5c.9a.1. pecc. omc. non minuit vires... th.46 n.986-989 1003 En una vulneratio naturae peccato originali inducta quoad intrinseca hominis, unde hic, quin plura damna quoad vires physicas et morales sub­ iret, mere in statum, quem sine iustitia originali creatus haberet, rediisse fere diceretur. Ulterius vero iste homo quoad intrinseca completus in sua natura censetur etiam quoad extrinseca habere ius ad omnia auxilia interna ac externa quibus possit servare totam legem naturalem (etsi de facto in hoc ordine ea auxilia sint gratia Christi) et ne specialibus vel copiosioribus tentationibus externis in hoc ordine subiaceat ratione solius peccati origi­ nalis. Poena ergo infectis peccato originali imposita in hac vita non est positi­ va, sed mere privativa, seu privatio iustitiae originalis. Ideo mala istam privationem formaliter consequentia (i.e. concupiscentia, mors, etc.) non sunt proprie poena sed consectaria poenae seu poenalitates (quatenus suppo­ nunt culpam) et sic explicatur earum diversitas in diversis pueris non bapti­ zatis. Nil ergo impedit quin maneant in iustis relictae ad exercitium virtutis (D 792; S.Th. 1.2 q.85 a.5; q.87 a.7). Sic ergo eae dici forte possunt poena medicinalis, quatenus haec consistit in detrimento minoris boni, ut augeatur maius, et non directe ad culpam reparandam; nam simpliciter non habet rationem poenae et proin nec rationem mali, etsi videretur esse poenalis et non detur nisi indigentibus medicina seu peccato originali constitutis in statu passibili. 988. Adversarii. Liberum arbitrium ad bonum morale ob peccatum originale: a) Totaliter amissum est. Sic Nova­ tores, Baius, Iansenius (cf. n.ôgy.ôçgs). b) Aliquatenus ener­ vatum est intrinsece v.gr. ob acriorem concupiscentiam. Sic Gregorius Arimin., D.Alvarez, De Lemos, Contenson, Es­ parza, Sylvius, Gonet, Gazzaniga, recentius Schmid, Del Val, De Broglie 3. Homo lapsus non habet ius ad auxilia naturalia ei ad legem naturalem necessaria, quae homini puro ad id naturaliter de­ berentur. Item servituti subesset diaboli, qui eum specialiter impugnasset. Sic fere Billuart, T.Gonzalez, Wirceburgenses, Billot, Boyer, Parente, Journet, Abârzuza, Flick4. 989. Doctrina Ecclesiae. Eius documenta in libro De elevatione allata non proponunt positive ut peccato originali amissa, nisi bona supernaturalia ac praeternaturalia (D 174s 788s 792 1021 1023s 1026 1978 1516s). S.Pius V damnavit errorem Bail (1055): «Deus non po­ tuisset ab initio talem creare hominem, qualis nunc nascitur». 3 Gr. Ariminensis: cf. Gaudel, 496; D.Alvarez, O.P., De auxiliis divinae gratia· (Ro­ mae 1610) 1.6 d.45.47; Th.de Lemos, O.P., o.c., t.2 p.2 tr.i; V.Contenson, l.c., 1.2 diss.i spec.3; M.Esparza, Cursus theologicus I.4 q.9; Sylvius, In totam primam secundae q.3 a.2; Gonet, Manuale thomistarum p.i tr.8 c.7, qui tamen aliter senserat in prioribus eius operis editionibus et in Clypeus t.2 tr.8 d.4 a.3; P.M.Gazzaniga, O.P., Praelectiones theologicae t.4 (Bononiae 1789) diss.3 s.3 c.6; F.Schmid, Quaestiones selectae ex theologia dogmatica (Paderborn 1891) p.229-340: Del Val, De homine n.188; De Broglie, Notes sur le péché originel (Paris): cf. J.F.Sweeney, S.I., Some Recent Developments in Dogmatic Theology: ThSt 17 (1956) 383-386. 4 Billuart, De gratia diss.2, praeamb., a.3: T.Gonzâlez, S.I., Selectarum quaestionum 4 (Salmanticae 1886) d.3 ; Wirceburgenses, De gratia n.173; Billot. De gratia Christi (Romae 1928) th.2 § 3; Boyer, th. 16; Parente, p.3 c.3. Journet, L’Eglise... 2,767-778; Abârzuza, 0.694s; Flick, o.c., 474s. 1004 l.F.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 11 Haec, ut supra diximus (11.741), directe sunt de concupiscen­ tia; quae ceterum est, ut patet, praecipuum impedimentum in­ ternum ad bonum morale exercendum. Sed Deus non potuis­ set talem creare hominem, qualis nunc nascitur, si naturalia hominis essent peccato originali intrinsece laesa et praecise relate ad bonum morale (necessario a Deo praecipiendum et ab homine procurandum); nam opus Dei debet esse in suo genere perfectum ac nullo modo contradictorium, ut in ea hypothesi esset homo lapsus. Ergo saltem intrinsece non pa­ titur homo ex solo peccato originali. 990. Methodus theseos. Relictis Novatoribus, Baio, lansenio, qui aptius in tractatu De gratia refutantur 5, et praeterea comparant hominem lapsum, non cum homine puro quem possibilem esse negant, sed cum innocenti, quo, defectu iustitiae originalis, multo debilior est6, hominem lapsum considerabimus primo quoad intrinseca, dein quoad extrinseca. Pars i HOMO LAPSUS NON EST INTRINSECE DEBILIOR QUAM PURUS 991. Valor theologicus. Fere communis et probabilior. «Communis et vera... Communis antiquorum theologorum», ait Suârez plurimos auctores citans7. Eam tenent v.gr. S.Tho­ mas, Scotus, Caietanus, D.Soto, Medina, Vitoria, Molina, Bellarminus, Billuart; ex recentioribus v.gr. Mazzella, Mendive, Beraza, Daffara, Parente, Huarte, Lercher, Biffi8. 992. Probatur ex traditione. SS. Patres, etsi thesim hanc formaliter non exprimant, sat indicare videntur hominem qua hominem peccato originali laesum non esse. S.Prosper (R 2036): «Naturae humanae in illa universalis praevaricatio­ nis ruina nec substantia erepta est nec voluntas, sed lumen decusque virtutum, quibus fraude invidentis exuta est». 993. Ratio theologica. 1. In homine lapso tota eius actualis infirmitas moralis ex absentia gratiae, ex concu­ piscentia, ex ignorantia (1.2 q.85 a.3), optime explicatur 5 Interea cf. Gotti, Theologia scholastico-dogmatica i (Venetiis 1763) tr.io q.io dub.2 § 2; Perrone, De Deo Creatore p.3 c.5 prop.2; Pignataro, th.52, coroll.1; Palmieri, th.16. 6 Ceterum cf. Palmieri, l.c. 7 Suârez, De gratia proleg.4 c.8 n.5. 8 S.Th., i q.95 a.i; q.98 a.2; 1.2 q.85 a.3; De malo q.2 a.n; 4 CG 52; 2 d.30 q.i a.i; d.3i q.i a.i: cf. Kors, 104-109.160-164; nec in contrarium appellari potest S.Doctor (2 d.30 q.i a.i ad 3; i q.85 a.i), ut ostendit P.M.Schaff, O.P., Saint Thomas et les rapports de la nature pure avec la nature déchue: RevScPhTh 7 *(QI3) 71-76. Scotus, In 2 d.29: cf. B.Minges, J.D.Scoti doctrina philosophica et theologica 2 (Ad Claras Aquas 1930) p.332; Caietanus, In 1.2 q.109 a.2 § 3; D.Soto, De natura et gratia l.i c.i3; Medina, Expositio in primam secundae q.85 a.3; Vitoria: cf. Gillon, l.c., 38; Molina, Concordia liberi arbitrii d.3; Bellarminus, l.c.; Billuart. l.c.; Mazzella, n.1070; Mendive, De peccatis n.290-296; Beraza, l.c.; Daffara, 181-194; Parente, l.c.,; Huarte, l.c.; Lercher, 2 n.674; Biffi, l.c., 176. l.5c.*>a.1. I’Ecc. ohic. non minuit vires... th.46 n.989-993 1005 ut consequens meram privationem iustitiae originalis9 vel ad summum etiam ex peccatis personalibus, si forte eae ali­ quatenus ut effectus positivus peccato tribuenda sit; nam is effectus positivus non esset proportionatus peccato originali seu entitati mere morali ac privativae: nec formaliter seu ut qui eveniret sola eius peccati informatione animae, nec, ut clarum videtur, exigitive seu ut qui producendus a Deo exi­ geretur eo peccato, et proinde non posset inferri homini sine aliquo miraculo divino, quod sane non credendum est sine solida probatione factum esse a Deo, ut in omnibus homini­ bus puniret peccatum aliquod unius Adae personale. Ergo infirmitas moralis actualis hominis lapsi non tribuenda est peccato originali qua tali, et sic nec ulla vulneratio intrinseca. 2. Praeter peccatum et Deum, nulla alia causa assignari rationabiliter posse videtur diminutionis liberi arbitrii per ali­ quam vel ablationem perfectionis naturalis vel additionem im­ pedimenti (i q.48 a.4). Sed nec peccatum nec Deus eam diminutionem inferunt. Ergo. A. Non peccatum. 1) Quatenus est ab Ada: ut actus physicus, cum esset unicus, ipsi non induxit malum habitum (nisi forte huius inchoationem), ergo a fortiori nec posteris eius et quidem infallibiliter omnibus; ut actus moralis non erat proportionatus nisi ad effectum moralem i.e. ad abiectionem iustitiae originalis. Quatenus est nostrum, consistit in sola aversione a Deo, et quidem ut a fine supernatural!, sine actu physico conversio­ nis ad creaturas aliqualem habitum forte inducente. Ergo, ut sit proportio inter causam sive physicam (seu connaturalem) sive moralem (seu culpae ad poenam), et effectum, iste nequit esse nisi in privatione conversionis supernaturalis ad Deum, seu donorum quibus ea constat. 2) Unaquaeque persona, ut persona singularis, ratione suae naturae habet ad bona naturalia, maxime ordinis moralis, ius (immo et officium iis ad finem ultimum utendi), quo privari nequeat, nisi ob peccatum personale (De malo q.5 a.2). 3) De facto nec peccatum actuale hominem reddit de­ biliorem ad honeste agendum, nisi ad summum quatenus in­ choat habitum malum; qui tamen a peccato originali excludi­ tur ex defectu actus physici personalis (1.2 q.85 a.i). 4) Ob eamdem rationem non intelligitur substantia ani­ mae vel intellectus vel voluntas vel alia facultas naturalis esse diminutionis capax per aliquod peccatum, nisi forte quatenus 9 Suârez. l.c., n.i4. 1006 I.E.SAGÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H ob actum vel actuum repetitionem habitu aliquo adveniente impediantur a facilius agendo 10* . B. Non Deus, i) Etsi Deus posset peccatum originale in hac vita punire privatione vel diminutione boni naturalis (quod nullo modo constat de potentia ordinata, maxime si ab isto bono pendet consecutio finis ultimi), nullo modo probatur ex principiis fidei vel rationis ita egisse 1 *. 2) De facto Deus ne peccatum quidem personale solet ista privatione vel diminutione in hac vita punire. Nec rationa­ biliter putari potest aliquod impedimentum internum ad bonum facultati hominis addidisse. 3) Cum peccatum originale sit entitas mere moralis et quidem privative ordinis supernaturalis, nequit formaliter, seu ipsa sui inhaesione, vulnerare intrinsece ipsam hominis naturam qua talem; nec, cum totum quantum debeatur vo­ luntati personali Adae, censendum est exigere connaturaliter eam vulnerationem. Ergo haec nequiret inferri sine ali­ quo miraculo; at incredibile est, ut supra dictum est, Deum ob illud peccatum adeo speciale eius subiecto non personale, et quidem ut peccatum Adae puniat in omnibus hominibus, efficere istud miraculum, quod ceterum, saltem ordinarie, nec ob peccata personalia etiam gravissima facit. 994. Obiectiones. 1. Ex fontibus, peccato originali: a) Homo ami­ sit «naturalem possibilitatem» (S.Caelestinus, D 130). bj Liberum arbitrium est «infirmatum», «inclinatum et attenuatum» (C.Araus., D 186 199; cf. C.Trident., D 793). c) Homo «secundum corpus et animam in deterius» commu­ tatus est (Araus., D 174; cf. Trident., D 788). At haec spectant ad intrin­ seca hominis. Ergo homo lapsus intrinsece debilior factus est. Dist. cons. Homo intrinsece debilior factus est, si comparetur cum ho­ mine innocenti, conc.; si consideretur in se ipso, nego. Ex iis locis nihil contra thesim erui potest, cum fontes solum habeant prae oculis lapsum hominis ex statu historico innocentiae ad statum in quo ille nunc est, ita ergo ut nostram thesim nec asserant nec negent. Immo, iuxta Pallavicini, in Tridentino voci «vulneratum» (liberum ar­ bitrium) primo insertae substitutae sunt voces «attenuatum et inclinatum» aeque congruentes omni Scholasticorum opinioni sive istam attenuationem ad solam donorum gratuitorum ablationem contrahenti sive eam ad aliquam in deterius mutationem conditionis naturalis extendentiI2. N.B. Item SS.Patres forte dicentes, ut S.Augustinus 13, libertatem pec­ cato periisse, agunt de «illa quae in paradiso fuit, habendi plenam cum immortalitate iustitiam» (R 1883); de libertate a peccato habituali, a servi­ tute diaboli, a concupiscentia, a necessitate morali incidendi aliquando sine auxilio Dei in peccata actualia, de libertate salutariter agendi et obtinendi vitam aeternam. Nec apud Augustinum conceptus «natura vitiata» seu ipsa substantia affecta «vitio» ut principio quodam accidentali trahente ad 10 1■ 12 13 SuArez. l.c., n.8-13. Lercher, l.c. Pallavicini, Lc., 1.8 c. 13 n.7. S.Augustinus, Enchir. c.30: ML 40,246s; De nat. et grat. c.43: ML 44,217s. l.5c.9a.1. pecc. orig. non minuit vibes... th.46 n.993-994 1007 corruptionem quodque identificat saepe cum concupiscentia (et interdum vocat infirmitatem, vulnus) non necessario indicat nisi ipsam naturam ut privatam iustitia originali, cum dicat eam concupiscentiam venire ex pec­ cato Adae vel (ut ait aliquoties) ex ipsa natura creata 1415 . 2. Iuxta effatum a TT. ex S.Ambrosio (illud innuente, non vero litteraliter exprimente), iuxta Lc 10,30-34, communiter cum Beda traditum ls, homo ob peccatum originale est «spoliatus gratuitis et vulneratus in natu­ ralibus». At si homo est vulneratus in naturalibus, debilior intrinsece factus est. Ergo homo lapsus intrinsece debilior factus est. Dist. min. Debilior intrinsece factus est, homo vulneratus in naturalibus, si quid ei perfectionis naturalis ablatum est, conc.; si mere ablata est ei iustitia originalis, qua eius defectus naturales cohibebantur, nego. Sane iustitia originalis et elevabat hominem ad ordinem supernaturalem et eius defectus naturales (concupiscentiam, mortalitatem, etc.) corrigens, eum perfecte sanum reddebat et physice, et moraliter seu in ordine ad bonum morale. At illa amissa, isti defectus naturales apparuerunt, qui nunc vulnera naturae iure dicuntur. Hinc homo, ut donis indebitis (supernaturalibus et praeternaturalibus) privatus, recte dicitur «spoliatus gratuitis»; et ut ea sani­ tate privatus qua defectus naturae cohibebantur, recte etiam dicitur «vulne­ ratus in naturalibus» i.e. defectibus naturalibus obnoxius. Ceterum cum veteres dona praeternaturalia Adae vocarent naturalia I6, effatum etiam sumi posset directe de illis donis, seu de gratuitis ut de su­ pernaturalibus et de naturalibus ut de praeternaturalibus. 3. Homo lapsus caret sine gratia potentia morali servandi diu totam legem naturalem quae eius naturae necessario deberetur. Ergo homo ex peccato originali factus est intrinsece debilior. Dist. antec. Homo lapsus sine ulla gratia ad totam legem naturalem diu servandam caret potentia morali de facto, conc.; de iure, nego. Homo is est ex sua conditione naturali, ut maxime ratione concupis­ centiae nequeat moraliter (certe physice) servare diu totam legem natura­ lem, sine auxiliis extrinsecis divinis, quae, utpote necessaria ad aliquid ne­ cessario obtinendum, ei sunt debita et proinde per se ordinis naturalis; sed nunc de facto pro iis non dantur ei nisi auxilia ordinis gratiae. 4. In ordine morali, qui Deum ut finem ultimum respicit, homo aver­ sus a Deo est intrinsece debilior quam conversus ad Deum. At homo lap­ sus est aversus a Deo. Ergo est intrinsece vulneratus. Dist. mai. Homo aversus a Deo solum ut fine supernaturali est debilior quam conversus ad Ipsum ut finem naturalem, nego; aversus a Deo etiam ut fine naturali est debilior quam conversus ad Ipsum ut finem naturalem, subdist.: ratione habitus vitiosi vel huius inchoationis, conc.; aliter, nego. Homo aversus a Deo solum ut fine supernaturali non connotât nisi pri­ vationem donorum supernaturalium, non ergo conversionem ad creata, cum desit actus voluntatis personalis; ac proin nec inchoationem habitus vitiosi, qui solo eiusmodi actu induci potest. Homo vero lapsus est aversus a Deo solum ut fine supernaturali, non vero ut fine naturali nisi materialiter, non 14 Cf. M.Strohm, Der Eegriff der «natura vitiata» bei Augustin: ThQschr 135(1955) 184-203: BullThAncMéd 8 (1961) n.2851. 15 S.Ambrosius, Expos, evang. sec. Luc. I.7 η.73: ML 15,1718: «His latrones (i.e. daemo­ nes)... ante despoliant quae accepimus indumenta gratiae spiritualis et sic vulnera inferre consuerunt». Dein S.Augustinus, Quest, evang. 1.2 q.19: ML 35,1340; S.Beda, In Lucae evang. expositio 1.3 c.io: ML 92.468s. Ad litteram illud adhibet Instructio sacerdotis p.l c.l n.2 : ML 184,775 (in operibus S.Bemardi). Dein Lombardus, 2 d.25 n.8; Gulielmus Altiss., Summa aurea p.i tr.10 c.2, alia quaestio; S.Albertus M., Summa theaL p.2 tr.t4 q.90 m.4 arg.i; Alexander Hal., Sent, p.2 q.27 m.t arg.i; S.Bonaventura, In 2 d.29 a.2 q.i arg.i; S.Th., 2 d.29 q.i a.2; d.30 q.i a.t ad 3. De origine eius effati cf. Kors, o.c., 104 n.2; J.Auer, Erbsünde: LThK 3 (1959) 970. 1» Cf. Suârez, De opere sex dierum 3,12,23; Palmieri, th.14 n.4. 1008 I.F.SACÜÉS, DF. DEO CREANTE F.T ELEVANTE. II vero formaliter ut peccans actu personali per conversionem ad creata; qui ceterum non fit suo peccato in ordine morali debilior, nisi quatenus habitu vitioso vel huius inchoatione per illam conversionem afficitur. Sane, si ponatur ea aversio a fine etiam naturali, infantes limbi, cum sint in statu termini, nec possent Deum amare super omnia sed solum creaturas, nec diu vitare omnia peccata gravia, quae per se exigunt etiam poenam sensus. Sed ea quo iure dicerentur, cum in peccato originali isto­ rum infantium desit conversio ad creaturas (De malo q.3 a.7) quae est in personali? l6* Pars 2 HOMO LAPSUS NON EST EXTRINSECE DEBILIOR QUAM PURUS 995. Valor theologicus. Multo communior et probabilior. Id tenent v.gr. Suarez 17, plurimi moderni. 996. Ratio theologica. 1) Positive. Providentia Dei auxilia distribuens putanda est se naturae et exigentiae re­ rum accommodare. Sed ex probatis, posito peccato originali, naturalia manserunt integra ut si homo non peccasset. Ergo Deus dat auxilia homini lapso ut non peccatori. Id vero maxime valere censendum est de auxiliis ad iuvandam vitam religiosam ac moralem hominis, et ad impedimenta externa huius vitae ei removenda. Hinc theologi veteres supponentes sine dubio et intrinseca et extrinseca naturae in ordine ad ultimum finem apta proportione inter se connecti, docent simpliciter, ut Scotus, naturalia manere integra in peccatore, et sic omnes effectus peccati originalis ad solam iustitiae originalis amissio­ nem reducunt18. 2) Negative. Nec ulla ratio solida contra thesim affertur: a) Ex parte daemonis. Si etiam homo innocens tentari potuit, Deus posset sine dubio in quolibet statu naturae permittere modo ac mensura nobis prorsus ignotis tentationem diaboli­ cam in hominem; ergo nullo modo probatur hominem lap­ sum tentari praecise ratione peccati originalis vehementius ac frequentius quam si illo careret. Si vero forte Deus diabolo ampliorem licentiam tentandi hominem lapsum ut lapsum permitteret, sine vera ratione putaretur ei non esse ius ex titulo debitae providentiae ad ampliora auxilia illis tentationibus proportionata. b) Ex parte mundi. Sine vero fundamento diceretur homo lapsus magis tentandus esse praecise ratione peccati originaCf. Journet, L’Eglise... 2,769s. 17 SuArez, l.c., C.Q. 18 Scotus, Ox. 2 d.29; Bellarmino, l.c.; Molina, l.c.; Caietanus, l.c.; Soto, l.c. i..5c.9a.1. pecc. oric. non minuit vires... tii.46 n.994-997 1009 lis quam si hoc careret, quasi in hac hypothesi et praecise eius ratione necessario non futuri essent homines malis exem­ plis ac verbis alios ad peccandum inducturi. Si vero in statu naturae lapsae corruptio morum et ignorantia specialiter gras­ santur, excessus tentationum ex mundo inde forte exsistens non repetendus est immediate ac formaliter ex ipsa indole naturae lapsae ut talis seu ex solo peccato originali, sed ex aliis adiunctis per accidens contingentibus 19. 997. Obiectiones. 1. Homo lapsus tentatur sic fortiter a diabolo ob magnum ac nondum finitum bellum in ordine supematurali gerendum. Ergo tandem ratione peccati originalis. Dist. antec. Homo lapsus et ornatus gratia fortius a diabolo tentatur in hoc ordine supematurali ob bellum gerendum in hoc ordine supematurali, trans.; si non ornaretur gratia, pariter tentaretur, nego. Cum homo lapsus in hoc ordine auxiliis gratiae muniatur, nil mirum si Deus illud bellum permittat et consequenter nunc hominem lapsum fortius tentari; sed id non probatur accidere praecise ac formaliter ratione peccati originalis. 2. Homo lapsus est «sub potestate diaboli». Ergo nil mirum quod ille tentetur specialiter. Dist. mai. Homo lapsus est sub potestate diaboli quoad amissionem iustitiae originalis, conc.; quoad alia, nego. Sane illa servitus huc redit, ut homo: fraude diaboli amiserit dona in­ debita; ob idque concupiscentia affectus possit facilius quam innocens in peccatum personale allici; non vero ut fortius tentari queat, cum tentatio etiam in paradiso fuerit (non tamen illa servitus), et cum exemptio a tentatione non esset bonum debitum naturae, et tandem cum potestas tentandi nos diabolo data non sit per se nobis mala, quasi necessario sit poena in culpam, sed solum occasio pugnae. Verbo, homo lapsus victus est a diabolo quoad bona supernaturalia, non quoad naturalia. 3. Deus non tenetur hominem lapsum seu aversum a suo fine super­ natural!, ad alium finem, seu ad naturalem, mediis extrinsecis movere. Ergo homo lapsus extrinsece debilior factus est. Dist. mai. Deus non tenetur hominem lapsum ad finem naturalem ex­ trinsece movere, si illud inconveniens admittatur, quod ordinatio omnium hominum ad Deum ut finem naturalem independenter ab eorum voluntate uni voluntati Adae alligata sit, conc.; secus, nego. Sane id incommodi in hypothesi obiectionis haberetur, ut homo sine ullo actu personali, non mere iustitia originali privaretur, sed et iure ad auxilia, quibus esset in potentia morali servandi diu totam legem naturalem, consequenter vitandi gehennam et obtinendi finem ultimum qui ipsi qua homini competeret. 4. Ignoramus quale genus providentiae esset in hominem lapsum sine gratia inspectum. Ergo sine solida ratione statuitur thesis. Dist. antec. Ignoramus illud genus providentiae, si respiciatur comple­ xus omnium causarum possibilium, conc.; considerato solo peccato origi­ nali, nego. Ergo discrimen quod esset inter hominem lapsum sine gratia inspec­ tum et hominem nunc exsistentem quoad auxiliorum copiam et forte quoad maiora impedimenta ad vitanda peccata, esset non ex peccato originali, sed aliunde repetendum. In quacumque hypothesi homini lapso debe19 SuArez, l.c., c.9 n.t4. 1010 t.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il rentur ex iustd providentia auxilia quibus obtinere posset statum finalem sal­ tem qualem concedimus pueris sine baptismo decedentibus 20. Ideo haberet etiam ius ad auxilia quibus moraliter posset totam legem naturalem diu servare. Nam ut, posita elevatione ad ordinem supernaturalem, puer baptizatus obtinens ius ad gloriam habet eo ipso iam adultus ius ad auxilia gratiae sufficientia ad gloriam assequendam, sic infans lapsus sine gratia inspectus, habens ius ad illum statum finalem nuper memora­ tum, factus adultus haberet ius ad auxilia sufficientia ad illum statum obti­ nendum per observationem legis naturalis 21. 998. Corollarium. Homini lapso et reparato debentur auxilia quibus possit totam legem naturalem implere sive naturalia sive in horum de­ fectu supernaturalia. Sane ad eam impletionem sufficiunt de iure et ex na­ tura rei auxilia naturalia; de facto tamen ea quae homini lapso et reparato dantur, etsi entitative sint (vel saltem ex natura rei possint esse) naturalia, sunt saltem extrinsecus supernaturalia qua data intuitu salutis supernatu­ ralis. Iam vero ista auxilia, qua supernaturalia, sunt indebita homini; at qua substituta auxiliis debitis homini puro non videntur dicenda esse in­ debita 22. Quod differt a pelagianismo in eo, quod iuxta hunc, homo in hoc statu possit de facto sine gratia totam legem naturalem diu servare 23, dum, iuxta nos, id potest solum de iure seu inspecta natura secundum ei debita. 999. Scholion. De vulnere ignorantiae ut effectu peccati originalis. Ratio, ut facultas, non imminuta homini lapso est in suo vigore proprie na­ turali, sed invenit magnam difficultatem ad veritates etiam naturalis ordinis religiosi ac moralis inveniendas et intelligendas. Eius vero ignorantiae de­ terminatio pendet a determinatione difficile obtinenda de amplitudine et natura scientiae ab Ada suis posteris transmittendae. Pesch ait: «Itaque vul­ nus quoque ignorantiae (in posteris Adae) derivandum est ex privatione luminis supernaturalis, quod in ordine originalis iustitiae iuvabat hominem etiam in usu rationis naturalis». Palmieri aliquid addit: «Ignorantia vero non tantum est defectus luminis supernaturalis et fidei, sed et illius scientiae praeternaturalis, quae Adamo collata est, et cui similis, etsi non quoad modum acquisitionis, exstitisset in statu naturae elevatae, a quo omnis error facile exsulare poterat». Huarte tribuit peccato originali ignorantiam «qua nunc laborat genus humanum in cognitione naturalis legis et revela­ tae...» 24 20 S.Th., De mato q.5 a.3 ad 4; 2 d.33 q.2 a.2 ad 5; SuArez, l.c., c.9 n.12. 2> Beraza, n.897-890; Huarte, n.526-528. 22 Huarte, n.528s. 22 Portalié, 2381s. 24 Pesch, 3 n.285; Palmieri, th.14 n.4; Huarte, 513. Cf. Labouroette, 90s; F.Solano, Pecado original y conocimiento de Dios segun el pensainimlo de Duns Scoto: EstFranc 52 (1951) 97-102. l.5 c.9 a.2. poena fütura pecc. oric. th.47 n.997-1001 1011 ARTICULUS II De effectibus peccati originalis in altera vita Thesis 47. Decedentes cum solo peccato originali subeunt poenam damni in aeternum, nullam vero poenam sen­ sus, nec patiuntur ullam tristitiam ex poena damni. S.Th., 2 d.33 q-2 a.is; De malo q.5 a.1-3; S.Bonaventura, In 2 d.33 a.3 q is; Bellar­ De amissione gratiae et statu peccati 1.6 c.1-7; Suârez, De vitiis et peccatis d.g s.6; Pal­ th. 17; Beraza, n.901-943; J.Bellamy, Baptême (Sort des enfants morts sans): DTC 2, 364-378; E.Amann, Limbes: DTC 9.759-772; W.R.O’Connor, The Lot of Infants who die without Baptismo: EcclRev 95 (1936) 37-49.152-164; Billot, La Providence de Dieu et le nombre infini d’hommes en dehors de la voie normale du salut: Et 163 (1920) 5-32 ; B.Gaullier, L'état des enfants morts sans baptême d'après saint Thomas d’Aquin (Paris 1962); P.J.Hill, M.S.C., The Existence of a Children’s Limbo (Ohio 1962). mino, mieri, xooo. Nexus. Ex praecedentibus, effectus peccati ori­ ginalis in hac vita concluditur sola iustitiae originalis priva­ tione. Quid vero in altera vita, seu quid accidit illi qui cum solo peccato originali decedit? Responsum fere sponte vide­ tur ex probatis fluere: nam si homo dona supernaturalia per­ didit, titulum etiam amisit ad supernaturalem beatitudinem; et aliunde si, posito peccato originali, naturalia manserunt in­ tegra in hac vita, non est ratio cur ea in altera laedantur poena­ rum positivarum inflictione. Tamen ea quaestio proponitur nunc directe investiganda. 1001. Notiones. Decedentes: sumitur iuxta sensum mortis non mere physicum, sed moralem, seu quatenus ea est terminus merendi et demerendi, quem immutabilis status praemii vel poenae sequitur. Cum solo peccato originali, seu cum peccato accepto ab Ada, at sine peccato personali exigente poenam, etiam sensus, aeternam vel temporalem, prout istud sit grave vel leve. Si forte quis cum originali et aliis solis venialibus decederet, thesis, posita horum purgatione, de eo pariter valeret. Decedentes ergo cum so!o peccato originali sunt: a) Infantes non baptizati. b) Adulti non baptizati numquam attingentes usum rationis (et con­ gruam instructionem) requisitum ad peccandum, c) Adulti non baptizati rebus moralibus sat instructi, at forte decedentes de facto cum solo peccato originali. Tamen ii, iuxta S.Thomam (1.2 q.89 a.6; 3 q.90 a.4 ad 3), nequeunt esse cum solo peccato originali sine mortali 1; et si ea impossibilitas difficilis probatu non admittatur, moraliter loquendo et secundum legem ordina­ riam practice vix erit ullus in moralibus adultus, qui, saltem si diu vivat, cum solo peccato originali decedat: nam diu non erit quin aut gratia utens iustificetur aut eam respuens a gravi peccato personali immunis sit > *. 1 De varia interpretatione eius asserti S.Thomae, cf. S.Harent, S.I., Infidèles: DTC 7, 1863-1894. De sorte temporali infantium, qui contra istam hypothesim forte moriuntur cum peccato originali et solis venialibus, cf. J.Bujanda, S.I., Teologia dei mas alld (Madrid 1951) 210-216. Cf. Suârez, De paenit. I3.3J3· I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 1012 Il Poena, seu malum pro culpa inflictum (De malo q.i a.4) est damni, si est privatio beatitudinis supernaturalis. Eam ergo subeuntes ob peccatum originale sunt in statu damnationis. Ii erant destinati ad finem supernaturalem, quem ob peccatum suum non assequentes dicendi sunt simpliciter finem suum ultimum non obtinere, etiam eo forte posito quod obtineant materialiter totum id boni quod in ordine naturali esset finis ultimi; pariter nec obtinent ob peccatum suum beatitudinem ipsis a Deo destinatam, ita ut si supponantur materialiter assequi id quod in ordine naturali beatitudinem constitueret, non sint for­ maliter, sed solum materialiter beati. In aeternum i.e. durans sine fine a parte post. Id in the­ si expresse non probatur, cum fontes id sat clare, etsi impli­ cite, supponant, dum eius poenae finem numquam memorant et potius de eius duratione ut de duratione poenae peccati personalis gravis loquuntur. Poena sensus: cruciatus positive (non mere privative, ut poena damni) inflictus, maxime ab igne. Est ergo maxime poena physica. Negatur decedentes cum solo peccato originali eam subire, cuiuscumque generis ea sit. Nec patiuntur ullam tristitiam ex poena damni. Ne­ gatur decedentes cum solo peccato originali affici ullo dolore, qualis privationem beatitudinis supernaturalis ob culpam per­ sonalem consequitur in damnatis inferni. Methodus theseos. Tribus assertis thesim concludimus, quorum unum est affirmativum, alia sunt exclusiva; decedentibus cum solo peccato origi­ nali est: 1) Poena damni. 2) Non vero poena sensus. 3) Nec dolor ex poena damni. Pars 1 DECEDENTES cum solo peccato originali subeunt POENAM DAMNI 1002. Adversarii. Pelagiani (cf. n.696). 1003. Doctrina Ecclesiae. S.Innocentius I (R 2016): «Illud vero quod eos (Pelagianos) vestra fraternitas asserit praedicare, parvulos aeternae vitae praemiis etiam sine bap­ tismatis gratia posse donari perfatuum est». Carthaginense XVI (D 102 not.4): «Item placuit, ut si C. quis dicit, ideo dixisse Dominum: In domo Patris mei man­ siones multae sunt [Io 14,2], ut intelligatur quia in regno cae­ lorum erit aliquis medius aut ullus alicubi locus, ubi beati vi­ vant parvuli, qui sine baptismo ex hac vita migrarunt, sine quo in regnum caelorum, quod est vita aeterna, intrare non pos­ sunt, A.S. Nam cum Dominus dicit: Nisi quis renatus fuerit l.5 c.9 a.2. poena futura pecc. oric. th.47 n.1001-1003 1013 ex aqua, et Spiritu Sancto, non intrabit in regnum caelorum [Ιο 3,5]. quis catholicus dubitet participem fore diaboli eum, qui coheres esse non meruit Christi? Qui enim dextra caret, sinistram procul dubio partem incurret» 2. Lugdunense II (D 464): «Credimus... Illorum autem ani­ C. mas, qui post sacrum baptisma susceptum nullam omnino peccati maculam incurrerunt, illas etiam, quae post contrac­ tam peccati maculam... sunt purgatae, mox in caelum recipi. Illorum autem animas, qui in mortali peccato vel cum solo originali decedunt, mox in infernum descendere, poenis tamen disparibus puniendas» (cf. C. Florentinum, D 693; Ioannes XXII, D 493a). Ergo eae animae non adeunt caelum, sed infernum, et quidem ibi puniendae; ergo saltem non fruuntur Deo. Quidam recenter tenuerunt animis infantium defunctorum infectis pec­ cato originali offerendam esse vel primo instanti post mortem (nisi for­ te iam in ipsa morte) vel dein v.gr. occasione resurrectionis generalis lo­ cum liberae conversioni ad Deum; nec enim CC.Lugdunense et Floren­ tinum verbis allatis definiunt durationem aeternam limbi, imo (iuxta Laurenge) nihil de sorte illorum infantium 2*. At sine solida ratione negatur eam damnationem doceri ut aeternam, cum, quin ulla ei addatur limitatio, ponatur ea in eadem linea ac peccatoris personalis damnatio, quae sine dubio implicite docetur ut aeterna. Iis vero documentis contineri defini­ tionem de sorte illorum infantium communissime tenetur. Innocentius III (D 410): «Poena originalis peccati est ca­ rentia visionis Dei, actualis vero poena peccati est gehennae perpetuae cruciatus...» Tridentinum C. (D 791): «Si quis... dicit in remissionem quidem peccatorum eos [i.e. parvulos recentes ab uteris ma­ trum] baptizari, sed nihil ex Adam trahere originalis peccati, quod regenerationis lavacro necesse sit expiari ad vitam aeter­ nam consequendam... A.S.» C.Coloniense prov. (i860): «Infantes... a regno caelesti i.e. a beatitudine supernaturali excludi, si baptismo non regene­ 2 Hic canon iam ut authenticus habetur. Cf. Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles 2 (Paris 1908) p.iQt not.i : Amann, Milève (Conciles de): DTC 10,1754-1758; Gaudel, l.c., 386; De Plinval, Pélage... 325; Piault, l.c., 510-514; Journet, La volonté divine salvifique sur les petits enfants (Bruges 1958) 155-158.160-163; A.Perego, S.I., Esiste un sostitutivo del battesimo per la giustificazione dei bambini?: Div 4 (i960) 569s. Pro Pelagio vita aeterna seu ille tertius locus non erat poena, sed locus inferior in caelo: A.Corticelli, l.c., 138. In genere de tota controversia pelagiana cf. G.J.Dyer, The Denial of Limbo and the Jansenist Contro­ versy (Mundelein 1955) i-38. 2* M.Laurenge, S.M., Esquisse d'une étude sur le sort des enfants morts sans baptême: AnnTh (1952) 150S.157.169-171.183-185; B.Schuler, Das Schicksal der ungetauften Kinder: MünchThZ 7 (1956) 120-129; V.Wilkin, S.I., From Limbo to Heaven (London 1961). P.Minges, O.F.M., Compendium theologiae dogmaticae specialis, 2 (Ratisbonae 1922) n.314, quin admittat eos «pueros adhuc inter vivos constitutos aliquo medio extraordinario posse salvari*, dicit de iam commorantibus in limbo: «Forsitan possibile sit, eos salvos fieri, si... iusti viatores pro eis merita et pretiosum sanguinem lesu Ch. Deo offerunt*. Quod etiam mitius assertum videtur carere solido fundamento. 1014 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il rati discedunt, fides docet. Haec porro muneris gratuiti... privatio, quum Adami praevaricatione effecta sit, damnatio­ nis et poenae rationem habet et nomen». C.Vaticanum praecise «cum... damnatione errorum circa peccatum originale simul doctrinam fidei de aeternitate poe­ nae quibuslibet peccatis gravibus debitae inculcare» consti­ tuit, ita ut his incipiat verbis C.Florentini: «Imprimis itaque fide catholica credendum est, illorum animas, qui in actuali mortali peccato vel solo originali decedunt, mox in infernum descendere, poenis tamen disparibus puniendas...», ita ergo ut ex his et ex tota ulteriore eius doctrinae expositione et ex actorum declaratione vellet ea definitione etiam conclu­ dere ut peccati originalis poenam exclusionem a caelo et qui­ dem aeternam. In eo autem schemate iam reformato: idem clarius sic docebatur: «Etiam qui cum solo originali peccato mortem obeunt, beata Dei visione in aeternum carebunt» 3. Pius XII: «In hac oeconomia nullum aliud est medium in­ fundendi hanc vitam [supernaturalem] infanti adhuc carenti rationis usu. Et tamen status gratiae in momento mortis est absolute necessarius ad salutem: sine eo non est possibile ob­ tinere felicitatem supernaturalem, visionem beatificam Dei...»3*. N.B. His documentis statuitur omnes decedentes cum solo peccato originali damnari. At de facto sunt saltem aliqui sic decedentes? Sensus naturalis documentorum id videtur supponere. At ea est alia quaestio, de qua hic non agitur, quaeque est saltem theorice distincta ab illa nostra. S.C. Sti. Officii: «Mos alicubi invaluit differendi colla­ tionem baptismatis ob confictas rationes vel commoditatis vel indolis liturgicae. Cui dilationi favere queunt nonnullae sententiae, solido quidem fundamento carentes, de sorte aeterna infantium sine baptismate decedentium. Quare haec S.S.Congregatio, S.Pontifice adprobante, christifideles monet infantes quamprimum baptizandos esse...» Notetur in his eam curam Ecclesiae de baptismo infanti­ bus tempestive conferendo respicere ipsam sortem aeternam eorum. Ius Can. (can. 1239): «§ 1. Ad sepulturam ecclesiasticam non sunt admittendi qui sine baptismo decesserint. § 2. Catechumeni qui nulla sua culpa sine baptismo mo­ riantur, baptizatis accensendi sunt». 3 C.Coloniense: CL 5,320; C.Vaticanum: CL 7,517.5503.565. 3· Pius XII, Alloc, conventui Unionis Cath. Ital. inter obstetr.: AAS 43 (1951)841: «Nella presente economia non vi è altro mezzo per comunicare questa vita [soprannaturale] al bambino, che non ha ancora 1’uso del Ia ragione. E tuttavia lo stato di grazia nel momento de la morte è assolutamente necesario per la salvezza: senza di esso non è possibile di giungere alla félicita soprannaturale, alia visione beatifica di Dio...» Cf. Michel, Enfants morts sans baptême: AmCl 66 (1956) 453s. De Sto.Offwio cf. AAS 50 (1958) 114. 1..5 c.9 a.2. poena futura pecc. oric. th.47 n.1003-1006 1015 Haec diversa ratio agendi erga non baptizatos sive infan­ tes sive catechumenos, vix videretur explicari, si ex sua tra­ ditione Ecclesia putaret eos infantes ordinarie vel salvari vel saltem facile posse salvari etiam sine baptismo in re v.gr. in voto 4. 1004. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 102 not.4: explicite; D 464 693: directe implicite; D 791: indirecte implicite). His definiri etiam aeternitatem poenae damnatorum limbo, communissime tenetur4*. Secus, thesis est saltem certa in theologia. 1005. Probatur ex sacra Scriptura. Io 3,5: Arnen, dico tibi, nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei. Nec Scriptura separat regnum caelorum a vita aeterna, sed potius ea identificat, cum inducat adeuntes illud (Mt 25,34: possidete paratum vobis regnum) ut obtinentes hanc (25,46: iusti autem in vitam aeternam). 1006. Probatur ex traditione. Ex SS.Patribus, antepelagiani rem vix tangunt, alii vero hanc partem vel explicite docent vel saltem implicite, quatenus dicunt infantes non bap­ tizatos puniri vel damnari, quod sane beatis non competit: S.Gregorius Naz. (R 1012): «Futurum existimo ut... pos­ tremi [i.e. non baptizati «propter infantiam fortasse vel propter involuntarium prorsus aliquem casum»]... nec glorificentur nec supliciis a iusto iudice afficiantur...» S.Fulgentius (R 2271): «Firmissime tene... etiam parvu­ los, qui sive in uteris matrum moriuntur sive iam de matribus nati sine sacramento sancti baptismatis... de hoc saeculo trans­ eunt, ignis aeterni sempiterno supplicio puniendos». S.Augustinus (R 1441): «Causa... reddenda est, quare dam­ nentur animae quae novae creantur singulis quibusque nas­ centibus, si praeter Christi sacramentum parvuli moriantur. Damnari enim eas, si sic de corpore exierint, et sancta scrip­ tura et sancta est testis ecclesia». Hinc (R 1878): «Non baptizatis parvulis nemo promittat inter damnationem regnumque caelorum quietis vel felicitatis 4 S.Ofjicium: AAS 50 (1958) 114· Tamen de Cod.Iur.Can. cf. D.Fernândez, Destino... 40; Regina, l.c., 88.91. 4· Sic M. Fernandez, A proposito de una teoria reciente sobre la suer te de los ninos que mueren sin bautismo: RevEspT 15 (i9SS) 271-294; Lôpez, o.c., 82; J.M.Saiz, En torno a los ninos que mueren sin bautismo: EstEcl 32 (1958) 43-45; etc. Cf. et Michel, Sur les limbes: AmCl 65 (1955) 26s; Id., Purgatoire: DTC 13,1249s; Gaudel, Limbes: DTC 9.769s; J.Rivière, Jugement: DTC 8,1724; Van Rod: Grcg 43 (1962) 126: qui omnes videntur idem sentire. Dubitant de definitione quoad eam durationem D.Fernândez, C.M.F., Destino eterno de los ninos que mueren sin bautismo: RevEspT 21 (1961) 12s; G.Regina, La sorte eterna dei bambini che muoiono senza balesimo: ScuoCatt 86 (1958) 105. 1016 I.I'.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Π cuiuslibet atque ubilibet quasi medium locum. Hoc enim iis etiam haeresis pelagiana promisit». Ceterum Patres rem docent, dum baptismi necessitatem ad regnum caelorum exprimunt5. 1007. Ratio theologica. In hac providentia beatitudo supernaturalis nequit obtineri sine gratia sanctificante. Sed decedens in peccato originali hanc non habet. Ergo decedens in peccato originali nequit beatitudinem supernaturalem obti­ nere (De malo q.5 a.i). 1008. Objectiones, i. Poena infantium personaliter non peccan­ tium debet esse mitissima. At privatio beatitudinis supernaturalis est poena gravissima. Ergo poena illorum infantium non est privatio beatitudinis supematuralis. Dist. mai. Poena infantium sine peccato personali debet esse mitissima obiective, nego; subiective, subdist. : comparative, seu per relationem ad poenam damnatorum ob peccata personalia, conc.; absolute, seu in se, nego. Poena damni, ut est mera privatio boni quo privat, est semper obiective maxima; at subiective seu ratione afflictionis illatae, est maxima in damnatis inferni et in animabus purgatorii, non vero in infantibus non baptizatis. Item damnati ob peccata personalia subeunt poenam sensus (De malo q.5 a.i ad 3). 2. Peccatum originale levius est peccato veniali. At peccatum veniale non punitur poena damni. Ergo nec peccatum originale. Dist. mai. Peccatum originale est levius peccato veniali, si respicitur in singulis personis, conc.; relate ad naturam, nego. Illud peccatum cum non sit personaliter voluntarium singulis personis, est singulis levius quam veniale et sic minorem poenam meretur; at relate ad naturam est gravius, cum sit reiectio gratiae, et sic mereatur pro tota natura privationem ipsius gratiae atque gloriae illam consequentis, quam poenam veniale peccatum non habet (De malo q.5 a.i ad 9). 3. Iuxta S.Thomam, peccato originali non debetur poena aeterna (1.2 q.85 a.5 ad 2). Ergo poena damni non est saltem aeterna. Dist. mai. Iuxta S.Thomam, «peccato originali non debetur poena aeter­ na ratione suae gravitatis», conc.; «ratione conditionis subiecti, scilicet ho­ minis, qui sine gratia invenitur, per quam solum fit remissio poenae», nego. Pariter S.Doctor agens de veniali peccato, ait (ibid., ad 3): «Aeternitas enim poenae non respondet quantitati culpae, sed irremissibilitati ipsius». Ceterum nos putamus peccato originali deberi formaliter privationem aeter­ nam gloriae, posito decreto Dei elevationem totalem hominum ad ordinem supernaturalem alligantis voluntati Adae. 5 Cf. G.Bareille, Baptême d'après les Pères grecs et latins: DTC 2,178-219; J.Espeja, O.P., La suerte de los niàos que mueren sin bautismo: CiencTom 89 (1962) 585-590. l.5 c.9 a.2. poena fütura pecc. oric. th.47 n.1006-1010 1017 Pars 2 DECEDENTES CUM SOLO PECCATO ORIGINALI NON SUBEUNT POENAM SENSUS 1009. Adversarii. Ex Patribus citantur SS.Augustinus, Fulgentius (R 2271), Gregorius M., Isidorus5*. Ex theologis S.Anselmus, Gregorius Ariminensis, Driedo, Sylvius, Petavius, et maxime Augustinenses, ut Noris, Berti 6. Rem in medio relinquunt Gotti, Estius et, etsi id mirum videatur, is qui antonomastice vocatur «tortor infantium», Gregorius Ariminensis 6*. Non accensemus adversariis eos veteres auctores v.gr. Alexandrum Halensem, S.Bonaventuram, D.Soto, Salmanticenses, qui, dum infantes ab omni poena positiva eximunt, eos in tenebris ponunt7 1010. Doctrina Ecclesiae. Ex pluribus documentis Ecclesiae sortem infantium sine baptismo decedentium loquentibus nullum saltem clare eximit eos a poena sensus. Pius VI (D 1526): «Doctrina quae velut fabulam pelagianam explodit locum illum inferorum (quem limbi puerorum nomi­ ne fideles passim designant) in quo animae decedentium cum sola originali culpa poena damni citra poenam ignis punian­ tur; perinde ac si hoc ipso, quod, qui poenam ignis removent, inducerent locum illum et statum medium expertem culpae et poenae inter regnum Dei et damnationem aeternam, qua­ lem fabulabantur pelagiani: falsa, temeraria, in scholas ca­ tholicas iniuriosa». Ergo opinio limbi est saltem tuta. Sed ea damnatio non videtur esse sumenda ut approbatio positiva opinionis scholas­ ticorum de limbo, nam directe solum tendit ad eam a nota semipelagianismi tuendam. Ceterum Ecclesia doctrinam Augustinensium (quae etiam poenam sensus infantibus sine baptismo decedentibus tribuebant) nulla censura esse dignam iudicarat7*. 5· S.Augustinus, Op. imperf. cont. Iui. 2,117; 3.199: ML 4$, 1191.1333; Cont. Iui. 6,3,6s: ML 44.824; Sermo 294 n.2-4: ML 38,1336-13.38; De pecc. mer. et rem. 1,28,55; 3.4.7«: ML 49.1403.189s; De anima 1,9.11; 2,12.17: ML 44,481.505s; S.Gregorius M.. Mor. 9, 21.32: ML 75.877; S.Isidorus Hisp., Sent. 1,22: ML 83,588; S.Hieronymus, Dial, advers. pelag. 3,17: ML 23,587. Cf. Béllamy, Lc., 368s. 6 S.Anselmus, De concept, virgin, et orig. pecc. 23: ML 158,457; Gregorius Arim., In 2 d.33 q.3; J.Driedo, De gratia et lib. arbit. I.3 c.2; Sylvius, In partem prim. sec. q.85 a.6 quaer.2; Petavius, De Deo I.9 c.10; Noris, Lc., c.3 § 5; Berti, De theol. discip. I.13 c.8. Plures auctores in iis citat G.J.Dyer, The Denial of Limbo and the Jansenist Controversy (Mundelein 1955) c.3; Id., Limbo: 33-37°· Gotti, Theologia scholastico-dogmatica 1 tr.10q.10 dub.3 §4: G.Estius, In Sent. 2 d.33 q-8: cf. de eo Ferrer, o.c., 131s; Gregorius Arim., In 2 d.30 q.3: de eo cf. D.Trapp, O.E.S.A., Neu» Approaches to Gregory of Rimini: August 2 (1962) 114.116; Id., Gregorio de Rimini y el nominalismo: August 4 (1964) 57 Alexander Hal., Summa theol. p.2 q.105 n.10 § 1; S.Bonaventura, In 2 d.33 a.3 q.i ; D.Soto. o.c., Li c.14; Salmanticenses, De vitiis et peccatis, d.18 dub.3 § 3 n.107. 7· Cf. Michel. Lc., 453; Dyer, o.c., c.4s; Id., Limbo: a theological evaluation: ThSt 19 ( 1958) 39-45; Id·. The Unbaptized... 145s; Van Roo, Lc., 475s. Immerito ergo quidam aucto- 1018 1.F.SACÜÉS, BE BEO CREANTE ET ELEVANTE. Π Innocentius III, extollens directe discrimen inter pecca­ tum originale et actuale quoad eorum indolem, modum remis­ sionis, haec absolute statuit quoad poenam (D 410): «Poena originalis peccati est carentia visionis Dei, actualis vero poe­ na peccati est gehennae perpetuae cruciatus». Statuitur ergo poena propria peccati originalis. Actualis peccati sola poena sensus memoratur, sine dubio ut pateat eam esse propriam istius solius peccati. C.Lugdunense II (D 464): «Credimus... Illorum autem ani­ mas, qui in mortali peccato vel cum originali decedunt, mox in infernum descendere, poenis tamen disparibus puniendas» (cf. C.Florentinum, D 623; Ioannes XXII, D 493a). Ea disparitas poenae inter peccatum mortale et originale inepte diceretur esse mere intensiva, cum haec etiam inter sola peccata personalia detur, nec potius specifica, quae con­ gruenter in eo solo reponeretur, quod peccatum originale sola poena damni puniatur8. Pius IX (D 1677) efferens possibilitatem salutis eorum qui, ignorantes invincibiliter nostram religionem, honeste tamen vivunt, dat rationem: «Cum Deus, qui omnium men­ tes... noscit, pro summa sua bonitate... minime patiatur, quempiam aeternis puniri suppliciis, qui voluntariae culpae reatum non habeat». Quae etsi directe non sint de infantibus, includunt illud principium, quod in iis quae debentur perso­ nae relate ad finem ultimum nemo accipit detrimentum ex peccato alius hominis; at poena sensus esset tale detrimentum. 1011. Valor theologicus. Fere communis et moraliter cer­ ta. Iuxta Michel, exsistentia limbi (ergo et absentia poenae sensus) est doctrina communiter recepta in Ecclesia, ita ut eam negare sit graviter temerarium. Iuxta Dyer, hodie, etsi varie qualificetur thesis negationis poenae ignis, unanimiter tenetur ita ut ex hodiernis catechismis nullus eam poenam statuat, sed omnes videantur eam excludere; ipse vero eam non audet certam, sed tutam et communiter acceptam de­ clarare 9. Eam plerique tenuerunt v.gr. Abaelardus, Lombardus, Gulielmus Àltissiodorensis, S.Albertus M., S.Thomas, S.Bonares putarunt ea damnatione doctrinam limbi approbari ab Ecclesia, ut nunc Journet, La volonté... 159s. 8 Palmieri, th. 17 η.2: Gaudel, Limbes: DTC 9,766; N.Lôpez, El mds alld de los ninos. Problèmes escatolôgicos de la infancia (Burgos 1955) 82-86. Cf. tamen G.Mulders, S.I., Rond het Limbus-vraagstuk: Bijdr 9 (1948) 214. 9 Cf. Béllamy, l.c., 366; Michel, l.c., 454; Id., Enfants morts sans baptême 44; Dyer, Limbo... 46-49; Id., The Unbaptized Infant in Eternity: ChicSt 2 (1963) 146. l.5 c.9 λ.2. poena futura pecc. Ohio, τπ.47 n. 1010-1013 1019 ventura, Scotus, D.Soto, Bellarmino, Suârez, Vâzquez, Les­ sius, Salmanticenses, BilluartI011 , et moderni communiter. 1012. Probatur ex sacra Scriptura. Negative: a) Non constat peccato originali assignari explicite vel implicite nisi poenam damni. Io. 3,5: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei. b) Ubi memoratur poena sensus, non respiciuntur nisi peccata personalia v.gr. Mt 25,41-46: Discedite... in ignem ae­ ternum...; esurivi enim... Pariter Lc 16,22-24; Mt 5,29s; Mc 9,42-47. Probatur ex traditione. S.Gregorius Naz. (R 1012, cf. supra n.1006). S.Gregorius Nyss. idem supponit, indicans eos infantes habituros esse cognitionem ac participationem Dei, naturalis vitae animae, et futuros esse capaces progrediendi in ea Ambrosiaster idem supponit dicens: «Est et alia mors quae secunda dicitur in gehenna, quam non peccato Adae pa­ timur, sed eius occasione propriis peccatis acquiritur» 12. 1013. Ratio theologica. 1) Homo nequit, nisi ob per­ sonale peccatum, pati detrimentum in naturalibus saltem ubi agitur de fine ultimo etiam mere materialiter obtinendo, quia eae perfectiones sunt debitae personae ut tali, sunt propter eam ac aliquid eius, et quidem tandem in connexione cum ultimo fine personae humanae obtinendo ac fruitione pos­ sidendo; sane in iis quae sunt de fine ultimo ad quem homo ex praecepto divino debet tendere et quidem libere, ille ne­ quit sine contradictione in conceptu verae providentiae pen­ dere ab aliena voluntate creata; quod a fortiori valet, si age­ retur de dependentia omnium hominum ab uno actu perso­ nali et unius hominis et quidem innumeris saeculis praecedentis eisdem. At poena sensus infert tale detrimentum, et quidem quoad finem ultimum saltem materialiter obtinendum, cum sit privatio bonae habitudinis et integritatis naturae. Ergo homo nequit nisi ob personale peccatum pati poena sensus. 10 Abaelardus, Expositio in epist. ad Rom. 1.2 c.5: ML 179.870; P.Lombardus, 1.2 d.33 n.6; Gulielmus Altiss., Summa aurea (Paris 1500) P-2 tr.27 c.i fol.88r; S.Albertus M., In 4 d.4 a.8; S.Th., In 2 d.33 Q-2 a.2; De malo q.$ a.2 (ubi ea opinio dicitur «communiter» teneri); 3 q.i a.4 ad 2; S.Bonaventura, In 2 d.33 a.3 q.i ; Scotus, In 2 d.33; D.Soto, l.c., I.i c.14 («ferme theologi»); Bellarmino, l.c., 1.6 c.4 (dicens thesim contrariam passim reici a theologis); Suârez, l.c., d.9 s.4; Vâzquez, In 1.2 d.i34 c.3; Lessius, l.c., I.13 c.22 n.143; Salmanticenses, l.c., d.18 dub.3 § 1 ; Billuart, De peccatis, diss.7 a.6 § 1. In C.Tridentino eadem opinio erat moraliter communis, ut notat Penagos, l.c., 185s. 11 S.Gregorius Nyss., De infantibus praemature abreptis: ML 46,177.180s; Tixeront, 2 P.142S. Cf. et de aliis Béllamy, 367. 12 Ambrosiaster, In Rom. 5,12: ML 17,92. 1020 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H 2) Poena proportionatur culpae. Unde peccato personali in quo est et aversio a Deo et conversio ad creaturam, assig­ natur et poena damni ob aversionem et poena sensus ob inor­ dinatam delectationem conversionis. At in culpa originali non est nisi aversio a Deo sine conversione ad creaturam. Ergo ei non assignatur nisi poena damni (2 d.33 q.2 a.i; De malo q-5 a.2). 1014. Obiectiones. 1. In varia descriptione scripturistica ultimi iudicii non sunt nisi duo extrema sine ullo medio: dextra ad vitam aeter­ nam pro bonis et sinistra ad ignem inferni pro malis (Mt 25,32-46; 3,12; 13,49; Apoc 20,15). At decedentes cum solo peccato originali non sunt ad dextram, ex parte prima. Ergo sunt ad sinistram. Dist. mai. In descriptione iudicii non est nisi dextra et sinistra, ita vero ut ibi agatur formaliter et directe de adultis, seu de personaliter operantibus bene vel male, conc.; secus, nego. Sane agitur: a) In Mt 25,32-46, de omittentibus voluntarie opera cari­ tatis. b) In Mt 3,12, de iis qui debent agere paenitentiam et in hanc bapti­ zari (v.n). c) In Mt 13,49, de malis et quidem facientibus iniquitatem (v.38-43); immo de malis qui sunt in Ecclesia, in qua vero non sunt infantes non baptizati. d) In Apoc 20,15, de iudicatis «secundum opera ipsorum» (v.13; cf. et 21,8). Ceterum etiam in nostra thesi non sunt nisi aut electi aut damnati; sed damnati disparibus poenis puniuntur. Si ergo textus obiecti et de infantibus non baptizatis sumantur, ignis pro iis est idem ac poena damni, ne punian­ tur poena sensus quam suis actibus personalibus non meriti sunt. 2. Ex C.Lugdunensi II (D 464) animae decendentium «in mortali pec­ cato vel cum solo *originali pariter «in infernum descendunt». Ergo pariter puniuntur poena sensus. Dist. mai. Animae decedentium in peccato sive mortali sive solo ori­ ginali descendunt in infernum pariter puniendi poenis iisdem, nego; dispa­ ribus, subdist. : specifice, conc.; mere intensive, nego. Nec ii infantes dicuntur torqueri, sed puniri, quod vel sine poenis posi­ tivis esse potest. Et recte tamen dicuntur ii esse in inferno, qua voce indicetur simpliciter sors damnatorum (ob peccata personalia vel ob solum originale) iis sive in diversis partibus eiusdem loci, sive diversis locis subeunda I3. 3. C.Carthaginense XVI (D 102 not.4): «Cum Dominus dicat: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non intrabit in regnum caelorum, quis catholicus dubitet participem fore diaboli eum, qui coheres esse non meruit Christi? Qui enim dextra caret, sinistram procul dubio partem incurret». In his decedenti infanti non baptizato tribuitur manifeste sinistra, seu sors damnatorum inferni. Ergo et poena sensus. Dist. mai. Decedenti infanti non baptizato tribuitur sinistra, quia sic negatur locus medius pelagianorum (i.e. vita aeterna inter regnum caelorum et infernum data infanti non baptizato), conc.; quatenus praeterea ei assig­ nantur eaedem poenae ac damnatis inferni, nego. Ut patet ex toto canone, in eo intenditur excludi locus ille medius pela­ gianorum, quin ulterius ibi determinetur in concreto sors poenalis infantis non baptizati l4. 1015. 4. At Patres, quibus accedit S.Anselmus, sunt contia thesim, propositam (cf. supra n.1009). Ergo haec reicienda est. 13 Cf. Béllamy, 371s; Amann: DTC 9,766s. 1« Cf. Béllamy, 368; Amann, 762 764. i..5 c.9 a.2. poena futura pecc. oric. th.47 n.1013-1015 1021 Dist. mai. Sunt contra thesim Patres graeci, nego; latini, subdist. : om­ nes, nego; aliqui, iterum subdist. : de quorum mens in hac re certo constet, nego; secus, trans. Ex Patribus graecis nemo contra thesim citatur. Thesis vero impune te­ neretur, etiam stantibus aliquibus Patribus latinis qui contra eam proferun­ tur (D 1526). At suntne ii de facto thesi nostrae contrarii? a) S.Augustinus, dux eorum qui tortores infantium vocantur, initio (ante suum episcopatum) videtur tribuisse his, si decedant sine baptismo, «mediam iudicis sententiam inter praemium et supplicium»ls. At dein in controversia pelagiana assignat eis damnationem ignis inferni, quin admittat nisi dextram aut sinistram, ut patet ex locis obiectis. Sed volens ita poenam positivam indicare? Si ulterius res perspiciatur, ipse iis infantibus certo assignat explicite vel aequivalenter privationis Dei poenam et quidem quae sit magna 15 I6. Aliunde ii erunt «in damnatione omnium levissima» (R 1908) et «mitissima sane omnium poena erit eorum» (R 1924). Haec ergo habet ipse ut certa. At poenas infantium magis determinare non audet: «Cum ad poenas ventum est parvulorum, magnis, mihi crede, coartor angustiis, nec quid respondeam prorsus invenio» 17. Et haeret anceps de eius poenae quantitate ac qualitate, nec audet dicere melius esse ob eam non esse quam esse: «Quae, qualis et quanta erit (damnatio illa) quamvis definire non possim, non tamen audeo dicere quod eis ut nulli essent quam ut ibi essent, potius expedire» (R 1908). His positis, Augustinus asserit poenas positivas distinctas a damnatione in genere, iuxta Faure, Sardagna, Kors, Gaudel, forte l’ortalié *8. Cum vero ea quaestio ab ipso expresse non proponatur, censemus potius illam ideam ipsi non esse tribuendam donec probetur l9. Et si forte «nomen tormenti, supplicii, gehennae et cruciatus, vel si quid simile in dictis sanctorum inve­ niatur» non accipiatur «large... pro poena, ut ponatur species pro genere» (De malo q.5 a.2 ad 1), saltem clare non constat de mente ipsius contraria, vel saltem haesitat in ea re 20. b) Nec S.Gregorius M. verbis «aeterna mors sequitur... perpetua... tor­ menta percipiunt»21, indicat poenam sensus, cum alibi 22 supponat iustos V.T. non subire poenas positivas, quia nonnisi peccatum originale habeant. Nec S.Isidorus verbis «luunt in inferno... poenas», nec S.Anselmus verbis «in inferno torqueri», eam necessario tradunt, cum ea verba de sola exclu­ sione a caelo valere queant. c) Unus est S.Fulgentius aptius obiciendus, qui tamen, S.Augusti­ num magistrum sequens, non putandus est determinatius quam ille loqui. 15 S.Augustinus, De libero arbitrio 3,23.66: ML 32.1304. 16 S.Augustinus. Op. imperf. cont. fui. 1,136: ML 45.1333: Cont. Iui. 3,3,9; 5,1.4; 5,15,56: ML 44,706.784.815. 17 S.Augustinus, Epist. r66,6,16: ML 33,727. Cf. Piault, 498-505. De tota contro­ versia antiqua cf. Dyer, The Dcnyal... 1-37. 18 J.B.Faure, S.L. Enchiridion de fide, spe el caritate c.93 (Neapoli 1847) p. 176-178; C.Sardagna, S.L. Theologia dogntatico-polemica 4 (Romae 1820) n.64: Kors, p.22; Gaudel, 400; Portali É, 2397. 19 Cf. Merlin, o.c., p.418-424. Iuxta F.Cayre, Une rétractation de Saint Augustin: AnnThAug (1952) 131-143. ante episcopatum tenuerat statum medium inter caelum et infernum: at occasione Pelagianismi docuit pro infante non baptizato mitissimam quamdam realem damnationem. 20 Palmieri, Lc., n.3.5: Boyer, 395s; O'Connor, Lc., 44-48. Ipsi augustiniani seu directi discipuli S.Doctoris dissentiunt de mente eius: iuxta alios docet poenam sensus, etsi levissi­ mam, iuxta alios vero non, vel ad summum dubitat de ea, ut v.gr., Del Val, o.c., 0.196s: de quoef. Prieto, l.c., 673s; in genere de iis cf. G.Dîaz, O.S.A., Tradicion uguslininnii acerca de los ninos que mueren sin bautismo: CiuD 175 (1962) 201-228. 21 S.Gregorius M., Mor. 9,21,32: ML 75,877. 22 S.Gregorius M., Mor. 12,9,13; 44,49: ML 75,2923.1038. 1022 l.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. 11 5. Parvuli patiuntur in hac vita ob peccatum originale multiplicem poenam sensus. Ergo a fortiori in altera vita. Dist. mai. Parvuli patiuntur in hac vita ob peccatum originale poenam sensus privativam, seu consequenter annexam privationi iustitiae originalis, conc.; positivam, seu impositam in privationem bonorum naturalium, nego. Poena proxime ac formaliter debita peccato originali est sola privatio iustitiae originalis; mors ergo ac aliae miseriae huius vitae non sunt formaliter poenae positive inflictae, sed consectaria poenae seu poenalitates. Quae post baptismum ad exercitium virtutis seu ut quaedam poena medicinalis manent. Item nec ex eo quod infantes multa hic patiuntur sequitur eos in futura vita debere ea vel iis graviora pati, nam in altera vita, quae, post statum probationis est requiei vel damnationis, nihil cruciat ex vi naturae, sed solum ex iustitia Dei; haec vero non exigit in istis parvulis poenam sensus (2 d.33 q.2 a.i; De malo q.5 a.2 ad 5) et ideo ii nihil patientur, etsi habeant corpora passibilia nec exigentia dotes corporis gloriosi. Ceterum in hac vita infantes baptizati eadem materialiter patiuntur ac non baptizati. 6. Peccatum originale, cum sit aversio a Deo, est gravius peccato ve­ niali. At hoc punitur poena sensus. Ergo et illud. Dist. mai. Peccatum originale ut aversio a Deo est gravius peccato ve­ niali, conc.; ut conversio ad creaturam, nego. Dum in peccato veniali est ea conversio, in originali ea dest et ideo etiam reatus poenae sensus illi respondens. Tamen infans lapsus punitur gravius homine decedente, qui careret peccato et gratia, nam hic mere careret gloria, dum ille ea privaretur in poenam; nam infans ille lapsus est filius irae (homo vero purus non est), sed ira Dei non est nisi decre­ tum damnans poena damni vel et sensus peccatum pro huius diversa ratione (peccati originalis vel personalis) 23. 7. Iniustum esset infantem poena aeterna damnare, sine ulla culpa personali et sine ulla possibilitate salutis. Ergo id non est admittendum. Dist. mai. Iniustum esset infantem culpa personali carentem damnare poena positiva, conc.; poena privativa, subdist. : si agitur de privatione boni naturalis debiti, conc.; si agitur de privatione boni supernaturalis, nego. Ut diximus de iustitia originali, si gloria est supernaturalis, consecutio eius potest a Deo sine ulla iniustitia alligari voluntati alienae. Ea privatio est poena, quatenus sic vocari potest privatio boni indebiti ob aliquam cul­ pam, et est damnatio, quatenus sic vocari potest ultimi finis indebiti privatio ob aliquam culpam. Pariter esse sub potestate diaboli potest recte sumi de eo qui est in poena damni, eo quod a diabolo in Ada victus sit 24. Pars 3 DECEDENTES CUM SOLO PECCATO ORIGINALI NULLAM TRISTITIAM PATIUNTUR EX POENA DAMNI 1016. Adversarii. Quidam putant eos infantes aliquo affici dolore ex poena damni, etsi mitissimo v.gr. BellarmiNUS, EsTIUS, WlRCEBURGENSES, ESPARZA 25. 23 Cf. Scotus, In 2 d.33 n.5. 24 Becker, Der Schuldkarakter...: ZkathTh 48 (1924) 83-88; Palmieri, Lc. n. 4. 25 Bellarminus, l.c., 1.6 c.6; Estius, Lc., 2 d.33 § 9: cf. Ferrer, o.c., 131s; Wirceburgenses, De peccatis n.146; Esparza, l.c., I.4 q-9 a.i ad 5; D.Soto, Lc., I.i c.14 (id non exclu­ dens omnino). L.5 C.9 a.2. ΓΟΕΝΛ FUTURA PECC. ORIG. TH.47 n.1015-1019 1023 1017. Valor theologicus. Longe communior et probabi­ lior. Eam tenent v.gr. S.Th. (2 d.33 q·2 a-2s; De malo q.5 a.3), Suârez, Lessius, Gotti, Mendive, Beraza, Billot26, alii plurimi. 1018. Ratio theologica. 1) Ex dictis supra (n.1013) homo ob solum peccatum originale nulla perfectione naturali privatur maxime saltem ubi agitur de fine ultimo. At tris­ titia est privatio perfectionis naturalis, nempe gaudii ac pacis, et quidem quoad fine ultimum. Ergo homo ob solum pecca­ tum originale non punitur tristitia. 2) Eadem ratione infantes eximendi sunt a tristitia ac a poena sensus, «quia dolor poenae delectatione culpae respon­ det; unde delectatione remota a culpa originali, omnis dolor ab eius poena excluditur» (2 d.33 q·2 a·2)· 3) Si infantes lapsi ignorant gloriam sanctis praepara­ tam (ut putat S.Th., De malo q.5 a.3), ignoti nulla cupido, ergo nec tristitia; si vero eam norunt (ut primo putarat S.Th.,2 d.33 q·2 a-2)> non dolent de carentia boni iis, sine culpa per­ sonali eorum, ob defectum gratiae indebiti et improportionati, cum in statu termini sine ullo peccato actuali censeantur usum perfectum rectae rationis habere, et ideo etiam intelligant Deum iustum ac bonum ita res ordinasse. 4) Ob peccatum originale nemo punitur poena sensus, iuxta adversarios. At dolor ex poena damni est gravior poena sensus. Ergo immerito negatur haec, affirmatur ille (S.Th., ibid.). 1019. Objectiones. I. Illa tristitia est mitissima. Ergo nihil impedit quin ea admittatur. Nego mai. «Talis dolor parvus esse non potest de tanti boni amissione, et praecipue sine spe recuperationis; unde poena eorum non esset mitissi­ ma» (2 d.33 9-2 a.2). 2. Naturale est dolere de privatione boni nobis destinati. Ergo infantes gloria privati putandi sunt de hoc dolere. Dist. mai. Naturale est dolere de privatione boni nobis destinati, habita ratione dolendi, conc.; ea non habita, subdist. ; naturale est dolere naturae tota perfectione sibi debita nondum ornatae, conc.; naturae ultimo perfectae, qualis est infanti posito in statu termini, nego. Nec constat eos infantes nosse suam ordinationem ad gloriam 27. 3. Animae purgatorii dolent de sua privatione gloriae. Ergo et infan­ tes hanc non consecuti. Dist. mai. Animae purgatorii dolent de privatione gloriae ob peccata sua personalia, conc.; secus, nego. 26 Suârez, l.c.. d.Q s.2 n.2t; s.6 n.6; Lessius, l.c., n.l44s; Gonet, Clypeus, 3 tr.5 d.7 a.7 § 5-7s; Gotti, Lc., dob.3 § 5: Mendive, De Deo Creatore, tr.2 diss.2 th.2; Beraza, l.c.; Billot, De personali et originali peccato th.12 § 2. 27 S.Th.. De malo q.5 a.2 (tamen cf. 2 d.33 q.2 a.2.3); Scotus, In 2 d.33 n.4. De mente Thomae in hac re cf. Alfaro, Lo natural... 252-257. 1024 I.F.SACÜÉS, UE DEO CREANTE ET ELEVANTE. H Ceterum eae habent fidem, spem, caritatem, quibus ad Deum vehemen­ ter impelluntur. 1020. Scholion. Num infantes decedentes cum solo peccato originali sint naturaliter beati seu in possessione ultimi /inis naturalis. Ex eo quod ii infantes non subeant poenam sensus nec patiantur ex poena damni, nondum sequitur eos nullo dolore affici et omni bono natu­ rali ipsis congruenti frui, seu esse in beatitudine naturali. De huius enim ratione est, ut includat omne bonum rationabiliter naturae conveniens (v.gr. congruam Dei cognitionem ac annexum ei amorem) et excludat omne malum proprie dictum physicum ac morale ordinis naturalis. In hoc ordine supernatural! non obtinens ultimum finem unicum, seu beatitudinem supernaturalem, nequit dici ultimum suum finem simpliciter attigisse et sic esse formaliter beatus, sed potius dicendus est formaliter damnatus, utpote qui ob culpam sit ultimo suo fine privatus. At potestne dici materialiter beatus, quasi obtineat bonum in quo beatitudo naturalis constitisset, quin status eius materialiter differat a statu felici, qui homini decedenti sine peccato et sine gratia ut ultimus finis competeret? Multi respondent negative v.gr. Bellarminus asserens opinionem contra­ riam esse haereticam 28, Lemos, Gotti, Godoy, Petavius, Billuart, Wirceburgenses, Lépicier, Boyer, Schmid 29, etc. Opinio vero communior («communis», ait Lercher) rem affirmat. Sic v.gr. Catharinus, Suârez, Molina, Lessius, Salmerôn, et ex recentioribus multi apud Huarte, quibus accedunt Beraza, Lercher, Journet, Lôpez 30. Posito enim peccato originali, naturalia manserunt integra. At in his ponenda est imprimis ordinatio hominis ad Deum ut auctorem naturae. Ergo peccatum originale non importat aversionem a Deo ut auctore natu­ rae. Ergo decedens cum solo peccato originali fruitur omnibus bonis, quae in ordine naturali fuissent ultimi finis obtenti. S.Thomas haec de iis infantibus: «Hoc quod per naturam habent, absque dolore possident» (De malo q.5 a.3). «Pueri... sunt... separati a Deo perpe­ tuo quantum ad amissionem gloriae, quam ignorant, non tamen quantum ad participationem naturalium bonorum quae cognoscunt» (ibid., ad 4). «Quamvis... sint separati a Deo quantum ad illam coniunctionem quae est per gloriam, non tamen ab ea penitus sunt separati: immo sibi conjungun­ tur per participationem naturalium bonorum; et ita etiam de ipso gaudere poterunt naturali cognitione et dilectione» (2 d.33 q.3 a.2 ad 5). Nec dicas illos infantes esse aversos a fine ultimo; nam ea aversio se­ quitur naturam peccati avertentis, quod: si est actuale mortale, avertit a Deo etiam ut fine ultimo naturali ob transgressionem voluntariam praecepti naturalis, quo Deo mandatum etiam supernaturale imponenti obedire tene­ mur; si vero est originale, cum eam transgressionem non includat, non avertit a Deo nisi ut fine supernaturali et ideo non privat bonis ordinis naturalis. 2» Bellarminus, Lc., 1.6 c.2. Ipsum refutat Palmieri (l.c., n.4) ostendens opinionem bcatitudinis naturalis non esse improbabilem. 29 Lemos. Lc., t.2 p.2 tr.t c.22; Gorri. Lc., dub.3 § 6; Godoy, In 1.2 q.83 tr.4 d.38 § 8s; Petavius, Lc., 1.9 c.tx; Billuart, Lc., a.6 diss.2: Wirceburgenses, Lc., n.tj6; Lépicier, Dc peccato originali q-7 a.4 n.5; Boyer, 428s; Schmid, Lc., ρ.255·277; recenter D.Fernândez, Destino... 7-9.2s.40s. 30 Catharinus, de quo cf. Scarinci; Suârez, Lc., d.Q s.2 n.21; s.6 n.6; Molina, Lc., q.23 a-4-S d.i memb.9: Lessius, Lc., n.i44s; Salmerôn, o.c., Rom. 5 d.48 (in 5,12); Huarte, n.507; Beraza, n.922; Lercher, n.679; Journet, L'Église... 2,774s: N.Lôpez, o.c., 102-106, cui repugnat F.Muütz, O.P.: Ang 33 (1956) 451, concedens iis infantibus quamdam felicita­ tem, at non ut in natura pura, et amorem Dei ut finis ultimi naturae, at non efficacem ac perfectum: etiam quamdam felicitatem eis dat Garrigou-Lagrance, De gratia (Torino 1946) 4to. S.Th. cis dat plenam naturalem: cf. Alfaro, o.c., 258-260. Cf. Bellamy, 376. l.5 c.9 a.2. poena futura pecc. orig. th.47 n.1019-1021 1025 Nec nostra opinio agnoscit medium locum pelagianorum, cum in ea illi infantes sint vere damnati, seu extra vitam aeternam in poenam, quod Pelagiani negabant. 1021. Limbus et supernaturale. Haec omnia vehementer confirman­ tur et illuminantur ex eo quod ii infantes erant destinati ad Corpus Mysticum et proinde non sine relatione intima ad Christum, qui eos vo­ lebat fieri filios Dei adoptivos et visionem beatificam assequi, etsi illa des­ tinatio consummationem suam non obtinuerit. Sed ii non sunt sine exi­ mio influxu Christi, cuius virtute ac merito exempti sunt a concupiscentia et ab omni culpa personali etiam levissime veniali, a miseriis ac doloribus physicis, imo et mortem corporis superabunt per resurrectionem, maxime vero sunt in ea conditione qua habeant plenitudinem et quasi relativam con­ summationem humanam in assecutione Dei summi Boni per Ipsius pro­ fundam contemplationem ac purum benevolentiae amorem super omnia et iis annexam fruitionem (quibus ceterum non videatur necessario esse exclusa possibilitas indefiniti augmenti) etsi essentialiter distinctam a vi­ sione Dei supernatural!, imo sine dubio et a naturali immediata nisi forte haec in se esset possibilis31. Ex illa ergo non maturata eorum destinatione ad Corpus Mysticum credi potest eos a caelitibus semper inspiciendos esse ut eius Corporis membra frustrata ac proinde non esse deserendos ab iis vel angelis vel suis parentibus vel aliis hominibus, qui eos suis colloquiis aut aliter de rebus naturalibus et forte etiam servata proportione de supematuralibus illustrent. Nec ii sentiunt aliquam tristitiam ex sua privatione vitae super­ naturalis caelitum, quam vel ignorant vel nonnisi imperfecte norunt vel saltem non possunt eo absoluto ac efficaci appetere desiderio, quod eos vel tenuissime affligat; nec experiuntur ullam invidiam ex sua adeo inferiore conditione, quam enim plena animi serenitate respiciunt ut unam suae natu­ rae iis adiunctis aptam et quidem ut valde convenientem ac iucundam, dum, cum sint in perfecta rectitudine rationis, gaudent potius vehementer quod opus Christi in aliis magnos fructus tulerit 32. Hinc limbus puerorum connotât directe eum statum simul privative ac supernaturaliter poenalem et naturaliter beatum infantium sine baptismo decedentium. Sed cum fontibus dicantur ii «in infernum descendere» (D 464 693), ii censentur esse in aliquo loco, qui illo nomine «limbus puerorum» vel etiam «infernus» vocatur, at cuius ubicatio omnino ignoratur 33. Sed si ii vere sunt in statu naturaliter beato, dicendi etiam sunt ii esse aliquo loco qui illi felicitati respondeat, ut posset esse vel alius vel ipsa terra pe­ nitus renovata (quod teneri potest, modo vitetur conceptus nimis uni­ vocus vitae terrestris temporalis et vitae post mortem nobis incognitae eorum infantium) 34. Quae omnia si admittantur, facile patebit illum statum materialiter sumptum non esse calamitosum et potius esse etiam magnum triumphum Christi ac proinde exsistentiam illorum infantium, non modo non esse miseram vel etiam mere inutilem, sed potius eam plene inseri in concentum glorificationis Dei per Christum consummandae. 31 De ca exemptione illorum ab omni peccato actuali, utpote qui sint extra statum viae et quidem sine ulia culpa personali, cf. J.Gummersbach, S.I., Unsündlichkeit und liefestigung in der Gnade (Franckfurt a. M. 1933) p.173-192. Item cf. Gonet, l.c., n.218. 32 Journet, L'Église... 2,778s; Id., La volonté... 19-43; Michel, Morts sans baptême (Paris 1954) 116; Dyer, The Unbaptizcd... 142. 33 Cf. Lessius, I.C., n.145; Amann, 770s. 34 Beraza, n.ro66. Cf. Michel, Enfants morts...: AmCl 455s. Aliqua specialia de limbo tractat A.C.Gigon, S.I., De novissimis (Fribourg 1947), Teologta H 33 1026 I.F.SACÜÉS, DE DEO CREANTE ET ELEVANTE. Il At vero aliunde ille status formaliter sumptus est horrenda privatio: imprimis gratiae sanctificantis sive adamicae sive christicae reparatricis cum iis omnibus donis quae illa gratia connotât, dein consequenter pri­ vatio gloriae supernaturalis in visione Dei beatifica et omnium bonorum etiam accidentalium isti annexorum: verbo, est privatio insertionis et qui­ dem totalis in Corpus Christi Mysticum et sic divinizationis seu plenae immersionis in vitam trinitariam. Inde vehementer commendatur, ut quae maxime debeat esse cordi parentum anxia sollicitudo ut eorum filii quamprimum baptizentur, nec solum ut ii facilius ac securius praeserventur a periculo illius horrendae privationis si forte sine baptismo moriantur, sed etiam ut quam citissime fiant consortes vitae divinae in Corpore Chris­ ti Mystico3S36 . Non enim sine gravissima ratione Ecclesia per S.Officium traditional! suo sensu maternali eis nunc praecipit id quod Catechismus Romanus iam indicarat: «Cum itaque per Adae peccatum pueri ex origine noxam contraxerint, multo magis per Christum Dominum possunt gratiam et iustitiam consequi, ut regnent in vita; quod quidem sine baptismo fieri nullo modo potest. Quare docebunt pastores infantes omnino baptizandos... esse... Neque enim dubitare licet, quin infantes fidei sacramenta, cum abluuntur, acci­ piunt... Etenim ab iis omnibus recte dicimus eos baptismo oferri, quibus placet ut offerantur, et quorum caritate ad communionem S.Spiritus adjun­ guntur... Hortandi autem sunt magnopere fideles, ut liberos suos, cum primum id sine periculo facere liceat, ad Ecclesiam deferendos et solemnibus caeremoniis baptizandos curent. Nam cum pueris infantibus nulla alia salutis comparandae ratio, nisi eis baptismus praebeatur, relicta sit, facile intelligitur quam gravi culpa illi esse obstringant, qui eos sacramenti gratia diutius, quam necessitas postulet, carere patiantur: cum praesertim propter aetatis imbecillitatem infinita pene vitae pericula illis impendeant». Hic enim praesertim valent ea verba Pii XII: «Tremendum sane myste­ rium, ac satis numquam meditatum: multorum nempe salutem a mys­ tici lesu Ch.Corporis membrorum precibus voluntariisque afflictatio­ nibus, ab iisdem hac de causa susceptis, pendere, et ab adiutrice Pasto­ rum ac fidelium, imprimisque patrum matrumque familias opera, quam iidem divino Servatori nostro quasi sociam praestare debeant» -16. 35 Michel. Faire donner le baptême te plus lût possible...: AmCl 66 (1956) 680s. 36 Catéchismes Romanus, 2 c.2 n.32-34; Pius XII. Encycl. «Mystici Corporis Christi·: AAS 35 (1943) 213· INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE N. b.__ Numeri 1,11s 1,11-25 1,12 1,1 1-19 1,15s 1,20 1,21 1,24 1,20 l,26s 1.26-28 1.26- 29 1.26- 30 1,27 l,27s 1,28 l,28s 1,28-30 1,31 o 2,1 2-3 2,Is 2,2-3,24 2,3 2,3ss 2,4 2,4-7 Λ6 2,7 2,8 2.8- 17 2.8- 20 2,9 2,13 2,15 2,15-17 2,16 2,16s 2,17 2,18 2,18-22 2,19s romani tractatum designant, arabici autem numeros marginales. I 208; II 282 I 208; II 28s 40 129147 282 293 II 27 I 90 100 I 122 II 26 I 208; II 27 30 51 II 29 I 218 II 524 II 652 673 I 218 II 204 II 182 II 524 II 28 11 524 I 93 323; II 129 II 506 524 539 546 566 664 673 711 II 546 673 II 204 II 147 783 II 28 II 527 566 673 800 915 II 28 664 673 732 II 780 II 7S9 1 198; II 147 664 I 219; II 546 II 147 II 544 547 566 925 II 657 II 926 II 165 760 11 519 I 208 II 572 I 218; II 728 780 II 546 II 506 521 539 546 566 607 612 631 652 664 760 II 783s 11 780 II 783 II 774 778 914 II 758 II 527 566 607 783s 789 926 II 758 I 204; II 758 II 607 797 907s II 527 732 758 907 914 925 II 546 915 11 546 II 566 607 732 780 789 795 797 II II II 11 II ('■en 2,21-23 527 523 566 506 522 506 527 546 789 II 527 652 793 800 915 11 527 607 652 916 II 572 732 II 516 732 11 754 II 546 11 907 II 758 II 364 461 469 914 II 758 909 11 914 II 915 II 732 736 909 915 II 915 I 219 II 527 II 732 736 915 II 908 I 204 II 915 II 732 907s 915 11 909 II 909 II 278 11 908 II 732 918 II 908 916 II 758 780 II 907 909 II 758 908 II 758 760 908 925 II 520 758 766 II 546 789 11 918 I 93 323; II 758 766 774 915 II 758 908 II 278 283 286 774 I 324; II 546 607 758 915 II 516 II 925 II 607 I 204 II 550 II 918 II 550 II 550 11 925 II 546 758 II 316 1028 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE Gen Gen 6ss 6,1-4 6,4 6,5 6,5-7 6,6 6,11 6,11s 6,12 6,17 6,18 6,20-32 7,12 7,15 7,16 7,22 8,21 9,1-3 9,2 9,6 10.1- 32 10,3 11.1- 9 11,7 11,10-32 11,28 14,19 14,21 14,22 15,15 16,7 17,13 18ss 18,2-16 18,9 18,14 18,16 18,21 19,1 19,1s 19,10 19,17 19,19 19,24 20,5-9 21,33 24,7 24,9s 25,8 25,17s 25,27 26,15 28,12 11 673 II 546 II 546 II 546 673 II 550 II 758 I 208 II 315 318 405 I 122 I 149 II 916 II 925 I 116 11916 II 925 II 318 566 1 204 I 204 1 208 II 566 II 572 II 466 925 II 204 I 90 II 673 II 673 11 546 II 313 I 90 I 146 I 93 323 II 555 II 597 II 597 II 657 11 33 II 572 II 34 II 597 1 323; II 283 I 208 I 323 I 90 II 283 607 II 363 II 313 I 208 II 283 II 146 II 283 II 607 II 283 11 598 II 566 I 208 II 843 11 278 283 I 122 I 201 II 278 283 I 323 II 597 II 597 II 597 I 281 II 597 II 519 II 607 II 10 278 283 28,16 31,11-13 32,1 32,30 35,29 Ex 37,33 37,35 42,38 44.29- 31 46,26s 47,9 49,29 49.29- 31 49,32 50,19s 3,2 3,2-6 3,6 3,11-14 3,13ss 3,13-15 3,19-22 3,20 4,23 6,2 6,3 7,10-12 12.31SS 13,21 14.1-4 14,19 15,6 19,5 19,5s 19,16-18 20 20-22 20.1- 11 20,4 s 20,11 Lev 22 22,31 23,20-23 24,17 31,17 33,11 33,20 31,10 4,2 4,3 4,13 5,4 5,17 6,2 16,10 I 133 I 323 II 278 II 283 II 313 I 45; II 35 11597 II 598 II 597 11 597 II 597 II 597 II 657 II 597 II 597 11 597 II 597 1 219 1 208 I 323 II 588 597 Il 35 I 101 I 79 90 I 112 123 149 I 154 I 208 I 394 II 315 1 394 I 90 1 79 90 208 I 208 II 494 II 494 I 208 II 283 I 154 I 208 I 154 II 283 359 1 208 I 90 II129 I 208 II 837 II 827 832 I 90 1 111 II 29 II 8-14 II 29 II 827 II 844 I 323 I 208 II 29 I 45 I 45 II 28 II 832 843 II Il 11 II II 11 11 II II 843 843 925 832 843 925 813 843 850 843 418 1029 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE Lev Num 17,10-16 19,4 19,31 20 20,1 20,20 20,27 II 567 I 90 II 496 II 832 II 758 II 819 II 196 26,1 26,15 7,8 I 90 II 850 1 133 1 45 I 45 II 843 11 813 II 497 II 28 597 11 597 II 453 II 843 I 112 II 597 II 661 1 111 I 90; II 204 I 90 1 90 90 90 90 II 819 II185 II 28 I 394 II 315 II 196 II 597 II 598 I 133 II 184 11 877 II 827 II 827 I 151 1 391; II 850 15,33 16,30-33 20,21 Deut 22,34 23,19 27,13 1.11 4,19 4,28 1,35 4,39 6,4 6,10-15 9,21 10,12s los 11,19 14,1 18,10-12 18,11 22,26 26,15 26,18s 27,26 30,11 30,19 31,21 32,6 32,7 32,9 32,18 32,35 32,39 32,40 32,50 33,15 34,6 5,13-16 lud 1 Reg 11,2-1 12,3 13,20 16,30 1,11 2,2 2,30 2,36-16 15,29 16,7 1 Reg 2 Reg 3 Reg 24,16 8,10 8,34 8,3S 8,39 13,26 14,8 18,7 20,31 s 21,7 22,19 8,24 s 11.2 19,27 23,24 1 Par 2 Par Neh Tob 28,9 29,11-16 6,30 16,9 25,14 26,1 9,6 1,10 3,8 3,25 4,6 1,14 5ss 6,8 8,2s 8,3 8,8 11,15 11 597 11314 471 II 598 II 10 283 I 158 162 II 496 11 597 11 607 II 843 II 908 II 908 I 305 394 II 329 II 283 II 388 I 323; II 449 I 133 I 130 I 133 II II 11 II II II 908 877 453 566 607 278 I 140 4 Reg 11 597 I 149 I 101 I 144 II 850 II 758 1 112 23,10-13 28.6- 25 28.7- 20 1,2 6,4-7 6,6 14,20 19,35 II 129 I 394 I 90 I 110 II 278 283 388 11 453 11 857 II 827 I 323 I 93 II 598 11 153 11 598 11 283 16,23 19,5 1244s 12,15 12,16s 12,19 11 555 II 555 II 496 II 877 11 278 I 154; II 339 II 34 I 151 I 149 II 607 II 555 1133 40 11363 II 827 II 278 418 470 II II 11 II II II II 11 11 11 827 405 149 313 278 278 314 520 364 283 II II II II 286 288 278 313 313 832 915 360 449 449 13,6 Esth lob 13,9 13.9- 11 13.9- 12 1,6 1,6-12 1,7 2,1 2.1- 7 2.1- 10 II 607 I 200 I 208; II 129 II 34 I 391; II 278 315 388 II 278 283 II 359 II 278 II 283 1030 lob Ps INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 2,6 2,7s 3,13-19 4,18 5,1 5,6 5,17 7,9 7,11 7,21 9,3-13 9,4-12 10,8-11 10,9-12 10,21s 11,8s 11,20 12,10 12,13 12,15 11,1-4 1 1,4 14,22 15,15 19,2 21,6 21,7 21,22 22,3 23,10 26,13 28,1 28,24 28,24-27 30,23 32,28 33,6 34,11 34,27 36,14 36,22 36,36ss 38,7 38,41 38,42 39,1-8 39,13-18 1,1-6 1,6 2,4 2,7 6,6 7,10 8 8,5-9 8,7s 8,7-9 10,5 10,11 13,1 15,9s 16,3 18,1 18,2 28,1 30,6 32,6 32,11 32,12 32,14 33,16 II 598 11 470 II 597 11278 II 278 II 519 I 208 II 597 II 572 II 598 II 34 I 208 II 256 524 II 524 566 II 598 I 130 II 566 II 572 I 144 11 283 11 925 11 926 11 572 607 II 278 11 572 I 149 11 86-4 11 278 II 181 I 154 I 208 II 278 I 149 I 149 II 597 I 394 II 519 523 I 149 II 836 II 598 I 100 I 100 11 278 I 218 I 208; II 34 I 218 I 218 I 219 I 179 1 133 I 302 305 324 394 397 II 597s I 154; II 339 11 673 11 566 673 11 34 II 204 I 149 I 154 I 11 11 572 1 154 I 31 11 182 II 315 II 572 I 208 I 112 II 129 I 149 I 149 33,17 33,22 36 36,13 38,13 38,14 43 13,2-4 43,22 44,7s 46,5 48,13 48,15s 49,10s 50,4 50,7 54,13s 57,4 62,2 65,7 68,6 68,29 77,25 79,2 79,49 83,3 85,4 88,6 88,8 88,27s 88,49 89,1-4 89,2 89,4 90,11s 93,7 93,7ss 93,11 95,5 96,7 98,1 101,26 101,26-28 101,28 102,14 102,20 102,20-22 103 103,5 103,24 103,29s 104.1- 9 109,1 109,3 111.1- 9 127,7s 113,3 113,4-8 113,5s 113,11 118,21 118,109 134,5s 134,6 135 1 149 I 219 I 219 I 219 II 597s II 598 II 34 I 208 I 154; II 339 I 305 324 II 129 II 850 II 572 597 I 149 II 857 II 925s II 850 11 383 II 572 I 149 I 149 1 245 I 219 11864 I 154 II 837 1126 11278 II 283 11 572 II 572 II 182 278 II 278 1 394 11597 I 39 14; II 36 148 I 123 II 431 I 154 1 119 II 81 I 305; II 278 283 11278 II 37 I 112 304s II 524 11 278 283 423 II 183 I 218; II 34 183 11245 II 107 129 182 II 26 I 303ss 324 1 394 I 219 I 219 II 129 I 91 I 130 I 208 I 140 II 598 II 598 II 598 II 107 I 181 190; II 129 II 183 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 135,4 138,1-6 138,3 138,5 138,7-10 138,8 138,12 138,1 1 111,3 144,15ss 145,3 115,1 145,6 146-1 18 I 16,4 146,4s 146,7s 147,5 147,8s 148 1 18,1s 148,5 1 18-150 150 Prov 3,19s 8 8,1 1-16 Sa p 1 154 149 130 II 850 I 149 I 100 1 218 I 100 II 566 11 33 Il 34 I 149 II 256 1 100 I 218 II 278 II 40 I 208; II 28 II 183 II 183 II 598 II 107 1 140 426 I 144 1 394 8,22-30 8,27 9.1 ss 15,3 15,11 16,4 19,2 19,21 24,16 Eeel 2,7 3,14 3,17 3,18-21 •5,7 7,30 9,10 11,5 11,9 11,28 12,7 Cant Sap 1,6 l,6ss 1,7 1,8 1,11-15 1,13 1,14 2,1-20 II 148 Il 107 II 36 I 341 1 324 1 130 149 I 149 II 181 I 112 1 219 I 324 II 873 II 607 11 524 11 245 11 593 II 593 11 593 II 873 II 711 II 593 598 H 915 II 593 II 598 1 122; II 593 I 11; II 523 566 578 593s 631 652 II 593 II 759 11 598 I 154 219 I 323 I 111 130; Il 230 I 149 II 759 II 759 11 33 51 245 II 840 Eccli 2,21-3,5 2,22 2,23 2,23-35 2,24 2,24 s 3,1-1 3,24 4,7 5,1-14 1031 11 759 11 673 II 588 673 Il 925 11 278 673 925 II 908 926 11 588 II 914 916 I 162 II 588 ·>» l 11 863 6,8 II 51 6,8s 1 219 7,1 11 520 7,21 11 51 107 7,21 ss 1 324 7 *>') 1 111 22-29 * 7 I 140 7,22-8,1 11 36 7,22-8,19 H 107 7,23 II 51 7,23-27 1 130 *1 7.12 I 116 T * 1 I 111 7/26 1 122 305 7,27 1 111 116 218; II 51 7,29 I 111 8,1 I 130 140; II 51 8,1-3 I 324 8,6 II 51 S,19s II 664 II 28 129 9,1 9,1-4 II 790 9,1-17 I 323 9,2 II 51 673 9,9 H 36 51 9,11 1 149 10,1 II 546 10,1s 11 790 918 10,1-3 11 546 10,19 I 219 11,16-18 11 129 11,17 11 52 11,18 II 51 11,18-24 II 52 11,21 1 218; II 52 107 129 11,22-27 Il 51 11,23 Il 35 11,23-27 II 182 11,24 I 208 ll,24ss I 275 11,24-12,18 I 226 11,25s Il 230 ll,25ss I 184 11,26 II 129 12,1 1 130 12,16-18 1 208 12,18 II 129 13 I 31 13,1-5 1134 51 107 13,15 I 87 94 13,1-9 I 9s; II 184 13,1-10 Il 204 13,3s I 100 13,5 I 85 14,3 I 218 15,8 II 572 15,11 II 572 19,1-3 1 154 1,8 II 81 2,7 II 566 607 1032 Eccli Is INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 2,21 40 * 7 10,5 10,11s 10,15 11,28 1 4,7 15,11-18 15,14 15,14-21 15,14-22 15,20 16,18s 17.1 17,1-9 17,1-14 17,3s 17,7s 17,13 17,16 17,29 18,1 21,2 21,3 23,27ss 24 24,5 21,5s 24,5ss 25,33 33,10 33,10-15 33,13s 39,21 39,25 42,15-13,37 42,18 12,19 42,41 13,29-37 47,22 1,2-1 1,11 4,1 5,1-7 5,14 6,2s 6,3 6,8 6,9s 6,10 6,12 Ύ 8J 9 9,5 10,6 10,18 11,2 13,6 14,9-10 1 1,12 1 1,12-19 14,15 15,2 22,12s 24,5s 26,9 26,12 31,3 33,2 34,7 34,9 II 832 Il 827 II 405 II 836 837 II 405 Il 597 11 774 II 566 1 221 Il 832 II 827 I 149 II 31 II 520 673 II 768 790 II 566 673 II 790 11 184 1 149 1 149 II 598 I 122 208; 11 293 II 287 827 II 598 I 149 154 1 126 I 394 II 148 1 321 11 278 913 926 II 520 1 190 I 219 I 119 I 149 1 101 I 151 1 149 I 122 I 101 II 857 Il 836 850 II 181 II 857 II 850 II 597 11 278 286 1 323; 11 367 I 93 I 314 I 312 11 283 I 324 II 496 597 1 323s 1 100 II 607 I 323 1 208 11 597 11 418 11 379 397 II 597 II 181 II 840 II 925 11 572 11 256 1 111 I 208 Il 519 II 519 Is 35,4 37,16 38,18 10-16 40,13s 10,15-17 40,17 40,18 40,19 40,22-28 10,26 11,4 11,8-20 41,22s 41,23 41,21 12,9 13,7 13,7s 43,25 41.6 11,24 45,5-8 45,11-13 45,12 45,18 46,9 46,9s 46,9ss 16,10 48,9-11 48,12 18,12s 18.16 19,15 51,1-16 56,11s 61.1 61,1s 63,9 63,15 63,17 61,7 65,12 66,1 66,3s 66,18 1er 1,8-10 2,20 ÏÎM-11 10.9- 16 10,10 10.10- 16 10,12 15,19 17,1 17,9s 17,10 18,1-10 20,12 I 100; Il 33 II 598 I 91 II 81 1 303 I 321 II 566 I 151 II 35 1 101 I 111 II 31 1 100 I 122 II 26 1 151 II 348 II 32 I 151 II 26 1 130 I 184 II 185 1 181 I 122 312; 11 29 I 100; II 26 29 II 35 II 81 Il 33 II 26 II 33 II 33 35 I 100 II 348 I 154 I 200 II 185 II 81 I 559 I 184 II 26 I 208 312 I 108 II 840 1 559 I 323 I 133 II 850 II 827 832 I 130 II 827 832 I 154 II 26 I 83 II 850 Il 857 I 111 II 33 I 122 140 I 100; II 81 II 107 II 566 II 33 II 339 I 149 154 I 190 I 154 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 1er Bar Ez 23,23s 26,1 27,1 28,7 31,1-21 31,3 31,29 32,17 32,19 32,20 38,17-23 111.15 .■>1,15-19 51,39 3,1 6 11 18 18,1-32 18,20 18,23 I 130 II 28 II 28 I 186 II 26 I 184 II 866 II 33 I 68 II 315 I 158 II 598 I 111 I 154 II 598 II 857 11 598 I 186 II 866 11 932 I 226 I 116 II 37S 397 32.16-19 33,11 36,27 37.1-11 37,8 37,10 Dan 3,49s 3,86 •1,10 4,1 I 4,20 5,lOss 7,10 8,16 9,5 9,9s 9,21 10,12s 10,12-21 10,13 10,21 I 226 II 857 I 267 II 566 572 607 631 Il 607 Il 607 I 149 II 283 11 183 11 278 II 278 II 313 11 40 285 Il 278 II 832 II 836 II 278 II 185 313 II 444s 11278 283286288 II 283 II 278 283 444s 13,21 Os 14,35 4,8 loci 5,1 I 2,28 Ληι 3,6 5,8 9,1-6 9,6 9,7 Mich I 149 II 361 II 323 361 11 819 I 119 II 598 I 323 I 301 I 91 I 221 I 154 II 35 I 130 II 35 1 91 I 122 I 324 Ilab Zach Mai 2 Mac Mt 1,13 o Ϊ.11 2,4 3,1-10 3,4 4,10 14,5 1,2s 3,1 6,3 1,24 s 7,20s 7,22s 7,26 7,28 8,18 1 1,13 1,14 1,23-26 3,3 3,12 3,12 3,13-16 16 3,16s 3,17 3.41SS 4,1 4,1-11 4,3 4,5 4,6 4,11 4 112 4/24 5,3ss 5,7 5,8 5,11 5,21-42 5,22 5,34ss 5,44s 5,45 6,9 6,10 6,12 6,13 6,24 6,25-30 6,26 6,28-30 7,21 7,23 8,2 8,8 8,11 8,28 8,28-34 8,29 9,1-8 9,3-6 9,4 9,14s 9,20-23 9,32s 9,34 10,1 10,17 1033 I 152; II 864 I 111 II 313 II 323 359 II 278 II 313 I 149 II 278 I 281 1 303 1 112 I 101 11 27 Il 256 II 32 I 100; II 27 32 45 11 129 II 555 II 434 I 324 Il 478 I 303 1 1014 1 10,15 I 315 I 298 404 I 294 317 1 184 302 I 302 1 298 317 II 461 469 II 461 11 323 II 431 II 209 278 423 II 323 II 477 I 244 1 300 I 42; II 335 I 302 I 302 II 852 1 91 130 I 547 II 39 857 I 133 1 184 Il 851 857 871 873 884 11 461 Il 836 I 218 1 140 I 91 I 302 I 152 II 607 1 208 Il 597 II 472 11 278 473 1 303; Il 419 I 303; Il 607 1 302 I 154 I 303 11 607 II 473 II 418 II 478 I 42 1034 Mt INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 10,20 10,27-39 10,28 10,28-31 10,29 10,32 11,10 11,21s 11.21SS 11,25 11,26 11,26s 11,27 12,8 12,22 12,2-1 12,31 12,3 Is 12,32 12,36 12,50 13,11 13,30 13,38-13 13,39 13,41s 13,49 14,33 15,13 15,18s 15,21-28 15,24 15,28 16,16 16,16s 16,17 16,27 17,14 17,14-17 18,2 18,7-9 18,10 18,10-35 18,11 18,21 35 19,4s 19,4-6 19,8 19,16-20 19,17 19,26 19,29 20,1-16 20,23 20,28 21,33-46 22,10 22,1 Iss 22,14 22,41-46 22,30 22,31-33 22,32 22,37 22,43 I 298 404; Il 306 I 302 II 307 566 578 588 598 850 I 218 I 149 I 302 I 303; II 273 II 852 1 158 162 171 I 100 300; II 39 II 39 306 1 302 I 51 149 321 358 II 478 I 302 II 470 473 483 11 418 1 299 1 154 I 134; II 479 II 852 857 1 298 I 314 II 900 1 302 I 299 II 278 II 1014 II 278 11 278 II 1014 I 303 I 302 II 335 II 473 I 302 II 483 I 140 300 I 303 I 302 358 I 149 I 184 302 H 472 II 470 II 359 II 466 1 42; Il 40 278 375 388 426 432 437 440 443 1 302 I 226 II 851 Il 793 Il 546 U 925 II 832 I 101 244 1 149; II 129 I 244 321 I 190 I 302 I 226 I 303 II 375 I 237 I 237 I 303 324 II 278 315 388 II 588 II 597 H 877 I 394 Mt 23,15 23,37 24,22ss 24,24 24,31 24,36 25,12 25,31 ss 25,32 25,32-16 25,34 25,34ss 25,35ss 25,41 25,46 26,53 26,63 26,64 27,50 28,2 28,5-7 28,19 Mc 1,3 1,10 1,10s 1,13 1,34 2,18-20 3,22-30 3,28-30 4,15 5.1- 13 5.1- 16 5,6-13 7,24-30 8,38 9,7 9,24s 10,18 10,45 Lc 12,30 12,35-37 13,11 13,32 1 1,21 14,60-64 16,9 16,17 1,6 1,19 1,26-38 1,35 1,37 1,38 19 ,26 I 270 1 275 I 261 II 495 II 278 313 II 278 329 I 152 179 I 302 I 270 II 1014 1 241 256 302; II 1005 I 244 I 270; II 278 314 412416 118861 I 266; 11 1012 II 1005 I 302; Il 278 285 I 140 I 302 II 607 II 359 II 294 297 315s 925 I 303 I 324 I 298 I 294 315 317 I 302 I 298 II 434 II 472 I 303 II 129 I 299 I 298 II 278 II 325 II 478 Il 473 II 478 11 278 473 II 472 Il 375 388 I 302 II 478 II 861 I 84 101 321 I 226 II 588 I 91 II 573 I 303 I 298s I 226 I 303 II 473 Il 478 Il 832 877 11 286 323 II 278 359 425 I 294 314 I 149 208 II 359 Il 573 II 278 II 323 1 298 363 1035 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE Lc 2,19 3 3, Is 3,22 3,23-38 3,38 4,1 4,1-13 4,6 4,13 4,17-20 4,18 4,21 4,33 5,22 5,33-35 6,8 6,18 7,27 7,47 7,48-50 8,26-39 8,29 8,30 8,31 8,49-55 9,26 9,35 9,37-42 9,39 9,39-43 9,47 10,13 10,17 10,17-20 10,18 10,20 10,21 10,21s 10,22 10,30-34 11,4 11,14s 11,15-22 11,17 11,18 11,26 11,13 12,10 12,12 12,46s 112 47 1341 13,23s 14,24 14,26s 15,7 15,10 15,11-21 16,15 16,22 16,22-21 16,22-31 17,10 18,19 18,24 19,41s 20,36 20,37-39 20,41-44 22,3 22,29 I 302 II 555 I 303 1 294 298 302 315 317 II 506 524 II 547 673 1 298; II 461 469 II 278 Il 486 II 278 11 323 1 314 317 559 I 317 II 472 I 154 I 303 I 154 11 472 I 303 I 302 I 302 11 473 Il 397 418 11 471 II 421 11 566 607 631 II 375 388 1 302 Il 473 II 483 11 483 1 154 I 158 11 478 II 278 479 II 405 408 419 1 241 1 298; II 39 1 302 I 51 149 302 11 994 11 873 884 11 477 I 299 I 154 II 418 11 397 II 925 1 299 1 298s II 852 11 852 II 471 I 244 11 861 1 302 II 358 II 278 358 375 11 827 1 151 II 360 Il 861 II 588 11 181 1 84 I 101 I 275 II 388 II 588 I 303 Il 473 I 302 22,43 22,44 22,66-71 23,34 23,43 24,49 l.ls 1.1- 3 1.1- 1 1 1,3 1,4 1,10 1,1 1 1,18 1,20 1,27-30 1,29 1,17-51 1,51 2,24 3,3-7 3,13 3,16 3,18 3.19-21 3,31 s 3,36 4,24 4,34 5,4 5,6 5.7 5,17 5,17-20 5,19 5,10ss 5,2‘> 5,22s 5,23 5,28s 5,30 5,43 6,88ss 6,38-41 6,40 6,46 6,50s 6,55 6,59 6,62 7,16 7,28 7,39 8,4 8,26 8,38 8,40 8,42 8,14 8,58 9,11 9,11 I 184 II 278 431 11 461 II 278 I 303 II 843 11 588 784 I 302 I 425 1 296 540; II 147 I 123 U 81 I 309 I 100 517; II 37 I 111 II 37 I 296 394; II 375 I 51 296 309 391 402 510 II 37 II 339 I 310 1 184 319 394 110; II 37 I 309 391 II 827 I 310 II 861 1 111 293 549; II 306 I 184 II 361 I 297; II 519 II 657 1 311; 232 257 I 310 I 321 547 I 297 1 321 I 310 I 558 II 849 1 326 I 405 1 558 1 310 I 140 310 I 51 1 310 I 140 I 140 I 310 I 297 1 405 558 I 567 II 397 I 297 I 297 1 297 I 377 380 405 II 278 375s 383 397 469 914 925 I 296 310 II 852 11 857 1036 Io INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 10, Is 10,18 II 37 10,24-38 10,28 10,30 10,33 10,31-36 10,37s 10,38 11,25 11,26 12,31 1 404 I 317 1 241 318; II 37 I 311 540 I 311 I 310 320 1 320 1 310 510 1 308 I 310 II 278 418 184 925 12,37-11 12,13 12,47 12,43 12,49 13,2 13,13 13,27 14 16 14,1 14,6 1 1,8 1 1,9 14,13s 14,16s 14,16-26 14,20 14,21-28 14,24 1 1,26 14,28 14,30 15,5ss 15,24 15,26 15,26s 15,33 16,7 16,7-11 16,8 16,11 16,12-15 16,13s 16,13ss 16,15 16,28 17,3 17,5 17,8 17,12 17,20-23 Aci 2,22ss 2,33s 2,38s II 836 810 5,3s 5,9 5,19-21 5,31 s 5,32 7,30ss 7,30-35 7,49 7,53 7,59 8,3 8,26 8,29 8,39 9,1 10.3-6 10.3- 8 10,38 I 405 II 186 II 473 486 1 297 313 1 310 1111 140 144 297; II 209 I 311 1 311 I 540 1 540 1 310 1 311; II 209 I 310 I 294 308 321 565 1 294 313 1 297 I 311 442 II 318 II 832 I 310 I 133 294 311 549 568 573; II 209 II 39 1 297 310 313 405 558 565s I 321 II 486 I 310 II 857 II 857 1 291 297 310 313 377 380 403 105 411 442 1 297 I 310 I 310 558 1 294 297 I 297 II 278 486 925 I 294 I 297 I 297 310 106 411 I 313 411 418 1 310 I 83 93 300 310 320 I 297 I 296 310 320; II 39 149 I 310 1 270 I 311 1 181; 11 39 149 19,11 20,27 20,28 20,31 l.IOs 1,16 1,24 12.7- 11 12,12-15 13,2 13,4 13.8- 10 13,13 13,33 13,48 ll.llss 14,16ss 15,8 15,28 16,6s 16,7 16,16-18 16,31 17,24ss 17.24-26 17.24- 29 17,26ss 17,28 19,1-7 19,5 19,12 20,9s 20,23 20,28 Rom 28.8 28,15 28,25ss 1-2 1,4 1,11 1,18-21 II 857 II 37 1308 I 308 II 278 I 298 314 I 154 I 298 I 323 I 219 1 294 298 I 291 II 852 I 100 517; II 37 II 461 11 298 314 I 398 104 II 278 I 294 1 298 I 323 I 130 I 323 II 843 11 843 II 278 449 I 298 I 298; II 361 II 843 11 449 II 278 I 298; II 278 483 I 298 II 278 363 425 II 432 437 443 I 298 I 298 II 495 I 324 394 I 302 1 237 I 100 140; 11 37 1 11 1 218s I 149 154 I 298 I 298 I 298 404 II 173 495 1 301 I 100 547 II 181s 1 11 II 231 257 I 91 I 218s 1 130 I 298 I 301 II 418 11 566 607 631 I 298 1 298 306 312 1 298 311 I 158 II 275 583 I 298 314 I 314 323 I 219; II 348 849 I 319 397 II 572 II 184 1037 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE Rom 1,18-23 1,18-32 1,19s 1,19-21 1,19-32 1,20 1,21 1,21-23 1,24s 1,28 1,28-31 2,4 2,4s 2,5-11 2,6 2,6-8 2,9 2,9-14 2,9-16 2,12 2,14-16 2,15 2,23s 3,9 3,23 3,24 3.29 4,15 4,17 4,25 n 5-7 5,1 5,1-11 5,6 5,9 5,10 5,1 Os 5,12 5,12-14 5,12-19 5,12-21 5,13 5,13s 5,14 5,14-21 5,15 5,15-21 5,16 5,17 5,17s 5,17-19 5,17-21 5,18 5,18s 5,19 5,20 5,21 6-7 6,1-11 6,3s 6,3-13 II 204 I 11 94 I 358 11 107 II 836 840 1 9 31 51:11578 11 335 II 851 II 728 II 448 11 853 I 267 11 850 II 849 I 149 11 851 II 574 11 725 II 725 II 725 II 849 II 725 II 850 II 932 II 932 I 318: II 710 I 91 II 816 832 907 I 149; 11 39 53 11 710 II 956 II 728 II 710 11 925 I 440 I 565 II 710 II 851 11 710 II 664 710 733 760 925 932 937 945 957 973 II 760 11 544 547 710 851 913 I 226; 11 547 706 816 962 11 925 II 925 II 760 832 907 925 II 925 11 510 710 925 11 925 II 710 925 II 925 II 925 II 546 II 925 I 925 942 945 II 925 II 710s 832 907 909 915 925 932 945 11 925 II 925 II 733 11 710 II 942 I 316 Boni 0,6 6,9 6,11 6,12 6,12-14 6,19 6,23 7 7,7-8,4 7.9 7,11 8,1 8,3 8,5 8,6-11 8,9 S,9s 8,9ss 8,10 8,13-17 8,14 8,11-17 8,15 8,15-17 8,16 8,16s 8,17 8,23 8,26s 8,28 8,28s 8,28ss 8,29 8,30 8,32 8,34 8,38 9 9-11 9,2s 9,5 9,11 9,11-13 9,13 9,18 9,20 9,20ss 9,21 s 10,9 11,2 ll,5ss 11,20 11,20-23 11,22 11,28 11,32 11,33 ll„33s 11,36 13,1 II 733 93L· II 925 II 942 II 942 II 733 11 877 II 877 II 956 II 819 II 819 II 725 II 733 I 299 1237 276 280; 11 925 932 952 II 547 925 11 547 1 313 I 298s 404 I 565 I 294 298 404 I 298; 11 574 I 133 219 II 721 I 313 566 1 294 I 305 319 II 711 1 214 298; II 307 578 I 299 II 547 II 208 l 281 I 319 1 318 I 298 I 154 II 208 I 256 I 261 I 179; II 547 II 710 I 226 305 1 298 1 237; II 925 1 261 1 219 281 I 306 I 306 II 664 1 281 1 304 I 281 I 281 1 281 1 190 I 270 I 281 I 304 I 179 1 237 I 241 I 237 1 255 281 I 154 I 68 I 114 281 I 123; II 39 181 II 574 844 1038 Rom 1 Cor INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 13,14 15,16 15,30 16,4 16.17 16,18 16,20 1,9 1,12-15 1,27-30 1,30 2,9-11 2,10 2,10s 2,10-16 2,11 '2. 0.1 2,14 3,10-15 3,11 3,16 3,20 3,22 5,3s 6,2 6,9 6,9s 6,11 6,15-20 6,19 6,19s 6.20 7,5 7,14 / ,123 7,25-10 7,34 7,40 8,4ss 8,6 9,9 9,24-27 10,12 10,12s 10,13 10,31 11,7 11,7s 11,8 12,2-6 12,3 12,3-6 12,4ss 12,6-11 12,11 13,1 13,8-12 13,9-12 13,12 14,24s 14,25 15,8s 15,9 15,21 15,21s 15,22 15,26 15,28 15,32 15,44-46 15,44-18 I 319 I 313 I 318 II 574 I 123 II 836 11 461 I 318 I 316 II 129 II 710 I 149 I 68 298 I 299 314 I 294 I 51; II 307 353 578 I 298 406 I 298; II 573 II 874 881 900 I 298 I 298 565 I 154 II 208 11 571 I 573 II 861 II 853 I 313 319; 11 710s I 294 I 298 565 573 I 313 II 710 857 11 161 II 933 II 710 II 882 II 574 I 298 1 91 II 38s 181 1 221 I 255 I 237 241 II 167 II 465 II 185 II 673 II 526s II 527 11 257 I 298 I 294 I 298s 313 315 318 549; II 257 I 547 II 181 11 367 I 105 I 31 II 578 I 154 314 1 298 11 521 II 843 II 547 II 760 II 547 925 11 925 II 181 II 840 II 572 11 607 1 Cor 2 Cor Gal Eph 15,45 15,45-47 15,45-50 15,54s 2,6ss 3,3 3,17 3,17s 4,4 4,5 5,1-4 5,6-8 5,14 5,14-17 5,18s 5,18-21 5,21 6,14 6,15 6,16 11,3 11,31 1 *> *> 123 12,7 13,13 1,5 2,17 2,20 3,10 3,13 3,19 3,27 4,4 4,4s 4,4ss 4,4-7 4,5 4,6 5,17 5,19-22 5,19-23 5,22 6,7 1,3 l,3ss 1,3-10 1,4 1,7 1,10 1,11 1,13 1,17 1,21 1 '2—S 2,1-10 2.2 2,3 2,10 2,12 2,11 2,17-22 2,21s 3,10 3,10s 3,14-19 3,16 3,17 4,4-6 I 319: II 710 II 520 II 547 11 925 I 42 I 298 I 111 319 I 298 104 II 486 I 301 11 588 II 566 578 I 226; II 926 II 710 II 710 II 851 11 819 II 278 11 118 I 298 565 573 II 913 I 123 II 784 11 781 II 461 1 294 297 299 315 318 410 I 123 I 319 I 301 567 II 877 II 774 I 15 323 I 301 I 558; II 721 I 304 I 294 II 710s I 305 1298 404s 558 565 568 II 578 870 II 853 861 I 313 I 319 I 405 I 293 I 237 II 711 I 267; II 39 129 119 11 710 851 11 209 711 I 149 190; 11 129 I 313 319 I 294 II 278 286 11 209 11 710 I 121: 11 186 II 851 926 1 267 1 91 I 319 I 294 I 319 I 68 II 375 I 294 I 298 I 567 I 294 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIP 11 RAI Eph Phil Col 4,10 4,23s 4,30 5,5 5,8 5,22s 5,27 5,28 0,6 6,11 6,1 Is 6,11-16 6,12 6,16 1,19 1,23 1,27 2.5-10 2,6 2,10 2,1 Os 2,12 3,12 3,18s 3,19 4,20 4,20s 1,5 1,12-14 1,14-16 1,15 1,15-17 1,16 1,17 1,20 1.21 2,3 2,5 2,10 2,14 3,4 3,23 1 Thess 1,1 1,4 1,9 1,10 2,4 2,8 3,5 4,3 4,15 4,16 5,19 5,23 2 Thess 1,9 1 Tini 1,13 1,15 2,1-6 2.2 2,4 2,5 2,13 2,11 3,7 1,1 4,10 5,21 6,9 1 6,14 6,15s 6,16 2 Tini 1,11 1 319 11 711 1 298 313 11 853 11 710 11 522 11857 1 319 11 574 II 461 11 306 11 278 11 397 418 421 II 161 I 298 494 11 588 II 574 I 307 I 296 11 123 I 304 I 241 11 925 II 836 840 11 850 I 123 I 319 II 672 11 710 II 209 1 305 I 304; II 232 II 38 40 181 278 286 288 291 I 305 II 375 710 II 851 I 321 II 574 II 423 11 774 I 301 319 II 571 I 305 I 237 I 83 1 305 I 154 II 574 II 461 I 200 II 286 11 288 I 319 II 571 11 861 II 843 868 II 843 I 226 I 230 I 200 230 II 711 926 II 522s II 907 909 913 II 461 1 298 1 226 II 375 II 728 I 306 I 101 I 31 51 I 298 2 Tim °5 240 2,19 4,1-8 4,18 Tit 1,3 1,4 2.14 3,3-7 3,4 3,4ss 3,6 Philem 1,8 l-Iebr I,ls 1,1-3 1,2 l,2s 1,3 l,4s 1,4-14 1,5 1,6 1,7 1,8 1,10 1,1Oss 1,13 1,14 2,1 ss lac 1 Petr 2,10 2,11-14 2,14 3,4 4,12 4,13 5,5 5.12 6 6,6 7,10 9,14 9,28 10,28s 10,29ss 11,3 11,4-31 11,13-16 12,22 13,2 13,14 1,14 l,14s 1,17 2,1 2,5 2,10 2,11 2,19 2,26 3,2 4,4 4,4-10 4,7 1,1 l,ls 1,3 1,12 1,18s 2,7s 2,24 3,3-10 I (Hill II 24/ 1 '4117 1 '411 1 300 1 1'43 1 300 1 300 I 306 11 710 I 306 I 294 1 298 II 925 I 323 II 81 672 I 305 I 304; II 37 232 1 305 I 305 II 278 1 302 324 394 I 304s; II 423 II 431 I 324 1 122 547; 11 37 I 304 1 304 I 305; II 278 306 431 I 323 1 45 11 181 11 547 11 278 II 37 II 339 575 1 149 I 302 394 11 575 1 237 II 850 11 657 1 294 314 I 226 I 3 850 I 294 11 37 53 II 53 II 597 11 285 I 322 11 597 II 852 II 466 852 I 112 I 312 I 237 II 877 II 877 II 358 11 307 566 607 II 873 11 857 11 836 840 II 461 466 1 237 I 294 I 293 II 358 II 857 I 281 II 774 I 312 1040 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 1 Petr I 149 II 857 II 286 I 294 I 91 II 278 461 I 312 II 711 721 4,14 1,19 5,8 2 Petr 1,10 1,13 2,4 2,11 2,16 3,9 3,18 1 Io 1 ,lss 1,6 1,8 2,16 2,20 2,27 3,1 3,2 3,4 3,8 3,20 4,8 1,9 1,11-16 4,16 2 Io 3 Io ludas 5,20 3s 3 5s 6 6s 9 19 Apoc 1,8 1,17s II 566 I 314 II 314 355 397 408 116 419 Il 278 II 816 I 226 I 123 312 1 296 309 425 I 140 309 I 111 308 II 37 II 873 88-1 I 226 II 37 I 123 II 716 I 442 I 442; II 37 I 140 II 816 832 850 II 857 926 II 278 383 397 402 466 I 119 1 111 I 184 309 I 291 I 184 I 318 I 308 I 140 308 II 375 I 375 I 312 II 355 367 377 397 408 416 II 317 II 288 Apoc 2,7 2,23 3,1 3,7 3,11 3,14 4,8 4,9ss 1,11 5,6 5,8 5,8-15 5,11 7,2 7,11 8,3 9,11 10,6 12,4 12,5s 12,7-18 12,8 18,7 18-22 19,10 19,11 19,13 20,1 20,9 20,10 20,13 20,14s 20,15 21,6 21,8 22,4 22,6-9 I 123 406; II 306 388 I 123; Il 181 II 273 I 237 II 774 784 I 154 1 406; II 273 I 308 I 241 255 II 38 1 123; II 278 I 123 II 129 1 106 I 312 II 278 II 388 I 312 II 123 II 388 II 423 11 119 Il 418 I 123 II 278 11 403 11 II Il 11 11 Il 397 323 278 914 358 278 278 I 123; II 8-10 1012 II 278 I 406 I 308 I 296 309 425 II 323 II 416 II 278 II 1014 II 278 11 1014 I 12 406; II 39 181 II 1014 II 900 I 314 406 II 774 I 42 I 323 I 312 I 123 312; Il 39 181 Apoc passim 1 91 INDEX NOMINUM N. B,—Numeri romani tractatum designant, arabici autem numeros marginales. Abaelardus, P. I 39 189 207 291s 357 360 546; Il 124s 922s ion. Abârzuza, J. II 949 956 960 988. Abbagnano, P. I 466. Abulensis II 774. A Coccaleo, V. II 805. Achutegui, P. I t6. Adam, K. II 551. Adamantins I 335. Addison, J. T. II 592. Adloch, B, I 27. Adoptionistae I 289. Adventistae II 583s. Aegidius Romanus II 707. Aegyptii II 597. Aetius I 290 344. Agatho (S.) I 521. Agnostici I 4 30. Agnosticisme I 5 8 13 28. Aland, K. II 928. A Lapide, C. I 572; II 32 77 277 518 594 774 790 836 926 960. Alastruey, G. I Bibl. gen. 423s 435 437 495 517 520 527 546^ Albert, F. II 538. Alberti, Ο. II 544 546. Albertini, G, F. I 170 194. Albertus Magnus (S.) I 258; II 163 517 714 881 892 948 954 974 994 1011. Albigenses II 20 22 145 293 304. Albinus Flaccus I 474. Albrechd, R. I 23. Alejandro. J. Μ. I 366. Alessandri, Μ. II 640. Alexander, S. I 99. Alexander II II 565. Alexander III II 562. Alexander VII II 648. Alexander VIII II 700 825 830 849 851. Alexander Alexandrinus (S.) I 3 29 388. Alexander Halensis I 258 452; II 163 319 373 385 517 579 646 693 714s 728 802 948 960 974 1009. Alfaro, J. I 62 63; II 683 699 7>9 74' 748 766 772 806 81 r 1019s. Algermissen, K. II 583s. Allb, E. B. 1123 ; II 397 403 572s 574. Almain, S. II 890. Almarcha, Μ. II 807. Alonso, J. II 377. Alonso, J. Μ. I 546 579 582; II 49 544· Alszeghy, Z. I 59; II Bibl. gen. 167 175· Altaner, B. I 292 335; II 84 575 584 596 661. Althaus, P. II 644. Alticozzi, L. I 256. Alvarez de Linera, A. II 603 637. Alvarez, D. I 124 170 234 273 279; II 988. Alvarez Turienzo, S. II 608. Amann, E. I 39 248 282; II 528 535s 539 644 696 927 1000 1003 1014 1021. Amat de Graveson, I. I 273. Ambrosiaster II 928 1012. Ambrosius (S.) I 103 113 131 220 227 237 242 255 329 344 396 407 450; II 130 147 150 289 293 310 315 320 378 417 446 451 528 529 485 590 608 673s 712 769 816 833 869 875 884 910 913 915 919 928 994. Amiot, F. II 925. A Mondreganes, P. II 12 163. Amorôs, L. II 625. Amor Ruibal, A. I 339 424 579s 582. Amort, E. II 707 709. Ampe, A. II 98. Anabaptistae II 275. Anastasio II II 33 647 649. Aniz, C. II 751. Anderson, J. F. II 69 163. Angles, J. II 885s. Animismus I 87. Andérez, V. II 539· Anomaei I 290 344 484. Anselmus (S.) I 27 413 418 soo sg0. 1042 index nominum Il 119 714 800 921 948 960 978 981 1009 1015. Antichristus Π 448. Anthropomorphitae I 109. Anthropomorphismus I 117 n8. Antweiler, A. Il 163. Anwander, A. I 94. A Parisiis, H. II 608 633. Aperribay, B. II 423. Aphraates II 528 928. Apollinaris II 561 568 644. Apollinarismtis II 568. Aquaviva, Cl. I 265. Arabes II 143 583. Aranguren, J. L. L. II 584. Araüjo, F. I 82; II 892. Arbeloa, A. I 254; II 866. Ariani I 129 340 355 393 395 422 429; II 47 82 84 151. Arianismus I 113 329 332 344 353. Aristides I 22 113s 332. Aristoteles I 86 148 392; II 9 50 143 281 560 583. Arius I 290 345. Arldt II 538. Armen i I 39; II 647. Arminius I 272. Armstrong. G. T. II 568 672. Arnaldich, L. II 28-30 318 515 524 546s 550 711 732 758 774 789 914s. Arnaldus de Brescia I 39. Arnobius II 310 583s 596. Arnou, R. I 99 109 291 293 295s 304 308 310 313 316 319SS 326 335S 338 341 343 346 352-356 403 407 470; II 9 20 50 59 143 561 568 592 602 661. Arriaga, R. I 82 452; II 66 79 91 95 113 387 858 881 885-887 945 948 960. Arrighi, G. II 503. Arrôniz, J. Μ. Il 761. Arrubal, P. I 192 254. Asensio, F. II 33 519 544 905 915. Assirelli, Ο. II 554. Astrologismus I 217. Athanasius (S.) I 52 103 113 131 316 328s 331 334 340 343 347 349 353 355 374 396 4°2 4°4 4°6ss 423 425s 45> 541 547 565 574; II 43 47 84 131s 151 160 405 417 451 563 722 769 800 928 1009. Athei I 217; II 821. Atheismus I 15 92; II 23. Athenagoras I 113 150 220 332 395; II 55 186 568 589 608. Atzberger, L. I 347. Aubert, R. I 2; II 519. Aubigneau, Μ. II 584 761. Auer, J. II 20 761 994. Augustinenses I 49 59; II 805 808 810 1009. Augustinismus I 248. Augustinus (S.) I 32 43 46 65 68 80 85 103 113s 116 118 123SS 128s 134 141 145 153 159 162 180 190 204 208 22OSS 228ss 236s 242s 248SS 256 261 265 267 272 275 282 286 295 321 323 325 328s 346 371 388 402 404 407 409s 418 423-426 428 437SS 451s 454 463 470 474 484 487 503 510 515 518s 536 54° 547 553 555 558 560s 565 580 582; II 20 46s 82 108 119 131s 141 143 152s 157 159 161 163 165 170 172 187 190 219 235 252s 260s 268 273 279 281 288 293 301 303 308 313 316 319 321 349 363 365 378 380 385 388 390s 398 401 403-405 408 433 450 452 497s 527529 535 541 548 555 560 569 578 583 589 608 633 638 640 644 647 653s 657s 661 665s 671 673s 696 704 712 723 725 728s 734 736 744 747 751s 754 758 761 769 771 774 781 791 795 797 800s 809 811 816s 828 833 837 841 843 850 852 857 861 864s 870 875 879 884 887 897 901 908 910 913-916 918-921 925 927-933 942 954 956 960 974 978 981 984 987 994 1005s 1009. Aumann, J. II 892 894 897s. Aureolus, P. I 143 148 192 444 482; II 244 620 805 939 974· Auvray, P. II 26s 35 39· A Valhsoleto, Μ. II 710. AverroesI 143 148; II 143· Averroistae II 560 577 583. Avicenna II 143. Ayer de Vuippens, I. II 784. Ayuso, T. I 318. Bacht, H. II 469 821 901. Baeumker, C. I 23. Baiani I 49; II 681 718 723 740 742 805s. Baianismus I 61 ; II 696 699 704. Bailleux, E. II 71. Bailly, Μ. II 566 572. INDEX NOMINUM Bainvel. J. II 569 575 584 59° 596 661 676 714 736 782. Baius, Μ. I 49s 62; II 373 699 704 719 74is 766 783 804-806 808 821 825 864 870s 890 926s 939 958. Baldissera, A. II 620. Balducci, C. II 485. Balic, C. I 23. Ballerini, A. II 813. Balmes, J. I 129; II 797· Baltzer, J. I 256; II 561 564 604 621. Baltus I 338. Bandera, A. I 158. Binez, D. I Bibl.gen. 22s 77 170 175 232 237 422 495 514; n 159 326 33 « 356 637 693 813. Bafieziani II 251 266. Baüezianismus I 170; II 266. Barale, P. II 644. Barbosa, J. II 589. Barbontin, E. II 583. Bardenhewer, Ο. I 338 346; II 649. Bardessono, B. II 832. Bardy, E. I 578. Bardy, G. I 289s 293 306 331 343 345S 349: Π 20 46 153 4’3 560 595 928SS. Bareille, G. I 109 116; Il 2os 285 292s 3Ot 315 444 449s 452 927 1006. Baritier, R. II 927. Barklay, W. II 698. Barns, Η. II 35. Barone, F. II 603. Barsotti, C. II 583 715. Barth, K. I 7; II 394 49 698 821. Barth, Th. I 23; II 583 698. Bartina, S. II 38 129 524 544 546s. Bartmann, B. Î 222 ; II Bibl. gen. 730 733 851. Basilio de Rubi I 23. Basilius (S.) I 12 32 43 113 316 330 344 346 349SS 354s 388 402 408s 425 438 44' 47° 484s 5'0 547 549 565 574 577! II 84 147 287 293 3" 340 380 385 387 428 438 444 528 594 712 828 852 875 910. Basilius Ancyranus I 344. Bassolis, J. II 880 885 960. Bataini, J. II 449 539 551 554. Batiffol, P. I 302 330. Baudoux, B. II 626 638 670. Baudrey, G. II 661. Baudrillart, A. II 821. Baudry, J. II 50 143. 1043 Baudry, L. I 170 466. Bauer, I. B. II 31 318. Baumgartner, Ch. II 728 750. Baur, L. II 553. Bautain, L. I 20 31. Bautz, P. I 47. Bayle, P. II 178 244 527 530. Bea, A. I 90 144; II 316 505s 5155'7 5'9 525-527 534 544 546 550 555 673 7” 732 758 774 780 784 905 908 912 915. Beaucamp, E. II 836 851 864. Beaupain, G. II 201. Becanus, Μ. I 194 520 538. Becher, E. I 19. Beck, A. I 347. Becker, J. A. II Bibl.gen. Becker, J.B. Il 919 931 935 947 957 961 971 983 1015. Beda (S.) II 994. Beemelmans, F. I 120. Beer, G. I 88. Beghinae I 49. Beguardi I 49 80. Beirnaert, L. II 901. Bellamy, J. II 1000 1009 ions. Bellarmino, R. (S.) I 175 189 194 214248 253 255s 273 492; II Bibl. gen. 124 253 419 431 641 684693 697 705 738 753 763 774 881 902 915 917s 920 922 926 936 939 949 951 956 960 985 991 996 1000 101i 1016 1020. Bellelli, F. II 805. Belmond, S. I 78; II 637. Belscheit, B. I 88. Beltran de Heredia, V. II 693 813. Benda, Th. I 99. Bendfeld, B. II 592. Bcndick, J. I 23. Benedictus XII I 38s 42; II 292 647 861. Benedictus XIV I 414; II 807. Benedictus XV II 504. Benoit, A. II 927. Benoit, P. II 208 925. Bentivegna, G. II 279. Benzo, Μ. I 62. Beraza, B. I 38 47 54 56 59 63 171 198s 214 217 220 250 264s 568; II Bibl. gen.18 71s 78 95 98 113 121 147 162 193 195 '98 203 213 222 229 242 254 269s 271 289 293 295 305 3'0 3'5 320 323 327 334 342 344 355 363 368s 371 392 1014 INDEX NOMINUM Bivort de la Saudée, J. II 49 155. 411 419 422s 443 45° 45^-454 470s Blaton, F. II 867. 475 487 493 5OOS 5°4 5°6 537 539 Bleuler II 621 692. 545 557 565 576 578 580 586 590 596s 599 612s 616s 623 626 629 641 Blomme, R. II 813 922. 651 659 663 671 676 679 686 688 Blondel, Μ. I 22 73. Bochenski, J. I 2. 705 711 714 716 725 727 731 738 Bochenski, Μ. I 22s. 741 748 751 753 763 775 783-786 794s 797 802s 811 902 918 920 931 Boetius I 85 119 470 473 507 521; II 141 611 850. 934 936 945 949 957 961 972 985 Boehme, J. I 18. 991 997 998 1000 1017 1021. Boehner, Ph. I 19 466 468. Berg, L. II 672. Bergounioux, F. Μ. II 511. Boigelot, R. I 518. Boimard, M. E. I 578. Bergson, H. I 73. Beringer, F. II 429. Boissard, E. II 302 699. Berlage, A. II 227. Bonald, A.G. II 797. Bernard, R. II 813 850 866 898 960. Bonamartini, V. I 23. Bernardus (S.) I 485 ; II 124 302s 308 Bonaventura (S.) I 22 187 214 258 443 453 466 672 954 994. 438 445 452 511 528-531; II 12 50 113 116 119 121 135 140 165 Bernal II 850. Bernini, G. II 832 926. 167 220 222 237 242 >52 272 287 Bernini, R. II 866. 295 303 319 326 331 368 371 373 Berrouard, M.F. II 465. 385s 392 402 423 4SI 454 486 504 Berti, J. L. I 5 9 78; II 644 699 741 506517623641 658s 672s 674 693 771 805-808 810s 1009. 705 707 714s 727s 753 763 773s Bertrand, A. II 500. 784 795 802 881 892s 902 914s Bertrand-Serret, R. II 507. 920 948 974994 1000 1009 ion. Bondi, H. II 166. Bessarion I 408. Bethune-Baker, J. I 346. Boné, E. II 539 556. Bonnard, P.E. II 774. Bettoni, E. I 23; II 622. Bonnefoy, J. I 578; II 209. Betts, J.R. II 511. Beumer, J. I 578; II 893. Bonnety, A. I 22; II 578. Beylard, H. II 849. Bonsirven, J. I 42 296; II 27 232 284 286 925s. Beylard, P. I 15. Bonyges, P. I 23. Biard, P. II 28. Biel, G. cf. Gabriel Biel. Bordoy-Torrents, P. I 23. Borgianelli, N. I 548. Bielt, N. I 417. Borgmann, P. I 20. Biffi, G. II 925 991. Borst, A. II 20. Bigot, L. II 594. Bosio, G. II 511 984. Billot, L. I Bibl.gen. 16 78 132 165 176 236 252s 259 273 378 416 444 Bossuet, J. B. I 338. 495 505 514 520; II 50 63 551 620 Bottalla, P. II 614 639. 683 813 815 822 834 844 847 849 Bouché, B. I 413. 859 862 867 878 886 892 925 934 Bouillard, H. II 49 698. 949 956 960 988 1000 1017. Bourassa, F. I 578. Billuart, C.R. I Bibl.gen. 58 78 124 Bourgy, P. II 201. 170 172 180 214 253 273 279 285 Boussonie, A. et J. II 539 934. 495 520 531; II 287 326 356 401 Bovenmars, J. II 672. 410 422 693 706 813 850 858 892 Bover, J.M. I 11 51 255 261 281 294 917 949 956 960 988 991 1011 298 303 3°5ss 31 os 318s; II 209 1020. 710s 725 733 874 925 957. Bilz, J. I 386 412 540. Bover-Cantera I 255 308 311. Bissels, P. II 319. Boyer, C. I Bibl.gen. 62 437; II 49s Bissen, J.M. II 116 209. Bittremieux, J. I 22s 471 ; II 111 213 143 161 163 215 229 295 305 371 221 672 693 714 948s 956. 374 386 392 470 476 487 493 506 INDEX NOMINUM Si? 519523 532 535 544S 555 563s 578 580 586 617 626 639 649 651 663 670 674684 716 723 725 734 738 741 s 744 748s. 797 799 809 902 911 918 920 934 936 956 960 988 1015 1020. Bozzola, C. II Bibl.gen. 545. Braid, J. II 500. Braig, C. I 30. Branchereau, P. I 71. Braun, C. I 352 507. Braun, F. I in; II 318. Braun, R. II 41. Bravo, C. II 915. Breitung, A. II 671. Bremond, A. II 50 592. Brentano, F. I 86; II 50. Breuil, H. II 556. Breuning.W. Π 960. Brigth, L. I 517. Brinktrine, J. II Bibl.gen. 52s 511 523 545 661. Brisbois, E. I 5 6 63. Brivio, G. II 517. Brodmann, B. II 913. Brosnan, H. I 99. Brouillard, R. II 454 466 898. Brown, W.A. II 870. Bruch, R. I 63; II 693. Bruck, H. II 561. Brucker, J. II 514 55°. Brugerette, J. II 21. Brugger.W. I 62; II 21. Bruni, F. II 797. Brunner, A.I 18. Brunner, E. I 7 ; II 49 698. Bruno (S.) II 210. Brunon, J.B. II 278 418 479. Brunsman, J. I 94. Bucerus, Μ. I 189. Bückers, H. II 588 759. Budde, K. II 765. Buess, E. I 272. Buhl, F. II 597 907. Bujanda. J. II Bibl.gen. 538 544. Bull, E. I 338. Buonaiuti, E. II 930. Burci, S. II 394. Burghardt, W.J. II 672. Burke, G. II 561. Busnelli, G. II 922. Buzy, D. I 149; II 592 594. Cabrera, F. I 158; II 850. Cabrol, II 280. 1045 Caelestinus I (S.) II 905 923 994· Caelestinus II 696 927. Caesarius Arelatensis (S.) II 875 884 887 900. Caesarius Nazianzenus II 644. Caietanus I Bibl.gen. 39 1x5 I24 193 435 489 520s 531; II 69 113 116 239 302s 326 331 342 419 584 586 640 691 749 847 850 858 881 892 914926 960 974 986 991 996· Caillat, Μ. I 555. Caiazzo, S. II 133s 405 698. Calà Ulloa, G. II 676 688. Calés, J. I 112 122 144; II 129. Callixtus (S.) I 331 339· Calveras, J. II 898. Calvetti, C. II 584. Calvinismus II 821. Calvinistae I 224 232. Calvinus, J. I 189 239 272; II 124 584.821 877 939 954. Cambier, J. II 469. Camelot, Th. II 672 712. Campeau, L. II 760. Campos, J. II 573. Candal, E. I 39 408 410 419 420· Capânaga, V. II 301 809. Capdet, R. II 535· Capelle, B. I 331 343. Capéran, L. I 16. Capmany, J. II 960. Cappuyns, H. I 27 228. Capreolus, I. I Bibl.gen. 82 124 148 192 435 514 520 523 531; II 244 693 881. Carbonara, C. II 584. Carles, J. II 532 539 556. Carlesi, T. II 454. Carnov, A. II 87. Carpentier, R. II 854. Carra de Vaux, Μ. I 86. Carretero, E.D. II 693 931 954. Carreyre, J. I 272; II 539 699s 719 783 806 808s. Carton de Wiart, S. II 813 848 854. Casajoana, V. I Bibl.gen. 92 164s 417 473 489 504 520. Casini, A. II 783 794. Cassianus, I. II 301 308 340 469. Castelli, P. II 491. Catazzo, E. II 693 714. Catechisnuis Concilii Tridentini I 437; II 235 255 261 381 388 433 459 750 1021. 1046 INDEX NOMINUM Catharinus, A. I 239 252; II 693 931 948 960 1020. Catherine!, F.M. II 478s 483. Cathrein, V. I 16 59 94; II 816 854 898. Cavallera, F. I 292 345SS 352 355 439; II 708 730 923. Caviglione, C. I 189. Cayré, F. I 133. Gazelles, H. II 711. Celsus I 153 180 330. Cereceda, F. I 253. Cerfaux, L. II 925. Cerinthus I 289. Ceulemans, F.C. II 129 733 746. Ceuppens, F. I 10 40 42 79 88 90s 100 ms 117 122s 130 133 149 154 162 184 190 204 208 226 241 245 261 270 281 293 296 300 302s 306s 309SS 316 3i8ss 322 394; II 20 24-29 31 35 53 281-283 316 318 515 528 546s 552 573 607 652 673 732 746 7S5 758 765 768 774 780 783s 789 904911 9I3-9IS 925 932. Cevallos, S. II 507. Chaîne, J. I 112; II 27 315 546 550. Chaldei II 597. Chambat, L. I 578. Chantepie de la Saussaye, F. I 87. Charisius I 414. Charles, P. II 503. Charlier, L. I 63. Charue, A. I 112 281; II 377. Chenu, M.D. I 290; II 693. Cherniss, Μ. I 354. Chetwood, T.B. II Bibl.gen, Chevalier, J. I 487; II 50. Chollet, A. I 545 552; II 143 560 583 602s 640 670s 727 749. Chossat, Μ. I 2s 5 7 13 17SS 23 28 30 34 201, Ciafardini, E. II 592. Ciappi, L. I 253; II 799 960. Cicero I 99 153. Cilleruelo, L. II 608 633, Claeys, F. II 699. Clamer, A. II 27s 31 52 318 515 524 527 546 732 758 774 780 784 789 843 914 926. Clarcke, R, I 129. Clemence, J. II 954. Clemens Alexandrinus I 102 113 140 145 15° 153 220 330 334 395 425; II 45 56 205 315 405 568 734 915 922 930 933, Clemens I Romanus (S.) I 140 ijo 332; II 102 285 861. Clemens VIII I 414; II 851. Clemens XI II 700 708 719 864. Clemens XII 986. Clemens, F.J. II 561 563 609. Clemens Trinitas I 292. Clericus, J. I 346. Closen, G.E. II 318 528. Coccio, A. II 592. Codex luris Canonici II475 671 1003. Cognet, L. II 700. Collell, A. II 163. Collin, R. II 507. Collins, J. II Bibl.gen. 287. Colombo, G. I 12; II 515 719. Colunga, A. II 29 514 914s. Cornelias, A. I 441. Commer, E. I 47 493. Commissio de re biblica II 26 145 515 517 522s 527 543 546 728 756 778 905 913s. Comte, A. II 21. CONCILIA: —Alexandrinum I 350. —Antiochenum I 331. — Arausicanum II I 229 274 286; II 541 696 708 728 730 756s 771 851 905 923-925 975 986 989 994· — Arelatense I 225 272 274. — Baltimorense II II 503. — Bracarense I 89 217 292 414; II 24 291 395 646 662. — Carisiacum I 225 240 270 274. — Carthaginense IV II 475. — Carthaginense XVI II 541 696 756s 771 871 884 923 927 973 977 1003 1014. — Chalcedonense I no 349 393 414 425; II 562 565 605s 612 626. — Coloniense (i860) II 513 564 708 719 806 1003. — Constantiense II 125. — Constantinopolitanum I I 290 292 344SS 349 355 399 414· — Constantinopolitanum II II 562 565 612 624. — Constantinopolitanum III II 562 — Constantinopolitanum IV II 563 565· — Eliberitanum II 475. — Ephesinum II 624 696 927. — Episcoporum Armenorum II 647. — Florentinum I 38 42 69 89 189 387 INDEX NOMINUM 401 408s 414-418 447 468 511 515 540s; II 22 25 70s 125 144 276 861s 1003 1010 1021. — Lateranense I I 292 521 546. — Lateranense /V I 35 67 83 89 110 140 183 207 292 383 387 393 401 485 510; II 22 25 70 144146 276s 291 293 304 355 395s 412 414s 458 512 562 565 578 605s 612 624 626 861 914. — Lateranense V II 512 577 586 625s 648 662s. — Lugdunense III 292 401 415 417; II 276 861 1003s 1010 1014 1021. — Nicaenum I I 110 207 229 290 292 326 329 344SS 352 355 393 403· — Nicaenum IIII 308. — Rhemense I 482 485; II 144. — Romanum I 290. — Senonensel 189; II 124s 922s. — Toletanum 1 I 292 387. — Toletanum IX II 562. — Toletanum XI I 292 345 387 393 401 437 468 47° 474S 51S 542 546 557; II 70 562. — Toletanum XIVI 383. — Toletanum XV I no 292 383; II 562. — Toletanum XVI I 292 383. — Tridentinum I 89 225 229 240 243 274 280 564; II 276 458 466 475 54’ 544S 691 696 708s 728 73°s 733 750 752 756s 771 778s 799 819 825 851-853 857s 861s 864s 871s 884 890 901 905 907 922-926 934 936 940s 945 947s 950 952 956-958 960 973 975 977 985s 989 994 1003s. — Valentinum I 153 225 240 270 274· — Vaticanum I 2s 5 8 14 22 56 67 73 83 89 96 99 107 no 148 153 183 189 207 217 356s 361 ; II 3 23 25 49 105s 124 126 128 144-146 178-180 196 228s 267 276s 291 304 346 5’2 522s 544 562 564 578 605 625 646 648s 651 708 719s 730 741s 756 766 936 947 986 1003. — Vaticanum IIII 446. — Viennense I 49s 72; II 562 565 605s 625-628 630 637. Condamin, A. I 122 130; II 594 911. 1047 Congruistae I 253. Conink, Ae. II 850. Connell, F.J. II 544. Connolly, F. I 330. Constantin, C. II 702. Constitutiones Apostolorum II 590 645 655. Contenson, V. II 805 988. Conybeare, F. I 316. Cooke, B. II 469. Coppens, J. II 318 693 758 774 780 914s. Copleston, F.C. II 637. Corbon, J. II 469 783. Corluy, J. I n. Comely, R. I 10s 261 281 319; II 52 208 230 467 546 556 560 594 598 699 725 733 759 901 925s 932 957· Comoldi, I.M. I 189. Corte, N. II 418 507. Corticelli, A. II 654 954. Corvez, Μ. I 56. Cothenet, E. Il 784 914. Cotter, A. II 544. Cottiaux, P. I 546. Coulange, L. I 346. Courtès, C. II 356. Couture, R.A. II 854. Couturier, Ch. II 608. Cowton, R. I 170. Creatianismus II 642 644 648s. Crenna, Μ. II 164. Creusen, J. II 671 898. Crevola, C. I 257. Criado, R. I 79; II 836. Crisôstomo de Pamplona I 253 263; II 783 804. Cristiani, L. II 166 418 465 469 486 492 539 560 583 700s 821 922. Crouzel, H. II 153 661 672. Cruveilhier, P. II 515. Cruysberghs, K. II 898. Cucart, P. II 752. Codworth, F. I 346. Cuervo, Μ. I 56 569; II 545 551 693 850. Cuesta, S. II 197. Cunningham, L. I 569. Cullmann, Ο. II 584 927. Curiel, J.A. II 881 885s 892. Cyprianus (S.) I 12 330; II 289 405 481 761 769 870 914 928 978. Cyrillus Alexandrinus (S.) I 103 113 117 140 155 242 255 325 400 405409 4’4 423 425 442 470 484 5’5 1048 INDEX NOMINUM 521 541s 549 565 574 577; Il 82 1 SOS 316 349 378 428 509 569 633 665 712 722 734 791 794s 910 925 933· Cyrillus Hierosolymitanus (S.) I 45 91 114 t5° 344 396 406 565; II 24 285 288s 349 672. Da Caggio Montano, Μ. II 693 714. Dacquino, P. II 423. Daffara, Μ. I Bibl.gen. II Bibl.gen. 163 165 229 269281 295 3°5 327 334 355 401 423 454 47° 5°6s 537 545 565 578 580 617 651 670 741 799 803s 918 936 949 960 99t. Dahood, Μ. II 598. D’Alès, A. I Bibl.gen. 116 230 237 252 256 258 261 272 290 326 331 336 338 342 386 403 407 410 417 418 424 425 435 437 441 448 540 546 552 ; II 41 46 253 693 712 928. Dalman, S. I 303. Dalmau, J.M. I 182-228 230 237 255 282 345 364 367 498 512; II 139 167 172 174s 194 196 198 724 928 957 960 963· Damasus (S.) I 183 290 292 344 349 401 425. Dander, F. I 552; II 672. Daniel, J. II 523. Danielou, J. II 279 405 418 423 441 444-450469479 751 931. Daniels, A. I 23 30. Darlapp, A. II 487. Darrientort, A. II 182. Darwin, C. II 511. Daubercies, P. II 750. Davis, F. II 511. D’Azy, P.B. II 384 423. De Alcantara, P. II 961. De Aldama, J.A. I 62 292 364 366 403; Il 515 518 649 691 804823 829 844 847 849 949 960. De Andrea, Μ. II 584. De Armellada, B. Il 683. De Baiocchi, J. I 578. De Baedemaeker, F. I 63. De Beaurecueil, M.J. II 672. Debièvre, Μ. II 623 626. De Blic, J. II 47 '45 '53 '59 356 535 954 960 974· De Bonnety, A. I 20. De Broglie, G. I 48 56s 59s 62 ; II 679 681 683 723 804 809 812 815 988. De Broucker.W. II 866. Dechamps, St. II 124. De Dînant, D. I 135. Defever, J. I 23. De Fraine, J. II 511 515 524 527 541 673 678 914 925s 961. DeGhellinck, 1.1 201 291 329s. Degl'Innocenti, H. II 164. De Grandmaison, L. II 479 484 486 626. De Guibert, A. II 200. De Guibert, J. II 898. De Haes, P. II 175 192. Dehove, Μ. I 5. Deimel, A. II 780 784 911. De Inghem, Μ. I 482. Deismus I 217. Deistae I 357; Il 227 821. De J. Sacramentado, F. II 470. De la Barre, A. I 5; II 21. De la Brière, Y. II 821. De la Luzerne I 16. De Lama, Μ. II 805 919. De Langue, R. I 90. De la Peyrère, I. II 539. De la Potterie, I. II 37 832 928. De la Puente, L. I 204; II 255. De la Taille, Μ. I 147 180; Il 686 881 892. De la Trinité, Ph. II 356. De la Vaissière, J. II 752. Deleor, Μ. II 588. Del Degan, G. Il 50 644. Delhaye, Ph. II 201 813 821s. De Lemos, Th. II 805 988 1020. De Leôn, L. II 210. De Letter, P. I 578; II 693 800 892 898 934 984· De Leusse, H. Il 661. Delgado Varela, J.M. I 580. De Libero, G. II 418. Delitzsch, F. II 784. Del Rio, Μ. II 608 633. De Lubac, H. I 59 6rss; Il 303 356 681 685 704 806s 809. De Lugo, I. I 192 195 254. Della Volpe, J. I 30. Del Val, H. I Bibl.gen. 78; II 805 949 988 1015. Deman, Th. I 15; II 813 844 847 849-852 864-866 870 881 885 890 892. De Martigne, P. 623 638. De Meester, P. I 411 419· De Monsegü, B. I 574 579ss· INDEX NOMINUM De Montcheuil, Y. II 744 809 851 931· Dempf, A. I 30 99; II 561. De Montefortino, H. II 714. De Munnynck, Μ. II 163. Deneffe, A. I 5 540; II 586 681 85t. Denifle, H. I 30. Denis, P. II 652. Dennefeld, L. I 153; II 914. D’Envieu, F. II 538s. Denzinger, H. I 12. De Paillerets, Μ. II 750. De Plinval, G. II 696 756 870 1003. De Prieur. Ph. Il 539. De Rafael, R. I 135. De Régnon, Th. I 175 291 352 357 383 386s 400 409 424 438 482 507s 520s 529 540s 546 561 572; Il 611. De Riedmatten, H. II 561. De Roux, R.E. II 131s 187. De Rubeis, B. Μ. I 572; II 813. De Sainte Marie, Μ. II 693 773 960. De Saint-Seine, P. II 511 556. De San, L. I Bibl.gen. 76 82 85 107 109 113 116 119s 123SS 134 149 157 170 175 178 224 228 230 231 233 237 248 251 256 258 411; II Bibl.gen. De San José, I. II 280 423 453. De Santoyo, G. II 486. Descrates, R. I 27; II 602s 621 640. Deschamps, A. II 827. Deschamps, St. II 124. Descoqs, P. I 5 15 16 22s 56 72SS 96 98s 493 509; H 849. De Simone, S. Μ. II 696. De Sinety, R. II 507 535. Desjacques, F. II 623 626. Dessain, C.S. II 231 547. De Surgy. P. II 780. De Tonquedec, J. II 466 469s 485. Deterministae II 821. De Vaux, R. II 27 29s 132 914s. De Vita, J. I 170. Devresse, R. II 696 755. De Vries, W. II 696 755. Dezani, S. II 556. Dhorme, P. I 117 130 144; II 286. Diaz, G. II 750 939s 1015. Διδαχή I 33°; H >86 469. Didier, J.C. II 927. Didymus I 103 113 316 349 406; | II 84 287 928 978. Diekamp, F. I 351; II 511 742. 1049 Diekmann, H. I 51 303 331 517. Dierckx, F. II 511 514 538. Diès, A. II 50 143. Diez-Alegria, J.M. II 844 847. Diez Macho, A. II 524 527 546. Dillmann, A. II 755. Diodorus Tarsensis II 696 922. Dionysius Alexandrinus (S.) I 330s 335 34° 350 425. Dionysius Carthusianus I 468. Dionysius Romanus (S.) I 289 292 331 393 425 541s. ! Dirac, P.A.M. II 166. Ditheismus 91. Dominguez del Val, U. II 928. Donat, J. II 155. Donatistae II 927. Donau, F. II 954. Doncoeur, P. I 466. Dondaine, H.F. II 402. Dondeyne, A. II 77 101 106 133 243 1 507 578 582 594. Donnelly, Μ. I 572; II 167 179. Donnelly, Ph.J. Il 167 169. Doran, G.R. II 511. Dorlodot, H. Il 535s. Dorsch, E. I 94· Draguet, R. II 930. Drexel, A. II 553. Driedo, J. II 1009. Driver, S.R. II 755. Dualismus I 87 89; II 20 23 563. Dualistae I 217. Dubarle, A.M. I 79; II 27 35 377 539 594 673 759 813 866 914 925s 932. Dubarle, D. II 507. Dubois, E. II 98. Dubois, F. II 917. Duchesne, L. I 289 338. Ducquoc, Ch. Il 469. Düllmann, H. II 446. Dufour, J.M. II 711. Duhr, J. II 423. Duhem, P. I 23. Duhm, B. I 122 144. Dumaine, H. II 28. Du Manoir, H. I 414 574; II 672. Dumont, C. II 958. Dumont, P. I 59 170; II 725. Dumand, Ph.H. II 715 1020. Dunin-Borkowski, St. I 291. Dunker, P.G. II 673 780 783. Duplessis d’Argentré, P. I 237 252; II 625. 1050 INDEX NOMINUM Dupont, G. I 11 ■ Dupont, J. II 469. Dupont, P. I 40. Durand, A. I 51 3°5s: Π 37 587 594· Durandus I 232 417 424 429 43 6 445s 452 474 482 52° 523; II 79 91 116 163 227 252 254 356 420 693 749 881 922 960. Dürig, W. II 673. Durkheim, E. I 94· Durkin, E.F. II 875 879. Duvosin, N. I 16. Dyer, G.J. II 1003 1009 1011 1015 1021. Dynamismus actionis I 22. Dyroff, A. I 27 189. Esparza, Μ. I 195; II Bibl.gen. 805 892 914 988 1016. Espenberger, J.N. II 939 960 974· Esser, E. I 27. Esser, Th. II 163. Estius, G. I 424; II 714 741 805 954 1009 1016. Ethier, A. I 508. Ethnici I 207. Etspueler, J. II 201. Eunomiani I 30 49 66ss 113 482s. Eunomius I 290 344 408. Euringer, S. II 914. Eusebius Caesariensis I 344s 395; II 58 309 403 583. Eusebius Nicomediensis I 290 344. Euthymius II 109. Evagrius Ponticus I 43 113 355; II 469. Exsistentialismus I 6 73; II 583. Extrinsecismus I 62. Evhaemerismus I 94. Eymard, J. I 63. Ebbinghaus, H. II 602 621. Eberharter, A. II 758 836. Ebionitae I 289. Echarri, J. II 515 532 535 544· Echeverria, B. II 623 625. Echsweiler, K. I 189. Eckard I 30 135. Fabre, J.C. I 19. Facundus II 609. Eckart, J. II 143s 643. Edder, Μ. II 592. Fano, G. Π 797· Edghill, J. I 6. Farraher, J.J. II 898. Ehrhardt, A. II 27. Fatalismus I 189 217 220. Ehrle, F. II 623 625s 637s. Fatta, Μ. II 67. Eichrodt, W. I 90. Faulhaber, Μ. I 34; II 583. Einig, P. II Bibl.gen. Faure I 228 230 282; II 1015. Eisler, R. I 99. Faustus Reiensis II 301. Elorduy, E. I 205 253. Faydit, P. I 346. Elter, E. I 59; II 898. Fechner, G. Th. II 602 621. Emanatismus I 94; II 23 46 643 646 Feckes, C. II 213. 651 653. Feder, A. I 338. Emery, J.A. I 16. Feiner, J. Il 507 511 539 543 698. Emery, S. I 332. Feldmann, J. II 784 902 915. Emmen, A. II 922. Feller, F. I 16. Encyclopedia Espasa I 6 135 466 503. Felten, J. II 583. Enciso, J. II 30. Fenasse, J.M. II 35. Endres, J. II 683. Fenelon II 124. Encratitae II 918 933. Feret, H.M. II 209. Engelland, H. II 755. Fernandez, A. II 535 693 915 932. Enriques, F. I 99. Fernândez, D. II 1004 1020. Ephraem (S.) I 91 409; II 289 548 Fernandez de Viana, F. II 18. 644 928. Fernândez, Μ. II 1003. Epiphanius (S.) I 45 113 242 255 290 Fernândez, N. I 63. 292 323 328 340 355 406s 409 423 ; Ferrariensis I 134 435 514 531 ; II 69 II 43 293· 960. Erasmus II 922. Ferrer, J. II 939 1009 1016. Erdin, F. I 352. Festorazzi, F. II 26 28. Erich, Ο. II 418. Festugière, A.J. II 574 584. Eross, A. I 572. I Feuillet, A. II 754 925s. INDEX NOMINUM Fhurmans, H. II 21. Fichte, J. I 135. Fideismus 1 18. Fideistae I 7. Fideles germanici II 583. Fillion, L.C. II 926. Filocristiano II 915. Filograssi, I. I 437· Finili, D. I 62. Finkenzeller, J. II 714 728 754 939· Fischer, J. II 52 230 318. Fisher, J. II 890. Fitzgerald, Th. I 578. Fitzpatrick, E.J. II 693 715 917Flavius losephus II 483. Fliche-Martin I 466. Flick, Μ. II Bibl. gen. 13 46 98 106 121 140 167 175 272 281 293 307 375 377 394 423 5°6 51° SIS 517 5 9 S 523 541 544* 546 558 580 586 641 651 658 705 727 731 751 753 793 919921 925 934 948 971 988. Floëri, F. II 756. Florit, E. II 578 673. Foerster, W. II 27-30 129 232. Foley, L.A. II 154 166. Fonck, L. I 190. Fondevila, J.M. II 710 751. Fonseca, P. I 170 193. Forcellini, Ae. II 678. Forest, A. I 5 482. Forget, J. II 475. Fortin, E. II 608. Fortunato de J.Sacram. II 485. Fouard, P. I 309. Foucher, L. II 952. Fournier, P. I 291. Fourure, G. II 699 783. Fraissinous, C. I 16. Fracassini, W. II 284. Franciscus Salesius (S.) I 204 253 255· Frank, K. II 503. Franscn, P. 696. Franzelin, J.B. I Bibl.gen. I 17 26 28s 34 36 38 45 47SS 65s 68s 76 78ss 82 85 95 io2s 107 113 115 119s 124s 142 147 152s 157 165 i68ss 176 199 201 204 224 228 230s 233 237 248 251 256 258 261 263 291 293 303 306 308 322s 326 33> 336 338 339 341 344SS 356s 39· 394 397 399s 403 407 409SS 422s 431 436 438 463 489s 492 1051 495 510 5'7 520 524 54° 542 544 546 555 563 567 571 576; II 748 804. Frassen, C. I Bibl.gen. 78 170 253 401 413 424 452; II 337 342 352 374 385 693 714 729 731 800 802 915 945 948 960. Frazer, J.S. I 94 327. Freiherr von Huene, F. II 551. Freppel, F. I 338. Freundorfer, J. II 758s. Frey, J.B. II 27 52 284 286 588 759 925. Frick, K. II 867. Frickel, Μ. I 131. Frins, V. II 246 253 262 847. Fritz, G. II 413. Frôbes, J. II 584 602. Froget, B. I 578. Frohschammer, I. II 645 650. Frühstorfer, K. II 784 902 914s 918. Fuerst, H. I 127. Fuetscher, L. I 22; II 253. Fulgentius (S.) I 155 237 240 242 257 272 275 278 474 540SS; II 153 301 308 398 408 417 837 974 1006 1009 1015. Funk, F.X. I 150. Gabriel Biel I 30 232 239 482 538; II 79 880. Gâchter, P. I 318. Gagnebet, M.R. I 62; II 356. Gaguère, F. II 486. Galbiati, E. II 511 527. Galopin, P.M. II 278 283. Galtier, P. I Bibl.gen. 288 290s 293 299SS 302 306 319SS 326 329 331 335S 338 340-347 353-356 377 395 398 405 409 417 422 425 437 441 443 448 479 492s 507 510 520 524 527 535 540 544 546 555 563 568s 571 574S 577 581; II 535 601 647 710 862 901 919 961. Gallus, T. II 759. Gandavensis, H. I 448. Gandillac, N. I 466. Gandulphus Bononiensis II 939. Garcia, P.J. II 209. Garcia Cordero, Μ. II 547 593 866 924. Garcia de la Fuente, Ο. II 821 891. Garcia Rodriguez, R. II 925 960 971. Garcia Villada, Z. I 290 292. Garcia Yebra, V. II 21. 1052 INDEX NOMINUM Gardeil, A. I 56 569; II 356. Gardette, L. II 487 491s 494. Garofalo, S. II 28. Garrido, Μ. I 427. Garrigou, E. II 854. Garrigou-Lagrange, R. I Bibl.gen. 17 22s 56 63 232 234 253 495; II Bibl.gen. 209 537 545 678 693 723 866 892 898 960 1020. Gasparri, P. II 671. Gasser (Card.) I 7 22. Gatterer, A. II 503. Gaudel, A. I 307; II 539 697 700 702 813 904 913 915 922 925 927 928 930 934 939 954 960 974 978 981 1003 1010 1015. Gaullier, B. II 1000. Gazzana, A. II 532. Gazzaniga, P. I 273; II 988. Gearon, P.J. II 503. Geffré, C.J. II 854. Geiger, K. I 18s. Gelin, A. I 123. Gemelli, A. II 503. Gennadius II 293 472 569 633 655. Gentile, G. II 143. Gentiles II 124 143. Gény, P. I 23. Georges, A. II 836. Géraud, J. II 783· Gerdii, A. I 71. Gerson, I. II 890. Gesenius, G. II 597. Gesenius, G.-Buhl, F. II 907. Geurtsen, H. I 23. Geyser, J. I 19 36· Gherardini, B. II 583. Giannini, G. I 23. Gibellini, R. II 541 960 974» 978 984· Gierens, Μ. I 552; II '43 !53 ï63. Giesebrecht, F. I 130. Gietmann, G. II 594 873. Gigon, A.C. II 1021. Gil, Ch. I 128. Gilbertus Porretanus I 82 109 133 291s 482 485 521· Gill, I. I 5”· Gillon, L.B. II 163 922 949 960s 991. Gilson, E. I 23 481; Π 5° 535 584 608 633 665 809. Gioberti, V. I 71. Giordano Bruno I 135· Girotti, G. II 379· Gisler, A. I 30. Glorieux, P. II 301. Glory, A. II 511. Glossner, Μ. I 36· Gnostici I 129 289 329 392; II 44 82 130. Gnosticismus I 87 92; II 20. Godet, P. I 189 306; II 561. Godoy, P. I 78; II 963 1020. Goettmann, J. II 914· Goetz II 821. Gotzmann, W. II 590 592. Goitia de, J. II 854. Gokey, F.X. II 418. Gold, T. II 166. Goldziher, H. I 86. Gomez de Castro, Μ. I 351. Gômez Hellîn, L. I 188 192-195 252SS. Gômez Nogales, S. II 583. Gommarus I 272. Gonet, I.B. I 180 214 243 262 273; II 326 356 422 688 693 741 749 804 850 881 892 949 956 988 1017 1021. Gonzàlez, E. II 528. Gonzalez de Albelda I 158. Gonzalez Ruiz, J.M. I 281 578; II 524 843 925s 932. Gonzalez, M.C. II 898. Gonzalez, S. I 232 250 350s 354 563 568s 574; Π 862. Gonzalez, T. II 988. Gonzalez, Z. II 514. Gonzàlez-Quevedo, J. I 70. Goossen, W. II 755 758s 765 768 774· Gordillo, Μ. I 400 403 406 409 411s 4M 419 582. Gotteschalcus I 224s 272. Gotti, V. I 162 273; II 356 804 960 990 1009 1017 1020. Gottwald, H. I 22. Goudin, A. I 273. Gozzo, S. I 303. Grabmann, Μ. I 30 133 291 ; II 252. Grabowski, St. I 134. Graebner, F. I 94. Graeci II 45. Graeci schismatici I 400. Graef, H. II 672. Grajenski, F. I 481. Granado, I. I 196 3&5 520; II 706. Granado, S. II 881. Granderath, Th. I 2 153. INDEX NOMINUM Grandin, Μ. I 572. Grandmaison, L. I 149 302 307. Grandsire, A. I 351. Graneris, G. II 821. Grasso, D. II 538. Grave, S. I 27. Greenstock, D. I 578. Grégoire, F. I 23. Gregorius XVIII 703. Gregorius Ariminensis I 417 424 444 5”: 11 244 805 858 939 974 988 1009. Gregorius Magnus (S.) I 43 439 561 ; II 235 273 278 288s 293 309s 329 390 398 401 404 418 426 644 647 715 800 852 978 1009 1015. Gregorius Naziancenus (S.) I 22 102 124 220 227 313 316 344s 35OSS 355 388 407 425 438 470 484s 510 515; II 42 188s 287 293 3'1 446 665 928 930 1006 1012. Gregorius Nyssenus (S.) I 32 68 102 114 140 159 220 227 316 323 344 346 349SS 354 357 407SS 418 547 574; II 189 292 309 438 441 451 469 536 561 569 578 632 644 665 671 722 797 800 857 928 930 933 1012. Gregorius Palamas I 39. Gregorius Thaumaturgus (S.) I 292 33° 335 408 438. Grenet, P. II 602. Grill, L. II 922. Grillmeier, A. I 555; II 930. Grisar, H. II 870. Grison, Μ. II 532. Groblicki, J. I 178. Groot, J. II 698. Gross, H. II 283 673. Gross, J. II 528 536 672. Gross, J. II 930 954 960, Grume], V. I 410. Grundwald, K. I 23. Guelly, R. II 197 209. Günther, A. I 183 292 346 357 360 508 518 546 551; Il 124 143 i78 561 564 604 611 621 627 787. Giintheriani II 604 621 627. Guérard des Lauriers, L.B. II 356. Guerrero, E. I 366. Guibert, J. II 539 553· Guichardon, S. I 482. Guillaumont, Cl. II 418. Guillet, J. II 418 469 572 908. 1053 Guitton, J. II 153 539 751. Gulielmus Altissiodorensis II 974 994 ion. Gulielmus de Nottingham II 922. Gulielmus de Ockham I 239 468 482; II 133. Gulielmus Parisiensis I 468; II 949. Gummersbach, J. II 945 978 1021. Gummerus, J. I 290 346. Gunkel, H. I 117 133; II 31 755 904. Gutberlet, C. I 548; II Bibl.gen. 503. Gutiérrez, P. II 232 375. Guttman, W. I 30. Gutwenger, E. I 63. Gwatkin, J. I 290 346. Guzzo, A. II 603 654. Haag, H. II 566 597 784 914. Haas, J. II 827. Habert, Ο. II 21 143 560 578 583 644· Hacault, A. II 851. Hackspill, L. II 284. Hadrianus I. I 240. Haeckel, A. II 510. Hagemann, G. II 227. Hahn, G. I 272 292. Hamman, A. II 698 756 851. Hammerschmidt, E. I351352. Hanim, J. II 9'5· Harent, S. I 16 30; II 1001. Harnack, A. I 289 320 327 346; II 275 927· Harris, G. I 87. Harris, W.R. II 922. Hartmann, L.F. II 915. Harvey, J. II 866. Haubst, R. II 289 375 672 711. Haulotte, E. II 751. Hauret, Ch. I 345; II 27 546. Havernick, N. I 118. Havet, H. I 327. Havet, J. II 544. Hayen, A. I 482; II 405· Hedde, R. II 696 927· Hefele, C.-Leclercq, H. I 272 290 33' 345: 11 304 475 563 584 625 627 696 927 '°°3· Hegel, J. I '35Heidel, A. II 20 27. Heidt, W.G. II 278. Heijke, J. II 673s. Heindingsfelder, H. II 584 592. Heinisch, P. I 10 79 87 88 90s ror ms 117s 122 133 '49 '54 '58 1054 INDEX NOMINUM 204 322SS; Π 29 35 278 282 316 Hill, P.J. II 1000. Hinduismus I 94· 444 546 55° 555 572 597 673 758 774 78ο 784 7»9 9 Us. Hippolytus (S.) I 150 289 316 33OS Heinrich, J.B. II 915. 333 336s 339 343: II 46 130 1» 861. s Hellenistici I 392. Hellin, J. I 15 18 22 72SS 78 82s Hirscher, J.B. I 424; II 702 734 ·?»., Hirschmann, H. II 406. 95 98 115 125 129 132 135 147 152 170 180 182 198s 212 214 364 Hislop, I. II 674. Hoberg, G. II 316 784 914. 367; II 66 89 91 95 227 326 849. Hempel, H. I 117. Hocedez, E. II 957. Henao, G. I 158. Hochstâtter, E. I 466. Hennig, J. II 369. Hôdl, L. II 673. Henninger, J. II 418. Hofbauer, J. II 914. Henno, F. I 452. Hoffmann, A. Il 672. Henotheismus I 87s 93. Hoffmann, G. I 511. Henricus Gandavensis I 98 448; II Holkot, R. I 511. 163 242 244 253 939 974. Holl, K. I 35° 355Henry, P. I 19 23 87, Holstein, H. I 23. Holtzmann, W. I 303. Hense, F. II 813. Hentrich, W. I 175 253. Holzinger, H. II 31. Heredia, C.M. II 503. Hommel, F. II 784. Hergenrother, J. I 351 400 411s 419; Hontheim, J. I 22s 74 96 128 135 176. Π 563. Hering, H.M. II 670. Hophan, Ο. II Bibl. gen. Hering. J. II 698. Horvath, A.M. I 493; II 847 850. Heris, Ch.V. II 356. Houck, F.A. II Bibl.gen. Herkenne, H. I 122. Hoyle, F. II 166. Huarte, G. II Bibl. gen. 49 67 95 Hermas I 125 150 288; II 42 45 279 469. 106 116 162s 198 253 305 334 Hermes, G. I 189 357; II 124 178 443 545 557 565 578 586 617 639 651 663 693 716 725 738 742 748 644 703 707 937· 763 803-805 809 811 814 834 836 Hervaeus Natalis I 232 253 495. Hervé, J.H. II 854. 861 891 898s 915 997 1020. Herzfeld, E. I 87. Huby, J. I 40 86 303 307 317 321; Hessen, J. I 73. II 196 208s 232 851. Hesychastae I 39. Hübscher, I. II 672. Hudeczek, M.M. II 155 507 670 Hetzenauer, Μ. I 79 122; II 316 550 984. 594 711 784 914· Heuschen, J. II 315. Huffer, E. II 535. Huerth, F. II 898. Heuze, P. II 503. Heynck, V. II 622. Huet, Ch. I 338. Huftier, Μ. II 486 751 813 848-850 Heyns, J. I 289. Hidding, K.A.H. II 914. 854· Hugo a Sancto Victore I 201 ; II 373 Hieronymus (S.) I 83 152 154 162 646 714s 960 974. 180 242 255 316 340; II 190 253 Hugo Etherianus I 474. 259 293 34° 378 438 441 448 462 Hugo, L. II 594· 481 555 594 596 643 644s 652 655 Hugon, E. I 16 22 23 170 232; II 401 658 661 665 828 852 870 875 879 884 900 925s 1009. 545 693 7°5 714 785 788 795 949 Hilarius Pictaviensis (S.) I 80 102 956. Hugueny, E. II 898 902. 113 124 190 237 239 242 255 316 Huhn, J. II 928. 344 346ss 352s 357 388 396 407 Huit, G. I 99. 409 423 439 470 510 540 565; Hulsbosch, A. II 36 710 754 925· II 3°8 433 446 644 655 928. I Hummelauer, F. I 79; II 27-29 31 Hilduinus II 681. INDEX NOMINUM 147 282 316 496 652 672SS 711 732 7S8 774 7«o 783s 789 904 914 925. Huonder, Q. II 50 583 592. Hurtado, P. II 850. Hurter, H. I 189; II 49 419 435 489 644 698 795 802 803s 811 917 926. Hus, I. I 272. Huxley, T.E. II 511. Huybers, Th. II 674. Huyens, F. II 560. lacobitae I 292 415 417. lacobus Metensis II 922. lansenismus II 696 700 704. lansenistae I 49 61 224 225 230 232 292; II 718 740 742 805 808 825. lansenius, C. I 257 272 282; II 124 704 806 808s 821 825 939 974 988. larchi II 31. Ibanez Arana, A. II 555. Ibero, J.M. II 784. Idealismus II 21. Iglesias, E. II 227 243 252s. Ignatius Antiochenus (S.) I 150 327 332 425; II 8. Ignatius de Loyola (S.) II 8 255 468s. I inmanent ismus I 18 62. Inauen, A. I 23; II 592. /nnanistae I 19 26 70. Innocentius I (S.) II 1003. Innocentius II I 189 492. Innocentius III I 207 292; II 24 70 395 410 861 922s 1003 1010. Innocentius X II 700 823s. Innocentius XI I 135; II 670. Innocentius XII I 555. Interactionismus II 602 621 631. fntuitionistae I 19. loachim de Fiore I 35 291 292. Ioannes XXII I 135; II 144 146 861 1003 to 10. Ioannes XXIII II 429. Ioannes a S.Thoma I Bibl.gen. 78 104 137 170 180 253 273 364 424 427 435 462 481 492 495 504 507 520 525 531 ; II 69 163 892. Ioannes Chrysostomus (S.) I 12 43 45 52 66 68 113 203 220 227 242 25s 409 656; II43 205 234 258 282 285 288 309 316 367 428 432s 446 505 529 673 734 744 758 774 781 791 794 800 828 875 908 914 926 929s. Ioannes Damascenus (S.) I 102 155 1050 203 227 387 389 425 540; II 83 132 188 279 310s 329 367 380 387 403s 4’8 433 444 569 583 590 633 665 712 734 744 791 794 800. Ioannes de Montenigro I 447 511, Ioannes de Ripa I 170 514. Ioannes Neapolitanus II 253. Ioannes Philoponus I 87 290. lovinianus II 852 870. Irenaeus (S.) I 43 52 92 103 113 n4 124 125 131 150 190 208 220 242 255 289 330 332 339 340 357 392 425 442 547 565; II 44 >3° 152 235 3>5 462 480 528 568 578 584 595 632 712 734 744 761 828 833 851 861 910 913 915 918 927s. Isage, G. I 351 574. Isenkrahe, C. I 96. Isidorus Hispalensis (S.) II 644 1009 1015. /udaei II 275 597. lulianus Eclanensis II 696 729. lustinus (S.) I 150 153 330 332 336 395! Π 54 28s 315 349 355 403 480 575 595 828 851 861. Jacobs, P. II 697 821. Jacquier, E. I 130; II 231. Jacquin, Μ. I 261. Jaeger, W. II 50. Jagu, A. II 821. Jahn, J. II 474· James, W. I 99. Jansen, B. I 5 39 49 99 302 481; II 622s 625s 635 638. Jansen, F. I 222. Jansen, F.X. II 699 806 808 812. Janssens, A. II Bibl.gen. 535. Janssens, L. I Bibl.gen. 158 253 574; II Bibl. gen. 160s 280 515 545 645 650 752 775 956. Jântsch, J. II 928. Japowier, J.S. II 584. Jarraux, L. II 625. Jeiler, Y. II 672. Jenkinson, W. R. II 672. Jeremias, A. I 117. Jeremias, J. II 927· Jiménez Fajardo, J. II 871 878 880s 885 890 892s. Jodi II 602 621. Johnson, J.T. II 519 524. Join-Lambert, Μ. II 546s. Jolif, J. II 592. Jolivet, R. I 527; II 50 143 592 665. 1056 INDEX NOMINUM Joly, H. I 23. Joüon, P. I 307. Journet, Ch. II 143 206 356 406 420 423 693 847 850s 862 919 988 994 1003 1010 1020S. Jovene, I. I 572. Joyce, S. I 99. Jugie, Μ. I. 39 400 403 409 412 414 419 557; II 563 605 609 693 696 927s 930. Julien-Eymard, P. II 584. Jundt, A. I 49. Junker, H. II 28s 147 316 318 527 546 758 773S 776 789 9 *4· Jüssen, K. Il 511 927. Kaliba, C. I 555! Π 672. Kamar, E. I 410. Kant, E. I 5 25 27; II 143 178 302 584· Kantiani I 4. Karbach, N. I 253. Karolini Theologi I 400. Karpp, H. II 654. Karrer, Ο. I 30. Kasch, W. II 39. Kaszas, R. Il 221. Katschthaler, J. II 275 281 302 305 409 560s 583 787. Kaulen, F. II 282 784. Kaup, J. II 252 693 714. Kaupel, H. II 418. Kees, H. Il 592. Kelly, G. II 898. Kelly, H. A. II 469. Kendzierski, L.H. II 143. Kenny, J.P. II 728. Kerkhofs, L. II 194 423 453. Kerssemakers, A. II 454. Kilber, H. I 77 266 346 445 (cf. Wirceburgenses). Kilwardby, R. II 623. Kilger, L. II 486. Kinder, E. II 49 698. Kirchgaessner, A. II 827. Kirfel, H. I 23 56. Kirn, Ο. II 698. Kirschkamp, J. II 688. Kittel, G. II 29s 423. Kittel, R. I 88 302. Klaatsch, H. II 539. Klee, E. I 26. Klee, H. II 227 301 644. Klein, J. I 252. Kleomenes I 289. Kleutgen, J. I Bibl.gen. 7 19 23 26 98 188 291 357 507 508 518 546; II 116 124 178 181 561 584 604 611 644 700 703 711 734 787. Klimke, F. I 135 189 357 754 809. Kloppenburg, B. II 423 444 502 504 696 752 754 761 809. Klüpfel, E. II 491. Klug, H. II 548· Knabenbauer, I. I 51 112 241 308; II 32 129 147 181 231 293 375 378s 431 444 484 507 533 592 598 711 790 836 873 915 926 933. Koch, J. I 30; II 625 922. Koch, W. 16; II 923. Kohler, L. I 88; II 755. Knoll a Bulsano, A. II 104 227 469 474 489· Knoodt II 561 604 621. Knôpfler, L. II 701. Kônig, E. I 88; II 31. Kônig, F. II 957s 968. Kôppel, R. II 556. Kôppen, K.P. II 469. Kôters, L. I 303. Kolipinski, L. I 578. Koiping, J. I 27. Kors, J.B. II 693 714 799 939 948 954 ?6o 974 981 991 994 1015. Kortleiner, F.X. I 16 90; II 28s 31s 52s 282. Kraft, H. I 346. Kramp, I. I 468. Kranich, A. I 408. Krapiec, A. I 44 r. Krautwig, N. II 858. Krempel, A. I 467. Krestschmer, G. I 346. Kropp, A. II 774. Krüger, H. I 327· Kreuthe, Μ. II 592. Krupa, L.A. Il 674. Kuenen, A. I 88. Küntsle, C. I 290 292; II 649. Kürzinger, J. I 23. Kugler, F.X. I 88 90. Kuhn, H. II 578. Kuhn, J. I 22 26. Kupper II 604 611. Kuss, Ο. II 925. Laborde, P. I 578. Labourdette, M.M. II 532 538 S44s I 551 554 693 708 710 792s 795 799 INDEX NOMINUM 923 925-927 932 956 960 971 987 999·. Lacouline. I’. II 898. Lacroix, C. II 849. Lacroix, R. II 64t. Lactantius I 91 124 208 220; II 41 190 309 405 480 655. Ladner, G.B. II 674 712. Lafont, F. II 925. Lafont, G. II 672. Laforêt, N. I 18. Lagrange, M.J. I 11 87 88 90 in 261 281 303 308 310 317 321 323; Π 31 35 37 50 147 527 573 587s 592 597 725 752 758 774 780 784 795 853 908 913 915 925s 94s 957· Lahitton, J. II Bibl.gen. Lahousse, G. II Bibl.gen. 523 545 789. Lakner, F. II 644 728. Lamarche, P. II 673. Lambert, G. II 27 30 35 732 752 758 774 914s 926. Lambot, C. I 272. Lami, J. II 535. Laminne, J. II 535 745· Lamiroy, H. II 170 269. Landersdorfer, S. II 758 784 914. Landgraf, A.M. I 23 291 482; II 813 838 881 892 897 932. Landucci, P.C. II 164. Lang, A. I 16 94. Lange. H. I 59 63 171 224 232 250 254 261 264 265 272 281 568; II 253 709 714 721 748. Langevin, G. II 761. Lanversin, F. I 578. Lanza, A. II 670. Laporta, J. I 60. La Puente, L. I 133. Larranaga, V. I 567. Latour, J. II 603. Lattanzio, G. II 925. Lattey, C. II 11. Laumen, J. II 123. Laurenge, Μ. II 1003. Laurent, P. II 693 706. Lavaud, B. I 272; II 584. Lavaud, E. I 45. Lawson, J. II 712. Leahy, Μ. II 594. Leal, J. II 129 231 375 574. Le Bachelet, X. I 15 32 45 49 66 102 116 252 253 265 290 291 344 347 Teologia II 1057 35° 423 581 582; II 373 699 719 734 741 766 783 806 808 813 821 825 849 864 870 890 904 917s 931 947· Lebon, J. I 344 346 349Lebourlier, J. II 809. Lebreton, J. I 22 149 288 289 293 296-298 301-304 306s 312 314 316 318-324 326 328 330 335s 338 341 343 386 392 397406. Leclercq, H. II 280 286 418 453 696 913· Leclercq, J. II 625. Ledesma, P. I 158. Ledrus, Μ. I 175. Leduc, H. II 931. Leenhardt, F.J. II 698. Leèvre, A. II 487. Lefebvre, Μ. II 278 449. Lefèvre, A. II 418 487 489 915 925s. Legeay, D. I 323. Legner, A. II 774. Le Guillon, Μ. I 62. Leib, B. I 419. Leibniz, W. I 27 129 189 196; II 124 302 603 621 663. Leimbach, K.A. II 780. Leineidam, E. II 319 579. Leisegang, H. II 20. Leloir, L. II 784. Lemaire, J. II 592. Lemaître, A. II 698. Lemaitre, J. I 23. Lemonnyer, A. I 94; II 278 792. Lemos, Th. I 158. Lennerz, H. I Bibl.gen. 2 i6ss 20 23 28 34 38 40 47s 56 63s 70 165 170 176 224 227 234 246 251-234 257 261 271s; II 537 541 545-548 551 554 699 741 806. Lenoir, N.I 16. Leo I Magnus (S.) I 510 547 549; II 398 649 662s 712 978. Leo II (S.) I 403 414. Leo IX II 24 646 923. Leo XII II 670. Leo XIII.I 22 31 72 292 424 437 542 545S 553ss 566s 572 575s; II 125 421 542 585 644 650 851 921. Leonardi, P. II 511 539. Léon-Dufour, X. II 566 673. Lepicier, A.M. II Bibl.gen. 503 1020. Lercher, L. I Bibl.gen. 82s 85 138 204 251 321 424 437 546 552; II 34 1058 INDEX NOMINUM 72 95 167 222 229 232s 243 253s 264 374 454 470 476 493 537 545 557 565 578 580 586 589 651 663 685 720 727 731 736 741s 747 749 753 783 799 802 902 914s 920 925s 961 991 993 1019s. Le Roy, A. I 94 99. Leroy, M.D. II 514. Leserteur, E. I 258. Lesêtre, H. I 302; II 418 471s 479 487 496 504 836 925. Lessius, L. I Bibl.gen. 95 119 128 182 204 214 243 251 253 256 263 266 564; II 167s 176 196 200 222 234 242 246 265 270 592 596 804 847 850 861 863 865 949 ion 1017 1021. Lévy, N. I 30. Levy-Brühl, L. I 94. Leys, R. II 672. Lhermitte, J. II 469 485. Libellus Pastoris I 292. Liberatore, Μ. II 604 6n 621 670. Liénard, A. II 539. Lietzmann, H. I 318 330. Ligier, L. II 813 827 843 851 866 914s 925s 932 961. Limbourg, Μ. I 234 258. Limongi, P. II 928. Linder, J. II 444 573. Linder, D. II 854. Lineham, J.C. II 592. Linsenmann, F. II 699. Litt, F. II 699. Livingstone, T.J. II 124 511 528. Locatelli, F. II 592. Lofgren, D. II 49. Lohn, L. I 351 400 403 408 411 419. Loinaz, I. I 23 74 176s 214; II 193. Loisy, A.I 117 303 320; II 31 904. Loncke, J. II 192 203 213 220 244 637 672 697-699 708 71 is 799 803 931 933 958. Lonergan, B. I 422 427. Longpré, E. I 23 357 481 ; II 622. Loofs, F. I 289 327 331 345s; II 930. Lôpez, N. II 1004 1010 1020. Lorca, P. II 885s. Lossada, L. I 39 47 65 152 167 169 172 183 427 480s 489. Lossky, VI. I 420. Lottin, Ο. I 201 ; II 319 579 637 922 939 960 974· Lotz, B. II 18. Louis, Μ. I 86. Lovanienses I 20. Luciani, A. II 644. Lucianus I 330. Lucidus I 224 272. Luciferiani II 644. Luger, F. II 584. Lugo II 844 849-851 858s 948 960. Luickx, B. I 23. Lumbreras, P. II 813 815 849 853s 859 898. Lutherus, Μ. I 4; II 124 821 870 839 922. Luyten, N. II 532. Lynce, R. I 489. Lyonnet, St. II 278 418 813 836 851 908s 914s 925Lyons, H. I 578. 885 887 844 847 644 698 710 759 918 922 Mabire, P.H. II 301 644. Macedo, F. II 805. Macedonians I 408 422. Macedonius I 290. Mackey, J.P. II 698 770 958. Mac Nabb, V. I 306. Madariaga, B. II 672. Madoz, J. I 292 383 414. Maertens, Th. II 914. Mahé, J. I 574. Mainage, Th. II 503. Mainil, F. II 898. Maldonado, I. I 308 310s 320s; II 376 419 9’5· Malebranche, N. I 18 71 196; II 124 603 621. Malet, A. I 44° 5»7· Malevez, L. I 62; II 208 683 698 804 812. Maltha, A. I 364 492s 495· Mancini, A. II 539 55’· Mandonnet, P. II 626. Mangenot, E. I 79 85 91 ; II 403 405 413 418s 774· Manichaei I 87 207; II 47 258 304 560 643 809 816 828. Manichaeismus II 20. Mannens, P. I 232 234 258 262. Manser, G.M. II 50. Manyà, J.B. I 158 493; II 252 401 405 410. Maquart, F.M. II 485. Maran, P. I 338. Marcelli, Μ. II 805. INDEX NOMINUM 1059 Marchai, L. I 302 317. Mazzantini, C. Π 583. Marcion I 87 289 329. Mazzella, C. II Bibl.gen. 67 52.3 5<>4 Marcionismus I 92. 576 637 696 748 795 920 934 949 Marcozzi, J. II 511 514 532 53991. 539 553 793· McCool, G. A. II 673· Maréchal, J. I 32 60 72 196; II 804. McGiffert, A. I 99· Marett, F. I 91. McKenzie, J.L. II 9'5Mariani, B. II 539 546s 925. Mckeough, M.J. II 535Marin-Sola, F. I 158 170. McL.Wilson, R. II 673· Maritain, J. II 50 206 336 402 410 McReavy, L. II S93. 850. McShane, P. II 221. Marius Mercator, I. I 696. Meagher, R.W. II 681. Marius Victorinus Afer II 661. Méchineau, L. II 9'3· Maros dell'Oro, A. II 166. Médebielle, A. I '9°· II 843· Marrou, H.I. II 418. Medina, B. II 693 706 844 892 954 Marti, K. I 88. 991. Martin, G. I 466. Mehl, R. II 584· Martin, J. II 535. Mehlmann, J. II 926. Martin, R.M. II 253 693 714 922 Meinertz, Μ. I 306s; II 925s· 939 949 960 974· Mejia, J. I 62. Martinez, A. II Bibl.gen. 271 287 Melanchton II 939. 293 295 327 356 37° 392 411. Melendez, B. II 51t. Martinez, G. II 890 892 960. Melzi, G. II 592. Martinez, J. II 681. Mendive, I. I 77: II 65 "6 3°S 8'3 Martinez, N. I 170. 847 850s 859 881 885s 893 925 Martinez del Campo, R. 123 ; II 637. 949.99' '0'7· Martinez Gômez, J. I 59 62 568 570 Mendizâbal, L. I 345. 681. Menoud, Ph.H. II 927. Martinez Gômez, L. I 352. Mercier, Λ. II 686. Martinus I (S.) I 292 400. Mercier, D.J. II 626 670. Martyrologium Romanum II 555. Merinero, I. I 481. Marxismus II 560. Merk, A. II 594. Marxuacb, F. I 169s 466; II 253. Merki, H. II 672. Masi, R. II 155 164 623 660. Mersch, A. II 898. Masnovo, Λ. I 23 468. Mersch, E. II 202 210. Masson, J.E. II 688. Mesmer, F.A. II 500. Massoulié, R. I 273. Messaliani II 933. Mastrius, B. I 170 253 481; II 116 Messenger, E.C. II 514s 535s· Methodius (S.) II 57 161 914 928. 337S 844 880 954. Materialismus II 21 23. Metz, J.B. II 728. Materialistae II 143 275 394 413 Metzinger, A. I 90. Meunier, A. II 898. 560 578 583 644 797. Matignon, A. II 685 702. Meunier, G. II 453. Matthias Illyricus II 939. Michael Palaeologus I 89. Michaud, A. I 752. Mauer A. II 672. Michel, A. I 45 65 69 189 291 Maurus, S. I 193 196. 352 493 507s 555 578; Π 124 Mausbach, J. II 8s 974. 145 220 293 327 356 394 410 418 Max Muller, F. I 87, 421 454 486 507 510 515 527 538 Maximus (S.) I 400 409; II 109 210 544 563s 578 585s 592-594 6°3s 671. 611 621 623 626s 635 637-640 Mayer, R. II 864. 643s 651 661 676 683 688 693 Mayr, J. II 960. Mayrhofer, F. II 914s. 774 793 795 804 851 854 893 914 919 948 960 974 1003s I0I0S Mayrones, F. II 922. 102t, Mazôn, C. II 898. 1060 INDEX NOMINUM Michelet, G. I 5. Michiels, G. II 864. Michl, J. II 289. Miczaika, G. II 155. Miklik, J. II 915. Mikola, F. II 915. Miller, A. I 90. Miller, B.V. II 813. Minges, P. I 23 252 481; II 163 545 7>4 99· 1°°3· Minon, A. I 253. Minucius Felix I 22 150; II 481 498. Miranda Barbosa, A. I 27. Mischl, J. II 278. Mitosinka, G. II 35. Mitterer, A. I 23; II 155 535 639 974 984· Mitzka, F. I 115; II 714. Mivart, G. II 511 514. Modal ismus I 91 288. Modernistae I 4 6 22 30 98 291 327. Mohler, J. II 697 701. Mohan, G. I 466. Moissant, X. I 5. Molina, L. I 22s 58 124 170 175 179s 214 237 243 250 252s 266 366 424 435 460s 492 520 538; II 10 95 254 386 405 451 693 844 847 991 996 1020. Molina, Th. I 182. Molinismus I 175; II 266. Molinistae II 251 266. Molinos, Μ. I 18 135. Monaco, N. I 23. Monarchiani I 288 331. Monceaux, Ph. I 338. Mondreganes, P. I 578. Monismus materialisticus II 21 23. Monistae I 217; II 560. Monogenismus II 538 541 550s 553SMonophysitae II 609. Monotheismus I 86 88 91 93. Monotheletae I 400. Monsegü, B.C. II 923 936 940 956s. Montagnes, B. II 220. Montanari, E. II 821. Montandon, G. II 539. Montano, C.J. II 405. Montesinos, L. II 892. Monty, V. II 819 836 870 873. Moore, E. II 881. Moore, J.J. II 510. Morin, I. II 898. Moran, I.G. II 584 592 602. Moran, J. II Bibl.gen. Morando, Μ. I 189. Morant, P. II 3 *6 546 774 784 91 4· Moré-Pontgibaud, Ch. I 29. Morency, R. I 578· Moriarty, F.L. II 915. Morin, G. I 272; II 915. Morino, C. II 9'9Mormones II 922. Mors. J. II Bibl.gen. Motais, A. II 594· Motherway, Th.J. II 511 515 520 523 527s· Motte, A.R. I 23 39 56; II 95. Motzco, A. II 592. Mouterde, R. II 511 556· Moyses Maimonides I 30 33s. Muck, Ο. II 124. Muckle, J.T. II 672. Muller, C. II 510 543· Muller, E. II 623 625. Müller, H. I 109. Muller, I. I 49 175. Muller, Μ. II 728. Mulard, P. I 60. Mulders, G. II 1010. Muldoon, T. II 511 523. Munârriz, A. I 441. Muncunill, I. I Bibl.gen. 23 38 65 78 82s 85 95 107 119 138 142s 147 157 162 167 169s 172 176 178 180s 183 188 192 194 198s 205s 212 214 224 231 236 251 256 258 264 266 271 296 321 156 171 186 391 398 417 431s 435 443 451s 454 459 462s 473 479 489 493s 5°3 510 520 534s 538; II Bibl gen. 327 355 372 390 392 411 443 545 580 960 971s. Muniz, F. I 170; II 1020. Munoz, S. II 915. Murillo, L. II 31 147 316 784 884. Murray, J. II 698. Nager, F. I 351 408. Nardi, E. II 584. Naulaerts, J. II 693 813. Nazarius, J.P. I 538; II 850. Nédoncelle, Μ. I 507. Nemesius II 608 644 66r. Neoaristotelici II 584 586. Neo-Nicaenismus I 354. Neoplatonici I 109 392; II i43 I3O 161. Nerlin, Μ. II 696 947 954 97s I0I5. INDEX NOMINUM 1061 Nestorius I 414; II 609 927. Neunheuser, B. II 280. Neveut, E. II 251 816. Newman, J.H. I 290 338. Nicolas, J.H. I 440 578; II 356. Nicolâs, M.J. II 135 253. Nicolau, Μ. I 295 301SS; II 431. Nicolaus de Ultricuria I 19s. Niederhuber, E. II 784. Nielsen, A. I 327. Nikel, J. I 88 90. Nivard, Μ. II 849 898. Noble, H.D. II 813 852 854. Noëtus I 289; II 46. Noldin, H.-Smitt, A. II 167 500 583 898. Nominales I 19 30 169 466 468 474 482s 496. Noris, H. I 59; II 644 744 805 806809 1009. Nôtscher, F. I 118 130; II 594. Nottenbaum, G. I 507. Novatianus I 289 329s 333 336s 339; II 589. Novatores II 988 990. Nuyens, F. II 560. 45 109 153 187 234 258 275 279 466 405 413 433 438 44, 444 462 469 481 498 561 672 774 784 927s. Origenismus II 667. Origenistae II 413. Oroml, Μ. I 481. Ortiz de Urbina, I. I 345; π 696. Ortiz de Urtaran, F. II 538. Ortolan, T. II 403 405 409 470 472 474 486. Osbourn, J. II 898. Osius I 345. Oswald, J.H. II Bibl.gen. 275. Otho Frisingensis I 521. Otis, E. II 532. Ott, L. II 545. Otten, B.J. II Bibl.gen. 106 141 229 242 254 344 371 454 476 500s 504 651. Otten, Η. I 272. Otten. Μ. I 149. Otto, S. II 672. Oury, G. II 446. Overhage, P. II 507 539 658 793. Ovidius II 782. Occasionalismus II 603 621. Ockham cf. Gulielmus de Ockham. O’Connell, J.P. II 879. O’Connell, R. II 821 891. O’Connor, R.V. II 423 1000 1015. Oechslin, R. L. 143 Oecumenius I 281. Officium (S.) II 501 504 516 671. Ogiermann, H. I 6. Olgiati, F. I 196. Olivi, P.I. II 252 622s 624 625 626 635 638 639 699 805 947 960. Ologenistae II 539. O'Mahony, I. I 63. Ornez, R. II 503. Ong, W.J. II Ju. Ontologi I 19 66 71s. Onate de, J.A. II 774 784 914. Oppenheim, F. II 446. Optimismus I 196 210. Oraison, Μ. II 813 93t. Orbân, L. II 124 143 178s 561 563s 569 604 627. Orbe, R. II 696 729 750. Orbink, Th. II 774. Orcibal, J. II 699. Origenes I 52 113 133 150 180 330 334 336s 340 343 350 402; II 42 Pace, E.A. II 174. Pacianus (S.) II 928. Pacios, A. II 854 917. Padoin, G. II 167. Paiba, D. II 960. Paissac, Η. I 427. Palamitae I 39. Palazzini, P. II 485 813. Palhoriès, F. I 189. Palis, E. II 918. Pallavicini, Sf. I 193; II 936 948 994. Palmés, F. I 508; II 503. Palmieri, A, I 349 400 403 406s 414. Palmieri, D. I 48 56 59; II Bibl. gen. 12 50 67 71 95 116 132 140 160 162-164 195 197 271 287 293 295 326 331 334 342 344 3S9 423 425 442 449-451 453s 470 487 537 557 563s 586 596 599 601 614-616 619 623 626 629 676 681 684 696 705 725 738 753 758 763 775 794s 802s 813 902 915 920 925 932s 936 949 956s 959 961 969 971· 974 984s 990 994 999s 1010 1015 1020. Palumbo, S. I 348. Paluscsack, P. II 672. Pannenberg, W. I 253. 1062 1ΝΙ>Ι·:Χ NOMINUM Pannier, E. I 112 130 144 394. Pantheismus I 72 94 98 106 109 135 207 217; II 21 23 643 646. Pantheistae II 124 143 584. Pantoni, A. II 485. Papagni, Th. I 170; II 252. Paquier, J. II 821. Paquin, J. I 47· Parallelismus II 602 621. Pareja, F. I 86. Parent, A.M. II 75°· Parente, P. II Bibl.gen. 69 254 741 813 960 988 991. Parenti, A. II 594. Parodi, F. I 99. Partee, C. II 622. Pascal, B. I 18. Paschen, Ο. I 27. Pasquier, J. II 515. Passaglia, C. I 227 352 572 577. Pastor, L. II 807. Pastore, Μ. II 310. Patrizi, F.X. I 397. Patruel, R. II 593. Pauck, W. II 870. Paul, II 423. Paulus IV II 851. Paulus VI II 901. Paulus, N. I 23. Paulus Samosatenus I 289 331 345. Pautrel, R. II 278 449. Pawlowsdi, F. II 674. Peach, J.V. II 154. Peeters, S. I 144. Peghaire, J. II 135. Pegis, A.C. II 50 133 637. Pégues, T. II 637. Peillaube, E. II 578. Peinado, Μ. II 960 961. Peinador, A. II 783 852. Pelagiani I 230 239 248; II 253 258 707 723 725 729 755 771 777 787 922 927 929 930 943 978 1002. Pelagianismus II 644 654 696 704 719 727 734 761 922 930 998. Pelagius I II 516 540. Pelagius II II 259 695s 696 870 927. Pelayo, L. II 715. Pelland, L. I 228. Pelster, F. I 63; II 253. Pelzer, A. I 466. Penagos, L. II 708 730 923 936 945 948 960 ion. Pendergast, R.J. II S44 783 Soo 953. Penido, Μ. I 420 424 427 440s 460 493 496; II 214. Pera, L. II 535. Perego, A. II Bibl.gen. 284 292s 449 538 1003. Pereira, B. II 797. Pérez, Q. Π 577 584. Péner, P.M. II 515 528 535s. Perino, R. I 500. Perrella, G.M. II 318 387 594. Perrone, J. II 302 304s 430 454 457 474 49°s 513 523 795 960 990. Perzl, J. II 553. Pesch, C. I Bibl.gen. 12 16 22s 26 29s 37 45 47 58 69 76 79 81s 124s 142 152 157s 162 164-168 176 180 199 201 212 230-232 236s 239 243s 230 261 271-273 291 318 322 33« 355-357 37« 383 386 391 403 429 43« 437 451-453 463 466 479 489 492 510 517s 520 524 540 544 555 561 563s 567 57«; II 67 69 72 95 98 113 229 243s 253s 303 305 423 545 564 598 693 698 711 715 741 749 785 789 795 797 799 8033813 822s 844 847 858s 867 878 885-887 892s 914 918 960s 972 999· Petavius, D. I 12 22 32 78 102 116 123 133 230 261 290 338 340 352 374 383 386 406 518 521 540 542 564s 567 572 577; II Bibl. gen. 29 71 119 160 162s 234 281s 285 288s 293 301 322 373 385 4°9 418s 435 451 672s 696 784 930 1009 1020. Peterson, E. II 446 652 752 918. Petit, L. II 563. Petrement, S. II 20. Petrus Chrysologus (S.) II 857. Petrus de Alliaco I 19. Petrus de Rivo I 53. Petrus de Tarantasia II 714. Petrus Lombardus I 383 415 521; II 29 95 202 293 302 308 373 386 443 469 644 714 817 939 954 960 974 994 «ouPetrus Paludanus II 252 949. Petrus Pictaviensis II 939. Pfâtisch, J. I 338. Pflieger, Μ. II 206. Pfülff, Ο. I 230. Phaenomenistae II 584. Phan-van-Long, J. II 578. Philippe, E. II 594. INDEX NOMINUM Philippe, M. 1 424 436 44s; II 532. Philips, G. I 567 ; II 203 479 727 931. Philo I 320. Philosophi II 143. Philosophi Graeci II 572. Photiani I 403 405 411 414 564. Photinus I 290 344. Photius I 400 41 is 414 420; II 56 161 563 755. Piat, C. I 86. Piault, B. II Bibl.gen, 71 202 511 515 558 696 756 948 1003 1015. Piazza, A. II 523. Picard, G. II 539 553s. Picard, N. II 584· Picavet, F. 1 327. Piccirelli, I. I Bibl.gen. Pighius, A. II 945. Pignataro, F. II Bibl.gen. 49 162164 320 637 651 670 956 961 963 968 990. Pinard, II. I 16 22 94; II Bibl.gen. 9 12 21 23 31 49 58 71 98 104 124 157 162 178 2O2s 222 229 233s 242 285 515. Piolanti, A. II Bibl.gen. Pioli, G. II 701. Pires, C. II 356 410 917. Pirot, L. I 90; H 52 230 514s 528 535 652 673 689915. Pistoriensis (ps.Synodus) I 50; II 700 708 719s 741 756 766 825 986. Piteveau, J. II 539 556. Pius II II 540. Pius V (S.) I 5°; II 373S 681 699 708 719 728 730 741 756 766 783 806 825 857 864 871 890 947 958 986 989. Pius VI I 424 454; II 700 708 719s 730 741s 756 766 825 986 989 1010 1015. Pius IX I 20 31 56 72 135 '89 324: II 24 125 501 514 564 578 626 628 650 671 708 923. Pius X (S.) I 5 6 8 2is 31 50 57 62 73 >35 291 327 404; Π >44 693 728. Pius XI I 21-23 253; II 605 683 728 851. Pius XII I 6 13 22 50 62 73 546 564 567 572; II 26 127 144 >54» >98 201 276 304 414 512 516-521 523 528 539 544-546 648 651 730 750s 778 783 850s 854 864 866 901 975s 986 1003 1010 1021. 10G3 Plagnieux, J. I 582. Plante, A. II 898. Platel, J. I 266; II 847. Plato I 86; II 9 50 54 59 104 109 143 281 561 602 608 621 66r. Platonici I 354; II 20 143 435. Platz, H. I 261. Plessis, J. II 2027 911. Plinius I 330. Plotinus I 135. Pneumatomachi I 290 344 349 379. Podechard, E. II 594. Pohle.J.-Gierens.M.-Gummersbach, J. I Bibl.gen. 32 34 73 76 81 83 85 142 149 170 176 182 253 306 308 314 318 394 406 424 437 507 540 546 552. II 123 128 153 229 245 254 256 545 640 644 731 797 945 961. Polycarpus (S.) I 150 330. Polygenismus II 538s 541 543 551 553 554· Polygenistae II 539. Polytheismus I 87s 91s; II 23. Pompei, A. I 452. Pomponazzi, P. II 584. Portalié E. I 32 59 170 189 228 230 237 248s 256 272 282 291 537 555; II 124 253 535 608 626 633 638 654 870 879 954 960 974 979 998 1015. Positivismus agnosticus II 21. Positivistae II 584. Poucel, V. II 750. Power, E. I 86. Prado, I. II 594. Praeadamitae II 539. Praeexsistentianismus II 661 664 666. Praepositinus I 510; II 714. Pragmatistae I 4 6. Prat, F. I 11 79 117s 149 261 281 294 3°3-3O7 309 3>8s 334 338 343 402; II 35 232 284 572 574 710 711 725 925 926 957. Praxeas I 289. Preger, W. I 49. Premm, Μ. I 170 220 244 253 424 437 546. Prenter, R. II 698. Prestige, G. I 345 346 386 540. Prete, B. II 539 915. Preysing, K. 1 331. Prezioso, F. II 50. Prieto, T. II 805 808 1015. Priscillianismus I 87 135 217. 1064 INDEX NOMINUM Priscillianistae Π 643 649 66ι. Priscillianus I 290. Procksch, Ο. II 31 755· PROFESSIONES FIDEI: — lacobitarum I 292. — Orientalium I 292. — Trident ina I 89 292. — Waldensium I 89 217 292. Professores Pont. Inst. Bibl. II 81 107 129 148 182 256. Propaganda Fide fS.C. dej II 501. Prosper (S.) I 220 228 237 239 242 257 263 267 272 275 278; II 205 992. Protestantes II 21 49 457 474 491 583s 644 661 696s 718 740 755 805 821 870 890 904 911 922 925. Protestantes Liberales II 275 491 698 904. Protestantismus II 697s 704. Prudentius II 655. Prümm, K. I 87 91; Il 876. Prümmer, D.M. II 813. Przywara, E. I 22. Ps.Athanasius I 484s; II 612. Ps.Dionysius I 34 91; II 187 289s 308 369 451 682. Pseudo-intuitionismus I 69. Psychoanalistae II 915. Puech, A. I 338. Puech, H.Ch. II 20 418. Puig de la Bellacasa, J. I 289 291 302s 307s 311 320 327. Puigrefagut, R. II 155 166. Pujol, C. II 671. Quarello, E. II 851 864s. Quesnell, P. I 50; II 700 864 986. Quilliet, H. I 345. Quironbach, J. I il. Rabeau, G. II 698. Rabeneck, J. I Bibl.gen. 149 154 253 364 378 388 463 493 507 532; II 126 507 844. Raber, L. II 592. Raffo, B.R. II 592. Raineri, J. I 5 6. Rambaldi, G. II 507 517 53· 546 551· Ramière, H. II 614 639. Ramirez, S.M. Il 693. Ranwez, E. II 898. Raponi, S. II 925. Rascol, A. I 220. Rasneur, G. I 290 346s. Rast, Μ. I 7 23 74 176. Rationalismus II 701s 704. Rationalistae I 338 353 357; Π 394 4t3 427 491 597 707 729 755 777 784 787 904 922. Rauch, W. II 864. Raymundus Lullius I 357 360; II 163. Razismus II 560. Ready, W. II 641. Rebecchi, D.L. II 536 644 665 671 672. Recheis, A. II 43 449 76 t. Reformatores II 491 939. Rahner, K. I 248 552 568; Il 246 423 485 507 Sii 527 541 544-547 549 658 681 683 686 728 793 863. Refoulé, F. II 696 748 756 809 932. Regamey, P. II Bibl.gen. Regina, G. II 583s 1003s. Regnier, J. II 821 891 901. Reilly, C. II 793. Reinach, S. I 327. Reinke, L. II Bibl.gen. Reisner, E. II 394. Reitzenstein, R. I 327. Relativismus I 466. Remblay, R. I 420. Rénard, H. I 394. Renckens, H. II 26-30 35 546 784 914s. Renié, J. II 231 3><> 532 54<>s 55°s 914s. Renouvier, Ch. I 99. Renwart, L. I 62. Retailleau, Μ. I 578. Rey Altuna, L. II 592. Ricchetti, D. II 69. Ricci, P.G. II 638. Ricciotti, G. II 379· Richard, L. II 850. Richard, P. I 302 331s 338. Richard, T. II 898. Richardus a Mediav. Il 163 693 714. Richardus a Sancto Victore I 357 360 363 383 452 508 511 529. Riedmatten, H. I 331 345. Riera, C. I 403. Riessler, P. II 784. Riga, P. II 866. Rigaux, B. II 914· Rijckmans, G. II 784· Rimaud, J. II 854 893 897. Ripalda, I.Mtnez. de I 54 56 59 564; INDEX NOMINUM II 79 195 678 681 683 686 699 706 717 719 725 741 804 806 809 858. Ritschl, A. I 6; II 698. Ritter, H. I 327. Ritter, K. I 86. Rituale Romanum II 475 485. Ritzier, N. I 63. Riva, C. II 644. Rivera, J. I 290. Rivière, J. I 338; II 454 595 7^5 851 917 93> 945 1004. Robert, Ch. II 316. Robert, P. II 319 579. Robertas de Melun II 939. Robles Dégano, F. I 493. Roca, Μ. II 699. Roche, E. II 901. Rodewyk, A. II 470 483 485s. Rodis-Lewis, G. II 603. Rodriguez, A. I 133. Rodriguez, J.M. II 578. Rodriguez, Μ. II 693 847 948 960. Rodriguez, V. II 844 847s 854. Rody, Th. II 753. Robner, A. II 672. Rohr, J. I 123. Roig Gironella, J. I 22 481. Roland-Gosselin, M.D. I 63 ; II 592 601. Rolandus Cremonensis II 939. Roldân, A. II 507 658. Rolfes, E. I 23; II 50. Rolland, J. I 5. Romana, A. II 49 155. Rondet, H. I 61 ; II 253 356 539 583 725 748 751 772 813 833 870 932. Rosa, D. II 538 539. Roscellinus I 291. Rosenmôller, B. I 19 23. Rosmini, A. I 35 71 189 291s 357 360s; II 21 124 585 604 611 621 644 650 670. Rossi, A. II 213 217 221 672. Rossi, C.M. II 583. Rossi, G. I 5. Rothenflue, F. I 71. Rottmanner, Ο. I 228 261 282. Roure, I. II 21 470S-472 485 503s. Rousselot, P. I 60; II 336. Roy, L. I 461; II 164. Royo, A. II 772. Rôzycki, I. I 291; II 804. Rubinsky, J. I 323. Rubio, J. 841 854. 1065 Rubio, L. I 23. Rucllo, F. I 461. Rüsch, Th. I 332. Rüsche, F. Π 297. Rüthert, Th. II 930. Ruf, H. I 291. Ruffenach, F. II 836 850. Ruffini, E. II 528 534-536 545 555 665 671. Rufinus I 521. Rufinus Syrus II 696. Ruiz de Montoya, D. I Bibl.gen. 45 65 69 138 153 157-159 *68 170 177s 182 188 194 196 212 214 224 253 257 260 356 366 377 380 383386 392 414s 422 424s 432 435s 443 45'-453 459 461 463 468 470s 473-475 478s 484-486 488 490493 495S 498-500 504 507s 510 515 517 520s 525 529 534s 538 54° 542 544 552 555-557 560s 563; II 71 242 823 829 844 847 849 960. Ruiz Goyo, J. I 330. Runciman, S. II 20. Rupertus II 774. Ruschamp, F. II 155. Rusche, F. II 297. Rusticus II 609. Rythove, M.B. II 881. Sabelliani I 331. Sabellius I 289. Sadducaei II 275 583. Saffrey, H.D. II 592. Sagnard, F.M. II 181. Sagüés, I. I 158 170 179 572 574 578; II 511 519 576 686 843 861 866 874 883 919 925 930 958 971. Saint-Martin, J. I 261. Saiz, J.M. II 5 544s 1004. Sala, B. II Bibl.gen. Salas, I. I 193! 11 858 881. Salaverri, I. I 22; II 538. Salgueiro, J. II 783. Salgueiro, T. I 256. Salmanticenses I Bibl.gen. 78 170 273 432 460 462 495 507 520 527 534s 538; II 209 356 688 691 773 813 844 850s 854 881 885 887 892 898 949 956 960 1009 1011. Salmerôn, A. II 408 939 945 948 954 960 1020. Salvianus I 220. Sanchez, Μ. II 898. 1066 INDEX NOMINUM Sanda, Λ. II 784. Sandreau, Λ. II 331. Sanson, P. II 851. Santangelo, P.E. II 553. Santeler, J, I 23 252 258 261; II 18 49S. Santilli, R. II 503. Sardagna, C. II 1015. Sasse, N. I 120. Sauras, E. I 449 462 500. Scalvini, F. II 208. Scaramuzzi, D. II 672. Scaringi, L. II 693 708 931 948 1020. Schaaf, H. I 96 164 176. Schaff, P.M. II 991. Schalck, F.A. II 21 143. Schaller, J.P. II 783 854. Scharbert, J. II 783 866 924 932. Scharl, E. II 712. Schauf, H. I 548 57is 575. Schâzler, V. I 7. Schedl, C. II 316 774 784. Schceben, M.j. I Bibl.gen. 28 32 49 76 85 96 138 142 175 182 204 253 357 376 423s 437 507 540 545 55& 572 577; II 162 222s 227 234 245 250 253s 419 466 469 672 696 699 707 711 741 745 799 806 808 813 849 945 949 957 961. Scheffczyk, L. II 13 21 2649 124 143 178 183 209. Schelck, F.A. II 643. Scheier, Μ. I 73. Schell, Η. I 81 357. Schellinckx, Λ. II 898. Schelling, F. 1 135. Scheltcns, S. I 23. Schepens, P. II 535. Schermann, Th. I 349. Schiesl, J. II 813. Schiffini, S. II 167. Schismatici I 403. Schlagenhaufen, F. I 546. Schleiermacher, F. I 6; II 698. Schlier, Η. II 278 418 423 461 469 926. Schmaus, Μ. I Bibl.gen. 352 410 424 437439481 507-511 514 517s 529 540 546 555 578-582; II Bibl.gen. Schmid, F. II 587 797 988 1020. Schmidt, G. II 792 795 797· Schmidt, Η. II 755. Schmidt, J. I 122. Schmidt, M.A. I 27. Schmidt, Μ. I 482. Schmidt, W. I 16 32 84. Schmitt, A. II 500 853. Schnackenburg, R. II 479. Schneemann, G. I 253. Schneider, B. I 319. Schneider, E. II 698. Schneider, J.M. II 555. Schneweis, E. II 309. Schoemann, J.B. II 672. Schola franciscana II 319 578· Scholastici II 287 293 517 583 592 614 805 939. Schopenhauer, A. II 602 621. Schrader, I 572; II Bibl.gen. 676. Schrôrs, Η. I 272. Schuler, B. I 23; II 1003. Schulien, Μ. II 539 553. Schultes, R.M. ÎI 253 881. Schultze, B. I 39. Schumacher, J. I 302 307. Schumacher, W.A. II 301. Schumpp, Μ. II 673. Schupp, N. I 258. Schurr, V. I 507. Schutz, R. II 759. Schwamm, Η. I 170. Schwane, J. I 12 256 290 338; II 981. Schwegler, T. II 275318 774914. Sciacca, M.F. II 578 583 603 608 644 654 674· Scollgen, W. II 253. Scotistae I 214 253; II 337 342 844. Scotus I 55 78 115 170 214 252 273 410 413 432 435 445 452 462 481s 514; II 69 90 116 163 244 319 326 330-332 337 342 352 35<> 3<>8 405 408 410 420 451 523 584 637 638 670 714 729 731 754 774 800 802 853 858 880 882 885 887 892 915 948 960 981 991 996 ion 1015 1017. Scotus Erigena I 135; II 681. Seeberg, R. I 346. Segovia, A. I 231 346 352 397 409 546 579-581. Séjourné, P. II 487. Semiuriuni I 290 340 344 353. Semipelagiani I 230 239 248; II 696. Semirationalismus II 703s. Semmelroth, Ο. I 84; II 418 469. Seneca II 435. Sera, G. II 539. Sergi, G. Π 539. I Serrano Murioz, V. Il 961. INDEX NOMINUM Sertillanges, A. I 23; II 69 13s 143 145 163s 252 532 535· Servet, Μ. I 291. Sestili, J. I 56 60. Setien, J.M. II 901. Seybold, Μ. II 466 469 841 854 932 974· Seyssel, Cl. I 16. Shanahan, J. I 5. Sheets, J. II 469. Sickenberger, J. I 11 40. Siewert, G. II 750. Signorelli, Μ. II 164. Silvain, R. I 482. Simco II 563. Simôn, H. I 62; II 594. Simon Tornacensis II 945. Simonetti, Μ. I 407. Simonin, H. I 220; II 331. Simonis, St. II 116. Sirmond, I. I 272. Siwek, P. II 21 124 502s 583s 592 602. Sixtus IV I 153. Skoda, F. II 852. Sladeczek, F.M. II 143. Slipyj, J. I 400 410 413. Slomkowski, Μ. II 93 693 712. Smeraldo, B. II 864. Smid, F. I 322. Smit, J. II 472 479. Smith, C. R. II 698. Smith, J. II 53. Smits, C. II 696. Smoronski, K. II 27. Smulders, P. I 348; II 519 699. Sobradillo de, À. II 783. Sociniani I 153 292; II 583 707 729 755 777 922. Socinianismus II 701 704. Socinus, L. et F. I 291; II 701. Sociologismus I 94. Socrates I 45 66 86. Sohnen, G. II 673. Sôhngen, C. II 673. Solâ, F. de P. I 231. Solano, F. II 999. Solano, I. I 296 512 546 551; II 209 851. Soleri, G. I 62; II 560 583 592. Solignac, A. I 578; II 960 974. Somers, H. II 673s. Soroa, A. II 752. Soto, D. II 386 393 693 706 850 885 887 945 949 954 956 960 961 991 996 1009 ion 1016. 1067 Soto, P. II 881. Souben, J. II 283. Souillé, J. I 86; II 592 602. Spadafora, F. II 866 925. Spedalieri, P. I 27. Spencer, H. I 94! II zr. Spesz, A. II 503. Spiazzi, R. II 866. Spicq, C. I ιοί; II 53 43iSpinoza, B. I 135 ’89 207; II 124. Spinozismus II 21. Spiritistae II 275. Spolaor, E. II 127. Squire, A. II 672. Stade, B. I 88 133. Staerk, W. II 765 774Staffner, H. II 954· Standaert, Μ. II 672. Stapleton, Th. I 256. Staudenmaier, Λ. I 26. Stegmiiller, F. I 170 234 252s 258. Steichen, A. I 129. Stein, G. II 155. Steinen, A. II 429. Stentrup, F. I 507; II 138 164. Stephanus. H. II 678 907. Stephanou, E. II 665 671. Stephanus Langtonensis II 939. Stephinski, F. II 861. Stévaux, A. II 854 901. Stewart, Perowne, J.J. II 31. Sthal, F.J. I 12 22. Stiegele, P. I 386. Stier, F. II 283. Stier, J. I 338. Stockford, C. II 854. Stockums, W. I 231 ; II 671. Stoeckle, B. II 750. Stohr, A. I 529 ; 11939 960 974. Stoici I 94 109 189; II 643 870. Stolz, A. II Bibl.gen. 715 784. Strack, H.-Billerbeck, P. 1 303 316. Straub, A. I 231. Strohm, Μ. II 994. Strotmann, D.T. II 583. Strucker, A. II 672. Struggl, Μ. I 214. Stürmer, B. I 346. Stufler, J. I 160 178; II 17 95 167 172 175s 202 251-254 266 693 699 805 947. Stuhlmueller, C. II 26 28. Suârez, F. I Bibl.gen. 17 22s 34 38s 45 47 48 53-56 58 64-69 76-78 83 95s 98 107 115 119s 125 134 138s 1068 INDEX NOMINUM 142 147 153 157.160 162 164 169»7» I?? 179s 182 188 190 193I9S 205 206 212 214 224 233 236 248 253-256 260 265s 270 273 290 323 356 364-366 375 377 381 384 386 388 392 398 410 414 422 424 427 431s 435s 443 447-449 45»s 453S 456 459 460 462s 463 467 473s 478 479 486 489 492s 495s 498500 502s 507 510 51 is 514 517 520 52S-527 529 53» 534S 537 540 542 544 555S 560s 563s 567 569571 ; Π i 12 15 17 49 66 68 78 87 89 91 94-98 113 120S 140 154 163 166-168 170 174 176 222 237-239 242 244 246 253s 272 281 287 293295 305 313 323 326s 330-332 334 344 352 355-357 359-36i 363 366 368s 371 373s 384-387 391s 401-403 405-407 410s 418 420 422s 425 430 436 439 443 447-45» 454 466 469s 506 509 555 557 580 583 590 592 599 617 635 637 640 670 684 688s 691-693 705 714s 725 727s 737S 74» 745 748s 753 772776 781s 785 788 792 795s 799s 802-805 813 829 844 847 850s 854 859 864s 867 878 881 885-887 890 892s 896 900 902 908 915s 918 920 934 936 949 960 968s 972 984s 99» 993-996998 1000s ion 1017 1020. Subordinatianismus I 91 288 290. Suhard, E.C. II 905. Sullivan, J. E. II 673. Surbled, J. II 752 755. Sutcliffe, E.F. II 27 30 664 732 866. Sutter, P. II 486. Sylvius, F. I 212; II 326 693 959 988 1009. Suys, Ae. II 281. Sweeney, J.F. II 988. SYMBOLA: — Apostolicum I 89 292; II 24 71. — Chalcedonense I 393. — Clemens Trinitas I 292. — Epiphanii I 292. — Fides Damasi I 292; II 86r. — Lateranense IV I 89 393 401. — Leonis IX I 89 292 403. — Nicaenum I 292 329 344 346; II 24. — Nicaeno-Constantinopolitanum I 121 292349 355 393 401 414; II 24 276. — Quicumque I Introd. 121 292 374 387 393 401 403; II 70 562 605 612 626 638 861. — S.Cyrilli Hier. II 24. — S.Gregorii Thaumaturgi I 292. — Toletanum I /'Libellus Pastoris) I 292 387; II 24. — Toletanum XII 292 387 393 401 468 474 546· — Toletanum XV I 292. — Toletanum XVI I 292. Synave, P. I 122. Synesius I 220. Synod. Diospolitana II 927. Szcygiel, J. I 144. Szydrik, St. E. II 673. Tanner, A. I 194; II 95 881 885887 890 949 954. Tanquerey, A. II 178 489 545 583s. Tatiani II 918. Tatianus I 12 113 336 339 342 395; II 45 54 150 355 595s 7»2 761 769. Tavares, St. II 279. Taylor, A.E. II 50 143. Taymans, F. II 519 544. Taymans d’Eypernon, F. I 555; II 220. Tedeschi, A. II 164. Tedeschini, P. II 623 638. Teetaert, A. II 922. Teichtweier, G. II 661 813 928. Teilhard de Chardin, P. II 514. Teixidor, L. I 365; II 246 254 693 956. Tepe, G.B. II 813 885 887. Termes Ros, P. II 528. Ternus, J. II 511. Terrier, H. II 507. Terrien, I.B. I 44; II 7. Tertullianus I 12 91 109 116 124 t53S 208 287 316 330 333 336s 339-342 407 409 558; II 41s 152 160 189 308 363 378 405 448 486 497 529 568 578 590 644 654 671 774 828 833 861 914 928 933. Testa, E. II 710. Testore, C. II 503. Thamiry, E. II 535. Theis, J. II 784. Theodoretus I 39 155 220 237 329 400; II 83 130292309349378 438 44» 443S 462 498 529 548 561 563 655 774 781 930 933· index nominum Theodorus Mopsuestenus I 400; II 696 755 922 927. Theodoliani I 289. Theodotus I 289. Theognostus I 335. Theophilus Antiochenus I 131 150 287 332 336s 341 442; II 45 150 189 258 734 761 769 913. Theosophi II 661 922. Théry, Λ. I 30. Théry, G. Il 638 681. Thiel, Μ. II 2o6. Thiesen, U. II 176 178s. Thilo, G. I 6. Thils, G. II 201. Thomas (S.) Generatim refertur ini­ tio singularum thesium, ac prae­ terea in locis sequentibus: I Introd. 13 16s 22S 26 28 30 33 36-38 44-48 50 53 55 57 61-65 68s 76 78 81 83-85 92 95 98 104 107 113 115 117 119s 125s 133 137 138 142 147 152s 157 160 164 166 170 172 175 178 180-182 188 199 201 203-206 209 212 214s 221s 224 232 234 236 243-246 248 250s 258s 262 270s 280 283 295 319 323 356 360 363 365 367 375-377 379 383 386 389-391 398 410-414 419 422 424 426s 431 434 436 439 441-443 445 451-453 459-461 463 466-469 473 478s 486s 493s 496s 504 506-510 515 518 521 524 526 528-531 535 540-542 544s 550 552S 555 561 563s 567 569-57· 578 580; II i 6 10 12 15-18 48-50 53 61 64 67 69 71s 74s 78 90 92s 95 98 101 nos 113 r 16 118-122 124 132-136 140s 143 154 156-158 163s 166-170 172 174s 191s 194-196 198 202s 206 2112t6 218 220-222 237-239 242-246 250 252-254 267-269 272 275 281 287 290s 293 295 297 304 308 312s 319s 326s 330-332 334 344 352 354-356 358s 364 366 368-371 373S 385-387 391s 400-403 405407 410s 418-423 425431 434442s 447-451 454S 457 465s 468 472 483 486 506 509 517 532 557 561 576-578 580 592 594 599 601s 610 613 616-618 620 635 637 640s 644 646 651 656 659-671 672-674 679-681 683 689 692s 705 714-716 726-728 736-738 745 748-753 763 1069 772-775 780 783-786 7958 799s 802 805 811 813 815-819 822s 829 834 836 838 842 844-854 859 861s 864-867 869 874 878s 881 887891-894896 900 902 914-921 925s 931-934 936 948 954 956s960 968 972 974 978 981-985 987 991 993s 998 looos 1007s ion 1013 1017-1020. Thomas a Kempis I 244. Thomas Bradwardinus I 170 272. Thomassinus, L. I 12 26 32 548 572. Thomistae I 214 253 273 445 492; II 287 332 356 401 409 637 805 847 850 858 934. Thonnard, F.J. II 511 535 809 875 930Thouvenin, A. II 703. Thurston, H. II 503s. Thyrion, J. II 69. Tibullus II 435. Tirinus II 759. Titchener II 602 62 t. Tixeront, J. I 248 261 288-290 292 326 331s 336 338 343 346 352 400 407 412 507; II 20 413 561 568 584 595 644 661 696 870 930 954 974 978 1012. Tobac, E. I 10 100; II 710. Tobin, A. II 789. Tognolo, A. II 584. Toledo, F. I Bibl.gen. n 96 194 214 231 253 271 281 414 417 435 443 445-448 520s 534s 538; II 67 98 112 115s 163 287 326 330s 356 401 881 948. Tongiorgi, S. II 601 614 619 639. Tonneau, J. II 898. Torres, L. I 192 452. Totemismus I 87 94. Tournely, H. I 424. Toussaint, C. I 15. Touvenin, A. I 189. Touzard, J. I 323; II 283 587. Traditional istae I 4 7 18 20; II 797. Traducianismus II 644 646 647 650 651 653s 671. Tragliavini, G. Il 553· Trancho, F. I 56. Transfbrmismus II 510s 515SS 528535 538 649. Transformistae II 510. Trapé, A. I 59; II 696 809. Trapp, D. II 1009. Travaglini, A. II 628. 1070 INDEX NOMINUM Trethowan, I. Il 823. Tricassinus, C. I 256. Tritheismus, I 87 288 915. Trithemius I 16. Trombetti, A. II 553. Tromp, S. I 253; II 538. Trütsch, J. I 578. Turchi, N. II 21. Turmel, J. I 295 346; II 394 452 904 930· Tusquets, J. II 163s. Tyskviewicz, S. I 4 12, Ubaghs, C. I 18 20 71 ; II 644 650. Ude, F. II Bibl.gen. Ugarte de Ercilla, E. I 86; II 275 503· Ulbricb, H. II 696. Ulmann, J. I 509. Ulrich v. Strassburg II 960. Unamuno, KI. II 577 584. Ungnad, A. II 755. Urbano, L. I 23. Urdânoz, T. I 123 572 174; II 892. Urrâburu, I· I 15 23 78 82 96 98 115 134 158 168-171 182 192-195 204s 211S 481; II 95s 98 113 158 163 169 198 242 244s 600s 611 614 619 844. Urrichio, F.KI. II 866. Urrutia, U. II 418. Vaca, C. II 931. Vacandard, E. I 330. Vacant, A. I 2 18 330; II 275 278 281 283s 286 293 301 303s 307 427 578 594 597S. Vaccari, A.I 122 162 324 374; II 2931 546 587 594 597 598 783s· Vacherot, A. I 327. Vaisan, R. II 503. Valbuena, J. II Bibl.gen. 50 Valcanover, R. II 519. Valencia, G. de I Bibl.gen. 22s 77 175 194 214 253 424 432 435 492; II 67 69 74 95 113 162s 242 254 304s 331 387 410 640 651 690 693 706 844 847 881 885 887 949. Valencianismus I 175. Valensin, A. I 5 175· Vallaro, S. I 56. Van den Berg, I. II 492. Vandenberghe, A. II 176 254 269 711 727 745 753 902. Vandenberghe, B. II 901. Van den Elst, R. II 487 5°o 502. Vanderbroucke, F. II 4'8Van der Meersch, J. I Bibl.gen. 23 56; II 676 683 690 693 741 749 960 985. Van der Kfeulen, H. 1 63. Van der Ploeg, J. II 588. Van de Voort, Λ. II 27s. Van de Woestyne, Z. I 23 78 584. Van Eijl, E. II 699. Van Endert, G. I 22. Van Grusven, C. I 19. Van Holtum, A. I 23. Van Hove, A. II Bibl.gen. 192 251 423 693 705 813. Van Imschoot, P. I 299; II 27-29 31 35 52 278 283 318 546s 566 572s 589 597s 672 759 836 864 914 925. Vanneste, A. II 923 930. Vanni Rovighi, S. II 584 592 623. Van Noort, G. II Bibl.gen. 545 795 931 961. Van Roo, W.A. II 693 1004 1010. Van Rooy, H. II 319. Van Steenbergen, F. I 23. Van Tichelem, T. II 784. Vargha, Th. II 318. Vattioni, F. II 31 53 496. Vâzquez, G. I Bibl.gen. 169 188 192 212 224 230 250s 253 256 260 266 357 424 432 435 452 482 486 492 495 507s 520 531 535 569; II 65 68 95 113 163 326 352 354 359s 373 384s 749 813 844 850s 853 885887890 892s 949 954 960 ion. Vega, A. I 244; II 871 881 890. Vega, A.C. II 671. Ventura, J. II 423. Verardo, R. II 583. Verbeke, G. II 589. Verde, F. II 584. Verdier, P. II 486. Verga, E. II 584. Vermeersch, A. I 22; II 671 898. Vemet, A. 49. Vemet, F. II 20 143 533 577 586 643 712 734. Vemet, P. I 482. Verrielle, A. II Bibl.gen. 551 683 712 926 973. Veuthey, A. I 60. Veuthey, L. I 23. Viard, A. I 306; II 925 932. Vicentini, J.I. II 220s 226-228. Victor Vitensis I 331. INDEX NOMINUM 1071 Viganô, E. Il 799. Vigano, Μ. Il 164. Vigilino, H. II 693. Vigilius II 414 662s 861. Vignaux, P. I 252 460 468. Vigoureux, F. I 117; II 418 594 784. Villalmonte de, Λ. I 410 423 438 528 581 674. Vincent. L.H. II 286. Vincentius Lirinensis (S.) Il 612. Vinchon, J. Il 483 486. Visintainer, S. Il 813. Vitalis Du Four II 623. Vitelleschi, Μ. I 265. Vitoria, F. I 252; II 881 949 960s 991. Vitti, A. II 710. Viva, D. I 195s 266 452 564; II 849. Vives, L. II 401. Voegtle, A. II 853. Vogt, C. II 511. Volk, G. II 698. Volk, H. II 546. Vollert, C. II 154 693 939 960 974. Von Hartmann, É. II 178. Von Hebenstreit, B. II 577. Vonier, A. II Bibl.gen. Von Ivanka, E. I 39. Von Petersdorff, E. Il Bibl.gen. 280. Von Rosenberg, H. II 449. Von Schâzler, C. I 54. Von Siebenthal, W. II 854. Von Wahlthofen, F. I 36. Voog, A. II 875. Vosté, J.M. II 37 147 574 7” 914925 926. Vries, J. de I 23. Wcisweiler, H. II 469. Welch, C. I 579. Wellhausen, J. II 31. Wenzel, P. II 561 604 611. Wenzer, A. I 411. Wemer, K. I 12 22 272. Wescott, B. I 309. Westphal, S. I 133. Wickenhauser, A. II 231. Wicleff, 1.1 153 189 207 272; II 124 889. Wiesinger, A. II 503 960. Wiest, St. II 275. Wilkin, V. 1003. Willaert, B. I 63. Williams, Μ. I 482 Wimmer, J.B. II 616 634 639. Winandy, J. II 914. Windisch, H. II 927. Winklhofer, A. II 418. Winter, E. I 189 291. Wirceburgenses I Bibl.gen. 45 78 231 256 266 282 285 346 371 445 45° 452 486 492 520 532; II 362 486 811 813 819 847 849 858 881 885-887 890 893 948 954 960 988 1016 1020. Wirtgen. P.A. II 221. Witasse, C. I 572. Wodham, A. I 511. Wôrter, F. I 228 248. Woods, H. II 535. Worms II 143. Wright, J.H. II 174 202s. Wroe, J.P. II 823. Wundt II 602 621. Waffelaert, G. J. I 572; II 470s 484s 486 713 715· Waibel, A. I 12 22. Waldenses I 89 292. Waldensis, Th. II 124 889. Waldmann, Μ. II 867. Walk, L. II 752. Walker, L. I 218. Wandensperger, W. I 460. Weber, B. II 519. Weber, J. I too; II 52. Weber, S. II 469. Weber, V. I 281. Wehrle, J. II 603. Weigel, G. II 520 545. Weigl, E. I 347 574. Weil, E. II 584. Ysambert, N. I 239. Xiberta, B.M. I 364; II 681. Zacarias, F.A. II 539. Zacchi, A. II 503. Zacchi, Μ. I 509. Zacharias Mitylenus II 150 160 Zacki, W. II 628. Zahm, L.A. II 514 535. Zahn, A.V. II 235 275. Zahn, Th. I 290 346. Zalba, Μ. II 813. Zammit, P. II 281. Zani, L. II 578 592. Zapletal, V. I 88; II 29 31 32Zavalloni, R. II 623 638. Zedda, S. I 578; II 507. Zedler, B.H. II 583. 1072 INDEX NOMINUM Zeman, F. Π 4'8Zeno Veronensis I qlS· Zephyrinus (S.) II 331 339· Zigliara, Th.Μ. Il 623 626 637 638. Zigon, F. I 222; II 253. Zimmermann, F. II 881 898. Zimmermann, Ο. I 96. Zorell, F. I 40 roo· Il\ 2 710. 9 ' 11 52 375 546s Zosimus (S.) II 756 923 927. Zsabô, T. II 220, Zubiri, X. I 579. Zuerich, A. II 541 544s. Zumel, E. I 170; II 847 881 885s 892 948 960. Zuniga, J. I 194· Zwinglius II 697 7°3 922, Zychlinski, S. I 47· / TV DEX N. RE RUM B.—Numeri romani tractatum designant, arabici autem numeros marginales. Accidens concreatur II 15. Actio. An detur in divinis proces­ sionibus I 460; eius locum obti­ nent intellectio et volitio 461. Actus qui sit peccatum II 815 823; positivus in peccato commissionis 847. Actus notionales:: quid sint I 459; quot numerantur 459; quomodo distinguuntur, conferuntur cum relationibus et personis 526-539. Actus purus I 137; potentia divina ad intra est actus purus 460-462. Adam origo corporis eius II 506533 ; accepit sibi et suis iustitiam originalem 3 ; habuit gratiam sanc­ tificantem 706-713; a momento creationis 714; fidem theologicam 715; cognitionem supernaturalem mysticam 715; omnes virtutes 726; capax agendi supematuraliter 726; gratia erat supernaturalis 717-725; habuit integritatem 728736; praeternaturalem 739-748; virtutes per accidens infusas 737 ; capax servandi legem naturalem 737; sensit pudorem? 752; quo­ modo integritatem obtineret 749; habuit immortalitatem 754-762; praeternaturalem 764-772 ; quo­ modo eam obtineret 773; habuit felicitatem cum impassibilitate et dominio 776-781; praeternatura­ lem 783; habuit scientiam infu­ sam 786-793; ergo praeternatura­ lem 794; ut donum personale 786 796 ; quamdam inerrantiam et exi­ miam discendi aptitudinem 795 ; poterat peccare venialiter? 802; transmittere debebat suis ea dona 706-713 729-736 754-762 778782; non scientiam infusam, sed inerrantiam et discendi aptitudi­ nem 796; peccavit graviter 903911 ; effectus eius peccati in eo 903-912; narratio biblica de eo peccato 913; quale 915; gravissi- [Adam] mum omnium? 915; possibile 917; sententia Dei in Adam 918; consideratio huius in paradiso 919; transmissio eius peccati 921933 934«; caput physico-mysticum omnium 957-966; sciebat id? 970; non transmitteret alia peccata nec gratiam recuperatam 969. Cf. Pec­ catum originale. Aeternitas Dei I 119-123; eius coexsistentia cum duratione creatu­ rae 124; circa creationem II 142 159-164. Amor est proprie in Deo I 204; amor notionalis 448; notionaliter acceptus 441 ; Dei in creaturas II 195 ; motivum 195s; ex benevolen­ tia 197. Angelus obiectum theologiae in sua origine, natura, elevatione, lapsu II 2-5; momentum eius stu­ dii 7; quid sit 273; exsistit 273282; doctrina iudaica de eo 283s; quot sint angeli 285; an distincti 286-290; creati a solo Deo 29 38 40 29is; a tribus personis 70; quan­ do 293 ; ubi 294; spiritus puri 296318; an assumant corpus 313; simplices 319; incorruptibiles 320; sunt in loco intrinseco 321; in extrinseco? 322; quomodo 323 326; unus simul diversis locis? 324; multi simul eodem loco? 325 ; non ubique 323; perfectio cogni­ tionis 329; asserta de hac 328-353; futura libera 344-351; entia supernaturalia 352; mysteria Dei 353s; voluntas eorum qualis 355358; potentia eorum ut moveant se 359; spiritus 360; corpora 361; ad effectus corporeos 362; ut as­ sumant corpora 363 ; ad miracula 364s; qualis sit 366; ut influat in hominis intellectum ac volunta­ tem? 362; in efformatione corpo­ ris protoparentum 509; finis pro- 1074 INDEX RERUM [Angelus] ximus mundi materialis? 206; propter homines 202; loquuntur inter se 367s; illuminatio angelica 369 ; an in via gratiam sanctifican­ tem habuerint 371-383; virtutes infusas 384; a quo momento 385; an iuxta perfectionem naturalem 388; an ad eam se disposuerint 386; non creati in beatitudine 401. Cf. Angeli boni, Daemones. Angeli boni vitam aeternam ob­ tinuerunt II 388; quando 391; an eam meruerint 390; custodes ho­ minum 423-442; distincti pro sin­ gulis 443; quamdiu 448; effectus custodiae 449 ; dantur etiam regnis 444; Ecclesiae 445; etiam particu­ laribus 446; personis publicis 447; quinam mittantur in custodiam hominum 451; cultus iis debetur 425s. Cf. Angelus. Anima humana quid II 559; unicitas 558-576; individualis 577; spi­ ritualis 578; simplex 579; immor­ talis 581-596; unio cum corpore in naturam 600-610; in personam 61 is; in substantiam 614-616; so­ la est persona? 613 ; corpus instru­ mentum eius 613; forma corporis humani 618-636; hominis 619; ea quaestio theologica? 617; valet in omni schola catholicorum 619 628; non pugnat cum animae pro­ prietatibus 635; forma substantia­ lis 619; unica forma substantialis hominis 637-639; eius sedes est in sanguine? 640; creata a Deo 642658; emanatismus 646 653 656; nec fit a parentibus 647 650 653s 656-658; creationis momentum 659-668; nec ante eam infusionem peccavit 665 667s; momentum in­ fusionis 669-671; animae Christi et Mariae Virginis 671. Animatio mediata, immediata quid sit II 669; statuitur immediata 670s. Annihilatio excluditur conservatio­ ne II 225; datur nunc? 246. Anthropomorphism! in V.T. I 117-118. Appetitus innatus videndi Deum admitti nequit I 56-57; neque ap- [Appetitus] petitus naturalis efficax, sed solum per modum velleitatis 57-64. Appropriatio quid sit I 545 ; admitti debet 546 549 ; praecipuae appro­ priationes 552-554. Arbor scientiae boni et mali cur sic vocetur, fuit realis? II 914. Argumentum a simultanée, argu­ menta pro exsistentia Dei, cf. C'ognoscibilitas Dei. Ascitas essentia metaphysics Dei I 78. Athcismus I 15. Attributa divina I 76 ; eorum divisio 82; distinctio ab essentia 82. Aversio a Deo quae sit II 823; in peccato gravi 835-838 845 847; pars formalis huius 848 ; in peccato habituali gravi 858s; in peccato originali sine conversione ad crea­ turam 993 1013 1015. Baptismus infantium et peccatum originale II 927-931 ; fetuum et animatio immediata 671. Beatitudo naturalis an detur dece­ dentibus cum solo peccato origi­ nali II 1001 1009. Cf. Angeli boni. Bonitas transcendentalis quatenus de Deo dicatur I 84; Deus sum­ mum bonum 84 ; moralis 204s ; bo­ nitas Dei finis creationis qualiter II 172-174 192-197; omnia eam quaerunt 202. Bonum qualiter diffusivum sui II 135· Causa exemplaris quae II 101 ; mundi 98-111. Cf. Idea. Christus momentum infusionis ani­ mae ipsius II 671 ; immunis a pec­ cato originali 921; finis proximus creationis 209-212; elevatio ho­ minis 4. Circumincessio vel Circuminsessio datur inter divinas personas I 540-S42· Cognoscibilitas naturalis Dei: pot­ est exsistentia Dei naturali ratio­ nis lumine certo cognosci I 1-15; atque adeo demonstrari 17-25; non a simultaneo 27; etiam essen­ tia Dei imperfecte attingi potest 28-36. INtlEX liEKllM Cognitio Dei supernaturalis, cf. Visio intuitiva. Cognitio SS. Trinitatis nequit ha­ beri sine revelatione I 356-360. Conceptio activa et passiva II 669; infusio animae in qua 669-671. Concupiscentia quid II 728 ; homi­ ni naturalis 745 ; num sit mala 746 748 750s; pudor eius? 747; eius auctor? 751 ; qualis in natura pura 804; causa peccati gravis 854; formaliter peccatum originale? 938-944; confert ad huius propa­ gationem? 982 984; signum huius 984; effectus eius peccati 987 994. Concursus quid II 247s; qualis de­ tur 249-264; eius explicatio 25c; praevius 250; Baôezianismus et Molinismus ante mediatum 266. Confirmatio in gratia in statu ius­ titiae originalis II 800. Conservatio quid II 224; connexio cum actu creativo 244. Consubstantialitas divinarum per­ sonarum: notio consubstantialita­ tis 1345 ; semper intellecta est con­ substantialitas stricte dicta singu­ laritatis in natura 347-355. Conversio ad creaturam quae II 823 ; in peccato gravi 839-842 847 ; pars materialis peccati 848; in peccato veniali 888; in peccato originali? 993 1013 1015. Corporeum quid II 298. Corpus quid et quale excludat an­ gelus II 297-300; potest ab ange­ lo moveri30t ; assumi363. Cf. Cor­ pus humanum. Corpus humanum quid II 600 618; protoparentum immediate a Deo 506-533; theologus in ea quaestione 507; sacerdos in ea 534; angeli in eius efformatione 509; causa physica contrahendi peccatum originale? 982; ea con­ tractio relate ad illud 984; unio cum anima 600-616. Cf. Anima. Creatio quid II 15-17; an sit mu­ tatio 18; prima, secunda 14; natu­ ra actionis creativae 64-69; crea­ tura nequit creare? 72-97; mundi fuit libera 121-139; in tempore 140-158; repugnat ab aeterno? 159-164; quis eius ultimus finis 167-197; proximus 202-206; in 1075 [Creatio] ordine supematurali 207s; novae res creantur? 165s; animae huma­ nae 642-658 ; momentum eius 659668. Cf. Conservatio. Creatura quomodo tendat in Deum II 174s 202; irrationalis propter hominem 202s; relata ad ordinem supernaturalem 208; finis eius in ordine supematurali 207; simili­ tudo Dei II 213-216; imago 217; vestigium 218; similitudo Trini­ tatis? 219-221; concurrit ad con­ servationem? 242; dependentia a Deo 265; sub dominio Dei 270. Cf. Creatio. Culpa quid II 815. Custodia angelica. Cf. Angeli boni. Daemones angeli plures peccarunt II 392-400; quot 403; quo mo­ mento 402; quanto peccato 404; quali 405-407; non acceperunt tempus paenitentiae 408s; unde potuerint peccare 410; damnati in aeternum 411-417; iam sustinent poenam inferni 419; qualem in intellectu et voluntate? 420; sunt in inferno? 421; quomodo desig­ nentur 418; ducem habent 418; infestant homines tentatione 454467; inferiores sub superioribus 469; unicuique homini peculiaris daemo? 469; infestant homines obsessione 470-486; etiam magia 487-499; causa peccati gravis 854; quatenus tentet hominem lapsum 988 996s. Deus I passim; nomen Dei appro­ priate Patri I 293 300 552; Deus quomodo theologia respiciatur II is; momentum eius studii 7-9; mundum creavit 13-63; id natura­ liter probatur 49s; tres personae divinae crearunt 70; conservat mundum 223-241 ; etiam creatu­ rae ? 242 ; actioni creaturae concur­ rit 247-264; dependentia huius ab ipso 265 ; gubernat mundum 267269; dicitur ens supematurale? 687; creat animam humanam 642658; non causa peccati gravis? 854; nec propagationis peccati ori­ ginalis? 982s. Cf. Creatio, Amor. Diabolus, cf. Daemones. 1076 INDEX I1EKÜM Distinctio realis et rationis I 479s; formalis ex natura rei 481 ; virtualis intrinseca 489-491; distinctio inter divinas personas est realis 296-299 (cf. Traditio); inter rela­ tiones et essentiam est rationis ra­ tiocinatae 482-491; quaenam da­ tur inter essentiam et attributa 7682 ; inter origines, relationes et per­ sonalitates 526-532. Divinitas Patris, Filii et Spiritus Sancti I 300-321. Cf. Traditio. Dominium quid II 776; Adae in res inferiores 776-782; praeternaturale 783; Dei in mundum 270. Donum personaliter dicitur de Spi­ ritu Sancto I 439. Dualismus animarum II 563. Essentia quid II 60r. Essentia Dei metaphysica I 76 7881 ; physica, theologice et philoso­ phice accepta 77; an relationes sint de essentia Dei physica 492. Exsistentia Dei, cf. Cognoscibilitas Dei. Felicitas primaeva quae II 776; fuit Adae 778-782; praeternaturalis 783· Fides an fuerit angelis in via II 384; fuit Adae 715. Filius Dei Christus est Filius Dei naturalis et proprie dictus I 302 305 308-310 (cf. Generatio); ge­ neratio eius non creatio II 18; imago perfecta Patris 672. Finis quid et quotuplex II 168s; late dictus 169s; finis in creatione 167-197; splendor eius 175; ulti­ mus num obtineatur in limbo pue­ rorum 101 1009; ultimus peccati gravis? 845; peccati levis? 892. Forma quid et in specie forma cor­ poris II 619; analogice 620; sub­ stantialis in omni corpore 639; anima humana forma substantia­ lis corporis humani 618-636; etiam scholastice sumpta 639 ; unica 637 ; reicitur corporeitatisscotistica 638 ; substantialis materialis concreatur 15· Futura contingentia absoluta et conditionata, sive futuribilia cf. [Futura] Scientia Dei; futura libera num cognoscant angeli II 344-351. Generatio notio generationis I 391s; processio Verbi est genera­ tio proprie dicta 393.-397 ; quia est per intellectum infinitum 451-458; processio Spiritus Sancti non est generatio 398 401-402; quia est per voluntatem 451-458; generatio Filii non est creatio II 18; an ge­ neratio naturalis conferat ad pro­ pagandum peccatum originale 973983 ; gratiam sanctificantem 933 969 982s. Genus humanum quid II 538; pro­ cedit ab Ada et Heva 537-551; unitas eius specifica et originis 538; antiquitas eius 555s; propa­ gatio eius in statu iustitiae origi­ nalis 800; conditio pueri nascen­ tis in eo statu, societas in eodem 800. Gloria quid II 172; finis creationis >73-<97; an Deus eam quaerat 194s; Dei praefertur bono creatu­ rae 196; quousque obtineatur in creatione? 198; utilitas homini eam quaerenti 199; studium eius 200; obtinetur perfectius in altera vita? 200; illud studium est do­ num Dei 200; ea fovetur per pro­ gressum 201. Gratia sanctificans quid II 706; fuit Adae innocenti 706-713; su­ pernaturalis 717-725; praecipuum donum iustitiae originalis 692s 799; distincta a iustitia originali? 692s; num eius privatio vel pro­ pagatio pendeat a generatione 633 969 982s; eius gratiae transmis­ sio pendet causaliter a Deo 933 ; privatio eius non voluntaria pec­ catum? 953; formaliter peccatum originale 947-952; infanti volun­ taria ex Adae peccato 947; non perfecta 672s; in viro ac privatio eius peccatum habituale grave? 858; poena peccati gravis? 858; minuitur gratia peccato veniali 877 894 897. Cf. Angelus. Adam. Gratuitum quid II 681. Gubernatio mundi, cf. Deus. INDEX RERUM Habitus peccati non ex peccato ori­ ginali Il 99.3e· Harmonia praestabilita quid II 604. Heva origo corporis eius II 506533; in paradiso tentata 914; eius peccatum 915; gravissimum om­ nium? 916; possibile? 917; sen­ tentia Dei in eam 918; transmisit filiis suum peccatum? 934. Hierarchia angelorum qualis et quotuplex 11 290. Homo obiectum theologiae in sua origine, natura, elevatione, lapsu II 2-5: momentum eius studii 7s; simul tempore creatus quoad cor­ pus et animam? 509; similitudo Dei 213-218: Trinitatis 219-221; imago Dei? 672s; Trinitatis? 674; accepit in Ada iustitiam origina­ lem 3. Cf. Creatio, Adam. Homo, cf. Genus humanum. Homo lapsus, cf. Natura lapsa. Homo purus, cf. Natura pura. Hypnotismus quid II 501. Idea quid II 99; mundi in Deo 98III ; qualiter sit in Deo 112-116; subiective una, obiective multi­ plex 115; necessaria, aeterna 117; participatio vitae divinae 118 ; idea omnium in Verbo 119; res verae per ideam divinam 120. Ignorantia ut causa peccati gravis II 843 854; ut effectus peccati originalis 987 994 999. Illuminatio angelica qualis II 369. Imago nomen Filii Dei 426; quid sit II 672 ; Dei est in homine, mu­ liere, in angelo 673. Cf. Creatura. Immensitas Dei quid sit I 125-128; est ratio ubiquitatis 128 ; quo pac­ to probatur 130-132; an ad spatia imaginaria extendatur 134. Immortalitas animae humanae quid II 581s; statuitur 585-596; in li­ bris Veteris Testamenti ante exsi­ lium scriptis 597s; corporalis quid sit 754s. Cf. Adam, Lignum vitae. Immutabilitas Dei physica, mora­ lis, logica I 108 112 114 n6. Impassibilitas quid sit II 776; Adae 778-782; praeternaturalis 783. Cf. Adam. Imperfectio positiva an detur II 898. 1077 Incomprehensibilitas Dei quid comprehensio I 65 69; Deus est incomprehensibilis 66-69. Indebitum quid sit II 681. Individualitas animae humanae II 577· Infantes non baptizari puniuntur post mortemll 1000-1018; privan­ tur beatitudine naturali? 1019; sunt in statu damnationis? 1001 ; ubi 1021. Infestatio daemonum quid et quo­ tuplex II 454. Infinitas Dei notio catholica infini­ tatis I 96-99; quo pacto proba­ tur 100-106. Ingenitus quid in divinis I 386; est notio Patris 389. Inhabitatio Spiritus Sancti in ani­ ma iusti: datur in iustificatione I 563-567; ut effectus formalis gra­ tiae 568; in quo consistit 569-570; communis est tribus personis, sed iure appropriatur Spiritui Sancto 571-577· Innatismus quatenus Dei notitia innata dicatur I 26; an innatis­ mus admitti possit 70. Integritas quid sit II 728. Cf. Adam. Intellectus angeli II 330; cognos­ cendi medium 331; modus 332; obiectum eius materiale 333. Cf. Angelus. Iustitia originalis quid adaequate, inadaequate II 692 ; distincta ad­ aequate a gratia sanctificante? 692s; errores de ea iustitia 695-704; qua­ lis esset peccans mortaliter in eo statu 801 ; quantum durasset ante praemium ille status? 701; con­ firmatio in gratia in eo? 800; Ma­ ria fuit in eius statu? 691. Cf. Adam, Genus humanum, Gratia sanctificans, Status. Lex divina quae sit II 823 ; pecca­ tum grave contra eam 830-834 844; explicatio 846; actus praeter eam 846; lex naturalis congruit viribus hominis lapsi? 994 998. Libertas voluntatis divinae: in quo consistat I 192-195; libertas crea­ turae stat cum scientia et provi­ dentia divina 153-156 221; liber­ tas quid et quotuplex II 122; pec- 1078 INDEX RERUM [Libertas] cato originali non amittitur 988s; perfecta est necessaria in peccato gravi 823-829 843. Cf. Creatio. Lignum vitae quale esset et quali­ ter vitam conferret II 774. Limbus puerorum an et ubi sit II 1021. Lingua origo eius II 797; diversitas eius et monogenismus 553. Lumen gloriae I 47. Magia quid sit II 488; datur 489499; ad eam pertinent magnetismus, hypnotismus, spiritismus? SOO-504. Magnetismus quid II 500. Malitia ut causa peccati gravis II 854. Malum quid sit II 815. Maria excepta a peccato originali II 921 931. Cf. Anima, Iustitia originalis. Medium scientiae divinae; medium quo I 164; medium in quo 168-178. Miraculum, cf. Angelus. Missio personarum divinarum: no­ tio I 556; divisiones missionum 560; missio divina non importat necessario proprietatem effectus ullius 556 (cf. inhabitatio); missio angeli quae et an detur II 42345 t. Cf. Angeli boni, Custodia. Modestia, instrumentum pudoris II 752. Momenta angelica quae et quot fuerint II 384 422. Monogenismus quid 538 ; defendi­ tur 539-551; fundamentum pec­ cati originalis 549 ; scientifice in­ spectus 539 552-554· Monotheismus, cf. Unitas Dei. Mors ut effectus peccati originalis II 987 994; poena peccati 667. Mundus quid sit II 14; obiectum theologiae is. Cf. Creatio, Deus. Natura quid II 677; exigentia eius qualis et quotuplex 679s; varii status 689-693 ; humana quid 6oos exsurgit ex unione animae et cor­ poris II 602-610; num ob pecca­ tum alienum bonis debitis prive­ tur 993s 996 1013 1018s; accepit in Ada iustitiam originalem 706- [NaturaJ 782 ; quid patiatur ex peccato gra­ vi 866. Cf. Adam. Natura lapsa conditio eius ad ho­ neste agendum II 985-997; ius ad auxilia congruentia 998. Cf. Sta­ tus. Natura pura status eius quid sit II 804; possibilis 805-811; utilitas eius conceptus 812; concipitur multiplici statu possibili 997; conditio eius ad honeste agendum 985-997; ius ad auxilia congruen­ tia 998. Cf. Status. Naturale quid et quotuplici sensu sumatur II 678-680. Neo-nicaenismus falso tribuitur PP. saec.IV I 334-335. Nomina Dei plura non sunt synonima I 29. Notionalis quatenus admitti possint intellectus et voluntas notionalis I 448. Notiones divinae quid sint et quot sint I 373. Obiectum divinae scientiae et vo­ luntatis: obiectum formale et pri­ marium quomodo dici debeat I 167 182. Obsessio diabolica quid et quotu­ plex II 471 ; attingit intellectum et voluntatem? 472; signa eius 485; fines Dei in ea permitten­ da 846. Omissio voluntaria pura possibilis? II 844. Omnipotentia Dei I 206-210; con­ stitutivum potentiae activae ad ex­ tra 212. Optimismus opponitur libertati Dei et reiciendus est I 196-199. Ordo angelorum quid et an sit II 288; quotuplex 289. Ordo originis inter divinas perso­ nas I 374. Origines, cf. Actus nationales. Palaeo-nicaenismus, cf. Neonicaenismus. Pantheismus reiciendus est I 135s; an opponatur unicitati Dei 94. Paradisus situs eius, an exsistat nunc, usus eius vocis II 784. INDEX KEKtIM Parentes non causa propagationis peccati originalis II 982; confe­ runt ad hanc? 983. Pater prima persona in Trinitate non procedit I 388 ; est principium aliarum personarum 389. Pater respectu creaturarum est no­ men commune tribus personis; sed iure appropriatur primae per­ sonae I 578. Paternitas quatenus est constituti­ vum primae personae I 531-532. Peccatum est obiectum theologiae II 5 ; momentum eius studii 8 ; auctores 813 ; de eo in genere 814821; notio eius 815; definitiones 816; divisiones 817s; ratio eius analogica 819; appellationes eius in N.T. 816; extensio appellatio­ nis ad alia 819; divisio tractatus 820; errores de peccato 821. Cf. Peccatum actuale grave. Peccatum actuale grave actus per­ fecte liber II 823-829 843; contra legem divinam 830-834 844; aver­ tens a Deo 835-838 845; per con­ versionem ad creaturam 839-842; obiective grave at semideliberatum 829; grave ex ignorantia cul­ pabili relativa 843 ; relate ad prohi­ bitionem divinam 844; omissionis quale et quotuplex et num possi­ bile sine actu voluntatis 884; in­ tendit aversionem a Deo ? 845; quo­ modo contra legem divinam, quod obiectum eius 846 895; eius con­ stitutiva 847s; definitur positive et privative 848; eius malitia 850; vera offensa Dei 851 ; diversum gravitate 852; diversum specifice 853; eius causae 854; peccatum ut origo alius peccati 854; quo­ modo ad actum peccati Deus bo­ nitate sua concurrat 193; pecca­ tum Adae grave 903-911; effec­ tus eius in Ada 903 912; peccatum Hevae quale 915-917; personale nequit filiis transmitti 932; infert reatum poenae aeternae 861; tem­ poralis 862; concomitantem 863; medicinalem 864 ; spiritualem 865 ; impenitentiam finalem? 861 ; ef­ fectus eius in bonis naturae 866; peccatum poena peccati 865. Cf. Adam, Angelus, Peccatum philoso- 1079 [Peccatum actuale grave] phicum, Peccatum habituale, Pec­ catum originale, Peccatum veniale. Peccatum capitale quid sit II 854. Peccatum habituale quid II 856; mortale exsistit 857 ; essentia 858s; remissio 860; veniale exsistit 879 884; quod quid sit 885-887. Peccatum originale errores de eo II 695-704; quid 921 ; singulis pro­ pagatur 921-933; primum pecca­ tum Adae? 934; Concilia non de eius essentia 936; in quo haec non consistat formaliter et in quo con­ sistat formaliter 938-945 947-952; in quo consistat, iuxta S.Augustinum 954s; concupiscentia elemen­ tum materiale? 956; est unum an multiplex? 934; possibile solum in ordine supernatural! 935; non esset, si Adam non peccasset 934; est nobis voluntarium ex Adae peccato 947; ex qua solidaritate omnium in Ada? 958-966; nec ex morali 958 960 962s; gradus voluntarietatis eius 968; est obiec­ tum paenitentiae? 968; aversio a Deo sine conversione ad creatu­ ram 968 993 1013 1015; omnibus aequale 968 ; de eo relate ad attri­ buta Dei 971 ; propagatur genera­ tione naturali 973-980 983; mere ut conditione 973 981s; unum pec­ catum Adae est causa propagatio­ nis 973 981-983; quo sensu 984; effectus eius quoad vires honeste operandi intrinsecas 986-994; extrinsecas 986 995-997; quoad ig­ norantiam 987 999 ; non remissum quomodo puniatur post mortem 1000-1018; num privet beatitudine naturali 1019; pugnat cum polygenismo 541 543; probatur ex miseriis huius vitae? 81 r. Peccatum philosophicum quid, num detur et sit possibile II 849. Peccatum veniale actuale quid II 869; exsistit 869-877; maius poe­ na aeterna? 977; actus malus prae­ ter ultimum finem 879 880-883; etiam in peccatore 883; importat conversionem ad creaturam 888; definitio positiva et negativa 888; potest dari in reprobis 889; tale ex natura sua 890 ; relatio veniali- 1080 INDEX RERUM [Peccatum veniale] ter peccantis ad ultimum finem 891 ; eius peccati finis ultimus 892 ; offensa Dei? 893; obest caritati? 877 894 897; obiectum 895; spe­ cificatio 896 ; num fieri potest mor­ tale? 897; disponit ad mortale? 897; inducit aliquam poenam damni et sensus 900; causae eius peccati 899; esset in statu inno­ centiae? 800. Perfectio relationes dicunt formaliter perfectionem I 493-498; sed relativam 499; quomodo perfec­ tiones relativae contineantur in essentia divina 502; et in aliis perfectionibus relativis 502. Perfectiones absolutae et relativae I 82; perfectiones omnes absolu­ tae sunt de essentia physica Dei 77 492; perfectiones simpliciter simplices et perfectiones simpli­ ces 500-501. Persona conceptus personae in divi­ nis I 507-509; distinctio persona­ lis quid importet 296 ; personae di­ vinae constituuntur relationibus secundum esse ad 511-519; per­ sona quid sit II 611. Cf. Anima. Poena quid sit II 861. Cf. Peccatum actuale grave, Peccatum veniale, Peccatum originale. Polygenismus quid sit II 538s; reicitur 538-551; peccatum originans in eo 539 543 551; pugnat cum peccato originali? 541 543; aliqualiter admitti posset? 543. Possibilia omnia cognoscuntur a Deo I 147-152; in se ipsis 166; et in se ipso 169. Potentia Dei ad extra, cf. Omnipo­ tentia; ad intra est notionalis I 373i